Pojęcia I Konstrukcje Prawne Ubezpieczenia Społecznego Wydanie

Stan prawny na 15 listopada 2014 r.
Redaktor prowadzący:
Grażyna Polkowska-Nowak
Opracowanie redakcyjne:
Joanna Tyszkiewicz-Żak
Opracowanie techniczne:
Krzysztof Koziarek
Zdjęcie na okładce:
Beata Kozakow-Kowalczyk
Ta książka jest wspólnym dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy, byś przestrzegał przysługujących
im praw. Książkę możesz udostępnić osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie publikuj jej
w internecie. Jeśli cytujesz fragmenty, nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło.
A jeśli musisz skopiować część, rób to jedynie na użytek osobisty.
SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ

Więcej na www.legalnakultura.pl
Polska Izba Książki
© Copyright by
Wolters Kluwer SA, 2014
ISBN:
978-83-264-8499-5 (wersja drukowana)
978-83-264-8500-8 (ePUB)
978-83-264-8501-5 (ePDF)
6. wydanie
Wydania 1–5: LexisNexis Polska Sp. z o.o.
Wydane przez:
Wolters Kluwer SA
Dział Praw Autorskich

01-208 Warszawa, ul. Przyokopowa 33
tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35
e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl
www.wolterskluwer.pl
księgarnia internetowa www.profinfo.pl
SPIS TREŚCI
Wykaz skrótów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
Część pierwsza
CZĘŚĆ OGÓLNA
ROZDZIAŁ I. Geneza i rozwój idei zabezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . 17

1. Preindustrialne formy zabezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2. Idea zabezpieczenia społecznego i klasyczne metody jej realizacji . . . . . . . . . . . 23
3. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie zdrowotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
4. Ubezpieczenie społeczne a ubezpieczenie gospodarcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
ROZDZIAŁ II. Polski system ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

1. Organizacja ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
2. Finansowanie ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
2.1. Repartycyjna i kapitałowa metoda finansowania świadczeń . . . . . . . . . . . . . 32
2.2. Finansowanie świadczeń w latach 1945–1998 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
2.3. Finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego po reformie
z 1999 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.3.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
2.3.2. Otwarte fundusze emerytalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
3. Ogólna charakterystyka systemu ubezpieczenia społecznego w Polsce . . . . . . . . 39
ROZDZIAŁ III. Składka na ubezpieczenie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

1. Istota i rola składki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2. Zasady opłacania składki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.1. Podział składki na ubezpieczenie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
2.2. Podział składki emerytalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
2.3. Płatnik składek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2.4. Podstawa wymiaru składek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3. Mechanizmy prawne ułatwiające zapłatę składki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4. Skutki nieterminowego opłacania składek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
4.1. Odsetki za zwłokę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
4.2. Dodatkowa opłata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
4.3. Odpowiedzialność karna płatnika składek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
6 Spis treści
4.4. Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości z tytułu składek . . . . . . . . . . . 57

4.4.1. Istota i zakres odpowiedzialności osób trzecich . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4.4.2. Zakres pojęcia „osoba trzecia” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
5. Zabezpieczenie rzeczowe wierzytelności z tytułu składek . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
6. Przedawnienie należności z tytułu składek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
7. Konta indywidualne ubezpieczonych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
8. Subkonto . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
ROZDZIAŁ IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

1. Zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65
2. Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
3. Ustawowe tytuły obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego . . . . . . . . 72
3.1. Katalog tytułów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3.2. Pozostawanie w stosunku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
3.3. Osoba uznana za pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3.3.1. Istota konstrukcji uznania za pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3.3.2. Geneza wprowadzenia do ustawy systemowej art. 8 ust. 2a . . . . . . 77
3.3.3. Praca „na rzecz pracodawcy” jako przesłanka uznania
za pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
3.3.4. Rola konstrukcji prawnej wynikającej z art. 8 ust. 2a ustawy
systemowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
3.3.5. Realizacja obowiązku ubezpieczenia społecznego osoby uznanej
za pracownika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
3.3.6. Uznanie za pracownika w ujęciu orzecznictwa Sądu Najwyższego . . 80
3.4. Wykonywanie pracy nakładczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
3.5. Członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej i spółdzielni kółek
rolniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.6. Wykonywanie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
3.7. Prowadzenie pozarolniczej działalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
3.8. Współpraca przy wykonywaniu umowy agencyjnej, zlecenia lub pozarol-
niczej działalności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
3.9. Pozostawanie w Służbie Celnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.10. Wykonywanie mandatu posła lub senatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
3.11. Pobieranie stypendium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
3.12. Pobieranie świadczeń z funduszy publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
3.13. Wykonywanie pracy na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywa-
nia kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania . . . . . . . . 90
3.14. Tytuły niezwiązane z osiąganiem przychodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
3.15. Odbywanie zastępczej służby wojskowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
4. Obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego emerytów i rencistów . . . 94
5. Zbieg obowiązku ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.1. Zbieg tytułów w zakresie ubezpieczenia powszechnego . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
5.2. Zbieg obowiązku ubezpieczenia powszechnego z obowiązkiem ubezpieczenia
rolniczego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
5.3. Zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego i podlegania zaopatrzeniu
społecznemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
www.lexisnexis.pl
Spis treści7
6. Dobrowolne przystąpienie do ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

6.1. Konstrukcja dobrowolnego ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
6.2. Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne i rentowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
6.3. Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
7. Zasady podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przez pracowników
migrujących . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
ROZDZIAŁ V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

1. Zdarzenia losowe biotyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
2. Pojęcie zdarzenia (ryzyka) ubezpieczeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
3. Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych biotycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
4. Wina ubezpieczonego a zajście zdarzenia losowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
5. Skutki prawne winy poszkodowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
ROZDZIAŁ VI. Warunki nabycia prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

1. Istota i rola warunków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
2. Czas zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
3. Staż ubezpieczeniowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
3.1. Pojęcie stażu ubezpieczeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
3.2. Struktura stażu ubezpieczeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
3.3. Staż do nabycia prawa i staż do wymiaru świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
3.4. Kryteria różnicowania stażu ubezpieczeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
3.5. Przeliczniki stażu ubezpieczeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
4. Warunek „gęstości” zatrudnienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
5. Zasady uwzględniania w stażu okresów zagranicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130
ROZDZIAŁ VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . 133

1. Założenia ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
2. Wymiar rent i emerytur w systemie zdefiniowanego świadczenia . . . . . . . . . . . . 137
2.1. Formuła wymiaru świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
2.2. Kwota stała świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137
2.3. Kwota indywidualna świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
2.3.1. Zależność od stażu ubezpieczeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
2.3.2. Zależność od podstawy wymiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 139
2.4. Zmiana wysokości świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
2.4.1. Przeliczenie podstawy wymiaru świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
2.4.2. Wyliczenie podstawy na nowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142
2.4.3. Doliczanie nieuwzględnionych okresów składkowych i nieskład-
kowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
2.4.4. Zwiększenie świadczenia z tytułu aktywności zawodowej
po przejściu na emeryturę lub rentę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
3. Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
3.1. Założenia ogólne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
3.2. Formuła wymiaru emerytury repartycyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
3.2.1. Podstawa obliczenia emerytury repartycyjnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
8 Spis treści
3.2.1.1. Suma składek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

3.2.1.2. Kapitał początkowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
3.2.2. Średnie dalsze trwanie życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
3.3. Wzrost emerytury repartycyjnej z tytułu dalszego zatrudnienia . . . . . . . . . . 148
4. Wymiar okresowej emerytury kapitałowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
4.1. Ustalanie kwoty okresowej emerytury kapitałowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
4.2. Podwyższanie kwoty okresowej emerytury kapitałowej . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
5. Dodatki do rent i emerytur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
6. Wymiar świadczeń z uwzględnieniem okresów zagranicznych . . . . . . . . . . . . . . . 152
7. Waloryzacja świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.1. Rola waloryzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
7.2. Rodzaje waloryzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
7.3. Waloryzacja w polskim systemie prawa emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
7.4. Charakter prawny waloryzacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
ROZDZIAŁ VIII. Realizacja prawa do świadczeń z ubezpieczenia

społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
1. Ogólne zasady ustalania i wypłaty świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
2. Wstrzymanie wypłaty świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
2.1. Ustanie prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
2.2. Nieprzedłożenie dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa
do świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
2.3. Niepoddanie się badaniom lekarskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
2.4. Nieistnienie prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
2.5. Niemożność doręczenia świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
3. Zawieszenie prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
3.1. Zawieszenie prawa do świadczeń jako konstrukcja prawna . . . . . . . . . . . . . . 167
3.2. Realizacja zawieszenia prawa do emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
3.2.1. Zawieszenie prawa z mocy ustawy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
3.2.2. Zawieszenie prawa na wniosek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
4. Potrącenia i egzekucja ze świadczeń ubezpieczeniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
5. Przedawnienie prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . 172
6. Zbieg prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
6.1. Zbieg prawa do świadczeń ubezpieczeniowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
6.2. Zbieg prawa do świadczeń z ubezpieczenia z prawem do świadczeń
z zaopatrzenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
ROZDZIAŁ IX. Świadczenie nienależne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

1. Konstrukcja pojęcia świadczenia nienależnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
2. Zakres obowiązku zwrotu świadczenia nienależnie pobranego . . . . . . . . . . . . . . 179
3. Świadczenie nienależnie pobrane przez osobę inną niż emeryt lub rencista . . . . 181
ROZDZIAŁ X. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego

przed sądem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
www.lexisnexis.pl
Spis treści9
Część druga
UBEZPIECZENIE EMERYTALNE
ROZDZIAŁ XI. Filarowa konstrukcja ryzyka emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

1. Plan Beveridge’a jako wzorzec filarowej konstrukcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
2. Uwarunkowania i założenia polskiej reformy systemu emerytalnego . . . . . . . . . 193
3. Zasady działania systemu emerytalnego po reformie z 1998 r. . . . . . . . . . . . . . . . 197
4. Status prawny i zasady działania otwartych funduszy emerytalnych . . . . . . . . . . 201
ROZDZIAŁ XII. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym . . . . . . . . . . . 204

1. Uwarunkowania prawne członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym . . . . 204
2. Uzyskanie członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym . . . . . . . . . . . . . . . . 206
2.1. Umowa o członkostwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
2.2. Otwarcie rachunku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
3. Zmiana funduszu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
3.1. Zmiana funduszu z woli członka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
3.2. Zmiana funduszu z przyczyn organizacyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
4. Obowiązki wynikające z członkostwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
5. Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
ROZDZIAŁ XIII. Ryzyko emerytalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

1. Kształtowanie się treści ryzyka emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
2. Treść ryzyka emerytalnego w prawie polskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
3. Rozwiązanie stosunku pracy jako warunek nabycia prawa do emerytury . . . . . . 216
4. Wiek emerytalny jako warunek nabycia prawa do emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . 217
4.1. Przesłanki ustalania wieku emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
4.2. Rodzaje wieku emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
4.3. Kryteria różnicowania wieku emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
ROZDZIAŁ XIV. Rodzaje emerytur z powszechnego ubezpieczenia

społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
1. Ogólna charakterystyka rodzajów emerytury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
2. Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
2.1. Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanego świadczenia . . . . . . . . . . . . . 226
2.2. Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanej składki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
2.2.1. Formy występowania emerytury bazowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
2.2.2. Emerytura repartycyjna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
2.2.3. Okresowa emerytura kapitałowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
2.2.4. Emerytura bazowa „ostateczna” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231
2.3. Emerytura mieszana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
3. Emerytura częściowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
4. Emerytura w niższym wieku emerytalnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
5. Emerytura na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
6. Emerytura wcześniejsza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
7. Emerytury „branżowe” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240
10 Spis treści
7.1. Emerytura dla górników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

7.2. Emerytura dla pracowników kolejowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
7.3. Emerytura dla nauczycieli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
8. Emerytura pomostowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
Część trzecia
UBEZPIECZENIE RENTOWE
ROZDZIAŁ XV. Zakres działania ubezpieczenia rentowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

1. Przedmiot ochrony . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
2. Ochrona w razie wypadku w drodze do pracy lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
2.1. Kształtowanie się ochrony ubezpieczeniowej drogi do pracy lub z pracy . . . 251
2.2. Pojęcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
2.2.1. Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . 252
2.2.2. „Dom” jako drugi biegun drogi do pracy lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . 255
2.2.3. Droga do pracy lub z pracy w znaczeniu prawnym
(droga chroniona) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
2.2.4. Przerwy w odbywaniu drogi do pracy lub z pracy . . . . . . . . . . . . . . . . 257
2.2.5. Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
ROZDZIAŁ XVI. Rodzaje ryzyka w ubezpieczeniu rentowym . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

1. Ryzyko niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
1.1. Nazwa ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
1.2. Konstrukcja ryzyka niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
1.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
1.4. Tryb stwierdzania zajścia ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
2. Niezdolność do samodzielnej egzystencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
3. Ryzyko utraty żywiciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
3.1. Założenia konstrukcyjne ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
3.2. Ustawowa treść ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
ROZDZIAŁ XVII. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

1. Renta z tytułu niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
1.1. Rodzaje rent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
1.2. Warunki nabycia prawa do renty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
1.2.1. Czas zajścia niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
1.2.2. Warunek stażu ubezpieczeniowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282
1.2.3. Warunek „gęstości” ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
1.3. Wymiar renty z tytułu niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
1.3.1. Formuła wymiaru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
1.3.2. Wymiar renty w razie ponownej niezdolności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 285
1.4. Zamiana renty na emeryturę . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 286
1.5. Zbieg prawa do renty z zarobkiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
2. Renta szkoleniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
3. Renta rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
3.1. Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 290
www.lexisnexis.pl
Spis treści11
3.2. Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

3.3. Wymiar renty rodzinnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
4. Zasiłek pogrzebowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
ROZDZIAŁ XVIII. Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie . . . . . . . . . . . 296

1. Istota świadczeń w szczególnym trybie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 296
2. Świadczenia w drodze wyjątku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
3. Świadczenia przyznawane na specjalnych warunkach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 300
Część czwarta
UBEZPIECZENIE CHOROBOWE
ROZDZIAŁ XIX. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia chorobowego . . . . . . . 307
ROZDZIAŁ XX. Ryzyko w ubezpieczeniu chorobowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

1. Niezdolność do pracy z powodu choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
1.1. Choroba w znaczeniu biologicznym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
1.2. Choroba w znaczeniu prawnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
1.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
1.4. Stwierdzanie zajścia ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby . . . . . 315
2. Sytuacje zrównane z niezdolnością do pracy z powodu choroby . . . . . . . . . . . . . . 315
3. Zmniejszona sprawność do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
4. Przerwa w pracy w związku z urodzeniem dziecka (urlop macierzyński) . . . . . . 318
5. Konieczność opieki nad dzieckiem lub innym chorym członkiem rodziny . . . . . . 319
ROZDZIAŁ XXI. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . 321

1. Zasiłek chorobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
2. Świadczenie rehabilitacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
3. Zasiłek wyrównawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 324
4. Zasiłek macierzyński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
5. Zasiłek opiekuńczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
ROZDZIAŁ XXII. Warunki nabycia prawa i wymiar świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . 329

1. Warunki nabycia prawa do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego . . . . . . . . . 329
1.1. Zajście niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . 329
1.2. Okres wyczekiwania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
1.3. Brak prawa do wynagrodzenia lub innego świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
2. Wymiar świadczeń chorobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
2.1. Kryteria ustalania wysokości świadczeń chorobowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
2.2. Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . 333
ROZDZIAŁ XXIII. Okres pobierania zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

1. Rola okresu zasiłkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
2. Długość okresu zasiłkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
3. Struktura okresu zasiłkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
4. Zasady liczenia okresu zasiłkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
12 Spis treści
ROZDZIAŁ XXIV. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . 343

1. Utrata a brak prawa do zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
2. Okoliczności pozbawiające prawa do zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
2.1. Spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa
lub wykroczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
2.2. Spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu . . . . . . . . . . . . . 346
2.3. Wykonywanie pracy zarobkowej w czasie zwolnienia lekarskiego . . . . . . . . 347
2.4. Wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem . . . . 350
2.5. Sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
2.6. Niepodjęcie pracy zaproponowanej nosicielowi choroby zakaźnej . . . . . . . . 351
ROZDZIAŁ XXV. Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia

chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
1. Kontynuacja niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . 352
2. Powstanie niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
ROZDZIAŁ XXVI. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 355

1. Ujawnienie a doręczenie zaświadczenia lekarskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
2. Termin doręczenia zaświadczenia lekarskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 356
3. Postępowanie w sprawie wypłaty zasiłków . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
4. Wstrzymanie wypłaty zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
5. Nienależna wypłata zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
6. Przedawnienie roszczenia o zasiłek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
Część piąta
UBEZPIECZENIE WYPADKOWE
ROZDZIAŁ XXVII. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego . . . . 361

1. Geneza i rola ubezpieczenia od wypadków przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 361
2. Kształtowanie się ubezpieczenia od wypadków przy pracy w Polsce . . . . . . . . . . 363
3. Pojęcia prawne ubezpieczenia wypadkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
4. Zakres ochrony udzielanej przez ubezpieczenie wypadkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
5. Składka na ubezpieczenie wypadkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371
ROZDZIAŁ XXVIII. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne . . . . . . . . . . . . . . . . 374

1. Miejsce pojęcia „wypadek przy pracy” w katalogu pojęć prawnych . . . . . . . . . . . . 374
2. Przedmiot definicji wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
3. Powiązania między elementami definicji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
ROZDZIAŁ XXIX. Elementy pojęcia wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

1. Nagłe zdarzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381
2. Przyczyna zewnętrzna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
2.1. Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność przyczyny
zdarzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383
2.2. Pojmowanie przyczyny zewnętrznej w orzecznictwie Sądu Najwyższego . . . 384
3. Wykonywanie pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
www.lexisnexis.pl
Spis treści13
4. Skutek w postaci urazu lub śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388

5. Powiązania między elementami pojęcia wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . 389
5.1. Charakter związku z pracą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
5.2. Wyłączenie (zerwanie) związku z pracą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
5.2.1. Przerwy w świadczeniu pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 392
5.2.2. Stan nietrzeźwości a zerwanie związku z pracą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
6. Stwierdzanie zajścia wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
6.1. Ustalanie okoliczności i przyczyn zajścia wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . 394
6.2. Ustalanie zajścia wypadku przy wykonywaniu innej ubezpieczonej
czynności . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
ROZDZIAŁ XXX. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie doznanych

w związku z pracą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
1. Choroba zawodowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
1.1. Choroba zawodowa jako pojęcie prawne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
1.2. Wykaz chorób zawodowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
1.3. Stwierdzanie choroby zawodowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 400
2. Wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 402
ROZDZIAŁ XXXI. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego . . . . . . . . . . . . . . . 405

1. Zasady udzielania świadczeń wypadkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
2. Okoliczności wyłączające prawo do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
2.1. Wina umyślna lub rażące niedbalstwo poszkodowanego . . . . . . . . . . . . . . . . 408
2.2. Stan nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 410
3. Zakres świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 412
4. Świadczenia z tytułu skutków wypadku przy pracy w zakresie zdolności
do zarobkowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
4.1. Zasiłek chorobowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 413
4.2. Świadczenie rehabilitacyjne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
4.3. Zasiłek wyrównawczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
4.4. Renta z tytułu niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
4.5. Renta szkoleniowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
4.6. Renta rodzinna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 417
4.7. Dodatki do rent wypadkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 418
5. Świadczenia odszkodowawcze z tytułu doznanego uszczerbku na zdrowiu
lub śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
5.1. Odszkodowanie należne poszkodowanemu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
5.2. Odszkodowanie należne rodzinie poszkodowanego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 421
6. Świadczenia zdrowotne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 422
ROZDZIAŁ XXXII. Realizacja prawa do świadczeń wypadkowych . . . . . . . . . . . . 424

1. Tryb przyznawania i wypłacania świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego . . . 424
2. Zbieg prawa do rent wypadkowych z innymi świadczeniami . . . . . . . . . . . . . . . . 427
3. Zawieszenie prawa do rent wypadkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
Spis tabel i schematów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429

WYKAZ SKRÓTÓW
FUS – Fundusz Ubezpieczeń Społecznych
GP – „Gazeta Prawna”
k.c. – ustawa z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.
Dz.U. z 2014 r., poz. 121 ze zm.)
KDPW – Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych
k.k. – ustawa z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. Nr 88,
poz. 553 ze zm.)
KNF – Komisja Nadzoru Finansowego
k.p. – ustawa z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn. Dz.U.
z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.)
k.p.c. – ustawa z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywil-
nego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 101 ze zm.)
k.s.h. – ustawa z 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych
(tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1030 ze zm.)
Lex – system informacji prawnej Wydawnictwa Wolters Kluwer
LexisNexis, LexPolonica – Serwisy Prawnicze LexisNexis Polska
MOP – Międzynarodowa Organizacja Pracy
MPPiSS – Minister Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych
MZiOS – Minister Zdrowia i Opieki Społecznej
NSA – Naczelny Sąd Administracyjny
OFE – otwarty fundusz emerytalny
OSA – Orzecznictwo Sądów Administracyjnych
OSNAPiUS – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Administracyjna,
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
OSNCP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna, Pracy i Ubez
pieczeń Społecznych
OSNP – Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Pracy, Ubezpieczeń
Społecznych i Spraw Publicznych
OSNPG – Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury
Generalnej
OSP – Orzecznictwo Sądów Polskich
OSPiKA – Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych
PiP – „Państwo i Prawo”
PiZS – „Praca i Zabezpieczenie Społeczne”
pte – powszechne towarzystwo emerytalne
16 Wykaz skrótów
PUS – „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych”

PUSiG – „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych i Gospodarczych”
PZU – Powszechny Zakład Ubezpieczeń
RPEiS – „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”
SA – Sąd Apelacyjny
SN – Sąd Najwyższy
SP – „Służba Pracownicza”
TK – Trybunał Konstytucyjny
TUS – Trybunał Ubezpieczeń Społecznych
u.dz.l. – ustawa z 15 kwietnia 2011 r. o działalności leczniczej (Dz.U.
z 2013 r., poz. 217 ze zm.)
u.e.k. – ustawa z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych
(tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 1097)
u.o.f.f.e. – ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu
funduszy emerytalnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 989
ze zm.)
u.s.r. – ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1403 ze zm.)
ustawa emerytalna – ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Fun-
duszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1440 ze zm.)
ustawa pomostowa – ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych
(Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.)
ustawa – ustawa z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur
rewaloryzacyjna i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie
niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.; nieobowią-
zująca)
ustawa scaleniowa – ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym
(Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.; nieobowiązująca)
ustawa wypadkowa – ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.)
ustawa zasiłkowa – ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych
z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyń-
stwa (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 159)
u.s.u.s. (albo ustawa – ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń
systemowa) społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.)
u.ś.o.z. – ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdro-
wotnej finansowanych ze środków publicznych (tekst jedn.
Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.)
u.z.o.z. – ustawa z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej
(tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 ze zm.; nieobowią
zująca)
WSA – wojewódzki sąd administracyjny
ZUS – Zakład Ubezpieczeń Społecznych
www.lexisnexis.pl
Część pierwsza
CZĘŚĆ OGÓLNA
Rozdział I
GENEZA I ROZWÓJ
IDEI ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO
1. PREINDUSTRIALNE FORMY ZABEZPIECZENIA
SPOŁECZNEGO
Punktem wyjścia rozważań o rozwoju idei zabezpieczenia społecznego i metod jej re- 1
alizacji musi być konstatacja, że człowiek niezależnie od tego, czy jest dziełem Stwórcy,
czy wytworem procesów ewolucji, jest istotą w pewnym sensie niedoskonałą. Z bie-
giem lat traci bowiem siły witalne, a tym samym zdolność do zdobywania sobie poży-
wienia1. Trzeba liczyć wówczas na innych, stając się ciężarem przede wszystkim dla
swoich bliskich.
Od najdawniejszych czasów ludzkość poszukiwała sposobów rozwiązania tego pro-
blemu. Niestety, były wśród nich i takie jak w starożytnej Sparcie, gdzie ludzi niepełno-
sprawnych, starców i kalekich zrzucano po prostu ze skały. W czasach nowożytnych
też mamy przykłady podobnych sposobów postępowania. W relacjach podróżników
można znaleźć opisy zachowań praktykowanych przez niektóre plemiona afrykańskie.
Jednym z nich jest zwyczaj wsadzania starców na wysokie palmy, którymi potrząsano
tak, by starcy pospadali. Mniej drastyczne sposoby pozbywania się ludzi starych wy-
kształciły się wśród plemion Tybetu i innych rejonów Dalekiego Wschodu. Tu starcy
sami udają się w góry, gdzie czekają na śmierć, aby nie być ciężarem dla rodziny.
W kręgu kultury śródziemnomorskiej na stosunek do ludzi chorych, ubogich i starców
istotny wpływ wywarło pojawienie się chrześcijaństwa z jego hasłem miłości bliźniego
i kultem rodziny.
W formacjach typu przedkapitalistycznego osoby w wieku poprodukcyjnym dozna- 2
wały opieki przede wszystkim jako członkowie rodziny. W pracy produkcyjnej wykony-
wanej w gospodarstwie rolnym lub w warsztacie rzemieślniczym uczestniczyli wszyscy
członkowie rodziny – także dzieci, starcy i kaleki. Wspólna praca uprawniała do rów-
nego udziału w spożywaniu produktów gospodarstwa – również po utracie zdolności
do pracy. Jak długo zatem rodzina dysponowała przedmiotami i narzędziami pracy,
1 Zdolność do zdobywania pożywienia można stracić także znacznie wcześ niej w wyniku cho-
roby lub kalectwa albo można nie mieć jej z powyższych powodów już od urodzenia.
18 Część pierwsza. Część ogólna
tak długo starcy i dzieci mieli zaspokojone elementarne potrzeby życiowe. Jeżeli nie
mogła o nich zadbać rodzina, pomocy udzielali sąsiedzi albo instytucje kościelne lub
gmina. Tak np. w średniowiecznej Szwecji do udzielania pomocy chorym i starcom byli
zobowiązani kolejno wszyscy sąsiedzi. Każdy, kto spełnił swój obowiązek pielęgnacji,
obróbki pola i zagrody, przekazywał tzw. tabliczkę pomocy następnemu sąsiadowi.
3 W średniowiecznej Anglii opiekę nad najuboższymi mieszkańcami sprawowały gildie
religijne, kupieckie i rzemieślnicze.
Każda z tych gildii miała inne zadania i cele. Tak np. gildie religijne powołane były do
wspólnego obchodzenia świąt. Niektóre z nich miały jednak zwyczaj pokrywania kosztów
pogrzebu członków gildii i zbierania środków na utrzymanie wdów i sierot w drodze gro-
madzenia doraźnych składek. Czasem udzielały też pomocy swym członkom, np. poszko-
dowanym w wypadku albo w wyniku pożaru. Po śmierci Henryka VIII nastąpił upadek
gildii religijnych. Wiązało się to z dekretem Edwarda VI (1537–1553) nakazującym prze-
kazanie Koronie własności zgromadzonej na cele religijne.
Rozwój gildii kupieckich był ściśle związany z okresem względnej stabilizacji
politycznej po podbojach normandzkich oraz z rozwojem miast i handlu. Celem tych
gildii była ochrona interesów kupieckich przed konkurencją. Pomoc w ubóstwie miała
dużo mniejsze znaczenie, choćby dlatego, że kupcy byli z reguły ludźmi majętnymi.
Doraźna pomoc była jednak świadczona kupcom, którzy ponieśli poważne straty pod-
czas wyprawy handlowej. Wyprawy te były z wielu względów niebezpieczne2.
Rewolucja przemysłowa, która doprowadziła do ruiny jednych rzemieślników, a wzbo-
gaciła innych, spowodowała zerwanie wspólnoty interesów i wspólnoty zagrożeń, co
oznaczało upadek gildii rzemieślniczych.
4 Do swoistych instytucji opieki w zakresie pomocy biednym, jakie stworzył feudalizm,
należy zaliczyć żebractwo, które wsparte ideą miłości bliźniego znajdowało zrozu-
mienie społeczne i dobrze odgrywało swoją rolę. Z tego to okresu wywodzi się powie-
dzenie „Gość w dom, Bóg w dom”. Zgodnie z tym przekonaniem żebraka należało na-
karmić i napoić. Instytucja żebractwa doznała jednak załamania w XIV w., kiedy to
w wyniku długotrwałych wojen, a w szczególności wojny stuletniej, antyfeudalnych
powstań chłopskich we Francji i epidemii dżumy w 1348 r., która pochłonęła 1/3 lud-
ności Europy, nastąpiły wyniszczenie gospodarki oraz wzrost włóczęgostwa i że-
bractwa. Pojawia się ustawodawstwo represjonujące żebraków i włóczęgów, nakazu-
jące im pozostawanie na miejscu i upoważniające do zmuszania ich do pracy karami
chłosty lub obcinania uszu.
5 Najwięcej przykładów ustawodawstwa represjonującego żebraków znajdujemy w Anglii.
W 1339 r. wydano akt zakazujący wspomagania osób zdrowych. Było to o tyle ważne,
że dokonano rozróżnienia żebraków na ubogich niepełnosprawnych, którym trzeba
było pomagać, i zdrowych, których należało karać i zmuszać do pracy. W 1388 r. w celu
ograniczenia włóczęgostwa zakazano przemieszczania się bez certyfikatu wydanego
przez władze gminy. Była to z jednej strony próba rozwiązania problemów społecznych
związanych z żebractwem, a z drugiej hamulec dla przepływu ludności ze wsi do miast.
2 Czego ślady mamy też w literaturze pięknej, np.: „Rozlały rzeki, pełne zwierza bory i pełno
zbójców na drodze” (A. Mickiewicz, Powrót taty).
www.lexisnexis.pl
Rozdział I. Geneza i rozwój idei zabezpieczenia społecznego19
Wkrótce już jednak następuje przełom w poglądach na losy biednych. Wiąże się to z na-
staniem renesansu i jego hasłem zwrócenia się ku człowiekowi (Homo sum, nihil hu-
mani a me alienum esse puto). W tym duchu w 1533 r. uchwalono w Anglii obowiązek
zbierania w gminie podatków na rzecz ubogich niepełnosprawnych3. Do zmiany po-
glądów w kwestii ubogich przyczyniły się też bardzo złe zbiory w latach 1594–1597, co
spowodowało znaczny wzrost cen zboża i nastanie głodu. Mając w pamięci powstanie
Wata Tylera w 1381 r., kiedy to zbuntowane masy chłopskie wtargnęły do Londynu,
obawiano się, że nierozwiązanie tych problemów spowoduje niepokoje zagrażające ca-
łemu społeczeństwu. Zapobiec temu miała ustawa o ubogich (Poor Law z 1601 r.),
w której:
1) ustalono generalne zasady postępowania wobec problemu ubóstwa,
2) dokonano klasyfikacji osób ubogich i sposobów postępowania z nimi.
Ad 1) Te generalne zasady były następujące: 6
– społeczność lokalna przyjmowała odpowiedzialność za ubogich zamieszkałych na
danym terenie,
– osoby niezdolne do pracy mogły uzyskać pomoc również żebrząc, lecz tylko na te-
renie miejsca zamieszkania lub urodzenia,
– osoby niezdolne do pracy miały obowiązek podjąć ją, w przeciwnym wypadku były
karane więzieniem, karami cielesnymi, niejednokrotnie bardzo okrutnymi,
– gmina miała obowiązek zorganizowania pracy dla osób do niej zdatnych,
– zakazano mieszkańcom gminy wspomagania datkami osób zdolnych do pracy,
– Sędziowie Pokoju zostali zobowiązani do ustalania, na podstawie oceny możliwości
indywidualnych osób, wysokości składek na rzecz ubogich, a także na podstawie
oceny kosztów utrzymania – wysokości datków dla ubogich zamieszkałych na te-
renie gminy.
Ad 2) Ubogich podzielono na cztery grupy: 7
– dzieci, zwłaszcza sieroty,
– bezrobotnych, gotowych do podjęcia pracy,
– chorych fizycznie i psychicznie, ludzi starych, osoby niedołężne,
– niepoprawnych włóczęgów, osoby leniwe uchylające się od pracy.
Dzieciom należało zapewnić naukę zawodu i opiekę w sierocińcach, bezrobotnym –
pracę, chorym, starym i niedołężnym – udzielić pomocy i opieki, a włóczęgów i osoby
uchylające się od pracy karać.
Ogromnym walorem ustawy o ubogich było harmonijne powiązanie dwóch elementów:
odpowiedzialności państwa za problemy ubóstwa, przejawiające się w ukształtowaniu
jednolitej struktury zabezpieczenia społecznego, oraz pozostawienia zarówno groma-
dzenia środków, jak i ich dystrybucji środowiskom lokalnym.
Rewolucja przemysłowa i rozpad warsztatów rodzinnych powodują, że rodzina prze- 8
staje pełnić funkcje zabezpieczające byt wszystkim swoim członkom. Podstawą utrzy-
mania staje się praca u obcego pracodawcy. Starzy i niezdolni do pracy nie mogą już,
jak dawniej, liczyć na zabezpieczenie w ramach rodziny. Jednocześnie zanika instytu-
3 Kilka wieków wcześniej we Francji taki obowiązek nałożył na gminy Karol Wielki.
cjonalna pomoc sąsiedzka społeczności lokalnej, bo w ruchliwej i heterogennej zbioro-

wości ludzie są sobie obcy.
Problemem społecznym okresu wczesnego kapitalizmu staje się zatem sytuacja robot-
ników i ich rodzin w okresach utraty środków utrzymania z powodu choroby, kalectwa
lub starości. Pojawiają się projekty różnych urządzeń publicznych mających zabezpie-
czyć byt robotników. Twórcą jednego z pierwszych takich utopijnych projektów na
świecie był Daniel Defoe (znany przede wszystkim jako autor Robinsona Cruzoe),
a w Polsce niejaki Rozenthal z Lublina, który w 1709 r. przedstawił projekt ubezpieczeń
dla robotników z pobliskiej huty.
9 Utworzeniu jednak jakichś instytucjonalnych form zabezpieczenia losów robotników
stała na przeszkodzie doktryna liberalna państwa kapitalistycznego. W myśl tej dok-
tryny państwo liberalne stało się odpowiedzialne tylko za bezpieczeństwo, zarówno
zewnętrzne, jak i wewnętrzne, rezygnując w znacznej mierze z ustawodawstwa socjal-
nego chroniącego jednostki, które nie były w stanie własnym wysiłkiem zaspokoić
swoich potrzeb. Zakładano bowiem, że jeśli w społeczeństwie są jednostki słabe, to
wynika to z nieumiejętności wykorzystywania stwarzanych przez społeczeństwo wa-
runków. Jednostka taka musiała być zatem przegrana w walce o przetrwanie w ramach
wolnej gry sił ekonomicznych i zbędna społecznie, gdyż – nie mnożąc dobrobytu włas
nego – nie przyczyniała się do wytwarzania dobrobytu ogólnospołecznego. Społeczna
doktryna liberalizmu traktowała więc pomoc ubogim jako szkodliwą ingerencję
w wolną grę sił ekonomicznych, zakłócającą naturalne procesy społeczne. Państwo nie
powinno zatem ingerować w problemy ubóstwa i bogactwa. Ten pogląd wzmacniała
też teoria Malthusa. Dowodził on, że pomoc ubogim – zwiększając popyt na żywność
– zwiększa jej cenę, działając w ostatecznym rachunku na niekorzyść ubogich, a po-
nadto w związku z wysokim przyrostem naturalnym wśród ludności ubogiej pomoc tej
grupie oznaczałaby przyspieszoną reprodukcję ubóstwa.
Rezultatem polityki opartej na doktrynie liberalnej i teorii Malthusa była restrykcyjna
tzw. nowa ustawa o ubogich z 1834 r. Reforma prawa o ubogich kierowała się dwiema
zasadami. Istota pierwszej z nich polegała na tym, że pomoc osobom ubogim stawała
się możliwa tylko w domach pracy. Zakładała więc wyrwanie rodziny z jej naturalnego
środowiska zamieszkania, często rozdzielenie tej rodziny, gdyż w celu ograniczenia
przyrostu naturalnego nakazywano budowę odrębnych domów pracy dla mężczyzn
i kobiet. Istota drugiej zasady sprowadzała się do programowego założenia dolegli-
wości korzystania z pomocy. Warunki stwarzane w domach pracy musiały więc być
gorsze niż te, które byli sobie w stanie zapewnić najniżej opłacani robotnicy przemy-
słowi.
O ile ustawa z 1601 r. była wymierzona w osoby leniwe i włóczęgów, o tyle w nowej
ustawie o ubogich potraktowano niezdolność do utrzymania się jednostki jako wynik
jej moralnej słabości. Piętnujący zaś charakter nowej ustawy miał skłonić ubogich do
podejmowania pracy lub zwracania się o pomoc do rodziny i do rezygnacji ze wsparcia
społecznego. Nowe prawo było wyraźnym płodem epoki liberalizmu, gdyż odpowie-
dzialność za jednostkę składana była na nią samą i rodzinę, przy ograniczaniu pomocy
państwa.
www.lexisnexis.pl
W tej sytuacji robotnicy sami próbowali rozwiązać swoje problemy przez wzajemną 10
samopomoc. Pojawiają się pierwsze kasy oszczędności, kasy wzajemnej pomocy, kasy
oporu. Model tych kas został przeniesiony do klasy robotniczej przez dawnych rze-
mieślników i czeladników. Z prawnego punktu widzenia stanowiły one swoistą formę
ubezpieczeń gospodarczych. Znaczenie ich jednak było niewielkie z uwagi na nieprzy-
datność do ochrony ryzyka trwałej niezdolności do pracy (inwalidztwa i starości).
Z tych samych względów niewielką rolę odgrywały również tzw. ubezpieczenia lu-
dowe. Był to projekt tanich ubezpieczeń osobowych w towarzystwach ubezpieczenio-
wych. Warunek nabycia prawa do świadczeń stanowiło jednak regularne opłacanie
składek przez ustalony okres, co już samo przez się zadecydowało o niepowodzeniu tej
metody zabezpieczenia robotników na wypadek utraty dochodu.
W okresie wczesnego kapitalizmu jedynym więc urządzeniem publicznym mogącym
nieść pomoc pozbawionym środków do życia robotnikom była dobroczynność spo-
łeczna – z jej instytucjami pomocy w postaci szpitali będących raczej przytułkami oraz
schroniskami dla starców, wdów i sierot.
Korzystanie z dobroczynności uważano jednak za poniżające, samą zaś dobro-
czynność traktowano jako zło konieczne. W miarę jak to przeświadczenie się
upowszechniało, stało się zaczynem nowej myśli społecznej – to nie dobroczynność
oparta na altruistycznym światopoglądzie chrześcijańskiej miłości bliźniego, ale praca
powinna zabezpieczać człowiekowi byt. Płaca powinna więc być taka, aby wystarczyła
na utrzymanie robotnika, jego rodziny i jeszcze zabezpieczenie przed ryzykiem niedo-
statku w przyszłości, czyli na opłacenie ubezpieczenia. Pojawienie się tej myśli spo-
łecznej stworzyło podstawę do czynnej ingerencji państwa w sferę zabezpieczenia bytu
robotników i do rozwoju różnych systemów zabezpieczenia społecznego4.
Rozwój przemysłu przydawał wartości sile roboczej – skomplikowane procesy pro- 11
dukcji wymagały wykwalifikowanych wykonawców, co zmuszało przedsiębiorców do
inwestycji w sferze zatrudnienia. Zarazem nadmierna eksploatacja robotników oraz
powstałe w jej wyniku choroby i wypadki stawały się hamulcem rozwoju gospodar-
czego. Coraz powszechniejsza była więc świadomość, że poprawa warunków bytu
klasy robotniczej jest jednym z czynników wzrostu wydajności pracy. Za tym przeko-
naniem poszły działania w dziedzinie ochrony zdrowia, poprawy warunków sanitar-
nych i mieszkaniowych, oświaty i istotne zmiany w dziedzinie ochrony pracy. Pojawiło
się ustawodawstwo socjalne będące próbą rozwiązania rzeczywistych problemów
nowej klasy społecznej – klasy robotniczej – wynikających z utraty dochodów z po-
wodu wypadków przy pracy, chorób, inwalidztwa i starości.
Działania te zapoczątkowane zostały w Niemczech Bismarckowską Sozialpolitik ma-
jącą swe specyficzne podłoże polityczne, jakkolwiek sam Otto von Bismarck powo-
ływał się na zasadę chrześcijańskiej miłości bliźniego leżącą u podstaw ustaw społecz-
nych, które wówczas wydano5. W rzeczywistości u podstaw tych poczynań rządu
4 Zob. E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Kraków–Warszawa

1911.
5 Tj. ustawa z 15 czerwca 1883 r. dotycząca ubezpieczenia od chorób, ustawa z 6 lipca 1884 r.
dotycząca ubezpieczenia od nieszczęśliwych wypadków oraz ustawa z 22 czerwca 1889 r. o ubezpie-
czeniu od niezdolności do pracy.
niemieckiego leżało z jednej strony przekonanie warstw rządzących o konieczności

uprawiania swoistej polityki „amortyzacyjnej” wobec czynnika ludzkiego w gospo-
darce kapitalistycznej, planowej działalności mającej na celu regenerację siły roboczej,
która na równi z innymi narzędziami produkcji, maszynami i obiektami budowlanymi
podlega zużyciu, z drugiej zaś strony do wydania tych ustaw przyczyniły się niewątp
liwie pojawienie się zorganizowanego ruchu robotniczego w Niemczech i działalność
socjalistów6.
Wprowadzenie pierwszych ubezpieczeń społecznych właśnie w Niemczech miało na
celu zapewnienie lojalności klasy robotniczej wobec rządu oraz osłabienie wpływów
coraz silniejszej partii socjalistów. Niemniej jednak ubezpieczenia społeczne, które
dość szybko pojawiły się także w innych krajach Europy, były bardzo istotną innowacją
instytucjonalną w stosunku do dotychczasowych metod zaspokajania potrzeb socjal-
nych, opartych na represyjnym ustawodawstwie dla ubogich, działalności charyta-
tywnej oraz różnych formach samopomocy. Niemieckie ubezpieczenia społeczne
stanowiły ogromny postęp w dążeniu do zaspokojenia potrzeb życiowych szerokich
rzesz ludzkich, a przełom polegał na zerwaniu z liberalistyczną koncepcją niemie-
szania się państwa w sferę stosunków produkcji.
12 Rozpoczęta w Niemczech realizacja ubezpieczeń społecznych na przełomie XIX w.
przekształciła się w powszechny prąd europejski. Wprowadzanie instytucji państwo-
wych zabezpieczających byt robotnika na starość i na wypadek innych zdarzeń loso-
wych odbywało się dwutorowo. Niektóre bowiem państwa wzorowały się na ubezpie-
czeniach niemieckich (jak: Austria, Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Polska,
Szwajcaria, Włochy), inne natomiast (jak: Dania, Szwecja, Wielka Brytania, Australia
i Nowa Zelandia) weszły na drogę ustawodawstwa społecznego, sankcjonując i rozbu-
dowując wywodzące się z idei dobroczynności instytucje opieki społecznej, wykształ-
cając w ten sposób system zwany zaopatrzeniowym.
13 W systemie ubezpieczeniowym fundusze społeczne tworzone są za pośrednictwem
przymusowej składki, dzięki której ciężar ryzyka socjalnego rozkłada się na wiele jed-
nostek zagrożonych tym samym zdarzeniem losowym. Ubezpieczenie zakłada redystry-
bucję środków od grup ekonomicznie silniejszych na rzecz bardziej potrzebujących, sto-
sownie do społecznie akceptowanych kryteriów (np. na rzecz inwalidów, bezrobotnych,
nisko uposażonych, wielodzietnych). Model ubezpieczeniowy skoncentrowany jest
wokół instytucji zatrudnienia. Jego podstawę stanowi powiązanie racjonalnego inte-
resu własnego pracownika (utrzymanie standardu dochodowego) z interesami praco-
dawcy (uwolnienie się od odpowiedzialności odszkodowawczej). Ubezpieczenia spo-
łeczne dowartościowują więc pracę, ponieważ z jej wykonywania wynikają uprawnienia
do świadczeń społecznych. Ubezpieczeniowe świadczenia pieniężne mają na celu resty-
tucję siły roboczej i utrzymanie statusu związanego z pracą zawodową i nie stanowią
alternatywy w stosunku do dochodów rynkowych, tak jak w przypadku podstawowych
świadczeń zaopatrzeniowych, traktowanych jako gwarancja praw obywatelskich.
14 Zaopatrzeniowa formuła zabezpieczenia społecznego ma charakter powszechny, wyni-
kający nie z faktu pracy, ale z praw obywatelskich. Świadczenia społeczne zapewniają
wówczas każdemu zaspokojenie podstawowych potrzeb na poziomie uznanym za nie-
6 E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne…, s. 15.
www.lexisnexis.pl
zbędny. W związku z tym w krajach, w których dominuje technika zaopatrzeniowa,

dużą rolę odgrywają ubezpieczenia prywatne, które za określoną składkę zapewniają
dodatkowe świadczenia.
W systemie zaopatrzeniowym udziela się świadczeń jednolitych dla wszystkich, finan-
sowanych z budżetu, z reguły na dość niskim poziomie. Świadczeń tych można jednak
dochodzić sądownie, ponieważ system udziela nie jałmużny, lecz prawa. Świadczenia
udzielane są przeważnie na zasadzie domicylu, tj. nieprzerwanego zamieszkiwania na
danym terytorium przez okres od 5 do 25 lat, jakkolwiek możliwe były i inne uwarun-
kowania7. W systemie zaopatrzeniowym brak jest składki – świadczenia realizowane
są z budżetu państwa lub gminy, a źródłem ich finansowania są podatki. Prawo do
świadczeń ma jednak charakter roszczeniowy.
2. IDEA ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO I KLASYCZNE

METODY JEJ REALIZACJI
Poszukiwanie najdoskonalszych metod zabezpieczenia obywateli na wypadek 15
utraty środków do życia doprowadziło do pojawienia się idei zabezpieczenia
społecznego jako celu społecznego, czyli takiej struktury społecznej, w której wszyscy
będą korzystać z dobrobytu zgodnie z potencjałem sił produkcyjnych danego społe-
czeństwa. Istotą tej idei jest założenie, że każdy członek społeczeństwa jest upraw-
niony do korzystania – dzięki wysiłkom własnego społeczeństwa i współpracy między-
narodowej, zgodnie z możliwościami każdego państwa – z praw ekonomicznych,
społecznych i kulturalnych, niezbędnych dla jego poczucia godności i swobodnego roz-
woju osobowości. Każdy też ma prawo do standardu życia odpowiedniego dla zdrowia
i dobrego samopoczucia swojego i rodziny.
Taka idea zabezpieczenia została sformułowana w art. 22 i 25 Powszechnej Deklaracji
Praw Człowieka, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych
w 1948 r., i powtórzona następnie, w mniej lub bardziej zbliżony sposób, w wielu in-
nych deklaracjach. Istota zabezpieczenia społecznego polega na zagwarantowaniu
obywatelom pełnej ochrony we wszystkich sytuacjach zmniejszenia lub utraty za-
robków wskutek czasowej lub trwałej niezdolności do pracy, a system zabezpieczenia
społecznego to zorganizowana przez państwo sieć urządzeń prawnych i organizacyj-
nych mających na celu zapewnienie obywatelom bezpieczeństwa socjalnego w okreś
lonych sytuacjach życiowych.
Idea zabezpieczenia społecznego jest realizowana w trzech formach organiza- 16
cyjno‑finansowych. Formy te klasyfikuje się jako metodę ubezpieczeniową, za
opatrzeniową i opiekuńczą. Każda ze wspomnianych metod charakteryzuje się okreś
lonym zespołem technik i środków w dziedzinie sposobu gromadzenia zasobów
materialnych niezbędnych do zaspokojenia potrzeb i zasad rozdysponowania nagro-
7 Tak np. w Anglii w 1908 r. wprowadzono zryczałtowane renty dla wszystkich, którzy nie tylko
ukończyli 70 lat i nie posiadali środków do życia oraz posiadali od 20 lat obywatelstwo brytyjskie, ale
i dobrze się prowadzili. Podobnie australijska ustawa z 1908 r. przyjmowała zasadę, że opuszczenie
żony przez męża pozbawiało go prawa do renty na starość.
madzonych środków. Różnią je więc przede wszystkim: tytuł do świadczeń, podmio-

towy zakres ochrony, charakter prawa do świadczeń, zasady ustalania wysokości
świadczeń.
17 Główne założenia metody ubezpieczeniowej można ująć następująco:
1) zabezpieczenie realizuje się przez tworzenie wspólnot osób narażonych na
podobne zdarzenia losowe, dlatego ubezpieczenia społeczne obejmują określoną,
w pewnym stopniu jednorodną, grupę osób (np. pracowników, rzemieślników, rol-
ników), którym grozi utrata zdolności do pracy;
2) fundusz na świadczenia gromadzony jest ze składek ubezpieczonych lub ubezpie-
czającego, dostosowanych do rozmiaru ryzyka;
3) świadczenia są różnicowane odpowiednio do udziału w tworzeniu wspólnego fun-
duszu;
4) prawo do świadczenia i jego wysokość są gwarantowane ustawowo; w razie od-
mowy przyznania świadczenie może być dochodzone sądownie;
5) przystąpienie do ubezpieczenia ma charakter przymusowy, co ma na celu przeciw-
działanie brakowi przezorności pracowników i niedbalstwu pracodawców, a także
potanienie ubezpieczenia8;
6) prawo do świadczeń jest prawem podmiotowym, co oznacza, że świadczenie przy-
sługuje po stwierdzeniu zajścia zdarzenia objętego ubezpieczeniem, jeżeli zostaną
spełnione warunki wymienione w ustawie, niezależnie od stanu majątkowego
ubezpieczonego;
7) ubezpieczenie społeczne jest wykonywane przez specjalnie do tego utworzone in-
stytucje publiczne lub prywatne działające pod nadzorem państwa.
18 Metoda zaopatrzeniowa z jednej strony nawiązuje do instytucji opieki spo-
łecznej, z drugiej zaś przejmuje pewne zasady występujące w technice ubezpie-
czeniowej. Charakteryzuje ją to, że:
1) system zaopatrzenia obejmuje na ogół całą ludność kraju bez względu na aktyw-
ność zawodową, udzielając rent i emerytur osobom, które spełniają warunki;
2) środki na zaopatrzenie pochodzą ze środków publicznych (z ogólnych dochodów
budżetowych bądź ze specjalnego podatku);
3) świadczenia są w zasadzie jednolite i ustalane według kryterium potrzeb lub
zasług;
4) rodzaje świadczeń i ich wysokość oraz okoliczności i warunki uprawniające do nich
są określone ustawowo;
5) prawo do zaopatrzenia jest prawem podmiotowym nabywanym po spełnieniu
warunków;
6) system jest administrowany przez urzędy publiczne (państwowe lub samorządu
lokalnego).
19 Trzecią metodę określa się jako opiekuńczą. Jest to najstarsza forma realizacji
idei zabezpieczenia społecznego, o wielowiekowych korzeniach filantropijno-
-charytatywnych, która współcześnie występuje jako forma uzupełniająca do obu po-
8 Ubezpieczenie społeczne zaczęło odgrywać istotną rolę dopiero po wprowadzeniu przez
Bismarcka przymusowego opłacania składki przez pracodawców – zob. E. Grabowski, Ubezpieczenia

społeczne…, s. 16; E. Modliński, Podstawowe zagadnienia prawa ubezpieczeń społecznych, Warszawa
1968, s. 133.
www.lexisnexis.pl
przednich metod i rozwija się pod zmienionymi nazwami: pomoc społeczna, pomoc
socjalna, opieka społeczna itp.
Zasady metody opiekuńczej można ująć następująco:
1) systemy pomocy społecznej obejmują całą ludność, wszystkich, którzy znajdą się
w potrzebie, niezależnie od ich aktywności zawodowej, na zasadzie obywatelstwa
albo domicylu;
2) potrzeba bywa określana w ustawie przez wskazanie poziomu dochodów, który nie
może być przekroczony (tzw. kryterium dochodowe);
3) świadczenia przyznaje się ze środków publicznych pochodzących z podatków lub
innych źródeł (np. fundacje, darowizny);
4) świadczenia są z reguły jednolite, ustalane kwotowo, na poziomie zapewniającym
zabezpieczenie minimum egzystencji;
5) wysokość świadczenia jest ustalana w ustawie albo przez organ udzielający
pomocy i dokonujący oceny, czy zachodzi taka potrzeba;
6) świadczenia mają z reguły charakter nieroszczeniowy 9;
7) systemy pomocy społecznej są administrowane przez organy publiczne – prze-
ważnie lokalne.
Wszystkie te metody ochrony są stosowane w polskim systemie zabezpieczenia spo-
łecznego (schemat 1).
9 Coraz częściej jednak dokonuje się specyfikacji warunków nabycia świadczeń, co nadaje im cha-
rakter roszczeniowy (np. zasiłki rodzinne).

Schemat 1. Świadczenia udzielane w ramach poszczególnych metod realizacji idei zabezpieczenia społecznego
Zabezpieczenie społeczne
ubezpieczenie społeczne zaopatrzenie społeczne pomoc społeczna

(składka przymusowa) (budżet) (budżet)
• emerytury i renty służb • zasiłek rodzinny

emerytalne rentowe chorobowe wypadkowe mundurowych • dodatki do zasiłku rodzin-
• uposażenia sędziów i pro- nego*
kuratorów • zasiłek stały
• renta socjalna • zasiłek celowy
• renty dla inwalidów wo- • zasiłek okresowy
• emerytury • renta z tytułu nie- • zasiłek chorobowy • zasiłek chorobowy jennych i wojskowych • świadczenia rzeczowe
• dodatek pielęg zdolności do pracy • świadczenie reha- • świadczenie reha- • świadczenia dla komba- • składka na ubezpieczenie
nacyjny • renta szkoleniowa bilitacyjne bilitacyjne tantów emerytalne i rentowe**
• renta rodzinna • zasiłek wyrównaw- • renta z tytułu nie- • zasiłek dla bezrobotnych • specjalny zasiłek opiekuń-
• zasiłek pogrzebo- czy zdolności do pracy • świadczenie przedemery- czy
wy • zasiłek macierzyń- • renta szkoleniowa talne • jednorazowa zapomoga
• dodatek pielęgna- ski i ojcowski • renta rodzinna • zasiłek pielęgnacyjny z tytułu urodzenia
cyjny • zasiłek opiekuńczy • jednorazowe • świadczenie pielęgnacyjne dziecka (1000 zł)***
odszkodowanie
* Są to dodatki z tytułu: urodzenia dziecka (1000 zł), opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego, samotnego wychowywania
dziecka, wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej, kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego, rozpoczęcia roku szkolnego, podjęcia przez
dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania.
www.lexisnexis.pl
** Za osobę, która rezygnuje z zatrudnienia w związku z koniecznością opieki nad ciężko chorym członkiem rodziny i spełnia kryterium dochodowe.
*** Przysługuje, jeśli dochód na osobę w rodzinie nie przekracza 1922 zł.
Źródło: opracowanie własne.

3. UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE A UBEZPIECZENIE ZDROWOTNE

Rodzajem ubezpieczenia społecznego jest też ubezpieczenie zdrowotne. Wy- 20
dzielenie tego ubezpieczenia wynika z odmiennego przedmiotu ochrony, jakim
jest zdrowie i życie (a nie skutki w zakresie zdolności do pracy). Ubezpieczenie zdro-
wotne działa od 1 stycznia 1999 r.10 i obecnie jest realizowane przez Narodowy Fun-
dusz Zdrowia.
Zasady udzielania świadczeń określają ustawy: z 27 sierpnia 2004 r. o świadcze-
niach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych11 i z 15 kwietnia
2011 r. o działalności leczniczej12.
Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych po- 21
sługuje się pojęciem „świadczeniobiorca”, które obejmuje osoby ubezpieczone obowiąz-
kowo lub dobrowolnie oraz osoby nieobjęte tym ubezpieczeniem, jeżeli spełniają kryte-
rium dochodowe i są obywatelami polskimi zamieszkałymi na terenie Rzeczypospolitej
Polskiej. Spełnienia kryterium dochodowego nie wymaga się od osób, które nie ukoń-
czyły 18 lat, i od kobiet w okresie ciąży, porodu i połogu.
Ubezpieczonymi są osoby posiadające obywatelstwo polskie lub państwa członkow-
skiego Unii Europejskiej oraz nieposiadające obywatelstwa, ale przebywające legalnie
na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej13.
Katalog osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego obejmuje wszystkie
osoby podlegające obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego oraz emery-
talno-rentowego14, a także osoby objęte systemem zaopatrzenia społecznego15 lub sys-
temem pomocowym oraz studentów, uczestników studiów doktoranckich, członków
zakonów, alumnów wyższych seminariów duchownych, rolników, których gospodar-
stwo ma poniżej 1 ha, osoby bezdomne16.
Prawo do świadczeń z ubezpieczenia zdrowotnego mają też członkowie rodziny ubez-
pieczonego. Ubezpieczenie członków rodziny ma charakter niejako wtórny, wynika-
jący z ubezpieczenia żywiciela rodziny17, ale może mieć też charakter pierwotny18.
10 Wcześniej ochrona miała charakter zaopatrzeniowy, czyli była finansowana ze środków bud
żetu państwa.
11 Tekst jedn. Dz.U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027 ze zm.
12 Dz.U. z 2013 r., poz. 217 ze zm. Ustawa ta z dniem 1 lipca 2011 r. zastąpiła ustawę z 30 sierpn ia
1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej (tekst jedn. Dz.U. z 2007 r. Nr 14, poz. 89 ze zm.).
13 Szczegółowo zob. art. 3 u.ś.o.z.
14 Określenie „ubezpieczenie emerytalno-rentowe” oznacza ubezpieczenie społeczne rolników.
W odniesieniu do ubezpieczenia powszechnego ustawodawca posługuje się określeniem „ubezpie-
czenie emerytalne i rentowe”.
15 Są to funkcjonariusze służb mundurowych, sędziowie i prokuratorzy, bezrobotni pobierający
zasiłek dla bezrobotnych, osoby pobierające rentę socjalną, osoby pobierające świadczenie przedeme-
rytalne lub świadczenie pielęgnacyjne, kombatanci, inwalidzi wojenni i wojskowi.
16 Katalog osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego jest zawarty w art. 66 ust. 1
u.ś.o.z.
17 Za członków rodziny nie płaci się odrębnej składki.
18 Dziecko do lat 18 będzie miało prawo do świadczeń zdrowotnych z tytułu ubezpieczenia ro-
dzica. Jednak wtedy, gdy żaden z rodziców nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia, dziecko staje się
samodzielnym podmiotem obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego (składkę finansuje państwo).
Wszystkie tytuły do obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego mają charakter bez-

względny, co oznacza, że składka zdrowotna jest płacona od każdego posiadanego ty-
tułu. Jeżeli w ramach jednego z tytułów ubezpieczony uzyskuje więcej niż jeden przy-
chód, składka jest opłacana od każdego z uzys kanych przychodów19. Wyjątek
ustawodawca zrobił tylko dla sytuacji zbiegu tytułów do objęcia obowiązkiem ubezpie-
czenia zdrowotnego, w których składka jest finansowana z budżetu państwa. Jest ona
płacona tylko wtedy, gdy nie ma innego tytułu do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia
zdrowotnego (art. 82 ust. 6 u.ś.o.z.)20.
22 Osoby nieobjęte obowiązkiem ubezpieczenia zdrowotnego, a mające miejsce zamiesz-
kania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, mogą ubezpieczyć się dobrowolnie.
To dobrowolne ubezpieczenie zdrowotne jest też ubezpieczeniem społecznym.
W wielu krajach istnieją także prywatne ubezpieczenia zdrowotne, które mogą działać
albo jako system uzupełniający zakres świadczeń udzielanych przez społeczne ubez-
pieczenie zdrowotne, albo jako system zastępczy przeznaczony dla osób nieobjętych
społecznym ubezpieczeniem zdrowotnym, albo jako system zapewniający świadczenia
takie same, ale na wyższym poziomie usług. Prywatne ubezpieczenia zdrowotne mogą
też działać jako system bazowy, tj. obowiązkowy dla wszystkich (zob. tabela 1).
Tabela 1. Ubezpieczenia zdrowotne w poszczególnych państwach
Rodzaj ubezpieczenia Stosunek Przeznaczenie Kraj

do systemu
bazowego
Ubezpieczenia „ponad” – świadczenia zdrowotne Francja, Słowenia,
komplementarne wyłączone z systemu Belgia, Łotwa,
(uzupełniające) ubezpieczenia społecznego, Dania, Węgry
– świadczenia zdrowotne objęte
współpłaceniem (dopłaty)
Ubezpieczenia „zamiast” – osoby wyłączone z systemu Niemcy
substytucyjne (zastępcze, ubezpieczenia publicznego,
alternatywne) – możliwość wyjścia z systemu
ubezpieczenia publicznego
Ubezpieczenia „obok” – szybszy dostęp do świadczeń Polska, Wielka
suplementarne zdrowotnych i większy wybór Brytania,
(równoległe, dodatkowe) świadczeniodawców Rumunia,
Hiszpania,
Szwecja
Ubezpieczenia bazowe „wyłączność” – obowiązkowe bazowe prywatne Holandia
ubezpieczenie
Źródło: B. Więckowska, M. Osak, Potencjał prywatnych ubezpieczeń zdrowotnych jako źródła finanso-
wania opieki zdrowotnej w Polsce, w: Ubezpieczenia wobec wyzwań XXI wieku, red. W. Ronka-Chmielo-
wiec, Wrocław 2011.
To samo dotyczy studentów, którzy w roli członka rodziny są ubezpieczeni do ukończenia 26 lat,
a w roli studenta – bez ograniczenia wiekowego.
19 Np. prowadzenie kilku rodzajów działalności pozarolniczej (tytuł z art. 6 ust. 1 pkt 5 u.s.u.s.).
20 Gdy w ramach każdego z tych tytułów składka jest finansowana z budżetu, składka jest opła-
cana wyłącznie z tytułu, który powstał najwcześniej.
www.lexisnexis.pl
4. UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE A UBEZPIECZENIE

GOSPODARCZE
Ubezpieczenie społeczne i ubezpieczenie gospodarcze21, mimo różnego charak- 23
teru norm prawnych, wywodzą się z tej samej myśli społecznej. Niewzruszoną
bowiem podstawą modelu wszystkich ubezpieczeń, pojmowanych jako organizacyjne
formy przezorności społecznej, jest idea zbiorowej solidarności, wywodząca się ze
świadomości wspólnego zagrożenia. Tak też, tj. jako „wzajemne pokrycie w ramach
wspólnoty wielu jednakowo zagrożonych jednostek gospodarczych, przypadkowej, da-
jącej się oszacować w pieniądzu potrzeby”, ujmowała ubezpieczenie gospodarcze jedna
z pierwszych niemieckich definicji22. Również w naszej literaturze ujmuje się ubezpie-
czenie jako „urządzenie społeczno-gospodarcze”, umożliwiające zbiorowe tworzenie
w sposób zorganizowany rezerw materialnych z góry przeznaczonych na łagodzenie
następstw klęsk żywiołowych, nieszczęśliwych wypadków i innych zdarzeń losowych
godzących w życie i mienie człowieka.
Solidarne rozłożenie uznaje się również za istotną cechę także ubezpieczenia społecz-
nego między jednostki ciężaru pokrycia materialnych skutków określonych zdarzeń
losowych wywołujących u członków społeczeństwa utratę lub niedostatek środków
utrzymania i wzmożoną potrzebę ich pokrycia.
Zarówno jedno, jak i drugie ubezpieczenie jest więc formą rozłożenia kosztów szkód
majątkowych, wynikających z pewnych zdarzeń losowych, na ogół lub co najmniej na
bardzo wiele osób w podobny sposób zagrożonych tym samym ryzykiem.
Zarysowują się jednak także wyraźne różnice uzasadniające ten podział. Przede 24
wszystkim inny jest przedmiot obu ubezpieczeń. Ubezpieczenie gospodarcze
chroni mienie, zdrowie i życie ubezpieczonego, a ubezpieczenie społeczne chroni byt
ubezpieczonych w razie zdarzeń pozbawiających ich środków utrzymania zapewnia-
nych przez pracę.
Inny przedmiot ochrony (rodzaj chronionego ryzyka) sprawia, że zasady działania 25
ubezpieczenia społecznego różnią się od tych, na jakich działa ubezpieczenie gospo-
darcze. Przede wszystkim ubezpieczenie społeczne jest przymusowe. Osoby nieobjęte
przymusem ubezpieczenia mogą wejść dobrowolnie do ubezpieczenia emerytalnego
i rentowego. Ubezpieczenie gospodarcze jest z reguły dobrowolne, wyjątkowo zaś
obowiązkowe.
Przymus ubezpieczenia to coś więcej niż obowiązek ubezpieczenia. Oznacza, że
stosunek ubezpieczenia społecznego powstaje z mocy ustawy niezależnie od
zgłoszenia się do ubezpieczenia i od spełnienia obowiązku opłacania składki23. Nie-
poddanie się natomiast obowiązkowi ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej
oznacza niepowstanie stosunku ubezpieczenia do dnia zapłacenia składki. W ubezpie-
21 Tradycyjne, ale mało adekwatne określenie dla ubezpieczeń umownych dotyczących zdrowia,
życia i majątku. Należałoby raczej używać nazwy „ubezpieczenia cywilne”.

22 A. Manes, Versicherungslexikon, Berlin 1930, s. 290.
23 Teoretycznie mogłaby nie być wniesiona ani jedna składka, a pracownik nabyłby prawo do
renty lub emerytury.

czeniu społecznym zatem pierwotne jest objęcie ochroną i za to należy zapłacić składkę,
natomiast w ubezpieczeniu gospodarczym ochrona jest skutkiem zapłacenia składki.
Obowiązkowy charakter ubezpieczenia społecznego sprawia, że nie stosuje się tu tzw.
selekcji ryzyka, co oznacza, iż ochronie na takich samych zasadach podlega każdy, kto
ma tytuł do ubezpieczenia, niezależnie od wieku, stanu zdrowia lub innych cech.
26 Istotną cechą ubezpieczenia społecznego jest bezwzględny charakter prze
pisów, niedopuszczający żadnych możliwości modyfikacji stosunku prawnego
w drodze umowy ani stosowania zasad współżycia społecznego, podczas gdy w ubez-
pieczeniu gospodarczym to przede wszystkim umowa ustala treść stosunku praw-
nego24.
27 Odmienność ochrony ubezpieczeniowej wyraża się też w treści takich pojęć, jak „wy-
padek ubezpieczeniowy”, a przede wszystkim w roli winy poszkodowanego. W ubez-
pieczeniach społecznych wina ubezpieczonego nie ma wpływu na pojęcie ryzyka ubez-
pieczeniowego, a zatem nie uwalnia ubezpieczyciela od odpowiedzialności w razie
zawinionego zajścia niezdolności do pracy25. Stanowi natomiast powód do całkowitego
uwolnienia się od odpowiedzialności przez zakład ubezpieczeń, który prowadzi ubez-
pieczenia mienia albo ubezpieczenia na życie.
28 Ochrona udzielana w ramach obu tych rodzajów prawa ubezpieczeniowego różni się
też istotnie rangą oraz zasięgiem działania. Prawo do ubezpieczenia społecznego jest
bowiem prawem zagwarantowanym konstytucyjnie, a przymusowy charakter
ochrony rozciąga się w zasadzie na wszystkich członków społeczeństwa. Ponadto
Skarb Państwa gwarantuje wypłatę świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Nie po-
nosi natomiast odpowiedzialności za zobowiązania firm prowadzących ubezpieczenia
gospodarcze.
24Z zastrzeżeniem ograniczeń wynikających z art. 807 k.c.

25Zawinione zachowanie się ubezpieczonego tylko wyjątkowo pozbawia go świadczeń, ale nawet
wówczas organ rentowy będzie odpowiedzialny wobec rodziny zmarłego poszkodowanego.
www.lexisnexis.pl
Rozdział II
POLSKI SYSTEM UBEZPIECZENIA

SPOŁECZNEGO
1. ORGANIZACJA UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO
Odzyskanie niepodległości po I wojnie światowej zapoczątkowało rozwój polskiego
ustawodawstwa ubezpieczeniowego. Już w 1919 r. wprowadzono ubezpieczenie na
wypadek choroby, w 1924 r. przyjęto ustawę o ubezpieczeniu na wypadek bezrobocia
i rozszerzono ubezpieczenie wypadkowe na teren dawnego zaboru rosyjskiego.
W 1927 r. rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej ujednolicono ubezpieczenie
emerytalne pracowników umysłowych. W 1933 r. uchwalono ustawę o ubezpieczeniu
społecznym (zwaną scaleniową)1, która objęła swym zakresem wszystkie osoby pozo-
stające w stosunku pracy najemnej lub w stosunku służbowym.
Realizacją prawa do świadczeń określonych w ustawie scaleniowej miały się zajmować
ubezpieczalnie społeczne i cztery zakłady ubezpieczeń społecznych2. Ubezpieczalnie
społeczne były zorganizowane na zasadzie terytorialności, natomiast zakłady obejmo-
wały swym zasięgiem cały kraj.
Ta struktura organizacyjna przetrwała tylko rok, albowiem ustawą z 24 października
1934 r. o zmianie ustawy z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem3 zniesiono
wymienione cztery zakłady, tworząc w ich miejsce Zakład Ubezpieczeń Społecznych
i przewidując możliwość utworzenia regionalnych oddziałów ZUS powołanych do
ustalania prawa do świadczeń emerytalnych oraz z tytułu następstw wypadków w za-
trudnieniu lub chorób zawodowych. Utrzymano natomiast działalność ubezpieczalni
społecznych. Główną domeną działalności ubezpieczalni społecznych było ubezpie-
czenie chorobowe, natomiast Zakład Ubezpieczeń Społecznych administrował sys-
temem ubezpieczenia emerytalnego i wypadkowego.
Lata 1944–1949 to okres odbudowy struktury ukształtowanej przed wojną. W Mani
feście PKWN z 20 lipca 1944 r. zapowiedziano, że „Natychmiast rozpocznie się odbu-
1 Ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.).
2 Były to: Zakład Ubezpieczenia na Wypadek Choroby, Zakład Ubezpieczenia od Wypadków,
Zakład Ubezpieczenia Emerytalnego Robotników i Zakład Ubezpieczeń Pracowników Umysłowych.
3 Dz.U. Nr 95, poz. 855.
dowa i rozbudowa instytucji ubezpieczeń społecznych […] na zasadach demokratycz-

nego samorządu”. Oznaczało to kontynuację systemu ubezpieczeń społecznych
ukształtowanych w okresie międzywojennym i przystąpienie do reaktywowania dzia-
łalności ubezpieczalni społecznych i Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Umożliwiła to
ustawa z 20 lipca 1950 r. o Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych4.
Model organizacyjny wprowadzony ustawą z 20 lipca 1950 r. został zmieniony de-
kretem z 2 lutego 1955 r. o przekazaniu wykonywania ubezpieczeń społecznych
związkom zawodowym5. Dekretem tym, wzorem Związku Radzieckiego, ubezpie-
czenia społeczne podzielono na pion związkowy i pion państwowy. Związkom zawo-
dowym przekazano realizację świadczeń krótkoterminowych, to jest przyznawanie
i wypłatę zasiłków chorobowych i rodzinnych. Realizację natomiast prawa do rent
i emerytur przekazano prezydiom wojewódzkich rad narodowych (pion państwowy).
Podziałowi materii na „piony” towarzyszyło też odniesienie nazwy „świadczenia
z ubezpieczenia społecznego” tylko do świadczeń administrowanych przez związki za-
wodowe. Świadczenia udzielane przez prezydia wojewódzkich rad narodowych okreś
lano jako „świadczenia z zaopatrzenia społecznego”6. W preambule do dekretu z 2 lu-
tego 1955 r. przekazanie części materii ubezpieczeń społecznych związkom zawodowym
uzasadniano dążeniem „do bezpośredniego powiązania ubezpieczeń społecznych
z masami pracującymi oraz przyciągnięciem najszerszych rzesz pracowników do kon-
troli ubezpieczeń społecznych”.
Ani polityczny, ani społeczny cel nowej organizacji ubezpieczeń społecznych nie został
osiągnięty i w 1960 r. reaktywowano Zakład Ubezpieczeń Społecznych7, powracając do
jednolitej struktury organizacyjnej ubezpieczeń społecznych. Reaktywując Zakład Ubez-
pieczeń Społecznych, nie reaktywowano jednak Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
2. FINANSOWANIE UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO

2.1. Repartycyjna i kapitałowa metoda finansowania świadczeń
29 Świadczenia z ubezpieczenia społecznego mogą być finansowane albo
z bieżącej składki, tj. metodą repartycyjną, albo ze zgromadzonego ze
składki kapitału, czyli metodą kapitałową.
Gdy ubezpieczenie jest finansowane metodą repartycyjną, to w ciągu roku na-
leży zgromadzić tyle środków, aby pokryć całoroczne wydatki. Źródłem finanso-
wania świadczeń jest wówczas bieżąca składka, a tak gromadzony fundusz ma charakter
4
Dz.U. Nr 36, poz. 333.
5
Dz.U. Nr 6, poz. 31.
6 Nomenklatura ta utrzymana została także po likwidacji dwupionowej struktury organiza-
cyjnej (tą nazwą posługiwały się ustawy emerytalne z 1968 i z 1982 r.), co wywołało w literaturze
dyskusję co do rzeczywistego charakteru świadczeń emerytalno-rentowych, por. W. Szubert, Ubez-
pieczenie społeczne. Zarys systemu. Warszawa 1987, s. 47 i n. oraz powołana tam literatura.
7 Ustawa z 13 kwietn ia 1960 r. o utworzeniu Komitetu Pracy i Płac oraz o zmianach właśc iwości
w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, rent, zaopatrzeń i opieki społecznej, (Dz.U. Nr 20, poz. 119)
oraz rozporządzenie Rady Ministrów z 27 kwietnia 1960 r. o zakresie i trybie działania Zakładu
Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 23, poz. 134).
www.lexisnexis.pl
Rozdział II. Polski system ubezpieczenia społecznego33
konsumpcyjny. System repartycyjny, jako narzędzie redystrybucji międzypokoleniowej,

przeważa w bazowych systemach emerytalnych. Niepisana umowa społeczna zakłada,
że obecne pokolenie pracujących musi ponieść zobowiązania wobec aktualnych świad-
czeniobiorców (emeryci, renciści) w celu podtrzymania obietnic umowy, z której oni się
wcześniej wywiązali.
W przypadku metody finansowania kapitałowego fundusz jest tworzony 30
w długich przedziałach czasu na zasadach tzw. kapitalizacji składki i groma-
dzenia rezerw finansowych. Tak utworzony fundusz ma charakter inwestycyjny, po-
nieważ wymaga lokowania środków w inwestycjach przynoszących określony dochód.
Na wysokość świadczeń ogromny wpływ mają wtedy dochody z nagromadzonych ka-
pitałów i trafność ich kalkulacji w perspektywie kilkudziesięcioletniej.
Pierwsze niemieckie ubezpieczenia społeczne zostały zorganizowane na zasa-
dzie kapitałowej. Już wtedy jednak zwracano uwagę na niebezpieczeństwo gro-
madzenia dużego kapitału z łatwym dostępem do niego władzy publicznej oraz na ry-
zyko jego utraty lub uszczuplenia wskutek inflacji, wojny itp. Doświadczenia wielkiego
kryzysu w Europie w latach 1929–1933, druga wojna światowa oraz hiperinflacja nisz-
czyły lub poważnie naruszały zebrane uprzednio rezerwy techniczne. Praktyka wyka-
zała, że nadwyżki gromadzone w funduszach ubezpieczeniowych w ciągu kilkudzie-
sięciu lat nie dają gwarancji wypłaty przyszłych świadczeń. W latach powojennych
zaczęto więc odchodzić od kapitałowej metody finansowania świadczeń z ubezpie-
czenia społecznego na korzyść metody repartycyjnej.
Jakkolwiek więc ubezpieczenia społeczne powstały jako systemy finansowane z fun-
duszy kapitałowych, to stopniowo przekształcały się w systemy repartycyjne, które
okazały się lepiej chroniącymi interesy ubezpieczonych. Po drugiej wojnie światowej
wszystkie powszechne systemy ubezpieczenia emerytalnego w Europie odstąpiły od
stosowania metody kapitałowej.
Spór o metodę finansowania świadczeń odżył na przełomie lat siedemdziesią-
tych i osiemdziesiątych XX w. Przeciwnicy systemu repartycyjnego podnosili
wiele argumentów mających uzasadnić jego bezużyteczność, a przede wszystkim że
jest niestabilny i uzależniony od przetargów politycznych oraz że – uniezależniając
wielkość świadczenia od płaconych składek – zachęca do niepłacenia tych składek (do
pracy „na czarno”).
Zwolennicy systemów repartycyjnych zwracają natomiast uwagę, że:
– są one bardziej odporne niż systemy kapitałowe na dekoniunkturę gospodarczą;
– zapewniają poczucie bezpieczeństwa socjalnego, gwarantując wszystkim ubezpie-
czonym szeroką ochronę w razie zajścia sytuacji uniemożliwiającej zarobkowanie;
– są niezwykle humanitarne przez możliwość wprowadzenia ich od zaraz, co umoż-
liwiło wypłacanie emerytur tuż po wojnie8;
– mają niskie koszty funkcjonowania;
– nie mają tendencji do znikania w sytuacjach ekstremalnych.
8 O ile jednak przejście z metody kapitałowej na repartycyjną nie nastręcza problemów, o tyle
odwrót od metody repartycyjnej jest mało możliwy, gdyż przeznaczając składkę na pokrycie przy-
szłych zobowiązań (tworzenie kapitału), należałoby dodatkowo zgromadzić olbrzymi kapitał na po-
krycie istniejących (comiesięcznych) zobowiązań emerytalnych.
Zalet systemu kapitałowego upatruje się natomiast w generowaniu oszczędności i do-

starczaniu gospodarce kapitału oraz w odporności na skutki niekorzystnych trendów
demograficznych. Do wad zalicza się stosunkowo wysokie koszty funkcjonowania oraz
brak odporności na inflację.
W związku z nierozstrzygnięciem sporu o efektywność obu metod w procesach reformo-
wania systemów emerytalnych zaczynają być stosowane rozwiązania pragmatyczne,
uwzględniające kombinację obu sposobów finansowania, które w krótkich okresach są
z wielu punktów widzenia komplementarne. Metoda repartycyjna przeważa więc w ba-
zowych (podstawowych) systemach emerytalnych, metoda kapitałowa natomiast jest
stosowana przede wszystkim w systemach dodatkowych – zarówno obowiązkowych, jak
i dobrowolnych, ale niemających charakteru ubezpieczeń społecznych9.
31 W systemie repartycyjnym składki, które zostały odprowadzone w bieżącym miesiącu,
są wypłacane w następnym miesiącu obecnym emerytom. System ten bazuje na swego
rodzaju umowie społecznej, że starsze pokolenie nabywa prawo do udziału w kon-
sumpcji dóbr i usług wypracowanych przez obecną generację. Emerytury są wypła-
cane dożywotnio w ustalonej (waloryzowanej) wysokości.
W systemie kapitałowego finansowania środki są gromadzone przez cały okres działal-
ności zawodowej, pomnażane (lub tracone) w drodze inwestycji rynkowych i zapew-
niają wypłatę świadczeń do wyczerpania zgromadzonego kapitału10.
32 System emerytalny w Polsce jest systemem mieszanym repartycyjno-kapitałowym.
W sposób rynkowy gromadzona jest tylko część składki emerytalnej. W latach 1999–
2011 była tak gromadzona cała część kapitałowa składki, a obecnie tylko część składki
kapitałowej11.
2.2. Finansowanie świadczeń w latach 1945–1998

33 W okresie międzywojennym fundusze ubezpieczenia społecznego były wyodręb-
nione z budżetu państwa. Przepisy przewidywały jedynie powiązanie netto, po-
legające na tym, że z jednej strony budżet państwa miał dokonywać określonych dopłat
do systemu ubezpieczeniowego, z drugiej zaś – mógł korzystać z jego lokat.
Rozpoczęta w 1950 r. realizacja planu 6-letniego odbudowy kraju wymagała koncen-
tracji środków finansowych, w związku z czym finanse ubezpieczenia społecznego
włączono w obieg gospodarczy, wiążąc je z budżetem państwa wynikami działalności.
Następstwem było odstąpienie od dotychczasowych kalkulacji składek uwzględniają-
cych tworzenie odpowiednich rezerw na kapitałowe pokrycie wydatków na świad-
czenia. Za podstawę kalkulacji składek przyjęto zasadę bieżącego (repartycyjnego) po-
krywania wydatków. Odtąd wypłatę przyszłych świadczeń miały gwarantować nie
9
Tzw. drugi filar w ujęciu klasycznym.
10 Od kapitałowego finansowania świadczeń należy odróżnić kapitałowe gromadzenie (pomna-
żanie) środków.
11 Co zależy od zgody ubezpieczonego na przekazywanie części składki kapitałowej do wybra-
nego otwartego funduszu emerytalnego.
www.lexisnexis.pl
zgromadzone rezerwy, ale potencjał gospodarczy kraju, pełne zatrudnienie oraz wzrost
produkcji.
Pracownicy zostali zwolnieni z obowiązku opłacania składki na ubezpieczenie spo-
łeczne12. Składkę opłacał tylko pracodawca. W 1952 r. uproszczono system pobierania
składek, wprowadzając ich liczenie nie od indywidualnych zarobków, ale globalnie –
od wysokości wypłat z osobowego funduszu płac. Sposób ten obowiązywał do końca
1998 r.
Finansowanie ubezpieczeń społecznych, zwłaszcza w okresie bezpośrednio powojennym,
natrafiało na trudności. Wobec utraty środków wskutek wojny, działalność ubezpieczeń
społecznych oparta była na kredycie państwowym. Wpływy ze składek, niezależnie od
ich dużej ściągalności, były ograniczone ze względu na niski poziom płac w ogóle, a także
ze względu na to, że pracownicy uspołecznionych zakładów pracy początkowo część wy-
nagrodzenia otrzymywali poza płacą, od której były naliczane składki, to jest w formie
przydziałów żywności i odzieży oraz różnych deputatów w naturze13.
Zerwaniu zależności między dochodami i wydatkami instytucji ubezpieczenia społecz- 34
nego towarzyszyło zerwanie związku między obowiązkiem opłacania składki a upraw-
nieniem do świadczeń emerytalnych w ramach indywidualnych stosunków prawnych.
Nabywanie uprawnień do świadczeń wynikało odtąd nie z faktu opłacania składki, ale
z faktu zatrudnienia.
Lata 1965–1986 charakteryzowały się dualizmem form finansowania ubezpieczenia
społecznego: z jednej strony przez budżet państwa, a z drugiej – przez fundusze ce-
lowe, tj.: fundusz ubezpieczenia społecznego rzemieślników (1965–1977), fundusz
ubezpieczenia społecznego niektórych grup ludności (1966–1977), fundusz emery-
talny (1968–1986)14, państwowy fundusz kombatantów (1976–1986).
Z dniem 1 stycznia 1987 r. nastąpiła reorganizacja finansowania świadczeń z ubezpie- 35
czenia społecznego15. Główna zmiana polegała na integracji dotychczasowych środków
budżetowych państwa przeznaczanych na świadczenia ubezpieczeniowe ze środkami
Funduszu Emerytalnego. Scalone środki przybrały formę funduszu celowego, jakim
był Fundusz Ubezpieczeń Społecznych (FUS). Oznaczało to, że w budżecie pozostają
jedynie środki na świadczenia typu zaopatrzeniowego (bezskładkowe) oraz subwen-
cjonujące niedobory funduszy celowych.
12 Dekret z 29 wrześ nia 1945 r. o uiszczaniu przez pracodawców całości składek na ubezpie-
czenia społeczne i na Fundusz Pracy (Dz.U. Nr 43, poz. 240).
13 W. Muszalski, Ubezpieczenia społeczne, Zarys systemu, cz. I, Warszawa 1984, s. 50–51.
14 Fundusz Emerytalny został utworzony ustawą z 23 stycznia 1968 r. o Funduszu Emerytalnym
(Dz.U. Nr 3, poz. 7 ze zm.). W Funduszu Emerytalnym głównym źródłem dochodów była składka pła-
cona przez zakład pracy w wysokości 8,5% podstawy wymiaru oraz składka pracownika na cele eme-
rytalne w wysokości 3% wynagrodzenia otrzymywanego ze stosunku pracy lub innych tytułów po-
wodujących objęcie tych osób przepisami o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
i ich rodzin. W latach 1968–1977 dochody Funduszu pokrywały z nadwyżką jego wydatki. Zgodnie
z intencją ustawodawcy nadwyżki Funduszu Emerytalnego mogły być lokowane w budżecie państwa
lub w Narodowym Banku Polskim. Nadwyżki te podlegały oprocentowaniu i stawały się dodatkowym
dochodem Funduszu.
15 Ustawą z 25 lis topada 1986 r. o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych (tekst
jedn. Dz.U. z 1989 r. Nr 25, poz. 137 ze zm.).
Od 1987 r. finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego dokonywało się tylko

poprzez Fundusz Ubezpieczenia Społecznego, do którego wpływały składki praco-
dawców za pracowników i składki osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia z innych
tytułów (rzemieślników, twórców, agentów, duchownych itp.).
2.3. Finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego

po reformie z 1999 r.
2.3.1. Fundusz Ubezpieczeń Społecznych
36 Reforma ubezpieczeń społecznych, która weszła w życie 1 stycznia 1999 r., utrwa-
liła funduszowy model finansowania świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych16 w ujęciu ustawy z 13 października 1998 r.
o systemie ubezpieczeń społecznych17 jest państwowym funduszem celowym, powo-
łanym w celu realizacji zadań z zakresu ubezpieczeń społecznych. Istotną zmianą
w stosunku do poprzednich regulacji jest to, że w ramach Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych powołano do życia fundusze odpowiadające poszczególnym rodzajom ubez-
pieczenia społecznego.
37 W ramach Funduszu Ubezpieczeń Społecznych działają zatem:
– fundusz emerytalny – gromadzący środki na wypłatę emerytur dla wszyst-
kich osób ubezpieczonych18;
– fundusz rentowy – gromadzący środki na wypłatę rent z tytułu niezdolności do
pracy z tzw. ogólnego stanu zdrowia oraz z wypadku w drodze do pracy lub z pracy,
a także rent szkoleniowych i rent rodzinnych, dodatków do rent rodzinnych dla
sierot zupełnych, dodatków pielęgnacyjnych, zasiłków pogrzebowych oraz na
koszty prewencji;
– fundusz chorobowy – pokrywający wydatki na świadczenia w razie czasowej nie-
zdolności do pracy z ogólnego stanu zdrowia albo z wypadku w drodze do pracy
lub z pracy oraz w razie nieświadczenia pracy z powodu macierzyństwa;
– fundusz wypadkowy – gromadzący środki na wypłatę zasiłków chorobowych
i rent z tytułu niezdolności do pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy lub cho-
robą zawodową lub choroby zawodowej albo wypadkiem zrównanym z wypadkiem
przy pracy oraz rent rodzinnych i jednorazowych odszkodowań z tytułu tych zda-
rzeń.
Przychody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych pochodzą przede wszystkim ze składek
płaconych przez płatników i przez ubezpieczonych, które nie podlegają przekazaniu
do otwartych funduszy emerytalnych19, oraz z wielu innych wypłat wymienionych
w art. 52 u.s.u.s.
16 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, utworzony na podstawie ustawy z 25 lis topada 1986 r.

o organizacji i finansowaniu ubezpieczeń społecznych, został zlikwidowany, a jego środki przejął
Fundusz Ubezpieczeń Społecznych utworzony ustawą z 1998 r.
17 Tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.
18 W ramach tego funduszu składki gromadzone są na koncie indywidualnym i na tzw. subkoncie.
19 Przepis nie został, co prawda, zmieniony, ale za jego przychody należy też uznać kwoty
środków przekazywanych na subkonta przez OFE po osiągnięciu przez członka OFE wieku o 10 lat
niższego od wieku emerytalnego.
www.lexisnexis.pl
Ustawą z 13 października 1998 r. utworzono też fundusze rezerwowe i Fundusz Re-

zerwy Demograficznej.
Zadaniem funduszy rezerwowych jest gromadzenie środków (składek) pozosta- 38
jących 31 grudnia każdego roku na rachunkach funduszy: rentowego, chorobo-
wego i wypadkowego, które mogą być wykorzystywane jedynie na uzupełnienie niedo-
borów w tych funduszach.
Fundusz Rezerwy Demograficznej został pomyślany jako zabezpieczenie systemu eme- 39
rytalnego przed niewydolnością spowodowaną niekorzystną sytuacją demograficzną.
Środki tego Funduszu będą mogły być wykorzystane w celu uzupełnienia niedoboru
funduszu emerytalnego wynikającego wyłącznie z przyczyn demograficznych.
2.3.2. Otwarte fundusze emerytalne

Otwarte fundusze emerytalne działają na podstawie ustawy z 28 sierpnia 1997 r. 40
o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych20. Fundusz jest osobą
prawną zarządzaną przez powszechne towarzystwo emerytalne działające w formie
spółki akcyjnej.
Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych w art. 3 ust. 1,
stwierdzając, że zadania w zakresie ubezpieczenia społecznego wykonują też otwarte
fundusze emerytalne, formalnie plasuje je w ramach ubezpieczenia społecznego.
Otwarte fundusze emerytalne są zatem elementem systemu emerytalnego. Ich funk-
cjonowanie należy oceniać przez pryzmat art. 67 Konstytucji RP. W ujęciu przepisów
otwarte fundusze emerytalne pełnią funkcję powierniczego zarządcy środków pocho-
dzących ze składek. Stosunek powiernictwa, jako szczególna sytuacja prawna, polega
na tym, że powiernik występuje w stosunku do osób trzecich samodzielnie (działa we
własnym imieniu), ale na rachunek powierzającego. Powierzone tym funduszom środki
mają charakter publiczny i ustawowo zdefiniowane przeznaczenie21.
Obowiązkiem powiernika jest zarządzanie powierzonym majątkiem w interesie benefi-
cjenta (który może, ale nie musi być tożsamy z powierzającym), a treścią tego (we-
wnętrznego) stosunku powiernictwa jest prawo beneficjenta do żądania, aby powiernik
działał jak zarządca, kierując się wyłącznie interesem beneficjenta22.
Środki przekazane otwartym funduszom emerytalnym w celu zarządzania nadal pozo-
stają składką na ubezpieczenie emerytalne. Okoliczność, że zarząd nad nimi został po-
wierzony podmiotowi niepublicznemu nie oznacza, że zostały one sprywatyzowane
i stały się swego rodzaju oszczędnościami ubezpieczonego z jego „prywatnej” składki23.

21 Zob. D.E. Lach, Rola i zadania OFE a powiernicza technika realizacji zabezpieczenia społecznego,
PiZS 2013, nr 12, s. 17–22.
Opłata nie może obecnie przekraczać 1,75% wpłacanych składek (art. 134 ust. 1 u.o.f.f.e.).
22 T. Dybowski, Zasada jedności własności państwowej a stosunek powiernictwa, PiP 1984, nr 10,
s. 24–27.
23 Zob. też K. Antonów, OFE – ubezpieczenie versus oszczędzanie, w: L. Florek, Ł. Pisarczyk (red.),
Współczesne problemy prawa pracy i ubezpieczeń społecznych. XVIII Zjazd Katedr i Zakładów Prawa
Pracy i Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa, 26–28 maja 2011 r., Warszawa 2011.
Przedmiotem działania otwartych funduszy emerytalnych jest gromadzenie

środków pieniężnych i ich lokowanie z przeznaczeniem na wypłatę członkom
funduszu emerytury po osiąg nięciu przez nich wieku emerytalnego, określonego
w art. 24 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych24.
W okresie od 1 stycznia 2009 r. do 31 marca 2014 r. do zadań otwartych funduszy eme-
rytalnych należało też dokonywanie wypłaty okresowej emerytury kapitałowej, po-
czątkowo wyliczonej z całości środków, a po utworzeniu w 2011 r. subkonta, tylko tej
części emerytury kapitałowej, która pochodziła z części składki kapitałowej przekazy-
wanej do tych funduszy25.
Otwarte fundusze emerytalne powołane zostały w celu zarządzania, gromadzenia
i pomnażania kapitałowej części składki emerytalnej ustalonej w wysokości 7,3% pod-
stawy wymiaru składki emerytalnej. Po zmianach przeprowadzonych ustawą
z 6 grudnia 2013 r.26, w razie dokonania przez ubezpieczonego wyboru otwartego fun-
duszu emerytalnego, jest tam kierowane 2,92% podstawy wymiaru składki. Osiąg
nięcie przez ubezpieczonego wieku o 10 lat niższego od wieku emerytalnego oznaczać
będzie zaprzestanie przekazywania składki do otwartego funduszu emerytalnego
i kierowanie całej składki kapitałowej na subkonto.
Część składki emerytalnej (2,92% podstawy) po skierowaniu do otwartych funduszy
emerytalnych i pobraniu opłaty na rzecz powszechnego towarzystwa emerytalnego27,
jest zamieniana na tzw. jednostki rozrachunkowe i zapisywana na rachunek ubezpie-
czonego prowadzony przez wybrany fundusz.
W pierwotnym zamyśle ustawodawcy środki zgromadzone (pomnożone) w otwartych
funduszach emerytalnych miały stanowić podstawę ustalania drugiej części emery-
tury bazowej w postaci okresowej i/lub dożywotniej emerytury kapitałowej28. Po zmia-
nach wprowadzonych ustawą z 6 grudnia 2013 r. środki zgromadzone w tych fundu-
szach nie będą już stanowiły samodzielnej podstawy wyliczenia drugiej części
emerytury kapitałowej, zostaną bowiem wcześniej przekazane na subkonto, z którego
zostanie wyliczona (jednolita) okresowa emerytura kapitałowa29. Po osiąg nięciu
wieku emerytalnego mężczyzn środki zgromadzone na subkoncie zostaną przekazane
na konto indywidualne ubezpieczonego w celu wyliczenia jednolitej „ostatecznej” eme-
rytury bazowej.

25 Okresową emeryturę kapitałową z części składki kapitałowej kierowanej na subkonto ustalał
i wypłacał ZUS.
26 Ustawa o zmianie niektórych ustaw w związku z okreś leniem zasad wypłaty emerytur ze
środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych (Dz.U. z 2013 r., poz. 1717).
27 Opłata nie może obecnie przekraczać 1,75% wpłacanych składek (art. 134 ust. 1 u.o.f.f.e.).
28 Ustawa z 21 lis topada 2008 r. o emeryturach kapitałowych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r.,
poz. 1097).
29 Po osiągn ięciu wieku emerytalnego kobiet.
www.lexisnexis.pl
3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SYSTEMU UBEZPIECZENIA

SPOŁECZNEGO W POLSCE
Artykuł 67 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 r. stwierdza, że: „Obywatel ma prawo do 41
zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na cho-
robę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego”.
Ochrona udzielana obywatelom Rzeczypospolitej Polskiej w powyższych sy
tuacjach życiowych jest realizowana przede wszystkim metodą ubezpieczenio
wą, a w pewnym zakresie zaopatrzeniową30 i opiekuńczą31 (zob. schemat 1). Ochrona
udzielona metodą ubezpieczeniową ma charakter powszechny, ponieważ obejmuje
wszystkie osoby uzyskujące jakikolwiek przychód, oraz pełny, tj. obejmuje wszystkie
skutki zdarzeń zagrażających zdolności do pracy i uzyskiwania tą drogą środków
utrzymania.
Prawo ubezpieczenia społecznego w Polsce nie jest skodyfikowane. Należy jednak 42
stwierdzić, że mimo braku kodyfikacji prawo ubezpieczenia społecznego osiągnęło już
dość znaczny stopień zwartości. W szczególności w wyniku reformy tego prawa prze-
prowadzonej w latach 1998–2002, kilkanaście ustaw regulujących tę materię przed
1 stycznia 1999 r. zastąpiono czterema ustawami. Są to ustawy:
1) z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych32,
2) z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych33,
3) z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa34,
4) z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych35.
Do aktów prawnych regulujących prawo do emerytury należy także zaliczyć ustawy:
1) z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych36,
2) z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych37,
3) z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych38.
Istotną cechą ubezpieczenia społecznego jest schematyzm prawa do świad 43
czeń. Wyraża się on w bezwzględnym przestrzeganiu równości formalnej, bez
możliwości korekty w przypadkach uzasadnionych okolicznościami sytuacji jednost-
kowej.
30 Tą metodą są chronione tzw. służby mundurowe, sędziowie i prokuratorzy, kombatanci oraz
inwalidzi wojenni i wojskowi.

31 Obecnie nosi nazwę pomocy społecznej i dotyczy każdego obywatela, którego dochód nie prze-
kracza ustalonego przez ustawę kryterium dochodowego.

34 Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 159.
38 Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.
W związku z powyższym w prawie ubezpieczenia społecznego nie stosuje się klauzul

generalnych, tj. zwrotów ustawowych, pozwalających na indywidualne potrakto-
wanie każdego przypadku ze względu np. na zasady współżycia społecznego39. Zasto-
sowanie tych zasad ma charakter zupełnie wyjątkowy. Do takich wyjątków należy re-
gulacja art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej, który pozostawia uznaniu organu rentowego
podjęcie decyzji o tym, czy i w jakim zakresie odstąpić od żądania zwrotu kwot niena-
leżnie pobranych świadczeń ze względu na zasady współżycia społecznego.
44 Świadczenia z ubezpieczenia społecznego mają na celu zabezpieczenie środków
do życia w miejsce zarobków utraconych z powodu zajścia danego rodzaju ry
zyka, tj. określonej sytuacji życiowej objętej ochroną ubezpieczeniową (zdarzenie
ubezpieczeniowe). Są to sytuacje:
1) czasowej niezdolności do pracy,
2) zmniejszonej sprawności do pracy,
3) niemożności wykonywania pracy w związku z rodzicielstwem,
4) trwałej niezdolności do pracy,
5) utraty żywiciela,
6) zakończenia działalności zarobkowej w związku z wiekiem.
45 Odpowiadające im świadczenia to:
1) zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne,
2) zasiłek wyrównawczy,
3) zasiłek opiekuńczy, zasiłek macierzyński i zasiłek ojcowski,
4) renta z tytułu niezdolności do pracy albo renta szkoleniowa,
5) renta rodzinna,
6) emerytura.
46 Świadczenia przysługujące z tytułu ryzyka niezdolności do pracy lub śmierci ży-
wiciela udzielane są z podziałem na dwa rodzaje, tj. jako świadczenia „zwykłe”,
czyli z tzw. ogólnego stanu zdrowia, albo jako świadczenia korzystniejsze, czyli wy-
padkowe.
Klasyfikacji dokonuje się za pomocą kryterium rodzaju przyczyny niezdolności do
pracy lub śmierci żywiciela oraz okoliczności, w jakich doszło do wystąpienia przy-
czyny zewnętrznej powodującej uszkodzenia zdrowia lub śmierć.
Jeżeli choroba, kalectwo lub śmierć są spowodowane przyczyną wewnętrzną albo
przyczyną zewnętrzną, która zadziałała w sferze spraw prywatnych, to mówimy
o świadczeniach z ogólnego stanu zdrowia.
Jeśli przyczyna ma charakter zewnętrzny, a okoliczności jej zadziałania mają związek
z pracą lub inną zawodową działalnością ubezpieczonego, to mówimy o świadcze
niach z tytułu wypadku przy pracy albo choroby zawodowej. Jeśli przyczyna ze-
wnętrzna zadziałała podczas odbywania drogi do pracy lub z pracy, to wówczas przy-
sługują świadczenia z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy.
W efekcie występują trzy typy ochrony udzielonej ubezpieczonemu, tj.:
1) ochrona z tzw. ogólnego stanu zdrowia,
2) bardziej korzystna40 ochrona z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy,
39 T. Zieliński, Ubezpieczenie społeczne pracowników, Warszawa 1994, s. 194.

40 Brak warunku stażu ubezpieczeniowego.
www.lexisnexis.pl
3) najbardziej korzystna41 ochrona z tytułu wypadku przy pracy albo choroby zawo-
dowej.
Świadczenia z ubezpieczenia społecznego przysługują z tytułu zajścia chronionej 47
sytuacji (ryzyka), ale po spełnieniu warunków nabycia prawa. Zakres tych wa-
runków zależy od klasyfikacji prawnej zdarzenia. W odniesieniu do zdarzeń kwalifiko-
wanych jako wypadki przy pracy (choroby zawodowe) lub wypadki w drodze do pracy
lub z pracy nie jest wymagane posiadanie określonej długości stażu ubezpieczeniowego.
Zajście ryzyka i spełnienie się warunków nabycia prawa oznacza po stronie instytucji
ubezpieczeniowej powstanie obowiązku wypłaty świadczeń od dnia nabycia prawa.
Wypłata świadczeń następuje jednak dopiero po złożeniu przez ubezpieczonego sto-
sownego wniosku. Jeśli więc wniosek zostanie złożony dużo później, niż prawo zostało
nabyte42, nie wypłaca się świadczeń za okres do miesiąca złożenia wniosku43.
Prawo do świadczeń emerytalnych i rentowych nie ulega przedawnieniu, nie można 48
się też tego prawa zrzec na korzyść innej osoby ani przekazać w spadku44.
Prawo do świadczeń ustaje wraz ze śmiercią uprawnionego, a także wówczas, gdy jest
wyznaczony okres trwania tego prawa i okres ten upłynie albo gdy wcześniej ustanie
sytuacja chroniona.
Przed ustaniem sytuacji chronionej lub okresu trwania prawa świadczenie może zostać
utracone w wyniku określonych zachowań ubezpieczonego45 albo zawieszone z po-
wodu osiągania przychodów przekraczających wskazany pułap46.
Prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy może po śmierci emeryta
lub rencisty zamienić się w prawo do renty rodzinnej, jeżeli emeryt lub rencista po-
zostawił osoby, które wskutek jego śmierci utraciły żywiciela.
Ubezpieczenie społeczne dzieli się na: ubezpieczenie emerytalne, ubezpie 49
czenie rentowe, ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie wypadkowe.
Wszystkie te cztery rodzaje ubezpieczenia są realizowane przez ZUS w odniesieniu do
wszystkich ubezpieczonych, z wyjątkiem rolników, których ubezpieczenie realizuje
Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Z tego względu możemy powiedzieć, że
ubezpieczenia społeczne w Polsce dzieli się na ubezpieczenie powszechne i ubezpie
czenie rolników47.
41 Brak warunku stażu ubezpieczeniowego i świadczenia odszkodowawcze.

42 Prawo nabywa się ex lege z chwilą spełnienia warunków.
43 Wyjątkiem jest prawo do renty rodzinnej, która będzie wypłacana od dnia śmierci, jeśli
wniosek złożono najpóźniej w następnym miesiącu kalendarzowym.

44 Do spadku wchodzą natomiast środki gromadzone w otwartych funduszach emerytalnych
oraz na subkoncie konta indywidualnego w ZUS.

45 Dotyczy to zasiłku chorobowego i świadczeń wypadkowych.
46 Dotyczy emerytury w wieku niższym niż powszechny i rent.
47 Tylko indywidualnych, bo jeśli rolnicy zawiążą rolniczą spółdzielnię produkcyjną, to „przejdą”
do ubezpieczenia powszechnego.
Rozdział III
SKŁADKA NA UBEZPIECZENIE
SPOŁECZNE
1. ISTOTA I ROLA SKŁADKI
Ubezpieczenie społeczne to urządzenie społeczno-gospodarcze, które wyrosło na bazie
dwóch wielkich idei ludzkości, z których pierwsza wyrażała prawo obywatela do życia,
a druga głosiła, że wykonywana praca powinna zabezpieczać byt człowieka.
Realizacja drugiej z tych idei doprowadziła do zobowiązania przedsiębiorców do
uwzględnienia w płacy składki na ubezpieczenie, a robotników do ubezpieczenia się.
Geneza ubezpieczenia społecznego wskazuje, że uznano konieczność przeznaczenia
części całkowitego produktu społecznego na stworzenie funduszu na zabezpieczenie
osób biorących udział w procesie tworzenia tego produktu, na wypadek kiedy ten
udział staje się niemożliwy1.
50 Wprowadzenie ubezpieczenia społecznego zmusiło pracodawców do uwzględnienia przy
ustalaniu wynagrodzenia za pracę nie tylko teraźniejszych, lecz także przyszłych po-
trzeb robotników. W ubezpieczeniu przymusowym składka stała się więc dodatkowym
składnikiem płacy roboczej, przeznaczonym wyłącznie na ubezpieczenie społeczne2.
W ujęciu ekonomicznym jeżeli dochód z pracy traktować jako produkt pracy, to zbio-
rowy dochód z pracy stanowi całkowity produkt społeczny. Z tego produktu należy po-
trącić to, co jest potrzebne dla odnowienia zużytych środków produkcji, to co ma być
przeznaczone na rozszerzenie produkcji oraz środki na restytucję siły roboczej (płace).
Fundusz ubezpieczenia społecznego tworzy się zatem z określonej części całkowitego
produktu społecznego3. To odróżnia składkę od podatku i metodę ubezpieczeniową
1 Bismarck po wprowadzeniu przymusowego ubezpieczenia robotników w Niemczech zwrócił
uwagę na fakt, że obowiązkowy charakter ubezpieczenia zmusił przedsiębiorców do uwzględnienia

przy oznaczaniu wysokości zarobku nie tylko teraźniejszych, lecz i przyszłych potrzeb robotnika, zob.
E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Kraków–Warszawa 1911, s. 8.
2 Robotnik tej części płacy nie otrzymywał, a pracodawca miał obowiązek przekazać ją bezpo-
średnio do instytucji ubezpieczeniowej (por. tamże).

3 Co uzasadnia nazwę „ubezpieczenia społeczne”, bo społeczeństwo pokrywa koszty tego ubez-
pieczenia.
www.lexisnexis.pl
Rozdział III. Składka na ubezpieczenie społeczne43
realizacji idei zabezpieczenia społecznego od metody zaopatrzeniowej, tj. finanso-

wania świadczeń z podatków (daniny) na rzecz państwa, i uzasadnia ustalanie świad-
czeń w zależności od wielkości udziału danej osoby w tworzeniu tego funduszu spo-
łecznego. Udział ten może być mierzony wysokością wynagrodzenia albo czasem
uczestnictwa w systemie, albo składką, czyli swego rodzaju „odpisem” na ten fundusz.
W tym ujęciu jest już kwestią techniczną, czy składka będzie przekazywana bezpo-
średnio przez przedsiębiorstwo (pracodawcę), czy zostanie „rozpisana” na po
szczególnych pracowników (osoby biorące udział w wytworzeniu dochodu naro
dowego). To „rozpisanie” (indywidualizacja składki) wyraża się m.in. w ustaleniu
wysokości składki na ubezpieczenie społeczne w określonej proporcji do wysokości
wynagrodzenia. Wynagrodzenie jest tu swego rodzaju „wzorcem”, punktem odnie-
sienia pozwalającym na indywidualizację przyszłych świadczeń.
Nie ma też znaczenia, czy składka zostanie podzielona pomiędzy pracodawcę i pracow-
nika, czy też cała będzie wnoszona tylko przez jeden z tych podmiotów.
Okoliczność zatem, kto opłaca składkę (przekazuje określoną część dochodu narodo-
wego) do funduszu, ma znaczenie drugorzędne. Istotne jest bowiem utworzenie spe-
cjalnego, wyodrębnionego społecznego funduszu na rzecz osób biorących udział
w społecznym procesie pracy, finansowanego (via płace) z dochodu narodowego wy-
tworzonego przez te osoby.
W Polsce po II wojnie światowej system ochrony pracowników na wypadek zdarzeń
losowych powiązano ściśle z budżetem państwa, które to powiązanie trwało do 1987 r.,
tj. do utworzenia Funduszu Ubezpieczeń Społecznych4. W obu okresach świadczenia
wypłacane były za składkę wnoszoną przez (państwowego) pracodawcę. Składka
miała formę odpisu od funduszu płac, a prawo do świadczeń uzasadniał udział w spo-
łecznym procesie pracy. Wymiar świadczeń zależał od stażu pracy i wysokości wyna-
grodzenia.
Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych5 powróciła do
koncepcji podziału składki emerytalnej i rentowej między pracodawcę i pracownika
(płatnika i ubezpieczonego).
Obciążenia składką wynagrodzenia za pracę dokonano, podwyższając wynagrodzenie
pracownika o część dotychczasowej składki pracodawcy, co oznaczało automatyczny
wzrost przeciętnego wynagrodzenia za pracę6. Analogicznie w związku ze zrealizowa-
niem przez ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych koncepcji objęcia ubezpie
czeniem społecznym także służb mundurowych, podwyższono o kwotę składki upo
sażenie żołnierzy zawodowych i funkcjonariuszy Policji oraz pozostałych służb
mundurowych, którzy wstąpili do służby po 1 stycznia 1999 r. Po wycofaniu się z tej
koncepcji w 2003 r. uposażenia zmniejszono o kwotę składki7.
4 Co wywołało dyskusję o charakterze prawnym składki, którą niektórzy autorzy uważali za po-
datek.
6 W 1998 r. przeciętne wynagrodzenie wynosiło 1233 zł, a w 1999 r. – 1697 zł.
7 Okoliczność, że składka to kwota dodawana do wynagrodzenia, ale niebędąca jego częścią,
uzasadnia też obniżenie uposażenia osób niebędących sędziami, a zatrudnionych na stanowiskach

wynagradzanych według stawek mających zastosowanie do sędziów po obniżeniu składki na ubez-
pieczenie rentowe należnej od ubezpieczonych.
Podwyższenie wynagrodzenia o składkę było wyłącznie zabiegiem socjotechnicznym,

składka bowiem, jakkolwiek formalnie wchodzi do wynagrodzenia za pracę, to nie sta-
nowi przychodu pracownika, od którego jest odprowadzany podatek. Nie jest też wli-
czana do dochodu, od którego wysokości zależy nabycie prawa do niektórych świad-
czeń z pomocy społecznej. Jej związek z wynagrodzeniem jest taki, że wynagrodzenie
za pracę jest „wzorcem”, „miernikiem” do ustalenia indywidualnej składki. Indywidu-
alizacja składki identyfikuje ubezpieczonego i określa rozmiar jego udziału w two-
rzeniu funduszu ubezpieczeniowego oraz rozmiar korzystania z tego funduszu. Indy-
widualizacja nie oznacza natomiast prywatyzacji składki. Publiczny charakter funduszu
tworzonego za składki na ubezpieczenie społeczne nie budzi zresztą wątpliwości. Czę-
ścią tego funduszu są także środki gromadzone ze składki kapitałowej8.
Z drugiej strony indywidualizacja składki („rozpisanie” na pracowników) stała się ko-
nieczna w związku z wprowadzeniem przez ustawę z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych9 metody wymiaru świadczeń w bezpo-
średniej zależności od sumy wniesionych składek (tzw. system zdefiniowanej składki).
Odmiennie niż w ubezpieczeniach gospodarczych ochrona udzielana przez system
ubezpieczenia społecznego nie jest następstwem udziału w tworzeniu funduszu ubez-
pieczeniowego, ale odwrotnie – istnienie tej ochrony (czyli przejęcie przez państwo
ryzyka choroby, niezdolności do pracy i starości) oznacza konieczność utworzenia fun-
duszu społecznego na ten cel. Technicznie dokonano tego przez składkę, czyli przypi-
sanie (zindywidualizowanie) określonej części produktu społecznego (tzn. wartości
dodanej) poszczególnym ubezpieczonym przez podwyższenie wynagrodzenia za pracę
o część globalnej składki przekazywanej w formie odpisu od tej wartości. Fakt i roz-
miar płaconej składki mają jedynie znaczenie dla rozmiaru udzielanych świadczeń10.
Dla istnienia ochrony istotny jest sam udział w tworzeniu produktu społecznego prze-
znaczonego na utworzenie funduszu11.
Udzielenie ochrony ubezpieczeniowej mającej swoje umocowanie w art. 67 Konsty-
tucji RP uzasadnia uczestnictwo w wytworzeniu dochodu narodowego, z którego two-
rzony jest fundusz ubezpieczenia społecznego.
Pewne odstępstwa od tej zasady można jednak zauważyć w regulacjach dotyczących
osób niebędących pracownikami. Jest to reminiscencja faktu, że stosunek ubezpie-
czenia społecznego jest stosunkiem dwustronnym, a nie trójstronnym jak w odnie-
sieniu do pracowników12.
Zasady tworzenia funduszu ubezpieczeniowego nie przewidują żadnych możliwości
zwrotu ubezpieczonemu składki w sytuacji, gdyby ryzyko się nie ziściło ze względu
np. na wcześniejszą śmierć ubezpieczonego. Nie przewidują też przekazania składki
osobom wskazanym przez ubezpieczonego na wypadek jego śmierci. Zwrócić można
jedynie składkę nadpłaconą.
8 Publicznoprawny charakter składki na ubezpieczenie społeczne potwierdził także Sąd Naj-
wyższy w wyroku z 4 czerwca 2008 r., II UK 12/08, OSNP 2009, nr 21–22, poz. 291.
10 Zajście losowego zdarzenia w okresie, za który nie została opłacona należna składka, nie sta-
nowi przeszkody do uznania tego zdarzenia (np. wypadku) za zdarzenie ubezpieczeniowe.

11 Dostatecznie długi udział uczestnictwa zapewnia minimalne świadczenia.
12 Stronami stosunku ubezpieczenia społecznego pracowników są ubezpieczony, płatnik i ZUS.
www.lexisnexis.pl
Wyłomu w tej zasadzie dokonała ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjono-

waniu funduszy emerytalnych13, przewidując „dziedziczenie” składki kapitałowej na
emeryturę w razie śmierci ubezpieczonego przed zajściem ryzyka, a także zwrot zgro-
madzonej składki w razie śmierci przed upływem 3 lat pobierania emerytury14.
Wprowadzając „dziedziczenie” i podział środków w razie rozwodu, a także „wypłatę
gwarantowaną”, pozwolono na ugruntowanie się u ubezpieczonych przekonania, że
środki gromadzone w otwartym funduszu emerytalnym są ich prywatną własnością.
Należy zgodzić się z K. Antonowem, który zauważa, że pogląd, jakoby „dziedziczenie”
realizowało prawa spadkobierców do odbioru środków stanowiących uprzednio pry-
watną własność ubezpieczonego, jest błędny, to jednak w odbiorze społecznym nastą-
piło tak silne jego utrwalenie, że wpływa nawet na stanowienie nieracjonalnego
prawa15.
Odejściem od zasad tworzenia funduszu ubezpieczenia społecznego jest też potrącanie
ze składki emerytalnej opłat za prowadzenie rachunku w otwartym funduszu emery-
talnym. Z art. 67 Konstytucji RP wynika, że ochrona sytuacji wymienionych w tym
przepisie jest obowiązkiem państwa i ma zostać zorganizowana przez państwo na jego
koszt, czyli bez dodatkowej opłaty na ten cel ze strony ubezpieczonych. Jeśli państwo
zarządzanie okreś loną częścią składki powierza innemu podmiotowi, to może to
uczynić, ale nie może obciążać składki emerytalnej opłatą za to zarządzanie. Składka
stanowi bowiem „miarę” udzielanej ochrony i nie może być zmniejszana przez jakiekol-
wiek opłaty.
Emerytura jest świadczeniem dożywotnim. Ubezpieczony ma prawo do wypłat z fun-
duszu, nawet gdyby suma wpłaconych na jego konto składek i pobranych emerytur nie
równoważyły się. Zasada solidaryzmu wymaga, aby wszystkie, niewykorzystane na
wypłatę emerytur, środki pozostały w Funduszu Ubezpieczenia Społecznego, zapew-
niając dożywotnią wypłatę emerytury wszystkim uczestnikom systemu.
2. ZASADY OPŁACANIA SKŁADKI

2.1. Podział składki na ubezpieczenie społeczne
Składka na ubezpieczenie społeczne może być różnie ujęta. Może to być składka łączna
na wszystkie rodzaje ubezpieczenia albo składka odrębnie ustalona dla każdego ry-
zyka, płacona tylko przez pracodawcę, tylko przez ubezpieczonego albo wspólnie przez
oba te podmioty, w częściach równych lub nierównych itp.
Składka najczęściej jest ustalana osobno dla każdego rodzaju tego ryzyka. Różni- 51
cując składkę według rodzaju ryzyka, przyjmuje się podział na ryzyko choro-
bowe, ryzyko emerytalne (ryzyko starości), ryzyko śmierci żywiciela i ryzyko wypadku

14 W postaci tzw. wypłaty gwarantowanej, którą wprowadziła ustawa z 21 listopada 2008 r.
o emeryturach kapitałowych (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 1097).
15 K. Antonów, Sytuacja prawna składek zaewidencjonowanych na subkoncie w ZUS w razie roz-
wodu lub śmierci ubezpieczonego albo śmierci emeryta, PiZS 2011, nr 5.

przy pracy. Czasem występują osobne składki na świadczenia związane z macierzyń-

stwem i inwalidztwem, jeśli to ostatnie nie jest ujęte w ryzyku chorobowym16.
W Polsce w okresie międzywojennym obowiązywały cztery odrębne składki na nastę-
pujące rodzaje ubezpieczenia:
1) na wypadek choroby i macierzyństwa,
2) od wypadków w zatrudnieniu i chorób zawodowych,
3) emerytalne (odrębne dla pracowników umysłowych i robotników),
4) na wypadek braku pracy.
Składkę płacili zarówno pracownicy, jak i pracodawcy. Jedynie ubezpieczenie wypad-
kowe finansowane było wyłącznie przez pracodawców. Składki pracowników i praco-
dawców były równe – z wyjątkiem ubezpieczenia emerytalnego robotników, w którym
składka ubezpieczonych była wyższa, oraz zabezpieczenia robotników na wypadek
braku pracy, w którym wyższą składkę płacił pracodawca.
Po drugiej wojnie światowej odrębne składki na każdy rodzaj ubezpieczenia po-
dzielone między pracodawcę i pracownika zastąpiono składką jednolitą przezna-
czoną na wszystkie rodzaje ryzyka i płaconą w całości ze środków zakładu pracy.
System jednolitej i niedzielonej17 składki funkcjonował do 1 stycznia 1999 r.
52 Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych dokonała po-
działu materii ubezpieczeń na cztery rodzaje, tworząc w ramach Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych cztery podfundusze, tj. emerytalny, rentowy, chorobowy i wypad-
kowy – finansowane osobnymi składkami.
53 W wyniku reformy dotychczasowa jedna 45% składka wymierzana od funduszu płac
została zastąpiona czterema składkami przeznaczonymi na cztery rodzaje ubezpie-
czeń, których stopy procentowe wynoszą:
1) 19,52% podstawy wymiaru – na ubezpieczenie emerytalne,
2) 8,0% podstawy wymiaru – na ubezpieczenie rentowe,
3) 2,45% podstawy wymiaru – na ubezpieczenie chorobowe,
4) 0,4–8,12% podstawy wymiaru – na ubezpieczenie wypadkowe18.
Suma tych stóp procentowych jest niższa niż 45% podstawy wymiaru (funduszu płac),
co jest spowodowane innym sposobem liczenia. Kwota składki nie uległa zmianie19.
16 Inwalidztwo jest bowiem efektem choroby.

17 Od składki niedzielonej należy odróżnić składkę niepodzielną, tj. taką, która jest ustalana
w określonej kwocie za dany okres i nie ulega zmniejszeniu w razie wcześniejszego ustania ubezpie-
czenia.
18 Konkretna wysokość jest ustalona na podstawie reguł wskazanych w ustawie z 30 paździer-
nika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst
jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.) oraz w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Spo-
łecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie różnicowania stopy procentowej składki na ubezpieczenie
społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodo-
wych i ich skutków (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 878).
19 Jeśli wynagrodzenie pracownika wynosiło 1000 zł, to pracodawca przed reformą wpłacał do
ZUS kwotę 450 zł, co stanowiło 45% podstawy. Po reformie 450 zł podzielono w ten sposób, że pra-
cownikowi dodano do wynagrodzenia i przelano do ZUS 230 zł, a 220 zł stanowiło składkę praco-
dawcy. Po ubruttowieniu pracownik zarabiał 1230 zł. Kwota 450 zł to 36,59% kwoty 1230 zł.
www.lexisnexis.pl
Generalnie rzecz biorąc, składki na poszczególne rodzaje ubezpieczenia społecznego

opłacane są z reguły wspólnie przez pracodawców i pracowników20. Wyjątkiem jest
ubezpieczenie od wypadków przy pracy, na które we wszystkich krajach, gdzie istnieje
odrębny system ubezpieczenia wypadkowego, składkę opłacają wyłącznie pracodawcy.
W wyniku przeprowadzonej reformy składka emerytalna i rentowa zostały podzielone
w równych częściach pomiędzy pracodawcę i ubezpieczonego. Składkę na ubezpie-
czenia chorobowe natomiast płaci tylko ubezpieczony, a składkę zaś na ubezpieczenie
wypadkowe – tylko pracodawca. W efekcie składka pracownika kierowana jest na
ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe i ubezpieczenie chorobowe. Składka
pracodawcy jest przeznaczona na ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie rentowe
i na ubezpieczenie wypadkowe.
Podział składki emerytalnej i rentowej na dwie części nie dotyczy wszystkich uczest-
ników ubezpieczenia. W odniesieniu bowiem do osób przebywających na zasiłkach ma-
cierzyńskich lub urlopach wychowawczych, pobierających świadczenie socjalne albo za-
siłek socjalny, koszt opłacania składki przeniesiony został w całości na budżet państwa.
W całości ponoszony przez płatnika jest też ciężar składki na ubezpieczenie emery-
talne i rentowe żołnierzy niezawodowych w służbie czynnej albo odbywających za-
stępczą lub nadterminową służbę wojskową (minister właściwy do spraw obrony naro-
dowej), za osoby pobierające zasiłki z opieki społecznej (ośrodek pomocy społecznej),
za bezrobotnych (Fundusz Pracy) oraz za funkcjonariuszy Policji, Straży Granicznej
oraz Państwowej Straży Pożarnej pełniących służbę kandydacką (właściwe komendy
główne). Także osoby prowadzące pozarolniczą działalność same ponoszą cały ciężar
składki.
Obciążenie składką wynagrodzenia pracownika wymagało odpowiedniego „ubrutto-
wienia” płac. Polegało to na tym, że pracodawcy podwyższyli pracownikom wynagro-
dzenie należne od 1 stycznia 1999 r., przeliczając je w taki sposób, aby po potrąceniu
składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe oraz na ubezpieczenie chorobowe nie
było ono niższe niż przed ubruttowieniem.
„Ubruttowienie” zarobków spowodowało, że zmieniła się stopa procentowa składki na
ubezpieczenie społeczne. Dotychczas bowiem pracodawca wpłacał do ZUS kwotę
równą 45% kwoty zarobku wypłaconego pracownikowi. Po „ubruttowieniu” składka
wnoszona przez pracownika i pracodawcę była odnoszona do ubruttowionego za-
robku pracownika. W efekcie składka pracownika odnoszona do ubruttowionego
zarobku wynosiła 18,71% podstawy, a składka pracodawcy – 17,88%21. Razem składka
na ubezpieczenie społeczne po reformie wynosiła 36,59%22. Stopa składki zmniej-
szyła się zatem tylko w wyniku innego sposobu jej obliczania.
20 Motorem rozwoju ubezpieczeń społecznych było m.in. upowszechnianie się przekonania, że
problem warunków bytu robotników i innych pracujących dotyczy zarówno samych zatrudnionych,
jak i społeczeństwa jako całości. Stąd w kształtujących się systemach ubezpieczeniowych zaczęła
sobie torować drogę zasada podziału kosztów ubezpieczenia pomiędzy pracodawców, pracowników
i państwo.
21 Przyjmując 1,62% składki wypadkowej, jakkolwiek obecnie każdy pracodawca płaci tę składkę
według indywidualnej stopy procentowej.

22 Obecnie, po zmniejszeniu stopy procentowej składki rentowej z 13% na 8% podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie społeczne – wynosi ona ok. 32–35%.

2.2. Podział składki emerytalnej

Reforma emerytalna z 1998 r. zakładała, że emerytura będzie składała się z emerytury
repartycyjnej (tzw. pierwszy filar) będącej odzwierciedleniem części składki emery-
talnej kierowanej do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i emerytury kapitałowej wy-
płacanej przez inny podmiot z drugiej części składki emerytalnej (tzw. drugi filar).
Emerytura kapitałowa była więc początkowo przewidziana jako druga część emery-
tury bazowej będąca wynikiem podziału składki emerytalnej na dwie części, tj. na
cześć repartycyjną ewidencjonowaną na koncie indywidualnym ubezpieczonego pro-
wadzonym przez ZUS i na część kapitałową kierowaną do otwartego funduszu emery-
talnego23.
Ustawowym potwierdzeniem założenia, że emerytura z otwartego funduszu emery-
talnego to odrębne świadczenie nabywane i realizowane w odmienny sposób ze
składki będącej własnością ubezpieczonego, była w pierwotnej wersji art. 22 ust. 3
u.s.u.s. regulacja, że kapitałowa część składki emerytalnej (7,3% podstawy) pochodzi
ze składki należnej od ubezpieczonego24.
Po zmianach wprowadzonych ustawą z 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw
związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych25 przepisy odróż-
niają składkę pracownika i składkę pracodawcy tylko na etapie jej pobierania. Po prze-
kazaniu do ZUS składka jest już traktowana jako całość, co oznacza, że składkę kapita-
łową odprowadza się już z całej składki emerytalnej26.
Ustawą tą wprowadzono też podział składki kapitałowej na dwie części, z których
jedna jest kierowana do otwartego funduszu emerytalnego, a druga na tzw. subkonto
prowadzone przez ZUS.
Kolejna zmiana dotycząca składki emerytalnej nastąpiła w 2014 r.27. W związku ze
zmianą charakteru uczestnictwa w otwartym funduszu emerytalnym z obowiązko-
wego na dobrowolne, składka kapitałowa może być albo w całości kierowana na sub-
konto, jeśli ubezpieczony nie wybierze uczestnictwa w otwartym funduszu emery-
talnym, albo podzielona między subkonto i otwarty fundusz emerytalny.
Dzielenie składki kapitałowej na dwie części zakończy się 10 lat przed osiągnięciem
przez ubezpieczonego wieku emerytalnego i cała składka kapitałowa będzie przekazy-
wana wówczas tylko na subkonto.
23 Następne zmiany spowodowały, że dwuczęściowa emerytura jest wypłacana tylko kobietom
do osiągnięcia wieku emerytalnego mężczyzn.

24 Wprowadzając reformę, składkę emerytalną (19,52% podstawy) podzielono równo na składkę
pracodawcy i pracownika, a składkę pracownika (9,76%) jeszcze na część kierowaną do otwartego

funduszu emerytalnego (7,3% podstawy) i na konto indywidualne w ZUS (2,46% podstawy).
25 Dz.U. Nr 75, poz. 398.
26 Co wytrąca argument o prywatnym charakterze składki kapitałowej płaconej wyłącznie z wy-
nagrodzenia pracownika.
27 Ustawą z 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z okreś
leniem zasad wy-
płaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych (Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1717).
www.lexisnexis.pl
Cała składka kapitałowa będzie przekazywana tylko na subkonto także po ustaleniu

prawa do okresowej emerytury kapitałowej, emerytury pomostowej albo nauczyciel-
skiego świadczenia kompensacyjnego.
Jeżeli ubezpieczony złoży wniosek o emeryturę częściową, to składka emerytalna
nie będzie już dzielona, ale w całości (19,52%) przekazywana tylko na konto indywi-
dualne.
Schemat 2. Podział składki emerytalnej
Składka Składka
pracodawcy + pracownika
9,76% 9,76%
ZUS
19,52%
Składka Składka
repartycyjna kapitałowa
12,22% 7,3%
Konto
indywidualne Subkonto Rachunek w OFE
12,22% 7,3% (4,38) (2,92%)
składka obowiązkowa
składka dobrowolna
2.3. Płatnik składek

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych operuje, oprócz pojęcia „ubezpieczony”,
także pojęciem „płatnik składek”. Ustawa nie podaje jednak definicji tego pojęcia, jak-
kolwiek enumeratywnie wylicza wszystkie podmioty mające ten status (art. 4 pkt 2
lit. a–za).
Płatnikiem jest każdy podmiot wypłacający wynagrodzenie z tytułu stosunku pracy
lub służby, członkostwa w rolniczej spółdzielni produkcyjnej, umowy zlecenia, umowy
o pracę nakładczą albo diety poselskie lub stypendia.
Płatnikiem składki zgodnie z art. 4 pkt 2 u.s.u.s. jest podmiot pozostający z daną osobą
w stosunku prawnym uzasadniającym objęcie tej osoby ubezpieczeniem społecznym.
Jest nim przede wszystkim pracodawca lub zleceniodawca wypłacający wynagro-
dzenie z tytułu wykonywanej umowy. Płatnikiem składki nie może być więc osoba nie-
wypłacająca wynagrodzenia, z którego ma być pobrana składka28.
Płatnikiem składki jest osoba ubezpieczona z tytułu prowadzenia działalności pozarol-
niczej oraz osoba ubezpieczona dobrowolnie29 lub kontynuująca ubezpieczenie. Płat-
nikiem składki jest też wójt, burmistrz lub prezydent miasta30, powiatowy ośrodek
pomocy społecznej31, Fundusz Kościelny32, Ministerstwo Obrony Narodowej33, po-
wiatowe urzędy pracy34, oraz bezpośrednio budżet państwa, który opłaca składki za
pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych35.
Do podstawowych obowiązków pracodawców (płatników składek) w zakresie przeka-
zywania składek należy zaliczyć w szczególności:
1) obliczanie i odprowadzanie składek do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych,
2) składanie miesięcznych raportów imiennych i korygujących raportów imiennych,
3) składanie deklaracji rozliczeniowych oraz deklaracji rozliczeniowych korygują-
cych.
W zakresie pierwszego z tych obowiązków płatnik składek jest obowiązany obliczać,
potrącać z dochodów ubezpieczonych, rozliczać oraz opłacać na wskazany rachunek
ZUS-u należne składki za każdy miesiąc kalendarzowy. Ciąży na nim obowiązek nali-
czenia i odprowadzenia składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe zarówno
w części przypadającej od pracodawcy, jak i w części pochodzącej od pracownika. Jest
on również zobligowany do naliczenia i odprowadzenia do ZUS-u części składki kiero-
wanej do otwartego funduszu emerytalnego. Składkę do otwartego funduszu emery-
talnego przekazuje już jednak ZUS.
Rozliczenie składek oraz wypłaconych przez płatnika zasiłków podlegających zali-
czeniu na poczet składek następuje w deklaracji rozliczeniowej (art. 46 ust. 2 u.s.u.s.).
Jeśli płatnik nie złoży w terminie deklaracji rozliczeniowej, ZUS dokonuje wymiaru
składki z urzędu.
28 Inaczej jednak uznał SN w uchwale z 2 wrześ nia 2009 r., II UZP 6/09, Biul. SN 2009, nr 9
(zob. też w rozdziale IV pkt 3.3).
29 Art. 7 u.s.u.s.
30 W odniesieniu do osób pobierających świadczenie pielęgnacyjne na podstawie ustawy o świad-
czeniach rodzinnych.
31 W odniesieniu do osób rezygnujących z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania
bezpośredniej osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz wspólnie
niezamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem.
32 Fundusz Kościelny jest płatnikiem składki obowiązkowej. Jeśli ubezpieczenie jest dobrowolne,
składkę płaci duchowny.

33 W odniesieniu do żołnierzy niezawodowych pełniących czynną służbę.
34 W odniesieniu do bezrobotnych składka finansowana jest przez Fundusz Pracy.
35 W odniesieniu do osób pobierających zasiłek macierzyński lub przebywających na urlopie wy-
chowawczym.
www.lexisnexis.pl
Płatnik składek zobowiązany jest opłacać należności z tytułu składek w formie bezgo-
tówkowej w drodze obciążenia swojego rachunku bankowego36. Oprócz składki na
ubezpieczenie społeczne płatnik obowiązany jest także przekazywać składkę na ubez-
pieczenie zdrowotne, na Fundusz Pracy i Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pra-
cowniczych.
Imienne raporty miesięczne płatnik składek obowiązany jest przekazywać do ZUS po
upływie każdego miesiąca kalendarzowego w terminie ustalonym dla rozliczenia
składek.
Informacje zawarte w imiennym raporcie miesięcznym oraz w raporcie korygującym
płatnik składek jest zobowiązany przekazać ubezpieczonemu w celu weryfikacji infor-
macji.
Zakład Ubezpieczeń Społecznych może też z własnej inicjatywy zakwestionować infor-
macje podane w raporcie.
Płatnik składek jest zwolniony z obowiązku składania imiennych raportów miesięcz-
nych za kolejny miesiąc, w przypadku gdy nie nastąpiły żadne zmiany w stosunku do
miesiąca poprzedniego, a wpłaty dokonywane są w terminie w niezmienionej wyso-
kości.
W przypadku zmiany danych dotyczących miesięcznego raportu imiennego płatnik
składek zobowiązany jest do złożenia z raportem miesięcznym korygującym deklaracji
rozliczeniowej korygującej.
Czynności przesyłania deklaracji rozliczeniowych imiennych, raportów miesięcznych
oraz opłacania składki za dany miesiąc płatnik musi dokonać jednocześnie w okreś
lonych terminach37.
W przypadku nieprzekazania lub przekazania błędnego imiennego raportu miesięcz-
nego lub deklaracji rozliczeniowej ZUS wymierza płatnikowi składek lub instytucji ob-
sługującej dodatkową opłatę.
2.4. Podstawa wymiaru składek

Podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne może stanowić: 54
1) faktyczny przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od
osób fizycznych,
2) przychód w kwocie zadeklarowanej przez ubezpieczonego,
3) kwota ustalona w ustawie.
Ad 1) Za przychody ze stosunku służbowego, stosunku pracy, pracy nakładczej oraz 55
spółdzielczego stosunku pracy uważa się wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz
wartość pieniężną świadczeń w naturze bądź ich ekwiwalenty, bez względu na źródło
finansowania tych wypłat i świadczeń, a w szczególności: wynagrodzenia zasadnicze,
36 Wymóg ten nie dotyczy płatników będących osobami fizycznymi, jeżeli nie prowadzą pozarol-
niczej działalności gospodarczej.

37 Ustala je art. 47 u.s.u.s.
wynagrodzenia za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwa-

lenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty niezależnie od tego czy ich wy-
sokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracow-
nika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo
odpłatnych38.
Nie uwzględnia się w podstawie wymiaru składki wypłat wymienionych w rozporzą-
dzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych
zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe39.
W odniesieniu do osób, które otrzymują świadczenia z zaopatrzenia społecznego
(np. zasiłek dla bezrobotnych lub zasiłek pielęgnacyjny), podstawę wymiaru składki
stanowią kwoty tych świadczeń.
56 Ad 2) Bywa, że przychód nie jest możliwy do udokumentowania. W takich sytuacjach
ustawodawca pozwala, aby ubezpieczony sam oznaczył (zadeklarował), jaki przychód
osiąga albo od jakiego chce płacić składkę. Ustawodawca ustala jedynie kwotę najniż-
szego przychodu, jaki należy zadeklarować40.
Prawo deklarowania kwoty stanowiącej podstawę wymiaru składek na ubezpie-
czenie emerytalne i rentowe mają osoby:
1) wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia, które
w umowie nie mają wynagrodzenia określonego kwotowo albo w kwotowej stawce
godzinowej lub akordowej, oraz osoby z nimi współpracujące,
2) prowadzące pozarolniczą działalność41,
3) podlegające dobrowolnie ubezpieczeniom: emerytalnemu i rentowemu42,
4) kontynuujące ubezpieczenia emerytalne i rentowe dobrowolnie po ustaniu obo-
wiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego.
57 Ad 3) W odniesieniu do ubezpieczonych niemających żadnych przychodów, za których
składka jest opłacana ze środków publicznych, podstawę wymiaru tej składki stanowi
albo kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę obowiązującego w grudniu poprzed-
niego roku43, albo kwota kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, ustalona na
podstawie odrębnych przepisów44, albo kwota odpowiadająca 60% przeciętnego wy-
nagrodzenia miesięcznego w poprzednim kwartale45.
38 Art. 12 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn.
Dz.U. z 2013 r., poz. 361 ze zm.) w zw. z art. 4 pkt 9 u.s.u.s.
39 Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.
40 Jest nią kwota równa 60% przeciętnego wynagrodzenia albo 30% minimalnego wynagro-
dzenia.
41 Za osoby prowadzące pozarolniczą działalność uważa się osoby wymienione w art. 8 ust. 6
u.s.u.s. (zob. rozdz. IV).

42 Dotyczy osób, które nie mają tytułu wymienionego w art. 6 u.s.u.s.
43 Np. w odniesieniu do żołnierzy niezawodowych w służbie czynnej oraz duchownych.
44 Tak w odniesieniu do osób rezygnujących z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawo-
wania bezpośredniej osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny oraz
wspólnie niezamieszkującymi: matką, ojcem lub rodzeństwem.
45 Dla osób przebywających na urlopie wychowawczym podstawa nie może być wyższa niż prze-
ciętne wynagrodzenie wypłacone (ubezpieczonej) za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedza-

jących urlop wychowawczy.
www.lexisnexis.pl
Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wprowa- 58

dziła maksymalną roczną podstawę wymiaru składki. Limit kwoty przy-
chodów, od której należy obliczać składkę, dotyczy ubezpieczenia emerytalnego i ren-
towego. W odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego ograniczanie podstawy dotyczy
tylko osób, które ubezpieczeniu chorobowemu podlegają dobrowolnie46.
Roczna podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe
w danym roku kalendarzowym nie może być wyższa od kwoty odpowiadającej
trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego
w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy. Do czasu osiągnięcia kwoty odpo-
wiadającej trzydziestokrotności tego wynagrodzenia składki na ubezpieczenia emery-
talne i rentowe oblicza się i przekazuje do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych od peł-
nych przychodów stanowiących podstawę wymiaru składek47.
Składki przekazane w roku kalendarzowym od podstawy wyższej niż kwota równa
trzydziestokrotnemu przeciętnemu miesięcznemu wynagrodzeniu prognozowanemu
na dany rok kalendarzowy są składkami nienależnie opłaconymi. Nie można bowiem
z własnej woli opłacać składki wyższej niż ustalona po to, aby w ten sposób zwiększyć
swoje uprawnienia (przyszłą emeryturę).
Nadpłacone składki podlegają zaliczeniu (z urzędu) na poczet zaległych składek,
a w razie ich braku – na poczet przyszłych składek. Płatnik może też złożyć wniosek
o zwrot składek, ale dopiero po otrzymaniu odpowiedniego zawiadomienia od organu
rentowego. Składka nienależnie odprowadzona do funduszu emerytalnego podlega
zwrotowi w wysokości nominalnej wartości składki48. Roszczenie o zwrot nienależnie
opłaconych składek przedawnia się po upływie 5 lat.
Okres nieopłacania składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe z powodu 59
przekroczenia w trakcie roku kalendarzowego kwoty rocznej podstawy wymiaru
składek traktuje się jak okres ubezpieczenia w rozumieniu ustawy o emeryturach i ren-
tach także wówczas, gdy ubezpieczenie ustało w ciągu roku kalendarzowego49.
Składkę należy opłacać w terminie wskazanym w ustawie o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych (art. 47 ust. 1 i 2). Składka musi być opłacona w formie bezgotówkowej
w drodze obciążenia rachunku bankowego płatnika składek. Trybu tego nie stosuje się
do płatników będących osobami fizycznymi, jeżeli nie prowadzą pozarolniczej działal-
ności gospodarczej. Te osoby mogą opłacać składkę w formie gotówkowej. W postaci
gotówkowej mogą też uiszczać składkę osoby mające status mikroprzedsiębiorcy w ro-
zumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej (wymagana jest wówczas
forma przekazu pocztowego).
46 Podstawa nie może być wyższa niż 250% przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w po-
przednim kwartale (zob. art. 20 u.s.u.s.).

47 Oznacza to, że obowiązek składkowy może ustać przed upływem roku kalendarzowego.
48 Nominalną wartość składki stanowi kwota uzys kana z zamiany jednostek rozrachunkowych
(nabytych za nadpłaconą składkę) na złotówki w dacie zwrotu składki. Wartość ta może być wyższa
lub niższa od kwoty nadpłaconej składki. Różnica stanowi przychód lub wydatek Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych.
49 Art. 19 ust. 7 i 8 u.s.u.s.
Konsekwencją niedokonania wpłaty w wymaganej formie może być nieuznanie, że

wpłata nastąpiła w terminie, co spowoduje powstanie zaległości (do dnia zaewidencjo-
nowania wpłaty na koncie) albo ustanie ubezpieczenia, jeżeli ubezpieczenie miało cha-
rakter dobrowolny.
Należności z tytułu nieuregulowanych w terminie składek podlegają zaspokojeniu
w drodze postępowania egzekucyjnego w administracji przed innymi wierzytelno-
ściami50.
Należności ZUS z tytułu niezapłaconych składek ulegają przedawnieniu po upływie
5 lat, licząc od dnia, w którym stały się wymagalne (art. 24 ust. 4 u.s.u.s.). Przedaw-
nienie należności z tytułu składek wynikających z decyzji o odpowiedzialności osób
trzecich lub następcy prawnego następuje po upływie 5 lat, licząc od końca roku kalen-
darzowego, w którym decyzja została wydana (art. 24 ust. 5d u.s.u.s.). Należy jednak
pamiętać, że zgodnie z art. 118 § 1 Ordynacji podatkowej, który stosuje się odpowiednio
na mocy art. 31 u.s.u.s., nie można wydać decyzji o odpowiedzialności podatkowej
osoby trzeciej, jeżeli od końca roku kalendarzowego, w którym powstała zaległość po-
datkowa, upłynęło 5 lat.
3. MECHANIZMY PRAWNE UŁATWIAJĄCE ZAPŁATĘ

SKŁADKI
60 Jeżeli niezachowanie terminu płatności wynikałoby ze względów gospodar-
czych lub innych ważnych przyczyn, organ rentowy może na wniosek dłużnika:
1) odroczyć termin płatności,
2) rozłożyć spłatę na raty.
Odroczenia terminu płatności należności z tytułu składek oraz rozłożenia na-
leżności na raty dokonuje się w formie umowy. Za okoliczności uzasadniające
odroczenie terminu lub rozłożenie płatności na raty ustawa uznaje „względy gospo-
darcze lub inne przyczyny zasługujące na uwzględnienie” (art. 29 u.s.u.s.).
Odroczenie terminu płatności może dotyczyć jedynie należności finansowanej
ze środków płatnika składek (art. 29 ust. 1 in fine u.s.u.s.). Z przepisu wynika
więc, że składkę pochodzącą od ubezpieczonego należy przekazywać na bieżąco.
Od składek, które rozłożono na raty, nie nalicza się odsetek za zwłokę, począwszy od
daty wpływu wniosku o udzielenie tych ulg. Jeśli dłużnik nie spłaci w terminie ustalo-
nych rat, pozostała kwota staje się natychmiast wymagalna wraz z odsetkami za
zwłokę, naliczonymi na zasadach określonych w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. – Ordy-
nacja podatkowa51.
50 Nie dotyczy to kosztów egzekucyjnych należności za pracę, należności alimentacyjnych oraz
rent z tytułu odszkodowania za wywołane choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, jak
również kosztów ostatniej choroby i kosztów pogrzebu dłużnika, w wysokości odpowiadającej miej-
scowym zwyczajom.
www.lexisnexis.pl
W przypadku gdy dojdzie do odroczenia terminu płatności składek lub rozłożenia na-
leżności z tytułu składek na raty, ZUS ustala opłatę prolongacyjną na zasadach
i w wysokości przewidzianej w Ordynacji podatkowej.
Opłaty prolongacyjnej nie ustala się, gdy przyczyną odroczenia terminu płatności lub
rozłożenia na raty jest klęska żywiołowa lub wypadek losowy.
Do mechanizmów ułatwiających płatnikowi wywiązanie się z zobowiązań 61
wobec ZUS w zakresie składek na ubezpieczenie społeczne należy zaliczyć także
instytucję umorzenia składek, którą przewiduje art. 28 u.s.u.s.
Należności z tytułu składek związanych z ubezpieczeniem mogą być umarzane przez
ZUS w całości lub części. Umorzenie to może52 nastąpić jedynie w przypadku całko-
witej ich nieściągalności53. Należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne
ubezpieczonych będących równocześnie płatnikami składek mogą być umorzone mimo
braku ich całkowitej nieściągalności. Umorzenie składek powoduje także umorzenie
odsetek za zwłokę, kosztów upomnienia i dodatkowej opłaty.
Od decyzji odmawiającej umorzenia należności z tytułu składek na ubezpieczenie spo-
łeczne nie przysługuje odwołanie do sądu54. Stronie przysługuje jednak prawo do
wniesienia wniosku do Prezesa Zakładu o ponowne rozpatrzenie sprawy55.
4. SKUTKI NIETERMINOWEGO OPŁACANIA SKŁADEK

4.1. Odsetki za zwłokę
Niezapłacenie w terminie składek na ubezpieczenie społeczne oznacza możliwość dys- 62
ponowania przez płatnika (dłużnika) określoną kwotą pieniędzy niebędących jego
własnością. Powyższe postępowanie jest niewątpliwie obiektywnie naganne. Biorąc
jednak pod uwagę, że zwłoka nie zawsze musi być zawiniona, odsetek nie należy trak-
tować jako rodzaju kary. Niemniej jednak wykorzystywanie cudzych pieniędzy w ob-
rocie musi mieć swoją cenę. Odsetki są więc ceną za używanie cudzych pieniędzy56.
Skoro odsetki za zwłokę są ceną za używanie cudzych pieniędzy bez zgody ich właś
ciciela, to wysokość odsetek powinna przekraczać opłacalne koszty57, aby zniechęcać
do takiego postępowania.
Odsetki od nieopłaconych w terminie składek są należne na zasadach i w wyso-
kości określonych w ustawie z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa58.
52 ZUS może zatem odmówić umorzenia mimo okoliczności świadczących o całkowitej nieścią-
galności (zob. uchwałę SN z 6 maja 2004 r., II UZP 6/04, OSNAPiUS 2004, nr 16, poz. 285, LexisNexis
nr 366710).
53 Przypadki całkowitej nieściągalności składek są wyliczone w art. 28 ust. 3 u.s.u.s.
54 Art. 83 ust. 4 u.s.u.s.
55 Decyzja Prezesa ZUS może zostać zaskarżona do wojewódzkiego sądu administracyjnego.
56 Por. W. Sobczak, Odsetki za zwłokę, PUSiG 2000, nr 3, dodatek.
57 Odsetki za zwłokę powinny więc być wyższe niż stopa procentowa kredytu.
58 Zgodnie z tą ustawą stawka odsetek za zwłokę wynosi 200% podstawowej stopy procentowej
kredytu lombardowego, ustalanej zgodnie z przepisami o Narodowym Banku Polskim.

63 Odsetki za zwłokę są naliczane, począwszy od dnia następnego po upływie ter-

minu płatności składki i do dnia wpłacenia należnej składki. Od zaległości, któ-
rych zapłata została potem rozłożona na raty, odsetki za zwłokę są naliczane włącznie
do dnia, w którym wniesiono podanie o rozłożenie zapłaty zaległości na raty. Odsetki
za zwłokę należy opłacać łącznie ze spłatą należności, nie czekając na wezwanie ze
strony organu59.
4.2. Dodatkowa opłata

64 Rodzajem sankcji za niezapłacenie składek w terminie lub opłacenie ich w zaniżonej
wysokości jest możliwość wymierzenia płatnikowi dodatkowej opłaty w wysokości do
100% nieopłaconych składek. Podstawę prawną naliczania opłaty stanowi art. 24
ust. 1a u.s.u.s.
Dodatkową opłatę ZUS ustala w drodze decyzji. Od decyzji ustalającej dodatkową
opłatę przysługuje odwołanie do sądu.
Dodatkowej opłaty się nie wymierza, jeżeli płatnik został skazany prawomocnym wy-
rokiem za nieopłacenie składki.
4.3. Odpowiedzialność karna płatnika składek

65 Naruszenie przez płatnika obowiązków w zakresie opłacenia składek może być
powodem odpowiedzialności za wykroczenie albo za przestępstwo.
Artykuł 98 u.s.u.s. wskazuje zachowania stanowiące wykroczenia przeciwko prze-
pisom ustawy. Stosownie do jego dyspozycji płatnik składek albo osoba zobowiązana
do działania w imieniu płatnika, jeżeli m.in.:
1) nie dopełnia obowiązku opłacania składek na ubezpieczenie społeczne w terminie
przewidzianym przepisami,
2) nie zgłasza wymaganych ustawą danych lub też zgłasza dane nieprawdziwe, jeśli
dane te mają wpływ na wymiar składek, albo też udziela w tych sprawach niepraw-
dziwych wyjaśnień lub odmawia ich udzielenia,
3) udaremnia lub utrudnia przeprowadzenie kontroli,
4) nie prowadzi dokumentacji związanej z obliczaniem składek oraz z wypłatą świad-
czeń z ubezpieczeń społecznych,
5) nie dopełnia obowiązku przesyłania deklaracji rozliczeniowych oraz imiennych ra-
portów miesięcznych w przewidzianym terminie
– podlega karze grzywny do 5000 złotych.
Organami właściwymi do orzekania w sprawach o wykroczenia są sądy rejonowe, jako
pierwsza instancja, i sądy okręgowe, do których wnosi się apelację60.
59 Szczegółowo zob. K. Ślebzak, Prawna problematyka odsetek za opóźnienie w ustalaniu świad-
czeń z ubezpieczenia emerytalno-rentowego, „Przegląd Sądowy” 2006, nr 2.

60 Tryb postępowania w sprawach o wykroczenia reguluje ustawa z 24 sierpn ia 2001 r. – Kodeks
postępowania w sprawach o wykroczenia (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 395 ze zm.).
www.lexisnexis.pl
Naruszenie przez płatnika obowiązków w zakresie odprowadzania składek na

ubezpieczenie społeczne, dokonania zgłoszenia ubezpieczonego do ubezpie-
czenia, przekazywania imiennych raportów i deklaracji do ZUS może być też przed-
miotem odpowiedzialności karnej za przestępstwo. Zgodnie bowiem z art. 218 § 1
k.k. osoba wykonująca czynności w zakresie prawa pracy i ubezpieczeń społecznych,
która złośliwie lub uporczywie narusza prawa pracownika wynikające ze stosunku
pracy lub ubezpieczenia społecznego, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności
albo pozbawienia wolności do lat 2. Tej samej karze, na podstawie art. 219 k.k., pod-
lega osoba, która nie zgłasza danych wymaganych przepisami prawa o ubezpiecze-
niach społecznych albo podaje dane nieprawdziwe, gdy ma to wpływ na prawo do
świadczeń lub ich wysokość.
W przypadku gdy płatnik nie odprowadził składki finansowanej przez ubezpieczonego,
ale ją obliczył i potrącił z wynagrodzenia pracownika, dochodzi do przywłaszczenia
przez płatnika tej składki i odpowiedzialności na podstawie art. 284 k.k.
4.4. Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości z tytułu składek

4.4.1. Istota i zakres odpowiedzialności osób trzecich
Składki na ubezpieczenie społeczne są podstawowym źródłem środków przeznaczonych
na sfinansowanie świadczeń należnych uprawnionym. Zapewnienie zgromadzenia tych
środków w odpowiednich kwotach jest podstawowym zadaniem ZUS.
Instrumentem wspomagającym tu ZUS jest możliwość obciążania odpowiedzialnością
za zaległe składki także niektórych podmiotów będących poza stosunk iem łączącym
instytucję ubezpieczenia społecznego i płatnika składek. „Osoba trzecia” zatem to pod-
miot niebędący stroną stosunku prawnego, z którego wyni ka obowiązek płacenia
składki ubezpieczeniowej. Są to podmioty (osoby) „obce” dla tego układu. Osoby
trzecie są tu z mocy prawa niejako „żyrantami”61 gwarantującymi możliwość wyko-
nania zobowiązania, jakie ciąży na Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wobec świad-
czeniobiorców. Rola osób trzecich polega na konieczności spełniania zobowiązania
(zapłacenia składki) w zastępstwie („za”) właściwego dłużnika (płatnika składek).
Odpowiedzialność osób trzecich za zobowiązania z tytułu niezapłaconych składek wy-
nika z ustawy z 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa, stosowanych do należności
z tytułu składek na podstawie art. 31 u.s.u.s.62.
Odesłanie do Ordynacji podatkowej powoduje pewne trudności interpretacyjne, z któ-
rych pierwsza dotyczy problemów wynikających ze stosowanej przez obie ustawy
różnej terminologii. Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych posługuje się bowiem
pojęciami „płatnik” i „ubezpieczony”, a Ordynacja podatkowa – terminami „podatnik”
i „płatnik”.
61 Określenie W. Sobczaka (Odpowiedzialność osób trzecich, dodatek do „Przeglądu Ubezpieczeń
Społecznych i Gospodarczych” 2000, nr 6).

62 Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych, odsyłając do tych przepisów, nakazuje
jednocześnie stosować je „odpowiednio”, przez co należy niewątpliwie rozumieć stosowanie w zgo-

dzie z jej przepisami.
Biorąc pod uwagę, że obie ustawy przez pojęcie płatnika rozumieją podmiot zobowią-
zany do obliczenia, pobrania i wpłacenia należności, należałoby przyjąć, że pojęcie
„podatnik” odpowiada pojęciu „ubezpieczony”. Skoro zatem mowa o osobie trzeciej
w odniesieniu do podatnika, to w ubezpieczeniach społecznych należałoby mówić
o osobie trzeciej w odniesieniu do ubezpieczonego. „Odpowiednie” jednak stosowanie
przepisów Ordynacji podatkowej nakazuje mówić o osobie trzeciej w stosunku do płat-
nika składek.
Jeżeli egzekucja należności z tytułu składek z majątku płatnika oraz z majątku osoby
trzeciej stanie się niemożliwa, to należność może zostać umorzona63.
Co do zasady, odpowiedzialność osoby trzeciej obejmuje – oprócz należności głównej
– także odsetki za zwłokę oraz koszty postępowania egzekucyjnego.
4.4.2. Zakres pojęcia „osoba trzecia”

Ordynacja podatkowa do kręgu podmiotów odpowiedzialnych za zobowiązania podat-
nika do osób trzecich zalicza m.in.:
1) rozwiedzionego małżonka podatnika (art. 110),
2) członka rodziny podatnika (art. 111),
3) nabywcę przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz nabywcę skład-
ników majątku związanego z prowadzoną działalnością gospodarczą (art. 112),
4) firmanta (art. 113),
5) wspólników i byłych wspólników spółki cywilnej, jawnej, partnerskiej oraz komple-
mentariuszy spółki komandytowej albo komandytowo‑akcyjnej niebędąc ych akcjo-
nariuszami (art. 115),
6) członków zarządu spółki z o.o., spółki z o.o. w organizacji, spółki akcyjnej i spółki
akcyjnej w organizacji (art. 116),
7) członków organów zarządzających innych osób prawnych,
8) osoby prawne powstałe w wyniku podziału osoby prawnej (art. 117).
Katalog osób trzecich zawarty w Ordynacji podatkowej do celów zabezpieczenia należ-
ności podatkowych wskazuje, że „zastępstwo” nie jest przypadkowe i że każdy z pod-
miotów zobowiązanych jako „osoba trzecia” pozostaje w jakimś powiązaniu z głównym
dłużnik iem oraz że ratio legis wskazania na te osoby jest zamiar obciążenia odpowie
dzialnością majątku, który był w jakiś sposób powiązany z majątkiem głównego dłuż-
nika64. Z tego względu w literaturze słusznie wyrażono pogląd, że zakres stosowania
odpowiedzialności osób innych niż bezpośrednio zobowiązany (niejako w zastępstwie
głównego dłużnika) jest pewnego rodzaju miarą poczucia sprawied liwości spo-
łecznej65.
Biorąc pod uwagę powyższy katalog osób trzecich, pewne wątpliwości można mieć
co do stosowania przepisów o odpowiedzialności osób trzecich do członków rodziny
płatnika.
63 Art. 28 u.s.u.s.
64 Potwierdzeniem tej tezy jest regulacja ograniczająca odpowiedzialność małżonka dłużnika
w przypadku ograniczenia lub wyłączenia ustawowej wspólności majątkowej.
65 W. Sobczak, Odpowiedzialność…
www.lexisnexis.pl
Zgodnie z art. 111 § 3 Ordynacji podatkowej za członków rodziny uważa się zstępnych
(np. dzieci, wnuki), wstępnych (rodzice, dziadkowie itd.), rodzeństwo, małżonków
zstępnych66 (synowa, zięć), osoby pozostające w stosunku przysposobienia oraz pozo-
stające z podatnikiem w faktycznym pożyciu (konkubinat).
Warunkami odpowiedzialności członka rodziny podatnika (płatnika) wynikając ymi
z art. 111 § 1 Ordynacji podatkowej są:
– stałe współdziałanie z podatnikiem w wykonywaniu działalności,
– osiąganie korzyści z tej działalności,
– powstanie zaległości podatkowej w okresie współdziałania.
Ratio legis wprowadzenia odpowiedzialności członków rodziny było umożliwienie wie-
rzycielowi zaspokojenia się z (odrębnego) majątku członka rodziny uzyskanego w wy-
niku współdziałania (współpracy) z prowadzącym pozarolniczą działalność gospo-
darczą płatnikiem składek.
Z punktu widzenia przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych relacja członków
rodziny wymienionych w art. 111 § 3 Ordynacji podatkowej do płatnika składek jest
następująca:
1) albo są osobami współpracującymi z płatnikiem (zstępni, wstępni oraz osoby pozo-
stające w stosunku przysposobienia),
2) albo są pracownikami, albo zleceniobiorcami płatnika (rodzeństwo, synowa, zięć,
osoby wymienione w pkt 1, jeżeli nie pozostają z płatnikiem we wspólnym gospo-
darstwie domowym).
Warunki wymienione w art. 111 § 1 Ordynacji podatkowej spełniają tylko ci człon-
kowie rodziny, którzy są osobami współpracującymi z płatnikiem składek. Uznaniu ich
jednak za osoby trzecie odpowiedzialne za zaległości składkowe płatnika sprzeciwia
się brak wskazanej wyżej ratio legis.
W ubezpieczeniach społecznych uznanie członka rodziny za osobę współpracującą
opiera się na założeniu istnienia wspólności majątkowej z płatnikiem (prowadzenia
wspólnego gospodarstwa domowego). Nasuwa się więc wniosek, że nie ma możliwości
(odpowiedniego) zastosowania art. 111 § 1 Ordynacji podatkowej i obciążenia wymie-
nionych członków rodziny odpowiedzialnością z tytułu zaległych składek na ubezpie-
czenie społeczne. Ci bowiem członkowie rodziny, którzy są osobami współpracują-
cymi, nie dysponują odrębnym majątkiem, natomiast ci, którzy są niezależni pod tym
względem od prowadzącego działalność, nie współpracują, ale wykonują pracę na-
jemną (na rzecz i ryzyko dłużnika), a więc nie mają nic wspólnego z majątkiem po-
wstałym w wyniku współdziałania.
Należy też zauważyć, że uznanie osoby współpracującej za osobę trzecią zobowiązaną
do pokrycia należności płatnika składek oznaczałoby obciążenie ubezpieczonego obo-
wiązkiem zapłacenia składk i (za siebie), z którego to obowiązku jest on zwolniony
przez ustawę o systemie ubezpieczeń społecznych67.
66 Przepis stosuje się również do małżonków, którzy zawarli umowę o ograniczeniu lub wyłą-
czeniu wspólności majątkowej, których wspólność majątkowa została zniesiona przez sąd, oraz do
małżonków pozostających w separacji.
67 Składkę za osobę współpracującą płaci w całości z włas nych (wspólnych) środków osoba
prowadząca daną działalność.
5. ZABEZPIECZENIE RZECZOWE WIERZYTELNOŚCI Z TYTUŁU

SKŁADEK
Składki oraz inne wierzytelności pochodne, takie jak odsetki za zwłokę, koszty egzeku-
cyjne, opłata prolongacyjna, opłata dodatkowa, są zabezpieczone hipoteką przymusową
oraz ustawowym prawem zastawu na ruchomościach i prawach zbywalnych dłużnika.
Należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne są zabezpieczone hipoteką
przymusową na wszystkich nieruchomościach dłużnika. Podstawą ustanowienia hipo-
teki jest doręczona decyzja określająca wysokość należności z tytułu składek (art. 26
ust. 3 u.s.u.s.).
Hipoteka przymusowa powstaje przez dokonanie wpisu do księgi wieczystej. Zakład
ma prawo do wystąpienia z wniosk iem o założenie księgi wieczystej dla nieruchomości
dłużnika zalegającego z opłatą należności z tytułu składek także wtedy, gdy dłużni-
kiem jest państwowa jednostka organizacyjna niebędąca jednostką budżetową.
Należności z tytułu składek są zabezpieczone ustawowym prawem zastawu na rucho-
mościach i prawach zbywalnych dłużnika (art. 27 ust. 1 u.s.u.s.). Do zastawu stosuje
się odpowiednio przepisy ustawy – Ordynacja podatkowa dotyczące zastawów skarbo-
wych. Wynika z nich, że zastaw skarbowy przysługuje na wszystkich będących włas
nością podatnika oraz stanowiących współwłasność łączną podatnika i jego małżonka
rzeczach ruchomych oraz zbywalnych prawach majątkowych, jeżeli wartość po
szczególnych rzeczy lub praw wynosi w dniu ustanowienia zastawu co najmniej
10 000 zł. Zastawem skarbowym nie mogą być obciążone rzeczy i prawa majątkowe
niepodlegające egzekucji oraz mogące być przedmiotem hipoteki.
Zastaw skarbowy powstaje z dniem wpisu do rejestru zastawów skarbowych. Zastaw
wpisany wcześniej ma pierwszeństwo przed zastawem wpisanym później. Wpis za-
stawu do rejestru dokonywany jest na podstawie doręczonej decyzji określającej wiel-
kość zaległości z tytułu składek. Rejestry zastawów skarbowych prowadzone są przez
urzędy skarbowe68.
6. PRZEDAWNIENIE NALEŻNOŚCI Z TYTUŁU SKŁADEK

Składki oraz odsetki za zwłokę, koszty egzekucyjne, dodatkowe opłaty i opłata prolon-
gacyjna nieopłacone w terminie podlegają ściągnięciu w trybie przepisów o postępo-
waniu egzekucyjnym w administracji lub egzekucji sądowej.
Należności z tytułu składek podlegają zaspokojeniu w drodze postępowania egzekucyj-
nego w administracji przed innymi wierzytelnościami, z wyjątkiem kosztów egzeku-
cyjnych, należności za pracę, należności alimentacyjnych oraz rent z tytułu odszkodo-
wania za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci, jak również
kosztów ostatniej choroby i kosztów pogrzebu dłużnika, w wysokości odpowiadającej
miejscowym zwyczajom.
68 Centralny Rejestr Zastawów Skarbowych prowadzi minister właśc iwy do spraw finansów pu-
blicznych.
www.lexisnexis.pl
Na ściągnięcie należności z tytułu składek ZUS ma 5 lat od dnia wymagalności składki.

Po tym terminie należności z tytułu składek ulegają przedawnieniu.
Przedawnienie należności z tytułu składek wynikających z decyzji o odpowiedzial-
ności osoby trzeciej lub następcy prawnego następuje po upływie 5 lat, licząc od końca
roku kalendarzowego, w którym decyzja została wydana.
Nie ulegają przedawnieniu należności z tytułu składek zabezpieczone hipoteką lub za-
stawem, jednak po upływie terminu przedawnienia należności te mogą być egzekwo-
wane tylko z przedmiotu hipoteki lub zastawu do wysokości zaległych składek i od-
setek za zwłokę liczonych do dnia przedawnienia.
7. KONTA INDYWIDUALNE UBEZPIECZONYCH

Instytucję kont indywidualnych dla ubezpieczonych i płatników wprowadziła ustawa
z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych. Stały się potrzebne
w związku z wprowadzeniem zasady, że wysokość emerytury będzie zależała od sumy
składek wpłaconych do systemu.
Składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe każdego ubezpieczonego są ewidencjo- 66
nowane na jego koncie indywidualnym, które prowadzi ZUS69.
Składki wpłacane do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych są ewidencjonowane, a nie
gromadzone, nie mamy więc do czynienia z określoną kwotą pieniędzy, a jedynie z za-
pisem księgowym w postaci elektronicznej. Jest to związane z repartycyjnym sys-
temem finansowania świadczeń polegającym na tym, że wpłacane składki przezna-
czone są na wypłatę świadczeń dla obecnych emerytów. Na koncie pozostaje jedynie
zapis wpłaconej składki.
Na konto indywidualne kierowana jest tzw. część repartycyjna składki emerytalnej
(12,22% podstawy wymiaru). Część kapitałowa składki (7,3% podstawy) jest kiero-
wana na subkonto i do otwartego funduszu emerytalnego albo tylko na subkonto, jeśli
ubezpieczony nie zdecydował się na przekazywanie części składki kapitałowej do
otwartego funduszu emerytalnego.
Zapis na koncie indywidualnym pozwala ubezpieczonym na kontrolowanie prze-
biegu ubezpieczenia (wpływów ze składek). Stan konta będzie miał bowiem
istotne znaczenie do ustalenia wysokości emerytury, która w nowym systemie będzie
zależeć od sumy wpłaconych składek. Prowadzenie kont dla ubezpieczonych jest więc
niezbędne w systemach, w których wysokość emerytury jest wyliczana w formule zde-
finiowanej składki.
W systemach stosujących formułę zdefiniowanego świadczenia, która uzależnia wyso-
kość emerytury od zarobków i od stażu emerytalnego, konta indywidualne są po-
trzebne z tego względu, że pozwalają stwierdzić, czy nastąpiła nadpłata składki. Po-
69 ZUS prowadzi również: konto dla płatnika oraz Centralny Rejestr Ubezpieczonych, Centralny
Rejestr Płatników Składek, Centralny Rejestr Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych, Cen-
tralny Rejestr Otrzymujących Emerytury z Funduszy Dożywotnich Emerytur Kapitałowych oraz inne
rejestry niezbędne do realizacji zadań emerytalnych.
nadto zapis wpłaconej, a także przypisanej70 składki jest pośrednią dokumentacją

czasu trwania ubezpieczenia i wysokości zarobków. Dokumentacja ta, gromadzona na
kontach indywidualnych, będzie uwalniać ubezpieczonych od żmudnego gromadzenia
i przechowywania wszystkich dokumentów do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego.
Składki zapisane na koncie indywidualnym podlegają corocznej waloryzacji.
8. SUBKONTO
Podział składki przeznaczonej na emeryturę bazową na część repartycyjną (12,22%
podstawy) i kapitałową (7,3%) był wynikiem koncepcji wprowadzenia kapitałowego
sposobu gromadzenia jednej z tych części w celu zapewnienia ubezpieczonym wyższej
emerytury71.
Niekorzystne dla Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i dla budżetu państwa72 skutki
podziału składki spowodowały, że ustawą z 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych
ustaw związanych z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych73 zmniej-
szono rozmiar składki przekazywanej do otwartych funduszy emerytalnych. Nie
zmniejszono jednak proporcji między składką repartycyjną a składką kapitałową, jak-
kolwiek już tylko ta zmniejszona część składki mogła się nazywać „kapitałowa”74, ale
utworzono tzw. subkonto, na którym ewidencjonowano pozostałą część składki kapita-
łowej.
Subkonto utworzono dla wszystkich ubezpieczonych, dla których przynależność do
otwartego funduszu emerytalnego była obowiązkowa, oraz dla tych ubezpieczonych
urodzonych w latach 1949–1968, którzy dobrowolnie zdecydowali o podziale składki
emerytalnej na część repartycyjną i kapitałową.
Po wprowadzeniu w 2014 r. zasady dobrowolnego uczestnictwa w otwartym funduszu
emerytalnym75 subkonto służy do ewidencjonowania albo całej (7,3%) składki kapita-
łowej, jeżeli ubezpieczony nie wybrał otwartego funduszu, albo jej części (4,38% pod-
stawy), jeżeli ubezpieczony zawarł umowę z otwartym funduszem emerytalnym, do
którego jest wówczas kierowane 2,92% podstawy wymiaru składki.
Zmiana reguły uczestnictwa w otwartym funduszu emerytalnym dotyczyła wszystkich
ubezpieczonych i oznaczała rozwiązanie umowy zawartej z OFE z mocy ustawy
z dniem 31 lipca 2014 r. Dotychczasowi członkowie otwartego funduszu emerytalnego,
także ci, których członkostwo miało dobrowolny charakter76, zostali zobowiązani do
podjęcia decyzji na nowo. Członek otwartego funduszu emerytalnego, który do 31 lipca
2014 r. nie złożył oświadczenia o przekazywaniu części składki do tego funduszu, bę-
70 Tzn. takiej, która nie została zapłacona, a jedynie zapisana na koncie ubezpieczonego.
71 Co przeprowadzono pod hasłem „Bezpieczeństwo dzięki różnorodności”.
72 Konieczność uzupełniania dotacjami ubytku składki na koncie indywidualnym.
73 Dz.U. Nr 75, poz. 398 ze zm.
74 Bo tylko ta część składki była pomnażana w sposób rynkowy, a nie przez waloryzację.
75 Ustawą z 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z okreś leniem zasad wy-
płaty emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych (Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1717).
76 Ta regulacja została zaskarżona przez Prezydenta RP do Trybunału Konstytucyjnego.
www.lexisnexis.pl
dzie zatem miał całą składkę kapitałową ewidencjonowaną na subkoncie77. Oświad-

czenie w kwestii członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym może być zmienione
w 2016 r., a później co 4 lata.
Przepisy ustawy z 6 grudnia 2013 r. dotyczące decyzji w kwestii członkostwa
w otwartym funduszu emerytalnym78 są skierowane do członków otwartych funduszy
emerytalnych, a zatem ubezpieczeni urodzeni w latach 1949–1968, którzy nie byli
wcześniej (dobrowolnie) członkami tych funduszy, nie mogą zmienić swojej decyzji79.
Subkonto może być zatem prowadzone dla każdego ubezpieczonego urodzonego po
31 grudnia 1948 r., który był członkiem otwartego funduszu emerytalnego w dniu wej-
ścia w życie ustawy z 6 grudnia 2013 r., nawet jeśli do 31 lipca 2014 r. nie dokonał
wyboru tego funduszu. Ustawa anulowała tylko obowiązkowy podział składki ka
pitałowej na część kierowaną na subkonto i do otwartego funduszu emerytal
nego, ale nie anulowała wcześniej dokonanego wyboru co do podziału składki na
część repartycyjną i kapitałową. Założone konta nadal zatem istnieją.
Składki będą odprowadzane na subkonto do czasu osiągnięcia powszechnego wieku
emerytalnego mężczyzn. Na subkonto będą też przekazywane środki zgromadzone
w otwartym funduszu emerytalnym, na które składka będzie wpłacana tylko do czasu
osiągnięcia wieku 10 lat niższego od wieku emerytalnego aktualnie obowiązującego.
Później zacznie działać tzw. suwak, czyli sukcesywne przekazywanie tych środków na
subkonto.
Składki ewidencjonowane na subkoncie podlegają waloryzacji na nieco korzystniej-
szych zasadach, niż te, na jakich są waloryzowane składki ewidencjonowane na koncie
indywidualnym.
W razie rozwodu, unieważnienia małżeństwa lub śmierci ubezpieczonego przed dniem
złożenia wniosku o okresową emeryturę kapitałową (albo przed dniem nabycia prawa
do tej emerytury, jeśli wniosek nie jest wymagany80) składki zewidencjonowane na
subkoncie ulegają podziałowi81 i wypłacie na zasadach okreś lonych w ustawie
z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych82.
W sytuacji gdy już zostało ustalone prawo do okresowej emerytury kapitałowej, stan
subkonta pomniejsza się o kwoty wypłaconych emerytur ustalonych od podstawy,
którą stanowiły składki zewidencjonowane na subkoncie83.
Jeżeli śmierć ubezpieczonego nastąpiła po złożeniu wniosku o okresową emeryturę
kapitałową, ale przed ustaleniem kwoty okresowej emerytury kapitałowej albo przed
77 Art. 11 ustawy z 6 grudnia 2013 r.

78 Art. 11 ust. 2.
79 Osoby te decyzję o członkostwie w OFE mogły podjąć do 31 grudnia 1999 r. albo w ciągu
6 miesięcy od powstania obowiązku ubezpieczenia po raz pierwszy, jeżeli nie ukończyły 50 lat. Teo-
retycznie subkonto może być założone dla osoby urodzonej w 1968 r. jeszcze w 2018 r.
80 Dotyczy to kobiet pobierających okresową emeryturę kapitałową.
81 Część składki przypadająca małżonkowi jest ewidencjonowana na jego subkoncie. Jeśli dla
tego małżonka nie jest prowadzone subkonto, ZUS je otwiera.

83 Okresowa emerytura kapitałowa składa się z dwóch części, tj. z części obliczonej ze środków
na subkoncie i z części zgromadzonej w otwartym funduszu emerytalnym.

zrealizowaniem ustalonego świadczenia, stan subkonta zostaje pomniejszony o kwoty

niezrealizowanych świadczeń pochodzących ze składek zewidencjonowanych na sub-
koncie84. Pozostałe środki zewidencjonowane na subkoncie podlegają dziedziczeniu.
Wprowadzenie subkonta i zachowanie dotychczasowej stopy procentowej składki kapi-
tałowej, a w szczególności podział zgromadzonych składek między byłych małżonków
w razie rozwodu i tzw. dziedziczenie w razie śmierci ubezpieczonego przed ziszcze-
niem się ryzyka emerytalnego, uzasadnia twierdzenie, że subkonto utworzono w celu
zachowania uprawnień wynikających z „dziedziczenia” składki kapitałowej, po zmniej-
szeniu składki kierowanej do otwartego funduszu emerytalnego.
Środki te służą także do wyliczenia i wypłaty okresowej emerytury kapitałowej, wyli-
czanej dotychczas ze środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym85.
Z punktu widzenia konstrukcji ubezpieczeń społecznych podział składki „kapitałowej”
na dwie części, tj. część kierowaną do otwartego funduszu emerytalnego i na subkonto,
jest podziałem nieuprawnionym, a istnienie subkonta nie daje się w żaden sposób uza-
sadnić. Pozostawienie (części) składki kapitałowej na subkoncie było wyrazem kon-
cepcji, że składka kapitałowa (7,3%), niezależnie od tego, gdzie jest kierowana (do
otwartego funduszu emerytalnego czy na subkonto), jest przeznaczona na emeryturę
kapitałową, a taki podział w świetle art. 67 Konstytucji RP nie jest możliwy.
Należy bowiem zauważyć, że w świetle art. 67 Konstytucji RP i zasad ubezpieczenia
społecznego dopuszczalny jest tylko różny sposób gromadzenia składki, ale nie może
to oznaczać dwóch sposobów nabywania, wyliczania i wypłaty emerytury. Inaczej mó-
wiąc, zmniejszenie składki kierowanej do otwartego funduszu emerytalnego powinno
oznaczać zwiększenie składki kierowanej na konto indywidualne.
Dopuszczenie do wypłaty gotówkowej równowartości zwaloryzowanej kwoty składek
zewidencjonowanych na subkoncie ubezpieczonego zostało skrytykowane w litera-
turze przedmiotu86. Uznano, że jest to „ubrana w ramy prawne cena poparcia (czy ra-
czej zmniejszenia sprzeciwu) dla dokonywanych przeobrażeń w kapitałowym systemie
emerytalnym”87.
84 Świadczenia te będą mogły być wypłacone najbliższej rodzinie (art. 40b u.s.u.s.).
85 Po przekazaniu na subkonto środków zgromadzonych na rachunku w otwartym funduszu eme-
rytalnym.
86 K. Antonów, OFE – ubezpieczenie versus oszczędzanie, w: Współczesne problemy prawne pracy
i ubezpieczeń społecznych, Warszawa 2011, s. 348.

87 Tamże, s. 349.
www.lexisnexis.pl
Rozdział IV
OBOWIĄZEK UBEZPIECZENIA
SPOŁECZNEGO
1. ZASADY PODLEGANIA UBEZPIECZENIU SPOŁECZNEMU
Cechą charakterystyczną ubezpieczenia społecznego, jako instrumentu realizacji idei
zabezpieczenia społecznego, jest to, że jest przymusowe.
Na gruncie polskim (przymusowe) ubezpieczenie społeczne ma swoje źródło w art. 67
Konstytucji RP z 1997 r., zgodnie z którym: „Obywatel ma prawo do zabezpieczenia
społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo
oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego”.
Adresatem art. 67 jest państwo, bo jakkolwiek obywatel jest beneficjentem wskazanego
prawa, to obowiązek urzeczywistniania tego prawa spoczywa na władzy publicznej.
Urzeczywistnianie obywatelskiego prawa do zabezpieczenia społecznego polega na
obowiązku podejmowania przez instytucje państwowe odpowiednich działań służą-
cych realizacji treści tego prawa.
Treścią obywatelskiego prawa do zabezpieczenia społecznego zawartego w art. 67
Konstytucji RP jest żądanie udzielenia dostępu do systemu gwarantującego ochronę we
wskazanym zakresie. Prawo do określonych świadczeń wynika jednak z przepisów
konkretnych ustaw, a nie z Konstytucji.
Państwo swój obowiązek zrealizuje nie tylko poprzez utworzenie odpowiednich insty-
tucji i uchwalenie odpowiednich ustaw określających zakres i rodzaj świadczeń, ale
także przez zmuszenie obywateli do uczestnictwa w systemie.
Przymus ubezpieczenia oznacza objęcie systemem niezależnie od woli ubezpieczonego
i bez konieczności podjęcia działań w tym celu. Z tego względu ustawy ubezpiecze-
niowe posługują się określeniem „obowiązkowi ubezpieczenia podlega”, a nie „ubez-
pieczony ma obowiązek ubezpieczenia się”.
Przymus uczestnictwa w systemie to coś więcej niż obowiązek ubezpieczenia się
znany prawu ubezpieczenia gospodarczego. Obowiązek ubezpieczenia się należy ro-
zumieć jako konieczność skutecznego zawarcia umowy ubezpieczenia przez wskazaną
osobę. Niezbędne dla transferu ryzyka na ubezpieczyciela jest też zapłacenie składki.
Obowiązek ubezpieczenia różni się od przymusu ubezpieczenia społecznego momen

tem przejęcia odpowiedzialności przez ubezpieczyciela. Przy obowiązku ubezpieczenia
się (np. od odpowiedzialności cywilnej) niewykonanie tego obowiązku (niezawarcie
umowy) oznaczać będzie brak ochrony.
W ubezpieczeniu społecznym natomiast przejęcie ryzyka (objęcie systemem ubezpie-
czenia społecznego) realizuje się z mocy ustawy poprzez wskazanie przez nią kręgu
osób objętych obowiązkiem (przymusem) ubezpieczenia społecznego1.
Stosunek ubezpieczenia społecznego powstaje jednocześnie z uzyskaniem tzw.
tytułu do obowiązkowego podlegania ubezpieczeniu społecznemu na wypadek
zajścia określonego ryzyka. Do transferu ryzyka na instytucję ubezpieczenia społecz-
nego nie jest zatem niezbędne zgłoszenie się ani zapłacenie składki2. Te czynności mają
charakter techniczny i są konsekwencją wcześniejszego przejęcia ryzyka przez insty-
tucję ubezpieczeniową (ZUS).
Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest z reguły obwarowane okreś
lonymi warunkami. Spełnienie ich będzie oznaczać udzielenie ochrony także wówczas,
gdy dana osoba (ubezpieczony) nie zgłosiła się do ubezpieczenia albo nie zapłaciła
składki3. Okoliczności te mogą, co prawda, wpłynąć na rozmiar udzielonej ochrony
(wysokość świadczenia), ale nie na konieczność jej udzielenia.
Krąg osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia społecznego ustaliła ustawa
z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych4. Ustawa nie wy-
maga od osób mających tytuł do obowiązkowego ubezpieczenia, aby posiadały polskie
obywatelstwo, ale aby na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej były osobami wymienio-
nymi w art. 6 ust. 1–2a, art. 6a oraz art. 6b. Wyłączeni z tego kręgu są tylko obywatele
państw obcych, których pobyt na terenie RP nie ma charakteru stałego i którzy są za-
trudnieni w obcych przedstawicielstwach dyplomatycznych, urzędach konsularnych,
misjach specjalnych lub instytucjach międzynarodowych, chyba że umowy międzyna-
rodowe stanowią inaczej (art. 5 ust. 2 u.s.u.s.).
Przepis wywołuje jednak pewne wątpliwości interpretacyjne, które sprowadzają się do
wyjaśnienia, czy dla wyłączenia z obowiązku ubezpieczenia społecznego cudzoziemca
posiadającego tytuł wymieniony w art. 6 u.s.u.s. niezbędne jest łączne spełnianie obu
przesłanek wyłączających, czy wystarczy istnienie choćby jednej z nich. Wyjaśniając tę
wątpliwość, Sąd Najwyższy przyjął5, że użycie spójnika „i” stanowi koniunkcję dwóch
zdań odnoszących się do niezależnych od siebie dwóch kategorii określonych w nim
osób, a nie koniunkcję dwóch przesłanek.
1 Tj. osób posiadających tytuł do obowiązkowego ubezpieczenia społecznego.

2 Jak wynika z poprzedniego rozdziału, składka jest zapłatą za dokonany transfer ryzyka, ale go
nie warunkuje.
3 Przepisy odmiennie traktują osoby prowadzące działalność pozarolniczą, co budzi wątpl iwości
co do ich zgodności z Konstytucją.

5 Tak w wyrokach SN: z 17 stycznia 2007 r. (I UK 225/06, OSNP 2008, nr 3–4, poz. 46, Lexis
Nexis nr 1423861); z 28 maja 2008 r. (I UK 303/07, OSNP 2009, nr 17–18, poz. 243, LexisNexis
nr 2072097); z 6 stycznia 2009 r. (II UK 116/08, LexisNexis nr 2627279).
www.lexisnexis.pl
Rozdział IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego67
W konsekwencji oznacza to, że wyłączeni z obowiązku ubezpieczenia są wszyscy oby-

watele państw obcych, którzy nie mają prawa stałego pobytu w Polsce, oraz cudzo-
ziemcy zatrudnieni w wymienionych placówkach niezależnie od charakteru ich pobytu
w Polsce.
2. ZAKRES OBOWIĄZKU UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO

Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych wprowa- 67
dziła, a raczej powróciła do realizowanej przez ustawę z 28 marca 1933 r. o ubez-
pieczeniu społecznym koncepcji podziału ubezpieczenia według rodzaju chronio
nego ryzyka, tj. na ubezpieczenie: emerytalne, rentowe, chorobowe i wypadkowe.
Podział ubezpieczenia społecznego na cztery rodzaje oznacza nie tylko ustalenie od-
rębnej składki na każdy rodzaj ubezpieczenia, lecz także zróżnicowanie kręgu osób ob-
jętych danym rodzajem ubezpieczenia.
Obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego podlegają osoby mające którykol- 68
wiek tytuł wymieniony w ustawie.
Analogicznie jest ujęty obowiązek ubezpieczenia rentowego. Są to jednak dwa od-
rębne rodzaje ubezpieczenia objęte odrębnymi składkami wpływającymi do odrębnych
funduszy. Jednakże identyczność obu tych obowiązków6 uzasadnia ich nierozerwalne
połączenie.
Z tego względu przepisy posługują się określeniem „ubezpieczenie emerytalne i ren-
towe”7.
W odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego krąg osób objętych ubezpiecze- 69
niem emerytalnym i rentowym został przez ustawodawcę podzielony na trzy
grupy (art. 11 u.s.u.s.), tj.:
1) obowiązkowo ubezpieczonych,
2) mogących dobrowolnie wejść do tego ubezpieczenia,
3) wyłączonych z ubezpieczenia chorobowego.
Ad 1) Ubezpieczenie chorobowe jest obowiązkowe tylko dla pracowników, dla
członków rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych oraz
osób odbywających zastępczą służbę wojskową.
Ad 2) Dobrowolnie (na swój wniosek) do tego ubezpieczenia mogą przystąpić osoby
wykonujące pracę nakładczą, osoby, które zawarły umowę zlecenia8, osoby prowa-
dzące pozarolniczą działalność, osoby wykonujące odpłatnie pracę na podstawie skie-
6 Przepisy przewidują tylko jeden wyjątek od tej nierozerwalności, pozwalając na dobrowolne
ubezpieczenie rentowe przy obowiązkowym ubezpieczeniu emerytalnym (zob. art. 6b u.s.u.s.).

7 Określenie „ubezpieczenie emerytalno-rentowe” dotyczy okresów podlegania ubezpieczeniu
społecznemu rolników, natomiast określenie ustawowe „okres podlegania ubezpieczeniu społecz-
nemu”, to okres podlegania ubezpieczeniu powszechnemu przed 1 stycznia 1999 r.
8 Jeżeli jednak umowa zlecenia jest zawarta między tymi samymi podmiotami, które są stro-
nami umowy o pracę, to ubezpieczenie chorobowe z tytułu wykonywania umowy zlecenia jest obo-
wiązkowe. Dotyczy to też umowy zlecenia przy tzw. trójkącie umów (art. 8 ust. 2a u.s.u.s.).
rowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego

aresztowania oraz duchowni.
W praktyce możliwość dobrowolnego wejścia do ubezpieczenia chorobowego mają
tylko te osoby, które z wymienionych tytułów realizują też obowiązek ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego (ubezpieczenie dobrowolne „związane”).
Ten pogląd wywodzony jest z faktu, że w odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego
ustawodawca posługuje się określeniem: „osoby objęte obowiązkiem ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego”, co jest interpretowane jako dotyczące zrealizowanego obo-
wiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z danego tytułu.
Powyższa interpretacja wydaje się być nieuzasadniona, albowiem określenie „osoba
objęta obowiązkiem” oznacza osobę, której dotyczy przymus ubezpieczenia, a nie tylko
tę, która zrealizowała ten obowiązek. Niewątpliwie osoba z jakichś powodów zwol-
niona z realizacji obowiązku nadal należy do kręgu osób objętych obowiązkiem ubez-
pieczenia ze względu na posiadany tytuł.
Osoba z jakichś względów zwolniona z realizacji obowiązku nadal należy do kręgu
osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia.
Posiadanie więcej niż jednego tytułu do ubezpieczenia oznacza, że obowiązek ubezpie-
czenia powstaje z każdego z tych tytułów, chyba że ustawodawca zwolni jeden ze zbie-
gających się tytułów z tego obowiązku. Zwolnienie dotyczy tylko ubezpieczenia emery-
talnego i rentowego i nie może mieć wpływu na pozostałe rodzaje ubezpieczenia, skoro
stanowią odrębny rodzaj ubezpieczenia9.
Jak się więc wydaje, ustawodawca, używając określenia „osoba objęta obowiązkiem
ubezpieczenia”, odwołał się do pełnego kręgu podmiotów podlegających ubezpie-
czeniu społecznemu, czyli do tytułu, a nie tylko do tych osób, które zrealizowały obo-
wiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego danego tytułu. Taka regulacja nie ma
ani konstrukcyjnego, ani logicznego uzasadnienia.
Usytuowanie ubezpieczenia chorobowego jako dobrowolnego (dla niektórych osób)
poddania się ochronie ma ten skutek, że transfer ryzyka następuje nie automatycznie,
ale dopiero po zawarciu „umowy”, tj. zgłoszeniu się do tego ubezpieczenia.
Odstąpienia od zasady przymusu w odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego doko-
nano w interesie osób posiadających wymienione w art. 11 u.s.u.s. tytuły. Ustawo-
dawca pozostawił zatem decyzję tym wymienionym podmiotom.
Stosowana przez organy rentowe interpretacja, uzależniająca to prawo od jednoczes
nego podlegania ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu z danego tytułu, jest więc
w sprzeczności z ogólnymi zasadami ubezpieczenia społecznego. Dobrowolność ubez-
pieczenia chorobowego oznacza tylko tyle, że to dana osoba decyduje o wejściu do tego
ubezpieczenia, a nie to, że przejęcie ryzyka chorobowego możliwe jest tylko łącznie
z ryzykiem emerytalnym i rentowym10.
9
Praktyka jest jednak inna.
10 Wtedy także dobrowolne wejście do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego powinno uzasad-
niać objęcie ubezpieczeniem chorobowym.
www.lexisnexis.pl
Ad 3) Nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia chorobowego funkcjonariusze Służby

Celnej, ponieważ mają oni zapewnione prawo do wynagrodzenia za czas niezdolności
do pracy. W takiej samej sytuacji są też posłowie i senatorowie oraz osoby pobierające
stypendia. Pozostałe tytuły zostały wyłączone z ubezpieczenia chorobowego z tego
względu, że dotyczą osób, które nie są czynne zawodowo, a więc nie grozi im utrata
dochodu w razie czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby.
Ustalając krąg osób objętych obowiązkiem ubezpieczenia wypadkowego, 70
ustawodawca posługuje się odwrotną metodą niż przy ubezpieczeniu choro-
bowym. O ile bowiem w odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego wylicza, które
osoby z wymienionych w katalogu art. 6 ust. 1–2a u.s.u.s. podlegają ubezpieczeniu
chorobowemu obowiązkowo, a które mogą wejść dobrowolnie do tego ubezpieczenia
albo zostały z niego wyłączone, o tyle w odniesieniu do ubezpieczenia wypadkowego
ustawodawca w ust. 1 art. 12 u.s.u.s. odwołuje się do katalogu z art. 6 u.s.u.s.,
a w art. 12 ust. 2 u.s.u.s. wskazuje tylko osoby, które z ubezpieczenia wypadkowego
zostały wyłączone.
Z ubezpieczenia wypadkowego, poza osobami wykonującymi pracę nakładczą11 i żoł-
nierzami niezawodowymi pełniącymi czynną służbę wojskową12, wyłączeni zostali
bezrobotni, osoby przebywające na urlopach macierzyńskich lub wychowawczych oraz
osoby pobierające różnego rodzaju świadczenia socjalne. Wyłączenia z ubezpieczenia
wypadkowego dotyczą zatem tytułów, których posiadanie nie wiąże się z ryzykiem zaj-
ścia wypadku przy pracy (lub przy wykonywaniu innej działalności) albo z chorobą
zawodową, albo ubezpieczenie to jest zbędne z innych względów. Ubezpieczeniu wy-
padkowemu nie podlegają też osoby objęte ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym
dobrowolnie13 na podstawie art. 7 u.s.u.s.
Zasada, że ubezpieczeniu wypadkowemu albo się podlega, jeśli tytuł łączy się z zagro-
żeniem zajścia wypadku, albo się jest wyłączonym, gdy takiego zagrożenia nie ma, za-
łamuje się w wyniku błędu legislacyjnego polegającego na odwołaniu się przez art. 6
ust. 1 u.s.u.s. do art. 9 tej ustawy. Artykuł 9 ustawy systemowej ustala zasady obo-
wiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego w sytuacji zbiegu tytułów. W efekcie
jeden ze zbiegających się tytułów może zostać zwolniony z tego obowiązku.
W tej sytuacji odwołanie się przez art. 12 ust. 1 do podlegania przez daną osobę (ma-
jącą dany tytuł) obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego wyłączy przy
literalnej wykładni z ubezpieczenia wypadkowego osoby zagrożone wypadkiem, ale
zwolnione z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z danego tytułu.
Konstrukcja łącząca objęcie ubezpieczeniem wypadkowym nie z zagrożeniem, ale
z faktem jednoczesnego realizowania obowiązku ubezpieczenia emerytalnego z da-
nego tytułu jest nieracjonalna14. W jej wyniku student, gdy ulegnie wypadkowi przy
11 Jakkolwiek trudno tylko w odniesieniu do tych ostatnich znaleźć jakieś uzasadnienie, tym
bardziej że ubezpieczeniem objęto osoby pracujące na własny rachunek.

12 Żołnierze podlegają ustawie z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojsko-
wych oraz ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 101, poz. 648 ze zm.).
13 Osoby te nie mają tytułu wymienionego w art. 6 u.s.u.s. Ich wejście do ubezpieczenia ma cha-
rakter dobrowolności pierwotnej, a nie wtórnej. Zob. pkt 7.2.

14 Zob. też I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie wypadkowe, PiZS 2013, nr 9.
wykonywaniu umowy zlecenia, będzie całkowicie pozbawiony jakiejkolwiek ochrony

ubezpieczeniowej.
Należałoby zatem odstąpić od literalnej wykładni art. 6 ust. 1 u.s.u.s. i przyjąć, że jego
rola polega na ustaleniu katalogu tytułów do obowiązkowego ubezpieczenia emerytal-
nego i rentowego i że art. 12 ust. 1 odwołuje się do tego katalogu.
Obowiązek ubezpieczenia wypadkowego ma swój własny byt prawny, a zasada „albo
podlega się obowiązkowi ubezpieczenia, albo jest się wyłączonym” lepiej realizuje
istotę tego ubezpieczenia aniżeli koncepcja związania obowiązku ubezpieczenia wy-
padkowego z obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z danego tytułu.
Tabela 2. Z
akres obowiązku ubezpieczenia według rodzajów ubezpieczenia
Ubezpieczenie
emerytalne rentowe chorobowe wypadkowe
Obowiązkiem objęto Obowiązkiem objęto Podział tytułów z art. 6 Podział tytułów z art. 6
wszystkie tytuły wszystkie tytuły ust. 1–2a u.s.u.s. na: ust. 1–2a u.s.u.s. na:
wymienione w art. 6 wymienione w art. 6 1) o bowiązkowo objęte 1) obowiązkowo objęte
ust. 1–2a, 6a i 6b ust. 1–2a i 6a u.s.u.s. ubezpieczeniem (ust. 1 ubezpieczeniem (ust. 1
u.s.u.s. pkt 1, 3, 12) pkt 1, 3, 4, 5, 6, 7, 7a, 8,
2) p
odlegające ubezpiecze- 9a, 9b, 10, 12, 18a)
niu na wniosek (ust. 1 2) wyłączone z ubezpiecze-
pkt 2, 4, 5, 8, 10) nia (ust. 1 pkt 2, 9, 11,
3) w
yłączone z ubezpiecze- 19, 20, 21 i ust. 2a)
nia (pozostałe tytuły)
Tabela 3.
Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego z po
szcze
gólnych ty
tułów
Rodzaj
Podstawa ubezpieczenia
Podmiot ubezpieczenia Tytuł do ubezpieczenia
prawna
E R Ch W
1 2 3 4 5 6 7
Art. 6 ust. 1 pkt 1 pracownik stosunek pracy O O O O
u.s.u.s.
Art. 6 ust. 1 pkt 2 osoba wykonująca pracę umowa o pracę nakładczą O O D N
u.s.u.s. nakładczą
Art. 6 ust. 1 pkt 3 członek rolniczej członkostwo w rolniczej O O O O
u.s.u.s. spółdzielni produkcyjnej spółdzielni produkcyjnej lub
lub spółdzielni kółek spółdzielni kółek rolniczych
rolniczych
Art. 6 ust. 1 pkt 4 zleceniobiorca umowa agencyjna lub umowa O O D O
u.s.u.s. zlecenie
Art. 6 ust. 1 pkt 1 osoby wykonujące umowę uznanie tej osoby za O O O O
w zw. z art. 8 zlecenia lub o dzieło pracownika
ust. 2a u.s.u.s. na rzecz własnego
pracodawcy
www.lexisnexis.pl
1 2 3 4 5 6 7
Art. 6 ust. 1 pkt 5 osoba prowadząca działalność gospodarcza, O O D O
w zw. z art. 8 pozarolniczą działalność artystyczna, wolny zawód,
ust. 6 u.s.u.s. wspólnik wymienionych
spółek, prowadzenie
niepublicznej placówki
oświatowej
Art. 6 ust. 1 pkt 4 osoba współpracująca współpraca z osobą O O D O
i 5 u.s.u.s. z osobą prowadzącą prowadzącą działalność albo
pozarolniczą działalność ze zleceniobiorcą
albo ze zleceniobiorcą
Art. 6 ust. 1 pkt 6 poseł lub senator, pobieranie uposażenia posła O O N O
u.s.u.s. poseł do PE lub senatora
Art. 6 ust. 1 pkt 7 stypendysta sportowy pobieranie stypendium O O N O
u.s.u.s. sportowego
Art. 6 ust. 1 słuchacz KSAP pobieranie stypendium O O N O
pkt 7a u.s.u.s.
Art. 6 ust. 1 pkt 8 skazany lub tymczasowo wykonywanie pracy na O O D O
u.s.u.s. aresztowany podstawie skierowania
w czasie odbywania kary lub
tymczasowego aresztowania
Art. 6 ust. 1 pkt 9 bezrobotny pobieranie zasiłku dla O O N N
u.s.u.s. bezrobotnych
Art. 6 ust. 1 bezrobotny absolwent pobieranie przez absolwenta O O N O
pkt 9a u.s.u.s. stypendium
Art. 6 ust. 1 bezrobotny w okresie pobieranie stypendium O O N O
pkt 9b u.s.u.s. studiów podyplomowych
Art. 6 ust. 1 osoby posiadające status posługa duchowna O O D O
pkt 10 u.s.u.s. duchownego
Art. 6 ust. 1 żołnierz niezawodowy służba zasadnicza O O N N
pkt 11 u.s.u.s.
Art. 6 ust. 1 osoby odbywające praca w ramach zastępczej O O O O
pkt 12 u.s.u.s. zastępcze formy służby służby wojskowej
wojskowej
Art. 6 ust. 1 funkcjonariusz Służby stosunek służby O O N O
pkt 18a u.s.u.s. Celnej
Art. 6 ust. 1 osoby na urlopie pobieranie zasiłku O O N N
pkt 19 u.s.u.s. macierzyńskim macierzyńskiego
Art. 6 ust. 1 osoby na urlopie przebywanie na urlopie O* O* N N
pkt 19 u.s.u.s. wychowawczym wychowawczym
Art. 6 ust. 1 osoby objęte pomocą pobieranie świadczenia lub O O N N
pkt 20 u.s.u.s. społeczną zasiłku socjalnego
Art. 6 ust. 1 górnicy w okresie urlopu pobieranie świadczenia O O N N
pkt 20 u.s.u.s. górniczego górniczego
Art. 6 ust. 1 osoby bezrobotne pobieranie świadczenia O O N N
pkt 21 u.s.u.s. szkoleniowego
1 2 3 4 5 6 7
Art. 6 ust. 2 osoby, które zrezyg spełnianie kryterium O O N N
u.s.u.s. nowały z zatrudnienia dochodowego
w celu sprawowania
opieki nad chorym
członkiem rodziny
Art. 6 ust. 2a osoby, które zrezyg pobieranie świadczenia O O N N
u.s.u.s. nowały z zatrudnienia dla pielęgnacyjnego lub
sprawowania opieki nad specjalnego zasiłku
dzieckiem opiekuńczego
Art. 6a u.s.u.s. osoby prowadzące zaprzestanie działalności O O N N
działalność pozarolniczą, w celu opieki nad małym
osoby współpracujące, dzieckiem
osoby wykonujące umowę
zlecenia, duchowni
Art. 6b u.s.u.s. osoby niespełniające sprawowanie opieki nad O D N N
warunków określonych małym dzieckiem
w art. 6a
Objaśnienia: E – ubezpieczenie emerytalne; R – ubezpieczenie rentowe; Ch – ubezpieczenie cho

robowe; W – ubezpieczenie wypadkowe; O – obowiązkowe; D – dobrowolne; N – niemożliwe;
O* – z wyłączeniem emerytów i rencistów.
3. USTAWOWE TYTUŁY OBOWIĄZKU UBEZPIECZENIA

EMERYTALNEGO I RENTOWEGO
3.1. Katalog tytułów
Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych powią
zała obowiązek ubezpieczenia nie tylko, jak dotąd, z działalnością zapew
niającą środki utrzymania, ale też z faktem otrzymywania tych środków także z in-
nych źródeł (tytułów) niż własna działalność. W efekcie krąg podmiotów objętych
obowiązkiem ubezpieczenia społecznego uległ znacznemu rozszerzeniu15.
71 Katalog osób podlegających obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego
i rentowego (tytułów tego obowiązku) jest zawarty w art. 6 ust. 1–2a i art. 6a
u.s.u.s. Obowiązek ten mają:
1) pracownicy (ust. 1 pkt 1),
2) osoby wykonujące pracę nakładczą (ust. 1 pkt 2),
3) członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych i spółdzielni kółek rolniczych
(ust. 1 pkt 3),
4) osoby wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo
innej umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje
się przepisy dotyczące zlecenia, oraz osoby z nimi współpracujące (ust. 1 pkt 4),
15 Od 1 stycznia 2015 r. zostanie poszerzony o członków rad nadzorczych.
www.lexisnexis.pl
5) osoby prowadzące pozarolniczą działalność oraz osoby z nimi współpracujące

(ust. 1 pkt 5),
6) posłowie i senatorowie pobierający uposażenie oraz posłowie do Parlamentu Eu-
ropejskiego (ust. 1 pkt 6)16,
7) osoby pobierające stypendium sportowe (ust. 1 pkt 7),
8) pobierający stypendium słuchacze Krajowej Szkoły Administracji Publicznej (ust. 1
pkt 7a),
9) osoby wykonujące odpłatnie pracę, na podstawie skierowania do pracy, w czasie od-
bywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania (ust. 1 pkt 8),
10) osoby pobierające zasiłek dla bezrobotnych, świadczenie integracyjne lub stypen-
dium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygotowania zawodowego doro-
słych, na które zostały skierowane przez powiatowy urząd pracy (ust. 1 pkt 9),
11) osoby pobierające stypendium w okresie odbywania szkolenia, stażu lub przygoto-
wania zawodowego dorosłych, na które zostały skierowane (ust. 1 pkt 9a),
12) osoby pobierające stypendium na podstawie przepisów o promocji zatrudnienia
i instytucjach rynku pracy w okresie odbywania studiów podyplomowych (ust. 1
pkt 9b),
13) duchowni (ust. 1 pkt 10),
14) żołnierze niezawodowi pełniący czynną służbę wojskową, z wyłączeniem żoł-
nierzy pełniących służbę kandydacką (ust. 1 pkt 11),
15) osoby odbywające służbę zastępczą (ust. 1 pkt 12),
16) funkcjonariusze Służby Celnej (ust. 1 pkt 18a),
17) osoby przebywające na urlopach wychowawczych i osoby pobierające zasiłek ma-
cierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego (ust. 1 pkt 19),
18) osoby pobierające świadczenia socjalne wypłacane w okresie urlopu i osoby po-
bierające zasiłek socjalny wypłacany na czas przekwalifikowania zawodowego
i poszukiwania nowego zatrudnienia, a także osoby pobierające wynagrodzenie
przysługujące w okresie korzystania ze świadczenia górniczego albo w okresie ko-
rzystania ze stypendium na przekwalifikowanie, wynikające z odrębnych prze-
pisów lub układów zbiorowych pracy (ust. 1 pkt 20),
19) osoby pobierające świadczenie szkoleniowe wypłacane po ustaniu zatrudnienia
(ust. 1 pkt 21),
20) osoby rezygnujące z zatrudnienia w związku z koniecznością sprawowania opieki
nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem rodziny (ust. 2),
21) osoby pobierające świadczenie pielęgnacyjne albo specjalny zasiłek opiekuńczy
(ust. 2a),
22) osoby sprawujące opiekę nad dzieckiem17, które prowadziły przez co najmniej
6 miesięcy pozarolniczą działalność w rozumieniu art. 8 ust. 6 u.s.u.s. albo były
zleceniobiorcami, albo współpracowały z wymienionymi osobami, albo były oso-
bami duchownymi (art. 6a).
16 Dotyczy posłów do Parlamentu Europejskiego wybranych przed 2009 r.

17 Taką osobą jest osoba fizyczna sprawująca osobistą opiekę nad dzieckiem własnym lub swo-
jego małżonka, lub dzieckiem przysposobionym, przez okres do 3 lat, nie dłużej jednak niż do ukoń-
czenia przez nie 5. roku życia, a w przypadku dziecka, które z powodu stanu zdrowia potwierdzo-
nego orzeczeniem o niepełnosprawności lub stopniu niepełnosprawności wymaga osobistej opieki tej
osoby, przez okres do 6 lat, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia.
Osoby sprawujące opiekę nad dzieckiem, które nie spełniają warunków, o których
mowa w art. 6a, podlegają obowiązkowi tylko w zakresie ubezpieczenia emerytalnego
(art. 6b u.s.u.s.).
3.2. Pozostawanie w stosunku pracy

72 Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s. obowiązkowi ubezpieczenia podlegają osoby, które
są pracownikami, z wyjątkiem prokuratorów.
Pracownikiem jest każdy, kto pozostaje w stosunku pracy, niezależnie od nazwy
zawartej umowy. Stosunek ten powstaje na podstawie umowy o pracę, powo-
łania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.
Powstanie stosunku pracy powoduje jednoczesne powstanie stosunku ubezpieczenia
społecznego18. Oznacza to, że pracownik podlega ochronie od godz. 0.00 dnia, od któ-
rego powstał stosunek pracy, niezależnie od faktu zgłoszenia go do ubezpieczenia lub
zapłacenia składki, albo stawienia się do pracy.
W myśl art. 22 § 1 k.p. przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do
wykonywania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy, pod jego kierownic-
twem, w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca zobowiązuje
się do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem.
Przymioty, jakie musi posiadać osoba fizyczna, aby mogła być pracownikiem, określa
art. 22 § 2 i 3 k.p. Zgodnie z § 2 tego przepisu pracownikiem może być osoba, która
ukończyła 18 lat19. Osiągnięcie wskazanej granicy wieku to jedyny warunek, od któ-
rego Kodeks pracy uzależnia możność zostania pracownikiem20. W szczególności dla
pracowniczej podmiotowości nie ma znaczenia fakt braku zdolności do czynności
prawnych, co oznacza, że osoba ograniczona w tych zdolnościach21, a także całkowicie
ubezwłasnowolniona22 może być pracownikiem.
73 Z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego zostali wyłączeni pra-
cownicy będący jednocześnie prokuratorami. Wyłączenia tylko prokuratorów
18
Tzw. zasada automatyzmu prawnego.
19
Może nim być osoba, która ukończyła 16 lat, jeżeli przedstawi świadectwo ukończenia co naj-
mniej gimnazjum oraz świadectwo lekarskie stwierdzające, że praca danego rodzaju nie zagraża jej
zdrowiu (art. 191 § 1 w zw. z art. 190 § 1 k.p.).
20 W niektórych wypadkach, co prawda, przepisy stawiają dalej idące warunki, domagając się od
kandydata na pracownika wyższej granicy wieku (np. ukończenia 24 lub 30 lat), pełnej zdolności do
czynności prawnych, obywatelstwa polskiego itp., np. ustawa z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczy-
ciela (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 191 ze zm.) czy ustawa z 16 września 1982 r. o pracownikach
urzędów państwowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 269). Nie są to jednak warunki ograniczające
prawo do stania się podmiotem stosunku pracy. Posiadanie określonych kwalifikacji czy właściwości
osobistych warunkuje dostęp do pewnych rodzajów prac, a tym samym brak tych warunków ogra-
nicza jedynie możliwość wyboru rodzaju zatrudnienia.
21 Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może bez zgody przedstawiciela usta-
wowego nawiązać stosunek pracy oraz dokonywać czynności prawnych, które dotyczą tego stosunku.
Jednak gdy stosunek pracy sprzeciwia się dobru tej osoby, przedstawiciel ustawowy, za zezwoleniem
sądu opiekuńczego, może rozwiązać umowę o pracę (art. 22 § 3 k.p.).
22 Osoba całkowicie ubezwłas nowolniona musi zawrzeć umowę o pracę przez przedstawiciela
ustawowego.
www.lexisnexis.pl
dokonano w błędnym przekonaniu, że wyłączenie sędziów z ubezpieczenia społecz-

nego wynika wprost z art. 180 Konstytucji RP. Z Konstytucji wynika jednak tylko tyle,
że sędziowie w sytuacjach określonych w art. 67 Konstytucji RP przechodzą w stan
spoczynku, z zagwarantowanym uposażeniem sędziowskim. Ochronę tę realizuje
w odniesieniu do sędziów ustawa z 27 lipca 2001 r. o ustroju sądów powszechnych23.
Analogiczną ochronę w odniesieniu do prokuratorów przewiduje ustawa z 20 czerwca
1985 r. o prokuraturze24.
Prawo do uposażenia dotyczy tylko „tytułu” sędzia i prokurator. Jeśli jednak sędzia
lub prokurator zawrze umowę o pracę albo umowę zlecenia, to będzie pracownikiem
albo zleceniobiorcą. Są to tytuły do obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego
i rentowego.
Obowiązek ubezpieczenia wiąże się z tytułem, a zatem każdy, kto ma dany tytuł, pod-
lega obowiązkowi ubezpieczenia, chyba że przepis dokona wyłączenia podmiotowego.
Podmiotowe wyłączenie prokuratora, który zawarł umowę o pracę, z pojęcia „pra-
cownik” ma ten skutek, że prokurator nie ma ochrony w sytuacji wypadku przy pracy
i choroby zawodowej. Jeżeli jednak prokurator będzie wykonywał umowę zlecenia, to
jako zleceniobiorca będzie objęty obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego, rentowego
i wypadkowego. Pozbawienie prokuratorów ochrony ubezpieczeniowej z tytułu „pra-
cownik”, przy zachowaniu tego obowiązku z innych tytułów, jest wyraźnym błędem
ustawodawcy.
Podmiotowego wyłączenia nie mają sędziowie. Niemniej jednak oba przyjęte rozwią-
zania są złe, ponieważ z jednej strony prowadzą do zróżnicowania sytuacji obu pod-
miotów w razie zawarcia umowy o pracę, a z drugiej – objęcie ochroną ubezpiecze-
niową w sytuacji zapewnienia ochrony typu zaopatrzeniowego jest zbędne.
Właściwy rezultat (wyłączenie ubezpieczenia emerytalnego i rentowego) można nato-
miast osiągnąć przepisem kolizyjnym określającym zbieg systemu ubezpieczeniowego
i zaopatrzeniowego. Taki przepis byłby jednak uzasadniony tylko wtedy, gdyby wyłą-
czenie z ubezpieczenia emerytalnego i rentowego nie oznaczało jednocześ nie wy
łączenia z ubezpieczenia wypadkowego z tytułu wykonywanej umowy o pracę lub zle-
cenia.
Mimo zawarcia umowy o pracę, ubezpieczeniu jako pracownik nie podlega małżonek 74
pracodawcy oraz członkowie rodziny, wymienieni w art. 8 ust. 11 u.s.u.s. Będą oni
ubezpieczeni jako osoby współpracujące przy wykonywaniu pozarolniczej działalności
(art. 6 ust. 1 pkt 5 u.s.u.s.).
Stosunek pracy jest tytułem bezwzględnym 25 do obowiązku ubezpieczenia 75
społecznego, co oznacza konieczność opłacania składki od wynagrodzenia
z każdego stosunku pracy, niezależnie od podlegania ubezpieczeniu z innego tytułu
(także bezwzględnego) i niezależnie od objęcia danej osoby innym systemem zabezpie-
czenia społecznego.

25 Zob. rozważania dotyczące zbiegu tytułów.
76 Reasumując:
1) obowiązek ubezpieczenia społecznego pracownika powstaje automatycznie
wraz z powstaniem stosunku pracy,
2) dla powstania stosunku pracy decydująca jest treść umowy, a nie jej nazwa,
3) małżonek osoby prowadzącej pozarolniczą działalność, a także wspólnicy spółek cy-
wilnych nie mogą być ubezpieczeni jako pracownicy, nawet jeśli mają umowę o pracę,
4) ze statusem pracownika łączy się obowiązek ubezpieczenia w pełnym zakresie,
5) mimo posiadania statusu pracownika nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego prokuratorzy, jeżeli zawarli umowę o pracę,
6) nie zostali wyłączeni z ubezpieczenia sędziowie, którzy zawarli umowę o pracę,
7) sędziowie i prokuratorzy podlegają obowiązkowi ubezpieczenia z tytułu zawartej
umowy zlecenia.
3.3. Osoba uznana za pracownika

3.3.1. Istota konstrukcji uznania za pracownika
Obowiązek ubezpieczenia społecznego na zasadach, jakim podlega pracownik, obej-
muje często osoby, które nie są pracownikami w rozumieniu Kodeksu pracy. Przenie-
sienie zasad ubezpieczenia pracowników na inne osoby dokonuje się przy pomocy kon-
strukcji uznania za pracownika.
„Uznać kogo, za co” – w języku polskim oznacza m.in. uważać kogo (co) za kogo (co)
innego. Inaczej mówiąc, „uznać kogo – za co” – to przypisać tej osobie (dla pewnych
celów) cechy, których nie posiada i traktować w zamierzonym zakresie tak, jakby je
posiadała26.
Konstrukcja traktowania innych podmiotów za pracowników stosowana była w prawie
ubezpieczenia społecznego przez wszystkie dotychczasowe ustawy o zaopatrzeniu
emerytalnym. Było to potrzebne z tego względu, że ustawy adresowane były tylko do
pracowników i objęcie zakresem ich działania osób niebędących pracownikami odby-
wało się przez konstrukcję włączenia ich do tego pojęcia, czyli uznania za pracow-
ników.
W ujęciu wcześniej obowiązujących ustaw ubezpieczeniowych konstrukcja prawna
uznania za pracownika oznaczała zatem objęcie innej grupy zawodowej taką ochroną,
jakiej te ustawy udzielały pracownikom.
Obecnie obowiązująca ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych obejmuje ochroną ubezpieczeniową wszystkie grupy zawodowo-społeczne.
W tej sytuacji konstrukcja uznania za pracownika nie odgrywa już roli instrumentu
włączenia do ubezpieczenia społecznego.
Powrót do tej konstrukcji przez art. 8 ust. 2a ustawy systemowej ma zatem inne zna-
czenie.
26 Zob. Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, Warszawa 1968; Słownik poprawnej pol-
szczyzny, red. W. Doroszewski, Warszawa 1980.
www.lexisnexis.pl
3.3.2. Geneza wprowadzenia do ustawy systemowej art. 8 ust. 2a

Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych w odniesieniu do umów zlecenia przyjęła
zasadę, że umowa zlecenia podlega obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rento-
wego tylko wówczas, gdy występuje jako jedyny tytuł u danej osoby. W zbiegu nato-
miast z umową o pracę jest zwolniona z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i ren-
towego (art. 9 ust. 1 u.s.u.s.). Umowa o dzieło w ogóle nie podlega obowiązkowi
ubezpieczenia społecznego.
W obawie, że taki stan prawny prowadziłby do sytuacji, w której pracodawcy – chcąc
zmniejszyć swoje obciążenia na rzecz ZUS – zawieraliby z pracownikami dwie umowy,
tj. umowę o pracę (z reguły za najniższe wynagrodzenie) i umowę zlecenia na pozo-
stałą umówioną kwotę wynagrodzenia (już bez składki), rząd przygotował projekt
ustawy zmieniającej te reguły, proponując dodanie do art. 8 ustępu 2a o następującej
treści: „Za pracownika w rozumieniu ustawy uważa się także osobę wykonującą pracę
na podstawie umowy agencyjnej, umowy zlecenia lub innej umowy o świadczenie
usług, do której zgodnie z kodeksem cywilnym stosuje się przepisy dotyczące zlecenia,
albo umowy o dzieło, jeżeli umowę taką zawarła z pracodawcą, z którym pozostaje
w stosunku pracy”.
Zgłoszona w toku prac legislacyjnych poprawka posła Manickiego określana jako „lex
Manicki”, miała przeciwdziałać zawieraniu swego rodzaju umów „krzyżowych” pole-
gających na zmowie pracodawców, prowadzącej do „przekazywania” pracownika
przez firmę macierzystą innej firmie, która zawierałaby z tym pracownikiem umowę
zlecenia (zwolnioną ze składki) albo umowę o dzieło (nieobjętą obowiązkiem ubezpie-
czenia), jakkolwiek w ramach tej umowy byłyby wykonywane te same obowiązki,
które były przedmiotem umowy o pracę.
3.3.3.Praca „na rzecz pracodawcy” jako przesłanka uznania

za pracownika
Poprawka posła Manickiego sprowadzała się do dodania w art. 8 ust. 2a określenia
„lub jeżeli w ramach tej umowy wykonuje pracę na rzecz pracodawcy, z którym pozo-
staje w stosunku pracy”.
Działanie „na cudzą rzecz” to określenie prawnicze, oznaczające, że w wyniku zawartej
umowy jeden podmiot działa na rzecz drugiego podmiotu, czyli przysparza mu okreś
lonych korzyści27.
Stosunkiem prawnym charakteryzującym się działaniem na rzecz innego podmiotu
jest stosunek pracy, do którego istotnych cech należy działanie „na rzecz pracodawcy”
(art. 22 k.p.). Również wykonujący zlecenie działa „na rzecz” zleceniodawcy (art. 734
i n. k.c.). Przy umowie o pracę i umowie zlecenia rezultat pracy nie należy do osoby
pracującej. Praca jest wykonywana na rzecz osoby, z którą zawarta została dana
umowa, i pracodawca lub zleceniodawca jest bezpośrednim odbiorcą rezultatu pracy28.
27 „Na rzecz kogo lub czego” – Mały słownik języka polskiego, red. S. Skorupka, s. 728, wyjaśn ia
jako działanie „dla kogo lub czego”, „na czyjąś korzyść”.

28 M. Gersdorf, Umowa o pracę, umowa o dzieło, umowa zlecenia, Warszawa 1993.
Działanie na cudzą rzecz musi wynikać zatem zawsze z zawartej umowy o pracę albo
umowy zlecenia. W sensie prawnym nie można działać na rzecz osoby, z którą nie
została zawarta jedna z tych umów. Działa się na rzecz drugiej strony umowy, tj. pra-
codawcy albo zleceniodawcy. Nie można więc, mając zawartą umowę zlecenia
z jednym podmiotem, działać z wyniku tej umowy na rzecz innego podmiotu (tu pra-
codawcy).
Odwołanie się do działania na czyjąś rzecz w art. 8 ust. 2a u.s.u.s. użyte zatem zostało
w innym znaczeniu niż w języku prawa, w którym to działanie może się odbywać
w wyniku istnienia określonej więzi prawnej (stosunku prawnego).
Należy więc stwierdzić, że określenie „jeżeli w ramach takiej umowy wykonuje pracę
na rzecz pracodawcy, z którym pozostaje w stosunku pracy” to zwrot ustawowy mający
specyficzne znaczenie. Nie odwołuje się on do stanów prawnych, ale opisuje sytuację
faktyczną, w której należy zastosować konstrukcję uznania za pracownika. Jest nią
istnienie trójkąta umów, tj. umowy o pracę, umowy zlecenia między pracowni
kiem a osobą trzecią i umowy o podwykonawstwo między pracodawcą i zlecenio
dawcą.
Na gruncie art. 8 ust. 2a nie powstaje więc problem, czyim pracownikiem jest osoba
uznana za pracownika, bo konstrukcja ta służy wyłącznie odwołaniu zwolnienia
zleceniodawcy z obowiązku odprowadzania składki od umowy zlecenia zawartej
„obok” umowy o pracę.
Przepis art. 8 ust. 2a in fine ma zastosowanie tylko do sytuacji „trójkąta umów”, czyli
swego rodzaju zmowy obu przedsiębiorców (pracodawcy i zleceniodawcy). Nie ma na-
tomiast zastosowania, jeżeli nie zachodzi sytuacja zamiaru unikania składki z tytułu
umowy o pracę29 (np. umowa zlecenia została zawarta na inne czynności niż umowa
o pracę albo jest wykonywana w inne dni niż umowa o pracę).
3.3.4. Rola konstrukcji prawnej wynikającej z art. 8 ust. 2a ustawy

systemowej
Artykuł 8 ust. 2a ustawy systemowej ustala zatem warunki odstąpienia od zasady,
zgodnie z którą przy zbiegu umowy o pracę i umowy zlecenia ta ostatnia zwolniona jest
z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Warunkami tymi są:
1) zawarcie umowy zlecenia (o dzieło) przez podmioty pozostające w stosunku pracy
albo
2) zawarcie przez pracownika dodatkowo umowy zlecenia (o dzieło) z osobą trzecią i
3) powiązanie pracodawcy i zleceniodawcy.
Wprowadzając w art. 8 ust. 2a ustawy systemowej konstrukcję uznania za pracownika,
ustawodawca odwołał tym samym zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia udzielone
umowom zlecenia występującym obok umowy o pracę.
Konstrukcja ta ma skutek tylko w zakresie ubezpieczenia społecznego. Inaczej mówiąc,
ustawodawca nie kwestionuje zawartej umowy zlecenia (o dzieło), a więc nie prze-
kształca jej w umowę o pracę, ale wiąże z jej zawarciem skutki w zakresie ubezpie-
29 Czyli „przerzucenia” wynagrodzenia z umowy o pracę na umowę zlecenia zwolnioną ze składek.
www.lexisnexis.pl
czenia, takie jak przy umowie o pracę. W efekcie następuje odwołanie zwolnienia zle-
ceniodawcy ze składki od umowy zlecenia. Ma on obowiązek zgłoszenia tej osoby do
ubezpieczenia jak pracownika, tj. do ubezpieczenia emerytalnego, rentowego, wypad-
kowego i chorobowego.
Konstrukcja prawna uznania za pracownika, jako metoda odwołania udzielonego
zwolnienia z obowiązku opłacania składki, była o tyle uzasadniona, że bezpośrednie
uchylenie zwolnienia mogłoby dotyczyć wyłącznie umów zlecenia, ale nie przeszkodzi-
łoby zawieraniu umów o dzieło, które nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia spo-
łecznego.
Stosując konstrukcję uznania za pracownika, ustawodawca osiągnął kilka efektów:
1) uchylił zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia w odniesieniu do umów zlecenia,
zawartych obok umowy o pracę,
2) przeszkodził w „uciekaniu” do umów o dzieło,
3) objął obowiązkiem ubezpieczenia wypadkowego osoby wykonujące umowy zle-
cenia w sytuacji wykonywania zlecenia poza siedzibą zleceniodawcy30,
4) rozszerzył zakres obowiązku ubezpieczenia na ubezpieczenie chorobowe, które dla
umów zlecenia jest dobrowolne.
3.3.5. R
ealizacja obowiązku ubezpieczenia społecznego osoby uznanej
za pracownika
Konsekwencją konstrukcji uznania za pracownika jest konieczność opłacania składki
na ubezpieczenie społeczne za osobę, z którą została zawarta umowa zlecenia, tak jak
za pracownika, czyli na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, ubezpieczenie chorobowe
i ubezpieczenie wypadkowe.
Ustawa systemowa w art. 17 ust. 1 do obliczania i potrącania oraz odprowadzenia
składki zobowiązuje podmiot wypłacający wynagrodzenie za wykonaną pracę. Pod-
miot wypłacający wynagrodzenie jest więc jednocześnie płatnikiem składki na ubez-
pieczenie w rozumieniu art. 4 pkt 2 lit. a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
W odniesieniu do sytuacji, gdy zatrudnianie na umowie zlecenia lub o dzieło dotyczy
własnego pracownika, obowiązek ten jest realizowany przez uwzględnienie wynagro-
dzenia z tytułu umowy cywilnoprawnej w podstawie wymiaru składki z tytułu umowy
o pracę. Stwierdza to expressis verbis art. 18 ust. 1a wprowadzony do ustawy razem
z art. 8 ust. 2a u.s.u.s.31. Przepis ten nie może być jednak stosowany w sytuacji, gdy
podmioty zatrudniające (płatnicy) są różni.
30 Obowiązkiem ubezpieczenia wypadkowego, niezależnie od miejsca wykonywania zlecenia,
zleceniobiorcy zostali objęci dopiero od 1 stycznia 2010 r.

31 Uzupełnienie ustawy systemowej art. 18 ust. 1a miało na celu ułatwienie pracodawcy odpro-
wadzania składek na ubezpieczenie społeczne w sytuacji zbiegu obu rodzajów umów. Jego brak uza-
sadniałby praktykę odrębnego płacenia składek od wynagrodzenia z umowy o pracę (za pracownika)
i od umowy zlecenia lub o dzieło, mimo że oba wynagrodzenia są wypłacane tej samej osobie i pod-
legają tym samym składkom.
3.3.6. Uznanie za pracownika w ujęciu orzecznictwa Sądu Najwyższego

Innej interpretacji art. 8 ust. 2a dokonał Sąd Najwyższy w uchwale z 2 września
2009 r.32, uznając, że płatnikiem składki z tytułu umowy zlecenia zawartej przez
pracownika z osobą trzecią (podwykonawcą) jest pracodawca osoby, która w wyniku
powstania wskazanego „trójkąta umów” wykonuje pracę „na rzecz” swojego praco-
dawcy. W wyniku uchwały organy rentowe zaprzestały obciążania składką firm będą-
cych zleceniodawcą, natomiast firma będąca pracodawcą tej osoby nie ma możliwości
zapłacenia składki od umowy zlecenia zawartej przez jej pracownika z innym pod-
miotem33. Uchwała nie jest więc możliwa do wykonania, a proponowane w uzasad-
nieniu uchwały rozwiązania tej kwestii nie wydają się możliwe do przyjęcia. Uchwała
spotkała się ze zdecydowaną krytyką w literaturze34. Mimo to Sąd Najwyższy nie wy-
cofał się z tej błędnej interpretacji art. 8 ust. 2a u.s.u.s. i oddala wszystkie kasacje
w tym względzie.
3.4. Wykonywanie pracy nakładczej

77 Umowa o pracę nakładczą jest rodzajem umowy cywilnoprawnej. Do umowy
tej stosuje się przepisy o zleceniu (art. 750 k.c.). Umowa o pracę nakładczą po-
lega na wykonywaniu pracy na rzecz i ryzyko nakładcy za pomocą materiałów
i środków przez niego dostarczonych i według jego wskazań, za wynagrodzeniem za-
leżnym od ilości i jakości pracy.
Przepisy ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych nie ustalają żadnego innego wa-
runku podlegania ubezpieczeniu. Obowiązkowi ubezpieczenia podlega każda osoba,
która taką umowę zawarła, niezależnie od wysokości ustalonego wynagrodzenia. Je-
żeli osoba wykonująca pracę nakładczą uzyskuje wynagrodzenie za tę pracę w wyso-
kości 50% najniższego wynagrodzenia, to nabywa uprawnienia pracownicze na pod-
stawie rozporządzenia Rady Ministrów z 31 grudnia 1975 r. w sprawie uprawnień
pracowniczych osób wykonujących pracę nakładczą35. Te 50% wynagrodzenia nie jest
jednak warunkiem objęcia obowiązkiem ubezpieczenia społecznego na podstawie
art. 6 ust. 1 pkt 2 u.s.u.s.
Inny pogląd wyraził Sąd Najwyższy36, przyjmując, że tak ustalone wynagrodzenie jest
konstrukcyjnym elementem i minimalnym „pułapem” płacowym oraz składnikiem
prawnie doniosłej umowy o pracę nakładczą na gruncie prawa ubezpieczeń społecz-
32 II UZP 6/09, OSNP 2010, nr 3−4, poz. 46.

33 Zgodnie z art. 4 składkę należy potrącać od wypłaconego przez dany podmiot wynagrodzenia
zgłoszonego w raporcie miesięcznym. Jeśli zatem pracodawca nie wypłacał wynagrodzenia z tytułu
umowy zlecenia (co oznacza, że nie wykazał go w raporcie miesięcznym), to nie może przekazywać
składki od tego wynagrodzenia (wypłaconego przez inny podmiot); jest to zadanie niewykonalne.
34 P. Prusinowski, Obowiązek zapłaty składki a definicja pracownika w prawie ubezpieczeń spo-
łecznych, „Monitor Prawa Pracy” 2011, nr 6, s. 291–294; I. Jędrasik-Jankowska, Konstrukcja uznania

za pracownika w prawie ubezpieczenia społecznego, PiZS 2011, nr 8, s. 26; Z. Kubot, Definicja płatnika
składek, PiZS 2012, nr 6, s. 12.
35 Dz.U. z 1976 r. Nr 3, poz. 19 ze zm.
36 Zob. np. wyroki SN: z 18 kwiet nia 2012 r., II UK 182/11, LexPolonica nr 4974071; z 27 lis
topada 2012 r., I UK 264/12, LexPolonica nr 5179977.
www.lexisnexis.pl
nych. Jeżeli warunek ten nie zostanie spełniony, osoba wykonująca pracę nakładczą
nie jest objęta ubezpieczeniem społecznym.
Stanowiska Sadu Najwyższego nie można uznać za słuszne. Wskazane rozporządzenie
jest aktem wykonawczym do Kodeksu pracy i tylko na gruncie prawa pracy ma zasto-
sowanie. Uprawnienia pracownicze (uznawanie osoby wykonującej pracę nakładczą za
pracownika lub zaliczanie okresu służby wojskowej do stażu, od którego zależą upraw-
nienia pracownicze itp.) nie przełożą się na uprawnienia ubezpieczeniowe, jeżeli nie
będzie to wynikać bezpośrednio z ustaw ubezpieczeniowych. Zatem osoba wykonująca
pracę nakładczą podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, niezależnie od
kwoty osiąganego wynagrodzenia, bo przepisy ubezpieczeniowe (art. 8 ust. 3 u.s.u.s.)
nie stawiają takiego warunku.
Obowiązek ubezpieczenia z tytułu umowy o pracę nakładczą obejmuje tylko 78
ubezpieczenie emerytalne i rentowe. Ubezpieczenie chorobowe jest możliwe na
wniosek zainteresowanego37. Osoba wykonująca pracę nakładczą nie podlega obo-
wiązkowi ubezpieczenia wypadkowego.
3.5. Członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej i spółdzielni

kółek rolniczych
Tytuł obowiązku ubezpieczenia wynikający z art. 6 ust. 1 pkt 3 u.s.u.s. obejmuje: 79
1) członków rolniczej spółdzielni produkcyjnej,
2) członków innej spółdzielni zajmującej się produkcją rolną,
3) członków spółdzielni kółek rolniczych, którzy wykonują pracę na rzecz spółdzielni
na innej podstawie niż stosunek pracy lub wytwarzają na jej rzecz produkty rolne
w prowadzonym przez siebie gospodarstwie.
Na równi z członkami spółdzielni produkcyjnej traktuje się osoby, które wykonują
pracę w spółdzielni produkcyjnej lub w gospodarstwie rolnym spółdzielni na innej
podstawie niż stosunek pracy, niebędące jej członkami i wynagradzane według zasad
obowiązujących członków spółdzielni38, w tym kandydatów na członka spółdzielni.
Tytuł prawny „członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej” jest tytułem 80
objętym bezwzględnym obowiązkiem ubezpieczenia, co oznacza, że w zbiegu
z innym tytułem zawsze podlega obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rento-
wego.
3.6. Wykonywanie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia

Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 4 u.s.u.s. obowiązek ubezpieczenia obejmuje osoby wykonu- 81
jące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej umowy
37 Osoba wykonująca pracę nakładczą, jeśli nie weszła dobrowolnie do ubezpieczenia chorobo-
wego, to ma tylko prawo do wynagrodzenia chorobowego, które jest świadczeniem ze stosunku

pracy, jeżeli zgodnie z przepisami prawa pracy nabędzie uprawnienia pracownicze.
38 Mowa tu o członkach rodzin spółdzielców.
o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące

zlecenia39.
Obowiązek ubezpieczenia dotyczy umowy agencyjnej i umowy zlecenia, nieza-
leżnie od okresu, na jaki dana umowa została zawarta40, i obejmuje ubezpie-
czenie emerytalne i rentowe oraz ubezpieczenie wypadkowe. Ubezpieczenie choro-
bowe jest dla tych umów dobrowolne. Dobrowolne wejście do ubezpieczenia
chorobowego nie jest jednak możliwe, jeżeli umowa zlecenia została zwolniona z obo-
wiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego41.
Omawiane umowy są zwalniane z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rento-
wego, jeżeli występują obok tzw. tytułu bezwzględnego42, z którego podstawa wy-
miaru składki nie jest niższa od kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę.
W razie zbiegu z innymi tytułami niż bezwzględne o obowiązku ubezpieczenia decy-
dują reguły dotyczące zbiegu tytułów określone w art. 9 u.s.u.s.
Niezależnie od zwolnienia z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego
umowy zlecenia zbiegającej się z innym tytułem ustawodawca wyłączył z obowiązku
ubezpieczenia emerytalnego i rentowego umowy zlecenia (agencyjne) wykonywane
przez studentów i uczniów szkół ponadpodstawowych43. Student i uczeń wyłączony
z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z tytułu wykonywania umowy
zlecenia może wejść do tego ubezpieczenia dobrowolnie na podstawie art. 7 u.s.u.s.44.
Wobec połączenia ubezpieczenia wypadkowego z obowiązkiem ubezpieczenia emery-
talnego i rentowego student i uczeń nie mają ubezpieczenia wypadkowego45.
Wykonywanie umowy zlecenia może oznaczać obowiązek ubezpieczenia zlecenio-
biorcy na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 1 u.s.u.s. (jak pracownika), jeżeli umowa zlecenia
została zawarta z własnym pracodawcą albo z innym podmiotem, i jeśli w wyniku tej
umowy wykonywana jest praca na rzecz pracodawcy46.
39 Zgodnie z art. 758 § 1 k.c. przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje
się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, do stałego pośredniczenia za wynagrodzeniem

przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania tych
umów w jego imieniu.
40 Obowiązek ubezpieczenia osób wykonujących omawiane umowy wprowadzono ustawą
z 19 grudnia 1975 r. o ubezpieczeniu społecznym osób wykonujących pracę na podstawie umowy

agencyjnej lub umowy zlecenia (tekst jedn. Dz.U. z 1995 r. Nr 65, poz. 333 ze zm.). Obejmował on
umowy zawarte na nieprzerwany okres 6 miesięcy. Od 29 listopada 1991 r. obowiązek ten dotyczył
umów z j.g.u. trwających nieprzerwanie co najmniej 30 dni. Od 22 lutego 1995 r. do 14 stycznia
2000 r. obowiązywała zasada, że obowiązkowi ubezpieczenia podlegały wszystkie umowy zlecenia
zawarte na okres co najmniej 15 dni, przy czym do tego piętnastodniowego okresu zaliczało się okres
trwania poprzedniej umowy zlecenia między tymi samymi podmiotami, jeżeli przerwa była krótsza
niż 60 dni.
41 Zob. pkt 2.
42 Zob. dalej pkt 5.
43 Zwolnienie to przed 1 stycznia 1999 r. było uzasadnione, ponieważ okres studiów zaliczano
do stażu ubezpieczeniowego. Obecnie co najwyżej ułatwia studentom znalezienie pracy.

44 Co oznacza, że podstawa wymiaru składki nie może być niższa niż kwota minimalnego wyna-
grodzenia za pracę.
45 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie wypadkowe, PiZS 2013, nr 9.
46 Zob. pkt 3.3.
www.lexisnexis.pl
3.7. Prowadzenie pozarolniczej działalności

Obowiązek ubezpieczenia tego rodzaju działalności wynika z art. 6 ust. 1 pkt 5 u.s.u.s. 82
Za osobę prowadzącą pozarolniczą działalność art. 8 ust. 6 u.s.u.s. uznaje:
1) osobę prowadzącą pozarolniczą działalność gospodarczą47 na podstawie
przepisów o działalności gospodarczej lub innych przepisów szczególnych;
2) twórcę i artystę;
3) osobę prowadzącą działalność w zakresie wolnego zawodu:
a) w rozumieniu przepisów o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektó-
rych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne,
b) której przychody są przychodami z działalności gospodarczej w rozumieniu
przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych;
4) wspólnika jednoosobowej spółki z ograniczoną odpowiedzialnością oraz wspól-
ników spółki jawnej, komandytowej lub partnerskiej;
5) osobę prowadzącą niepubliczną szkołę, placówkę lub ich zespół na podstawie prze-
pisów o systemie oświaty.
Tytuł „prowadzenie pozarolniczej działalności” jest tytułem zbiorczym, obej-
mującym osoby prowadzące różnego typu działalność. Jeśli więc przepis posłu-
guje się pojęciem „pozarolnicza działalność”, to odnosi się do wszystkich pięciu wymie-
nionych grup, a jeśli pojęciem „pozarolnicza działalność gospodarcza”, to regulacja
dotyczy tylko osób prowadzących ten rodzaj działalności.
Pozarolniczą działalnością gospodarczą w rozumieniu ustawy z 2 lipca 83
2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej48 jest zarobkowa działalność wy-
twórcza, budowlana, handlowa, usługowa oraz poszukiwanie, rozpoznawanie i wydo-
bywanie kopalin ze złóż, a także działalność zawodowa, wykonywana w sposób zorga-
nizowany i ciągły.
Działalność gospodarczą w rozumieniu ustawy może wykonywać osoba fizyczna,
osoba prawna i jednostka organizacyjna niebędąca osobą prawną − której odrębna
ustawa49 przyznaje zdolność prawną. Działalność gospodarczą te osoby wykonują we
własnym imieniu.
Obowiązkowi ubezpieczenia jako „osoba prowadząca pozarolniczą działalność gospo-
darczą” podlegają tylko osoby fizyczne.
Za twórcę uważa się osobę, która tworzy dzieła w zakresie architektury, architektury 84
wnętrz, architektury krajobrazu, urbanistyki, literatury pięknej, sztuk plastycznych,
muzyki, fotografiki, twórczości audiowizualnej, choreografii i lutnictwa artystycznego
oraz sztuki ludowej, będące przedmiotem prawa autorskiego.
47 W ujęciu art. 8 ust. 6 u.s.u.s. prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej to podzbiór
zbioru „pozarolnicza działalność”. Podobieństwo nazw uzasadnia tezę, że bardziej odpowiednią

nazwą zbiorczą byłaby nazwa „osoby samozatrudnione”.
49 Są to: ustawa z 15 wrześn ia 2000 r. − Kodeks spółek handlowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1030 ze zm.) i ustawa z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U.
z 2013 r., poz. 950 ze zm.).
Za artystę uważa się osobę wykonującą zarobkowo działalność artystyczną w dzie-

dzinie sztuki aktorskiej i estradowej, reżyserii teatralnej i estradowej, sztuki tanecznej
i cyrkowej oraz w dziedzinie dyrygentury, wokalistyki, instrumentalistyki, kostiumo-
grafii, scenografii, a także w dziedzinie produkcji audiowizualnej, reżyserów, scenarzy-
stów, operatorów obrazu i dźwięku, montażystów i kaskaderów.
85 W zakresie treści pojęcia „wolny zawód” ustawa o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych odwołuje się do ustawy z 20 listopada 1998 r. o zryczałtowanym po-
datku dochodowym od niektórych przychodów osiąganych przez osoby fizyczne50
oraz do przepisów ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycz-
nych51.
Zgodnie z art. 4 pkt 11 ustawy o zryczałtowanym podatku dochodowym od niektórych
przychodów osiąganych przez osoby fizyczne za wolny zawód uważa się działalność
wykonywaną w szczególności przez: lekarzy, lekarzy weterynarii, techników denty-
stycznych, położne, felczerów, pielęgniarki, prawników, ekonomistów, inżynierów, ar-
chitektów, techników budowlanych, geodetów, rzeczników patentowych, tłumaczy
oraz księgowych. Wymienione osoby podlegają obowiązkowi ubezpieczenia z tytułu
„prowadzenia pozarolniczej działalności”, jeżeli nie wykonują zawodu w ramach sto-
sunku pracy, ale wykonują go indywidualnie (np. własny gabinet dentystyczny, biuro
pisania podań, rehabilitacja w domu pacjenta, pielęgnowanie chorych).
86 Wspólnicy jednoosobowych spó łek z ograniczoną odpowiedzialnością, wspólnicy
spółek jawnych, komandytowych i partnerskich zostali objęci obowiązkiem ubezpie-
czenia społecznego od 1 stycznia 2003 r. ustawą z 18 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy
o systemie ubezpieczeń społecznych oraz o zmianie niektórych innych ustaw52, która
uzupełniła zakres pojęcia „prowadzenie pozarolniczej działalności” (art. 8 ust. 6) o tę
grupę osób.
Przed wejściem w życie tej zmiany53 sytuacja wymienionych osób nie była jasna.
Sąd Najwyższy też nie prezentował jednolitego stanowiska54 w kwestii, czy wy-
mienieni wspólnicy podlegali obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w okresie
1 stycznia 1999 r. – 31 grudnia 2002 r. jako osoby prowadzące pozarolniczą działal-
ność gospodarczą w rozumieniu art. 8 ust. 6 pkt 1. Dokonana z dniem 1 stycznia 2003 r.
zmiana miała to znaczenie, że zakończyła spory w kwestii, czy wspólnicy spółek mogą
podlegać obowiązkowi ubezpieczenia jako osoby prowadzące pozarolniczą działalność
gospodarczą, mimo że w ujęciu ustawy o działalności gospodarczej prowadzą ją spółki.
87 Osoba prowadząca niepubliczną szkołę, placówkę lub ich zespół na podstawie
przepisów o systemie oświaty nie jest osobą prowadzącą pozarolniczą działalność go-
spodarczą w rozumieniu ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, w związku
50 Dz.U. Nr 144, poz. 930 ze zm.

52 Dz.U. Nr 241, poz. 2074 ze zm.
53 1 stycznia 2003 r.
54 Zob. w tej kwestii I. Jędrasik-Jankowska, Zbieg obowiązku ubezpieczenia na podstawie art. 6
ust. 1 pkt 5 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych i art. 5a ustawy
z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników w orzecznictwie Sądu Najwyższego, „Studia
i Analizy Sądu Najwyższego” 2007, t. 1.
www.lexisnexis.pl
z czym zachodziła konieczność odrębnego włączenia jej do tytułu „prowadzenie poza-

rolniczej działalności”55.
Posiadanie tytułu „prowadzenie pozarolniczej działalności” oznacza obo-
wiązek ubezpieczenia emerytalnego, rentowego i wypadkowego. Z obowiąz-
kowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym łączy się możliwość dobrowolnego
przystąpienia do ubezpieczenia chorobowego. Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe
nie jest natomiast możliwe w razie zwolnienia z obowiązku ubezpieczenia z tytułu
„prowadzenie pozarolniczej działalności” w sytuacji zbiegu z innym tytułem do ubez-
pieczenia56. Zawieszenie wykonywania pozarolniczej działalności powoduje ustanie
obowiązku ubezpieczenia społecznego (art. 36a u.s.u.s.), możliwe jest jednak dobro-
wolne przystąpienie do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego.
Zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego (wskutek zbiegu ty-
tułów) powoduje wyłączenie z ubezpieczenia wypadkowego57.
3.8. Współpraca przy wykonywaniu umowy agencyjnej, zlecenia lub

pozarolniczej działalności
Prowadzenie pozarolniczej działalności oraz wykonywanie umów zlecenia lub 88
agencyjnej może się odbywać przy współpracy członków rodziny. Dlatego tytuł
ten jest powiązany z tytułami wymienionymi w art. 6 ust. 1 pkt 4 i 5 u.s.u.s.
Osoba współpracująca to określony status społeczny, z którym łączy się obowiązek
ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Krąg osób ubezpieczonych z tytułu współ-
pracy zakreśla art. 8 ust. 11 u.s.u.s. Są to osoby, które:
1) są w określonym stopniu pokrewieństwa z osobą prowadzącą działalność,
2) pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym,
3) współpracują, tzn. faktycznie przejawiają aktywność zawodową.
Spełnianie warunków określonych w art. 8 ust. 11 oznacza dla danej osoby istnienie
ex lege tytułu do obowiązkowego ubezpieczenia, z którym wiąże się konieczność od-
prowadzania składki emerytalnej i rentowej.
Osobą współpracującą może być wyłącznie: małżonek, dzieci własne, dzieci drugiego mał-
żonka i dzieci przysposobione, rodzice, macocha i ojczym oraz osoby przysposabiające58.
Ustawodawca nie precyzuje znaczenia „pozostawania we wspólnym gospodarstwie do-
mowym”. Nie jest ono jednak równoznaczne z tym samym adresem zamieszkania59.
Analiza orzecznictwa Sądu Najwyższego wskazuje też, że zwrot ten oznacza, iż dany
55 Art. 83a ust. 1 ustawy z 7 wrześ nia 1991 r. o systemie oświaty (tekst jedn. Dz.U. z 2004 r.
Nr 256, poz. 2572 ze zm.).
56 Zob. pkt 2.
57 Ta niezgodna z zasadami interpretacja jest wynikiem złej legislacji art. 6 ust. 1 u.s.u.s. (zob.
I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie wypadkowe, PiZS 2013, nr 9).

58 W porównaniu do poprzednio obowiązujących przepisów za osobę współpracującą, zgodnie
z art. 8 ust. 11 u.s.u.s., nie uważa się już rodzeństwa, wnuków, dziadków, teściów, zięciów, synowych,
bratowych, szwagierek i szwagrów.
59 Por. wyrok SN z 2 lutego 1996 r., II URN 56/95, OSNAPiUS 1996, nr 16, poz. 240.
członek rodziny ma zaspokajane potrzeby ze środków będących w dyspozycji rodziny

i wytworzonych w wyniku prowadzonej działalności. Tytułem do zaspokajania tych
potrzeb są określone więzi i udział w wytwarzaniu tych środków.
Przypisanie członkowi rodziny tytułu „współpraca” oznacza, że z małżonkiem, albo
z innym członkiem rodziny będącym osobą współpracującą, nie trzeba zawierać już
umowy o współpracę. Inaczej mówiąc, członek rodziny albo jest osobą współpracu
jącą i wówczas podlega ubezpieczeniu (należy go zgłosić), albo nie współpracuje
i nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5 u.s.u.s.
W odniesieniu do osoby współpracującej nie jest możliwy inny tytuł do ubezpieczenia
(np. umowa zlecenia).
Każda osoba mająca cechy określone w art. 8 ust. 11 podlega zatem ubezpieczeniu na
podstawie art. 6 ust. 1 pkt 5, jeśli współpracuje z osobą prowadząca pozarolniczą dzia-
łalność, albo na podstawie art. 6 ust. 1 pkt 4, jeśli współpracuje z osobą wykonującą
umowę zlecenia.
Zawarcie przez osobę współpracującą umowy o pracę albo umowy zlecenia jest
możliwe tylko z innym podmiotem.
Jeżeli osoba spełniająca warunki określone w art. 8 ust. 11 u.s.u.s. jednocześnie za-
wrze umowę o pracę (z innym podmiotem), to jej sytuację będzie określał art. 9
u.s.u.s. regulujący zbieg tytułów do obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i ren-
towego. Wówczas zgodnie z ust. 1 tego przepisu obowiązek będzie dotyczył umowy
o pracę. Z tytułu „współpraca” możliwe będzie ubezpieczenie dobrowolne. Jednakże
jeżeli umowa o pracę (z innym podmiotem) będzie zawarta za wynagrodzeniem niż-
szym niż kwota minimalnego wynagrodzenia, wówczas obowiązek ubezpieczenia do-
tyczyć też będzie tytułu „współpraca” (art. 9 ust. 1a u.s.u.s.).
Nieco inaczej przedstawia się sytuacja osoby współpracującej, która jednocześnie za-
warła umowę zlecenia z innym podmiotem. Zgodnie z regułami zbiegu obowiązek bę-
dzie dotyczył tytułu pierwszego w czasie (jest nim współpraca).
Jeżeli członek rodziny nie będzie współpracował z osobą prowadzącą pozarolniczą
działalność (albo z osobą wykonującą umowę zlecenia), to nie mając statusu osoby
współpracującej, będzie podlegał obowiązkowi ubezpieczenia tylko z tytułu umowy
zawartej z innym podmiotem.
Osoba współpracująca podlega obowiązkowi ubezpieczenia tak, jak osoba z którą
współpracuje. Podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe za
osobę współpracującą z osobą prowadzącą pozarolniczą działalność stanowi więc za-
deklarowana kwota, nie niższa jednak niż 60% prognozowanego przeciętnego wyna-
grodzenia za pracę (art. 18 ust. 8 u.s.u.s.), a podstawę wymiaru składki za osobę
współpracującą z osobą wykonującą umowę zlecenia – zadeklarowana kwota, nie
niższa niż kwota minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 18 ust. 7 u.s.u.s.).
Reasumując, członek rodziny spełniający warunki do uznania go za osobę współpracu-
jącą nie może być ani pracownikiem, ani zleceniobiorcą osoby prowadzącej działal-
ność. Jedyny wyjątek ustawa dopuszcza w odniesieniu do małoletniego członka ro-
dziny, z którym osoba prowadząca pozarolniczą działalność może zawrzeć umowę
www.lexisnexis.pl
o pracę w celu przygotowania zawodowego. Oznacza to, że tytuł „współpraca” zostaje

skonsumowany przez tytuł „pracownik” tylko w przypadku małoletniego członka
rodziny.
3.9. Pozostawanie w Służbie Celnej

Pozostawanie w Służbie Celnej to tytuł wymieniony w dodanym do art. 6 ust. 1 89
punkcie 18a, Służba Celna bowiem jako jednolita umundurowana formacja zo-
stała utworzona ustawą z 24 lipca 1999 r. o Służbie Celnej60. Wcześniej funkcjona-
riusze celni byli uznawani za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze.
Okoliczność, że funkcjonariusze celni nie byli przed 1999 r. w systemie zaopatrze-
niowym służb mundurowych, umożliwiła pozostawienie ich w systemie ubezpieczenia
społecznego jako jedynej służby mundurowej61.
Funkcjonariusze pozostałych służb mundurowych podlegają ubezpieczeniu społecz-
nemu niejako równolegle do podlegania systemowi zaopatrzenia społecznego wów-
czas, gdy mają dodatkowo tytuł wymieniony w art. 6 ust. 1 u.s.u.s. Podleganie ubezpie-
czeniu społecznemu odbywa się na zasadach ogólnych z uwzględnieniem art. 9 ust. 8
u.s.u.s. wymieniającego tytuły, z których ubezpieczenie jest dobrowolne.
Funkcjonariusze Służby Celnej podlegają obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego
i rentowego oraz wypadkowego. Są natomiast wyłączeni z ubezpieczenia chorobo-
wego62.
Służba Celna to tytuł o charakterze bezwzględnym. Oznacza to, że funkcjonariusze
tej Służby nie zostaną zwolnieni z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego
w razie zbiegu z innym tytułem do ubezpieczenia społecznego.
3.10. Wykonywanie mandatu posła lub senatora

Wykonywanie mandatu posła lub senatora stanowi tytuł do obowiązkowego 90
ubezpieczenia emerytalnego i rentowego tylko wtedy, gdy poseł (senator) po-
biera uposażenie poselskie63. Jeżeli poseł lub senator nie pobiera uposażenia, to nie
60 Tekst jedn. Dz.U. z 2004 r. Nr 156, poz. 1641 ze zm. Obecnie jest to ustawa z 27 sierp nia
2009 r. o Służbie Celnej (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1404 ze zm.).
61 Próba objęcia tym systemem pozostałych służb mundurowych (wojsko i Policja) nie powiodła
się i funkcjonariusze tych służb, którzy wstąpili do służby po 1 stycznia 1999 r., z dniem 1 paździer-
nika 2003 r. powrócili do systemu zaopatrzenia społecznego.
62 Funkcjonariusz służby celnej otrzymuje uposażenie za czas niezdolności do pracy.
63 Przepis art. 6 ust. 1 pkt 6 u.s.u.s. wymienia również posłów do Parlamentu Europejskiego.
Zgodnie z poprzednimi uregulowaniami posłowie do Parlamentu Europejskiego byli wynagradzani

jak członkowie parlamentów krajowych, a ich uposażenie było pokrywane ze środków krajowych, co
oznaczało obowiązek opłacania składki w kraju pochodzenia. Obecnie na podstawie decyzji Parla-
mentu Europejskiego nr 2005/684/WE z 28 września 2005 r. w sprawie przyjęcia statusu posła do
Parlamentu Europejskiego (Dz.Urz. UE 2005 L 262/1) mają oni prawo do wynagrodzenia na pod-
stawie przepisów unijnych. Wyjątek stanowią posłowie wybrani ponownie do Parlamentu Europej-
skiego, którzy mieli możliwość podjęcia decyzji dotyczącej wyboru systemu wynagradzania. Wybór
podlega obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego lub rentowego64 na podstawie

art. 6 ust. 1 pkt 6 u.s.u.s., tylko z innego posiadanego tytułu.
Posłowie i senatorowie pobierający uposażenie podlegają obowiązkowi ubezpie-
czenia emerytalnego, rentowego i wypadkowego65. Nie podlegają natomiast
ubezpieczeniu chorobowemu, ponieważ uposażenie wypłacane jest również wówczas,
gdy poseł lub senator jest niezdolny do pracy z powodu choroby.
3.11. Pobieranie stypendium

91 Pobieranie stypendium to tytuł do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego wy-
mieniony w art. 6 ust. 1 pkt 7, 7a, 9, 9a i 9b u.s.u.s. Pobieranie stypendium jest
tytułem do objęcia obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego, rentowego oraz wypad-
kowego osób pobierających stypendium sportowe („stypendyści sportowi”), słuchaczy
Krajowej Szkoły Administracji Publicznej oraz osób bezrobotnych pobierających sty-
pendium w okresie odbywania przygotowania zawodowego dorosłego lub w okresie
odbywania szkolenia, stażu u pracodawcy, a także w okresie nauki w szkole ponadpod-
stawowej, ponadgimnazjalnej albo w szkole wyższej, do której uczęszczają w systemie
wieczorowym lub zaocznym.
Składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe stypendystów sportowych i słuchaczy
Krajowej Szkoły Administracji Publicznej finansują z własnych środków, w równych
częściach, stypendyści i podmioty wypłacające stypendia. Składkę na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe za bezrobotnych pobierających stypendium opłacają w całości
powiatowe urzędy pracy z Funduszu Pracy. Wszyscy wskazani płatnicy opłacają też
składkę na ubezpieczenie wypadkowe stypendystów. Podstawę wymiaru składki sta-
nowi kwota stypendium. Stypendyści są wyłączeni z ubezpieczenia chorobowego.
3.12. Pobieranie świadczeń z funduszy publicznych

92 Obowiązkiem ubezpieczenia społecznego w zakresie ubezpieczenia emerytal-
nego i rentowego zostały objęte osoby pobierające różnego rodzaju zasiłki
i świadczenia w okresach przerw w pracy zawodowej z różnych przyczyn. Są to osoby
pobierające:
1) zasiłek dla bezrobotnych (art. 6 ust. 1 pkt 9 u.s.u.s.),
2) zasiłek macierzyński i zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego (art. 6 ust. 1
pkt 19 u.s.u.s.),
przez europosła polskiego systemu wynagrodzenia oznaczałby obowiązek ubezpieczenia zgodnie

z ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych.
64 Poseł podlega wówczas obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z tego innego
tytułu, np. z tytułu pobierania wynagrodzenia za pracę lub prowadzenia działalności pozarolniczej.
Z tytułu sprawowania mandatu podlega tylko ubezpieczeniu wypadkowemu.
65 Na zasadach okreś lonych w ustawie z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym
z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322
ze zm.) przysługują też świadczenia posłom i senatorom, którzy ulegli wypadkowi przy wykony-
waniu mandatu, mimo że nie pobierają uposażenia, z tym że wydatki są wówczas finansowane z bud
żetu państwa (art. 28 ust. 2a ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora).
www.lexisnexis.pl
3) świadczenie socjalne (art. 6 ust. 1 pkt 20 u.s.u.s.),

4) świadczenie szkoleniowe (art. 6 ust. 1 pkt 21 u.s.u.s.),
5) świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy i zasiłek dla opiekunów
(art. 6 ust. 2a u.s.u.s.).
Zasiłek dla bezrobotnych jest wypłacany na podstawie ustawy z 20 kwietnia 93
2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 66 osobom, które w ro-
zumieniu tej ustawy mają status osoby bezrobotnej67 oraz spełniają warunki nabycia
prawa do zasiłku68.
Pobieranie zasiłku macierzyńskiego i zasiłku w wysokości zasiłku macierzyń- 94
skiego to okresy podlegania obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rento-
wego. Zasiłek macierzyński przysługuje osobie, która w dniu porodu podlegała obo-
wiązkowo lub dobrowolnie ubezpieczeniu chorobowemu albo nie pozostawała w tym
ubezpieczeniu wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo rozwią-
zania umowy o pracę z naruszeniem przepisów, natomiast zasiłek w wysokości zasiłku
macierzyńskiego przysługuje kobiecie w ciąży, z którą został rozwiązany stosunek
pracy wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy.
Pobieranie wymienionych zasiłków to tytuł bezwzględny do obowiązkowego
ubezpieczenia emerytalnego i rentowego.
Składkę na ubezpieczenie społeczne osób pobierających zasiłek macierzyński lub za-
siłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego finansuje w całości budżet państwa. Pod-
stawę wymiaru składki stanowi kwota pobieranego zasiłku.
Obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego zostały objęte (art. 6 95
ust. 1 pkt 20 u.s.u.s.) osoby pobierające świadczenia socjalne na podstawie od-
rębnych przepisów69 lub układów zbiorowych pracy, które przewidywały świadczenia
dla górników, którym brakowało nie więcej niż 3 lata do nabycia uprawnień emerytal-
nych, oraz stypendium na przekwalifikowanie górników, którzy wyrazili zgodę na roz-
wiązanie stosunku pracy lub podjęcie zatrudnienia poza górnictwem. Obecnie regu-
lacja ta nie ma znaczenia.
Świadczeniem z funduszy publicznych, z którym łączy się obowiązek ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego, jest świadczenie szkoleniowe pobierane po ustaniu zatrud-
nienia.
Powodujące obowiązek ubezpieczenia emerytalnego i rentowego świadczenie pielęg 96
nacyjne i specjalny zasiłek opiekuńczy przysługują na podstawie ustawy z 28 listopada
2003 r. o świadczeniach rodzinnych70 osobom wymienionym w art. 16a i 17, jeżeli nie
podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawo-

67 Art. 2 ust. 1 pkt 2 ustawy.
68 Art. 71 ustawy.
69 M.in. ustawa z 28 listopada 2003 r. o restrukturyzacji górnictwa węgla kamiennego w latach
2003–2006 (uchylona ustawą z 7 września 2007 r. o funkcjonowaniu górnictwa węgla kamiennego

w latach 2008–2015, Dz.U. Nr 192, poz. 1379 ze zm.) oraz ustawa z 8 września 2000 r. o komercjali-
zacji, restrukturyzacji i prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego „Polskie Koleje Państwowe”
(tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 1160).
wania opieki nad dzieckiem, lub osobie, na której ciąży obowiązek alimentacyjny, która
ma orzeczoną niepełnosprawność ze wskazaniem stałej lub długotrwałej opieki lub po-
mocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzy-
stencji, albo ma orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności71.
Takim świadczeniem jest też zasiłek dla opiekunów przysługujący na podstawie ustawy
z 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów72.
Składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe osób pobierających te świadczenia fi-
nansuje w całości wójt, burmistrz lub prezydent miasta. Obowiązek ubezpieczenia
obejmuje tylko okres niezbędny do nabycia uprawnień73.
Podstawę wymiaru składki stanowi kwota pobieranego świadczenia (zasiłku). Składka
płacona jest przez okres niezbędny do osiągnięcia 25-letniego okresu ubezpieczenia
(okresów składkowych i nieskładkowych).
3.13. Wykonywanie pracy na podstawie skierowania

do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia
wolności lub tymczasowego aresztowania
97 Treść tytułu do obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego, o którym
mowa w art. 6 ust. 1 pkt 8 u.s.u.s., nie jest jasna. Artykuł 121 ustawy z 6 czerwca
1997 r. – Kodeks karny wykonawczy74 zezwala osobom odbywającym karę pozba-
wienia wolności na wykonywanie pracy w czasie pobytu w więzieniu. Brak jednak pod-
stawy prawnej do zatrudniania osób tymczasowo aresztowanych – tytuł ten jest zatem
ujęty przez art. 6 ust. 1 pkt 8 u.s.u.s. nieco za szeroko.
Artykuł 121 § 2 k.k.w. przewiduje możliwość zatrudniania skazanego na pod-
stawie skierowania do pracy bądź przez umożliwienie skazanemu wykonywania
pracy zarobkowej na podstawie umowy o pracę lub umowy cywilnoprawnej. W ujęciu
Kodeksu karnego wykonawczego skierowanie jest więc odrębną podstawą wykony-
wania pracy i odrębnym tytułem do obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rento-
wego. Jeżeli zatem skazany wykonuje pracę na podstawie umowy o pracę lub na innej
podstawie prawnej w przywięziennym zakładzie pracy, to podlega obowiązkowi ubez-
pieczenia na zasadach ogólnych, tj. z tytułu umowy o pracę, umowy zlecenia lub
umowy o pracę nakładczą.
Z tego wynikałoby, że wskazany tytuł obowiązku ubezpieczenia, tj. skierowanie do pracy,
dotyczy tylko skazanych zatrudnionych odpłatnie przy pracach porządkowych i pomocni-
czych związanych z utrzymywaniem czystości i porządku wewnątrz zakładu karnego
71 Orzeczenia o niepełnosprawności są wydawane na podstawie ustawy z 27 sierp nia 1997 r.

o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn. Dz.U.
z 2011 r. Nr 127, poz. 721 ze zm.).
72 Dz.U. z 2014 r., poz. 567.
73 Jeżeli osoba pobierająca to świadczenie ma już wymagany okres ubezpieczenia, obowiązek
ten nie powstaje.

74 Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.
www.lexisnexis.pl
oraz w jego najbliższym otoczeniu, a także niektórych pracach związanych z funkcjono-

waniem zakładu, jeżeli wymiar czasu pracy przekracza 90 godzin miesięcznie.
Podstawę wymiaru składki stanowi przysługujące im wynagrodzenie za tę pracę.
Składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe finansują z własnych środków, w czę-
ściach równych, ubezpieczeni i podmiot zatrudniający (zakład karny). Składkę na
ubezpieczenie wypadkowe pokrywa w całości ze swoich środków podmiot zatrudnia-
jący. Ubezpieczenie chorobowe jest dobrowolne (art. 11 ust. 2 u.s.u.s.).
Zasady odpłatnego zatrudniania skazanych przy pracach porządkowych oraz po-
mocniczych, w przywięziennych zakładach pracy lub u innych zewnętrznych
przedsiębiorców, w tym również w ramach umowy o pracę, umowy zlecenia, umowy
o dzieło lub umowy o pracę nakładczą, reguluje rozporządzenie Ministra Sprawied
liwości z 9 lutego 2004 r. w sprawie szczegółowych zasad zatrudniania skazanych75.
3.14. Tytuły niezwiązane z osiąganiem przychodu

Obowiązkiem ubezpieczenia społecznego zostały objęte też niektóre osoby wy- 98
konujące określone funkcje społeczne, mimo że z tego tytułu nie osiągają żad-
nych dochodów. Są to funkcje takie jak:
1) wykonywanie posługi duchownej (art. 6 ust. 1 pkt 10 u.s.u.s.),
2) przebywanie na urlopie wychowawczym (art. 6 ust. 1 pkt 19 u.s.u.s.) lub sprawo-
wanie osobistej opieki nad dzieckiem (art. 6a i 6b u.s.u.s.),
3) sprawowanie opieki nad ciężko chorym członkiem rodziny (art. 6 ust. 2 u.s.u.s.),
4) pełnienie niezawodowej czynnej służby wojskowej (art. 6 ust. 1 pkt 11 u.s.u.s.).
Ad 1) Za osobę duchowną uważa się duchownego oraz członków zakonów męskich 99
i żeńskich Kościoła katolickiego, innych Kościołów i związków wyznaniowych, z wy-
jątkiem alumnów seminariów duchownych, nowicjuszy, postulantów i juniorystów,
którzy nie ukończyli 25 lat76.
Duchowny, który ma także inny tytuł do tego obowiązku, podlega obowiązkowi ubez-
pieczenia z tego tytułu, który powstał wcześniej, chyba że tym drugim tytułem jest
prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej77. Jeżeli duchowny pozostaje
w stosunku pracy, z tytułu którego opłacana składka w przeliczeniu na okres miesiąca
jest niższa od kwoty najniższego wynagrodzenia za pracę, składkę z tytułu wykony-
wania posługi duchownej opłaca się w części obliczonej od różnicy podstawy w kwocie
odpowiadającej minimalnemu wynagrodzeniu za pracę i podstawy wymiaru składki
z tytułu posługi duchownej.
Ad 2) Urlop wychowawczy przysługuje na podstawie art. 186 k.p. osobie pozostającej 100
w stosunku pracy przez co najmniej sześć miesięcy78. Urlop przysługuje w wymiarze
75 Dz.U. Nr 27, poz. 242 ze zm.

76 Warunkiem podlegania ubezpieczeniom z racji posiadania statusu „osoby duchownej” jest
więc ukończenie przez te osoby 25 lat.
77 Tytuł ten jest więc raz traktowany jako „ogólny”, a raz jako „budżetowy” (zob. pkt 5).
78 Do sześciomiesięcznego okresu zatrudnienia wlicza się poprzednie okresy zatrudnienia.
trzech lat w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, które nie ukończyło lat
pięciu.
Niezależnie od wyżej określonego urlopu pracownik może wykorzystać trzyletni urlop
wychowawczy na opiekę nad dzieckiem, które nie ukończyło 18 lat i które z powodu
niepełnosprawności wymaga osobistej opieki.
Składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe za okres urlopu wychowawczego płaci
budżet państwa za pośrednictwem ZUS. Podstawę wymiaru składki stanowi kwota
60% przeciętnego prognozowanego miesięcznego wynagrodzenia przyjętego do usta-
lenia kwoty rocznej podstawy wymiaru składek79.
Zgodnie z art. 6a u.s.u.s. osoby niemające prawa do urlopu wychowawczego (tj. osoby
prowadzące pozarolniczą działalność, osoby współpracujące, zleceniobiorcy i du-
chowni), jeśli zaprzestały działalności zawodowej lub ją zawiesiły80 w celu sprawo-
wania osobistej opieki nad dzieckiem do lat 4, podlegają w okresie sprawowania tej
opieki obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego. Warunkiem jest podle-
ganie obowiązkowi ubezpieczenia bezpośrednio przed rozpoczęciem opieki przez
okres co najmniej 6 miesięcy. Objęcie obowiązkiem nie następuje, jeśli drugi z rodziców
jest objęty tym ubezpieczeniem (na podstawie art. 6a lub 6b) albo przebywa na urlopie
macierzyńskim lub wychowawczym. Składkę opłaca budżet państwa od podstawy wy-
noszącej 60% przeciętnego prognozowanego wynagrodzenia miesięcznego81 przyję-
tego do ustalenia rocznej kwoty podstawy wymiaru składek.
Obowiązkowo ubezpieczeniu (tylko) emerytalnemu podlegają osoby fizyczne, które
na obszarze RP są osobami sprawującymi osobistą opiekę nad dzieckiem, a które nie
spełniają warunków do podlegania obowiązkowym ubezpieczeniom na podstawie
art. 6a82.
Składka jest płacona tylko wtedy, gdy osoba przebywająca na urlopie wychowawczym
lub sprawująca opiekę nie ma innego tytułu do ubezpieczenia ani prawa do emerytury
lub renty.
101 Ad 3) Obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego na podstawie art. 6 ust. 2
u.s.u.s. zostały objęte osoby, które rezygnują z zatrudnienia w związku z koniecznością
sprawowania bezpośredniej, osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym człon-
kiem rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem.
Zgodnie z art. 42 ust. 1 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej83 ośrodek po-
mocy społecznej opłaca składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe tych osób,
liczoną od kwoty kryterium dochodowego na osobę w rodzinie, jeżeli dochód na osobę
w rodzinie nie przekracza 150% kwoty kryterium dochodowego84 i osoba opiekująca
79 Podstawa wymiaru składek nie może być wyższa niż przeciętne miesięczne wynagrodzenie
wypłacone osobie ubezpieczonej za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających urlop wy-

chowawczy i nie może być niższa niż 75% kwoty minimalnego wynagrodzenia.
80 Warunek zaprzestania (zawieszenia) działalności nie dotyczy duchownych.
81 Podstawę wymiaru składki za duchownych sprawujących tę opiekę stanowi kwota minimal-
nego wynagrodzenia za pracę.

82 Takie ujęcie przepisu art. 6b czyni zbędnym ustalenie warunków, o których mowa w art. 6a.
84 Wysokość kryterium ustala art. 8 ust. 1 ustawy z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej.
www.lexisnexis.pl
się nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia z innych tytułów lub nie otrzymuje renty
ani emerytury. Składka jest opłacana przez okres niezbędny do uzyskania 25-letniego
okresu ubezpieczenia.
Składka nie jest opłacana za osobę, która:
1) ukończyła 50 lat i nie posiada okresu składkowego i nieskładkowego min. 10 lat,
2) posiada pełny staż emerytalny.
Osoby, które nie spełniają warunków do opłacania składki przez ośrodek pomocy spo-
łecznej, mogą dobrowolnie wejść do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego (art. 7
u.s.u.s.).
Ad 4) Do zakresu pojęcia „żołnierz niezawodowy pełniący czynną służbę wojskową” 102
należą osoby, które odbywają lub pełnią następujące rodzaje służby wojskowej85:
1) zasadniczą służbę wojskową 86,
2) przeszkolenie wojskowe,
3) ćwiczenia wojskowe,
4) okresową służbę wojskową,
5) służbę przygotowawczą,
6) służbę wojskową w razie ogłoszenia mobilizacji i w czasie wojny.
Pełnienie tej służby podlega obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego,
jeżeli jest to jedyny tytuł (art. 9 ust. 6a u.s.u.s.). Ubezpieczenie chorobowe i wypad-
kowe są wyłączone, jako niepotrzebne żołnierzowi87.
3.15. Odbywanie zastępczej służby wojskowej

Odbywanie służby zastępczej (art. 6 ust. 1 pkt 12 u.s.u.s.) uznaje się za równo- 103
rzędne spełnieniu powszechnego obowiązku obrony Rzeczypospolitej Polskiej
w zakresie służby wojskowej. Zastępczą służbę wojskową odbywa się, wykonując pracę
na rzecz ochrony środowiska, obrony przeciwpożarowej, ochrony zdrowia, pracy spo-
łecznej, opieki nad osobami niepełnosprawnymi albo bezdomnymi itp. Do służby za-
stępczej kieruje się osoby, którym przekonania religijne lub wyznawane zasady mo-
ralne nie pozwalają na pełnienie służby wojskowej. Osoba wykonująca powyższe prace
nie pozostaje w stosunku pracy z podmiotem, u którego odbywa zastępczą służbę woj-
skową, ale ma wiele uprawnień pracowniczych88. Tytuł ten podlega wszystkim ro-
dzajom ubezpieczenia. Ubezpieczenie emerytalne i rentowe jest obowiązkowe tylko
wówczas, gdy dana osoba nie ma innego tytułu do tego ubezpieczenia (art. 9 ust. 6a
u.s.u.s.). W związku z zawieszeniem obowiązkowej służby wojskowej tytuł ten stracił
na znaczeniu.
85 Art. 59 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obowiązku obrony Rzeczypospolitej Pol-
skiej (tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 461 ze zm.).

86 Nie jest już służbą obowiązkową.
87 W razie wypadku podczas odbywania tej służby ochronę zapewnia ustawa 29 maja 1974 r.
o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych (tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 101, poz. 648
ze zm.).
88 Zob. ustawa z 28 listopada 2003 r. o służbie zastępczej (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 1027).
4. OBOWIĄZEK UBEZPIECZENIA EMERYTALNEGO

I RENTOWEGO EMERYTÓW I RENCISTÓW
104 Wychodząc z założenia, że obowiązek ubezpieczenia społecznego wiąże się z posiada-
niem tytułu rodzącego ten obowiązek, ubezpieczenie emerytów i rencistów nie po-
winno budzić zastrzeżeń. Z drugiej jednak strony przejście na emeryturę oznacza zre-
alizowanie się (zajście) ryzyka emerytalnego, co czyni zbędnym dalsze ubezpieczenie
na wypadek zajścia tego ryzyka.
Uwzględniając, że z teoretycznego punktu widzenia niemożliwe jest narastanie upraw-
nień emerytalnych po zajściu ryzyka emerytalnego, należy stwierdzić, że racjonalny
ustawodawca powinien zwolnić emeryta z obowiązku ubezpieczenia emerytal
nego w razie podjęcia pracy.
Generalnego zwolnienia wszystkich emerytów z obowiązku ubezpieczenia emerytal-
nego i rentowego w naszym prawie nie ma. Niemniej jednak takie zwolnienia są stoso-
wane.
105 Zastosowana przez ustawodawcę metoda zwolnienia nie jest jednak skorelo-
wana z przyjętą konstrukcją związania obowiązku z tytułem. Ustawa nie wska-
zuje bowiem, kiedy pracujący emeryt jest zwolniony z obowiązku ubezpieczenia eme-
rytalnego i rentowego, ale kiedy emeryt podlega temu obowiązkowi.
106 Emeryt podlega obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego (nie zostaje zwolniony), je-
żeli zawarł umowę o pracę lub umowę zlecenia89 albo jest członkiem rolniczej spół-
dzielni produkcyjnej (spółdzielni kółek rolniczych), albo pozostaje w stosunku służby
(celnej).
Oceniając rozwiązanie kwestii obowiązku ubezpieczenia emerytów przez polskiego usta-
wodawcę, należy dojść do wniosku, że brak generalnego zwolnienia emerytów90
z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego stanowi swego rodzaju „polski patent”.
Użycie tego określenia uzasadnione jest nie tylko tym, że polskie rozwiązania odbie-
gają od powszechnie stosowanych91, lecz także tym, że są sprzeczne z konstrukcyjnymi
założeniami ochrony ubezpieczeniowej. Regułą generalną w ubezpieczeniach jest bo-
wiem założenie, że ubezpieczenie trwa tylko do czasu zajścia określonego ryzyka (zda-
rzenia) ubezpieczeniowego. Wszystkie warunki nabycia prawa (w tym i te decydujące
o zakresie nabytego prawa) muszą być spełnione do dnia zajścia ryzyka. Zrealizowanie
się ryzyka (przejście na emeryturę) kończy ten proces. Emeryt to zatem ktoś, kto
już zakończył proces nabywania prawa do emerytury i to prawo zrealizował. Nie
ma więc potrzeby ubezpieczać emeryta na wypadek zajścia zdarzenia, które już
zaszło.
89 Posiadanie tytułu oznacza obowiązek, należałoby zatem ewentualnie zwalniać emeryta, a nie
obejmować ochroną. Emeryt nie podlega obowiązkowi ubezpieczenia, jeżeli umowa zlecenia wystę-
puje obok umowy o pracę z innym podmiotem.
90 Inaczej należy odnosić się do ubezpieczenia emerytalnego rencistów.
91 Emerytów obejmuje się raczej ubezpieczeniem chorobowym i wypadkowym, a nie emery-
talnym i rentowym.
www.lexisnexis.pl
Brak generalnego zwolnienia emerytów z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego jest

też wyrazem sprzeczności logicznej przyjętych rozwiązań. Z jednej bowiem strony
ustawodawca „nie widzi” emeryta na rynku pracy i nie zawiesza mu emerytury,
a z drugiej nakazuje płacić składkę od zatrudnienia uznawanego za nieistniejące.
Nie ma też żadnego uzasadnienia dla obejmowania emerytów obowiązkiem ubezpie-
czenia rentowego. Celem ubezpieczenia rentowego jest bowiem ochrona na wypadek
utraty zdolności do pracy przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Po osiągnięciu
wieku emerytalnego ubezpieczenie na wypadek niezdolności do pracy nie ma racji
bytu. Pobieranie składki na ryzyko nieobjęte ochroną nie powinno mieć miejsca92.
Nieco inaczej należy widzieć problem obowiązku ubezpieczenia emerytal 107
nego w odniesieniu do zatrudnionych rencistów. Rencista podejmujący za-
trudnienie (w ramach zachowanej zdolności do pracy) powinien mieć możliwość wy-
pracowania sobie stażu emerytalnego i powiększenia stanu konta emerytalnego.
Okoliczność zatem, że ustawodawca nie zwolnił z tego obowiązku rencistów podejmu-
jących pracę na podstawie umowy o pracę, członkostwa w rolniczej spółdzielni pro-
dukcyjnej, pozostających w Służbie Celnej albo prowadzących pozarolniczą działal-
ność gospodarczą93, albo wykonujących umowę zlecenia, jeżeli jednocześ nie nie
pozostają w stosunku pracy, nie budzi sprzeciwu.
Pracujący rencista nie powinien natomiast podlegać obowiązkowi ubezpieczenia rento-
wego, jeżeli ryzyko to zostało już całkowicie zrealizowane. Zasadne byłoby zatem
zwolnienie z obowiązku ubezpieczenia rentowego rencistów z orzeczoną całkowitą
niezdolnością do pracy (zatrudnionych w zakładach pracy chronionej).
Uwzględniając zatem ogólne założenia systemu ubezpieczeń społecznych, nasuwa się
wniosek, że ubezpieczenie emerytów i rencistów nie powinno być uregulowane na za-
sadach dotyczących osób w wieku produkcyjnym. Pracujący emeryt nie powinien pod-
legać ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu. Pracujący renciści powinni natomiast
podlegać obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i ewentualnie obowiązkowi ubez-
pieczenia rentowego94.
Podleganie ubezpieczeniom chorobowym powinno być dla wszystkich emerytów i ren- 108
cistów tylko dobrowolne, a obowiązkowe tylko ubezpieczenie wypadkowe.
Reasumując, stan prawny daleki jest od pożądanego wynikającego z teoretycznych za-
łożeń. Brak zwolnienia emerytów i rencistów z tego obowiązku można jednak wytłu-
maczyć zamiarem ochrony rynku pracy przed „tańszymi” (bo nieobjętymi składką na
ZUS) pracownikami. Ten argument jest dość istotny, jakkolwiek można byłoby chronić
rynek pracy innymi sposobami, np. odprowadzając składki emerytalną i rentową do
Funduszu Pracy.
92 W tym duchu jest wyrok SN z 22 lutego 2012 r., II UK 130/11 (OSNP 2013, nr 3–4, poz. 40),
w którym SN stwierdził, że nie należy płacić składki na emeryturę pomostową za pracowników za-
trudnionych poniżej pełnego etatu, którzy nie mają szans na tę emeryturę.
93 Renciści wykonujący inny rodzaj działalności pozarolniczej są zwolnieni z obowiązku ubez-
pieczenia emerytalnego i rentowego.

94 Na wypadek całkowitej niezdolności do pracy.
5. ZBIEG OBOWIĄZKU UBEZPIECZENIA

5.1. Zbieg tytułów w zakresie ubezpieczenia powszechnego
109 Ze zbiegiem obowiązku ubezpieczenia mamy do czynienia wówczas, gdy jedna osoba
wykonuje kilka rodzajów działalności (ma kilka tytułów), z którymi wiąże się obo-
wiązek ubezpieczenia społecznego. W takich sytuacjach ustawodawca z reguły wska-
zuje, który tytuł ma pierwszeństwo, czyli z którego z tych tytułów podlega się ubezpie-
czeniu z wyłączeniem obowiązku z pozostałych tytułów.
Zbieg obowiązku ubezpieczenia ma zastosowanie tylko do ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego. Oba rodzaje ubezpieczenia dotyczą bowiem ryzyk,
które mają charakter niezależny od konkretnego tytułu do ubezpieczenia. Ubezpieczo-
nemu wystarczy zatem ubezpieczenie z jednego tytułu, aby dane ryzyko było chro-
nione.
Inaczej w odniesieniu do ubezpieczenia chorobowego. Ubezpieczenie to chroni aktu-
alny zarobek osiągany z danego tytułu, który może zostać utracony z powodu czasowej
niezdolności do pracy. Ubezpieczeniu (obowiązkowo lub dobrowolnie) powinny więc
podlegać wszystkie równolegle osiągane dochody 95.
Podobnie jest w odniesieniu do ryzyka wypadkowego. Istnienie zagrożenia, tj. możli-
wość zajścia wypadku przy pracy (wykonywaniu danej działalności), czyni ubezpie-
czenie wypadkowe obowiązkowym, a w braku takiego zagrożenia – zbędnym. Z tego
względu obowiązek ubezpieczenia wypadkowego albo jest, albo go nie ma. Nie może
być zatem mowy o żadnych zwolnieniach w razie posiadania (zbiegu) kilku tytułów do
tego ubezpieczenia96.
110 Zasady obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego w sytuacji posia-
dania kilku tytułów, ustalone ustawą o systemie ubezpieczeń społecznych
(art. 9), pozwalają na stwierdzenie, że ustawodawca rozróżnia tytuły, które nigdy nie
mogą być z tego obowiązku zwolnione (tytuły „bezwzględne”), i pozostałe tytuły (ty
tuły „ogólne”)97, które mogą być zwolnione z tego obowiązku, jeśli ubezpieczony ma
drugi tytuł do ubezpieczenia.
Przy posiadaniu zatem dwóch tytułów ten, który jest ogólny (albo jeden z ogólnych
tytułów), jest zwolniony z obowiązku ubezpieczenia. Osoba mająca ten tytuł może
jednak dobrowolnie opłacać składkę.
Z art. 9 u.s.u.s., ustalającego reguły zbiegu tytułów 98, wynika, że tytułami „bez
względnymi” są: stosunek pracy, członkostwo w rolniczej spółdzielni produkcyjnej lub
spółdzielni kółek rolniczych, stosunek Służby Celnej, pobieranie świadczeń szkolenio-
wych i socjalnych oraz pobieranie zasiłku macierzyńskiego.
95 Ustawodawca nie zawsze stosuje tę zasadę.

96 Wynikająca ze złej legislacji praktyka sprowadza się do powiązania ubezpieczenia wypadko-
wego z realizacją obowiązku ubezpieczenia z danego tytułu.
97 Określenia te nie występują w ustawie, ale ułatwiają jej stosowanie.
98 Art. 9 u.s.u.s., a w szczególności jego ust. 1, ujmuje te zasady w sposób mało czytelny i prowa-
dzący do pewnych sprzeczności. Mimo krytyki i licznych nowelizacji ustawy nie został jednak prze-
redagowany.
www.lexisnexis.pl
Wszystkie pozostałe tytuły do obowiązku ubezpieczenia to tytuły „ogólne”, które dla

celów zbiegu obowiązku ubezpieczenia należy podzielić na „budżetowe” (finansowane
przez budżet państwa) i pozostałe.
Tytuły ogólne „budżetowe” to: świadczenie pracy na podstawie umowy uak- 111
tywniającej, posługa duchowna, czynna służba żołnierzy niezawodowych, prze-
bywanie na urlopie wychowawczym, rezygnacja z zatrudnienia w związku z koniecz-
nością sprawowania osobistej opieki nad długotrwale lub ciężko chorym członkiem
rodziny oraz wspólnie niezamieszkującymi matką, ojcem lub rodzeństwem (art. 6
ust. 2 u.s.u.s.), pobieranie świadczenia pielęgnacyjnego i służba zastępcza.
Obowiązek ubezpieczenia z tytułów „budżetowych” występuje tylko wtedy, gdy jest to
tytuł jedyny, a nadto jest wyłączony w odniesieniu do emerytów i rencistów.
Tytułem budżetowym jest także pobieranie zasiłku macierzyńskiego. Jest to jednak
tytuł bezwzględny, czyli w zbiegu z tytułem ogólnym niebudżetowym nie zostanie
zwolniony z obowiązku ubezpieczenia.
Podział na tytuły „bezwzględne” i „ogólne” oraz „ogólne budżetowe” pozwala 112
na sformułowanie czterech reguł zbiegu obowiązku ubezpieczenia emery
talnego i rentowego, jakie wynikają z art. 9 ust. 1–8 u.s.u.s.:
Reguła I. Jeżeli zbiegają się ze sobą tytuły „bezwzględne” – obowiązek ubezpie-
czenia dotyczy każdego z nich;
Reguła II. W razie zbiegu tytułu „bezwzględnego” z tytułem „ogólnym” – obowiąz-
kiem ubezpieczenia objęty jest tytuł „bezwzględny”;
Reguła III. W razie zbiegu tylko tytułów „ogólnych” jednorodnych obowiązuje za-
sada pierwszeństwa w czasie;
Reguła IV. Jeżeli jednym ze zbiegających się tytułów ogólnych jest tytuł budżetowy,
to obowiązek ubezpieczenia dotyczy tytułu niebudżetowego.
Powyższe reguły zbiegu tytułów doznają jednak pewnych wyjątków. I tak, re- 113
guła zbiegu tytułu „bezwzględnego” z tytułem „ogólnym” nie ma zastosowania
do zbiegu umowy o pracę z wykonywaniem umowy zlecenia (lub agencyjnej), w sytu-
acji uznawania wykonawcy tej umowy za pracownika99. Reguła zwolnienia tytułu
„ogólnego” w zbiegu z tytułem „bezwzględnym” nie obowiązuje także w odniesieniu
do ubezpieczonych, których podstawa wymiaru składki z tytułu „bezwzględnego” jest
niższa od kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę. Osoby te podlegają obowiąz-
kowi ubezpieczenia także z równoległych tytułów ogólnych100.
Wyjątek od reguły pierwszeństwa w czasie tytułów ogólnych dotyczy też zbiegu
umowy zlecenia albo umowy o pracę nakładczą z prowadzeniem pozarolniczej działal-
ności gospodarczej101. W sytuacji, gdy podstawa wymiaru składki z tytułu (pierwszej
w czasie) umowy zlecenia albo umowy o pracę nakładczą jest niższa od najniższej pod-
99 Ratio legis art. 8 ust. 2a u.s.u.s. to odwołanie zwolnienia umowy zlecenia ze składki w razie
zbiegu tej umowy z umową o pracę w okolicznościach wskazanych w tym przepisie.

100 Art. 9 ust. 1a u.s.u.s.
101 „Prowadzenie pozarolniczej działalności” to jedna z form tytułu „pozarolnicza działalność”.
stawy składki z tytułu później podjętej pozarolniczej działalności gospodarczej, obo-

wiązek ubezpieczenia dotyczy tej działalności.
Do wyjątkowych regulacji należy też zaliczyć przepisy dotyczące zbiegu tytułu „du-
chowny” z innymi tytułami ogólnymi. Jest to tytuł ogólny finansowany z Funduszu
Kościelnego (tworzonego ze środków budżetu państwa). Ustawodawca traktuje ten
tytuł jako budżetowy w zbiegu z pozarolniczą działalnością gospodarczą102, natomiast
w zbiegu z innymi tytułami ogólnymi, w tym także z pozostałymi formami prowa-
dzenia pozarolniczej działalności – tak jak tytuł niebudżetowy103.
Tytuł, który został zwolniony z obowiązku ubezpieczenia z powodu zbiegu z innym ty-
tułem, może zostać objęty ubezpieczeniem na wniosek zainteresowanego104.
5.2. Zbieg obowiązku ubezpieczenia powszechnego z obowiązkiem

ubezpieczenia rolniczego
114 Zbieg obu systemów ubezpieczeń regulują art. 5a i art. 16 ust. 3 ustawy
z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników105.
Regułą jest, że obowiązek ubezpieczenia rolniczego jest wyłączony, jeżeli zbiega
się z obowiązkiem innego ubezpieczenia społecznego. Zawsze zatem pierwszeń-
stwo ma tytuł „nierolniczy”. Jedyny wyjątek dotyczy zbiegu ubezpieczenia rolniczego
z obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z tytułu prowadzenia poza-
rolniczej działalności gospodarczej106.
Rolnik prowadzący jednocześ nie działalność gospodarczą podlega nadal ubezpie-
czeniu rolniczemu, jeżeli w ciągu 14 dni od rozpoczęcia prowadzenia działalności go-
spodarczej złoży w KRUS oświadczenie o kontynuowaniu tego ubezpieczenia. Nieza-
chowanie tego terminu powoduje ustanie obowiązku ubezpieczenia rolniczego od dnia
rozpoczęcia wykonywania pozarolniczej działalności.
Zgodnie z przepisami107 ubezpieczenie rolnicze takiej osoby ustaje też z mocy prawa
w razie niedostarczenia w terminie zaświadczenia właściwego urzędu skarbowego
o wysokości płaconego podatku dochodowego.
5.3. Zbieg obowiązku ubezpieczenia społecznego i podlegania

zaopatrzeniu społecznemu
115 Ubezpieczenie społeczne i zaopatrzenie społeczne to dwa odrębne systemy
zapewniające (różnymi technikami) ochronę na wypadek zdarzeń uniemożli-
wiających uzyskiwanie środków utrzymania wymienionych w art. 67 Konstytucji RP
odmiennym kręgom obywateli.
102 Art. 9 ust. 7 u.s.u.s.

103 Art. 9 ust. 2 u.s.u.s.
104 Zgłaszając taki wniosek, zainteresowany rezygnuje ze zwolnienia.
106 Art. 5a ust. 1 u.s.r. w zw. z art. 5a ust. 10 u.s.r.
107 Art. 5a ust. 6 u.s.r., który został dodany 2 maja 2004 r.
www.lexisnexis.pl
Odrębność obu systemów przejawia się też w całkowitej niezależności zasad wejścia do
danego systemu. Inaczej mówiąc, spełnienie jednych i drugich warunków oznacza ob-
jęcie każdym z tych systemów na zasadach w nich przewidzianych.
Oznacza to obowiązek opłacania składki przez funkcjonariuszy Policji i żołnierzy za-
wodowych, którzy zawarli umowę o pracę albo są członkami rolniczej spółdzielni pro-
dukcyjnej, albo pobierają zasiłek macierzyński108. Zwolnienie z obowiązku ubezpie-
czenia emerytalnego i rentowego następuje natomiast w razie zawarcia przez ww.
osoby umowy o pracę nakładczą, umowy zlecenia, podjęcia działalności pozarolniczej,
posiadania statusu posła lub senatora albo duchownego (art. 9 ust. 8 u.s.u.s.).
Obowiązek ubezpieczenia społecznego na powyższych zasadach obejmuje też sędziów,
natomiast prokuratorzy nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia, jeżeli zawarli
umowę o pracę109.
Podleganie obowiązkowi ubezpieczenia społecznego na ogólnych zasadach dotyczy też
emerytów i rencistów mundurowych oraz sędziów i prokuratorów w stanie spoczynku.
Jeżeli więc taki emeryt (rencista) podejmie pracę na podstawie umowy o pracę, to za-
wsze będzie podlegał obowiązkowi ubezpieczenia społecznego w pełnym zakresie110.
Umowa zlecenia jest tytułem do ubezpieczenia, jeżeli występuje obok umowy o pracę111.
6. DOBROWOLNE PRZYSTĄPIENIE DO UBEZPIECZENIA

6.1. Konstrukcja dobrowolnego ubezpieczenia społecznego
Cechą charakterystyczną ubezpieczenia społecznego jest przymus uczest 116
nictwa w systemie określonych grup osób wskazanych przez ustawodawcę.
Osoby niewskazane, tj. niemające tytułu do obowiązkowego ubezpieczenia, mogą
złożyć wniosek o objęcie go tzw. dobrowolnym ubezpieczeniem emerytalnym i ren-
towym (art. 7 u.s.u.s.).
Dobrowolnie opłacać składkę na ubezpieczenie emerytalne i rentowe mogą też osoby
mające obowiązkowy tytuł „ogólny”, który został zwolniony z tego obowiązku wskutek
zbiegu tytułów (art. 9 u.s.u.s.). Możliwość dobrowolnego przystąpienia do ubezpieczenia
chorobowego dotyczy tylko tytułów wymienionych w art. 11 ust. 2 u.s.u.s. Nie ma nato-
miast możliwości dobrowolnego przystąpienia do ubezpieczenia wypadkowego.
W związku z powyższymi regulacjami można mówić o dobrowolności 117
„pierwotnej” (art. 7), dobrowolności „wtórnej” (art. 9) i dobrowolności „zwią
zanej” (art. 11).
Objęcie dobrowolnym ubezpieczeniem emerytalnym, rentowym i chorobowym nastę-
puje od dnia wskazanego we wniosku, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym
wniosek został zgłoszony.
108 Chodzi o zasiłek macierzyński z tytułu pozostawania w stosunku pracy albo członkostwa
w rolniczej spółdzielni produkcyjnej. W okresie udzielonego z tego tytułu urlopu macierzyńskiego

jest opłacana składka na ubezpieczenie emerytalne i rentowe.
109 Co jest wynikiem błędu legislacyjnego (zob. pkt 3.2).
110 Co dotyczy też byłego prokuratora, który jest już tylko emerytem lub rencistą.
111 Chyba że zachodzą okoliczności określone w art. 8 ust. 2a u.s.u.s.
Dobrowolne ubezpieczenie społeczne ustaje ex lege albo na wniosek ubezpieczo-

nego. Ustanie ex lege następuje:
1) od pierwszego dnia miesiąca kalendarzowego, za który nie opłacono w terminie
składki należnej na to ubezpieczenie,
2) od dnia ustania tytułu do podlegania tym ubezpieczeniom.
Ustanie na wniosek następuje od dnia wskazanego we wniosku o wyłączenie z tych
ubezpieczeń, nie wcześniej jednak niż od dnia, w którym wniosek został złożony.
6.2. Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne i rentowe

118 Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne i rentowe występuje w postaci, którą
można byłoby okreś lić jako dobrowolność „pierwotną” i jako dobrowolność
„wtórną”. Pierwotna dobrowolność ubezpieczenia emerytalnego i rentowego została
uregulowana w art. 7 u.s.u.s., którym ustawodawca przyznał prawo wejścia do tego
ubezpieczenia każdemu, kto nie spełnia warunków do objęcia go tymi ubezpiecze-
niami obowiązkowo. Dobrowolne poddanie się ubezpieczeniu musi dotyczyć obu tych
ubezpieczeń.
Tak szeroka treść art. 7 u.s.u.s. obowiązuje od 1 stycznia 2013 r. Przed tą datą ustawo-
dawca pozwalał na przystąpienie do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego tylko
wymienionym grupom osób112. Katalog tych osób wskazywał, że było to możliwe w sy-
tuacjach życiowych, które albo uniemożliwiały udział w społecznym procesie pracy,
albo stanowiły uzasadnioną przerwę w pozostawaniu w ubezpieczeniu.
Nowe rozwiązanie spotkało się z poważnymi zastrzeżeniami natury konstrukcyjnej.
W literaturze113 podniesiony został ważki argument, że w ten sposób ubezpieczenie
społeczne realizuje funkcje właściwe prywatnym formom przezorności na wypadek
112 Byli to: 1) małżonkowie pracowników skierowanych do pracy w przedstawicielstwach dyplo-
matycznych, urzędach konsularnych, w stałych przedstawicielstwach przy Organizacji Narodów Zjed-

noczonych i w innych misjach specjalnych za granicą, w instytutach, ośrodkach informacji i kultury za
granicą; 2) osoby, które z powodu sprawowania opieki nad członkiem rodziny spełniającym warunki
do przyznania zasiłku pielęgnacyjnego nie podlegają ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z ty-
tułów, o których mowa w art. 6 ust. 1 i 2; 3) obywatele polscy wykonujący pracę za granicą w podmio-
tach zagranicznych oraz obywatele polscy wykonujący pracę w podmiotach zagranicznych na teryto-
rium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli podmioty te nie posiadają w Polsce swojej siedziby ani
przedstawicielstwa; 4) studenci oraz uczestnicy studiów doktoranckich, jeżeli nie podlegają ubezpie-
czeniom emerytalnemu i rentowym z innego tytułu; 5) alumni seminariów duchownych, nowicjusze,
postulanci i junioryści do ukończenia 25. roku życia; 6) wnioskodawcy odbywający na podstawie nie-
odpłatnych umów cywilnoprawnych staż adaptacyjny w postępowaniu w sprawie uznania kwalifikacji
do wykonywania zawodu regulowanego lub działalności – w rozumieniu przepisów o zasadach uzna-
wania kwalifikacji zawodowych nabytych w państwach członkowskich Unii Europejskiej; 7) posłowie
do Parlamentu Europejskiego wybrani w Rzeczypospolitej Polskiej.
113 K. Ślebzak, Niektóre uwagi na tle zmian w prawie emerytalnym wprowadzonych ustawą
z 11 maja 2012 r., PiZS 2012, nr 7. Zdaniem tego Autora potwierdzenie tego stanowiska miałoby da-
leko idące konsekwencje w kontekście prawa Unii Europejskiej. ZUS przestałby bowiem być wy-
łącznie krajowym wykonawcą zabezpieczenia społecznego, a stałby się przedsiębiorcą w rozumieniu
prawa unijnego, co oznaczałoby, że stosuje się do niego wszystkie zasady dotyczące swobodnego
świadczenia usług i przepływu kapitału. Zob. też tego Autora Pierwotne wspólnotowe prawo gospo-
darcze a prawo zabezpieczenia społecznego, „Europejski Przegląd Sądowy” 2009, nr 4.
www.lexisnexis.pl
dożycia określonego wieku i niezdolności do pracy, a Zakład Ubezpieczeń Społecznych

staje się podmiotem konkurującym na rynku z prywatnymi ubezpieczycielami.
Konstrukcję, którą można nazwać dobrowolnością wtórną, ustawodawca prze-
widział w odniesieniu do osób wymienionych w art. 6 u.s.u.s., które zostały
zwolnione z obowiązku opłacania składki z danego tytułu w związku z opłacaniem
tych składek z innego posiadanego tytułu (art. 9 u.s.u.s.). Z tego zwolnienia można nie
skorzystać i dobrowolnie płacić składkę.
Konstrukcja dobrowolnego (wtórnego) wejścia do ubezpieczenia ma na celu umożli-
wienie ubezpieczonym powiększenia stanu swojego konta w ZUS, suma składek na
koncie jest bowiem podstawą do wyliczenia kwoty emerytury114. Z tego względu osoby
zwolnione z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego z drugiego posiadanego tytułu
mogą być zainteresowane dobrowolnym (niejako wtórnym) wejściem do ubezpieczenia
emerytalnego także z tytułu zwolnionego.
Wniosek może dotyczyć objęcia ubezpieczeniem tylko emerytalnym albo tylko ren-
towym, albo obydwoma tymi ubezpieczeniami łącznie115.
6.3. Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe

Dobrowolnie przystąpić do ubezpieczenia chorobowego mogą osoby z kręgu 119
osób objętych obowiązkowo ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym, które
enumeratywnie wylicza art. 11 ust. 2 u.s.u.s. Są to osoby:
1) wykonujące pracę nakładczą;
2) wykonujące pracę na podstawie umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo innej
umowy o świadczenie usług, do której zgodnie z Kodeksem cywilnym stosuje się
przepisy dotyczące zlecenia;
3) prowadzące pozarolniczą działalność;
4) współpracujące przy wykonywaniu umów zlecenia i prowadzeniu działalności po-
zarolniczej;
5) wykonujące odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odby-
wania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania;
6) duchowni.
Ustawowe sformułowanie w art. 11 ust. 2 u.s.u.s.: „osoby objęte obowiązkowo ubezpie-
czeniem emerytalnym i rentowym”, jest interpretowane jako powiązanie dobrowol-
nego ubezpieczenia chorobowego z realizowanym jednocześnie obowiązkowo ubezpie-
czeniem emerytalnym i rentowym z tego samego tytułu116.
114 Tylko jednak do granic wskazanych w ustawie.

115 Taki sam pogląd wyraża też J. Stelina, Dobrowolne ubezpieczenie emerytalne, w: T. Bińczycka-
-Majewska (red.), Konstrukcje prawa emerytalnego, Kraków 2004, s. 297. W praktyce ZUS łączy oba te
ubezpieczenia. To połączenie jest konieczne tylko przy ubezpieczeniu „pierwotnym”, gdyż ze względu
na zamianę renty na emeryturę „z urzędu” osoba, która nie płaciłaby składki emerytalnej, nabyłaby
to dożywotnie świadczenie tylko za składkę rentową.
116 Tak T. Bińczycka-Majewska, Zbieg tytułów ubezpieczenia emerytalnego i rentowego w nowym
systemie ubezpieczeń społecznych, PiZS 2000, nr 12, s. 3; Ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych.
Taka regulacja prowadzi do sytuacji, że osoby, które w wyniku zbiegu tytułów zostały
zwolnione z obowiązku ubezpieczenia emerytalnego i rentowego z tytułu określonej
działalności, zostają pozbawione prawa do ubezpieczenia się od utraty dochodu
z danej działalności spowodowanego czasową niezdolnością do pracy lub macierzyń-
stwem117. Inaczej mówiąc, dobrowolne ubezpieczenie chorobowe możliwe jest tylko
jako związane z obowiązkowym ubezpieczeniem emerytalnym i rentowym z tego sa-
mego tytułu.
Jakkolwiek powyższa interpretacja może wynikać z literalnej wykładni przepisu, nie
ma jednak żadnych logicznych racji dla (nierozerwalnego) łączenia ubezpieczenia cho-
robowego z danego tytułu z realizacją z tego samego tytułu obowiązkowego ubezpie-
czenia emerytalnego i rentowego. Wydaje się bowiem, że ratio legis regulacji zawartej
w art. 11 u.s.u.s. było przyznanie osobom mającym określone tytuły prawa podjęcia
decyzji co do podlegania ubezpieczeniu chorobowemu. Należałoby raczej przyjąć, że
ustawodawca w ust. 2 wymienia osoby z katalogu obowiązkowego ubezpieczenia eme-
rytalnego i rentowego, które mogą być podmiotem dobrowolnego ubezpieczenia choro-
bowego118. Ograniczenie kręgu tych osób przez stawianie im warunku obowiązkowego
opłacania składki emerytalnej i rentowej z tego samego tytułu wykracza już raczej
poza istotę dobrowolności ubezpieczenia. Ratio legis tego powiązania jest trudna do
odgadnięcia119.
7. ZASADY PODLEGANIA OBOWIĄZKOWI UBEZPIECZENIA

SPOŁECZNEGO PRZEZ PRACOWNIKÓW MIGRUJĄCYCH
120 Systemy ubezpieczenia społecznego działają na zasadzie konieczności pozosta-
wania przez określony czas w ubezpieczeniu. Z tego względu przemieszczanie
się pracowników w poszukiwaniu pracy między poszczególnymi krajami (systemami)
wymaga opracowania zasad uwzględniania okresów wykonywania pracy w pozosta-
łych krajach – aby umożliwić nabycie prawa do emerytury lub innych świadczeń uza-
leżnionych od okresu pozostawania w ubezpieczeniu w przypadku nieuzyskania peł-
nego stażu ubezpieczeniowego w żadnym państwie.
Biorąc powyższe pod uwagę, sytuacja obywateli polskich przemieszczających się w po-
szukiwaniu pracy zależy od tego, czy:
1) przemieszczanie się następuje do kraju niebędącego członkiem Unii Europejskiej,
2) przemieszczanie dokonuje się w obrębie krajów członkowskich Unii Europejskiej.
Ad 1) W przypadku gdy przemieszczenie się nastąpiło do państwa niebędącego człon-
kiem UE, sytuacja może być dwojaka. Jeżeli z danym państwem jest zawarta umowa
bilateralna, to ona reguluje zasady podlegania danemu systemowi i wzajemnego zali-
Komentarz, red. J. Wantoch, Toruń–Warszawa 2007, s. 94; wyrok SN z 5 września 2008 r. (II UK
374/07, OSNP 2010, nr 1–2, poz. 24, LexisNexis nr 1987819).
117 Przepisy nie przewidują jednak ustania dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego, z chwilą
gdy nastąpiło zwolnienie z obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i rentowego.

118 Inaczej mówiąc, art. 11 u.s.u.s. podzielił osoby z katalogu art. 6 na trzy grupy (zob. pkt 2).
119 Trudno znaleźć uzasadnienie dla możliwości ubezpieczenia tylko jednego zarobku z umowy
zlecenia w sytuacji posiadania dwóch takich umów.
www.lexisnexis.pl
czania okresów ubezpieczenia. Jeżeli jednak taka umowa nie została zawarta, to oby-
watel polski może na podstawie art. 7 u.s.u.s. dobrowolnie przystąpić do ubezpieczenia
emerytalnego i rentowego w Polsce, co pozwoli mu nabyć prawo do świadczeń z pol-
skiego systemu, ale nie uchroni go przed opłacaniem składki także w kraju wykony-
wania pracy (bez ewentualnego przełożenia się tego faktu na prawo do emerytury).
Możliwość dobrowolnego przystąpienia do ubezpieczenia (art. 7 u.s.u.s.) ma też zasto-
sowanie do osób zatrudnionych na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli podmiot
zatrudniający nie ma na terenie RP siedziby.
Ad 2) Zasady podlegania ubezpieczeniu społecznemu obywateli państw członków Unii
Europejskiej, przemieszczających się na terenie Unii, uregulowane zostały w rozporzą-
dzeniu Rady (EWG) z 29 kwietnia 2004 r. nr 883/04 w sprawie koordynacji systemów
zabezpieczenia społecznego120. Normy te są uzupełniane przepisami określającymi
sposób ich stosowania, zawartymi w rozporządzeniu Rady (WE) nr 987/2009
z 16 września 2009 r., które dotyczy wykonywania rozporządzenia nr 883/04 w sprawie
koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego121.
Zasady ustalone w rozporządzeniu nr 883/04 mają zapobiegać sytuacjom, w któ-
rych pracownik przemieszczający się nie będzie podlegał ubezpieczeniu ani
w państwie poprzedniego pobytu, ani w państwie, do którego się przeniósł, jak rów-
nież sytuacjom, gdy każde państwo będzie od takiej osoby żądało opłacania składki.
W tym celu rozporządzenie nr 883/04 w art. 11 ust. 1 wprowadza zasadę jednoczes
nego podlegania ustawodawstwu tylko jednego państwa członkowskiego, co należy
rozumieć jako zasadę przynależności do jednego systemu. Podporządkowanie ustawo-
dawstwu tylko jednego państwa członkowskiego oznacza stosowanie jego postano-
wień, tak jakby zainteresowany realizował swoją aktywność zawodową w całości na
terytorium tego państwa122.
Zasada stosowania ustawodawstwa jednego państwa członkowskiego oznacza
więc, że:
1) nie można stosować dwóch ustawodawstw jednocześnie,
2) preferowana jest ciągłość stosowania dotychczasowego ustawodawstwa.
Ogólna zasada podlegania ustawodawstwu jednego państwa oznacza, że
osoba wykonująca w państwie członkowskim pracę najemną lub pracę na własny
rachunek podlega ustawodawstwu tego państwa, w którym pracuje (art. 11 ust. 3 lit. a).
Drugą zasadę realizuje art. 12 ust. 1 rozporządzenia, zgodnie z którym pracownik na-
jemny, który jest delegowany przez swojego pracodawcę do innego państwa członkow-
skiego do wykonywania pracy w imieniu tego pracodawcy, nadal podlega ustawodaw-
stwu państwa delegującego, pod warunkiem że przewidywany czas takiej pracy nie
przekracza 24 miesięcy i że osoba ta nie jest wysłana, by zastąpić inną osobę123.
120 Dz.Urz. UE 2004 L 166/1 ze zm., które zastąpiło dotychczasowe rozporządzenie nr 1408/71.
121 Dz.Urz. UE 2009 L 284/1 ze zm., które zastąpiło dotychczasowe rozporządzenie nr 574/72.
122 Zob. też Ubezpieczenia społeczne migrujących pracowników oraz osób prowadzących działalność
gospodarczą, red. T. Major, Warszawa 2004; T. Major, B. Pawłowska, Zabezpieczenie społeczne w UE

według nowych zasad, PiZS 2010, nr 5, s. 17–22.
123 Okres ten nie może być przedłużony.
Delegowanie obwarowane jest szeregiem warunków. Jednym z nich jest, aby w okresie
wysłania pracownika za granicę nadal występowała więź pracownicza pomiędzy wy-
syłającym przedsiębiorstwem a pracownikiem. Przepisy nie stwarzają też przeszkód do
oddelegowania do pracy za granicą pracownika zatrudnionego wyłącznie w celu odde-
legowania, pod warunkiem że osoba ta bezpośrednio przed delegowaniem podlegała
przynajmniej przez miesiąc ustawodawstwu państwa członkowskiego, w którym sie-
dzibę ma jej pracodawca. Delegowanie nie może zostać przedłużone ponad okres
24 miesięcy. Jest to możliwe jedynie na zasadzie wyjątku, o którym mowa w art. 16
rozporządzenia nr 883/2004.
Jeżeli w delegowaniu danego pracownika nastąpi przerwa krótsza niż 2 miesiące, to
nie powoduje ona przerwania delegowania. Przerwa dłuższa niż 2 miesiące powoduje
natomiast, że okres delegowania musi zostać potwierdzony na nowo124.
Delegowanie jest możliwe także w przypadku wykonywania pracy na własny rachunek
(art. 12 ust. 2 rozporządzenia nr 883/2004).
Jeżeli praca jest wykonywana jednocześnie w co najmniej dwóch państwach członkow-
skich, to zasady podlegania obowiązkowi ubezpieczenia społecznego ustala art. 13 roz-
porządzenia nr 883/04. Zgodnie z tym przepisem ustawodawstwo właściwe zależy od
tego, gdzie jest wykonywana znaczna część pracy. Jeżeli znaczna część pracy będzie
wykonywana w państwie miejsca zamieszkania, to właściwe będzie ustawodawstwo
tego państwa (art. 13 ust. 1 lit. a).
Jeżeli w państwie miejsca zamieszkania nie będzie wykonywana znaczna część pracy,
to będą możliwe cztery sytuacje:
1) w obu państwach praca jest wykonywana dla tego samego przedsiębiorstwa lub
pracodawcy – właściwe będzie ustawodawstwo państwa, w którym jest siedziba
przedsiębiorstwa lub pracodawcy [art. 13 ust. 1 lit. b (i)],
2) praca jest wykonywana dla różnych przedsiębiorstw lub pracodawców, którzy mają
siedzibę w tym samym państwie – właściwe będzie ustawodawstwo państwa-sie-
dziby [art. 13 ust. 1 lit. a (ii)],
3) praca jest wykonywana dla różnych pracodawców, którzy mają siedzibę w różnych
państwach – właściwe będzie ustawodawstwo państwa innego niż państwo człon-
kowskie miejsca zamieszkania [art. 13 ust. 1 lit. b (iii)],
4) zatrudnienie w obu państwach jest wykonywane na rzecz przedsiębiorstw lub pra-
codawców z siedzibą w różnych państwach członkowskich innych niż państwo
członkowskie miejsca zamieszkania – właściwym ustawodawstwem będzie ustawo-
dawstwo państwa zamieszkania [art. 13 ust. 1 lit. b (iv)].
124 Dec. Komisji Administracyjnej A-2 z 12 czerwca 2009 r.
www.lexisnexis.pl
Rozdział V
PRZEDMIOT OCHRONY
UBEZPIECZENIOWEJ
1. ZDARZENIA LOSOWE BIOTYCZNE
Z treści art. 67 Konstytucji RP wynika prawo obywatela do zabezpieczenia w razie nie-
zdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku
emerytalnego.
W ujęciu art. 67 Konstytucji RP wymagająca ochrony niezdolność do pracy to skutek
zajścia wymienionych zdarzeń w życiu człowieka.
Zdarzenia, o których mowa w art. 67, nie mają jednorodnego charakteru, choroba bo-
wiem to stan organizmu, inwalidztwo też jest odmianą tego stanu1, ale już osiągnięcie
wieku emerytalnego to inna kategoria logiczna niż ukończenie 60 albo 65 lat.
Wiek emerytalny to ustalona granica wieku, po której przyjmuje się niezdolność do pracy,
czyli jest to kategoria prawna. Kategorią biologiczną jest natomiast starość, czyli schył-
kowy etap w życiu człowieka, kiedy już traci siły witalne i nie może zarabiać na życie.
Z art. 67 Konstytucji RP wynika jednak to, że choroba albo jakaś ułomność organizmu
oraz podeszły wiek mają powodować niezdolność do zarabiania na utrzymanie swoje
i swojej rodziny, czyli sytuację wymagającą zabezpieczenia, a ten obowiązek spoczywa
na państwie.
Ochrona wynikająca z art. 67 Konstytucji RP ma zatem dotyczyć skutków zdarzeń lo-
sowych w życiu człowieka.
„Zdarzenie” oznacza w języku polskim „to, co się zdarzyło – przypadek, przy- 121
goda, traf, wypadek, wydarzenie, zajście”2. Jest to zatem jakieś zjawisko, które
zaszło w życiu człowieka bez jego woli, ale niekoniecznie bez jego udziału.
To, co człowiekowi się przytrafi, wiąże się z jego losem, stąd określenie „zdarzenie lo-
sowe”. Los obdarza nas różnie, a każde zdarzenie może być szczęśliwe albo nieszczęś
1 Inwalidą w znaczeniu potocznym jest człowiek mający jakąś ułomność fizyczną (biologiczną).
2 Mały słownik języka polskiego, Warszawa 1968; Słownik frazeologiczny języka polskiego, red.
S. Skorupka, Warszawa 1989, łączy to określenie ze zrządzeniem losu.
liwe. Zdarzenia nieszczęśliwe wywołują potrzebę ochrony, zabezpieczenia się przed

ich skutkami. Dlatego pojęcie „zdarzenie losowe” jest kojarzone potocznie ze zjawi-
skami niekorzystnymi, niepożądanymi, jakkolwiek są też zdarzenia szczęśliwe i ocze-
kiwane (np. ciąża, macierzyństwo), z którymi jednak również wiążą się niekorzystne
skutki w zakresie możliwości zarobkowania. Zatem również zdarzenia oczekiwane
(pożądane) mogą wywoływać potrzebę ochrony.
122 Istotną cechą ubezpieczenia społecznego, jego differentia specifica, która przesą-
dziła o wyodrębnieniu się tego ubezpieczenia, jest ochrona przed skutkami
zdarzeń losowych nie majątku ubezpieczonego, ale jego zdolności do pracy.
Fakt, że ubezpieczenie społeczne chroni zdolność człowieka do zdobywania własną
pracą środków utrzymania, sprawia, iż przedmiotem zainteresowania ubezpieczenia
społecznego są przede wszystkim te zdarzenia losowe, których zajście przeszkadza
w wykonywaniu pracy, czyniąc ubezpieczonego do niej niezdolnym.
123 Zdarzeniami losowymi, które mogą przeszkodzić człowiekowi w zdobywaniu środków
utrzymania, są przede wszystkim: choroba, kalectwo, ciąża, poród, macierzyństwo3,
a także starość i śmierć, która – kończąc życie jednostki – dotyka swymi skutkami
członków rodziny, którym zmarły zapewniał utrzymanie.
Cechą zdarzeń losowych, przed skutkami których chroni ubezpieczenie spo-
łeczne, jest ich biotyczność 4, tj. okoliczność, iż wszystkie one stanowią zjawisko
biologiczne, nieodłączne w życiu człowieka, są właściwe losowi człowieka jako jed-
nostki biologicznej, są „nadane”, przypisane człowiekowi przez przyrodę (są jego
„losem”). W tym też wyraża się losowość tych zjawisk.
124 Zdarzenie losowe jest w ubezpieczeniu społecznym pojmowane obiektywnie –
jako zjawisko typu przyrodniczego. Wina poszkodowanego, nawet umyślna,
przy spowodowaniu zdarzenia losowego (np. kalectwa lub śmierci) nie jest prze
słanką pozbawiającą zdarzenie losowe cechy losowości5.
125 Katalog zdarzeń losowych biotycznych jest zamknięty, co oznacza, że poza zdarze-
niami wymienionymi nie ma żadnych innych zjawisk tego typu, które mogłyby za-
grozić zdolności do pracy6, jakkolwiek zagrożenie możliwości zdobywania środków
utrzymania może także wynikać ze zjawisk innej natury, takich jak: strajki, bezrobocie,
aresztowanie, kwarantanna, porzucenie rodziny.
Sytuacje spowodowane tymi zdarzeniami też mogą być przedmiotem ochrony udzie-
lonej przez ubezpieczenie społeczne, ale najczęściej stosowane są inne formy ochrony
niż ubezpieczenie społeczne, które konstytucyjnie ma chronić skutki zdarzeń losowych
dotyczących człowieka jako jednostki biologicznej.
3 Jako związana z życiem (losem) człowieka przez konieczność prokreacji.

4 Nazwy „ryzyko biotyczne” użył W. Warkałło (Prawo i ryzyko, Warszawa 1949, s. 33; tenże,
Ubezpieczenia majątkowe, Warszawa 1965, s. 37) w odniesieniu do choroby, kalectwa i przedwczesnej
śmierci.
5 Inaczej w ubezpieczeniach gospodarczych, w których zawinione spowodowanie zdarzenia
przez poszkodowanego pozbawia je cechy losowości.

6 Zjawiska losowe innego rodzaju, np. pożar, wypadek komunikacyjny, są jedynie przyczyną zda-
rzenia losowego biotycznego, np. choroby, kalectwa, śmierci.
www.lexisnexis.pl
Rozdział V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej107
W naszym systemie prawnym spośród zjawisk innej natury niż biotyczne tylko skutki
kwarantanny w zakresie osiągania zarobków są objęte ubezpieczeniem społecznym.
Sytuacje utraty środków utrzymania z pozostałych przyczyn są chronione przez zaopa-
trzenie społeczne lub przez pomoc społeczną.
2. POJĘCIE ZDARZENIA (RYZYKA) UBEZPIECZENIOWEGO

Ubezpieczenie społeczne nie udziela świadczeń z tytułu zajścia zdarzenia loso- 126
wego (choroby, kalectwa itp.7), ale chroni skutki zdarzeń losowych w zakresie
zdolności do zdobywania środków utrzymania. Dopiero te skutki są zdarzeniami ubez-
pieczeniowymi, czyli zdarzeniami, których zajście powoduje obowiązki po stronie
ubezpieczyciela i rodzi uprawnienia po stronie ubezpieczonego.
W ubezpieczeniu społecznym należy odróżniać zdarzenia losowe i zdarzenia 127
ubezpieczeniowe. Zdarzenie (ryzyko) ubezpieczeniowe – w odróżnieniu od
zdarzeń losowych mających byt faktyczny, realny – jest tworem prawnym w tym sensie,
że dopiero objęcie określonego skutku zdarzenia losowego ochroną ubezpieczeniową
(tzn. przyznanie odpowiedniego świadczenia) kreuje byt prawny danego zdarzenia,
podnosi je do rangi kategorii prawnej.
Jakkolwiek tradycyjnie mówi się o ubezpieczeniu na wypadek choroby, macierzyń-
stwa, inwalidztwa8 czy starości, to ochroną są objęte nie te zdarzenia, ale dopiero
skutki, jakie te zdarzenia mogą wywołać w zakresie zdolności do zdobywania
środków utrzymania9. A te mogą być różnorodne albo może ich w ogóle nie być. Nie
zawsze człowiek chory jest jednocześn ie niezdolny do pracy i nie zawsze śmierć męża
lub ojca oznacza utratę żywiciela. Twierdzenie, że ubezpieczenie społeczne chroni na
wypadek choroby, śmierci, macierzyństwa lub starości, jest swego rodzaju skrótem
myślowym. Chroni ono na wypadek określonych rodzajów skutków, jakie te zda-
rzenia losowe mogą spowodować w zakresie zdolności do zdobywania środków
utrzymania. „Zdarzeniem” (ryzykiem) dla ubezpieczenia społecznego jest dopiero
zajście tych skutków.
Zdarzenie ubezpieczeniowe jako termin technicznoprawny oznaczający rodzaj sytuacji,
w jakiej znalazł się ubezpieczony w wyniku zajścia w jego życiu zdarzenia losowego,
określa tym samym rodzaj potrzeby, która ma być zaspokojona i na wypadek której
prawo przewiduje okreś lony rodzaj świadczenia ubezpieczeniowego. Takiemu rozu-
mieniu ryzyka ubezpieczeniowego odpowiada też rozumienie ubezpieczenia społecz-
nego jako systemu przezorności społecznej, nakierowanego na zaspokojenie potrzeb
osób niezdolnych do ich samodzielnego zaspokojenia na zasadzie udziału w procesie
pracy, z powodu przeszkód losowych o charakterze przejściowym lub trwałym.
W ubezpieczeniu społecznym następuje więc rozdzielenie pojęć „zdarzenie lo-
sowe” i „ryzyko (zdarzenie) ubezpieczeniowe”, jakkolwiek są one ze sobą ściśle
7 Te zdarzenia są przedmiotem ochrony udzielanej przez ubezpieczenie zdrowotne.

8 Inwalidą w znaczeniu potocznym jest człowiek mający jakąś ułomność biologiczną.
9 Samo zajście zdarzenia losowego, np. choroby, jest przedmiotem ochrony w ubezpieczeniu
zdrowotnym.
powiązane10. Każde zdarzenie ubezpieczeniowe to określona przepisami sytuacja

życiowa spowodowana zdarzeniem losowym, oznaczająca rodzaj i zakres wpływu
zdarzenia losowego na zdolność do zdobywania środków utrzymania. Prawo
udziela tym sytuacjom ochrony zróżnicowanej ze względu na rodzaj potrzeb, jakie zo-
staną wywołane. Ochrona z tytułu zajścia samego zdarzenia losowego jest zupełnie
wyjątkowa (zasiłek pogrzebowy).
128 Skutki tego samego zdarzenia losowego mogą być różnorodne. Na przykład cho-
roba, jako zdarzenie losowe, może spowodować czasową niezdolność do pracy,
trwałą niezdolność do pracy albo zmniejszenie sprawności do pracy. Podobnie macie-
rzyństwo wywołuje różne skutki (przeszkody) w zakresie wykonywania pracy i zdoby-
wania środków utrzymania, takie jak: konieczność pielęgnacji niemowlęcia, koniecz-
ność opieki nad chorym dzieckiem albo dzieckiem niepełnosprawnym.
Uznanie wymienionych sytuacji za godne ochrony ze społecznego punktu widzenia
i przyznanie na wypadek zajścia każdej z nich określonego świadczenia ubezpieczenio-
wego wyjaśnia proces przekształcania się zdarzenia losowego w ryzyko ubezpiecze-
niowe.
Ta różnorodność skutków zdarzeń losowych powoduje, że w ubezpieczeniu społecznym
nie można postawić znaku równości między pojęciami „zdarzenie losowe” i „ryzyko
(zdarzenie) ubezpieczeniowe”. Wielość skutków zdarzenia losowego sprawia, że
ochrona ubezpieczeniowa tych skutków zależy od znaczenia i rangi nadawanej
danemu skutkowi i możliwości ekonomicznych decydujących w znacznym stopniu
o zakresie ochrony. Dlatego przy skończonym (zamkniętym) katalogu zdarzeń loso-
wych katalog zdarzeń (ryzyk) ubezpieczeniowych jest otwarty i zmienny.
Katalog zdarzeń losowych jest katalogiem niejako naturalnym, katalog ryzyk
ubezpieczeniowych jest natomiast całkowicie, co do zakresu i treści, zależny od
woli ustawodawcy. W odniesieniu np. do choroby początkowo objęto ochroną tylko te
skutki tego zdarzenia losowego, które polegały na trwałej utracie zdolności do zarob-
kowania. Później wprowadzono ubezpieczenie na wypadek czasowej niezdolności do
10 Zapewne z tego względu w katalogu ryzyk ubezpieczeniowych sformułowanych przez
K. Krzeczkowskiego (Idee przewodnie ubezpieczeń społecznych, Warszawa 1936) znajdują się: choroba,
nieszczęśliwy wypadek, niezdolność do pracy (inwalidztwo), brak pracy, macierzyństwo, gruźlica,
choroby zawodowe, kalectwo. W Programie Ubezpieczeń Społecznych przyjętym na Międzynaro-
dowej Konferencji w sprawie ubezpieczeń społecznych (Wiedeń, 2−6 marca 1953 r.) za ryzyka ubez-
pieczeniowe uznaje się: chorobę, macierzyństwo, inwalidztwo, starość, nieszczęśliwy wypadek przy
pracy i chorobę zawodową, całkowite i częściowe bezrobocie, śmierć. Wśród zdarzeń zaliczanych do
kategorii ryzyk ubezpieczeniowych przez W. Szuberta (O charakterze prawnym ubezpieczenia społecz-
nego, PiZS 1972, nr 3) znajdujemy: chorobę, macierzyństwo, starość, inwalidztwo przed dożyciem
wieku starczego, śmierć żywiciela rodziny, wypadek w zatrudnieniu i chorobę zawodową, obciążenie
kosztami utrzymania rodziny. We współczesnej literaturze do ryzyk (zagrożeń) społecznych zalicza
się: ryzyko choroby, macierzyństwo, inwalidztwo (niezdolność do pracy), śmierć żywiciela rodziny,
wypadek przy pracy, bezrobocie, starość, nagły wypadek, niedołęstwo starcze, nagłą stratę majątku,
niedostatek (T. Szumlicz, Solidaryzm i indywidualność w ubezpieczeniu społecznym – referat wygło-
szony na Konferencji „Ubezpieczenia społeczne dawniej i dziś”, Wrocław, 4−5 kwietnia 2013 r.).
Wszystkie te katalogi uwzględniają jednocześnie i zdarzenia losowe, i skutki zdarzeń losowych. Do-
tyczy to w szczególności inwalidztwa (d. nazwa niezdolności do pracy), które oznaczało ochronę
określonego rodzaju społecznego skutku, choroby czy kalectwa. Podobnie wypadek przy pracy czy
choroba zawodowa oznaczają tylko inną ochronę skutków choroby, kalectwa czy śmierci żywiciela.
www.lexisnexis.pl
pracy, a stosunkowo niedawno11 nasze prawo objęło ochroną także sytuację zmniej-
szonej sprawności do pracy. Stopniowo też rozszerzał się zakres chronionych skutków
w postaci przeszkód w świadczeniu pracy, jakie mogą wynikać z macierzyństwa. O ile
pierwotnie ochroną objęta była tylko konieczność powstrzymywania się od pracy
w związku z połogiem (zasiłek połogowy), później rozciągnięta na opiekę nad niemow-
lęciem (zasiłek macierzyński), o tyle obecnie chroni się także konieczność pielęgnacji
chorego dziecka (zasiłek opiekuńczy)12 (zob. schemat 3).
W obecnym stanie prawnym katalog zdarzeń będących ryzykiem ubezpiecze- 129
niowym obejmuje:
1) czasową niezdolność do pracy,
2) zmniejszenie sprawności do pracy,
3) trwałą niezdolność do pracy (d. inwalidztwo),
4) utratę żywiciela,
5) utratę pracy w okresie ciąży,
6) konieczność powrotu do zdrowia po porodzie (8 tygodni)13,
7) konieczność opieki nad niemowlęciem,
8) konieczność opieki nad dzieckiem (zdrowym do lat 8, chorym do lat 14) oraz innym
członkiem rodziny,
9) zaprzestanie pracy po osiągnięciu wieku emerytalnego.
Wszystkie te zdarzenia ubezpieczeniowe w swej treści oznaczają konkretną sytuację
życiową, w jakiej znalazł się ubezpieczony w wyniku zajścia w jego życiu zdarzenia lo-
sowego. Każda z tych sytuacji faktycznych, stając się ryzykiem ubezpieczeniowym14,
chroniona jest odpowiednim świadczeniem ubezpieczeniowym, co nie oznacza jednak,
że katalog świadczeń pokrywa się ilościowo z katalogiem zdarzeń ubezpieczeniowych.
Jedno świadczenie ubezpieczeniowe może bowiem „obsługiwać” kilka zdarzeń ubez-
pieczeniowych (np. zasiłek chorobowy przysługuje w razie czasowej niezdolności do
pracy z powodu choroby, w razie odosobnienia w związku z chorobą zakaźną oraz
w razie poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandydatów
na dawców komórek, tkanek i narządów).
Rzadziej zdarza się natomiast, aby jedna sytuacja (ryzyko) była chroniona więcej niż
jednym rodzajem świadczenia. W naszym prawie występuje to w odniesieniu do ry-
zyka czasowej niezdolności do pracy chronionej zasiłkiem chorobowym, a po wyczer-
paniu prawa do zasiłku chorobowego – świadczeniem rehabilitacyjnym. Podobnie
w razie trwałej niezdolności do pracy może ubezpieczonemu przysługiwać albo renta
szkoleniowa, albo renta stała lub okresowa z tytułu niezdolności do pracy (zob.
schemat 3).
11 Ustawą z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie
choroby i macierzyństwa (tekst jedn. Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 143 ze zm.).
12 Jakkolwiek zrezygnowano z ochrony w okresie urlopu wychowawczego i zniesiono prawo do
zasiłku wychowawczego.
13 Ochrona dotyczy też sytuacji, gdy dziecko urodziło się martwe albo zmarło w pierwszych ty-
godniach życia.
14 Np. śmierć ubezpieczonego będzie oznaczać zajście ryzyka utraty żywiciela tylko wtedy, gdy
członkowie rodziny mieli prawo pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego.

Schemat 3. Relacje między pojęciami: zdarzenie losowe – zdarzenie ubezpiecze

niowe – świadczenia
Ryzyko
Zdarzenie losowe Świadczenia Fundusz
ubezpieczeniowe
Czasowa niezdolność Zasiłek chorobowy

CHOROBA
do pracy i świadczenie
rehabilitacyjne ubezpieczenie
chorobowe
albo
Zmniejszona Zasiłek wypadkowe
sprawność wyrównawczy
Trwała niezdolność Renta z tytułu

KALECTWO
do pracy niezdolności do pracy
ubezpieczenie
rentowe albo
wypadkowe
ŚMIERĆ Utrata żywiciela Renta rodzinna
Utrata pracy z powodu Zasiłek

CIĄŻA likwidacji pracodawcy w wysokości zasiłku
macierzyńskiego
8-tyg. urlop w celu

PORÓD regeneracji sił
Zasiłek macierzyński
Urlop macierzyński,
urlop rodzicielski,
urlop ojcowski
ubezpieczenie
MACIERZYŃSTWO chorobowe
Konieczność opieki Zasiłek

nad dzieckiem opiekuńczy
Zaprzestanie pracy ubezpieczenie

STAROŚĆ po osiągnięciu wieku Emerytura emerytalne
emerytalnego
www.lexisnexis.pl
3. PRAWNA KLASYFIKACJA ZDARZEŃ LOSOWYCH

BIOTYCZNYCH
Omówione wyżej zdarzenia losowe same nie są przedmiotem ochrony udzielanej przez 130
ubezpieczenie społeczne. Inaczej mówiąc, zachorowanie, śmierć czy macierzyństwo
nie uzasadniają ochrony (wypłaty świadczeń). Uzasadnia to dopiero niezdolność do
pracy wywołana tymi zdarzeniami.
Oprócz ochrony skutków wymienionych wyżej zdarzeń losowych w zakresie zdolności
do pracy, przepisy ubezpieczeniowe przewidują także ochronę skutków wypadku przy
pracy, wypadku w drodze do pracy lub z pracy, wypadku zrównanego z wypadkiem
przy pracy i choroby zawodowej.
Ustawy ubezpieczeniowe obowiązujące przed 2003 r. przewidywały też ochronę wy-
padku w okolicznościach szczególnych. Obecnie to zdarzenie jest chronione odrębną
ustawą15. Przewiduje ona ochronę obywateli w razie zadziałania przyczyny ze-
wnętrznej i doznania urazu lub śmierci podczas wykonywania czynności ważnych ze
społecznego punktu widzenia, jak np. ratowanie innych osób od grożącego im niebez-
pieczeństwa, ściganie lub ujęcie osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa, wyko-
nywanie funkcji radnego, sołtysa, ławnika i innych czynności wymienionych w art. 2
ustawy.
Prima facie wydawać by się mogło, że wypadki te stanowią poszerzenie katalogu zda-
rzeń losowych o zdarzenia losowe innego typu niż biotyczne. Tak jednak nie jest. Wy-
padek to zdarzenie losowe, potocznie kojarzone z faktem zadziałania w sposób nie-
oczekiwany przyczyny zewnętrznej na poszkodowanego, w wyniku czego może dojść
do urazu lub śmierci. Inaczej mówiąc, choroba, kalectwo lub śmierć mogą zostać spo-
wodowane przyczyną wewnętrzną albo przyczyną zewnętrzną (wypadek). Wypadek
w znaczeniu potocznym oznacza zatem zewnętrzny charakter przyczyny zdarzenia lo-
sowego biotycznego.
Sam rodzaj przyczyny (wewnętrzna, zewnętrzna) choroby, kalectwa lub śmierci (zda-
rzenia losowego) nie ma znaczenia prawnego. Ubezpieczenie społeczne nie różnicuje
ochrony z punktu widzenia charakteru przyczyny uszkodzenia zdrowia lub śmierci.
Niezależnie zatem od tego, czy są one spowodowane przyczyną zewnętrzną czy we-
wnętrzną, zakres udzielanej ochrony jest taki sam.
O zróżnicowaniu sytuacji prawnej (zakresie ochrony) decydują natomiast 131
okoliczności zadziałania przyczyny zewnętrznej. Okoliczności te dzieli się ge-
neralnie na należące do sfery spraw prywatnych albo do sfery spraw zawodowych
(publicznych). Do tej ostatniej zaliczono czynności będące wykonywaniem pracy lub
innej działalności zarobkowej, czynności zrównane z wykonywaniem pracy oraz odby-
wanie drogi do pracy lub z pracy.
Jeśli zatem do zachorowania, kalectwa lub śmierci dojdzie w wyniku zadziałania przy-
czyny zewnętrznej – wtedy gdy ubezpieczony znajduje się w sferze spraw prywatnych
15 Ustawa z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków i chorób zawodowych
powstałych w szczególnych okolicznościach (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 737).
– to uszkodzenie zdrowia lub śmierć zakwalifikowane zostaną tak samo, jak te spowo-
dowane przyczyną wewnętrzną, tj. jako „z ogólnego stanu zdrowia”. Jeśli natomiast
przyczyna zewnętrzna zadziała w okolicznościach ze sfery spraw zawodowych (pu-
blicznych), to doznane uszkodzenia zdrowia lub śmierć zostaną zaklasyfikowane jako
„z wypadku”, a ochrona udzielana ich skutkom będzie korzystniejsza.
Dalsze zróżnicowanie ochrony będzie wynikać z rodzaju czynności, w czasie których
zadziałała przyczyna zewnętrzna. Ustawodawca odróżnia tu wykonywanie pracy, wy-
konywanie czynności traktowanych na równi z pracą i odbywanie drogi do pracy lub
z pracy i wiąże z tym pojęcia: wypadek przy pracy, wypadek zrównany z wypadkiem
przy pracy albo wypadek w drodze do pracy lub z pracy (zob. schemat 4).
Jeżeli autobus wpadnie na drzewo (wypadek komunikacyjny), to każda z osób może ulec in-
nemu wypadkowi w znaczeniu prawnym. Kierowca ulegnie wypadkowi przy pracy, jadący do
pracy pracownik – wypadkowi w drodze do pracy, pracownik jadący w delegację – wypadkowi
zrównanemu, ławnik udający się na rozprawę – wypadkowi w szczególnych okolicznościach,
a pracownica, która jechała po zakupy, dozna urazu w okolicznościach ze sfery spraw prywat-
nych i będą jej przysługiwały świadczenia z ogólnego stanu zdrowia.
132 Z przedstawionego rozumowania wynika, że określenie „wypadek przy pracy” to

kwalifikacja prawna zdarzenia losowego, tj. choroby, kalectwa lub śmierci, spowo-
dowanego przyczyną zewnętrzną, która zadziałała w okolicznościach wykonywania
pracy (w związku z pracą).
133 Podobnie należy rozumieć pozostałe rodzaje wypadków oraz chorobę zawodową.
Są to wszystko nazwy określające szkody na osobie, jakich pracownik doznał
w związku z wykonywaniem czynności ze sfery spraw zawodowych. O zakwalifiko-
waniu zatem danego zdarzenia losowego (zachorowania, kalectwa lub śmierci) do zda-
rzeń „uprzywilejowanych”, tzn. szczególnie chronionych, decydują przede wszystkim
okoliczności, w jakich doszło do wystąpienia przyczyny zewnętrznej danego uszko-
dzenia zdrowia.
Należy zatem przyjąć, że pojęcia: wypadek przy pracy, choroba zawodowa, wy-
padek zrównany z wypadkiem przy pracy, wypadek w drodze do pracy lub
z pracy, nie są rodzajami zdarzeń losowych innego typu niż biotyczne, ale pojęciami
prawnymi otrzymanymi w wyniku dokonania oceny (kwalifikacji prawnej) zdarzeń
losowych biotycznych (choroba, kalectwo, śmierć) z punktu widzenia okoliczności za-
działania przyczyny zewnętrznej.
Do pojęcia choroby zawodowej dochodzimy natomiast, dokonując podziału
uszkodzeń zdrowia lub życia, do których doszło w okolicznościach wykonywania
pracy, stosując kryterium rodzaju (charakteru) związku przyczyny z pracą16. Jeśli
przyczyna zewnętrzna będzie zakłóceniem procesu pracy, to uszkodzenia zdrowia na-
zwane zostaną wypadkami przy pracy. Jeśli natomiast przyczyną zewnętrzną choroby,
kalectwa lub śmierci będzie rodzaj i charakter pracy, to te szkody na osobie zakwalifi-
kowane zostaną jako „choroba zawodowa”.
16 Wbrew powszechnemu mniemaniu nie decyduje o tym cecha nagłości (zob. dalej).
www.lexisnexis.pl
Głuchota spowodowana pracą w hałasie zostanie zakwalifikowana jako choroba zawodowa.

Jeśli jednak do uszkodzenia słuchu dojdzie w wyniku uderzenia pracownika w głowę
w miejscu i czasie pracy, to będzie ona zakwalifikowana jako wypadek przy pracy, a jeżeli
w sferze spraw prywatnych, to głuchota będzie zdarzeniem z ogólnego stanu zdrowia.
Uwzględniając dokonany podział (klasyfikację) zdarzeń losowych ze względu na 134

okoliczności towarzyszące ich wystąpieniu, w katalogu zdarzeń losowych bio-
tycznych należy umieścić chorobę, kalectwo i śmierć z ogólnego stanu zdrowia i wy-
mienione rodzaje wypadków oraz chorobę zawodową.
Należy więc stwierdzić, że poszerzenia katalogu zdarzeń losowych biotycznych
o wspomniane wypadki dokonano tylko w wyniku podziału zdarzeń losowych
(choroby, kalectwa i śmierci) za pomocą przyjętych kryteriów.
„Wypadkami” w rozumieniu ubezpieczenia społecznego nie są zatem zdarzenia lo-
sowe, takie jak: pożary, katastrofy, wypadki komunikacyjne, powodzie. Wszystkie te
zjawiska wpływają bowiem jedynie w sposób pośredni na zdolność człowieka do pracy,
będąc przyczyną zewnętrzną zdarzeń typu biotycznego (choroby, kalectwa, śmierci).
Wypadkiem przy pracy nie będzie więc pożar, który spowodował śmierć ubezpieczo-
nego, ale doznana szkoda na osobie lub śmierć ubezpieczonego w wyniku pożaru
w miejscu pracy.
Dokonywanie powyższej klasyfikacji ma na celu wydzielenie tych szkód na osobie pra-
cownika, które pozostają w związku z pracą, i zróżnicowanie zakresu i rozmiaru
ochrony ubezpieczeniowej udzielanej skutkom zdarzeń losowych powiązanych z pracą.
Z zakwalifikowaniem zdarzenia losowego do jednego z wymienionych rodzajów wy-
padków lub z uznaniem go za chorobę zawodową wiąże się większa dostępność świad-
czeń przejawiająca się w rezygnacji z warunku posiadania stażu ubezpieczeniowego
oraz często korzystniejsze zasady ustalania wysokości i pobierania świadczeń.
Z punktu widzenia biologii człowieka choroba biologiczna i wymienione wszystkie ro- 135
dzaje wypadków są zdarzeniami tożsamymi. Wszystkie oznaczają bowiem jakieś od-
stępstwo od pełnego zdrowia, a uznanie ich za odrębne zdarzenia losowe (według kry-
terium okoliczności, w jakich ten uszczerbek na zdrowiu powstał) zostało podyktowane
tylko i wyłącznie różnicowaniem zakresu udzielanej ochrony.
Pojęciowa tożsamość wymienionych rodzajów zdarzeń (wypadków) ze zdarzeniem lo-
sowym typu: choroba, kalectwo, śmierć, przejawia się przede wszystkim w identycz
ności skutków, jakie każde z nich może spowodować. Zarówno bowiem choroba, ka-
lectwo lub śmierć, jak i wszystkie rodzaje wypadków oraz choroba zawodowa mogą
spowodować albo czasową niezdolność do pracy, albo zmniejszoną sprawność do pracy,
albo trwałą niezdolność do pracy (dawniej inwalidztwo) (zob. schemat 5).
Schemat 4. Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych
zdarzenia losowe
(choroba, kalectwo, śmierć)
kryterium rodzaju przyczyny
spowodowane spowodowane przyczyną

przyczyną wewnętrzną zewnętrzną
kryterium sfery zadziałania

przyczyny zewnętrznej
w okolicznościach ze sfery w okolicznościach ze sfery spraw

spraw prywatnych publicznych
kryterium rodzaju czynności
wykonywanie
czynności odbywanie okoliczności
oracy
zrównane drogi do pracy społeczne
lub innej
z pracą i z pracy ważne
działalności
klasyfikacja prawna
wypadek wypadek wypadek

zdarzenia z tzw. przy pracy zrównany w drodze wypadek
ogólnego stanu lub choroba z wypadkiem do pracy w szczególnych
zdrowia zawodowa przy pracy lub z pracy okolicznościach*
* Jest to pojęcie z zakresu metody zaopatrzeniowej.

www.lexisnexis.pl
Schemat 5. Ochrona skutków zdarzeń losowych w zależności od kwalifikacji prawnej
zdarzenia losowe biotyczne

spowodowane przyczyną spowodowane przyczyną

wewnętrzną zewnętrzną
przyczyna ze sfery przyczyna ze sfery

spraw prywatnych spraw zawodowych
zdarzenia kwalifikowane jako wypadek przy pracy wypadek wypadek w drodze do pracy
z tzw. ogólnego stanu zdrowia i choroba zawodowa zrównany lub z pracy
czasowa trwała czasowa trwała czasowa trwała

utrata utrata utrata
niezdolność niezdolność niezdolność niezdolność niezdolność niezdolność
żywiciela żywiciela żywiciela
do pracy do pracy do pracy do pracy do pracy do pracy
świadczenia renty świadczenia renty

wszystkie świadczenia
z ubezpieczenia z ubezpieczenia z ubezpieczenia z ubezpieczenia
z ubezpieczenia wypadkowego
chorobowego rentowego chorobowego rentowego

4. WINA UBEZPIECZONEGO A ZAJŚCIE ZDARZENIA

LOSOWEGO
136 Ubezpieczenie społeczne chroni ubezpieczonego przed skutkami zdarzeń loso-
wych w zakresie zdolności do pracy i samodzielnego zdobywania środków utrzy-
mania. Zdarzenie losowe pojmowane jest obiektywnie i oznacza zajście określonego
typu zjawiska przyrodniczego w życiu człowieka17, takiego jak: choroba, kalectwo lub
śmierć, które nawet zawinione przez poszkodowanego nie przestają mieć cechy loso-
wości.
„Losowość” zdarzenia wyraża zatem związanie danego zjawiska z życiem (losem) czło-
wieka, a nie niezależność danego zjawiska od jego woli (winy). Przy takim pojmowaniu
losowości zdarzeń, wina ubezpieczonego nie pozbawia zdarzenia tej cechy i nie jest
elementem istnienia ochrony. Zdarzeniem losowym w rozumieniu ubezpieczenia spo-
łecznego jest np. samobójcza śmierć pracownika lub śmierć wskutek wypadku, do któ-
rego powstania poszkodowany się przyczynił, a nawet go wyłącznie zawinił, nie prze-
strzegając zasad bhp. Ubezpieczenie społeczne chroni skutki tych zdarzeń, przyznając
poszkodowanemu prawo do renty w razie trwałej niezdolności do pracy, a w razie jego
śmierci – uprawnionym członkom rodziny prawo do renty rodzinnej. Wina ubezpieczo-
nego, nawet umyślna, nie powoduje zatem odmowy uznania skutku zawinionego zda-
rzenia losowego (choroby, kalectwa, śmierci) za zdarzenie skutkujące ochroną ubez-
pieczeniową.
137 Wina poszkodowanego nie wpływa także na kwalifikację prawną zda
rzenia losowego jako wypadku przy pracy albo wypadku w drodze do pracy
lub z pracy. Definicje wypadku przy pracy i wypadku w drodze do pracy lub z pracy
kwalifikację prawną wiążą jedynie z czynnikami obiektywnymi, tj. z zewnętrznością
przyczyny i faktem zadziałania tej przyczyny w określonych okolicznościach. Jeżeli te
cechy występują, nie można odmówić uznania zawinionego zdarzenia losowego za
wypadek przy pracy albo w drodze do pracy lub z pracy. Niezdolność do pracy wskutek
zawinionego działania doprowadzającego do danego wypadku jest niezdolnością z ty-
tułu tego wypadku, jakkolwiek poszkodowany może być pozbawiony prawa do świad-
czeń wypadkowych.
138 Odmienną zasadę co do wpływu winy poszkodowanego przyjmuje natomiast
ustawa z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych
oraz ich rodzin18, a także ustawa z 18 lutego 1994 r. o zaopatrzeniu emerytalnym funk-
cjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu, Służby
Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antyko-
rupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej
i Służby Więziennej oraz ich rodzin19.
W ujęciu tych ustaw umyślne lub rażąco niedbałe zachowanie się poszkodowanego lub
stan nietrzeźwości doprowadzające do inwalidztwa lub śmierci oraz rozmyślne spowo-
17 Stąd nazwa „zdarzenia losowe biotyczne” wprowadzona przez W. Warkałłę, Prawo i ryzyko,
Warszawa 1949, s. 33, oraz tenże, Ubezpieczenia majątkowe, Warszawa 1965, s. 37.
www.lexisnexis.pl
dowanie zranienia, kontuzji lub innych obrażeń powoduje zakwalifikowanie dozna-

nego uszkodzenia zdrowia lub śmierci jako powstałego „bez związku ze służbą”. Na-
leży więc zaznaczyć, że i tu naganne zachowanie się poszkodowanego wpływa jedynie
na samą kwalifikację prawną doznanego uszczerbku na zdrowiu, tj. na zakres ochrony,
ale nie wpływa na uznanie danego zdarzenia losowego za zdarzenie dające prawo do
świadczeń (objęte ochroną).
W obu zatem systemach (tj. ubezpieczeniowym i zaopatrzeniowym) wina po
szkodowanego nie jest przesłanką wyłączającą ex definitione ochronę ubezpie
czeniową. Oznacza to, że w ubezpieczeniu społecznym skutki każdego zdarzenia loso-
wego są ryzykiem ubezpieczeniowym, z którym łączy się obowiązek świadczeń.
Pozbawienie prawa do świadczeń możliwe jest tylko z mocy wyraźnego przepisu sank-
cjonującego tę winę i tylko w odniesieniu do świadczeń kwalifikowanych20.
5. SKUTKI PRAWNE WINY POSZKODOWANEGO

Obiektywne pojmowanie zdarzeń losowych nie oznacza jednocześnie, że zawi- 139
nione zachowania poszkodowanego, doprowadzające do wystąpienia zdarzenia
losowego, nie mają w ogóle znaczenia. Przyznając bowiem generalnie ubezpieczonym
ochronę na wypadek zajścia w ich życiu określonych skutków zdarzenia losowego,
ubezpieczenie społeczne stworzyło swego rodzaju mechanizm obronny, mający zapo-
biegać wypłacie świadczeń w przypadkach uzyskania do nich prawa w sposób na-
ganny, naruszający reguły społeczne.
Pozbawienie prawa do świadczenia może mieć zastosowanie tylko jako sankcja za
określone zachowania ubezpieczonego, a nie jako wyraz braku ochrony ubezpiecze-
niowej zawinionego zdarzenia losowego.
Pozbawienie prawa do świadczeń, będąc sankcją stosowaną wobec ubezpie-
czonych, jest jednocześnie instrumentem ochrony funduszu ubezpieczeń przed
nadużyciem z ich strony. Regulacje prawne w tym zakresie powinny zatem zabez
pieczać przed wypłatą świadczeń jedynie w sytuacjach, w których mogłoby dojść
do wyłudzenia świadczenia. Jako „kara” za zawinione zachowania sankcja pozba-
wienia prawa do świadczenia może dotyczyć tylko świadczeń korzystniejszych.
Z przypadkami wyłudzenia świadczenia będziemy mieć do czynienia, jeżeli sytuacja 140
chroniona prawem lub warunki nabycia prawa do danego świadczenia będą zachodzić
jedynie formalnie, a nie rzeczywiście (np. zachowanie ubezpieczonego będzie świad-
czyć o tym, że jego stan zdrowia nie wpływa na zdolność do pracy, mimo formalnego
stwierdzenia tej niezdolności, albo staż ubezpieczeniowy w rzeczywistości jest krótszy
niż wykazany).
Za przejaw wyłudzenia świadczeń nie można jednak uważać przypadków rozmyślnego
działania21, polegających na samookaleczeniu lub samobójstwie. Należy tu pamiętać
20 Następuje wówczas zamiana świadczenia korzystniejszego na powszechne.

21 Do „rozmyślności” odwoływała się ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem
i ustawa z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie cho-
roby i macierzyństwa.
o uwagach zgłoszonych przez E. Grabowskiego22, który wywodził, że: „Chęć otrzy-

mania wynagrodzenia może wpływać na lekkomyślne lub nawet rozmyślne podłożenie
ognia pod ubezpieczoną budowlę, narażenie się jednak na ewentualną śmierć, ka-
lectwo lub ciężkie co najmniej cierpienia, mając perspektywę otrzymania w najlep-
szym razie 2/3 wynagrodzenia, a więc wiedząc na pewno, że się poniesie stratę, jest
wysoce nieprawdopodobne”.
Pozbawienie prawa do świadczeń byłoby ewentualnie uzasadnione w razie popeł-
nienia czynu przestępczego w celu uzyskania świadczeń. Mogłyby tu mieć znaczenie
tylko przestępstwa przeciwko życiu osoby, której śmierć uprawniałaby sprawcę czynu
do otrzymania świadczenia (renty rodzinnej, zasiłku pogrzebowego). Nie byłoby to
natomiast możliwe w przypadku przestępstw typu kradzież czy rozbój, w czasie po-
pełnienia których sprawca doznał szkody na osobie. Tak daleko szła regulacja zawarta
w art. 77 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich
rodzin23, który łączył utratę prawa do renty inwalidzkiej z umyślnym popełnieniem
przestępstwa i powodował, że utrata prawa do renty inwalidzkiej następowała
w każdym przypadku wystąpienia związku inwalidztwa z popełnionym umyślnym
przestępstwem (np. doznanie urazu powodującego inwalidztwo w czasie ucieczki
z miejsca przestępstwa).
141 Ustawa emerytalna nie zawiera już odpowiednika art. 77 ustawy emerytalnej
z 1982 r. Ustawodawca nie przeniósł też do nowej ustawy przepisu pozwalają-
cego na pozbawienie prawa do renty rodzinnej osoby, która przestępstwem doprowa-
dziła do śmierci żywiciela24.
142 Przesłanka „popełnienia przestępstwa” jako przyczyny zdarzenia losowego jest jednak
stosowana w odniesieniu do zasiłków chorobowych25. Ubezpieczony zostaje pozba-
wiony prawa do zasiłku chorobowego, jeżeli niezdolność do pracy powstała w wyniku
popełnienia przez niego umyślnego przestępstwa lub wykroczenia26.
W kwestii pozbawienia prawa do świadczeń ubezpieczeniowych należy więc stwier-
dzić, że sankcja ta odgrywa istotną rolę w ubezpieczeniu społecznym jako instrument
ochrony interesów ubezpieczyciela przed nadużywaniem uprawnień przez ubezpieczo-
nych. Z tego względu sankcja pozbawienia prawa do świadczeń ubezpieczeniowych,
aby mogła spełniać właściwą sobie funkcję, powinna obejmować te działania ubezpie-
czonego, które byłyby nakierowane na wyłudzenie świadczeń (nienależnych). Możliwe
jest to tylko w odniesieniu do zasiłków chorobowych. W odniesieniu do pozostałych
świadczeń naganne zachowania ubezpieczonego doprowadzające do zajścia zdarzenia
22 E. Grabowski, Ubezpieczenie społeczne w państwach współczesnych, Kraków–Warszawa 1911,

s. 68.
23Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.
24Pojawiają się jednak zamysły powrotu do tego przepisu.
25 Należy zauważyć, że nasze prawo należy do tych nielicznych systemów prawnych, które
w takim przypadku przewidują utratę prawa do zasiłku chorobowego. Przesłankę tę wprowadziła do

naszego systemu ustawa z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecz-
nego w razie choroby i macierzyństwa.
26 Art. 15 ustawy z 25 czerw ca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecz-
nego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 159).
www.lexisnexis.pl
losowego powodują jedynie pozbawienie prawa do świadczeń kwalifikowanych (ko-

rzystniejszych) i zastąpienie ich świadczeniami z tzw. ogólnego stanu zdrowia.
Utrata prawa do świadczeń kwalifikowanych (wypadkowych) jest tu sankcją za okreś
lone zachowanie poszkodowanego, a nie rezultatem nieuznawania danego zdarzenia
za wypadek przy pracy. Sankcja oznacza utratę świadczeń kwalifikowanych, a nie
utratę kwalifikacji prawnej zdarzenia. Z tego względu nie dochodzi do pozbawienia
ochrony z tytułu wypadku przy pracy27, ale do utraty korzystniej ustalonej renty
i prawa do jednorazowego odszkodowania.
Pozbawienie prawa do świadczeń ubezpieczeniowych z ogólnego stanu zdrowia moż- 143
liwe jest tylko w odniesieniu do zasiłku chorobowego, świadczenia rehabilitacyjnego
i zasiłku opiekuńczego. Sankcja ta ma najszersze zastosowanie. Prawo do tych świad-
czeń można utracić zarówno wskutek zawinionego działania, które doprowadziło28 do
powstania niezdolności do pracy, jak i za określone zachowanie się ubezpieczonego
w czasie trwania tej niezdolności przedłużające czas trwania niezdolności do pracy29.
Nie można natomiast w trybie sankcji za zawinione działania utracić prawa do emery-
tury30 ani do renty z tytułu niezdolności do pracy z ogólnego stanu zdrowia, ani do
renty rodzinnej.
Pozbawienie prawa do świadczeń ma w naszym systemie ubezpieczeń społecznych 144
charakter sankcji obligatoryjnej. Różny jest jednak czas działania tej sankcji.
Utrata prawa może obejmować cały okres trwania sytuacji chronionej albo część tego
okresu. Za cały czas traci się prawo do korzystniejszych świadczeń z tytułu wypadku
przy pracy, wypadku zrównanego lub choroby zawodowej.
Utrata prawa do zasiłku chorobowego może obejmować albo cały okres trwania tego
ryzyka ubezpieczeniowego, albo okres danego zwolnienia lekarskiego, albo tylko okres
kilku dni31.
Ubezpieczony może zostać pozbawiony danego świadczenia w całości albo tylko
w określonej jego części (tzw. redukcja wysokości)32.
27 Poszkodowany powinien zatem otrzymać świadczenie z funduszu ubezpieczenia wypadko-
wego, ale na poziomie świadczeń z ogólnego stanu zdrowia, a nie z funduszu wypłacającego świad-
czenia w razie kwalifikacji „z ogólnego stanu zdrowia”. Praktyka jest zatem zła.
28 Do tej grupy należą: umyślne uszkodzenie zdrowia w celu wyłudzenia zasiłku, pijaństwo,
udział w bójce lub pobiciu, popełnienie umyślnego przestępstwa, symulacja choroby, złe prowa-
dzenie się.
29 Wymienia się tu najczęściej następujące zachowania: nieprzestrzeganie wskazań lekarskich, nie-
stawienie się na badania lekarskie, niezgłoszenie faktu niezdolności do pracy, odmowę leczenia sanato-
ryjnego lub szpitalnego, wyjazd do innej miejscowości, wykonywanie innej czynności zarobkowej.
30 Możliwość utraty prawa do emerytury przewidują jedynie przepisy systemu zaopatrzeniowego.
31 Ustawodawca posługuje się w tym względzie dwoma terminami: „okres niezdolności do
pracy” i „okres zwolnienia lekarskiego”. Nie są to jednak pojęcia tożsame. Wydając bowiem zwol-
nienie lekarskie, lekarz stwierdza istnienie i określa przewidywany czas trwania niezdolności do
pracy. Dalsze trwanie niezdolności do pracy wymaga nowego zwolnienia lekarskiego. Okres niezdol-
ności do pracy może obejmować kilka okresów zwolnień lekarskich.
32 W naszym prawie – obniżenie zasiłku chorobowego o 25% za nieterminowe dostarczenie
zwolnienia lekarskiego.
Rozdział VI
WARUNKI NABYCIA PRAWA

DO ŚWIADCZEŃ
1. ISTOTA I ROLA WARUNKÓW
145 Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego rzadko przysługuje jedynie z tytułu
samego faktu zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego, tj. sytuacji chronionej danym
świadczeniem. Z reguły dotyczy to skutków uszkodzeń zdrowia lub śmierci kwalifiko-
wanych jako „wypadki”1. W odniesieniu natomiast do sytuacji wynikających z tzw.
ogólnego stanu zdrowia obowiązuje zasada, że nabycie prawa do świadczenia nastę-
puje dopiero po spełnieniu wymaganych warunków nabycia prawa.
Z powyższego wynika, że wszelkiego rodzaju warunki są zawsze ograniczeniem
dostępu do danego dobra (świadczenia). Im więcej warunków do spełnienia, tym
trudniejszy jest dostęp do danego świadczenia.
146 Warunki nabycia prawa do świadczeń należy odróżnić od wszystkich tych
uwarunkowań, za pomocą których ustawodawca określa chronioną sytu
ację, tj. od cech, którymi dokonuje się specyfikacji danego ryzyka ubezpieczenio-
wego. Obejmując ochroną określoną sytuację życiową pracownika, konstruując jej
prawny byt, ustawodawca tym samym otwiera ubezpieczonym dostęp do określonego
świadczenia. W tym znaczeniu niezdolność do pracy lub utrata żywiciela (ryzyko
ubezpieczeniowe) nie są warunkami nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do
pracy lub do renty rodzinnej, jakkolwiek w pewnym sensie to prawo warunkują, gdyż
trzeba się w tej sytuacji znaleźć (tj. być uznanym za niezdolnego do pracy lub stracić
żywiciela).
Jednakże nie każda osoba niezdolna do pracy otrzyma rentę, lecz tylko ta, która spełni
określone warunki. Warunki w znaczeniu prawnym to przesłanki ograniczające dostęp
do świadczeń.
Ustawodawca nie zawsze jednak respektuje różnicę między zajściem zdarzenia (sytu-
acji chronionej) a warunkami, które trzeba spełnić, aby w razie zajścia tej sytuacji
otrzymać świadczenia, i posługuje się pojęciem „warunki” w potocznym znaczeniu
1 Np. przy pracy lub choroba zawodowa.
www.lexisnexis.pl
Rozdział VI. Warunki nabycia prawa do świadczeń121
tego słowa, rozumiejąc przez nie wszystkie uwarunkowania prawne pozwalające na

wypłatę świadczenia2. Na przykład art. 57 ust. 1 ustawy emerytalnej wymienia
wśród warunków nabycia prawa do renty istnienie niezdolności do pracy, a art. 67
ust. 1 tej ustawy przez warunki nabycia prawa do renty rodzinnej rozumie wszystkie
uwarunkowania pozostawania na utrzymaniu ubezpieczonego (np. nieprzekroczenie
określonego wieku albo niezdolność do pracy) określające, kto i kiedy traci żywiciela
czyli kiedy zachodzi ryzyko utraty żywiciela.
Mówiąc o warunkach, należy przez to pojęcie rozumieć swego rodzaju „prze- 147
szkody”, które ustawodawca stawia ubezpieczonemu do pokonania w celu uzys
kania danego świadczenia. Przeszkód tych może być mniej lub więcej, ale nie jest wa-
runkiem (przeszkodą) zajścia chronionej sytuacji życiowej.
Warunki muszą być możliwe do spełnienia przez ubezpieczonego3. Z tego 148
względu np. art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej wyłącza czas pobierania renty
z tytułu niezdolności do pracy z 10 lat kalendarzowych, w jakich ma przypadać 5-letni
okres zatrudnienia będący warunkiem nabycia prawa do renty (tzw. gęstość zatrud-
nienia). Nieodliczanie tego okresu w sytuacji pobierania renty przez okres dłuższy niż
5 lat uniemożliwiłoby niektórym ubezpieczonym spełnienie warunku gęstości zatrud-
nienia4, w sytuacji ustania jednej niezdolności i powstania po jakimś okresie drugiej
niezdolności do pracy5.
To, czy i jakie warunki zostaną ubezpieczonym postawione, zależy od celów i zadań,
jakie ustawodawca chce zrealizować. Z reguły jednak ustawodawca ogranicza się do
żądania spełnienia dwóch warunków, które wynikają z ogólnych założeń ubezpie-
czenia społecznego. Są to:
1) czas zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego,
2) staż ubezpieczeniowy.
W odniesieniu do renty wymaga się też spełnienia warunku tzw. gęstości zatrudnienia.
2. CZAS ZAJŚCIA ZDARZENIA UBEZPIECZENIOWEGO

Ogólną regułą ubezpieczeniową jest, że obowiązek spełnienia świadczenia ubez- 149
pieczeniowego może powstać jedynie w ramach już istniejącego stosunku ubez-
pieczenia. Data powstania stosunku ubezpieczenia musi przeto poprzedzać w czasie
datę zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego. Inaczej mówiąc, zdarzenie ubezpiecze
niowe powinno zajść w czasie trwania ubezpieczenia.
2 Z tego względu można mówić o warunkach sensu stricto i sensu largo.

3 Np. Trybunał Konstytucyjny uznał za niemożliwy do spełnienia dla niektórych osób, a więc
niezgodny z Konstytucją, warunek 20-letniego stażu pracy w Polsce Ludowej (wyrok z 9 maja 1989 r.,
Kw 1/89, OTK 1989, poz. 3, LexisNexis nr 312380).
4 Taką regulację zawiera ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników, która nie przewiduje
wyłączenia okresu pobierania renty z 10-letniego okresu kalendarzowego przed złożeniem

wniosk u.
5 Nie ustala się spełnienia warunków nabycia prawa, jeżeli kolejna niezdolność powstała przed
upływem 18 miesięcy od ustania poprzedniej.

Biorąc pod uwagę, że ubezpieczeniu podlega się ex lege od dnia posiadania tytułu do
ubezpieczenia, zdarzenie powinno zajść po powstaniu tytułu wymienionego w art. 6,
6a i 6b u.s.u.s. (zob. rozdz. IV).
150 Ten tzw. automatyzm prawny stosunku ubezpieczenia społecznego oznacza,
że zgłoszenie do ubezpieczenia i zapłacenie składki jest jedynie czynnością
wtórną (techniczną). Jeżeli obowiązek ten nie zostanie spełniony, nie będzie to ozna-
czać, że nie powstał stosunek ubezpieczenia społecznego i że warunek zajścia zda-
rzenia w czasie ubezpieczenia nie jest spełniony, ale jedynie zwłokę po stronie płatnika
składek i wynikające z tego sankcje6.
151 Cechą ubezpieczenia społecznego jest też rozciąganie ochrony na okres po ustaniu
ubezpieczenia. Oznacza to, że dana sytuacja życiowa będzie zdarzeniem objętym
ochroną także wówczas, jeżeli zajdzie w tzw. okresie ochronnym7. Okres ochronny to
zatem czas, o który została przedłużona ochrona wynikająca z wcześniejszego ubezpie-
czenia.
Okres ochronny, przed którego upływem musi zajść zdarzenie, aby było zdarzeniem
ubezpieczeniowym skutkującym ochroną ubezpieczeniową, wynosi od kilkunastu dni
do kilkunastu miesięcy w zależności od „rangi” chronionego ryzyka i jest w pewnej
proporcji do długości okresu ubezpieczenia, będącego warunkiem nabycia prawa do
danego świadczenia. Im dłuższy jest hipotetyczny czas korzystania z danego świad-
czenia, tym dłuższy jest okres ubezpieczenia wymagany do nabycia prawa do danego
świadczenia oraz tym dłuższy jest też okres po ustaniu ubezpieczenia, na który prze-
dłuża się ochronę. Na przykład zasiłek chorobowy można otrzymać w razie niezdol-
ności do pracy powstałej w ciągu 14 dni albo 3 miesięcy po ustaniu ubezpieczenia (za-
leży to od rodzaju choroby), ale okres ochronny warunkujący nabycie prawa do renty
w wyniku zdarzenia zaszłego po ustaniu ubezpieczenia wynosi 18 miesięcy. Okres
ochronny jest nieograniczony, jeżeli ubezpieczony ma pełny staż emerytalny (20/25
lat) i stanie się całkowicie niezdolny do pracy8.
Nieograniczony w czasie okres ochronny dotyczy też skutków zdarzeń losowych kwali-
fikowanych jako wypadki przy pracy i choroby zawodowe. Ujawnienie się skutków tych
zdarzeń nawet w kilka lat od zadziałania przyczyny zewnętrznej nie stanowi prze-
szkody do uzyskania prawa do renty z tytułu wypadku przy pracy albo w drodze do
pracy lub z pracy.
W obecnym stanie prawnym nie jest natomiast możliwe9 nabycie prawa do świad-
czenia, jeżeli niezdolność do pracy wystąpiła przed powstaniem stosunku ubezpie-
czenia społecznego, przez co należy rozumieć też powstanie niezdolności po przerwie
dłuższej niż 18 miesięcy od ustania poprzedniego ubezpieczenia10.
6 Jakkolwiek nie zawsze ta cecha ubezpieczenia społecznego jest respektowana.

7 Ustawodawca nie używa tego pojęcia.
8 Art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej.
9 Przepis taki obowiązywał do 1 wrześn ia 1997 r. Obecnie jeżeli niezdolność do pracy powstała
w dzieciństwie albo w okresie nauki i jest całkowita, poszkodowany może otrzymać tylko rentę
socjalną finansowaną z budżetu państwa.
10 Chyba że poszkodowany ma staż min. 20/25 lat.
www.lexisnexis.pl
3. STAŻ UBEZPIECZENIOWY
3.1. Pojęcie stażu ubezpieczeniowego
Warunkiem nabycia prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego z tytułu zaj- 152
ścia określonego ryzyka jest z reguły posiadanie wymaganej długości stażu ubez-
pieczeniowego, czyli określonej długości okresu pozostawania w ubezpieczeniu (opła-
cania składki). Długość wymaganego stażu jest zależna od rodzaju nabywanego
świadczenia. Jeżeli nabyte ma być świadczenie długoterminowe, wymagany staż ubez-
pieczeniowy jest dłuższy niż w przypadku nabywania prawa do świadczenia krótkoter-
minowego. Świadczenie oczekiwane (emerytura) wymaga dłuższego stażu ubezpiecze-
niowego aniżeli świadczenie z tytułu zdarzenia nieoczekiwanego (niezdolność do pracy).
Ustawodawca rezygnuje z wymogu posiadania określonej długości stażu ubez- 153
pieczeniowego jako warunku do nabycia prawa do zasiłku chorobowego lub
renty z tytułu niezdolności do pracy w odniesieniu do ubezpieczonych, którzy ulegli
wypadkowi przy pracy, wypadkowi zrównanemu z wypadkiem przy pracy, wypadkowi
w drodze do pracy lub z pracy albo zachorowali na chorobę zawodową.
W ubezpieczeniu emerytalnym kryterium stosowania warunku stażu jest system,
w jakim wyliczane jest świadczenie. Na gruncie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych11 posiadanie określonej dłu-
gości stażu emerytalnego warunkuje nabycie prawa do emerytury tylko w systemie
zdefiniowanego świadczenia.
W odniesieniu do ubezpieczonych objętych systemem zdefiniowanej składki posia-
danie odpowiedniej długości stażu daje gwarancję otrzymania minimalnej emerytury,
w sytuacji gdyby środki zgromadzone przez ubezpieczonego nie pozwoliły na osiąg
nięcie tej kwoty12. Niezależnie od roli, jaką staż ubezpieczeniowy spełnia, jest on jed-
nakowo ustalony.
W klasycznym ujęciu prawo do ubezpieczenia społecznego nierozerwalnie wiąże 154
się z wykonywaniem określonej działalności zawodowej lub określoną sytuacją
życiową. Oznacza to, że samo opłacanie składek bez posiadania tytułu prawnego do
obowiązku ubezpieczenia nie powinno być możliwe, co nie wyklucza stworzenia moż-
liwości kontynuacji ubezpieczenia w określonych sytuacjach życiowych13.
Z dniem 1 stycznia 2013 r. ustawodawca odszedł od tego założenia, wprowadzając
możliwość dobrowolnego przystąpienia do ubezpieczenia emerytalnego i rentowego
dla osób, które nie mają tytułu do obowiązkowego objęcia tymi ubezpieczeniami (art. 7
u.s.u.s.)14.
Sytuacja prawna osób, które dobrowolnie przystąpiły do ubezpieczenia, jest
jednak nieco inna niż osób objętych ubezpieczeniem społecznym obowiązkowo.

12 Gwarancja nie obowiązuje, jeżeli w wymaganym stażu okres ubezpieczenia dobrowolnego
przekracza 10 lat.
13 Tak wcześn iejsze regulacje.
14 Krytyka tego rozwiązania zob. K. Ślebzak, Niektóre uwagi na tle zmian w prawie emerytalnym
wprowadzonych ustawą z 11 maja 2012 r., PiZS 2012, nr 7.

Staż ubezpieczenia dobrowolnego wiąże się z faktycznym opłacaniem składki15, nato-

miast staż ubezpieczenia obowiązkowego jest powiązany nie z czasem opłacania
składki, ale z czasem trwania obowiązku opłacenia składki (posiadania tytułu).
W odniesieniu do obowiązkowo ubezpieczonych możliwa jest zatem sytuacja, w której
nie zostałaby opłacona składka, a mimo to ubezpieczony nabyłby prawo do świadczenia,
gdyby udowodnił odpowiednio długi okres trwania obowiązku ubezpieczenia16.
155 Nie uwzględnia się natomiast okresu, za który nie zostały opłacone składki, przy usta-
laniu prawa do emerytury lub renty dla ubezpieczonych będących płatnikami składek
na własne ubezpieczenie17.
156 Oprócz okresów trwania obowiązku ubezpieczenia do stażu ubezpieczeniowego zalicza
się także różne inne okresy z życia ubezpieczonego. Wynika to z koncepcji, że świad-
czenia ubezpieczeniowe miały pełnić różnorakie funkcje pozaubezpieczeniowe, np. w za-
kresie polityki demograficznej, obronności kraju, polityki oświatowej. W efekcie świad-
czenia emerytalne i rentowe przysługiwały nie tylko z tytułu opłacania składki, choć jest
to tytuł podstawowy, ale również ze względu na inne formy aktywności społecznej,
np. służba wojskowa, wychowywanie potomstwa, studia, działalność polityczna, peł-
nienie ważnych funkcji społecznych, które składają się na dorobek życia ubezpieczonego
i jego społeczną wartość18.
3.2. Struktura stażu ubezpieczeniowego

157 Ustawy ubezpieczeniowe obowiązujące przed 15 lis topada 1991 r. dzieliły
wszystkie okresy uwzględniane w stażu ubezpieczeniowym na okresy zatrud-
nienia, okresy równorzędne z okresami zatrudnienia i okresy zaliczane do okresów
zatrudnienia.
Okresami zatrudnienia uprawniającymi do uzyskania świadczeń były okresy pozosta-
wania w stosunku pracy, w czasie których pracownik pobierał wynagrodzenie lub za-
siłek chorobowy, macierzyński lub opiekuńczy.
Okresami równorzędnymi z okresem zatrudnienia były przede wszystkim okresy wy-
konywania pracy na innej podstawie niż stosunek pracy (np. umowa o naukę zawodu,
praca adwokatów, praca nakładcza, praca w rolniczej spółdzielni produkcyjnej). Do
okresów traktowanych na równi z okresami zatrudnienia zaliczono też te okresy
trwania stosunku pracy, które nie były okresami zatrudnienia w rozumieniu ustaw
emerytalnych obowiązujących przed 1992 r. (urlopy wychowawcze, urlopy bezpłatne
dla matek opiekujących się dziećmi i wiele innych okresów enumeratywnie wymienio-
nych w ustawie). Okresy równorzędne były traktowane pod względem skutków praw-
nych tak samo jak okresy zatrudnienia, co oznaczało, że staż ubezpieczeniowy mógł się
składać tylko z okresów równorzędnych.
15 Zasada dotyczy dobrowolności pierwotnej i związanej (zob. rozdz. IV pkt 7).

16 Niezapłacenie składki wpływa jednak na wymiar świadczenia.
17 Art. 5 ust. 4 ustawy emerytalnej. Możliwe jest jednak zapłacenie zaległej składki, co nie do-
tyczy ubezpieczenia dobrowolnego.

18 W. Szubert, Ubezpieczenie społeczne, Warszawa 1986, s. 165.
www.lexisnexis.pl
Nieco inaczej traktowano okresy zaliczane do okresu zatrudnienia. Były to okresy,

które uwzględniano w stażu ubezpieczeniowym ze względu na ich znaczenie poli-
tyczne lub społeczne (np. działalności kombatanckiej i pracy przymusowej, okresy
opieki nad inwalidą I grupy, a także okresy studiów i studiów doktoranckich). Okresy
zaliczane nie miały samodzielnego znaczenia prawnego, czyli mogły stanowić tylko
uzupełnienie posiadanych okresów zatrudnienia lub równorzędnych.
Ustawa z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach 158
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw19 wprowadziła po-
dział wszystkich okresów uwzględnianych w stażu ubezpieczeniowym na okresy
składkowe, okresy uważane za składkowe i okresy nieskładkowe.
Zmiana nie polegała tylko na zmianie nomenklatury. Dokonano bowiem jednocześnie
przemieszczenia poszczególnych okresów między katalogami, przy czym nie wszystkie
dotychczasowe okresy znalazły się w nowych katalogach.
Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń 159
Społecznych przejęła tę nomenklaturę i katalogi. Okresy uwzględniane w stażu
ubezpieczeniowym jako składkowe są wymienione enumeratywnie w art. 6 ust. 1
ustawy emerytalnej, a okresy uważane za składkowe w art. 6 ust. 220. Katalog okresów
nieskładkowych zawiera art. 7 tej ustawy21.
Okresy składkowe i uważane za składkowe są uwzględniane w stażu w pełnym
wymiarze, a okresy nieskładkowe mogą być uwzględnione w stażu ubezpiecze-
niowym w rozmiarze nie większym niż 1/3 okresów składkowych. Umieszczenie
okresów nieobjętych składką w katalogu okresów składkowych ma zatem takie zna-
czenie, że okresy te mogą być uwzględnione w pełnym faktycznym wymiarze – za-
równo w stażu niezbędnym do nabycia prawa, jak i w stażu wpływającym na wymiar
świadczenia. Ponadto okresy składkowe i nieskładkowe w odmienny sposób wpływają
na wymiar świadczenia22.
Jeżeli jakiś okres kalendarzowy może być uwzględniony z kilku tytułów (np. równo- 160
legła praca i nauka), to nie można go uwzględnić równocześnie zarówno w okresach
składkowych (praca), jak i nieskładkowych (studia). Nie ma jednak przeszkód, aby lata
studiów „nieskonsumowane” przez równoległy okres pracy uwzględnić co do nad-
wyżki23. Okres nauki w szkole wyższej uwzględnia się pod warunkiem ukończenia tej
nauki (zaliczenia wszystkich egzaminów) i tylko na jednym kierunku.
W sytuacji kiedy okresy składkowe i nieskładkowe nie są wystarczająco długie, aby zo-
stał spełniony warunek posiadania wymaganego stażu, mogą być uzupełnione w za-
19 Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm., obowiązująca w okresie 15 lis topada 1991 r. – 31 grudnia
1998 r.
20 Art. 6 ust. 2 ustawy emerytalnej wymienia tzw. okresy uważane za składkowe.
21 Jak się wydaje, ustawowy podział okresów na te trzy katalogi jest bardziej umowny niż mery-
toryczny, a podział na okresy składkowe i uważane za składkowe – zbędny. Oba te rodzaje okresów
są bowiem uwzględniane na identycznych zasadach.
22 Każdy rok składkowy to emerytura wyższa o 1,3% podstawy, podczas gdy rok nieskładkowy
zwiększa emeryturę o 0,7% podstawy.

23 Uwzględnianie studiów w wymiarze określonym w programie studiów oznacza maksymalny
okres, jaki może być zaliczony, nawet gdyby studia trwały (programowo) dłużej.
kresie niezbędnym posiadanymi okresami pracy w gospodarstwie rolnym, wymienio-

nymi w art. 10 ustawy emerytalnej i traktowanymi jako okresy składkowe.
Przy ustalaniu prawa do świadczeń nie uwzględnia się niektórych okresów składko-
wych i nieskładkowych wymienionych w katalogach art. 6 i 7 ustawy emerytalnej, je-
żeli z ich tytułu jest wypłacane świadczenie rentowe z instytucji zagranicznej inne niż
renta z ubezpieczenia dodatkowego. Dotyczy to przede wszystkim okresów pracy wy-
konywanej za granicą Rzeczypospolitej Polskiej, a także na obszarze państwa pol-
skiego, w czasie gdy obszar ten wchodził w jego skład24.
161 Katalogi okresów składkowych (art. 6 ustawy emerytalnej) i nieskładkowych
(art. 7 tej ustawy) są zamknięte. Oznacza to, że nie uwzględnia się w stażu ubezpie-
czeniowym innych okresów niż wymienione, nawet jeżeli z mocy przepisów szczegól-
nych25 są zaliczane do stażu pracy, od którego zależą uprawnienia pracownicze.
Okresy zatrudnienia w rozumieniu Kodeksu pracy i okresy ubezpieczenia to pojęcia
o różnych zakresach. W ujęciu Kodeksu pracy okresem zatrudnienia jest kalendarzowy
czas pozostawania w stosunku pracy.
W stażu ubezpieczeniowym ten okres może zostać uwzględniony albo jako okres
składkowy (okres pobierania wynagrodzenia albo zasiłku macierzyńskiego, przeby-
wania na urlopie wychowawczym, odbywania zasadniczej służby wojskowej), albo
jako okres nieskładkowy (np. okres pobierania pozostałych zasiłków z ubezpieczenia
społecznego, urlop wychowawczy przed 1999 r.), albo w ogóle nieuwzględniony
(np. okres urlopu bezpłatnego innego niż na opiekę nad dzieckiem, okres tymczaso-
wego aresztowania).
162 Podział na okresy zatrudnienia, okresy równorzędne i okresy zaliczane zachował zna-
czenie przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty górniczej, kolejowej i nauczyciel-
skiej. Przy ustalaniu natomiast wysokości świadczenia okresy te muszą zostać „zamie-
nione” na składkowe lub nieskładkowe. Okresy danej pracy i okresy równorzędne
zawsze są okresami składkowymi. Okresy zaliczane (do pracy kolejowej) mogą być
natomiast okresami składkowymi lub nieskładkowymi26.
3.3. Staż do nabycia prawa i staż do wymiaru świadczenia

163 Staż ubezpieczeniowy złożony z okresów składkowych i nieskładkowych wystę-
puje w roli warunku nabycia prawa oraz wyznacznika rozmiaru tego prawa
(ustalania wysokości świadczenia). W obu tych rolach może być inaczej ujmowany.
Z tego powodu należy odróżniać staż ubezpieczeniowy do nabycia prawa i staż
ubezpieczeniowy do wymiaru świadczenia.
24 Dotyczy to przede wszystkim Ziem Zachodnich i Śląska oraz obszarów, które po drugiej
wojnie światowej znalazły się w granicach Związku Radzieckiego.

25 Takim przepisem był np. art. 96 ustawy z 19 października 1972 r. o wynalazczości (tekst jedn.
Dz.U. z 1993 r. Nr 26, poz. 117 ze zm.; nieobowiązująca), pozwalający zaliczyć do stażu pracy okres
urlopu bezpłatnego. Na tej zasadzie wiele osób domagało się zaliczenia tego urlopu do stażu emery-
talnego.
26 Zależy to od tego, czy dany okres z katalogu stażu szczególnego jest wymieniony w katalogu
art. 6 czy art. 7 ustawy emerytalnej.
www.lexisnexis.pl
W ujęciu ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych róż-

nice między tymi dwoma rodzajami stażu są raczej niewielkie i sprowadzają się do róż-
nego stosowania przeliczników stażu, co w efekcie sprawia, że mimo uwzględnienia
w obu stażach tych samych okresów mogą się one różnić długością. Przeliczniki pracy
przymusowej i okresów działalności kombatanckiej stosuje się bowiem tylko przy usta-
laniu stażu do prawa. W niektórych zatem przypadkach liczba lat wyrażająca długość
stażu do prawa będzie większa niż liczba obrazująca staż do wymiaru.
Odwrotna natomiast sytuacja wystąpi przy ustalaniu stażu pracy górniczej. Staż do
prawa będzie krótszy od stażu do wymiaru, m.in. z tego powodu, że okresy pracy pod
ziemią w przodkach i w drużynach ratowniczych uwzględni się, licząc staż do prawa
z przelicznikiem 1,5; natomiast w stażu do wymiaru – z przelicznikiem 1,8. Nadto
w stażu do wymiaru każdy rodzaj pracy górniczej stosowany jest z odpowiednim prze-
licznikiem.
Należy zauważyć, że tego typu konstrukcja (surowsze zasady liczenia stażu do prawa)
występuje z reguły przy liczeniu prawa do emerytury szczególnej, tj. emerytury w niż-
szym wieku emerytalnym (górniczej, kolejowej, nauczycielskiej). Podobna konstrukcja
występuje przy ustalaniu stażu do prawa w systemie zaopatrzeniowym. Prawo do
emerytury (renty) wojskowej lub policyjnej nabywa się tylko z tytułu okresów służby.
Inne okresy (składkowe i nieskładkowe) są uwzględniane tylko w stażu do wymiaru
emerytury27.
3.4. Kryteria różnicowania stażu ubezpieczeniowego

Staż warunkujący nabycie prawa do emerytury można sklasyfikować według 164
kryterium jego długości jako:
1) staż ogólny − 20/25 albo 15/25 lat uprawniający do emerytury w podstawowym
wieku emerytalnym28,
2) staż pracy danego rodzaju – od 5 do 25 lat – uprawniający do emerytury w niższym
wieku emerytalnym oraz do emerytury górniczej i kolejowej,
3) staż przedłużony – 30/35 lat albo 35/40 lat – uprawniający do niektórych emerytur.
Stosując natomiast kryterium struktury stażu, można wyróżnić: 165
1) staż do nabycia prawa do powszechnej emerytury29 składający się z okresów
składkowych i nieskładkowych,
2) staż do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, składający się
z okresów pracy danego rodzaju, uzupełniany stażem ogólnym (okresami składko-
wymi i nieskładkowymi),
3) staż do nabycia prawa do emerytury górniczej bez względu na wiek składający się
wyłącznie z okresów pracy górniczej pod ziemią i okresów zaliczonych30,
27 Dotyczy osób, które wstąpiły do służby przed 1 stycznia 1999 r.

28 Ale nie emerytury wcześniejszej.
29 Także wcześn iejszej, tj. mimo nieosiągn ięcia powszechnego wieku emerytalnego.
30 Okresami zaliczanymi do stażu górniczego są okresy: (1) niezdolności do pracy z tytułu wy-
padku przy pracy albo z tytułu choroby zawodowej, za które wypłacone zostało wynagrodzenie lub
zasiłek chorobowy albo świadczenie rehabilitacyjne, (2) czasowego oddelegowania pracowników,
4) staż do nabycia prawa do emerytury górniczej (ze względu na wiek) składający się
z okresów pracy górniczej i okresów równorzędnych z pracą górniczą,
5) staż do nabycia prawa do emerytury kolejowej składający się z okresów pracy na
kolei, okresów pracy równorzędnej i okresów zaliczanych31, uzupełniony okresami
składkowymi i nieskładkowymi,
6) staż do nabycia prawa do emerytury nauczycielskiej składający się z okresów pracy
nauczycielskiej uzupełniony okresami innego zatrudnienia.
Aby nabyć prawo do emerytury powszechnej lub emerytury wcześniejszej, należy wy-
kazać określony wymiar stażu składający się z okresów składkowych (art. 6 ustawy
emerytalnej) i okresów nieskładkowych (art. 7 tej ustawy) w proporcji 3:1.
Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym wymaga stażu 15 lat pracy szcze-
gólnej wymienionej w rozporządzeniu z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytal-
nego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym cha-
rakterze32 uzupełnionego do 20 (25) lat okresami składkowymi (art. 6 ustawy
emerytalnej), przy czym okresy nieskładkowe uwzględnia się w rozmiarze nie więk-
szym niż 1/3 sumy okresów pracy szczególnej i pozostałych okresów składowych.
Do stażu pracy szczególnej wlicza się tylko okresy pracy wymienionej w rozporzą-
dzeniu z 7 lutego 1983 r. wykonywanej stale i w pełnym wymiarze czasu pracy. Nie
dolicza się zatem żadnych innych okresów, których zaliczenie do okresu zatrudnienia
wynika z innych przepisów (np. okres służby wojskowej33).
W stażu do prawa i do wymiaru emerytury górniczej uwzględnia się wyłącznie okresy
pracy górniczej wymienionej w katalogach art. 50c ust. 1 i 2 albo w art. 50e ustawy
emerytalnej.
Staż do emerytury kolejowej ma podobną strukturę jak staż do emerytury w niższym
wieku emerytalnym, ponieważ okresy pracy na kolei wymienione w katalogach
art. 43–45 ustawy emerytalnej należy wykazać w wymiarze 15 lat i uzupełnić okre-
sami składkowymi z katalogu art. 6 ustawy emerytalnej i w 1/3 sumy wymienionych
okresów – okresami nieskładkowymi (art. 7 ustawy emerytalnej).
Nabycie prawa do emerytury nauczycielskiej wymaga wykazania 30 lat zatrudnienia,
w tym 20 lat okresów pracy nauczycielskiej wymienionej w Karcie Nauczyciela, a 10 lat
innego zatrudnienia34.
o których mowa w art. 50c ust. 1 pkt 6, do zawodowego pogotowia ratowniczego w Centralnej Stacji
Ratownictwa Górniczego S.A. w Bytomiu, w KGHM Polska Miedź S.A. Oddział Jednostka Ratow-
nictwa Górniczo-Hutniczego w Lubinie lub w okręgowych stacjach ratownictwa górniczego – bezpo-
średnio poprzedzone pracą górniczą wykonywaną pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu
pracy, przypadające w czasie trwania stosunku pracy (art. 50e ust. 2 ustawy emerytalnej).
31 W katalogu okresów zaliczanych są wymienione niektóre okresy z katalogów okresów składko-
wych i nieskładkowych zawartych w art. 6 i 7 ustawy emerytalnej.

32 Dz.U. Nr 8, poz. 43 ze zm.
33 Do bardziej korzystnej praktyki organów rentowych w tym względzie obliguje uchwała 7 sę-
dziów SN z 16 października 2013 r. (II UZP 6/13, OSNP 2014, nr 3, poz. 42). Sąd Najwyższy błędnie
zasugerował się przepisami, które okres zasadniczej służby wojskowej traktują jako okres wliczany
do okresu zatrudnienia, od którego zależą wszelkie uprawnienia wynikające ze stosunku pracy.
Prawo do emerytury nie jest jednak uprawnieniem pracowniczym, ale obywatelskim.
34 W praktyce uzupełnia się okresami składkowymi i nieskładkowymi.
www.lexisnexis.pl
Ustalając staż do nabycia prawa do emerytury górniczej i nauczycielskiej, uwzględnia się

posiadane okresy zatrudnienia bez rozróżnienia na składkowe i nieskładkowe (a więc
i bez stosowania proporcji 3:1). Zamiany na okresy składkowe i nieskładkowe dokonuje
się dopiero w stażu do wymiaru i tu należy stosować zasadę proporcji tych okresów35.
3.5. Przeliczniki stażu ubezpieczeniowego

Warunek posiadania stażu ubezpieczeniowego może być zrealizowany mimo krótszych 166
faktycznie okresów składkowych i nieskładkowych. Pozwala na to konstrukcja tzw.
przeliczników stażu do prawa, umożliwiających zaliczenie niektórych okresów
w wymiarze wyższym od faktycznego. Stosowanie przeliczników stażu pracy ma więc
na celu umożliwienie nabycia prawa do emerytury wcześ niej, niż wynikałoby to
z faktów.
Stosowanie przeliczników stażu do prawa do emerytury powszechnej dotyczy okresów: 167
1) działalności kombatanckiej, działalności równorzędnej z tą działalnością, okresów
zaliczanych do okresów tej działalności oraz okresów podlegania represjom wo-
jennym i okresu powojennego36,
2) pracy przymusowej wykonywanej na rzecz hitlerowskich Niemiec w okresie drugiej
wojny światowej, wykonywanej na obszarze Związku Socjalistycznych Republik
Radzieckich w okresie od 17 września 1939 r. do 31 grudnia 1956 r., pracy wykony-
wanej na rozkaz władz alianckich do 31 grudnia 1945 r. oraz wykonywanej w ko-
palniach węgla, kamieniołomach, zakładach pozyskiwania i wzbogacania rud
uranu podczas odbywania służby wojskowej w Wojsku Polskim.
Okresy działalności kombatanckiej i pracy przymusowej uwzględnia się w stażu do na- 168
bycia prawa do świadczeń w wymiarze podwójnym37. Mają one jednak już raczej histo-
ryczne znaczenie.
Przeliczniki stosuje się również do ustalania prawa do emerytury górniczej. Ustalając 169
prawo do emerytury górniczej, uwzględnia się w wymiarze półtorakrotnym okresy
pracy pod ziemią oraz w kopalniach siarki lub węgla brunatnego wykonywane na ob-
szarze państwa polskiego:
1) w przodkach bezpośrednio przy urabianiu i ładowaniu urobku oraz przy innych
pracach przodkowych, przy montażu, likwidacji i transporcie obudów, maszyn ura-
biających, ładujących i transportujących w przodkach oraz przy głębieniu szybów
i robotach szybowych,
2) w drużynach ratowniczych38.
W odniesieniu do emerytury górniczej przeliczniki stażu stosuje się także do ustalenia
stażu do wymiaru, które go zwiększają o 1,8 – 1,5 – 1,4 – 1,2 w zależności od rodzaju
pracy górniczej.
35 Jest on bowiem ustalany na podstawie ustawy o emeryturach, nie rentach z FUS.

36 Zawiera je ustawa z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących
ofiarami represji wojennych i okresu powojennego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 1206 ze zm.).
37 Art. 5 ustawy emerytalnej.
38 Art. 50d ustawy emerytalnej.
Przeliczniki 1,5 i 1,8 okresów pracy górniczej stosuje się też przy ustalaniu wysokości
powszechnej emerytury, w sytuacji gdy nie można ustalić prawa do emerytury górni-
czej, a okres tej pracy wynosił co najmniej 5 lat39.
170 Staż decydujący o prawie do emerytury kolejowej i do wymiaru świadczenia ustala
się z zastosowaniem przelicznika – 14 miesięcy stażu pracy za każdy pełny rok
(12 miesięcy) zatrudnienia na parowym, spalinowym lub elektrycznym pojeździe
trakcyjnym, w drużynach konduktorskich oraz na stanowiskach manewrowych lub
ustawiaczy40.
4. WARUNEK „GĘSTOŚCI” ZATRUDNIENIA

Niekiedy wymaga się tzw. gęstości stażu, czyli pozostawania w ubezpieczeniu przez
wymagany okres w ustalonym przedziale czasowym. W naszym systemie warunek ten
występuje w ubezpieczeniu rentowym, gdzie się wymaga, aby cały staż do prawa do
renty (5 lat) został spełniony w ciągu ostatnich 10 lat przed zgłoszeniem wniosku
o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy41. Warunek „gęstości” nie jest
wymagany od ubezpieczonego, który jest całkowicie niezdolny do pracy i ma staż ubez-
pieczeniowy wynoszący co najmniej 25 lat dla kobiety i 30 lat dla mężczyzny.
Spełnienie tego warunku ułatwia regulacja (art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej), w myśl
której do tego 10-letniego okresu kalendarzowego nie wlicza się okresów pobierania
renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej.
Warunek „gęstości” zatrudnienia ma na celu wymuszenie aktywności zawodowej i za-
pobieganie sytuacjom, w których przepracowanie 5 lat umożliwiłoby nabycie prawa do
renty przy krótkich okresach zatrudnienia w dużych odstępach czasowych.
Swego rodzaju warunek „gęstości” zatrudnienia był stosowany w odniesieniu do prawa
do emerytury przez przepisy dekretu z 25 czerwca 1954 r. i ustawy z 23 stycznia
1968 r., które wymagały, aby zatrudnienie ustało nie wcześniej niż 5 lat przed osiąg
nięciem wieku emerytalnego.
Aktywność zawodowa do czasu osiągnięcia wieku emerytalnego wymagana jest nadal
od osób, które nabywają prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym.
5.ZASADY UWZGLĘDNIANIA W STAŻU OKRESÓW

ZAGRANICZNYCH
171 Przy ustalaniu stażu ubezpieczeniowego do prawa i do wymiaru emerytury w systemie
zdefiniowanego świadczenia oraz stażu do zachowania minimalnej wysokości świad-
czenia, poza okresami wymienionymi w art. 6 i 7 ustawy emerytalnej, uwzględnia się

40 Emerytury kolejowe mogą być nabywane przez mężczyzn urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.
przed ukończeniem przez nich 65 lat.
www.lexisnexis.pl
także okresy ubezpieczenia (składkowe i nieskładkowe) przebyte za granicą, jeżeli tak

stanowią umowy międzynarodowe (art. 8 ustawy emerytalnej).
Zaliczeniu podlegają okresy ubezpieczenia (składkowe i nieskładkowe) przebyte
w krajach Unii Europejskiej oraz w tych państwach nienależących do Unii, z któ-
rymi Polska zawarła umowę w zakresie zabezpieczenia społecznego42.
Podstawowe kwestie w powyższym zakresie uregulowane zostały w Traktacie o funk-
cjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE).
W art. 48 lit. a TFUE została wyrażona zasada sumowania okresów ubezpieczenia,
natomiast art. 48 lit. b TFUE formułuje tzw. zasadę eksportu świadczeń.
Zastosowanie zasady sumowania oznacza, że przy ustalaniu prawa i wysokości świad-
czeń emerytalnych przez instytucję jednego z państw członkowskich, do okresów za-
trudnienia należy zaliczyć również okresy zatrudnienia w innych państwach człon-
kowskich.
Zasada eksportu natomiast wymaga, aby każda przyznana emerytura była wypła-
cana przez instytucję ubezpieczeniową jednego z państw członkowskich osobie upraw-
nionej na terytorium tego państwa członkowskiego, w którym zamieszkuje świadcze-
niobiorca.
Prawo Unii Europejskiej ma zapewnić realizację celów wspólnotowych, w tym prawa
do swobodnego przemieszczania się w obrębie państw członkowskich Unii.
Realizacja podstawowego celu wspólnego rynku, jakim jest swobodny przepływ osób,
usług i kapitału, została wzmocniona gwarancjami dotyczącymi korzystania z prze-
pisów zabezpieczenia społecznego obowiązujących w państwach członkowskich przez
pracowników zmieniających miejsce pracy i pobytu na obszarze Unii43.
Zasady zaliczania okresów przebytych w państwach Unii Europejskiej ustalają przepisy
dotyczące koordynacji systemów ubezpieczenia społecznego:
1) rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia
2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego (Dz.Urz. UE
2004 L 166/1 ze zm.)44,
2) rozporządzenia Rady (WE) nr 987/200945 z 16 września 2009 r. dotyczącego wy-
konywania rozporządzenia nr 883/04 w sprawie koordynacji systemów zabezpie-
czenia społecznego (Dz.Urz. UE 2009 L 284/1 ze zm.)46.
42 Ostatnio takie umowy zostały zawarte ze Stanami Zjednoczonymi i z Kanadą.

43 T. Bińczycka-Majewska, Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego w Unii Europejskiej,
Kraków 1999, s. 27.
44 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 zastąpiło rozporzą-
dzenie Rady (EWG) nr 1408/71 z 14 czerwca 1971 r. w sprawie stosowania systemów zabezpieczenia
społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących działalność na własny ra-
chunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie (Dz.Urz. WE 1971 L 149/2
ze zm.).
45 Które zastąpiło dotychczasowe rozporządzenie nr 574/72.
46 Rozporządzenie Rady (WE) nr 987/2009 zastąpiło rozporządzenie Rady (EWG) nr 574/72
z 21 marca 1972 r. w sprawie wykonania rozporządzenia (EWG) nr 1408/71 w sprawie stosowania

systemów zabezpieczenia społecznego w stosunku do pracowników najemnych, osób prowadzących
Stosowanie rozporządzeń unijnych i umów bilateralnych oznacza, że jeśli osoba ubie-

gająca się o świadczenia na podstawie przepisów danego państwa członkowskiego
nie ma krajowych okresów ubezpieczenia wystarczających do nabycia prawa do
świadczenia, to instytucja ubezpieczeniowa tego państwa uwzględnia okresy ubez-
pieczenia przebyte przez tę osobę we wszystkich innych państwach członkowskich47.
Jeżeli przy ustalaniu prawa do polskich świadczeń są uwzględniane okresy ubezpie-
czenia przebyte w państwach członkowskich, to brane są pod uwagę okresy przebyte
w tych państwach również przed dniem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, czyli
przed 1 maja 2004 r.
Zgodnie z art. 6 rozporządzenia 883/2004, ustalając spełnienie warunku okresu ubez-
pieczenia, zatrudnienia, pracy na własny rachunek lub zamieszkania zrealizowane na
podstawie ustawodawstwa każdego innego państwa członkowskiego, bierze się je pod
uwagę w niezbędnym zakresie tak, jakby były to okresy spełnione na podstawie stoso-
wanego przez nie ustawodawstwa.
W polskim prawie ubezpieczenia społecznego zasady ustalania stażu ubezpieczonego
określa art. 5 ustawy emerytalnej, według którego okresy nieskładkowe uwzględnia się
w wymiarze nieprzekraczającym jednej trzeciej udowodnionych okresów składkowych.
Udowodnione okresy składkowe to suma wszystkich posiadanych okresów (krajowych
i unijnych)48 uważanych za takie przez ustawy polskie i danego kraju.
Z tego wniosek, że – ustalając staż ubezpieczeniowy – należy zsumować wszystkie po-
siadane okresy składkowe, a posiadane okresy nieskładkowe uwzględnić w rozmiarze
nieprzekraczającym 1/3 sumy okresów składkowych49.
Jeżeli osoba ubiegająca się o świadczenie ma wystarczającą liczbę okresów ubezpie-
czenia do przyznania świadczenia polskiego, to mimo posiadania okresów przebytych
w innych państwach nie uwzględnia się ich ani przy stażu do prawa, ani przy stażu do
wymiaru świadczenia, tylko przyznaje świadczenie na podstawie polskich przepisów50.
Zasady zaliczania okresów przebytych w państwach innych niż państwa członkowskie
Unii Europejskiej ustalają poszczególne umowy bilateralne51.
działalność na własny rachunek oraz do członków ich rodzin przemieszczających się we Wspólnocie
(Dz.Urz. WE 1972 L 74/1 ze zm.).
47 Każda instytucja wypłaca jednak świadczenia tylko za okresy przebyte w danym państwie.
W efekcie ile jest państw, w których dana osoba była ubezpieczona, tyle jest wypłacanych proporcjo-
nalnych świadczeń emerytalnych lub rentowych.
48 Tak Trybunał Sprawied liwości UE w wyroku z 3 marca 2011 r., C-440/09, i Sąd Najwyższy
w wyrokach z 16 czerwca 2011 r., I UK 163/11, i z 4 września 2013 r., II UK 315/12.
49 Co można zapisać jako: (S + S ) + [ns = 1/3 ∑S + S ].
PL UE PL UE
50 Okresy przebyte w innych państwach członkowskich posłużą do wyliczenia tam świadczeń
proporcjonalnych.
51 Zasady te nie odbiegają od unijnych.
www.lexisnexis.pl
Rozdział VII
WYMIAR ŚWIADCZEŃ
Z UBEZPIECZENIA
SPOŁECZNEGO
1. ZAŁOŻENIA OGÓLNE
Państwo, realizując obowiązek zabezpieczenia społecznego obywateli na wypadek 172
choroby, niezdolności do pracy i osiągnięcia wieku emerytalnego, przyjęło ubezpiecze-
niową metodę tej ochrony, co oznacza konieczność utworzenia funduszu, finansowa-
nego ze składek osób objętych tym systemem. Obowiązek płacenia składki jest konse-
kwencją przejęcia ryzyka przez państwo. Inaczej mówiąc, składka nie warunkuje
ochrony, ale za udzielaną ochronę należy płacić składkę1.
Składka jest zatem miarą udziału w tworzeniu funduszu ubezpieczeniowego2, z któ-
rego pokrywana jest wypłata świadczeń. Jest też miarą udziału w korzystaniu z tego
funduszu, jakkolwiek nie działa tu zasada ekwiwalentności składki i świadczenia3.
Składka, jako miara udziału w tworzeniu funduszu, oznacza, że wysokość świadczeń
powinna pozostawać w pewnej proporcji do wysokości zarobku, od którego była pła-
cona składka i którego ubezpieczony został pozbawiony wskutek choroby, kalectwa,
wieku lub śmierci. Z drugiej strony świadczenie powinno zaspokajać podstawowe po-
trzeby. Zasada solidaryzmu wymaga zatem przesunięcia (redystrybucji) środków
w kierunku tych ubezpieczonych, których udział w tworzeniu funduszu (z reguły nie
z ich winy) był niewielki lub krótkotrwały (np. inwalidztwo lub śmierć w młodym
wieku). Formuła wymiaru świadczenia zawiera więc z reguły także elementy socjalne
pozwalające na ustalenie wyższej kwoty świadczenia.
Wymiar świadczeń jest ustalany z uwzględnieniem obu tych zasad z takim skutkiem, 173
że świadczenia dla osób o niższych zarobkach stanowią stosunkowo wyższy procent
1 Kolejność jest tu zatem odwrotna niż w ubezpieczeniach gospodarczych.

2 Z ekonomicznego punktu widzenia składka jest częścią dochodu narodowego przeznaczonego
na płace na ubezpieczenie społeczne.
3 Suma opłat nie musi się równać sumie wypłat, czyli świadczenia na rzecz funduszu i świad-
czenia z funduszu nie muszą się równoważyć.

ich zarobków, świadczenia zaś dla osób lepiej zarabiających – stosunkowo niższy pro-
cent ich zarobków (efekt spłaszczania świadczeń).
174 Efekt spłaszczania świadczeń (degresja) uzyskuje się w wyniku zastosowania
w formule wymiaru emerytury lub renty techniki tzw. progów wynagrodzenia
albo ustalenia maksymalnej podstawy wymiaru świadczeń.
Technika „progów” zarobkowych polega na podzieleniu kwoty podstawy wy-
miaru świadczenia na 2–3 części („progi”) i ustaleniu różnych stóp procento-
wych4 wymiaru świadczenia od każdego „progu” i sumowaniu otrzymanych kwot5.
Drugim sposobem spłaszczania świadczeń jest stosowanie maksymalnej granicy za-
robków przyjmowanych do podstawy wymiaru emerytury. Ograniczenie podstawy
wymiaru świadczenia6 zawsze prowadzi do efektu zmniejszania się tzw. stopy zastą-
pienia, co oznacza, że kwota świadczenia odniesiona do faktycznych zarobków ubez-
pieczonego stanowi tym mniejszy ich procent, im wyższe były zarobki.
175 Redystrybucji środków służy też stosowanie w formule wymiaru świadczeń
kwoty stałej. W wyniku stosowania kwoty stałej w istotny sposób wzrastają
świadczenia dla osób zarabiających mało i bardzo mało albo mających tylko minimalny
wymagany staż ubezpieczeniowy (20–25 lat). W efekcie im niższe są zarobek i staż
(część indywidualna), tym większa jest rola części stałej, która w istotny sposób
zwiększa tzw. stopę zastąpienia, czyli stopień, w jakim świadczenie zastępuje za
robek (zob. schemat 6).
176 Świadczenia z ubezpieczenia społecznego odzwierciedlają wkład do systemu, który
bywa mierzony czasem udziału w tworzeniu funduszu ubezpieczeniowego i roz-
miarem tego udziału. Formuły wymiaru świadczeń uwzględniają te elementy, zesta-
wiając je w różny sposób, co pozwala na ustalenie wysokości świadczenia na okreś
lonym poziomie. Oznacza to, że przy minimalnym wymaganym stażu i minimalnych
zarobkach formuła ta pozwala na wyliczenie świadczenia na założonym poziomie
w stosunku do podstawy wymiaru świadczenia. Przy dłuższym stażu pracy i wyż-
szych zarobkach stopa zastąpienia wzrasta aż do osiągn ięcia maksymalnego założo-
nego poziomu.
177 Formuła wymiaru świadczenia pozwalająca na osiągnięcie założonego poziomu
świadczeń to system zdefiniowanego świadczenia.
Zasada wymiaru świadczeń zawierająca elementy redystrybucji środków zaczęła być
krytykowana w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Przekonywano, że bar-
dziej sprawiedliwa będzie formuła uzależniająca wysokość emerytury bezpośrednio od
sumy składek wpłaconych do funduszu.
4 Zmniejszających się z każdym następnych „progiem”.

5 Technika progów zarobkowych była stosowana w naszym systemie w latach 1954–1991.
6 W latach 1991–1998 ograniczona do 250% była tylko podstawa wymiaru świadczenia,
składkę natomiast pobierano także od zarobków wyższych. Tę metodę wprowadziła ustawa

z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz
o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.; nieobowiązująca). Ograniczenie pod-
stawy wymiaru składki wprowadziła ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń spo-
łecznych.
www.lexisnexis.pl
Rozdział VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego135
Taki system oznaczony jako system zdefiniowanej składki wprowadziła do na- 178
szego systemu prawa emerytalnego ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach
i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych7. W tym systemie zdefiniowana
(określona w formule) jest tylko składka8. System zdefiniowanej składki zrywa z za-
sadą solidaryzmu na etapie wymiaru świadczeń.
W systemie zdefiniowanego świadczenia są wymierzane wszystkie renty z tytułu nie- 179
zdolności do pracy oraz emerytury dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. i dla
osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które spełniły warunki nabycia prawa do eme-
rytury w niższym wieku emerytalnym, do wcześniejszej emerytury, do emerytury ko-
lejowej i nauczycielskiej do 31 grudnia 2008 r., a także emerytury górnicze.
W systemie zdefiniowanej składki wymierzane są emerytury tzw. pierwszego filaru
ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r., jeżeli do końca 2008 r. nie nabyli
prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym albo do wcześniejszej emerytury,
albo emerytury kolejowej albo nauczycielskiej.
Na emerytury wyliczone w tym systemie mogą też przechodzić, na warunkach okreś
lonych w art. 55 ustawy emerytalnej, ubezpieczeni urodzeni przed 1 stycznia 1949 r.

8 W okresie przejściowym także od kapitału początkowego.
Schemat 6. Stopa zastąpienia w zależności od zarobków z uwzględnieniem maksymalnej podstawy i kwoty stałej
X
(%) 800 zł 1000 zł 1500 zł 2000 zł 2500 zł 3000 zł 3500 zł 4000 zł 5000 zł
100
Sfera działania
90 85% systemów dodatkowych
(680 zł)
80%
85%
80 (800
(680zł)
zł)
73,3%
(1100 zł) 70%
C (1400 zł) 68%
70 (1700 zł)
480 zł 600 zł 900 zł 1200 zł 1500 zł 1800 zł 2100 zł 2400 zł 3000 zł

E1
60 60% 60% 60% 60%
60% 60% 60% 60% 60%
(1700 zł)
1500 zł (1700 zł)
50
50%
(1700 zł)
emerytura bazowa
1500 zł
40 Kwota indywidualna (1700 zł)
42,8%
1500 zł E3
37,5%
1500 zł
30 E2
30%
A B C D E F G H I
A–I – ubezpieczeni E1 = 60% P wzrost emerytury bazowej w wyniku dodania kwoty stałej C
800–5000 zł – wysokość zarobków E2 = 60% P (max 250%)
www.lexisnexis.pl
osób A–I E3 = C + 60% (max 250%) kwota indywidualna
% – stopa zastąpienia przyjęte założenie: przeciętne wynagrodzenie = 1000 zł; C = 200 zł

2. WYMIAR RENT I EMERYTUR W SYSTEMIE ZDEFINIOWANEGO

ŚWIADCZENIA
2.1. Formuła wymiaru świadczeń
W systemie zdefiniowanego świadczenia emerytura lub renta wymierzona jest 180
według formuły zawierającej stałą kwotę socjalną (C) i kwotę indywidualną
(Ki), zależną od indywidualnego wkładu ubezpieczonego mierzonego długością stażu
pracy i wysokością zarobków. Najbardziej ogólny zapis tej formuły to:
E/R = C + Ki.
Sposób wyliczenia kwoty emerytury ustala ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w art. 53. Zgodnie z tym prze-
pisem kwota stała wynosi 24% kwoty bazowej (Kb), a kwota indywidualna to: po 1/3%
podstawy jej wymiaru (P) za każdy rok okresów składkowych (s) i po 0,7% podstawy
jej wymiaru (P) za każdy rok okresów nieskładkowych (ns) uwzględnianych w wy-
miarze nie większym niż 1/3 posiadanych okresów składkowych.
Biorąc powyższe założenia pod uwagę, formułę wymiaru emerytury w systemie zdefi-
niowanego świadczenia można zapisać w postaci wzoru:
E = 24%Kb + (s × 1,3%P) + [(ns = 1/3s) × 0,7%P].
Formuła wymiaru ustalania kwoty renty z tytułu niezdolności do pracy zawarta 181
w art. 62 ustawy emerytalnej ma zastosowanie do wszystkich ubezpieczonych
bez względu na datę urodzenia. Od formuły wymiaru emerytury różni się tym, że staż
ubezpieczeniowy jest uzupełniony o okres9 brakujący do pełnych 25 lat okresów skład-
kowych i nieskładkowych przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia,
w którym rencista ukończyłby wiek emerytalny10.
W rezultacie okresy składkowe uzupełnia się okresami uwzględnianymi po 0,7% pod-
stawy wymiaru w liczbie brakującej do 25 lat, co można zapisać w postaci wzoru:
R = C + (s × 1,3%P) + [(ns = 1/3s) × 0,7%P] + (h × 0,7%P).
2.2. Kwota stała świadczenia

Kwota stała (C)11 odgrywa rolę dodatku do indywidualnej kwoty świadczenia. 182
Przysługuje ona każdemu ubezpieczonemu.
Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych kwotę stałą ustaliła w wysokości 24% kwoty bazowej12.
9 Nazwiemy go hipotetycznym (h).

10 Do czasu zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn przyjmuje się aktualny wiek dla
kobiet (art. 24 ust. 1a ustawy emerytalnej).
11 Oznaczymy ją literą C od słowa constans – stały.
12 W ustawie z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.) wy-
nosiła od 10% do 16% przeciętnego miesięcznego zarobku ubezpieczonych, którym w roku ubiegłym
przyznano świadczenie.
Kwotę bazową definiuje art. 19 ustawy emerytalnej. Zgodnie z tym przepisem

stanowi ją 100% kwoty przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ze wskaza-
nego przez ustawodawcę okresu13, pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych
składki na ubezpieczenie społeczne.
Kwota bazowa służy także do wyliczenia tzw. zwaloryzowanej podstawy wymiaru
świadczenia14.
2.3. Kwota indywidualna świadczenia

183 Kwota indywidualna (Ki) odzwierciedla indywidualny wkład ubezpieczonego do sys-
temu, mierzony stażem pracy i wysokością zarobków, od których była pobierana
składka. Metody tego „pomiaru” zmieniały się w zasadzie wraz z każdą nową ustawą.
2.3.1. Zależność od stażu ubezpieczeniowego

Ustawy emerytalne obowiązujące przed 1992 r. odnosiły poziom emerytur do
minimalnego stażu niezbędnego do nabycia prawa do świadczenia. Staż prze-
wyższający minimalny staż do nabycia prawa wpływał na przyrost świadczenia w po-
staci dodatku za staż dłuższy niż 20 lat, osiągnięty przed ukończeniem wieku emery-
talnego, w wysokości 1% za każdy dalszy rok zatrudnienia, nie więcej jednak niż za
10 lat. Staż ubezpieczeniowy składał się z okresów zatrudnienia, równorzędnych
z okresami zatrudnienia i zaliczanych do okresów zatrudnienia.
184 W formule wymiaru emerytury, którą wprowadziła ustawa z 17 października
1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent
oraz o zmianie niektórych ustaw15, a kontynuuje ustawa z 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, staż ubezpieczeniowy
wpływa na wysokość świadczenia w sposób bezpośredni, a nie – jak dotąd – w postaci
wzrost u emerytury za dodatkowy staż. Wpływ ten jest jednak zróżnicowany w zależ-
ności od tego, czy posiadany okres miał charakter okresu składkowego czy nieskład-
kowego.
Okresy składkowe (s) uwzględniane są w pełnym zakresie. Wpływają one na wyso-
kość świadczenia w ten sposób, że każdy rok okresów składkowych zwiększa emery-
turę o 1,3% podstawy jej wymiaru. Okresy nieskładkowe (ns) są uwzględniane
w rozmiarze nie większym niż 1/3 posiadanych okresów składkowych. Każdy rok
tych okresów zwiększa świadczenie o 0,7% podstawy wymiaru. Katalog okresów
składkowych jest zawarty w art. 6 ust. 1 i 2, a okresów nieskładkowych – w art. 7
ustawy emerytalnej.
Przy ustalaniu stażu do wymiaru świadczenia nie stosuje się przeliczników zwielokrot-
niających staż ubezpieczeniowy z tytułu działalności kombatanckiej i pracy przymu-
13 Obecnie z poprzedniego roku kalendarzowego.

14 Zob. pkt 2.3.2.
15 Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.
www.lexisnexis.pl
sowej. Uwzględnia się jednak przeliczniki okresu zatrudnienia w górnictwie oraz prze-
liczniki pracy na kolei16.
Okres zatrudnienia w górnictwie ustalany z przelicznikami uwzględnia się przy wyli-
czaniu wysokości emerytury górniczej17, a także przy obliczaniu wysokości emery-
tury powszechnej, jeśli ubezpieczony ma staż górniczy w wymiarze minimum 5 lat18.
W odniesieniu do stażu kolejowego ustawodawca nie zaznaczył zakresu zastosowania
przelicznika. Należy przyjąć, że ten przeliczony staż pracy ma zastosowanie także do
wymiaru świadczenia. W efekcie, przy ustalaniu wymiaru emerytury kolejowej każdy
co najmniej roczny okres pracy na kolei uwzględniany jest jako 14 miesięcy stażu19.
2.3.2. Zależność od podstawy wymiaru

Istotny wpływ na wysokość emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia ma 185
sposób ustalania podstawy wymiaru świadczenia.
Przepisy obowiązujące w latach 1954–1990 za podstawę wymiaru renty lub emerytury
przyjmowały przeciętny miesięczny zarobek z ostatnich 12 miesięcy zatrudnienia albo
z kolejnych 24 miesięcy zatrudnienia wybranych przez pracownika z ostatnich 12 lat
zatrudnienia przed zgłoszeniem wniosku o świadczenie.
Zgodnie z ustawą z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw okres kolejnych lat z ostat-
nich 12 lat kalendarzowych miał wzrastać o rok w każdym następnym roku kalenda-
rzowym, aż do okresu kolejnych 10 lat wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych
dla wniosków zgłoszonych po 31 grudnia 1999 r.
Ustawa o emeryturach i rentach z FUS odwołuje się do 10 kolejnych lat kalendarzowych 186
wybranych przez zainteresowanego z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających
rok, w którym zgłoszono wniosek o świadczenie (art. 15 ust. 1) oraz wprowadza możli-
wość (na wniosek ubezpieczonego) ustalenia podstawy wymiaru emerytury lub renty
z zarobków z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpie-
czeniu (art. 15 ust. 6). Nie jest przy tym wymagane, aby były to kolejne lata kalenda-
rzowe. Decydując się zatem na podstawę wymiaru ustaloną z 20 lat, można wybierać
z całego okresu pracy zawodowej te lata, które są najkorzystniejsze.
Jeżeli podstawę wymiaru ustala się z 10 lat, nie można pomijać żadnych lat niekorzyst-
nych ze względu na niskie zarobki lub nieosiąganie zarobków przez cały rok albo część
roku kalendarzowego. Na ten dziesięcioletni okres składają się więc wszystkie lata ka-
lendarzowe następujące bezpośrednio po sobie, chociażby ubezpieczony w okresie nie-
których z tych lat przez cały rok lub w okresie krótszym niż rok nie pozostawał w ubez-
pieczeniu.
16 Wszystkie przeliczniki z wyjątkiem przeliczników pracy górniczej mają już w zasadzie zna-
czenie historyczne.
17 Stosuje się przeliczniki każdej pracy górniczej.
18 Do ustalenia stażu do prawa stosuje się przeliczniki tylko pracy pod ziemią w przodkach i dru-
żynach ratowniczych.
19 Brak jest natomiast odpowiednika art. 52 ustawy emerytalnej, który pozwalałby na zastoso-
wanie przeliczników pracy kolejowej także przy ustalaniu prawa do emerytury powszechnej.
Jeżeli jednak ubezpieczony pozostawał w zatrudnieniu w danym okresie, ale nie może
przedstawić dokumentów poświadczających wysokość zarobków (z powodu upływu
czasu ich przechowywania itp.), ZUS przyjmie do podstawy wymiaru świadczenia
kwotę najniższego wynagrodzenia za pracę obowiązującą w danym roku.
187 Uwzględnianie zarobków z tak rozległego przedziału czasowego sprawia, że konieczne
było znalezienie sposobu porównywania zarobków. W przeciwnym wypadku sumo-
waniu (w celu ustalenia przeciętnego indywidualnego zarobku) podlegałyby kwoty kil-
kusetzłotowe i kilkumilionowe. Dlatego ustala się relację (wskaźnik) rocznych zarobków
indywidualnych do przeciętnego rocznego wynagrodzenia. Średnia tych wskaźników
z 10 (20) lat stanowi tzw. wskaźnik wysokości podstawy wymiaru (Wwpw).
188 Podstawę wymiaru świadczenia otrzymuje się przez pomnożenie wskaźnika
Wwpw przez kwotę bazową z daty złożenia wniosku o świadczenie. Otrzymana
kwota stanowi tzw. zwaloryzowaną podstawę wymiaru świadczenia (P).
Ustalenie zwaloryzowanej podstawy (P) sprowadza się więc do następujących czyn-
ności:
1) ustalenia relacji rocznych zarobków indywidualnych do przeciętnego wynagro-
dzenia w danym roku (roczny wskaźnik),
2) zsumowania 10 (20) wskaźników rocznych i znalezienia ich średniej arytmetycznej,
zwanej wskaźnikiem wysokości podstawy wymiaru (Wwpw),
3) pomnożenia kwoty bazowej przez ten wskaźnik.
Zwaloryzowana podstawa wymiaru świadczenia równa się zatem iloczynowi wskaź-
nika wysokości podstawy wymiaru i aktualnej kwoty bazowej (P = Wwpw × Kb).
189 Przyjęty do ustalenia podstawy wymiaru świadczenia wskaźnik wysokości podstawy
wymiaru, obrazujący relację zarobków ubezpieczonego do przeciętnego zarobku, nie
może być wyższy niż 250%. Oznacza to, że zwaloryzowana podstawa wymiaru świad-
czenia nie może być wyższa niż 250% kwoty bazowej20.
190 Do wyliczenia podstawy przyjmuje się przychód ubezpieczonego, stanowiący
podstawę wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe w okresie,
z którego został uwzględniony. To, jakiego rodzaju przychody są wliczane do podstawy
wymiaru świadczenia, okreś la rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru
składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe21.
191 Dokumentem potwierdzającym wysokość wynagrodzenia stanowiącego pod-
stawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne w poszczególnych latach
ubezpieczenia jest zaświadczenie pracodawcy wydane na podstawie dokumentacji pła-
cowej zakładu pracy albo wpisy w legitymacji ubezpieczeniowej22. Wysokości wyna-
grodzenia nie można udowadniać zeznaniami świadków. Jeżeli jednak zakład pracy
zlikwidował dokumentację płacową, zaświadczenie o wynagrodzeniu pracodawca
może wydać na podstawie dokumentacji zastępczej, tj. zachowanych akt osobowych,
20 Nie obowiązuje przy wyliczaniu renty z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
21 Dz.U. Nr 161, poz. 1106 ze zm.
22 Obecnie legitymacje nie są już wydawane.
www.lexisnexis.pl
na podstawie danych zawartych np. w umowie o pracę, pismach o powołaniu, miano-

waniu oraz w innych pismach określających wynagrodzenie danej osoby.
Dowody z dokumentów dotyczących zarobków powinny być dołączone w oryginale.
Obowiązujące przepisy nie zabraniają jednak przedkładania środków dowodowych po-
świadczonych notarialnie23, co może być korzystne dla osób, które zarobki mają wpi-
sane jedynie w legitymacji ubezpieczeniowej. Jeśli zatem zainteresowany nie ma moż-
liwości uzyskania wymaganych dowodów (zaświadczenia pracodawcy lub legitymacji
ubezpieczeniowej z odpowiednimi wpisami), wówczas może przedłożyć w organie ren-
towym kopię dokumentacji płacowej sporządzoną przez archiwum lub uwierzytelnioną
kopię sporządzoną przez inne instytucje (również prywatne) przechowujące dokumen-
tację danego zakładu pracy.
2.4. Zmiana wysokości świadczenia

Wysokość świadczenia ustalona w decyzji przyznającej świadczenie może zostać 192
na wniosek świadczeniobiorcy zmieniona w wyniku:
1) przeliczenia podstawy (art. 111 ustawy emerytalnej),
2) ustalenia podstawy na nowo (art. 110 ustawy emerytalnej),
3) doliczenia nieuwzględnionych okresów składkowych i nieskładkowych (art. 112
ustawy emerytalnej),
4) doliczenia okresów aktywności zawodowej po przejściu na emeryturę lub rentę
(art. 113 ustawy emerytalnej).
Przeliczenie podstawy (art. 111 ustawy emerytalnej) i wyliczenie podstawy na nowo
(art. 110 ustawy emerytalnej)24 różnią się przede wszystkim zastosowaniem innej
kwoty bazowej.
Przeliczenie podstawy polega na zastosowaniu tej samej kwoty bazowej i zmianie wy-
sokości wskaźnika podstawy wymiaru w wyniku przyjęcia do jego wyliczenia innych
10 lat z tych samych 20 lat kalendarzowych.
Wyliczenie podstawy na nowo oznacza uwzględnienie nowej (aktualnej) kwoty ba-
zowej i wyliczenie wskaźnika z późniejszego okresu ubezpieczenia.
2.4.1. Przeliczenie podstawy wymiaru świadczenia

Przeliczenie podstawy pobieranej emerytury lub renty może być dokonane w try 193
bie art. 111 ustawy emerytalnej w następujących sytuacjach:
1) przedłożenia nowych dowodów dotyczących wysokości zarobków,
2) wskazania innego okresu do ustalenia podstawy,
3) wprowadzenia nowego sposobu ustalania podstawy.
23 Z ustawy z 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 164 ze zm.)
wynika, że czynności notarialne dokonane przez notariusza mają charakter dokumentu urzędowego.
Skoro prawidłowo sporządzony odpis notarialny (poświadczona kserokopia) ma charakter doku-
mentu urzędowego, nie ma żadnego uzasadnienia do odmowy przyjmowania go jako środka dowodo-
wego równoprawnego z oryginałem.
24 Ustawodawca nie odróżnia tych sytuacji, stosując określenie „ponowne ustalenie”.
Ad 1) Podstawę przelicza się, jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji ustalającej wyso-

kość świadczenia zostaną przedłożone nowe dowody potwierdzające osiąganie wyż-
szych zarobków w przyjętym okresie albo zainteresowany uzyska brakujące zaświad-
czenia o zarobkach w okresach, z których zarobków nie wykazał.
Ad 2) Przeliczenie podstawy może nastąpić także, gdy ubezpieczony wskaże inne25
lata kalendarzowe niż uwzględnione w podstawie wymiaru. Musi jednak wskazać
tylko taką samą liczbę lat kalendarzowych wybranych z takiego samego okresu, jakie
były przyjęte do ustalenia poprzedniej podstawy (art. 111 ust. 1 pkt 1 ustawy emery-
talnej), a więc z okresu kolejnych 3 lat wybranych z ostatnich 12 lat w przypadku na-
bycia prawa przed 1992 r., aż do 10 lat wybranych z okresu 19 lat, jeśli wniosek
o świadczenie był złożony w 1999 r.26, albo z 10 kolejnych lat z okresu 20 lat kalenda-
rzowych, jeżeli wniosek zgłoszono po wejściu w życie ustawy o emeryturach i rentach
z 1998 r.
Ad 3) Przeliczenie podstawy wymiaru może też nastąpić w sytuacji wejścia w życie
przepisów wprowadzających nowy sposób ustalania podstawy wymiaru świadczenia.
Z taką sytuacją mamy do czynienia na gruncie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z FUS. Ustawa ta wprowadza możliwość wyliczenia podstawy wymiaru
świadczenia z 20 lat kalendarzowych dowolnie wybranych przez ubezpieczonego z ca-
łego okresu podlegania ubezpieczeniu (art. 15 ust. 6) przed ustaleniem prawa do eme-
rytury.
We wszystkich trzech wyżej omówionych sytuacjach nowy wskaźnik wysokości pod-
stawy wymiaru mnoży się przez kwotę bazową przyjętą do pierwotnego obliczania
świadczenia (art. 111 ust. 2 ustawy emerytalnej). Z tego względu nowy wskaźnik nie
może być niższy, ponieważ po pomnożeniu przez tę samą kwotę bazową nowa pod-
stawa byłaby niższa27.
2.4.2. Wyliczenie podstawy na nowo

194 Zmiana wysokości pobieranego świadczenia może nastąpić także w trybie
art. 110 ustawy emerytalnej. Zgodnie z treścią tego artykułu możliwe jest po-
nowne wyliczenie podstawy pobieranego świadczenia przez wskazanie do jej obli-
czenia zarobków z okresu 10 lat kalendarzowych wybranych z 20 lat przypadających
bezpośrednio przed zgłoszeniem wniosku o ponowne ustalenie wysokości świadczenia,
przy czym:
1) ten dziesięcioletni okres ma przypadać w całości lub w części na okres po przy-
znaniu świadczenia,
2) nowy wskaźnik wysokości podstawy wymiaru jest wyższy od poprzedniego,
25 Będą inne, jeżeli nie będą identyczne, a zatem przynajmniej jeden rok będzie wcześn iejszy lub
późniejszy.
26 Taki okres nakazywał przyjmować art. 7 ustawy rewaloryzacyjnej.
27 Oznacza to, że przeliczenie podstawy w okolicznościach wskazanych w art. 111 ustawy eme-
rytalnej będzie polegać na cofnięciu się do dnia nabycia prawa (pierwotnego ustalenia świadczenia)
i ponownym wyliczeniu emerytury na ten dzień, a następnie na dokonaniu wszystkich waloryzacji
nowej kwoty emerytury w celu ustalenia jej aktualnej wysokości (tj. na dzień złożenia wniosku
o przeliczenie). Świadczenie w nowej (wyższej) kwocie będzie wypłacane od miesiąca złożenia
wniosku o przeliczenie.
www.lexisnexis.pl
3) nowy wskaźnik może być niższy od poprzedniego, ale nie niższy niż 130%28, jeżeli
świadczenie nie zostało pobrane (wskutek zawieszenia prawa) albo okres wyma-
gany do ustalenia nowej podstawy w całości przypada po przyznaniu prawa do
świadczenia.
Konstrukcja wynikająca z art. 110 ustawy emerytalnej budzi jednak poważne zastrze- 195
żenia, przede wszystkim z tego względu, że jest wbrew regule, iż wysokość świadczenia
wylicza się na dzień nabycia prawa (zajścia ryzyka). Jeżeli ryzyko wieku emerytalnego
już zaszło i świadczenie zostało ustalone, to nie ma logicznych podstaw do ponownego
ustalania tego prawa na inny dzień 29. Ponowne ustalenie prawa powinno być możliwe
tylko wtedy, gdy ubezpieczony nie podjął świadczenia.
2.4.3. D
oliczanie nieuwzględnionych okresów składkowych
i nieskładkowych
W ubezpieczeniu społecznym obowiązuje zasada, że w razie wprowadzania 196
zmian na korzyść ubezpieczonych mają one zastosowanie także do osób,
które nabyły prawo na poprzednich, mniej korzystnych warunkach. W praktyce
oznacza to, że np. poszerzenie katalogu okresów składkowych lub nieskładkowych po-
zwala na uzupełnienie stażu ubezpieczeniowego i wyliczenie nowej wysokości świad-
czenia, uwzględniającej zwiększony staż ubezpieczeniowy.
Wejście w życie ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych spowodowało rozszerzenie katalogu okresów skład-
kowych przez zaliczenie okresów:
1) pozostawania duchownymi przed dniem 1 lipca 1989 r., pod warunkiem opłacania
składek na ubezpieczenie społeczne za cały okres podlegania temu ubezpieczeniu,
2) przebywania duchownych na misjach oraz okresów prowadzenia przez nich dzia-
łalności duszpasterskiej wśród Polonii, przypadających po 14 listopada 1991 r. do
dnia wejścia w życie ustawy,
3) świadczenia pracy po 1956 r. na rzecz organizacji politycznych i związków zawodo-
wych nielegalnych w rozumieniu przepisów obowiązujących do kwietnia 1989 r.,
4) pracy wykonywanej w kopalniach węgla, kamieniołomach, zakładach pozyski-
wania i wzbogacania rud uranu oraz batalionach budowlanych podczas odbywania
służby wojskowej w Wojsku Polskim.
Katalog okresów nieskładkowych został powiększony o okresy:
1) niewykonywania pracy w okresie przed 4 czerwca 1989 r. na skutek represji
politycznych, nie więcej jednak niż 5 lat,
2) pobierania zasiłku przedemerytalnego i świadczenia przedemerytalnego,
3) udokumentowanej niezdolności do pracy, za które wypłacone zostały z Funduszu
Pracy zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki szkoleniowe lub stypendia.
W odniesieniu do okresów nieskładkowych przeliczenie emerytury jest jednak moż-
liwe tylko wtedy, gdy w wyniku doliczania nowych okresów nie zostanie naruszona
28 Ratio legis tej przesłanki jest trudna do odgadnięcia.

29 Prowadzi to do wielokrotnego przechodzenia na emeryturę.
zasada, że okresy nieskładkowe można doliczać w wymiarze nieprzekraczającym

1/3 udowodnionych okresów składkowych.
Wniosek o przeliczanie wysokości emerytury uzasadnia też sytuacja zmiany kwalifi-
kacji danego okresu. Na przykład okresy działalności kombatanckiej, działalności rów-
norzędnej z kombatancką i zaliczanej do tej działalności, początkowo traktowane jako
nieskładkowe, obecnie są okresami składkowymi.
Wniosek o przeliczenie emerytury z uwzględnieniem nowych okresów można zgłosić
w każdym czasie. Emerytura w nowej wysokości będzie wypłacana od miesiąca,
w którym zgłoszono wniosek o jej przeliczenie.
2.4.4. Zwiększenie świadczenia z tytułu aktywności zawodowej po

przejściu na emeryturę lub rentę
197 Kontynuowanie po przejściu na emeryturę działalności zarobkowej podlegającej obo-
wiązkowi ubezpieczenia emerytalnego pozwala też (poza możliwością obliczenia na
nowo podstawy wymiaru emerytury) na zwiększenie świadczenia z tytułu uwzględ-
nienia w stażu okresu przebytego w ubezpieczeniu po przejściu na emeryturę.
Wniosek o doliczenie dodatkowych okresów składkowych i nieskładkowych można
zgłosić dopiero po zakończeniu kwartału kalendarzowego, chyba że ubezpieczenie
ustało wcześniej. Doliczenie okresów powoduje wzrost wysokości świadczenia o 1,3%
podstawy za doliczane lata składkowe i o 0,7% podstawy za lata nieskładkowe30.
3. WYMIAR EMERYTURY W SYSTEMIE ZDEFINIOWANEJ

SKŁADKI
3.1. Założenia ogólne
198 Emerytura w systemie tzw. zdefiniowanej składki jest wymierzana ubezpie-
czonym urodzonym po 1948 r.31, a na wniosek ubezpieczonego może być wyli-
czona osobom urodzonym przed 1949 r.32.
Emerytura bazowa jest wyliczana w odmienny sposób w przypadku składki niedzie-
lonej i w przypadku podzielenia składki na część repartycyjną (12,22% podstawy wy-
miaru) i kapitałową (7,3% podstawy wymiaru).
W przypadku składki niedzielonej emerytura bazowa będzie wyliczana w taki sam
sposób po osiągnięciu wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn.
W przypadku składki podzielonej emerytura bazowa ustalana w wieku emerytalnym
kobiet składać się będzie z dwóch części, tj. z emerytury repartycyjnej (tzw. pierwszy
filar) oraz z okresowej emerytury kapitałowej (tzw. drugi filar).
30Można je doliczyć tylko przy zachowaniu proporcji 3:1.

31Jeżeli nie nabyli prawa do emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia.
32 Jeżeli po 31 grudnia 2008 r. wniosek o emeryturę został złożony na podstawie art. 55 ustawy
emerytalnej.
www.lexisnexis.pl
Po osiągnięciu wieku emerytalnego mężczyzn będzie wyliczana ostateczna33 emery-

tura bazowa.
3.2. Formuła wymiaru emerytury repartycyjnej

3.2.1. Podstawa obliczenia emerytury repartycyjnej
Formuła wymiaru emerytury repartycyjnej zależy od tego, czy składka emerytalna
była niedzielona czy podzielona, oraz od tego, czy emerytura była wyliczana w wieku
emerytalnym kobiet czy mężczyzn.
Przy składce niedzielonej formuła wymiaru emerytury jest taka sama – niezależnie od
tego, czy emerytura jest ustalana w wieku emerytalnym kobiet czy w wieku emery-
talnym mężczyzn. Podstawę obliczenia emerytury będzie stanowiła suma składek za-
ewidencjonowanych na koncie indywidualnym ubezpieczonego i kwota zwaloryzowa-
nego kapitału początkowego (P = ∑S + Kp). Wyliczona emerytura jest jednocześnie
emeryturą bazową i ostateczną34.
W przypadku składki podzielonej ustalana w powyższy sposób podstawa jest też stoso-
wana do wyliczenia części repartycyjnej emerytury bazowej w wieku emerytalnym ko-
biet. Przy wyliczeniu kwoty tej emerytury podstawa obliczenia może zostać powięk-
szona o środki zewidencjonowane na subkoncie, jeżeli nie będzie możliwe ustalenie
okresowej emerytury kapitałowej35.
W wieku emerytalnym mężczyzn wyliczona zostanie kobietom i mężczyznom jednolita
emerytura bazowa. Podstawę obliczenia tej emerytury będzie stanowić suma składek
zewidencjonowanych na koncie indywidualnym, zwaloryzowana kwota kapitału po-
czątkowego oraz kwota środków zewidencjonowanych na subkoncie36:
P = ∑S + Kp + (∑Sub. + OFE).
3.2.1.1. Suma składek

Wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki sprowadza się do uzależnienia
wysokości świadczenia od sumy zgromadzonych na koncie indywidualnym ubezpie-
czonego składek.
Na koncie indywidualnym ubezpieczonego ewidencjonuje się składkę emerytalną także
wtedy, gdy nie została opłacona, a ubezpieczony nie jest jednocześnie jej płatnikiem.
Kwoty składek zapisywanych na indywidualnych kontach ubezpieczonych muszą być
urealniane, tj. przeliczane na kwoty adekwatne do aktualnych zarobków. W prze-
ciwnym wypadku po kilkudziesięciu latach suma zapisanych kwot składek danego
ubezpieczonego, ujęta w liczbach bezwzględnych, nie odpowiadałaby rzeczywistości,
a przy dużej inflacji mogłaby niewiele odbiegać od aktualnych zarobków.
33 Ustawodawca nie używa tego określenia.

34 Ustalona w wieku emerytalnym kobiet nie jest już przeliczana po osiągnięciu wieku emerytal-
nego mężczyzn.
35 Zob. część druga niniejszego opracowania.
36 Razem ze środkami przekazanymi przez otwarty fundusz emerytalny.
Urealnianiu kwot wcześniej wpłaconych składek służy mechanizm waloryzacji

składek. Punktem odniesienia do waloryzacji składek może być wzrost płac albo
wzrost cen konsumpcyjnych i usług.
W ujęciu ustawy emerytalnej waloryzacja składek polega na pomnożeniu składek ze-
widencjonowanych na koncie ubezpieczonego przez wskaźnik waloryzacji składek
ustalony w sposób wskazany w tej ustawie (art. 25 ust. 3–12). Wielkość wskaźnika wa-
loryzacji składek będzie ogłaszał minister właściwy do spraw zabezpieczenia społecz-
nego, do 25. dnia miesiąca poprzedzającego termin waloryzacji w Dzienniku Urzę-
dowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”. Mechanizm waloryzacji składek37
uruchamiany jest co roku 1 czerwca. Tylko waloryzacja składek za ostatni rok przed
przejściem na emeryturę dokonywana jest kwartalnie według sposobu określonego
w art. 25a ustawy emerytalnej.
3.2.1.2. Kapitał początkowy

199 Składki na ubezpieczenie emerytalne zapisywane są na koncie indywidualnym
ubezpieczonego dopiero od 1 stycznia 1999 r. Za okres trwania ubezpieczenia
przed tą datą nie ma możliwości wyliczenia sumy składek. Okres ten zostanie jednak
uwzględniony w podstawie wyliczenia emerytury w postaci kwoty nazywanej kapi-
tałem początkowym.
Zasady ustalania kapitału początkowego zawiera art. 174 ustawy emerytalnej.
Kapitał początkowy jest ustalany dla potrzeb obliczenia nowej emerytury dla tych
osób, które podlegały obowiązkowi ubezpieczenia społecznego przed dniem 1 stycznia
1999 r. Kapitał początkowy w podstawie obliczenia emerytury będą więc miały
uwzględniony tylko te osoby, którym wylicza się emeryturę w systemie zdefiniowanej
składki38.
200 Kapitał początkowy to iloczyn kwoty emerytury ustalonej na 1 stycznia 1999 r.
i wyrażonego w miesiącach średniego dalszego trwania życia dla osób w wieku 62
lat, który zgodnie z komunikatem Prezesa GUS z 25 marca 1999 r. wynosił 209 miesięcy.
Z powyższego wynika, że ustalenie kwoty kapitału początkowego sprowadza się
do obliczenia kwoty emerytury hipotetycznej39, jaka przysługiwałaby według danych
na dzień 1 stycznia 1999 r., i pomnożenia jej przez liczbę 209 (Kp = Eh × 209). Innymi
słowy, kapitał początkowy to kwota złożona z 209 emerytur hipotetycznych.
Wyliczona kwota kapitału zostanie zapisana na koncie indywidualnym ubezpieczo-
nego na dzień 1 stycznia 1999 r., nawet jeśli wyliczona będzie później.
201 Biorąc pod uwagę, że emerytura hipotetyczna to w zamyśle ustawodawcy eme-
rytura, jaką otrzymałby ubezpieczony, z tytułu udziału w systemie przed re-
formą, wyliczenia emerytury hipotetycznej dokonuje się według formuły stosowanej
37 Waloryzację składek należy odróżniać od waloryzacji świadczeń.

38 Na podstawie art. 55 ustawy emerytalnej możliwość wyboru tego systemu mają też osoby uro-
dzone przed 1 stycznia 1949 r.
39 Nazwa ta nie występuje w ustawie.
www.lexisnexis.pl
w systemie zdefiniowanego świadczenia. Emerytura w tym systemie to suma kwoty

stałej (C) i kwoty indywidualnej (Ki).
Wobec tego, że w formule wymiaru emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia 202
kwota stała (tj. 24% kwoty bazowej) jest przewidziana dla osoby, która osiągnęła wiek
emerytalny i ma wymagany pełny staż ubezpieczeniowy, a kapitał początkowy ustala
się dla osób, które nie osiągnęły tego wieku i stażu, w formule wymiaru emerytury hi-
potetycznej kwota stała zostaje proporcjonalnie zmniejszona za pomocą współczyn
nika „p”. Obliczone wartości tego współczynnika, ustalone w zależności od wieku oraz
stażu ubezpieczeniowego przebytego przed 1 stycznia 1999 r., znajdują się w tabeli sta-
nowiącej załącznik do ustawy o emeryturach i rentach z FUS40.
Emerytura hipotetyczna ustalana dla celów wyliczenia kapitału początkowego równa
się sumie kwoty stałej zmniejszonej odpowiednim współczynnikiem i kwoty indywidu-
alnej, co można zapisać wzorem:
Eh = pC + Ki.
Przy ustalaniu kwoty indywidualnej emerytury hipotetycznej stosuje się w zasadzie te
same reguły co przy obliczaniu emerytury dla osób urodzonych przed 1 stycznia
1949 r.41. Oznacza to, że uwzględnia się przebyte przed 1 stycznia 1999 r. okresy ubez-
pieczenia przyjmowane do ustalania prawa do emerytury lub renty wymienione
w art. 6 i 7 ustawy emerytalnej, przy czym okresy nieskładkowe uwzględnia się w wy-
miarze nie większym niż 1/3 udowodnionych okresów składkowych42.
Do obliczenia podstawy wymiaru emerytury hipotetycznej okres kolejnych 10 lat ka-
lendarzowych wybiera się z okresu od 1 stycznia 1980 r. do 31 grudnia 1998 r.
Wydając decyzję o wysokości kapitału początkowego na 1 stycznia 1999 r., ZUS będzie
jednocześnie zobowiązany do przeprowadzenia wszystkich waloryzacji w terminach
przypadających do dnia wydania tej decyzji, a następnie waloryzowania go już na bie-
żąco w terminach i na zasadach określonych w ustawie emerytalnej.
3.2.2. Średnie dalsze trwanie życia

Z formuły na obliczenie nowej emerytury zawartej w art. 26 ustawy emerytalnej wynika, 203
że w celu ustalenia kwoty miesięcznej emerytury należy sumę zwaloryzowanych składek
i zwaloryzowanego kapitału początkowego oraz ewentualnych środków zewidencjono-
wanych na subkoncie podzielić przez liczbę „n”, oznaczającą średnie dalsze trwanie życia
dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę ubezpieczonego.
Średnie dalsze trwanie życia wyrażane jest w miesiącach i ustalane wspólnie dla kobiet
i mężczyzn43.
40 Do wyliczenia współczynnika staż przyjmuje się w dniach, a nie w latach, jeśli będzie to ko-
rzystniejsze dla ubezpieczonego.

41 Ze zmianami wynikającymi z art. 174 ustawy emerytalnej.
42 Nie dotyczy to urlopu wychowawczego (art. 174 ust. 2 pkt 3 ustawy emerytalnej).
43 Tabele trwania życia dla danego wieku ubezpieczonych w dniu przejścia na emeryturę ogłasza
Prezes Głównego Urzędu Statystycznego w formie komunikatu w „Monitorze Polskim” corocznie do

Biorąc pod uwagę, że kobiety żyją dłużej niż mężczyźni, ustalenie wspólnej średniej
długości życia powoduje, że dla potrzeb obliczeń emerytury w odniesieniu do kobiet
przyjmie się mniejsze „n” niż rzeczywiste, a w odniesieniu do mężczyzn „n” większe.
W rezultacie kobiety będą otrzymywały emeryturę nieco wyższą, natomiast emerytury
mężczyzn będą nieco niższe, niż gdyby przyjąć średnią długość życia dla danej płci. Ze
względu więc na niższy wiek emerytalny kobiet i ich dłuższą przeciętną życia, ujedno-
licenie przewidywanej długości życia jest rozwiązaniem korzystnym dla kobiet.
Przyjęta w nowym systemie formuła obliczania emerytury stwarza zachętę do zwięk-
szania świadczenia przez późniejsze przejście na emeryturę. Każdy rok opóźnienia
przejścia na emeryturę spowoduje wzrost świadczenia ze względu na, z jednej strony,
dłuższy okres gromadzenia składek, a z drugiej – skrócenie się średniej oczekiwanej
długości życia.
W systemie zdefiniowanej składki kwota emerytury zależeć będzie także od tych czyn-
ników, od których zależy wysokość emerytury w formule zdefiniowanego świadczenia,
tj. od wysokości zarobków ubezpieczonego i od długości stażu ubezpieczeniowego. Za-
leżności te są jednak „ukryte” w sumie zebranych składek.
3.3. Wzrost emerytury repartycyjnej z tytułu dalszego

zatrudnienia
204 Powiązanie obowiązku ubezpieczenia emerytalnego z tytułem do ubezpieczenia
powoduje konieczność opłacania składki emerytalnej także przez emeryta, jeżeli
kontynuuje działalność będącą tytułem do ubezpieczenia, ponieważ ustawodawca nie
zwolnił bowiem emerytów z tego obowiązku44.
Dalsze opłacanie składki spowoduje zwiększenie pobieranej emerytury wyliczonej w sys-
temie zdefiniowanej składki o kwotę wynikającą z podzielenia zwaloryzowanych składek
zewidencjonowanych na koncie ubezpieczonego po dniu ustalenia prawa do emerytury,
przez wyrażone w miesiącach średnie dalsze trwanie życia, ustalone dla wieku danego
ubezpieczonego w dniu złożenia wniosku o przeliczenie wysokości emerytury.
Wniosek taki może być zgłoszony nie wcześniej niż po upływie roku kalendarzowego
(jeżeli zatrudnienie jest kontynuowane), a przed upływem roku tylko wtedy, jeśli za-
trudnienie ustało (art. 108 ust. 3 ustawy emerytalnej).
W taki sposób, tj. tylko ze składki odprowadzanej na konto indywidualne, będzie
zwiększona:
1) kwota emerytury bazowej w części repartycyjnej ustalonej w wieku emerytalnym
kobiet, jeżeli wyliczona została okresowa emerytura kapitałowa45,
2) cała kwota emerytury bazowej ustalonej w wieku emerytalnym kobiet, jeżeli nie
ustalono okresowej emerytury kapitałowej46,
31 marca. Tablice te będą podstawą do przyznawania emerytur na wniosk i zgłoszone od 1 kwietnia

do 31 marca następnego roku kalendarzowego.
44 Zob. rozdział dotyczący obowiązku ubezpieczenia.
45 Część kapitałowa emerytury bazowej będzie powiększana odrębnie.
46 Co prawda nie wynika to wyraźnie z przepisów, ale należy przyjąć, że subkonto zostaje zlikwi-
dowane.
www.lexisnexis.pl
3) kwota (ostateczna) emerytury bazowej ustalona w wieku emerytalnym mężczyzn,

4) kwota emerytury częściowej47.
4. WYMIAR OKRESOWEJ EMERYTURY KAPITAŁOWEJ

4.1. Ustalanie kwoty okresowej emerytury kapitałowej
Kwotę okresowej emerytury kapitałowej ustala się dla osób, dla których jest prowa-
dzone subkonto, w sposób określony w ustawie z 21 kwietnia 2008 r. o emeryturach
kapitałowych48.
Zgodnie z art. 24 tej ustawy wysokość okresowej emerytury kapitałowej stanowi iloraz
kwoty środków zewidencjonowanych na subkoncie ustalonych na ostatni dzień mie-
siąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emerytura i średniego
dalszego trwania życia dla osoby w wieku ustalania prawa do emerytury.
Na subkonto jest kierowana kapitałowa część składki emerytalnej w całości albo
w części, jeżeli ubezpieczony zdecydował się na kierowanie części tej składki do OFE.
Poczynając od osiągnięcia przez ubezpieczonego wieku o 10 lat niższego od obowiązu-
jącego go wieku emerytalnego, organ rentowy zaprzestaje przekazywania składki do
OFE, czyli cała składka kapitałowa jest kierowana na subkonto. Jednocześnie środki
zgromadzone na rachunku w otwartym funduszu emerytalnym są przekazywane na
subkonto metodą tzw. suwaka, czyli umarzania co miesiąc określonej części (1/120)
jednostek rozrachunkowych.
4.2. Podwyższanie kwoty okresowej emerytury

kapitałowej
Jeżeli po dniu, od którego przyznano okresową emeryturę kapitałową, emeryt 205
podlegał ubezpieczeniu emerytalnemu, to wysokość tej emerytury ulegać będzie
ponownemu ustaleniu na wniosek emeryta, zgłoszony nie wcześniej niż po upływie
roku kalendarzowego lub po ustaniu ubezpieczenia emerytalnego.
Nową kwotę emerytury okresowej ze środków zaewidencjonowanych na subkoncie49
ustala się w taki sam sposób, w jaki ustalono pierwotną kwotę świadczenia, tj. dzieląc
(aktualną) sumę składki zewidencjonowanej na subkoncie50 przez liczbę (n) obrazu-
jącą średnią długość życia w dniu przeliczenia.
47 Ustalenie prawa do emerytury częściowej lub ostatecznej oznacza zaprzestanie wpłat na sub-
konto.
49 Po ustaleniu prawa do określonej emerytury kapitałowej rachunek w OFE zostanie zamknięty,
ponieważ składki już nie mogą być tam odprowadzane.
50 Będzie ona niższa od pierwotnej o kwoty wypłaconych emerytur i wyższa o dodatkowe składki.
Nowa kwota okresowej emerytury kapitałowej może zatem być wyższa albo niższa od
poprzedniej. W sytuacji gdyby była niższa, wypłaca się ją w dotychczasowej wysokości51.
5. DODATKI DO RENT I EMERYTUR

206 Ubezpieczenie mające w nazwie „społeczne”, realizując swoje cele (dostarczanie
środków utrzymania w miejsce utraconych zarobków), uwzględnia także szczególne
potrzeby ubezpieczonych, którzy znaleźli się w sytuacji chronionej. Uwzględnianie
tych szczególnych potrzeb znajduje wyraz w różnego rodzaju dodatkach, których ro-
dzaj świadczy o preferowanych celach społecznych danego systemu.
W zakresie uwzględniania szczególnych potrzeb ubezpieczeniowych systemy
ubezpieczenia społecznego przewidują najczęściej dodatki na dzieci i na nie
pracującego małżonka, a także dodatki z tytułu bezradności.
Do stosowanych dotychczas w naszym prawie dodatków należy zaliczyć, oprócz wyżej
wymienionych, także dodatki z tytułu odznaczeń państwowych, z tytułu pracy na-
ukowej, dla funkcjonariuszy pożarnictwa, z tytułu działalności twórczej i artystycznej,
za pracę fizyczną w brackich zakładach pracy, za pracę w warunkach szkodliwych dla
zdrowia, za nieprzerwany okres zatrudnienia po wyzwoleniu, z tytułu inwalidztwa
wojennego, dodatek kombatancki i za tajne nauczanie.
W obecnym stanie prawnym ostały się jednak tylko następujące rodzaje dodatków do
rent i emerytur:
1) dodatek dla sierot zupełnych,
2) dodatek pielęgnacyjny,
3) podwyższony dodatek pielęgnacyjny dla inwalidy wojennego i wojskowego,
4) dodatek kombatancki,
5) dodatek za tajne nauczanie.
Z wymienionych dodatków tylko dwa pierwsze przysługują na podstawie ustawy
o emeryturach i rentach i są wypłacane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych. Prawo
do pozostałych dodatków wynika z innych aktów prawnych, inne są też źródła finan-
sowania tych dodatków.
207 Dodatek dla sierot zupełnych przysługuje do renty rodzinnej, jeśli wśród osób upraw-
nionych jest sierota zupełna. Wysokość tego dodatku ustalona została kwotowo w wy-
sokości 200 zł miesięcznie52.
Dodatek nie jest do renty rodzinnej, a dla sieroty zupełnej uprawnionej do renty ro-
dzinnej. Z tego wniosek, że jeżeli uprawnionych do renty rodzinnej jest więcej sierot
zupełnych, dodatek przysługuje każdej sierocie.
208 Dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie uprawnionej do renty z tytułu całkowitej
niezdolności do pracy, jeżeli ta osoba została uznana także za niezdolną do samo-
dzielnej egzystencji, oraz emerytom po ukończeniu 75 lat.
51 Art. 25 ust. 3 u.e.k.

52 Kwotę dodatku podwyższa się przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji od miesiąca,
w którym jest przeprowadzana waloryzacja. Od 1 marca 2014 r. dodatek ten wynosi 388,62 zł.
www.lexisnexis.pl
Rolą dodatku pielęgnacyjnego jest więc pokrycie przynajmniej w części kosztów opieki
i pielęgnacji wykonywanej przez osoby trzecie53. Kwota dodatku pielęgnacyjnego pod-
lega corocznej waloryzacji54.
Podwyższony dodatek pielęgnacyjny przysługuje na podstawie ustawy z 29 maja
1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich rodzin55. Dodatek
ten przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy i do samodzielnej egzystencji
albo tej, która ukończyła 75 lat i ma status inwalidy wojennego lub wojskowego. Świad-
czenie jest finansowane z budżetu państwa.
W przypadku zbiegu prawa do dodatku pielęgnacyjnego na podstawie ustawy o emery-
turach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i prawa do podwyższonego do-
datku pielęgnacyjnego do renty inwalidy wojennego, inwalida wojenny lub wojskowy
– pobierający emeryturę – zachowuje prawo do podwyższonego dodatku pielęgnacyj-
nego56.
Z budżetu państwa pochodzą też środki na finansowanie dodatku kombatan 209
ckiego przewidzianego przez ustawę z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz
niektórych osobach będących ofiarami represji wojennych i okresu powojennego57,
przysługującego z tytułu działalności uznanej za kombatancką lub równorzędną
z kombatancką i wypłacanego do rent i emerytur pobieranych przez kombatantów58.
Kwota dodatku podlega corocznej waloryzacji59.
Dodatek za tajne nauczanie natomiast przysługuje zgodnie z art. 90 ustawy 210
z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela60 nauczycielom pobierającym emery-
turę, którzy:
1) prowadzili tajne nauczanie w czasie okupacji,
2) nauczali przed 1 września 1939 r. w języku polskim w szkołach polskich na terenie
Trzeciej Rzeszy oraz byłego Wolnego Miasta Gdańska.
Należy zauważyć, że tajne nauczanie jest działalnością równorzędną z działalnością
kombatancką w rozumieniu ustawy z 24 stycznia 1991 r., z tytułu której przysługuje
dodatek kombatancki. Prawo do dodatku z tytułu tej działalności wynika zatem
z dwóch ustaw, przy czym Karta Nauczyciela ujmuje tę działalność szerzej. Jednakże
dodatek za tajne nauczanie na podstawie Karty Nauczyciela przysługuje tylko do eme-
rytury nauczycielskiej. Jeśli natomiast nauczyciel prowadzący tajne nauczanie prze-
53 Ponieważ niezdolność do samodzielnej egzystencji może mieć różne „stopnie” (można być cał-
kowicie sparaliżowanym albo tylko mieć 75 lat przy dobrym zdrowiu), należałoby różnicować kwoty
dodatku. Takie propozycje są zgłaszane w literaturze – zob. A. Wilmowska-Pietruszyńska, P. Błę-
dowski, Założenia do ubezpieczenia pielęgnacyjnego, w: Ubezpieczenie społeczne w Polsce – problemy do
rozwiązania w najbliższej przyszłości, red. G. Uścińska, Warszawa 2008, s. 252–271.
54 Kwotę dodatku podwyższa się przy zastosowaniu wskaźnika waloryzacji od miesiąca,
w którym jest przeprowadzana waloryzacja. Od 1 marca 2014 r. dodatek ten wynosi 206,76 zł.
56 Wynika to z art. 54 ust. 4 ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i woj-
skowych oraz ich rodzin. Od 1 marca 2014 r. wynosi on 310,14 zł.

58 W razie zbiegu dodatku kombatanckiego i dodatku za tajne nauczanie przysługuje tylko jeden
dodatek.
59 Od 1 marca 2014 r. jest to kwota 206,76 zł.
szedł na rentę inwalidzką, to wypłacony mu będzie dodatek kombatancki. Dodatek

kombatancki będzie też przysługiwał nauczycielowi, który nie nabył prawa do emery-
tury na podstawie art. 88 Karty Nauczyciela.
6. WYMIAR ŚWIADCZEŃ Z UWZGLĘDNIENIEM OKRESÓW

ZAGRANICZNYCH
Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 883/2004 z 29 kwietnia
2004 r. w sprawie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego61, w art. 52 do-
tyczącym zasad ustalania wysokości świadczeń, rozróżnia świadczenie niezależne
(art. 52 ust. 1 pkt a) i świadczenie proporcjonalne (art. 52 ust. 1 pkt b).
Świadczenie niezależne to takie, które jest wyliczone wówczas, gdy warunki
uprawniające do świadczenia zostały spełnione wyłącznie na podstawie prawa
krajowego.
Świadczenie proporcjonalne wylicza się w każdym państwie, jeżeli staż został usta-
lony za pomocą okresów przebytych także w innym państwie członkowskim62.
Świadczenie proporcjonalne ustala się poprzez ustalenie teoretycznej kwoty świad-
czenia, a następnie kwoty rzeczywistej.
Teoretyczna kwota świadczenia jest równa świadczeniu, o które zaintereso-
wany mógłby się ubiegać, gdyby wszystkie okresy ubezpieczenia i/lub zamiesz-
kania zostały ukończone na podstawie ustawodawstwa, które jest stosowane w dniu
przyznania świadczenia.
Rzeczywista kwota świadczenia proporcjonalnego ma pozostawać w takiej samej re-
lacji do kwoty teoretycznej, w jakiej okresy krajowe pozostają do całkowitej długości
okresów ubezpieczenia przebytych we wszystkich zainteresowanych państwach człon-
kowskich, czyli:
kwota rzeczywista okresy krajowe

= .
kwota teoretyczna okresy rzeczywiste (całkowite)
W celu obliczenia polskiej emerytury z zastosowaniem przepisów unijnych należy

ustalić teoretyczną kwotę emerytury, jaka by przysługiwała, gdyby wszystkie uwzględ-
niane okresy były przebyte w Polsce, a następnie kwotę świadczenia proporcjonalnego
(pro rata temporis), czyli kwotę rzeczywistą emerytury, stosując formułę:
okresy krajowe
kwota rzeczywista = kwota teoretyczna × .
okresy rzeczywiste
Wskazany w rozporządzeniu nr 883/2004 sposób wyliczania świadczenia proporcjo-

nalnego (kwoty rzeczywistej) prowadzi do sytuacji, w której polskie świadczenie za
61 Dz.Urz. 2004 L 166/1 ze zm.

62 Zasady zliczania okresów zob. rozdz. VI.
www.lexisnexis.pl
taki sam staż krajowy będzie tym niższe, im większy będzie staż całkowity. Na przy-
kład ubezpieczony mający 200 okresów krajowych (na 300 wymaganych) przy stażu
całkowitym 400 okresów otrzyma 1/2 świadczenia, które otrzymałby, gdyby cały staż
(400 okresów) przebył w Polsce, a przy stażu całkowitym 500 okresów polskie świad-
czenie za staż polski (200 miesięcy) wyniesie 2/5 świadczenia, jakie otrzymałby, gdyby
cały ten okres przebył w Polsce.
Jak się wydaje, usunięcie powyższej nieprawidłowości byłoby możliwe przy założeniu,
że staż unijny uwzględnia się w rozmiarze uzupełniającym wymagany staż krajowy.
Byłoby to zgodne z rolą przepisów o koordynacji – mają one umożliwiać nabycie prawa
do świadczenia krajowego63 dzięki uzupełniającemu zaliczaniu do stażu (do prawa)
okresów przebytych w innych państwach członkowskich. Przyjęte rozwiązanie naka-
zuje przyznawać (wyliczać) jedno wspólne świadczenie podzielone na proporcjonalne
części64.
Przyjęta w rozporządzeniu nr 883/2004 koncepcja prowadzi do pogorszenia sytuacji
ubezpieczonego mającego dłuższy staż niż wymagany. Prawidłowo działa tylko wtedy,
gdy staż całkowity jest równy stażowi wymaganemu65.
Należałoby zatem jedynie uzupełniać staż krajowy (do prawa) okresami unijnymi,
a wysokość świadczenia wyliczać w proporcji krajowych okresów rzeczywistych do
krajowych okresów wymaganych.
Powyższe zasady nie mają zastosowania do ustalania kwoty emerytury w systemie
zdefiniowanej składki, jest ona bowiem zawsze należna „w całości”, tj. liczona od sumy
składek, niezależnie od długości okresów składkowych i nieskładkowych.
Powyższą formułę ustalania kwoty rzeczywistej stosuje się jednak do wyliczenia kwoty
dopłaty do emerytury minimalnej, o której mowa w art. 87 ustawy emerytalnej, jeżeli
ubezpieczony posiada staż ubezpieczeniowy (wyliczony przy pomocy polskich i unij-
nych okresów składkowych i nieskładkowych) w rozmiarze 25 lat.
Gdyby cały staż ubezpieczeniowy był spełniony w Polsce, to kwota dopłaty równałaby
się różnicy między kwotą emerytury najniższej a ustaloną kwotą emerytury 66.
Jeżeli staż był uzupełniony okresami zagranicznymi, dopłata będzie do kwoty będącej
w takiej proporcji do kwoty ustalonej w ustawie (emerytury najniższej), w jakiej pozo-
stają okresy krajowe do okresów wspólnotowych.
63 Wyliczonego według reguł krajowych, tj. z uwzględnieniem krajowych okresów składkowych
i nieskładkowych.
64 Nie zawsze jednak nabędzie się prawo do wszystkich części (całości) emerytury. Gdyby
np. w podanym przykładzie zainteresowany miał w sumie 350 okresów na potrzebnych w Polsce 300,
a w drugim państwie niezbędne byłoby 360 okresów (i nie nabyłby prawa do emerytury), to stoso-
wana metoda przyznałaby mu polskie świadczenie w wysokości 57% całego, podczas gdy w proporcji
200:300 otrzymałby polską emeryturę w wysokości 66%.
65 Z drugiej strony system zdefiniowanego świadczenia ma coraz mniejsze zastosowanie.
66 Będzie nią, w zależności od tego, czy emerytura jest wyliczana w wieku emerytalnym kobiet
czy mężczyzn, suma kwoty emerytury repartycyjnej i okresowej emerytury kapitałowej albo emery-
tura ostateczna wyliczona z sumy składek, kapitału początkowego i stanu subkonta.
Należy zatem, przyjmując, że kwotą teoretyczną jest kwota najniższej emerytury, obli-
czyć kwotę emerytury rzeczywistej (pro rata temporis), postępując w myśl art. 51 ust. 1
lit. b rozporządzenia nr 883/2014, czyli:
Pl
ERZ = ET × .
Pl + UE
Otrzymany wynik wskaże kwotę emerytury najniższej, jaka byłaby należna z racji
tylko polskich okresów składkowych i nieskładkowych. Dopłata wyniesie zatem róż-
nicę między tą kwotą a kwotą emerytury wyliczonej na podstawie art. 26 ustawy eme-
rytalnej67.
7. WALORYZACJA ŚWIADCZEŃ
7.1. Rola waloryzacji
Świadczenia z ubezpieczenia społecznego w wysokości ustalonej w dniu nabycia prawa
mogą być wypłacane nawet przez dziesiątki lat. W tym długim okresie z reguły maleje
realna wartość świadczenia oraz jego wartość bezwzględna w stosunku do nowo przy-
znawanych rent i emerytur.
211 Realna wartość świadczenia maleje na skutek procesów inflacyjnych spowodowanych
głównie tym, że wzrost płac i dochodów ludności wyprzedza zwykle wzrost wydaj-
ności pracy i produkcji. Przyczynia się to do wzrostu cen towarów i usług, rosną więc
koszty utrzymania. Osoby czynne zawodowo mają pewną możliwość dostosowania
swoich bieżących zarobków do wzrostu cen i kosztów utrzymania, o co zabiegają
w sposób indywidualny lub zbiorowy68. Osoby zaś utrzymujące się ze świadczeń
z ubezpieczenia społecznego, których wysokość ustalona byłaby raz na zawsze w kwo-
tach stałych, traciłyby faktycznie część swoich dochodów wskutek zmniejszania się ich
siły nabywczej.
Dewaluacja świadczeń pozbawia je funkcji, które mają spełniać. Przystosowywanie
zatem wysokości rent i emerytur do rosnących zarobków lub do kosztów utrzymania,
czyli tzw. waloryzacja, jest kwestią szczególnie ważną, inaczej bowiem świadczenia
ubezpieczeniowe, tracąc swą wartość realną, przestałyby z czasem zaspokajać elemen-
tarne nawet potrzeby świadczeniobiorcy.
Obowiązek waloryzacji wynika ze standardów międzynarodowych określonych
w konwencjach Międzynarodowej Organizacji Pracy i Rady Europy. Konwencja
nr 121, powtarzając sformułowania Konwencji nr 102, nakazuje w art. 21 rewizję wy-
sokości świadczenia w następstwie zmian ogólnego poziomu płac, wynikających ze
znacznych zmian kosztów utrzymania, a Konwencja nr 128 wprowadza w art. 29 taki
obowiązek w razie istotnych zmian ogólnego poziomu zarobków lub znacznych zmian
kosztów utrzymania. W świetle zaś art. 76 Europejskiego Kodeksu Zabezpieczenia Spo-
67 Zakładając, że najniższa emerytura wynosi 850 zł, emerytura wyliczona 500 zł, a stosunek obu
stażów 4:5, dopłata wyniesie 180 zł (850 x 20/25 = 680 – 500 = 180 zł).
68 W drodze np. negocjacji układowych.
www.lexisnexis.pl
łecznego wysokość świadczeń emerytalnych, inwalidzkich, wypadkowych oraz w razie

śmierci żywiciela rodziny, powinna być zrewidowana w następstwie istotnych zmian
ogólnego poziomu zarobków wynikających ze znacznych zmian kosztów utrzymania.
7.2. Rodzaje waloryzacji

Z doświadczeń wynika, że na koszty systemu emerytalno-rentowego mają największy 212
wpływ dwa czynniki, a mianowicie liczba świadczeniobiorców i zasady waloryzacji,
które są podstawowym instrumentem określenia tempa wzrostu dotacji z budżetu pań-
stwa do systemu. Zasady waloryzacji mają także zasadnicze znaczenie dla realizacji
polityki dochodowej społeczeństwa, będąc parametrem wyznaczającym zasady po-
działu wytworzonego dochodu.
W efekcie powstało wiele systemów dostosowawczych działających na odmiennych za- 213
sadach. System może być np. nastawiony wyłącznie na niedopuszczenie do spadku re-
alnej wartości dochodów i wówczas stosuje się indeks cen lub kosztów utrzymania.
Może też być nastawiony na zagwarantowanie uczestnictwa w ogólnym wzroście po-
ziomu życia i wtedy bierze się pod uwagę przeciętny wzrost dochodów, zazwyczaj
wzrost przeciętnej płacy nominalnej.
Dostosowanie może mieć charakter ad hoc – polegający na jednorazowej regulacji
w wyniku decyzji politycznej. Stwarza to możliwość doraźnego skorygowania systemu
wymiaru świadczeń. Kiedy krzywda emerytów i rencistów staje się bardzo rażąca, sto-
suje się wówczas metodę kwotowego podwyższania świadczeń, przy czym kwota pod-
wyżki jest tym wyższa, im wcześniej było przyznane świadczenie albo im niższa jest
kwota emerytury.
Z reguły jednak są stosowane mechanizmy powodujące wzrost świadczeń co jakiś czas 214
(waloryzacja). W kwestii waloryzacji istotny jest zarówno sposób wyboru podstawy do
przeliczenia świadczeń, jak i techniki przeliczenia69.
Podwyżki rent i emerytur przeprowadza się więc albo w odniesieniu do urzędo- 215
wego indeksu cen na towary konsumpcyjne (waloryzacja cenowa), albo na pod-
stawie wskaźnika wzrostu płac (waloryzacja płacowa). Najczęściej jednak jest stoso-
wana waloryzacja mieszana, cenowo-płacowa.
7.3. Waloryzacja w polskim systemie prawa emerytalnego

Problem uchronienia rent i emerytur wcześniej przyznanych przed znacznym spad- 216
kiem wartości realnej pojawił się już w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku.
Znaczny wzrost płac powodował, że nowo przyznane renty i emerytury znacznie prze-
wyższały te przyznane kilka(naście) lat wcześniej.
Problem tego tzw. starego portfela rent i emerytur starano się rozwiązywać
ad hoc przy pomocy jednorazowych podwyżek świadczeń (tzw. rewaloryzacja).
I tak ustawą z 31 marca 1977 r. o dalszym zwiększeniu emerytur i rent oraz o zmianie
69 Zob. A. Klimkiewicz, Waloryzacja świadczeń emerytalnorentowych, PUSiG 1998, nr 7.

niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym70 dokonano podwyżki kwotowej

tym większej, z im bardziej odległego okresu pochodziły świadczenia.
Metodę rewaloryzacji zastosowała też ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu eme-
rytalnym pracowników i ich rodzin71. Podwyżkę przeprowadzono metodą określenia
procentu, o jaki powinna wzrosnąć podstawa wymiaru emerytury, a stopa procentowa
podwyżki była zależna od daty przyznania świadczenia.
Mechanizm waloryzacji miał zacząć działać od 1986 r. i polegać na corocznej pod-
wyżce podstawy wymiaru świadczenia o taki procent, o jaki wzrosło przeciętne wyna-
grodzenie miesięczne w gospodarce społecznej w poprzednim roku. Podwyższoną
o taki procent podstawę należało pomnożyć przez tzw. współczynnik waloryzacyjny
ustalony w decyzji o przyznaniu świadczenia i oznaczający stosunek kwoty emerytury
do kwoty podstawy (tzw. stopa zastąpienia).
217 Przyjęty przez ustawę mechanizm waloryzacji prowadził do zachowania stopy zastą-
pienia.
Gwałtowne procesy inflacyjne pod koniec lat 80. ubiegłego wieku sprawiły, że wpro-
wadzono72 waloryzację kwartalną. Podstawę wymiaru świadczenia podwyższono od
pierwszego miesiąca kwartału, mnożąc ją przez wskaźnik waloryzacji ustalony w de-
cyzji ustalającej świadczenia.
Wskaźnik waloryzacji odzwierciedlał prognozowany na bieżący kwartał wzrost prze-
ciętnego wynagrodzenia, odnoszony do kwoty wynagrodzenia będącego podstawą
poprzednio przeprowadzonej waloryzacji (tzw. waloryzacja kwartalna). Ze względów
technicznych realizacja podwyżki wynikającej z waloryzacji następowała w trzecim
miesiącu kwartału, ale z wyrównaniem od pierwszego miesiąca tego kwartału. Ten
rodzaj waloryzacji zapewniał wzrost emerytur raz na kwartał o taki sam procent,
o jaki wzrastało wynagrodzenie za pracę. Była to zatem regulacja niesłychanie ko-
rzystna dla świadczeniobiorców i jednocześn ie niezwykle kosztowna dla budżetu
państwa73.
218 Ustawą z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach
ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw74 wprowadzono walo-
ryzację płacową przeprowadzaną okresowo. Waloryzacja płacowa okresowa zakładała
podwyższenie świadczeń na podstawie wskaźnika wzrostu przeciętnego wynagro-
dzenia w bieżącym kwartale75, jeśli był on wyższy początkowo o co najmniej 5%,
a później o 10% od przeciętnego wynagrodzenia w kwartale, w którym przeprowa-
dzona została ostatnia waloryzacja. Ustalenie minimalnej stopy wzrostu przeciętnego

71 Dz.U. z 1982 r. Nr 40, poz. 267.
72 Ustawą z 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym (Dz.U.
Nr 36, poz. 206 ze zm.).

73 W większości bazowych systemów emerytalno-rentowych waloryzacja jest przeprowadzana
raz w roku, natomiast w krajach odnotowujących wyższą inflację są stosowane dwie waloryzacje
rocznie.
74 Dz.U. Nr 104, poz. 450.
75 Wysokość tego wskaźnika ogłaszał w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” Prezes GUS
w terminie do 7. roboczego dnia drugiego miesiąca każdego kwartału.
www.lexisnexis.pl
wynagrodzenia powodowało, że waloryzacja miała miejsce w dłuższych odstępach

czasu niż kwartał. Waloryzacja była realizowana w trzecim miesiącu kwartału i bez
wyrównania od pierwszego miesiąca kwartału.
Stosowanie powyższego mechanizmu waloryzacji sprawiało, że świadczenia rosły
w takim samym stopniu i w takim samym tempie jak przeciętne wynagrodzenie, ale ze
znacznym przesunięciem w czasie. Jeśli więc wynagrodzenie wzrosło o wymagany
procent między pierwszym a trzecim kwartałem (a więc na przestrzeni trzech kwar-
tałów), to między terminami waloryzacji (wzrostu świadczenia o ten sam procent) też
były trzy kwartały, ale inne.
Istota tego mechanizmu sprowadzała się więc do podnoszenia wysokości świadczeń
w odstępach (okresach), których długość wyznaczało tempo wzrostu wynagrodzenia
o wymagany procent. Spowolnienie waloryzacji oznaczało znaczne oszczędności w bud
żecie. Stopa zastąpienia spadała na pewien czas, ale po waloryzacji wracała do normy.
Mechanizm waloryzacji przyjęty przez ustawę z 17 grudnia 1998 r. o emerytu-
rach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych polega na ustaleniu wyso
kości zwaloryzowanej emerytury w wyniku pomnożenia kwoty świadczenia
i podstawy jego wymiaru przez wskaźnik waloryzacji.
Wskaźnik waloryzacji to średnioroczny wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyj-
nych w poprzednim roku kalendarzowym, zwiększony o co najmniej 20% realnego
wzrostu przeciętnego wynagrodzenia w poprzednim roku kalendarzowym76.
Waloryzacji podlegają świadczenia przyznane przed dniem określonym jako termin
waloryzacji (1 marca).
Zmiana wysokości rent i emerytur w ramach waloryzacji jest dokonywana przez ZUS
z urzędu, nie zachodzi więc konieczność składania wniosku o waloryzację. Waloryzacji
podlega świadczenie ustalone w pełnej wysokości, a więc w wysokości ustalonej przed
dokonaniem potrąceń i egzekucji.
Przy ustalaniu zasad waloryzacji przez polskiego ustawodawcę przeważyły racje
finansowe. Wprowadzenie waloryzacji cenowej było jednym z głównych za-
łożeń reformy ubezpieczeń społecznych. Waloryzacja cenowa w obecnej sytuacji
gospodarczej jest dla państwa o wiele tańsza niż waloryzacja płacowa.
Stosowanie waloryzacji cenowej prowadzi do znacznie wolniejszego wzrostu świad- 219
czeń, niż rosną płace. Wolniejszy wzrost świadczeń niż wzrost płac przekłada się na
pogłębiającą się różnicę między nowo przyznanymi i przyznanymi wcześniej świadcze-
niami wyliczonymi od przeciętnego wynagrodzenia, co oznacza, że emerytura po wa-
loryzacji stanowi niższy procent (aktualnego) przeciętnego wynagrodzenia. W efekcie
dochodzi do tworzenia się tzw. starych portfeli (zob. schemat 7)77.
76 Wskaźnik waloryzacji to suma wskaźnika cen i usług i 20% realnego wzrost u płac.
77 Szukając rozwiązania problemu starych portfeli, Z. Szeliga (Zmora starego portfela, „Polityka”
1987, nr 6) przedstawił własną koncepcję zmian systemowych, podchwyconą potem przez niektórych
działaczy OPZZ i „Solidarności”. W literaturze przedmiotu propozycja ta spotkała się jednak z kry-
tyką. J. Jończyk (Ubezpieczenie emerytalne – problemy organizacyjno-finansowe, Wrocław 1987) tak ją
ocenił: „Wypowiedź Z. Szeligi jest skierowana przeciwko dewaluacji świadczeń emerytalno-rento-
wych, ale jako sposób na likwidację słusznie krytykowanego zjawiska proponuje się niesłusznie za-
Schemat 7. Model waloryzacji cenowej i mechanizmu powstawania tzw. starych

portfeli rent i emerytur
1330 zł
1210 zł
1100 zł D 798 zł (60%)
C 763 zł (57%)
„portfele”
1000 zł C 726 zł (60%) B 726 zł (54%)
B 693 zł (57%) A 693 zł (52%)
B 660 zł (60%) A 660 zł (54%)
A 630 zł (57%)
A 600 zł (60%)
1 2 3 4
wynagrodzenie (do obliczeń przyjęto wynagrodzenie 1000 zł i założono wzrost o 10%

w poszczególnych okresach, a wskaźnik waloryzacji – 5%)
A emerytura przyznana w okresie 1
B emerytura przyznana w okresie 2
C emerytura przyznana w okresie 3
D emerytura przyznana w okresie 4
% – procent średniego wynagrodzenia w danym okresie (1–4)
Metoda waloryzacji przyjęta przez ustawę z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach

z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych ma także zastosowanie do waloryzowania okre-
sowych emerytur kapitałowych (art. 26 ust. 1 u.e.k.).
mianę ubezpieczenia społecznego na przymusowe indywidualne oszczędzanie w kasie Zakładu

Ubezpieczeń Społecznych. Jego idea indywidualnych oprocentowanych kont emerytalnych opiera się
na założeniu, że emerytura to zwrot odkładanej płacy. Jest to idea emeryta, żyjącego z odsetek od
kapitału nagromadzonego przez lata zatrudnienia. Pomijając demagogiczne aspekty tej propozycji
i poważne błędy w założeniach (np. takie, że na cele emerytalne przeznacza się całą składkę, że od
określonego momentu należałoby lokować składkę na indywidualnych kontach, bez wyjaśnienia,
skąd wziąć środki na wypłatę przez wiele lat bieżących emerytur i rent), trzeba powiedzieć, że propo-
nowany mechanizm indywidualnych kont nie ma nic wspólnego z ubezpieczeniem społecznym,
zwłaszcza emerytalnym, i że jest to zagadnienie z innej dziedziny społecznoekonomicznej i prawnej”.
Idea Szeligi w pewnym sensie została zrealizowana w reformie ubezpieczeń społecznych w 1999 r.
wprowadzającej emerytury kapitałowe.
www.lexisnexis.pl
7.4. Charakter prawny waloryzacji

W systemie ubezpieczenia społecznego wymiar świadczeń pozostaje w określonej re-
lacji do udziału ubezpieczonego w tworzeniu funduszu społecznego na ten cel. Znaj-
duje to wyraz w formule wymiaru świadczenia i przekłada się na wielkość indywidu-
alnej stopy zastąpienia78.
Zbytniemu obniżaniu się stopy w miarę upływu lat służy mechanizm waloryzacji. Wa-
loryzacja jest więc niezbędnym elementem prawa do zabezpieczenia społecznego. Na-
leży więc przyjąć, że prawo do waloryzacji wynika z Konstytucji RP i jest prawem oby-
watelskim. Oznacza to, że władza państwowa nie może zrezygnować z przeprowadzenia
waloryzacji, ale sposób jej przeprowadzenia może ulegać zmianom. Inaczej mówiąc,
prawo do waloryzacji nie jest prawem do określonego sposobu waloryzacji.
Zadaniem waloryzacji jest niwelowanie spadku siły nabywczej świadczeń. Nie jest to
jednak równoznaczne z koniecznością zachowania pierwotnej stopy zastąpienia79.
Więcej nawet – waloryzacja płacowa zachowująca stałą stopę zastąpienia – jako zbyt
kosztowna – jest dość rzadko stosowana80.
Stosowana waloryzacja płacowo-cenowa prowadzi do stopniowego zmniejszania się
stopy zastąpienia. Tego typu waloryzacja ma też tę wadę, że przy niskich świadcze-
niach kwota podwyżki jest niewielka i może dojść do znacznego obniżenia się poziomu
życia najbiedniejszych emerytów.
Ustawodawca może wówczas zareagować tzw. rewaloryzacją, czyli jednorazowym
podwyższeniem poziomu świadczeń najniższych albo waloryzacją kwotową81. Walo-
ryzacja kwotowa wywołuje jednak opór środowiska emerytów mających wyższe
świadczenia, jako naruszająca zasadę, że emerytura odzwierciedla wkład do systemu.
Taki pogląd prezentuje też Trybunał Konstytucyjny.
Jak się więc wydaje, najlepszym rozwiązaniem byłaby waloryzacja „mieszana”, czyli
kwotowo-procentowa, polegająca na określeniu procentowej stopy podwyżki świad-
czenia, ale podwyżka nie mogłaby być niższa niż określona minimalna kwota.
Taką waloryzację przewidziano w roku 2015.
78 Jest to stosunek kwoty emerytury do kwoty podstawy jej wyliczenia.

79 Co oznaczałoby, że zastępowalność np. przeciętnego zarobku w roku ustalenia prawa do
świadczenia po latach powinna być taka sama.
80 Z tego powodu zaniechano jej w polskim systemie.
81 Taką waloryzację przeprowadzono w 2013 r.
Rozdział VIII
REALIZACJA PRAWA DO ŚWIADCZEŃ

Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO
1. OGÓLNE ZASADY USTALANIA I WYPŁATY ŚWIADCZEŃ
220 Prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego nabywa się z mocy prawa
(ex lege) w razie zajścia sytuacji objętej ochroną (ryzyko ubezpieczeniowe) i po
spełnieniu przez ubezpieczonego warunków nabycia danego prawa1. Decyzja organu
rentowego w kwestii prawa do świadczeń ma więc charakter deklaratoryjny, tj. stwier-
dzający zajście chronionej sytuacji i spełnienie (lub niespełnienie) wszystkich wa-
runków nabycia prawa do świadczeń 2.
221 Postępowanie w sprawie prawa do świadczeń wszczyna się na wniosek zainteresowa-
nego3. Rolą wniosku jest powiadomienie organu rentowego o zamiarze realizacji naby-
tego ex lege prawa4. Od daty wnios ku zależy data podjęcia wypłaty świadczenia.
Z urzędu natomiast wszczyna się postępowanie o emeryturę w odniesieniu do osób
pobierających renty z tytułu niezdolności do pracy, świadczenie przedemerytalne lub
zasiłek przedemerytalny, które osiągnęły wiek emerytalny.
Wniosek o świadczenie można składać, ilekroć zajdzie chroniona sytuacja życiowa. Tak
np. złożenie wniosku o rentę z powodu częściowej niezdolności do pracy nie prze-
szkadza w złożeniu wniosku o przyznanie renty z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy. Każda niezdolność to odrębny rodzaj ryzyka.
1 Datą nabycia prawa jest więc data spełnienia się wszystkich przesłanek, a nie data decyzji, która
może ustalić tylko datę rozpoczęcia wypłaty świadczenia.

2 Konstytutywny charakter ma tylko decyzja Prezesa ZUS o przyznaniu prawa do renty w trybie
art. 83 ustawy emerytalnej.

3 Zob. rozporządzenie MPiPS z 11 października 2011 r. w sprawie postępowania o świadczenia
emerytalno-rentowe (Dz.U. Nr 237, poz. 1412).

4 W prawie emerytalnym występowała też konstrukcja, w której wniosek był niezbędny do na-
bycia prawa, a nie tylko do jego realizacji. Dopiero po złożeniu wniosku nabywane było prawo do
wcześniejszej emerytury. Dopóki wniosek nie został złożony, dopóty samo spełnienie warunków nie
oznaczało, że prawo zostało nabyte i że może zostać zrealizowane w dowolnym czasie, a więc także
wtedy gdy przepisy przestały obowiązywać. Ten błąd popełniały organy rentowe, pozwalając na
składanie wniosków także po 2008 r., mimo że przepisy uprawniające do nabycia prawa do wcześ
niejszej emerytury przez osoby urodzone po 1948 r. obowiązywały tylko do końca 2008 r.
www.lexisnexis.pl
Rozdział VIII. Realizacja prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego161
Inaczej w odniesieniu do ryzyka wieku emerytalnego. Ryzyko emerytalne polega na

prawie do zaprzestania pracy w (różnie) określonym wieku emerytalnym. Przejście
na emeryturę w niższym wieku emerytalnym (ziszczenie się wcześniej ryzyka) po-
winno być jednoznaczne z niemożnością przejścia na emeryturę ponownie w po-
wszechnym wieku emerytalnym. Analogicznie skorzystanie z prawa do przejścia na
emeryturę wcześniejszą, tj. mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego, powinno ozna-
czać realizację prawa do emerytury i uniemożliwiać ponowne przejście na emeryturę
po osiągnięciu wieku emerytalnego.
W rzeczywistości możliwe jest jednak kilkakrotne składanie wniosku o przejście na
emeryturę (np. przejście z emerytury nauczycielskiej na emeryturę w niższym wieku,
potem na emeryturę wcześniejszą i jeszcze na emeryturę w powszechnym wieku eme-
rytalnym)5.
Do wniosku o przyznanie świadczenia powinny być dołączone dowody potwierdzające
spełnienie warunków nabycia prawa oraz dokumenty potwierdzające wysokość osią-
ganych zarobków.
Wniosek może być wycofany, jednak nie później niż do dnia uprawomocnienia się de-
cyzji. W razie wycofania wniosku postępowanie zostaje umorzone.
Postępowanie przed organem rentowym jest całkowicie bezpłatne. Opłat nie mogą też
pobierać organy administracji rządowej, samorządowej i pracodawcy za wydawane za-
świadczenia lub poświadczenia.
Organ rentowy wydaje decyzję w sprawie prawa do świadczenia i jego wysokości 222
w ciągu 30 dni od wyjaśnienia ostatniej okoliczności niezbędnej do wydania tej
decyzji.
Jeżeli wniosek dotyczy prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy, decyzja zostanie
wydana dopiero po stwierdzeniu, że ubezpieczony jest niezdolny do pracy w rozu-
mieniu art. 12 ustawy emerytalnej6. W tym więc wypadku decyzja będzie wydana
w terminie 30 dni od uprawomocnienia się orzeczenia w sprawie niezdolności do pracy
albo wyroku sądowego w tej sprawie.
Jeżeli prawo do świadczenia zostało udowodnione, ale zainteresowany nie przedłożył
wszystkich dowodów niezbędnych do ustalenia wysokości świadczenia, za datę wyjaś
nienia ostatniej okoliczności uważa się datę końcową dodatkowego terminu przedsta-
wienia niezbędnych dowodów. Dołączenie dowodów w wyznaczonym terminie spowo-
duje wypłatę świadczenia w prawidłowej wysokości od dnia złożenia wniosku.
Jeśli dokumenty płacowe nie zostaną dołączone w terminie, ZUS wyda decyzję i ustali
świadczenie w kwocie zaliczkowej.
Dołączenie zaświadczeń o zarobkach po wydaniu decyzji będzie już traktowane jako 223
wniosek o przeliczenie wysokości świadczenia i nowa wysokość świadczenia będzie
obowiązywać od daty dołączenia nowych dowodów (złożenia wniosku o przeliczenie).
5 Tę możliwość potwierdził SN w uchwale z 4 lipca 2013 r., II UZP 4/2013 (OSNP 2013, nr 21–22,
poz. 257, LexisNexis nr 6815881).

6 Tryb ustalania tej niezdolności – zob. część III podręcznika.
Z prawnego punktu widzenia dojdzie wówczas do wznowienia postępowania

na podstawie art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej. Przepis ten pozwala na po-
nowne ustalenie prawa do świadczeń lub ich wysokości na wniosek osoby zaintereso-
wanej (lub z urzędu), jeżeli po uprawomocnieniu się decyzji w sprawie świadczeń zo-
staną przedłożone nowe dowody lub ujawnione okoliczności istniejące przed wydaniem
tej decyzji, które mają wpływ na prawo do świadczeń lub na ich wysokość 7.
Zwrot „przedłożenie nowych dowodów” użyty w art. 114 ust. 1 ustawy emerytalnej
obejmuje zarówno przypadki ujawnienia dowodów istniejących przed wydaniem de-
cyzji, jak i sytuacje zgłoszenia dowodów uzyskanych po wydaniu decyzji, pod warun-
kiem że wynikają z nich fakty powstałe przed tym momentem. Użyty natomiast
w art. 114 ust. 1 zwrot „okoliczności” może oznaczać zarówno okoliczności faktyczne,
jak i okoliczności sprawy, czyli nie tylko fakty, których ustalenie warunkuje wydanie
decyzji, lecz także wszelkie zachowania uczestników postępowania w sprawie usta-
lania prawa, np. okoliczność nieustalenia warunków nabycia uprawnień lub nieze-
brania dowodów niezbędnych do wydania decyzji rentowych8.
Nie jest natomiast możliwe wznowienie postępowania z urzędu na niekorzyść świad-
czeniobiorcy, w sytuacji gdy decyzja została wydana w wyniku błędnej oceny dowodów
jako pozwalających na taką treść decyzji9.
Jeżeli prawo do świadczeń lub ich wysokość ustalono orzeczeniem organu odwo-
ławczego (sądu), na podstawie nowych dowodów organ rentowy może we własnym
zakresie wydać decyzję przyznającą świadczenie lub podwyższającą jego wysokość.
224 Jednakże jeśli z przedłożonych dowodów lub ujawnionych okoliczności wynika, że
prawo do świadczeń nie istnieje lub że świadczenia przysługują w niższej wysokości,
organ rentowy występuje do organu odwoławczego z wniosk iem o wznowienie postę-
powania przed tym organem. Z wnios k iem tym organ rentowy może wystąpić
w każdym czasie10.
Występując do sądu, organ rentowy wstrzymuje wypłatę świadczenia w całości lub
w części, jeżeli emeryt lub rencista korzystał ze świadczeń na podstawie nieprawdzi-
wych dokumentów lub zeznań, albo w innych wypadkach złej woli.
225 Świadczenia z ubezpieczenia społecznego wypłaca się, poczynając od dnia powstania
do nich prawa, nie wcześniej jednak niż od miesiąca, w którym zgłoszono wniosek
o świadczenie11. Jedynie w odniesieniu do renty rodzinnej wypłacana jest ona od dnia
śmierci12, a nie od daty złożenia wniosku, ale tylko wtedy, gdy wniosek został złożony
7 W kwestii dowodów zob. M. Pogonowski, Postępowanie dowodowe w sprawach z zakresu ubez-
pieczeń społecznych prowadzone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 2006.

8 Zob. R. Babińska-Górecka, Wznowienie postępowania w sprawach emerytalno-rentowych, referat
na XVII konferencję naukową Polskiego Stowarzyszenia Ubezpieczenia Społecznego, Gniezno,

25–26 października 2008 r.
9 Art. 114 ust. 1a ustawy emerytalnej został uznany przez TK za niezgodny z Konstytucją –
wyrok z 28 lutego 2012 r., K 5/11.

10 Tak R. Babińska-Górecka, Wznowienie postępowania…
11 Jeżeli wniosek został zgłoszony po dacie nabycia prawa.
12 Pod warunkiem że w tym dniu upoważnieni członkowie rodziny spełniali warunki zajścia ry-
zyka utraty żywiciela.
www.lexisnexis.pl
najpóźniej w miesiącu przypadającym bezpośrednio po miesiącu, w którym nastąpił

zgon ubezpieczonego.
Świadczenia wypłaca się za miesiące kalendarzowe w dniu ustalonym w decyzji ren-
towej jako termin płatności świadczenia.
Jeżeli decyzja była odmowna albo świadczenie zostało zaniżone w wyniku błędu or-
ganu rentowego, prawidłowo ustalone świadczenie wypłaca się od dnia nabycia prawa,
ale za okres nie dłuższy niż 3 lata wstecz od daty zgłoszenia wniosku o ponowne roz-
poznanie sprawy (art. 133 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej).
Świadczenie przekazuje się uprawnionym do ich rąk13 za pośrednictwem osób praw-
nych prowadzących działalność w zakresie doręczania świadczeń albo na wniosek tej
osoby na jej rachunek w banku lub spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej.
Jeżeli uprawniony do świadczeń jest osobą małoletnią albo osobą, nad którą została
ustanowiona opieka prawna, świadczenie wypłaca się osobom sprawującym opiekę
nad tym uprawnionym.
W przypadku pobytu sieroty w zakładzie specjalnym, w domu dziecka lub w placówce
opiekuńczo-wychowawczej, rentę rodzinną wraz z dodatkami dla sieroty zupełnej
wpłaca się na rachunek oszczędnościowy w banku wskazanym przez kierownika pla-
cówki lub opiekuna wskazanego przez sąd. Jeżeli wśród uprawnionych do jednej renty
rodzinnej jest więcej sierot zupełnych, każdej z nich wypłaca się (lub wpłaca na konto)
przysługującą jej część renty oraz dodatek dla sierot zupełnych14.
Świadczenie należne osobie zamieszkałej za granicą wypłaca się osobie wskazanej za-
mieszkałej w kraju albo na krajowy rachunek bankowy świadczeniobiorcy. Świad-
czenie może być także przekazywane pod wskazany adres za granicą. Przekaz dokony-
wany jest bezpłatnie, jeżeli adresat przebywa w kraju, z którym Polska zawarła
stosowną umowę. W pozostałych przypadkach – na koszt świadczeniobiorcy.
Prawo do świadczeń ma charakter osobisty, przysługuje więc tylko uprawnionemu,
a jego śmierć oznacza ustanie tego prawa15. Świadczenia już wymagalne, ale niewy-
płacone przed śmiercią uprawnionego mogą być wypłacone osobom wskazanym
w art. 136 ustawy emerytalnej, a w razie ich braku, wchodzą do spadku.
Prawa do emerytury nie można utracić ani się zrzec na rzecz innej osoby16.
Prawo do świadczeń z ubezpieczenia emerytalnego i rentowego nie przedawnia się.
Z wniosk iem o ustalenie prawa do emerytury lub renty można wystąpić w dowolnym
czasie17, ale świadczenie będzie wypłacone dopiero od miesiąca złożenia wniosku.
13 Zasady dokonywania doręczeń przesyłek „do rąk” adresata okreś lają: ustawa z 23 listopada
2012 r. – Prawo pocztowe (Dz.U. z 2012 r., poz. 1529) oraz rozporządzenie Ministra Administracji
i Cyfryzacji z 29 kwietnia 2013 r. w sprawie warunków wykonywania usług powszechnych przez
operatora wyznaczonego (Dz.U. z 2013 r., poz. 545); zob. też pkt 2.5.
14 Kwota przysługuje dla sieroty, a nie do renty.
15 W określonych sytuacjach prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy „za-
mienia się” w prawo do renty rodzinnej, które jest prawem wtórnym.

16 Można jednak nigdy nie złożyć wniosk u.
17 Wniosek o rentę może się okazać spóźniony z punktu widzenia warunków nabycia prawa.
2. WSTRZYMANIE WYPŁATY ŚWIADCZENIA

226 Nabyte i ustalone prawo do świadczeń z ubezpieczenia społecznego jest wypłacane do
czasu ustania sytuacji chronionej (np. odzyskania zdolności do pracy) lub śmierci
uprawnionego. W pewnych jednak okolicznościach jego wypłata może zostać wstrzy-
mana wcześniej.
Zgodnie z art. 134 ustawy emerytalnej wypłatę świadczenia wstrzymuje się,
jeżeli:
1) powstaną okoliczności uzasadniające ustanie tego prawa,
2) osoba pobierająca świadczenie mimo pouczenia lub żądania organu rentowego nie
przedłoży dowodów stwierdzających dalsze istnienie prawa do tego świadczenia,
3) osoba uprawniona do świadczeń nie poddała się badaniu lekarskiemu lub psycholo-
gicznemu bez uzasadnionych przyczyn, mimo wezwania organu rentowego,
4) okaże się, że prawo do świadczeń nie istniało,
5) świadczenia nie mogą być doręczone z przyczyn niezależnych od organu rento-
wego.
Wstrzymanie wypłaty świadczenia następuje także w razie powstania okoliczności po-
wodujących zawieszenie prawa, co jednak – ze względu na odmienność konstrukcji
prawnej tej przyczyny wstrzymania wypłaty – zostanie omówione osobno18.
2.1. Ustanie prawa do świadczeń

227 W ujęciu ustawy emerytalnej prawo do świadczeń ustaje (art. 101):
1) gdy ustanie którykolwiek z warunków wymaganych do uzyskania tego prawa,
2) wraz ze śmiercią osoby uprawnionej.
W odniesieniu do pierwszej okoliczności należy przyjąć, że określenie „warunek” jest
tu użyte w znaczeniu potocznym, oznaczającym wszelkie uwarunkowania prawne wy-
płaty danego świadczenia, a więc m.in. zajście sytuacji chronionej.
Prawo ustaje, jeżeli przestanie zachodzić sytuacja chroniona (ryzyko). Należy np. za-
przestać wypłacać rentę rodzinną, jeśli dziecko osiągnie wiek, który prawo uznaje za
kończący możliwość pozostawania na utrzymaniu rodziców19, albo gdy ubezpieczony
pobierający rentę z tytułu niezdolności do pracy odzyska tę zdolność.
Określenie to nie odnosi się natomiast do warunków sensu stricto, czyli przesłanek ogra-
niczających dostęp do danego świadczenia osobom, które znalazły się w sytuacji chro-
nionej. Warunki sensu stricto nabycia prawa do świadczenia z tytułu określonego ryzyka
(np. niezdolności do pracy) można albo spełniać, albo ich nie spełniać. Raz jednak speł-
nione nigdy nie mogą ustać (nigdy nie będzie się młodszym po osiągnięciu wskazanego
wieku, nie można przestać posiadać stażu pracy, który był osiągnięty, itp.)20.
18Zob. pkt 3.
19Jest to ukończenie 16 lat, a 25 lat, jeśli dziecko uczęszcza do szkoły.
20 Powyższym twierdzeniom nie przeczy okoliczność, że warunkiem nabycia prawa do wcześ
niejszej emerytury jest stwierdzenie stanu całkowitej niezdolności do pracy, który to warunek może
ustać. Można bowiem przyjąć, że wcześniejsza emerytura to świadczenie zamiast renty dla osób cał-
www.lexisnexis.pl
Jeśli organ przyznał świadczenie, będąc w błędzie co do spełniania wspomnianych wa-

runków (np. w wyniku dostarczenia fałszywych dokumentów), to występuje sytuacja
nienależnego świadczenia. Wtedy należy przyjąć, że prawo nie istniało, i na tej pod-
stawie (art. 134 ust. 1 pkt 4 ustawy emerytalnej) wstrzymać wypłatę świadczenia. Nie
mamy natomiast do czynienia ze świadczeniem nienależnie pobranym, jeżeli organ źle
zastosował prawo.
2.2. Nieprzedłożenie dowodów stwierdzających dalsze istnienie

prawa do świadczenia
Organ rentowy może zażądać od emeryta lub rencisty potwierdzenia włas 228
noręcznym podpisem istnienia dalszego prawa do pobierania świadczeń okreś
lonych ustawą (tzw. poświadczenie życia)21. Takiego poświadczenia życia organ za-
żąda np. w sytuacji, gdy odbiór świadczenia będzie poświadczać małżonek lub inny
domownik 22 albo opiekun prawny.
W razie zaistnienia okoliczności uniemożliwiających lub utrudniających emerytowi lub
renciście złożenie tego podpisu, trwanie prawa do pobierania świadczeń może po-
twierdzić upoważniona osoba sprawująca faktyczną opiekę nad emerytem lub rencistą.
Własnoręczność podpisu emeryta (rencisty) lub osoby upoważnionej potwierdzają nie-
odpłatnie właściwe organy administracji rządowej lub jednostek samorządu terytorial-
nego23.
2.3. Niepoddanie się badaniom lekarskim

Osoba mająca ustalone prawo do świadczenia, które uzależnione jest od stwierdzenia 229
niezdolności do pracy, jest zobowiązana, na żądanie organu rentowego, poddać się ba-
daniom lekarskim oraz – na wniosek lekarza orzecznika – badaniom psychologicznym,
jeżeli są one niezbędne do ustalenia prawa do świadczeń określonych ustawą. Niepod-
danie się tym badaniom powoduje wydanie decyzji odmownej albo wstrzymanie wy-
płacanego świadczenia do czasu dostarczenia żądanych wyników badań. Takie żądanie
poddania się badaniom stosuje się, gdy renta przyznana jest „na stałe”, tj. na okres
dłuższy niż 5 lat.
2.4. Nieistnienie prawa

Prawo nie istnieje, jeśli nie mogło zostać nabyte, a więc albo nie zaszła chroniona sytu- 230
acja, albo nie zostały spełnione warunki nabycia danego prawa. Wypłatę świadczenia
wstrzymuje się, a świadczenie nienależnie wypłacone staje się ewentualnie świadcze-
kowicie niezdolnych do pracy, którym do wieku emerytalnego brakuje nie więcej niż 5 lat (taka była
geneza tej instytucji).
22 Może to czynić zgodnie z art. 37 ust. 2 pkt 3 ustawy z 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe.
23 Więcej na ten temat M. Pogonowski, Postępowanie dowodowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń
społecznych prowadzone przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych, Warszawa 2006, s. 90 i n.

niem nienależnie pobranym i świadczeniobiorca zobowiązany jest do jego zwrotu na

zasadach określonych w ustawie24.
2.5. Niemożność doręczenia świadczenia

231 Do wstrzymania wypłaty świadczenia dochodzi także wtedy, kiedy świadczenie nie
może być doręczone adresatowi z przyczyn niezależnych od organu rentowego. Te
„niezależne od organu rentowego przyczyny” to z reguły okoliczności leżące po stronie
świadczeniobiorcy (np. rencista lub emeryt wyprowadził się i nie podał nowego adresu
albo wyjechał na dłużej, albo jest w szpitalu, albo odmawia przyjęcia świadczenia25).
Nieodebrane osobiście przez uprawnionego świadczenie będzie doręczone, jeżeli zo-
stanie odebrane przez małżonka lub domownika. Zgodnie z zasadami doręczania prze-
syłek i pieniędzy wynikającymi z ustawy z 23 listopada 2012 r. – Prawo pocztowe prze-
syłka lub przekaz pocztowy mogą być wydane przedstawicielowi ustawowemu, a także
innej pełnoletniej osobie zamieszkałej razem z adresatem, jeśli wobec takiej formy ad-
resat nie zgłosił zastrzeżenia.
Biorąc pod uwagę zasady dotyczące doręczania przesyłek, przesłanka wstrzy-
mania wypłaty świadczenia, polegająca na niemożności doręczenia świadczenia,
będzie zachodzić tylko wówczas, gdy nieodebrane osobiście przez adresata świad-
czenie:
1) nie mogło być wpłacone na konto,
2) nie zostało odebrane przez przedstawiciela ustawowego lub osobę upoważnioną
(np. opiekuna prawnego),
3) nie zostało odebrane przez pełnoletnią osobę razem zamieszkałą.
Z powyższego wynika, że zaginięcie uprawnionego nie uzasadnia samo przez się
wstrzymania wypłaty świadczenia26.
Świadczenie, które nie może zostać doręczone, wraca do organu rentowego i organ
wstrzymuje jego dalszą wypłatę. Świadczenie nie przestaje jednak przysługiwać, co
oznacza, że organ rentowy przekazuje to świadczenie do depozytu, do czasu gdy prze-
szkody w doręczaniu świadczenia ustaną. Jeśli przeszkody w doręczaniu świadczenia
ustaną, organ wznawia wypłatę świadczenia i zwraca depozyt od miesiąca, w którym
wstrzymano wypłatę, jednak za okres nie dłuższy niż 3 lata wstecz od miesiąca,
w którym zgłoszono wniosek o wznowienie wypłaty. Konstrukcja ograniczająca do
3 lat roszczenie o wypłatę niedoręczonego świadczenia ma na celu zachęcenie świad-
czeniobiorcy do jak najszybszego wskazania adresu lub osoby upoważnionej do odbie-
rania świadczenia lub numeru konta, na które świadczenie będzie mogło być wpła-
cane, a nadto jest uzasadnione także alimentacyjnym (przeznaczonym na życie)
charakterem świadczeń z ubezpieczenia społecznego.
24 Art. 138 ustawy emerytalnej i art. 84 u.s.u.s.

25 Zdarzają się przypadki, że adresat nie przyjmuje świadczenia w proteście przeciwko źle, jego
zdaniem, wyliczonej wysokości świadczenia itp.
26 Tak też SN w uchwale z 9 maja 2013 r., II UZP 3/2013 (LexisNexis nr 5800228).
www.lexisnexis.pl
3. ZAWIESZENIE PRAWA DO ŚWIADCZEŃ

3.1. Zawieszenie prawa do świadczeń jako konstrukcja prawna
Zawieszenie prawa do emerytury to jedna z najbardziej kontrowersyjnych instytucji 232
prawa ubezpieczenia społecznego. Wokół tej instytucji narastają emocje natury spo-
łecznej i politycznej, a głównym argumentem jest nienaruszalność praw „słusznie na-
bytych za składkę”.
Jakkolwiek jest to argument bardzo istotny, to wydaje się obarczony wadą w założeniu.
Prawo nabywa się bowiem nie tyle za składkę, ile z tytułu zajścia zdarzenia (ryzyka)
ubezpieczeniowego. Teoretycznego uzasadnienia dla stosowania zawieszania prawa do
świadczeń należy przeto poszukiwać w konstrukcji (treści) ryzyka emerytalnego.
W ubezpieczeniu społecznym treścią tego ryzyka nie jest dożycie określonego wieku,
lecz prawo do zaprzestania wykonywania zatrudnienia po osiągnięciu tego wieku27.
Jak długo zatem ubezpieczony jest czynny zawodowo (nie rozwiąże umowy o pracę),
tak długo nie zachodzi zdarzenie (ryzyko) ubezpieczeniowe uzasadniające udzielanie
świadczeń, do których nabył prawo ex lege. Dopiero zajście chronionej sytuacji (zaprze-
stanie pracy) powoduje uruchomienie wypłaty28 świadczenia. Obowiązek ten trwa tak
długo, jak długo trwa sytuacja chroniona.
Ustanie sytuacji chronionej skutkuje ustaniem prawa. Jednakże prawo do emerytury
jest prawem nabywanym dożywotnio, nie może więc ustać. Zostaje zatem na pewien
czas zawieszone, chyba że ustawodawca zrezygnuje ze stosowania zawieszenia.
Zawieszenie prawa to instytucja mająca zapobiegać sytuacji, w której
świadczenie jest pobierane, mimo że ryzyko przestało zachodzić. Przy
ujęciu treści ryzyka emerytalnego jako zaprzestania pracy, możliwość łączenia prawa
do pobierania świadczenia i dalszego wykonywania zatrudnienia będzie wymagać
normy prawnej zezwalającej na łączenie świadczenia i zarobku (tj. na niezawieszanie
prawa)29.
Jeśli natomiast treścią ryzyka emerytalnego byłoby osiągnięcie określonego wieku, 233
obowiązek wypłacania emerytury powstawałby niejako „na urodziny” i trwał bez
względu na dalsze zatrudnienie uprawnionego. Emerytura byłaby ex definitione dodat-
kowym (do zarobków) świadczeniem pieniężnym należnym z tytułu dożycia wymaga-
nego wieku. Zawieszenie prawa do emerytury byłoby wówczas niedozwolonym ode-
braniem prawa w sytuacji zachodzenia ryzyka.
Taka treść omawianego ryzyka nie występuje jednak w ubezpieczeniach społecz-
nych30. W systemach ubezpieczeń społecznych powrót do działalności zawodowej
27 Zob. część druga „Ubezpieczenie emerytalne”.

28 Do tego czasu nie może nastąpić realizacja nabytego prawa, co też określane jest (art. 103a
ustawy emerytalnej) jako „zawieszenie”, mimo że nie jest prawidłowe używanie tego samego okreś
lania do różnych sytuacji (zob. rozdz. XIII).
29 Powinny to być przepisy „o niezawieszaniu prawa do emerytury”, a nie „o zawieszaniu”, jak-
kolwiek stosuje się tę drugą metodę.

30 Możliwa jest natomiast w ubezpieczeniach typu gospodarczego zawieranych na dożycie
określonego wieku.
oznacza przerwę w trwaniu sytuacji chronionej i powoduje zaprzestanie wypłaty

świadczenia, czyli zawieszenie prawa.
234 Po drugiej wojnie światowej w wielu krajach zaczęto dopuszczać możliwość jednoczes
nego pobierania emerytury i wynagrodzenia za pracę. Działo się tak ze względu na
trudności gospodarcze, które determinowały niski poziom świadczeń emerytalnych,
a także ze względu na dotkliwie odczuwany brak rąk do pracy. Odstępując od zasady,
że każdy powrót emeryta do działalności zarobkowej oznacza przerwanie (zawie-
szenie) sytuacji chronionej, z reguły ustanawiano jednocześnie różnego rodzaju wa-
runki łączenia świadczenia z zarobkiem (niezawieszania prawa do świadczenia).
Dopuszczając możliwość łączenia emerytury z zarobkiem, ustala się zazwyczaj wa-
runki uznawania zarobkującego emeryta za niezatrudnionego w rozumieniu przepisów
ubezpieczeniowych31. Obrazowo można powiedzieć, że ustawodawca określa sytu-
acje, kiedy „zamyka oczy” i „nie widzi” działalności zarobkowej emeryta. Stosowane
konstrukcje zawieszenia prawa sprowadzają się więc do przyjmowania fikcji prawnej,
że emeryt, dopóki nie przekroczył limitu zarobków albo rozmiaru zatrudnienia32, do-
póty nie wrócił na rynek pracy.
Reasumując, w ujęciu ustawy emerytalnej ryzykiem jest odejście z rynku pracy. Jeżeli
zatem nie nastąpi rozwiązanie stosunku pracy, nie może dojść do realizacji prawa do
emerytury. Dopiero zrealizowane prawo może zostać zawieszone33.
Zawieszenie prawa do emerytury w razie dalszego zatrudnienia (powrotu na rynek)
jest zasadą wynikającą z istoty ryzyka emerytalnego. Dopuszczenie łączenia świad-
czenia z zarobkiem jest natomiast odstępstwem od tej zasady. Jednak sposób realizacji
tego odstępstwa przez naszego ustawodawcę, tj. wskazywanie, kiedy następuje zawie-
szenie prawa, zamiast określania, kiedy mimo zarobkowania nie zawiesza się prawa do
świadczeń, niewątpliwie wpłynął na wytworzenie się społecznego przekonania, że jest
odwrotnie, a więc że to niezawieszanie prawa jest regułą, a zawieszanie prawa – zabie-
raniem tego, co się emerytowi słusznie należy.
3.2. Realizacja zawieszenia prawa do emerytury

3.2.1. Zawieszenie prawa z mocy ustawy
235 Zgodnie z art. 134 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej wstrzymanie wypłaty świadczenia
następuje, jeżeli „powstaną okoliczności uzasadniające zawieszenie prawa do świad-
czeń”.
W ujęciu ustawy emerytalnej (art. 103a i 104) do zawieszenia prawa do emery-
tury dochodzi, jeżeli ubezpieczony, który nabył prawo do renty:
1) nie rozwiązał stosunku pracy albo
2) rozwiązał stosunek pracy, ale nie osiąg nął powszechnego wieku emerytalnego
i osiągał przychód przewyższający dopuszczalne limity zarobków.
31 Z reguły sprowadza się to do określenia limitu dopuszczalnych zarobków.

32 Te kryteria fikcji prawnej przyjmowały wcześniejsze przepisy.
33 Tak art. 134 ustawy emerytalnej, który ustala, że wypłatę wstrzymuje się w razie zawieszenia
prawa.
www.lexisnexis.pl
Nierozwiązanie umowy o pracę ma ten skutek, że nie zachodzi ryzyko emerytalne,

czyli nie może dojść do realizacji nabytego prawa. Zawieszenie dotyczy tu możliwości
zrealizowania prawa do emerytury wobec niezajścia ryzyka.
Jest to więc inna sytuacja niż opisana w art. 104 ustawy emerytalnej, w której zawie-
szenie dotyczy wypłaty świadczenia z powodu ustania sytuacji chronionej (powrotu na
rynek pracy).
Okoliczność, że ustawodawca posługuje się tym samym określeniem („zawieszenie”) za-
równo w odniesieniu do sytuacji, gdy prawo nie może zostać zrealizowane (nie zaszło
ryzyko), jak i w odniesieniu do sytuacji, gdy ryzyko zaszło, ale przestało zachodzić
wskutek powrotu na rynek, powoduje pewne komplikacje i różne nieporozumienia
konstrukcyjne.
Należałoby zatem przyjąć, że zawieszenie prawa do świadczenia to określenie oznacza-
jące tylko zaprzestanie realizacji nabytego już prawa, tj. wstrzymanie dokonywanej
wypłaty, w sytuacji powrotu na rynek pracy. Nie powinno zatem być stosowane do sy-
tuacji niemożności zrealizowania prawa z powodu niezajścia ryzyka (nierozwiązania
stosunku pracy)34.
Konstrukcję zawieszenia prawa do emerytury należy więc stosować tylko do 236
świadczeniobiorców, którzy po zajściu ryzyka emerytalnego (po rozwiązaniu
stosunku pracy) osiągają zarobki wyższe niż pozwalające przyjąć fikcję prawną, że nie
wrócili na rynek pracy35.
Zawieszenie prawa do emerytury jest związane z przychodami przekraczają- 237
cymi przyjęte limity osiąganymi ze źródeł będących tytułem do ubezpieczenia
społecznego, czyli z tytułu:
1) zatrudnienia,
2) pozostawania w Służbie Cywilnej,
3) innej pracy zarobkowej niż zatrudnienie,
4) prowadzenia pozarolniczej działalności.
Zawieszenie łączy się z przychodami uzyskiwanymi z wymienionych rodzajów działal-
ności niezależnie od tego, czy świadczeniobiorca osiągający ten przychód podlega
jednocześnie obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, czy też jest z niego zwolniony.
Ustawowe określenie: „działalność podlegająca obowiązkowi ubezpieczenia społecz-
nego” odnosi się bowiem do rodzaju działalności, a nie do konkretnej sytuacji36.
34 Art. 103a powinien zatem stwierdzać, że realizacja nabytego prawa do emerytury (wypłata)
może nastąpić dopiero po rozwiązaniu stosunku pracy.

35 W ujęciu ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych zawieszenia świadczeń nie powodują zarobki emeryta lub rencisty niższe niż 70% przeciętnego
miesięcznego wynagrodzenia za kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego
Urzędu Statystycznego. Prawo do emerytury ulega zawieszeniu w razie osiągania przychodu w kwocie
wyższej niż 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Jeśli osiągany przychód przekracza 70%
przeciętnego wynagrodzenia, ale jest niższy niż 130%, emerytura ulega zmniejszeniu o kwotę przekro-
czenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia, określona w art. 104 ust. 8 ustawy
emerytalnej. Konstrukcję częściowego zawieszenia prawa, jeżeli zarobek emeryta przekroczy limit, po-
niżej którego jest on uważany za niezarobkującego, a jednocześnie nie osiąga zarobku, powyżej którego
uznaje się, że powrócił na rynek pracy, można uznać za „polski patent”.
36 Obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego podlegają tylko emeryci pozostający w stosunku
pracy lub służby oraz członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych, a wykonujący umowy zle-
Przepis art. 104 ust. 1 ustawy emerytalnej, poza przychodami osiąganymi ze źródeł
objętych obowiązkiem ubezpieczenia społecznego, uwzględnia także przychody ze sto-
sunków służbowych funkcjonariuszy służb mundurowych objętych systemem zaopa-
trzenia społecznego. Jak się jednak wydaje, w praktyce sytuacje zbiegu emerytury
(renty) z ubezpieczenia z pobieraniem uposażenia są mało prawdopodobne37.
238 Nie powodują natomiast zawieszenia prawa do świadczeń dochody z działalności,
która nie jest objęta obowiązkiem ubezpieczenia społecznego38.
Zawieszenie na powyższych zasadach dotyczy tylko osób, które przeszły na emeryturę
w niższym wieku emerytalnym albo na wcześniejszą emeryturę, a także na emeryturę
górniczą, kolejową lub nauczycielską, dopóki nie osiągną powszechnego wieku emery-
talnego.
239 Ustawa emerytalna na tych samych warunkach zawiesza prawo do renty z tytułu nie-
zdolności do pracy, jakkolwiek nie można się tu posłużyć argumentacją przerwy w za-
chodzeniu ryzyka, ponieważ:
1) zajście ryzyka niezdolności do pracy nie zależy od woli ubezpieczonego tak jak zaj-
ście ryzyka emerytalnego (zaprzestanie pracy),
2) stwierdzenie, że ryzyko (chwilowo) nie zachodzi, oznaczałoby konieczność stwier-
dzenia ponownego jego zajścia po rezygnacji danej osoby z zatrudnienia,
3) całkowita niezdolność do pracy nie oznacza niezdolności do pracy w warunkach
specjalnych.
Powyższe argumenty wskazują, że zawieszenie prawa do renty z tytułu niezdolności
do pracy powinno następować na odrębnych zasadach.
3.2.2. Zawieszenie prawa na wniosek

240 Ustawa emerytalna przewiduje też zawieszenie prawa do emerytury lub renty
na wniosek emeryta lub rencisty (art. 103 ust. 3), na co nie pozwalała żadna
z poprzednio obowiązujących ustaw emerytalnych, z tego względu, że nie jest możliwe
przyzwolenie ustawodawcy na to, by świadczeniobiorca mógł zrezygnować na własne
życzenie z pobierania świadczenia, bez istnienia ku temu ustawowego powodu. Taką
sytuację należy uznać za nieprawdopodobną39 i prawnie niedopuszczalną, jako prowa-
dzącą do samopokrzywdzenia ubezpieczonego40.
cenia tylko wtedy, gdy jest to ich jedyny tytuł do ubezpieczenia. Emeryci mający inny tytuł są zwol-
nieni z obowiązku opłacania składki, ale ich dochody mają znaczenie dla zawieszenia prawa.
37 Na emeryturę powszechną przechodzi się znacznie później niż na emeryturę mundurową,
a osoba niezdolna do pracy (rencista) jest tym bardziej niezdolna do służby.

38 Są to przede wszystkim umowy o dzieło, chyba że umowa o dzieło została zawarta z własnym
pracodawcą.
39 Bywa, że ubezpieczony demonstracyjnie nie przyjmuje świadczenia, uznając, że zostało źle
wyliczone, albo chce przeciwdziałać potrącaniu mu określonych należności. ZUS wówczas błędnie
uznaje, że prawo zostało zawieszone na wniosek. Należy jednak zastosować przepis o niemożności
doręczenia świadczenia (art. 134 ust. 1 pkt 5 ustawy emerytalnej).
40 W zgodzie z powyższym był wyrok Sądu Apelacyjnego Sądu Pracy i Ubezpieczeń Społecznych
w Warszawie z 23 kwietnia 2008 r., III AUa 296/08, niepubl.
www.lexisnexis.pl
Omawiany przepis stał się potrzebny dopiero po zmianie formuły wymiaru świadczeń
dokonanej w 1991 r.41, która uzależniła wysokość świadczenia m.in. od tzw. kwoty ba-
zowej ustalanej corocznie.
Przepis pozwala na ustalenie prawa do emerytury w celu zabezpieczenia się przed ob-
niżeniem się kwoty bazowej, a przede wszystkim na wyliczanie emerytury w systemie
zdefiniowanego świadczenia.
Ubezpieczeni, składając wniosek o wcześniejszą emeryturę, zapewniali sobie w ten
sposób przejście na tę emeryturę42, a następnie zawieszali to prawo i kontynuowali za-
trudnienie. Unikano w ten sposób wyliczenia emerytury w systemie zdefiniowanej
składki po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego43.
Przepis stracił na znaczeniu po 2008 r. Obecnie ubezpieczony może być co najwyżej
zainteresowany złożeniem wniosku o zawieszenie świadczenia w celu zachowania in-
nych uprawnień44.
4. POTRĄCENIA I EGZEKUCJA ZE ŚWIADCZEŃ

UBEZPIECZENIOWYCH
Organ rentowy może potrącić ze świadczeń ubezpieczeniowych wyłącznie należności 241
wymienione w art. 139 ustawy emerytalnej45.
Potrąceń należności dokonuje się w kolejności, w jakiej są one wymienione 242
w przepisie. Kolejność potrąceń (pozycja) ma znaczenie ze względu na ustalenie
maksymalnych kwot potrąceń, jakich można dokonywać, a także ustalenie kwot wol-
nych od egzekucji i potrąceń. Kwoty rent i emerytur wolne od potrąceń i egzekucji
ustala się ze wszystkimi wzrostami, zwiększeniami, dodatkami oraz innymi świadcze-
niami wypłacanymi wraz z emeryturą lub rentą na podstawie odrębnych przepisów,
z wyłączeniem zasiłku rodzinnego, dodatku dla sierot zupełnych i dodatku (zasiłku)
pielęgnacyjnego.
41 Ustawą z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania eme-
rytur i rent oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 104, poz. 450).
42 Wniosek o wcześniejszą emeryturę musiał być złożony przed osiągnięciem wieku emerytalnego.
43 Dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. oznaczałoby to mniej korzystną formułę wymiaru
świadczenia.
44 Emeryt mający 800 zł emerytury i dorabiający kwotę niepowodującą zawieszenia prawa,
np. 1500 zł, może być zainteresowany zawieszeniem emerytury, aby zachować inne uprawnienia
uzależnione od wysokości dochodów.
45 Są to m.in.: 1) kwoty nienależnie pobranych emerytur, rent i innych świadczeń; 2) sumy egze-
kwowane na mocy tytułów wykonawczych na zaspokojenie należności alimentacyjnych; 3) należ-

ności alimentacyjne potrącane na wniosek wierzyciela na podstawie przedłożonego przez niego ty-
tułu wykonawczego; 4) sumy egzekwowane na mocy tytułów wykonawczych na pokrycie należności
innych niż świadczenia alimentacyjne; 5) kwoty nienależnie pobranych zasiłków rodzinnych lub
pielęgnacyjnych oraz świadczeń rodzinnych w razie braku możliwości potrącenia z wypłacanych za-
siłków rodzinnych, pielęgnacyjnych oraz świadczeń rodzinnych, wraz z odsetkami za zwłokę w ich
spłacie; 6) kwoty nienależnie pobranych świadczeń z funduszu alimentacyjnego; 7) zasiłki wypła-
cone z tytułu pomocy społecznej, jeżeli przy wypłacie zastrzeżono ich potrącanie; 8) zasiłki i świad-
czenia wypłacone na podstawie przepisów o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu za okres, za
który przyznano prawo do emerytury lub renty.
243 Dokonywanie powyższych potrąceń jest możliwe w granicach limitów określonych

w art. 140 ustawy emerytalnej, a także w art. 141 tej ustawy określającym wolne od
egzekucji i potrąceń kwoty emerytur i rent.
5. PRZEDAWNIENIE PRAWA DO ŚWIADCZEŃ Z UBEZPIECZENIA

SPOŁECZNEGO
244 Przedawnienie jest instytucją prawną, której istota polega na tym, że po upływie
określonego w ustawie czasu roszczenie majątkowe albo wygasa (tzw. silniejszy
skutek przedawnienia), albo roszczenia majątkowego nie można dochodzić, jeżeli wie-
rzyciel podniesie zarzut przedawnienia (tzw. słabszy skutek przedawnienia).
W celu uzasadnienia takiego oddziaływania upływu czasu na roszczenia majątkowe
przytacza się argument, że instytucja ta służy umacnianiu bezpieczeństwa prawnego
w szczególności poprzez usunięcie stanu niepewności, jaki zostaje wytworzony w wy-
niku bezczynności jednej ze stron stosunku prawnego.
Ta ratio legis instytucji przedawnienia legitymuje także jej stosowanie w prawie ubez-
pieczenia społecznego jako konstrukcji wzmacniającej funkcje świadczeń z ubezpie-
czenia społecznego. Rygor utraty roszczenia skłania bowiem osoby uprawnione do wy-
stępowania z wnios k iem o świadczenia ubezpieczeniowe w takim czasie, aby te
świadczenia zostały wykorzystane zgodnie z ich przeznaczeniem, tj. wówczas, gdy za-
szła sytuacja wymagająca ochrony (zapewnienia środków utrzymania). Z drugiej
strony konstrukcja przedawniania się roszczeń o świadczenia w razie niewystąpienia
z wniosk iem o ich wypłatę ma zapobiegać nieuzasadnionej kapitalizacji rent i eme-
rytur, tj. przekształcaniu się ich ze świadczeń periodycznych, okresowych, mających
zabezpieczyć człowiekowi codzienną egzystencję, w kapitał.
Przedawnić się może prawo do świadczenia albo tylko roszczenie o świadczenie
za dany okres. Przedawnienie prawa dotyczy świadczeń tzw. krótkotermino-
wych (zasiłków). Prawo do emerytury i rent nie ulega przedawnieniu. W odnie-
sieniu do rent i emerytur przedawnić się może tylko roszczenie o wypłatę zaległych
świadczeń.
Prawo do zasiłków z ubezpieczenia chorobowego (chorobowy, wyrównawczy, macie-
rzyński, opiekuńczy) oraz do świadczenia rehabilitacyjnego przedawnia się po upływie
6 miesięcy od ostatniego dnia okresu, za który dane świadczenie przysługiwało. Jeżeli
jednak niewypłacenie zasiłku lub świadczenia rehabilitacyjnego było następstwem
błędu organu rentowego (lub wypłacającego go pracodawcy)46, przedawnienie nastę-
puje po upływie 3 lat 47.
Prawo do zasiłku pogrzebowego48 wygasa natomiast po upływie 12 miesięcy od dnia
śmierci ubezpieczonego lub innej osoby, po której należy się zasiłek pogrzebowy.
46 Chodzi o świadczenia z ubezpieczenia społecznego, nie o wynagrodzenie chorobowe.

47 Zobacz szerzej część czwartą „Ubezpieczenia chorobowe”.
48 Obecnie zasiłek ten znajduje się w katalogu świadczeń ustawy emerytalnej.
www.lexisnexis.pl
Świadczenia z ubezpieczenia społecznego mają ze swej istoty przeznaczenie przede 245

wszystkim alimentacyjne. Osoby zainteresowane nie mogą przeto w żadnym razie być
pozbawione świadczeń o charakterze długoterminowym, tj. zabezpieczenia na wy-
padek starości lub inwalidztwa z powodu przedawnienia prawa. Prawo do świadczeń
z ubezpieczenia emerytalnego i rentowego nie przedawnia się.
Z wniosk iem o ustalenie prawa do emerytury lub renty można wystąpić w dowolnym
czasie. W odniesieniu do renty inwalidzkiej należy jednak uwzględnić, że jakkolwiek
przepisy nie zakreślają żadnego terminu do złożenia wniosku o rentę, to jednak wa-
runki nabycia prawa są tak skonstruowane, że złożenie wniosku może okazać się spóź-
nione. Przepisy ustawy emerytalnej wymagają bowiem, aby okres stażu ubezpieczenio-
wego przypadał w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wnios ku
o rentę49. Późniejsze zgłoszenie wniosku może zatem zniweczyć szansę nabycia prawa
do renty nie z powodu przedawnienia, ale z powodu niespełnienia wszystkich wa-
runków nabycia prawa.
Jakkolwiek prawo do świadczeń emerytalnych i rentowych nie przedawnia się, 246
to wypłata świadczenia następuje dopiero od miesiąca, w którym zgłoszono
wniosek. Przedawnia się roszczenie o świadczenie za okres sprzed daty złożenia
wniosku.
Zasadą jest wypłacanie świadczeń na bieżąco (co miesiąc). Wypłacanie świadczeń sku-
mulowanych jest możliwe tylko wtedy, gdy zainteresowany wystąpił z wniosk iem
o świadczenie, ale odmówiono mu wypłaty, a następnie decyzja ta została uchylona.
Wówczas przyznane świadczenia wypłaca się od miesiąca złożenia wniosku o po-
nowne rozpoznanie sprawy. Świadczenie wypłaca się za okres 3 lat50 poprzedzających
miesiąc, w którym zgłoszono wniosek o ponowne rozpatrzenie sprawy, jeżeli odmowa
była następstwem błędu organu rentowego lub sądu.
6. ZBIEG PRAWA DO ŚWIADCZEŃ

6.1. Zbieg prawa do świadczeń ubezpieczeniowych
Generalnym założeniem w kwestii prawa do świadczeń z ubezpieczenia jest, że 247
w razie zbiegu u jednej osoby prawa do emerytury i renty albo do dwóch rent
przewidzianych w danym systemie wypłaca się jedno świadczenie – wyższe lub wy-
brane przez zainteresowanego.
Uprzywilejowany charakter mają jednak renty z ubezpieczenia wypadkowego. W razie 248
zbiegu prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy przysługującej na podstawie
ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych51 z prawem do emerytury na podstawie obowiązują-
cych ustaw, osobie uprawnionej do tych świadczeń wypłaca się w zależności od jej
wyboru:

50 Art. 133 ust. 1 pkt 2 ustawy emerytalnej. Przepis ten jest jednak nieprecyzyjny – powinno być
„nie dłuższy niż 3 lata”.
1) przysługującą rentę inwalidzką powiększoną o połowę emerytury albo

2) emeryturę powiększoną o połowę renty inwalidzkiej.
Możliwość łączenia obu wyżej wymienionych świadczeń nie zachodzi, jeżeli osoba
uprawniona osiąga przychód powodujący zawieszenie prawa do świadczeń lub zmniej-
szenie ich wysokości, określony w art. 104 ustawy emerytalnej, niezależnie od wyso-
kości tego przychodu. Dotyczy to także emeryta, który ukończył podstawowy wiek
emerytalny52. Osiąganie zatem jakiegokolwiek przychodu ze źródeł będących tytułem
do obowiązku ubezpieczenia społecznego przez osoby mające prawo do obu wymienio-
nych świadczeń uniemożliwia łączenie tych świadczeń.
249 Nieco inne zasady obowiązują w razie zbiegu prawa do świadczenia z ubezpieczenia
powszechnego z prawem do świadczenia z ubezpieczenia rolniczego.
W razie zbiegu prawa do emerytury lub renty na podstawie ustawy z 17 grudnia 1998 r.
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z prawem do emerytury
lub renty na podstawie ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rol-
ników53 wypłaca się świadczenie wybrane przez uprawnionego, jeżeli zbieg dotyczy
rolnika urodzonego przed 1 stycznia 1949 r. Wyboru nie musi dokonywać rolnik uro-
dzony po 31 grudnia 1948 r., który nabył prawo do emerytury powszechnej albo do
emerytury w niższym wieku emerytalnym oraz prawo do emerytury w systemie zdefi-
niowanej składki, tj. na podstawie art. 24 i 24a lub art. 184 ustawy emerytalnej 54, może
bowiem pobierać oba świadczenia.
250 Ograniczenia w kwestii łączenia prawa do świadczeń zbiegających się nie dotyczą
osób, które nabyły uprawnienia emerytalne lub rentowe z instytucji zagranicznych.
Mogą one pobierać w pełnej wysokości emeryturę lub rentę przyznaną na podstawie
ustawy polskiej wraz z pełnym świadczeniem z instytucji zagranicznych. Nie dotyczy
to świadczeń nabywanych według prawa unijnego albo umów dwustronnych w wy-
niku zsumowania okresów ubezpieczenia.
6.2. Zbieg prawa do świadczeń z ubezpieczenia z prawem

do świadczeń z zaopatrzenia społecznego
251 Obowiązuje tu generalna zasada pierwszeństwa prawa do świadczeń z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych przed świadczeniami finansowanymi z budżetu pań-
stwa, co wyraża się zastrzeżeniem w przepisach przyznających takie świadczenia, że
prawo do świadczenia typu zaopatrzeniowego nie przysługuje, jeżeli uprawniony ma
prawo do świadczenia z ubezpieczenia społecznego.
Zasada ta doznaje jednak wielu wyjątków. I tak:
1) w razie zbiegu u jednej osoby prawa do emerytury lub renty określonych w ustawie
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z prawem do świad-
52 Zob. wyrok SN z 27 kwietnia 2005 r., II UZP 1/05 (OSNP 2005, nr 14, poz. 213).
54 Art. 33 ust. 2a ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników.
www.lexisnexis.pl
czeń z ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym służb mundurowych55 wypłaca się tylko

jedno świadczenie – wyższe lub wybrane przez uprawnionego56;
2) pobieranie obu świadczeń jest możliwe, jeżeli emerytura mundurowa przysługuje
osobie, która wstąpiła do służby po 1 stycznia 1999 r.57;
3) przy zbiegu prawa do renty z tytułu wypadku przy pracy z prawem do renty z sys-
temu zaopatrzenia społecznego albo do uposażenia w stanie spoczynku przyzna-
nego z powodu choroby lub utraty sił albo uposażenia rodzinnego wypłaca się
świadczenie wyższe albo wybrane przez osobę zainteresowaną58;
4) osobie uprawnionej do emerytury z zaopatrzenia społecznego i do renty z tytułu
niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego wypłaca się zależnie od jej
wyboru:
a) emeryturę powiększoną o połowę renty albo
b) przysługującą rentę powiększoną o połowę emerytury59;
5) zbieg prawa do emerytury z ubezpieczenia społecznego z prawem do renty z ty-
tułu inwalidztwa wojennego lub wojskowego oraz prawem do renty rodzinnej po
tych osobach regulują przepisy ustawy z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów
wojennych i wojskowych oraz ich rodzin60. W myśl art. 54 ust. 1 tej ustawy inwa-
lidzie wojennemu lub wojskowemu, którego inwalidztwo pozostaje w związku
ze służbą61, który nabył prawo do emerytury, wypłaca się w zależności od jego wy-
boru:
a) rentę inwalidzką powiększoną o połowę emerytury albo
b) emeryturę powiększoną o połowę renty inwalidzkiej;
6) zbieg prawa do emerytury lub renty na podstawie ustawy emerytalnej z prawem do
uposażenia sędziów reguluje ustawa z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów
powszechnych62. Artykuł 100 § 6 tej ustawy postanawia, że w razie zbiegu prawa
do uposażenia w stanie spoczynku z prawem do emerytury lub renty z Funduszu
Ubezpieczeń Społecznych wypłaca się wyłącznie uposażenie63.
Należy zauważyć, że w sytuacji zbiegu prawa do emerytury lub renty w systemie za-
opatrzenia społecznego z prawem do emerytury lub renty z ubezpieczenia społecznego
55 Są to: 1) ustawa z 10 grudnia 1993 r. o zaopatrzeniu emerytalnym żołnierzy zawodowych
oraz ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 666 ze zm.), 2) ustawa z 18 lutego 1994 r. o zaopa-
trzeniu emerytalnym funkcjonariuszy Policji, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wy-
wiadu, Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Anty-
korupcyjnego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Państwowej Straży Pożarnej i Służby
Więziennej oraz ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 667 ze zm.).
56 Art. 7 obu ustaw mundurowych.
57 Ta emerytura może być łączona z emeryturą nabytą na podstawie art. 24 ustawy emerytalnej
(tj. w systemie zdefiniowanej składki).

58 Art. 25 ustawy wypadkowej.
59 Art. 26 ust. 3 ustawy wypadkowej. Łączenie świadczeń nie może mieć miejsca, jeżeli osoba
uprawniona osiąga przychód powodujący zawieszenie prawa do świadczeń lub zmniejszenie ich wy-
sokości, określony w ustawie emerytalnej, niezależnie od wysokości tego przychodu, także gdy osiąg
nęła wiek 60 lat – kobieta i 65 lat – mężczyzna.
61 Renta z tytułu inwalidztwa bez związku ze służbą podlega ogólnym regułom.
62 Dz.U. z 2013 r., poz. 427 ze zm.
63 Z mocy art. 62a ustawy z 20 czerwc a 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 270,
poz. 1599 ze zm.) przepis art. 100 § 6 ma zastosowanie do prokuratorów.

nie obowiązuje generalna zasada, że przysługuje wówczas tylko świadczenie z ubez-

pieczenia społecznego, ale ustawodawca pozwala na wybór świadczenia korzystniej-
szego64.
Zasada pierwszeństwa prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego dotyczy na-
tomiast m.in. prawa do rent i emerytur przyznawanych w drodze wyjątku na pod-
stawie ustawy z 24 stycznia 1991 r. o kombatantach oraz niektórych osobach będących
ofiarami represji wojennych i okresu powojennego65, a także prawa do renty wyjąt-
kowej (na podstawie art. 82 i 83 ustawy emerytalnej) czy prawa do renty socjalnej.
64 W odniesieniu do sędziów i prokuratorów obowiązuje odwrotna reguła, bo przysługuje tylko
świadczenie z zaopatrzenia społecznego, co ma małe znaczenie, bo uposażenie z reguły jest korzyst-

niejsze.
www.lexisnexis.pl
Rozdział IX
ŚWIADCZENIE NIENALEŻNE
1. KONSTRUKCJA POJĘCIA ŚWIADCZENIA
NIENALEŻNEGO
W języku prawa świadczenie nienależne występuje w dwóch różnych ujęciach. 252
Pierwsze z nich wynika z przepisów prawa cywilnego1, według których świad-
czenie jest nienależne, jeżeli ten, kto je spełnił, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był
zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia od-
padła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiąg nięty, albo jeżeli czynność
prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po speł-
nieniu świadczenia. W ujęciu Kodeksu cywilnego świadczenie nienależnie wypłacone
przez jeden podmiot jest jednocześnie świadczeniem nienależnie pobranym2 przez
drugi podmiot.
Przepisy ubezpieczenia społecznego definiują świadczenie nienależnie pobrane
(art. 84 u.s.u.s. i art. 138 ustawy emerytalnej), bo tylko takie podlega zwrotowi.
Świadczeniem nienależnie wypłaconym jest natomiast każde świadczenie przy-
znane (wypłacone) bez podstawy prawnej.
W ujęciu obu przepisów ubezpieczeniowych za świadczenia nienależnie pobrane 253
uważa się:
1) świadczenia wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie lub
zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie wypłaty świadczeń w całości
lub części, jeżeli osoba pobierająca świadczenie była pouczona o braku prawa do
ich pobierania,
2) świadczenia przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych (fałszywych)
zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego
wprowadzenia w błąd (organu rentowego) przez osobę pobierającą świadczenie.
Odmiennie więc niż w prawie cywilnym świadczenie nienależnie wypłacone przez
organ rentowy nie zawsze będzie jednocześnie miało charakter świadczenia niena-
leżnie pobranego, z którym łączy się obowiązek zwrotu.
1 Art. 410 § 2 k.c.

2 Kodeks cywilny posługuje się pojęciem „bezpodstawne wzbogacenie”.
254 Istotną cechą świadczenia nienależnie pobranego zawężającą zakres tego po-
jęcia w stosunku do pojęcia świadczenia nienależnie wypłaconego, jego diffe-
rentia specifica, jest świadomość (zła wiara) osoby pobierającej świadczenie co do nie-
przysługiwania tego świadczenia w całości lub w części od początku albo w następstwie
później zaszłych zdarzeń. O istnieniu tej świadomości w sytuacjach niezawinio
nych przesądza dokonanie pouczenia ubezpieczonego o okolicznościach ustania
lub zawieszenia prawa do świadczenia albo wstrzymania wypłaty świadczenia. Po-
uczenie ma na celu usunięcie wątpliwości co do świadomości w tym względzie osoby
pobierającej świadczenie.
255 Obowiązek pouczenia emeryta (rencisty) o tych okolicznościach spoczywa na
organie, który dokonuje wypłaty danego świadczenia. Pouczenie powinno być
indywidualnie przesłane każdej osobie pobierającej świadczenie3. W świetle obowią-
zujących przepisów nie wystarcza bowiem, że emeryt lub rencista mógł z własnej
inicjatywy dowiedzieć się o zasadach zawieszalności prawa do świadczeń. W szcze-
gólności zaś, jak uznał Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 26 kwietn ia 1980 r.,
II URN 51/80 4, opublikowanie nowych przepisów w „Dzienniku Ustaw” lub wydru-
kowanie w prasie codziennej nie spełnia wymagania ustanowionego przepisami
odnośnie do pouczenia emeryta lub rencisty o braku prawa do pobierania świad-
czeń.
Prawidłowo dokonane pouczenie musi być wyczerpujące. Powinno zawierać infor-
mację o obowiązujących w dniu pouczenia zasadach zawieszalności prawa do świad-
czeń, a także informować o nowych zasadach znanych organowi rentowemu, które
wchodzą w życie w terminie zarówno podanym organowi rentowemu, jak i przeka-
zanym do publicznej wiadomości. Brak pouczenia zwalnia osobę, która pobrała niena-
leżne jej świadczenie, z obowiązku zwrotu tego świadczenia. Za niedokonanie po-
uczenia uważa się pouczenie błędne. Błędne zrozumienie natomiast pouczenia obciąża
osobę pobierającą świadczenie.
Pobranie świadczenia, co do którego ubezpieczony został pouczony o okolicznościach
powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie jego wy-
płaty w całości lub w części, powoduje obowiązek zwrotu świadczenia. Pouczenie jest
więc elementem konstrukcyjnym pojęcia nienależnego świadczenia. Brak pouczenia
czyni świadczenie wypłacone bez podstawy prawnej niezwracalnym.
256 Ubezpieczony ma obowiązek powiadomienia organu rentowego o okoliczno-
ściach mających wpływ na prawo do świadczeń zaszłych po wydaniu decyzji.
Obowiązek powiadomienia dotyczy tylko okoliczności po stronie świadczeniobiorcy,
nie obejmuje natomiast błędu organu rentowego. Jeżeli zatem osoba pobierająca świad-
czenie poinformuje organ rentowy o błędnym zastosowaniu przepisów na niekorzyść
tego organu albo o błędzie rachunkowym, organ rentowy może jedynie wydać nową
decyzję, nie może natomiast żądać zwrotu nadpłaconych kwot5, jako że tylko „z po-
3 Odpowiednie pouczenie znajduje się na rewersie każdej decyzji organu rentowego.

4 OSNCP 1980, nr 10, poz. 202, LexisNexis nr 303525.
5 Przed powiadomieniem, ponieważ powiadomienie oznacza świadomość co do nienależności
świadczenia lub danej kwoty.
www.lexisnexis.pl
Rozdział IX. Świadczenie nienależne179
czucia społecznego obowiązku osoba pobierająca świadczenie była obowiązana do

zwrócenia uwagi na ten błąd”6.
Nie można też żądać zwrotu świadczenia wypłaconego wskutek błędnej wy- 257
kładni przepisów7. Błędem organu rentowego, uniemożliwiającym żądanie
zwrotu zapłaconego świadczenia, jest też wydanie decyzji na podstawie nieprawdzi-
wych danych dotyczących stażu pracy albo wysokości zarobków, zawartych w za-
świadczeniach pracodawcy. Takiego zaświadczenia pracodawcy nie można też uważać
za fałszywy dokument w rozumieniu art. 138 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej. Za-
świadczenie pracodawcy może być jednak fałszywym dokumentem w rozumieniu
art. 138 ust. 2 pkt 2 wspomnianej ustawy, jeżeli zachowanie osoby pobierającej świad-
czenie wypełniać będzie dyspozycję art. 272 i 273 k.k. Przepisy te określają tzw. fał-
szerstwo intelektualne pośrednie, którego dopuszcza się każdy, kto wyłudza poświad-
czenie nieprawdy przez podstępne wprowadzenie w błąd funkcjonariusza publicznego
lub innej osoby upoważnionej do wystawienia dokumentu albo kto używa takiego do-
kumentu. Uznanie świadczenia za nienależne na podstawie przesłanki „fałszywe do-
kumenty” wymaga przeto uprzedniego stwierdzenia świadomości (winy) osoby posłu-
gującej się danym dokumentem co do jego fałszywości.
2. ZAKRES OBOWIĄZKU ZWROTU ŚWIADCZENIA

NIENALEŻNIE POBRANEGO
W zakresie skutków prawnych ustawodawca nie odróżnia „złej wiary” w postaci 258
świadomego wprowadzenia w błąd organu rentowego w celu uzyskania świad-
czenia od „złej wiary” w postaci niezawiadomienia organu rentowego o zaszłych póź-
niej okolicznościach, mających wpływ na dalsze trwanie prawa do świadczeń. Zarówno
w pierwszym, jak i w drugim przypadku organ rentowy może żądać zwrotu niena-
leżnie pobranego świadczenia za okres nie dłuższy niż 3 lata8.
Powstałą swego czasu w orzecznictwie wątpliwość, od kiedy należy liczyć ten trzyletni
okres9, rozstrzygnął Sąd najwyższy w uchwale z 16 maja 2012 r., III UZP 1/1210,
6 Z uzasadnienia uchwały SN z 21 maja 1984 r., III UZP 20/84 (OSNCP 1985, nr 1, poz. 3, Lexis
Nexis nr 311745).
7 Co nie oznacza, że nie można też wstrzymać wypłaty świadczeń jeszcze niewypłaconych.
8 Ograniczenie kwoty nienależnego świadczenia, której zwrotu można się domagać w przypadku
„złej wiary” zainteresowanego, zostało wprowadzone przez ustawę z 14 grudnia 1982 r. Wcześniejsze
ustawy nakładały na ubezpieczonego obowiązek zwrotu całej kwoty nienależnie pobranych świad-
czeń. Pod rządami ustawy z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem (Dz.U. Nr 51, poz. 396
ze zm.) osoba, która nieprawnie korzystała ze świadczeń pieniężnych na podstawie nieprawdziwych
zeznań lub dokumentów, była obowiązana do zwrotu otrzymanych kwot wraz z oprocentowaniem
(art. 214 ust. 2). W innych wypadkach organ rentowy mógł żądać zwrotu mylnie wypłaconych kwot
(art. 214 ust. 1). Obowiązek zwrotu nienależnych świadczeń spoczywał na ubezpieczonym także na
podstawie dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
i ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97 ze zm.) oraz ustawy z 23 stycznia 1968 r. o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.), jeżeli
nie poinformował organu rentowego o okolicznościach wpływających na prawo do świadczeń.
9 To jest czy od daty zaprzestania wypłaty, czy od decyzji o zwrocie nadpłaty.
10 OSNP 2012, nr 23–24, poz. 290, LexPolonica nr 3873113.
uznając, że jest to trzyletni okres liczony wstecz od ostatniej wypłaty nienależnego

świadczenia.
Jeżeli osoba pobierająca świadczenie powiadomiła organ rentowy o zajściu okolicz-
ności powodujących ustanie lub zawieszenie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich
wypłaty, a mimo to świadczenia te były jej nadal wypłacane, roszczenia organu rento-
wego ograniczają się do świadczeń pobranych za okres nie dłuższy niż 12 miesięcy.
Możliwość domagania się zwrotu świadczeń nienależnie pobranych już po powiado-
mieniu organu rentowego o okolicznościach mających wpływ na treść prawa do świad-
czeń jest odstępstwem od generalnej reguły prawa cywilnego, według której nie jest
dopuszczalne żądanie zwrotu nienależnie wypłaconego świadczenia, gdy świadczenie
to spełnione zostało dobrowolnie, mimo świadomości, że świadczący nie był do niego
zobowiązany. Kto więc świadczy w tych okolicznościach, można rozumieć, że zrzeka
się zwrotu11.
Nieprzyjęcie tej cywilistycznej zasady przez ustawę o emeryturach i rentach z FUS uza-
sadnione jest charakterem stosunku ubezpieczenia społecznego, w którym nie ma
miejsca na wolę stron. Prawa i obowiązki wynikające z tego stosunku są określone
przepisami o charakterze ściśle bezwzględnie obowiązującym. Organ rentowy nie
może więc świadczyć niczego dobrowolnie w zależności od swej woli, chyba że ustawa
pozostawia jakąś kwestię do swobodnej oceny lub uznania organu rentowego12. Nie
można więc tej dobrowolności domniemywać, tak jak to czyni art. 411 pkt 1 k.c.
259 Świadczenie ubezpieczeniowe wypłacone nienależnie będzie podlegać zwrotowi tylko
wtedy, gdy stanie się świadczeniem nienależnie pobranym w wyniku świadomości
świadczeniobiorcy co do tego, że się nie należy. Organ rentowy może jednak ze względu
na szczególnie uzasadnione okoliczności odstąpić od żądania zwrotu kwot nienależnie
pobranych świadczeń w całości lub w części (art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej).
Artykuł 138 ust. 6 ustawy emerytalnej to jeden z nielicznych przepisów ubezpiecze-
niowych pozwalających organowi rentowemu kierować się zasadami współżycia spo-
łecznego.
260 Rola zasad współżycia jest tu jednak inna niż ta, jaką im przypisuje art. 411 pkt 2
k.c. Przepis ten wyłącza możliwość żądania zwrotu nienależnego świadczenia,
jeżeli spełnienie tego świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego. Za-
sady współżycia czynią więc dane świadczenie cywilnoprawne należnym. W ujęciu
natomiast ustawy emerytalnej zasady współżycia społecznego nie przemieniają świad-
czenia nienależnego w należne, tj. takie, którego zwrotu nie można żądać. Pozwalają
one tylko na ewentualne odstąpienie od żądania tego zwrotu. Zasady współżycia dzia-
łają zatem nie na etapie prawa do świadczenia, gdzie sanowałyby niejako jego niena-
leżność, ale na etapie dochodzenia zwrotu nienależnego świadczenia (wyjątkowo
można nie dochodzić).
Wobec tego, że art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej nie zakreśla organowi rentowemu
żadnych ram przy podejmowaniu decyzji co do odstąpienia od żądania zwrotu niena-
11 Art. 411 pkt 1 k.c.

12 Tak art. 138 ust. 6 ustawy emerytalnej.
www.lexisnexis.pl
Rozdział IX. Świadczenie nienależne181
leżnie pobranych świadczeń, należy przyjąć, że będzie możliwe (jakkolwiek prima

facie budzące wątpliwości13) także odstąpienie w całości od żądania zwrotu kwot
świadczeń wypłaconych na podstawie sfałszowanych dokumentów.
Odstąpienie od żądania zwrotu kwot nienależnie pobranych świadczeń ubezpieczenio-
wych może nastąpić dopiero po wydaniu decyzji ustalającej obowiązek zwrotu niena-
leżnie pobranego świadczenia. Odstąpienia nie można domniemywać z faktu nieżą-
dania zwrotu świadczenia. Ustawa o emeryturach i rentach nie określa jednak terminu,
w jakim decyzja taka powinna zostać wydana pod sankcją przedawnienia14.
Biorąc więc pod uwagę ochronną funkcję instytucji przedawnienia roszczeń, należy
stwierdzić, że przepisy emerytalne nie zapewniają tej ochrony ubezpieczonemu, który
pobrał nienależne świadczenie. Musi on zawsze się liczyć z obowiązkiem jego zwrotu.
Ustalony został natomiast okres przedawnienia egzekucji tych należności15. Należ- 261
ności organu rentowego z tytułu nienależnie pobranych świadczeń z ubezpieczenia
społecznego ulegają przedawnieniu po upływie 10 lat, licząc od dnia uprawomocnienia
się decyzji ustalającej należność. Bieg przedawnienia przerwany zostaje przez odro-
czenie terminu płatności, rozłożenie spłaty należności na raty i każdą inną czynność
zmierzającą do ściągnięcia należności, jeżeli o czynności tej został zawiadomiony
dłużnik.
3. ŚWIADCZENIE NIENALEŻNIE POBRANE PRZEZ OSOBĘ INNĄ

NIŻ EMERYT LUB RENCISTA
Przepisy ustawy emerytalnej (art. 138 ust. 3) za nienależnie pobrane świad- 262
czenia uważają również świadczenia wypłacone z przyczyn niezależnych od or-
ganu rentowego osobie innej niż wskazana w decyzji tego organu.
Geneza art. 138 ust. 316 tkwi w trudnościach, jakie powstawały na tle poprzednich ure-
gulowań, z których wynikało, że świadczenie nienależne w rozumieniu ustawy mogła
pobrać tylko osoba będąca emerytem lub rencistą, tj. pozostająca z organem rentowym
w stosunku ubezpieczenia społecznego.
Pobranie świadczenia przez inną osobę nie uzasadniało zastosowania do żądania
zwrotu tego świadczenia trybu przewidzianego w ustawie emerytalnej. Były to np. sy-
tuacje pobrania świadczenia przez byłego opiekuna albo rodzinę zmarłego emeryta lub
rencisty.
Pobranie świadczenia nienależnie wypłaconego (po śmierci emeryta lub rencisty)
przez wymienione osoby musiało być oceniane w kategoriach bezpodstawnego wzbo-
gacenia w ujęciu Kodeksu cywilnego (art. 410), a nie nienależnego świadczenia w ro-
zumieniu przepisów ubezpieczeniowych. W trybie egzekucji administracyjnej można
13 Tak A. Świątkowski, Uprawnienia emerytalne i rentowe pracowników i ich rodzin, Warszawa
1985, s. 291; S. Płażek, Glosa do uchwały SN z 21 maja 1984 r., III UZP 20/84, „Palestra” 1986, nr 9.
14 Ograniczony jest tylko okres, za jaki można żądać zwrotu.
15 Art. 84 ust. 7 u.s.u.s.
16 Został wprowadzony do systemu ustawą emerytalną z 1998 r.
było bowiem dochodzić zwrotu świadczenia tylko od emeryta lub rencisty. Niezbędny
był więc przepis traktujący inną osobę niż świadczeniobiorca jako tę, która pobrała
nienależne świadczenie w rozumieniu przepisów ubezpieczeniowych. Jest nim właśnie
art. 138 ust. 3 ustawy emerytalnej.
263 Przepis art. 138 ust. 3 ustawy emerytalnej nie tworzy osobnego pojęcia świadczenia
nienależnie pobranego przez osobę inną niż wskazana w decyzji organu rentowego,
o czym świadczy odesłanie do ust. 1 tego przepisu. Inaczej mówiąc, na gruncie tego
przepisu świadczenie nie staje się świadczeniem nienależnie pobranym przez to tylko,
że pobrała je inna osoba niż adresat. Jeśli bowiem świadczenie zostaje wypłacone na-
leżnie, to odebranie go przez osobę trzecią nie może powodować uznania go za niena-
leżnie pobrane chociażby z tego powodu, że w pewnych sytuacjach odebranie świad-
czenia przez inną osobę jest prawnie dozwolone17.
Wypłata należna, ale przejęta przez nieuprawnioną osobę, to kwestia odpowiedzial-
ności (wobec zainteresowanego) podmiotu winnego niewłaściwego doręczenia (opera-
tora wyznaczonego)18 albo osoby nieuprawnionej do odebrania świadczenia. Jeśli więc
świadczenie było wypłacane należnie (tzn. nie zachodziły przyczyny ustania prawa
ani prawo nie zostało zawieszone), ale odebrała je inna osoba niż uprawniony (np. roz-
wiedziona żona), to między organem rentowym i tą osobą nie powstaje żadna relacja
prawna. W takiej sytuacji zainteresowany będzie miał roszczenie wyłącznie przeciwko
osobie, która odebrała świadczenie, chyba że zgłosił zastrzeżenie u operatora, aby nie
doręczać przesyłek domownikom. Wówczas mógłby się domagać zwrotu świadczenia
od operatora wyznaczonego, a ta zwrotu od osoby nienależnie wzbogaconej.
Nieco inna byłaby sytuacja, gdyby świadczenie skierowano pod nieaktualny adres,
mimo że zainteresowany podał nowy adres. Organ rentowy w takich okolicznościach
musiałby dokonać ponownie wypłaty, a od osoby, która przejęła świadczenie, mógłby
się domagać zwrotu świadczenia na podstawie art. 410 k.c. Sytuacja ta nie mieści się
w dyspozycji art. 138 ust. 3 ustawy emerytalnej. Świadczenie było bowiem wypłacone
należnie, ale z winy organu rentowego nie dotarło do uprawnionego.
ZUS może więc dochodzić od osoby trzeciej zwrotu nienależnie pobranego
świadczenia tylko wtedy, kiedy było ono nienależnie wypłacone.
Takim będzie świadczenie wypłacone wskutek błędu organu rentowego albo wypła-
cone po śmierci ubezpieczonego.
Artykuł 138 ust. 3 ustawy emerytalnej ma zatem w swej ratio legis umożliwić admini-
stracyjne ściągnięcie kwot świadczeń pobranych przez osobę nieuprawnioną, jednak
tylko wtedy, kiedy świadczenie było nienależnie wypłacone w rozumieniu art. 138
ust. 2.
17 Zob. rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z 29 kwietn ia 2013 r. w sprawie wa-
runków wykonywania usług powszechnych przez operatora wyznaczonego (Dz.U. z 2013 r.,
poz. 545).
18 Ochrona świadczeniobiorcy powinna się przejawiać w klauzulach w umowie między ZUS
a operatorem wyznaczonym, że w takich sytuacjach ZUS odpowiada wobec świadczeniobiorcy,

a operator wobec ZUS.
www.lexisnexis.pl
Rozdział X
DOCHODZENIE ŚWIADCZEŃ
Z UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO
PRZED SĄDEM
W sprawach z zakresu ubezpieczenia społecznego obowiązuje mieszany tryb 264
dochodzenia roszczeń. Najpierw sprawa jest rozstrzygana przez organ rentowy
w postępowaniu administracyjnym w formie decyzji, a następnie ubezpieczony może
przenieść sprawę na drogę postępowania cywilnego, wnosząc odwołanie od decyzji.
Ubezpieczony może odwołać się do sądu również od niewydania w terminie decyzji
przez organ rentowy1.
Odwołanie do sądu powszechnego nie przysługuje od decyzji dotyczącej świadczeń
przyznawanych w szczególnym trybie (art. 82 i 83 ustawy emerytalnej), a także od de-
cyzji w sprawach o umorzenie należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne
(art. 83 ust. 4 u.s.u.s.). Te decyzje można zaskarżyć do wojewódzkiego sądu admini-
stracyjnego.
Odwołanie wnosi się na piśmie za pośrednictwem oddziału ZUS, który wydał decyzję, 265
lub do protokołu sporządzonego przez ten oddział w terminie miesiąca od doręczenia
decyzji. Jednakże w sytuacji, gdy organ rentowy nie wydał decyzji w terminie dwóch
miesięcy, licząc od dnia zgłoszenia roszczenia, odwołanie można wnieść w każdym
czasie po upływie tego terminu.
Wystąpienie z roszczeniem bezpośrednio do sądu nie powoduje jednak odrzucenia
pozwu, lecz sąd przekazuje sprawę organowi rentowemu (art. 464 k.p.c.). Podobnie sąd
postępuje, gdy w toku postępowania sądowego ubezpieczony zgłasza nowe żądania,
dotychczas nierozpoznane przez organ rentowy (art. 47710 § 2 k.p.c.).
Odwołanie powinno zawierać oznaczenie zaskarżonej decyzji, określenie i zwięzłe 266
uzasadnienie zarzutów i wniosków oraz podpis ubezpieczonego albo jego przedstawi-
ciela ustawowego lub pełnomocnika.
1 Zob. Z. Myszka, Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych, PUSiG 1998, nr 8.

Po wniesieniu odwołania, jeżeli ZUS uzna odwołanie za słuszne, zmienia lub uchyla
decyzję niezwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni od wniesienia odwołania
(art. 83 ust. 6 u.s.u.s.). W tym wypadku odwołaniu nie nadaje się dalszego biegu. Jeżeli
odwołanie nie zostanie uwzględnione w całości lub w części, ZUS przekazuje nie-
zwłocznie, nie później niż w terminie 30 dni, sprawę do sądu wraz z odpowiedzią na
odwołanie (art. 83 ust. 7 u.s.u.s.).
Rozpatrywanie odwołań od decyzji wydanej przez oddział ZUS zostało powie-
rzone sądom pracy i ubezpieczeń społecznych. W pierwszej instancji orzekają
sądy rejonowe lub sądy okręgowe.
267 Do właściwości sądów rejonowych należą sprawy o następujące świadczenia
z ubezpieczenia społecznego:
1) zasiłki: chorobowy, wyrównawczy, opiekuńczy, macierzyński, porodowy i pogrze-
bowy,
2) świadczenie rehabilitacyjne,
3) odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy w gospodarstwie rolnym, wypadku
w drodze do pracy lub z pracy2, wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, wy-
padku pozostającego w związku ze służbą.
Sądy okręgowe, działając jako pierwsza instancja, rozpoznają pozostałe sprawy
z zakresu ubezpieczenia społecznego3, tj. takie, dla których nie jest zastrzeżona
właściwość sądów rejonowych dotycząca w szczególności rent i emerytur, a także
składek i objęcia obowiązkiem ubezpieczenia społecznego.
268 Apelację od wyroku sądu rejonowego wnosi się do sądu okręgowego, a od wyroku sądu
okręgowego – do sądu apelacyjnego.
W sprawach z zakresu ubezpieczenia społecznego właściwy do rozpoznania sprawy
jest sąd, w którego okręgu ma miejsce zamieszkania strona odwołująca się od decyzji
wydanej przez organ rentowy. Jednakże w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych4, w których wniesiono odwołanie od decyzji Zakładu Emerytalno-Rentowego
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji, Wojskowego Biura Emerytalnego
Ministerstwa Obrony albo organu emerytalnego właściwego w stosunku do funkcjona-
riuszy Służby Więziennej, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma siedzibę ten organ.
W sprawach, w których nie można określić właściwości sądu, jak również w sprawach,
w których ubezpieczony zamieszkały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej otrzy-
muje świadczenie wypłacane przez wyznaczoną przez Prezesa ZUS wyspecjalizowaną
jednostkę organizacyjną tego Zakładu, właściwy jest sąd, w którego okręgu ma sie-
dzibę organ rentowy.
2 Które miały miejsce przed 1 stycznia 2003 r. Za wypadki po tej dacie odszkodowanie nie przy-
sługuje.
3 Art. 476 § 2 k.p.c. nieco szerzej ujmuje ubezpieczenie społeczne, zaliczając do niego również
problematykę świadczeń z zaopatrzenia społecznego i opieki społecznej.

4 W rozumieniu Kodeksu postępowania cywilnego „sprawą z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych” jest także odwołanie w kwestii świadczeń z zaopatrzenia społecznego. Chodzi zatem nie tylko
o tych mundurowych, którzy zostali objęci (po 1 stycznia 1999 r.) obowiązkiem ubezpieczenia spo-
łecznego.
www.lexisnexis.pl
Rozdział X. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego przed sądem185
Sąd właściwy może na zgodny wniosek stron przekazać sprawę do rozpoznania in-
nemu sądowi równorzędnemu rozpoznającemu sprawy z zakresu prawa pracy lub
ubezpieczeń społecznych, jeżeli przemawiają za tym względy celowości. Postanowienie
w tym przedmiocie może zapaść na posiedzeniu niejawnym. Sąd, któremu sprawa zo-
stała przekazana, jest związany postanowieniem sądu przekazującego.
Sąd odrzuci odwołanie wniesione po upływie terminu, chyba że przekro- 269
czenie terminu nie jest nadmierne i nastąpiło z przyczyn niezależnych od od-
wołującego się.
Sąd odrzuci też odwołanie wniesione bez wyczerpania procedury rentowej. W szcze-
gólności sąd odrzuci odwołanie w sprawie o świadczenie z ubezpieczenia społecznego,
do którego prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy lub do samo-
dzielnej egzystencji, jeżeli osoba zainteresowana nie wniosła sprzeciwu od orzeczenia
lekarza orzecznika i odwołanie jest oparte wyłącznie na zarzutach dotyczących tego
orzeczenia5.
Jeżeli odwołanie opiera się także na zarzucie nierozpatrzenia sprzeciwu wniesionego
po terminie z przyczyn niezależnych od osoby zainteresowanej, sąd uchyla decyzję,
umarza postępowanie i przekazuje sprawę organowi rentowemu do ponownego rozpo-
znania.
Niezwłocznie po wniesieniu sprawy przewodniczący lub wyznaczony przez niego sę- 270
dzia dokonuje jej wstępnego badania6. Po wstępnym badaniu sprawy przewodniczący
wzywa do usunięcia braków formalnych pisma tylko wtedy, gdy braki te nie dadzą się
usunąć w toku czynności wyjaśniających.
Jeżeli w toku wstępnego badania sprawy z zakresu ubezpieczeń społecznych okaże się,
że występują istotne braki w materiale dowodowym sprawy, a przeprowadzenie jego
uzupełnienia w postępowaniu sądowym byłoby połączone ze znacznymi trudnościami,
przewodniczący lub wyznaczony przez niego sędzia może zwrócić organowi rento-
wemu akta sprawy w celu uzupełnienia tego materiału. To samo dotyczy sytuacji, gdy
decyzja organu rentowego nie zawiera:
1) podstawy prawnej i faktycznej,
2) wskazania sposobu wyliczenia świadczenia,
3) stosownego pouczenia o skutkach prawnych decyzji i trybie jej zaskarżenia.
Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczenia społecznego, jako po- 271
stępowanie odrębne, opiera się na kilku zasadach, które modyfikują w określonym
zakresie zasady ogólnego (zwykłego) postępowania procesowego. Są to zasady7:
1) ochrony słusznego interesu ubezpieczonego,
2) szybkości postępowania,
3) ograniczonego formalizmu.
5 Dotyczy to też niespełnienia warunku czasu zajścia niezdolności do pracy (uchwała SN
z 15 marca 2006 r., II UZP 17/05, OSNP 2006, nr 15−16, poz. 245, LexisNexis nr 402599).
6 Wstępne badanie sprawy polega na ustaleniu, czy pismo wszczy nające postępowanie sądowe
spełnia niezbędne wymagania, pozwalające nadać mu dalszy bieg, oraz na podjęciu czynności umoż-
liwiających rozstrzygnięcie sprawy na pierwszym posiedzeniu.
7 Wyróżnia je J. Skoczyński, Postępowanie sądowe w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecz-
nych, PUSiG 1997, nr 6.

272 Ad 1) Zasada ochrony słusznego interesu ubezpieczonego znajduje wyraz przede

wszystkim w ograniczeniu swobody dysponowania przez ubezpieczonego zarówno
prawami materialnymi, które stanowią przedmiot procesu (dyspozycyjność mate-
rialna), jak i uprawnieniami procesowymi (dyspozycyjność formalna).
W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych organizacje pozarzą-
dowe w zakresie swoich zadań statutowych, za zgodą pracownika lub ubezpieczonego
wyrażoną na piśmie, mogą wytaczać powództwa na rzecz pracownika lub wnosić od-
wołania od decyzji organów rentowych, a także – za zgodą pracownika lub ubezpieczo-
nego wyrażoną na piśmie – przystępować do nich w toczącym się postępowaniu
(art. 462 k.p.c.).
Czynności dyspozycyjne ubezpieczonego w procesie (cofnięcie odwołania, zrzeczenie
się lub ograniczenie roszczenia, cofnięcie środka zaskarżenia orzeczenia sądu) sąd
uznaje za niedopuszczalne nie tylko wówczas, gdy te czynności są sprzeczne z prawem
lub zasadami współżycia społecznego albo zmierzają do obejścia prawa, ale także
wówczas, gdy naruszają one słuszny interes ubezpieczonego. W sprawach z zakresu
ubezpieczenia społecznego nie jest dopuszczalne zawarcie ugody.
273 Ad 2) Zasada szybkości postępowania zobowiązuje sąd do podjęcia działań, aby
orzeczenie zostało wydane w krótkim czasie od wniesienia sprawy. Sprawa powinna
zostać poddana wstępnemu badaniu niezwłocznie po jej wniesieniu. Wstępne badanie
sprawy polega na ustaleniu, czy odwołanie spełnia niezbędne wymagania pozwalające
nadać mu dalszy bieg, oraz na podjęciu czynności umożliwiających rozstrzygnięcie
sprawy na pierwszym posiedzeniu. Jeżeli przemawiają za tym wyniki wstępnego ba-
dania sprawy, sąd podejmuje czynności wyjaśniające, chyba że czynności te nie przy-
spieszą postępowania lub są oczywiście niecelowe z innych przyczyn. Czynności wyjaś
niające są fakultatywnym etapem postępowania, umożliwiającym sądowi podjęcie
w trybie uproszczonym stosownych działań.
Termin rozprawy powinien być tak wyznaczony, aby od daty zakończenia czynności
wyjaśniających, a jeżeli nie podjęto tych czynności – od daty wniesienia odwołania do
rozprawy, nie upłynęło więcej niż 2 tygodnie, chyba że zachodzą niedające się usunąć
przeszkody.
Sąd może wzywać strony, świadków, biegłych lub inne osoby w sposób, który uzna za
najbardziej celowy, nawet z pominięciem sposobów przewidzianych przez przepisy
ogólne, jeżeli jest to niezbędne do przyspieszenia rozpoznania sprawy.
274 Ad 3) Zasada ograniczonego formalizmu postępowania przejawia się w tym, że
ubezpieczony – działając bez adwokata lub radcy prawnego – może zgłosić ustnie do
protokołu w sądzie treść odwołania od decyzji organu rentowego, a także treść środka
odwoławczego od orzeczenia sądowego lub treść innego pisma procesowego.
275 W sądowej procedurze z zakresu ubezpieczenia społecznego dopuszczalny jest w każdej
sytuacji dowód ze świadków lub z przesłuchania stron na okoliczności faktyczne wy-
magające pisemnego potwierdzenia według przepisów prawa ubezpieczenia społecz-
nego, a nie tylko wówczas, gdy wymagany dokument został zagubiony, zniszczony lub
utracony w inny sposób. Odpowiednio – bez ograniczeń dopuszczalny jest dowód ze
świadków lub z przesłuchania stron przeciwko lub ponad osnowę dokumentu potwier-
www.lexisnexis.pl
dzających okoliczności warunkujące nabycie prawa z ubezpieczenia społecznego.

W tym zakresie orzecznictwo przyjmuje, że pracownik ubiegający się o świadczenie
z ubezpieczenia społecznego może w postępowaniu przed sądem ubezpieczeń społecz-
nych wszelkimi dowodami wykazać okoliczności, od których zależą jego uprawnienia,
także wówczas gdy z dokumentów (zaświadczeń o zatrudnieniu) wynika co innego8.
Sąd rozpatruje sprawę w pierwszej instancji w składzie jednego sędziego. Prezes 276
sądu może zarządzić rozpoznanie sprawy w składzie trzech sędziów zawodo-
wych, jeżeli uzna to za wskazane ze względu na szczególną zawiłość lub precedensowy
charakter sprawy (art. 47 § 4 k.p.c.).
Sąd rozstrzyga sprawę merytorycznie i oddala odwołanie, jeśli nie ma podstaw do jego 277
uwzględnienia. W razie uwzględnienia odwołania sąd zmienia zaskarżoną decyzję
w całości lub w części i orzeka co do istoty sprawy (art. 47714 § 2 k.p.c.).
Jeżeli odwołanie wniesiono w związku z niewydaniem decyzji przez organ rentowy,
sąd w razie uwzględnienia odwołania zobowiązuje organ rentowy do wydania decyzji
w okreś lonym terminie lub orzeka co do istoty sprawy (art. 47714 § 3 k.p.c.).
Jednocześnie sąd stwierdza, czy niewydanie decyzji przez organ rentowy miało miejsce
z rażącym naruszeniem prawa.
Organ rentowy, który jest stroną w postępowaniu sądowym, może jednocześnie sam
zmienić w toku tego postępowania zaskarżoną decyzję, wydając decyzję uwzględnia-
jącą w całości lub w części żądanie ubezpieczonego. Postępowanie sądowe ulega wów-
czas umorzeniu w całości lub w części (art. 47713 k.p.c.).
Wyrok sądu pierwszej instancji może być zaskarżony w drodze apelacji (art. 367 278
§ 1 k.p.c.) do sądu drugiej instancji.
Apelacja jako środek prawny stanowi realizację wyrażonej w art. 176 ust. 1 Konsty-
tucji RP zasady dwuinstancyjności postępowania sądowego. Przepis ten przesądza
o dopuszczalności środka zaskarżenia złożonego od orzeczenia sądu pierwszej in-
stancji, kończącego postępowanie w sprawie. Zasada ta stanowi gwarancję napra-
wienia omyłek, błędów i innych uchybień sądowych, których przyczyny mogą być zróż-
nicowane.
Funkcją apelacji jest ponowienie i uzupełnienie postępowania przed sądem pierwszej
instancji w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do wszechstronnego sprawdzenia
zasadności oraz legalności zaskarżonego orzeczenia w granicach zaskarżenia dokona-
nego przez uprawniony podmiot. Celem apelacji jest ponowne rozpoznanie sprawy
w tym samych granicach, w jakich upoważniony był sąd pierwszej instancji. Ponowne
merytoryczne rozpoznanie sprawy ma naprawić zarówno błędy strony, jak i uchybienia
popełnione przez sąd pierwszej instancji.
Skarżący może w apelacji zarzucić wyrokowi każdą wadliwość, która spowodowała,
zdaniem skarżącego, niekorzystne dla niego rozstrzygnięcie, a także powołać nowe
fakty i dowody. Apelację wnosi się za pośrednictwem sądu pierwszej instancji.
8 Wyrok SN z 6 wrześ
nia 1995 r., II URN 23/95 (OSNAPiUS 1996, nr 5, poz. 77, LexisNexis
nr 305976).
Apelację od wyroku sądu rejonowego rozpoznaje sąd okręgowy, a od wyroku sądu

okręgowego działającego jako sąd pierwszej instancji – sąd apelacyjny. Rozpoznanie
apelacji następuje w składzie trzech sędziów zawodowych (art. 367 k.p.c.).
Po rozpoznaniu sprawy sąd drugiej instancji może oddalić apelację bądź ją uwzględnić
i w sposób odpowiedni zmienić orzeczenie sądu pierwszej instancji, bądź też uchylić
orzeczenie i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania. Istotą orzekania apelacyj-
nego jest bowiem merytoryczne rozstrzygnięcie apelacji, poza przypadkami dotyczą-
cymi stwierdzenia nieważności postępowania oraz sytuacjami, w których pozew ulegał
odrzuceniu lub zachodziły podstawy do umorzenia postępowania.
Orzeczenie reformatoryjne, czyli orzeczenie sądu drugiej instancji zawierające wyrok
co do istoty sprawy, może zapaść zawsze wtedy, gdy wadliwość zaskarżonego postępo-
wania polega przede wszystkim na naruszeniu prawa materialnego, przy prawidło-
wości postępowania przed sądem pierwszej instancji oraz poprawności dokonanych
przezeń ustaleń faktycznych. Sąd drugiej instancji nie może zmienić wyroku w części
niezaskarżonej, może natomiast w granicach stwierdzonych żądań stron zmienić
wyrok, mimo że skarżący wniósł o uchylenie wyroku9.
Z kolei orzeczenie kasatoryjne, czyli uchylające zaskarżony wyrok sądu pierwszej in-
stancji, sąd drugiej instancji wydaje w czterech wypadkach. Pierwszy z nich zachodzi
w razie stwierdzenia przez sąd drugiej instancji nieważności postępowania. W takiej
sytuacji sąd drugiej instancji uchyla zaskarżony wyrok, znosi postępowanie w zakresie
dotkniętym nieważnością i przekazuje sprawę sądowi pierwszej instancji do ponow-
nego rozpoznania (art. 386 § 2 k.p.c.).
Uchylenie zaskarżonego wyroku następuje także wówczas, gdy pozew ulega odrzu-
ceniu albo zachodzi podstawa do umorzenia postępowania, tj. sąd pierwszej instancji
wydał wyrok mimo zachodzącej podstawy do odrzucenia pozwu lub umorzenia postę-
powania. Sąd drugiej instancji uchyla wówczas wyrok oraz odrzuca pozew lub umarza
postępowanie (art. 386 § 3 k.p.c.).
Sąd drugiej instancji może także uchylić zaskarżony wyrok, gdy sąd pierwszej instancji
nie rozpoznał istoty sprawy (art. 386 § 4 k.p.c.). W tym wypadku uchylenie wyroku ma
charakter fakultatywny.
Sąd drugiej instancji może także uchylić zaskarżony wyrok i przekazać sprawę do po-
nownego rozpoznania, gdy wydanie wyroku wymaga przeprowadzenia postępowania
dowodowego w całości (art. 386 § 4 k.p.c.). Uchylenie wyroku w tym wypadku także
jest fakultatywne, sąd drugiej instancji może bowiem przeprowadzić całe postępo-
wanie dowodowe i wydać orzeczenie reformatoryjne.
W wypadku uchylenia wyroku i przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sąd
rozpoznaje ją w innym składzie. Ocena prawna i wskazania co do dalszego postępo-
wania wyrażone w uzasadnieniu wyroku sądu drugiej instancji wiążą zarówno sąd,
któremu sprawa została przekazana, jak i sąd drugiej instancji, przy ponownym roz-
poznaniu sprawy. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy nastąpiła zmiana stanu praw-
nego.
9 T. Ereciński, Apelacja i kasacja w procesie cywilnym, Warszawa 1996, s. 14.
www.lexisnexis.pl
Od wydanego przez sąd drugiej instancji prawomocnego wyroku lub postano- 279
wienia w przedmiocie odrzucenia pozwu albo umorzenia postępowania kończą-
cego postępowanie w sprawie strona10, Prokurator Generalny, Rzecznik Praw Obywa-
telskich lub Rzecznik Praw Dziecka mogą wnieść skargę kasacyjną11 do Sądu
Najwyższego (art. 3981 k.p.c.).
Skarga kasacyjna w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych jest niedopuszczalna,
jeżeli wartość przedmiotu sporu jest niższa niż 10 000 zł. Jednakże w sprawach o przy-
znanie i o wstrzymanie emerytury lub renty oraz o objęcie obowiązkiem ubezpieczenia
społecznego skarga kasacyjna przysługuje niezależnie od wartości przedmiotu zaskar-
żenia (art. 3982 § 1 k.p.c.).
Skarga kasacyjna może być oparta na następujących podstawach:
1) naruszenie prawa materialnego przez błędną jego wykładnię lub niewłaściwe
zastosowanie,
2) naruszenie przepisów postępowania, jeżeli uchybienie to mogło mieć istotny wpływ
na wynik sprawy.
Podstawą skargi kasacyjnej nie mogą być zarzuty dotyczące ustalenia faktów lub oceny
dowodów (art. 3983 § 1 i 3 k.p.c.), jak również naruszenie przepisów Kodeksu postępo-
wania administracyjnego stosowanych w postępowaniu przed organem rentowym12.
Skargę kasacyjną wnosi się13 do sądu, który wydał zaskarżone orzeczenie, w terminie
dwóch miesięcy od dnia doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem stronie skarżącej.
Termin wniesienia skargi kasacyjnej przez Prokuratora Generalnego, Rzecznika Praw
Obywatelskich i Rzecznika Praw Dziecka wynosi sześć miesięcy od uprawomocnienia
się orzeczenia, a jeżeli strona zażądała doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem – od
dnia doręczenia orzeczenia stronie.
Opartą na wskazanych wyżej podstawach prawnych skargę kasacyjną Sąd Najwyższy
przyjmuje do rozpatrzenia, jeżeli:
1) w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne,
2) istnieje potrzeba wykładni przepisów prawnych budzących poważne wątpliwości
lub wywołujących rozbieżności w orzecznictwie sądów,
3) zachodzi nieważność postępowania lub
4) skarga kasacyjna jest oczywiście uzasadniona.
O przyjęciu lub odmowie przyjęcia skargi kasacyjnej do rozpoznania Sąd Najwyższy
orzeka na posiedzeniu niejawnym (art. 3989 k.p.c.).
Strona przeciwna może wnieść odpowiedź na skargę kasacyjną w terminie dwu-
tygodniowym od doręczenia jej odpisu skargi (art. 3987 § 1 k.p.c.).
Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w składzie trzech sędziów na posiedzeniu
niejawnym, chyba że w sprawie występuje istotne zagadnienie prawne, a skarżący
10 W postępowaniu kasacyjnym obowiązuje zastępstwo stron przez adwokatów i radców praw-
nych (art. 871 k.p.c.).

11 Wniesienie skargi przez stronę wyłącza – w zaskarżonym zakresie – wniesienie skargi kasa-
cyjnej przez wymienione podmioty.

12 Wyrok SN z 13 maja 2004 r., III UK 16/04 (LexisNexis nr 2077167).
13 Ubezpieczony musi to uczynić za pośrednictwem adwokata lub radcy prawnego.
złożył wniosek o jej rozpoznanie na rozprawie, albo przemawiają za tym inne względy
(art. 39811 § 1 k.p.c.).
Sąd Najwyższy rozpoznaje skargę kasacyjną w granicach zaskarżenia oraz w granicach
podstaw, uwzględniając z urzędu nieważność postępowania. W postępowaniu kasa-
cyjnym nie jest dopuszczalne powołanie nowych faktów i dowodów, a Sąd Najwyższy
jest związany ustaleniami faktycznymi stanowiącymi podstawę zaskarżonego orze-
czenia. Skarżący może jednak przytoczyć nowe uzasadnienie podstaw kasacyjnych
(art. 39813 § 1–3 k.p.c.).
280 W razie uwzględnienia skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy:
1) uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę do ponow-
nego rozpoznania sądowi14, który wydał orzeczenie, lub sądowi równorzędnemu,
2) może uchylić także w całości lub w części orzeczenie sądu pierwszej instancji
i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania temu sądowi lub równorzędnemu
(art. 39815 § 1 k.p.c.),
3) uchyla zaskarżony wyrok i orzeka co do istoty sprawy15.
281 Ustawą z 22 grudnia 2004 r.16 została wprowadzona do naszego prawa instytucja
skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.
Dopuszczalność skargi reguluje art. 4241 § 1 i 2 k.p.c. Zgodnie z tymi przepisami można
żądać stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego wyroku sądu drugiej in-
stancji kończącego postępowanie w sprawie, jeżeli przez jego wydanie stronie została
wyrządzona szkoda, a zmiana lub uchylenie tego wyroku w drodze przysługujących
stronie środków prawnych nie były i nie są możliwe.
W wyjątkowych wypadkach, gdy niezgodność z prawem wynika z naruszenia podsta-
wowych zasad porządku prawnego lub konstytucyjnych wolności albo praw człowieka
i obywatela, można także żądać stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego
wyroku sądu pierwszej lub drugiej instancji kończącego postępowanie w sprawie, je-
żeli strona nie skorzystała z przysługujących jej środków prawnych, chyba że jest
możliwa zmiana lub uchylenie wyroku w drodze innych przysługujących stronie
środków prawnych.
Skargę wnosi się do sądu, który wydał zaskarżony wyrok, w terminie dwóch lat od
dnia jego uprawomocnienia się (art. 4246 § 1 k.p.c.).
Sąd Najwyższy, jeżeli uwzględni skargę, stwierdza, że wyrok jest w zaskarżonym za-
kresie niezgodny z prawem.
282 W sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych i w sprawach odwołań rozpatrywa-
nych przez sądy pracy i ubezpieczeń społecznych pobiera się opłatę podstawową
w kwocie 30 zł wyłącznie od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwier-
dzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia17.
14 W razie przekazania sprawy do ponownego rozpoznania sąd rozpoznaje ją w innym składzie.

15 Jeżeli podstawa naruszenia prawa jest oczywiście uzasadniona i nie zachodzi naruszenie
przepisów postępowania (art. 39816 k.p.c.).
16 Ustawa z 22 grudnia 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy
– Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. z 2005 r. Nr 13, poz. 98).

17 Art. 36 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.
Dz.U. z 2014 r., poz. 1025 ze zm.).
www.lexisnexis.pl
Część druga
UBEZPIECZENIE
EMERYTALNE
Rozdział XI
FILAROWA KONSTRUKCJA RYZYKA

EMERYTALNEGO
1. PLAN BEVERIDGE’A JAKO WZORZEC FILAROWEJ
KONSTRUKCJI
Po II wojnie światowej nastąpił w Europie dalszy rozwój publicznych systemów emery- 283
talnych opartych na modelu zaopatrzenia społecznego lub ubezpieczenia społecznego.
Wówczas też w aktach międzynarodowych sformułowano postulat wolności od niedo-
statku w powojennym świecie (postulat taki zawierały m.in. Karta Atlantycka z 1941 r.,
Deklaracja MOP uchwalona na konferencji w 1944 r. w Filadelfii i Powszechna Dekla-
racja Praw Człowieka uchwalona przez ONZ w 1948 r.).
Jeszcze przed zakończeniem II wojny światowej założenia zabezpieczenia społecznego zo-
stały wyartykułowane w tzw. planie Beveridge’a, który łączył dwie zasady pochodzące
z dwóch różnych doktryn ekonomicznych. W planie Beveridge’a paradygmat interwencjo-
nizmu państwowego w gospodarkę powiązany był z realizacją zasady liberalnej, zgodnie
z którą państwo powinno swoją ingerencję ograniczać do niezbędnego minimum.
W odniesieniu do systemu emerytalnego oznaczało to gwarantowanie w okresie sta-
rości jedynie minimalnego poziomu dochodu i wymuszało indywidualną przezorność
przez uczestnictwo w innych systemach ubezpieczeniowych.
W planie Beveridge’a postulowano zróżnicowanie źródeł finansowania dochodów 284
na starość w formie konstrukcji trzech filarów, oznaczających trzy źródła, z których
miały pochodzić środki na sfinansowanie świadczeń. Były to budżet państwa (pierwszy
filar), składki pracodawców (drugi filar) oraz środki własne obywateli (trzeci filar).
W krajach, które poszły niemiecką drogą rozwoju, jako pierwszy filar działały publiczne
systemy ubezpieczenia emerytalnego, zapewniające świadczenia proporcjonalne do
dochodów z pracy, a więc na relatywnie wysokim poziomie, co osłabiało motywację
do poszukiwania dodatkowych form zabezpieczenia dochodów na okres starości1.
1 U. Kalina-Prasznic, Społeczne zabezpieczenie emerytalne pracowników – między prawem a ryn-
kiem, Warszawa 2012, s. 15.

192 Część druga. Ubezpieczenie emerytalne
Kryzys gospodarczy w latach siedemdziesiątych ubiegłego wieku sprawił, że zwięk-

szyło się i w tych krajach zainteresowanie dodatkowymi emeryturami, co przyspie-
szyło rozwój zakładowych systemów emerytalnych oraz skłaniało do indywidualnej
przezorności.
W efekcie w całej Europie Zachodniej systemy emerytalne działają w postaci trzech
filarów, który to model możemy nazwać modelem klasycznym w odróżnieniu od trzyfi
larowego modelu przyjętego w Polsce.
W klasycznym trzyfilarowym modelu alokacji ryzyka socjalnego każdy filar
działa według innych zasad i spełnia inną rolę (zob. tab. 4).
Pierwszy filar to system obowiązkowy, zarządzany publicznie, zapewniający emery-
turę tzw. bazową (gwarantowaną przez państwo), finansowaną ze składek metodą re-
partycyjną2 albo z budżetu państwa.
Drugi filar ma charakter uzupełniający do emerytury bazowej, finansowany jest przez
pracodawców, może być obowiązkowy lub dobrowolny, podstawę zaś wyliczenia
świadczenia stanowi składka inwestowana na rynku kapitałowym. Świadczenie może
być wypłacane w formie comiesięcznych rat albo jednorazowo.
Trzeci filar również ma charakter uzupełniający, jest wynikiem indywidualnej prze-
zorności obywateli, których (dodatkowa) składka inwestowana jest na rynku kapita-
łowym, zapewniając (większe lub mniejsze) dodatkowe świadczenia, z reguły wypła-
cane jednorazowo.
Tabela 4. Klasyczny trzyfilarowy system emerytalny
II filar III filar

I filar
Cechy systemu Emerytura Emerytura
Emerytura bazowa
uzupełniająca uzupełniająca
Inicjatywa państwo pracodawca pracownik
Uczestnictwo obowiązkowe obowiązkowe dobrowolne
w systemie lub dobrowolne
Finansowanie składka (system składka pracodawcy składka indywidualna
ubezpieczeniowy) zainteresowanego
lub budżet (system
zaopatrzeniowy)
Wypłata miesięczna, jednorazowa lub jednorazowa lub
dożywotnio miesięczne raty miesięczne raty
do wyczerpania do wyczerpania
zgromadzonych zgromadzonych
środków środków
Zarządzanie państwowe prywatne prywatne
Gwarancje państwa pełnej wypłaty brak gwarancji brak gwarancji
2 Składki po zapisaniu na koncie ubezpieczonego stają się środkami, z których wypłacane są
aktualne emerytury.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XI. Filarowa konstrukcja ryzyka emerytalnego193
2. UWARUNKOWANIA I ZAŁOŻENIA POLSKIEJ REFORMY

SYSTEMU EMERYTALNEGO
Polski system emerytalny przed reformą z 1999 r. charakteryzował się dość łatwym 285
dostępem do emerytury i dość wysoką stopą zastąpienia.
Emerytura przysługiwała po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego (60/65
lat), ale także w niższym wieku emerytalnym (przeważnie 50/55 lat albo 55/60 lat).
Znana też była tzw. wcześniejsza emerytura, na którą można było przejść, nie osiągając
wieku emerytalnego, jeżeli brakowało do niego nie więcej niż 5 lat i ubezpieczony po-
siadał wymagany staż pracy, a nadto był całkowicie niezdolny do pracy, albo uległ wy-
padkowi przy pracy, albo był kombatantem, albo posiadał dłuższy o 10 lat staż ubezpie-
czeniowy.
Znane były też emerytury dla górników i nauczycieli pozwalające przejść na to świad-
czenie bez konieczności osiągnięcia wieku emerytalnego.
Stosowana formuła wymiaru świadczenia uzależniała je od długości posiadanego
stażu ubezpieczeniowego i indywidualnych zarobków. Tak wyliczona kwota indywidu-
alna uzupełniana była o tzw. kwotę stałą, co w efekcie pozwalało na otrzymanie eme-
rytury zastępującej dotychczasowy zarobek w 60–80%.
Masowe przechodzenie na emeryturę, szczególnie po okresie transformacji ustrojowo- 286
-gospodarczej, spowodowane w dużej mierze utratą miejsc pracy w zlikwidowanych
przedsiębiorstwach i widmem bezrobocia, znacznie nadwyrężały fundusze ubezpie-
czeń społecznych. Zaczęto też powoływać się na zmniejszający się przyrost naturalny
i zagrożenia demograficzne będące głównym niebezpieczeństwem dla metody reparty-
cyjnej.
Wadą polskiego systemu było też znaczne rozproszenie źródeł prawa do świadczeń dla
poszczególnych grup ubezpieczonych3.
Wszystko to sprawiło, że dotychczasowy dotychczasowy system stał się nie do 287
utrzymania na przyszłość. Zmiany miały pójść w kierunku:
1) ujednolicenia prawa do świadczeń poprzez zastąpienie wielu ustaw dotyczących
poszczególnych grup ubezpieczonych jedną ustawą,
2) wygaszania emerytur w niższym wieku i wcześniejszych,
3) wygaszania specjalnych emerytur dla niektórych grup zawodowych (górników, ko-
lejarzy, nauczycieli),
4) oczyszczenia formuły wymiaru emerytur z elementów niezależnych od wkładu
pracy4 i przejście na system uwzględniający wyłącznie wkład ubezpieczonego,
5) wprowadzenia kapitałowego sposobu gromadzenia części składki emerytalnej od-
prowadzanej do prywatnie zarządzanych otwartych funduszy emerytalnych.
3 W systemie powszechnym obowiązywało co najmniej 8 ustaw emerytalnych.

4 Tj. usunięcie z formuły kwoty stałej i kwoty zależnej od okresów nieskładkowych.
Większość tych założeń zrealizowano, przyjmując ustawy:

1) z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych5,
2) z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych6,
3) z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych7,
4) z 20 kwietnia 2004 r. o pracowniczych programach emerytalnych8,
5) z 20 kwietnia 2004 r. o indywidualnych kontach emerytalnych oraz indywidual-
nych kontach zabezpieczenia emerytalnego9,
6) z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych10,
7) z 19 grudnia 2008r o emeryturach pomostowych11.
Ustawy te stały się podstawą działania trzyfilarowego polskiego systemu emerytal-
nego.
288 Emeryturę z pierwszego i drugiego filaru ma zapewniać obowiązkowa składka
emerytalna podzielona na dwie części. W odróżnieniu zatem od modelu klasycz-
nego wprowadzenie drugiego filaru nie oznacza dodatkowego ubezpieczenia emerytal-
nego zapewniającego wyższą emeryturę za dodatkową składkę.
Emerytura z części składki emerytalnej kierowanej na konto indywidualne w ZUS
(tzw. emerytura z pierwszego filaru) to część repartycyjna emerytury powszechnej
(bazowej), a emerytura z drugiej części składki12 to kapitałowa część emerytury ba-
zowej (emerytura z drugiego filaru).
W polskim systemie emerytura z obu części składki to emerytura bazowa13, tzn. taka,
która nie będzie mogła być niższa od kwoty najniższej emerytury14.
289 Trzeci filar w założeniach polskiej reformy ubezpieczeń społecznych to pracownicze
programy emerytalne i indywidualne konta emerytalne, które nie są urządzeniami
z zakresu ubezpieczenia społecznego.
Realizowana w Polsce filarowa konstrukcja świadczeń emerytalnych nie odpowiada

modelowi klasycznemu. Przede wszystkim polski drugi filar nie jest systemem doubez-
pieczenia emerytalnego, ale częścią systemu bazowego. Emerytura z tzw. drugiego
filaru pochodzi nie z dodatkowej składki, ale z części obowiązkowej składki poprzednio
w całości wnoszonej do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych i stanowi integralną część
emerytury z ubezpieczenia społecznego (emerytury bazowej)15.

8 Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 710 (która zastąpiła ustawę z 22 sierpn ia 1997 r. o pracowni-
czych programach emerytalnych, tekst jedn. Dz.U. z 2001 r. Nr 60, poz. 623 ze zm.).
9 Dz.U. Nr 116, poz. 1205 ze zm.
11 Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.
12 Kierowanej początkowo do otwartego funduszu emerytalnego, a obecnie na subkonto i ewen-
tualnie do wybranego otwartego funduszu emerytalnego.

13 Czyli pierwszy filar w ujęciu klasycznym.
14 Nie będzie to dotyczyć osób, które nie pozostawały w ubezpieczeniu minimum 20 lat (ko-
biety) i 25 lat (mężczyźni).

15 Dopłata do minimalnej emerytury nastąpi, jeśli obie części emerytury w sumie nie osiąg ną
kwoty minimalnej emerytury.
www.lexisnexis.pl
Tabela 5. Konstrukcja polskiego trzyfilarowego systemu emerytalnego
Cechy systemu I filar II filar III filar

Charakter bazowy, publiczny bazowy, publiczny dodatkowy/
/uzupełniający
Inicjatywa utworzenia państwo państwo pracodawca
Uczestnictwo obowiązkowe obowiązkowe dobrowolne
w systemie
Źródło finansowania część składki część składki emerytalnej składka dodatkowa
emerytalnej kierowanej na subkonto i do OFE pracodawcy
kierowanej na
konto indywidu-
alne
Gwarancja państwa gwarancja wypłaty co najmniej minimalnej emerytury gwarancja wypłaty,
ale nie wysokości
Administracja publiczna ZUS (subkonto) pracodawca
(państwo) pte (OFE)
Wymiar świadczeń od sumy zewiden- od sumy zewidencjono- od wartości
cjonowanych wanych składek od zgromadzonych
składek wartości środków
zgromadzonych
jednostek rozra-
chunkowych
Nadzór państwa Minister Finansów Minister Finansów KNF
KNF
Polski trzeci filar to odpowiednik drugiego filaru w ujęciu klasycznym. W tej sytuacji
klasyczny trzeci filar (tworzony w wyniku inicjatywy prywatnej) należałoby nazwać
filarem czwartym.
W wyniku reformy mamy w Polsce od 1999 r. system emerytalny złożony z dwóch obo-
wiązkowych filarów o charakterze bazowym. Każdy z filarów obowiązkowych działa
na innych zasadach. Łączy je jednak wspólna, obowiązkowa składka (zob. tab. 5).
Założeniem reformy było, że składka kierowana do Otwartych Funduszy Emerytal-
nych będzie inwestowana w różnego rodzaju papiery wartościowe, obligacje skarbowe,
drogowe, samorządowe czy korporacyjne, akcje spółek giełdowych, w listy zastawne
itp.16, co przyniesie wzrost ceny jednostek rozrachunkowych, zgromadzonych na ra-
chunkach członków otwartych funduszy emerytalnych.
Otwarte fundusze emerytalne, jako element radykalnej reformy emerytalnej, która we-
szła w życie 1 stycznia 1999 r., zostały ustanowione ustawą z 28 sierpnia 1997 r. o or-
ganizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych17.
16 Katalog tych lokat zawiera art. 141 u.o.f.f.e.

17 Dz.U. z 2013 r., poz. 989 ze zm.
Symbolem reformy z 1999 r. stały się eksponowane powszechnie plakaty przedstawia-

jące emerytów pod palmami w egzotycznych krajach18.
Przeprowadzona akcja propagandowa miała doprowadzić do akceptacji nowego sys-
temu emerytalnego zapewniającego znacznie wyższe emerytury.
W rezultacie tych akcji w Polsce powstało 14 powszechnych towarzystw emerytalnych,
które niemal w 90% należą do zagranicznych koncernów finansowych, głównie do naj-
większych na świecie firm ubezpieczeniowych.
Z możliwości przystąpienia do OFE skorzystała także większość z tych ubezpieczo-
nych, którzy mieli możliwość wyboru podzielenia składki pomiędzy ZUS i otwarty fun-
dusz emerytalny. Wszystkie te osoby zostały przekonane prowadzoną kampanią, że
nowe emerytury, dzięki inwestowaniu składki, będą znacznie wyższe niż wówczas,
gdyby całą składkę kierować do ZUS19.
Tymczasem reforma z 1999 r. została wprowadzona po to, aby obniżyć emerytury, jak-
kolwiek tę prawdę „opakowano” reformą kapitałową i reklamami pokazującymi bo-
gactwo emerytów. Inaczej mówiąc, w reformie nie chodziło o to, by emeryci zarabiali
więcej, lecz o to, by państwo mogło wydawać mniej na ich świadczenia20.
Nadto należy zauważyć, że wszelkie zyski na rynku finansowym nie mają jednak cha-
rakteru stałego, a zatem otwarte fundusze emerytalne nie są dobrym mechanizmem
do pomnażania składek mających zapewnić dostatnie życie na emeryturze.
Członkowie OFE przekonali się o tym już w 2008 r., kiedy to straty w aktywach wszyst-
kich otwartych funduszach emerytalnych przekroczyły 24 mld zł. Jednocześ nie
w 2009 r. prywatne towarzystwa emerytalne zarządzające otwartymi funduszami
emerytalnymi „wypracowały” w formie opłat21 z każdej wpłaty kierowanej do OFE
766 mln czystego zysku22.
Ten wynik dobrze pokazuje, jak ryzykowna była reforma emerytalna z 1999 r. zmusza-
jąca do gromadzenia środków na emeryturę w prywatnych funduszach emerytal-
nych23.
18 L. Oręziak, OFE w Polsce – produkt ekspansji globalnych instytucji finansowych, „Polityka Spo-
łeczna” 2012, nr 11−12.

19 Zamierzano nawet zaskarżyć do Trybunału Konstytucyjnego przepis wykluczający z udziału
w OFE osoby urodzone przed 1 stycznia 1949 r.

20 A. Dryszek, Emerytalne oszustwo, „Przegląd” z 9 listopada 2008 r.
21 Opłata składki została zmniejszona do 1,75%.
22 L. Podkaminer, Pieniądze „przyszłych emerytów”, „Przegląd” z 30 stycznia 2011 r.
23 L. Oręziak, Koniec OFE?, „Przegląd” z 18−24 marca 2013 r.; zob. też A. Dreszel, OFE tracą,
zyski towarzystw emerytalnych rosną, „Przegląd” z 8 stycznia 2012 r.
www.lexisnexis.pl
3. ZASADY DZIAŁANIA SYSTEMU EMERYTALNEGO PO

REFORMIE Z 1998 R.
Tak radykalna zmiana w prawie do emerytury nie mogła objąć wszystkich ubezpieczo- 290
nych. Zasady działania nowego systemu wymagały wyłączenia osób, którym w chwili
wejścia w życie reformy brakowało do osiągnięcia wieku emerytalnego mniej niż
15 lat. Nowe zasady wymiaru emerytury mogłyby bowiem spowodować znaczne obni-
żenie ich świadczenia emerytalnego24. Z nowego systemu wyłączono więc osoby, które
urodziły się przed 1 stycznia 1949 r.
Data urodzenia stanowiła jedyne kryterium podziału ubezpieczonych na
tych objętych nowym systemem emerytalnym i na tych, których emerytura zo-
stanie ustalona według dotychczasowych zasad.
W grupie osób objętych nowym systemem ustawodawca wyodrębnił ponadto podgrupę 291
osób, które urodziły się po 31 grudnia 1948 r., ale przed 1 stycznia 1969 r. Ubezpie-
czeni z tej grupy wiekowej mogli sami zdecydować o podziale składki, tj. o tym, czy
część ich składki będzie przekazywana do otwartych funduszy emerytalnych (drugi
filar), czy cała składka pozostanie na ich indywidualnym koncie w ZUS (pierwszy filar).
Podjęcie decyzji o wpłacaniu całej składki tylko do Funduszu Ubezpieczeń Spo- 292
łecznych nie oznaczało, że emerytura będzie wymierzana na dotychczasowych
zasadach. Inaczej mówiąc, ubezpieczony nie mógł sobie wybrać zasad nabycia prawa
do emerytury. Te wskazywała ustawa, stosując kryterium daty urodzenia i przewidując
pewne wyjątki. Prawo wyboru skierowane do osób urodzonych w latach 1949–
1968 dotyczyło zatem jedynie podziału składki (na część repartycyjną i kapita
łową), ale nie wyboru systemu (dotychczasowy czy nowy).
Prawa wyboru podziału składki nie mają ubezpieczeni urodzeni po 31 grudnia 1968 r.
Ich składka obowiązkowo jest dzielona na część repartycyjną i kapitałową, czyli eme-
ryturę z pierwszego i drugiego filaru.
Prawo do emerytury na dotychczasowych zasadach zachowały osoby urodzone przed
1 stycznia 1949 r. Na dotychczasowych zasadach mogły też nabywać prawo do emery-
tury osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., ale tylko wówczas, gdy warunki nabycia
prawa spełniły do 31 grudnia 2008 r.
System emerytalny działający od 1 stycznia 1999 r. charakteryzuje się dwutoro 293
wością, tj. wypłacaniem świadczeń nabywanych według dotychczasowych
zasad i wypłacaniem świadczeń przyznawanych na nowych zasadach.
Nowy system emerytalny był pomyślany jako system dwufilarowy, działający
w wyniku podziału składki emerytalnej na część repartycyjną (przeznaczoną
na emeryturę z pierwszego filaru) i część kapitałową (przeznaczoną na emeryturę
z drugiego filaru)25.
24 W szczególności gdyby osoby te przystąpiły do OFE.

25 Obecnie emerytura z dwóch filarów (z dwóch części); dotyczy tylko kobiet i jest wypłacana do
osiągnięcia przez nie wieku emerytalnego mężczyzn.
294 Nowy system emerytalny charakteryzuje się nie tylko dwufilarowością, ale i sto-
sowaniem dwóch formuł wymiaru emerytury.
Na gruncie ustawy emerytalnej z 17 grudnia 1998 r. stosowana jest zatem:
1) formuła zdefiniowanego świadczenia – uzależniająca wysokość świadczenia od
długości stażu ubezpieczeniowego i osiąganych zarobków,
2) formuła zdefiniowanej składki – oznaczająca, że wysokość emerytury będzie za-
leżała od kwoty zebranych środków i długości średniego życia dla osób w wieku
przejścia na emeryturę.
W formule zdefiniowanego świadczenia jest wymierzana emerytura w podsta-
wowym wieku emerytalnym dla osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., eme-
rytura w niższym wieku emerytalnym oraz emerytura wcześniejsza. W systemie zdefi-
niowanego świadczenia są wymierzane również: emerytura górnicza i kolejowa oraz
emerytura dla nauczycieli przysługująca na podstawie Karty Nauczyciela. Formuła ta
jest także stosowana w odniesieniu do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które do
końca 2008 r. nabyły prawo do wymienionych emerytur (zob. schemat 8).
W formule zdefiniowanej składki jest wymierzana emerytura w powszechnym
wieku emerytalnym ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia 1948 r. oraz eme-
rytura w niższym wieku emerytalnym, nabyta na podstawie art. 184 ustawy emery-
talnej26.
26 Dotyczy to osób zatrudnionych w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub o szczególnym cha-
rakterze, które pełny staż emerytalny osiągnęły przed 1 stycznia 1999 r., a niższy wiek emerytalny
osiągnęły po 2008 r.
www.lexisnexis.pl
Schemat 8. Podział składki emerytalnej
Osoby urodzone
przed 1 stycznia 1949 r. Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r.
oraz górnicy (wszyscy)
Osoby urodzone Osoby urodzone
01.01.1949–31.12.1968 r. po 31.12.1968 r.
brak możliwości 1) osoby, które wybrały składka dzielona
podziału składki podział składki obowiązkowo
składka
na część na część
repartycyjną kapitałową
na część na część
repartycyjną kapitałową
konto
indywidualne
konto
indywidualne
subkonto OFE
cała składka subkonto OFE
2) osoby, które nie wybrały

konto podziału składki (OFE)
indywidualne
cała składka
a) emerytura w wieku konto

podstawowym indywidualne
b) emerytura w niższym
wieku emerytalnym 3) o
soby z grupy 2, które
c) wcześniejsza emerytura spełniły warunki do
d) emerytura kolejowa emerytury b)–e)
e) emerytura nauczycielska do 31.12.2008 r.
C – kwota stała; Ki – kwota indywidualna; EI – emerytura z pierwszego filaru (repartycyjna);

EII – emerytura z drugiego filaru (kapitałowa)
składka obowiązkowa
składka dobrowolna
Składka emerytalna została ustalona na poziomie 19,52% podstawy wymiaru składki

i jest płacona w częściach równych przez ubezpieczonego i płatnika27.
Składka po przekazaniu jej do ZUS jest ewidencjonowana na koncie indywidualnym
w całości28 albo jest dzielona na dwie części: repartycyjną (12,22%) i kapitałową
(7,3%).
Część kapitałowa składki emerytalnej jest albo w całości ewidencjonowana na sub-
koncie, albo – jeżeli ubezpieczony wybrał otwarty fundusz emerytalny – dzielona na
27Osoby będące jednocześnie ubezpieczonym i płatnikiem płacą całą składkę.

28Dotyczy to ubezpieczonych urodzonych przed 1949 r. i ubezpieczonych po 1948 r., jeżeli nie
wybrali podziału składki.
część ewidencjonowaną na subkoncie (4,38%) i cześć przekazywaną do wybranego

otwartego funduszu emerytalnego (2,92%).
Składka niedzielona, tj. ewidencjonowana w całości na koncie indywidualnym, będzie
podstawą wyliczenia emerytury bazowej albo w systemie zdefiniowanego świad-
czenia29, albo w systemie zdefiniowanej składki30. Emerytura wyliczona w nowym sys-
temie ze składki zewidencjonowanej na koncie indywidualnym (w całości lub w części)
jest nazywana emeryturą z pierwszego filaru albo repartycyjną (zob. schemat 9).
Z drugiej (kapitałowej) części składki emerytalnej wyliczona zostanie okresowa eme
rytura kapitałowa31.
Emerytura z całej składki na ubezpieczenie emerytalne, która nie podlegała podzia-
łowi albo nie została podzielona, jest zawsze emeryturą bazową.
W pierwszym przypadku emeryturę bazową stanowi kwota składająca się z części
stałej i z części indywidualnej zależnej od stażu ubezpieczeniowego i podstawy wy-
miaru składki (system zdefiniowanego świadczenia).
Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanej składki wyliczana jest albo ze składki
niepodzielonej kierowanej w całości na konto indywidualne, albo z obu części składki
emerytalnej, jeśli składka jest dzielona.
Przy składce dzielonej po osiągnięciu wieku emerytalnego przez kobietę zostanie jej
wyliczona dwuczęściowa emerytura bazowa składająca się z emerytury reparty
cyjnej – pochodzącej ze składki ewidencjonowanej na koncie indywidualnym i ze zwa-
loryzowanego kapitału początkowego (emerytura z pierwszego filaru) i z okresowej
emerytury kapitałowej – wyliczonej ze składki ewidencjonowanej na subkoncie i ze
środków przekazanych na subkonto przez otwarty fundusz emerytalny (emerytura
z drugiego filaru).
Osiągnięcie wieku emerytalnego mężczyzn będzie oznaczało wyliczenie emerytury
„ostatecznej” w taki sam sposób kobietom i mężczyznom. Będzie to jednolita emery-
tura bazowa wyliczona ze składki repartycyjnej zewidencjonowanej na koncie indy-
widualnym, ze zwaloryzowanego kapitału początkowego i ze składki kapitałowej
ewidencjonowanej na subkoncie oraz z przekazanych tam środków gromadzonych na
rachunku w otwartym funduszu emerytalnym.
295 Emerytura bazowa objęta jest gwarancją budżetu państwa co do jej wysokości.
Kwota emerytury nie może być niższa niż ustalona w ustawie kwota minimalnej
emerytury. Z tego wniosek, że jeżeli emerytura bazowa będzie się składać z części
repartycyjnej i z okresowej emerytury kapitałowej, to suma tych części nie może być
niższa od kwoty minimalnej emerytury ustalonej w ustawie emerytalnej32.
29 Ubezpieczeni urodzeni przed 1949 r.

30 Ubezpieczenia urodzeni po 1948 r.
31 Wypłacana tylko kobietom do osiągnięcia wieku emerytalnego mężczyzn.
32 Obecnie jest to kwota 813,15 zł.
www.lexisnexis.pl
Schemat 9. Emerytura bazowa
składka na składka na
ubezpieczonych ubezpieczonych
ur. przed 1.01.1949 r. ur. po 31.12.1948 r.
OFE
konto indywidualne subkonto
wiek emerytalny
kobiet
E = C + Ki
emerytura bazowa
∑S + Kp ∑S + Kp + ∑(Sub + OFE)
EI = albo EI = EII =
n n n
emerytura emerytura okresowa emerytura

bazowa repartycyjna kapitałowa
emerytura
bazowa
wiek emerytalny
mężczyzn
E = C + Ki* ∑S + Kp albo ∑S + Kp + ∑(Sub + OFE)

EI = E O=
n n
emerytura bazowa emerytura bazowa „ostateczna” emerytura bazowa
C – kwota stała; Ki – kwota indywidualna; ∑S – suma składek; Kp – kapitał początkowy;

E – emerytura dotychczasowa; EI – emerytura z I filaru, EI I – emerytura z II filaru;
EO – emerytura ostateczna
składka niedzielona
składka dzielona
składka do OFE
4. STATUS PRAWNY I ZASADY DZIAŁANIA OTWARTYCH

FUNDUSZY EMERYTALNYCH
Otwarty fundusz emerytalny (OFE) to nazwa zastrzeżona dla funduszy utwo- 296
rzonych na podstawie ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjono-
waniu funduszy emerytalnych33.

Otwarty fundusz emerytalny ma osobowość prawną. Jest on jednak specyficzną osobą

prawną, która ma tylko jeden organ – powszechne towarzystwo emerytalne, które
tworzy fundusz oraz zarządza nim i reprezentuje w stosunkach z osobami trzecimi
(art. 3 u.o.f.f.e.). Członkowie funduszu nie są w nim reprezentowani przez żaden organ
przedstawicielski. Co więcej, otwarty fundusz emerytalny nie ma w swej strukturze
żadnego organu kontrolnego. Organy te zastępuje organ zewnętrzny – Komisja Nad-
zoru Finansowego34.
Przedmiotem działalności funduszu jest gromadzenie środków pieniężnych,
ich lokowanie z przeznaczeniem na wypłatę członkom funduszu emerytury po
osiąg
nięciu przez nich wieku emerytalnego oraz emerytury częściowej, o których
mowa w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych, lub okresowej emerytury kapitałowej, o której mowa w ustawie z 21 lis
topada 2008 r. o emeryturach kapitałowych.
Otwarty fundusz emerytalny tworzy i nim zarządza powszechne towarzystwo emery-
talne, które prowadzi działalność wyłącznie w formie spółki akcyjnej. Władzami towa-
rzystwa są zarząd, rada nadzorcza i walne zgromadzenie.
Dla każdego członka funduszu prowadzony jest rachunek, na który wpłacane są składki
oraz przekazywane wypłaty transferowe. Składki wpłacane do funduszu oraz otrzy-
mywane wypłaty transferowe są przeliczane na jednostki rozrachunkowe.
Członek funduszu nie może rozporządzać środkami zgromadzonymi na swoim ra-
chunku35. Środki zgromadzone na rachunku członka otwartego funduszu emerytal-
nego nie podlegają egzekucji.
Jeżeli małżeńsgtwo członka otwartego funduszu emerytalnego uległo rozwiązaniu
przez rozwód lub zostało unieważnione, środki zgromadzone na rachunku członka
funduszu przypadające byłemu współmałżonkowi w wyniku podziału majątku wspól
nego małżonków są przekazywane w ramach wypłaty transferowej na rachunek by-
łego współmałżonka w otwartym funduszu36.
Jeżeli w chwili śmierci członek otwartego funduszu emerytalnego pozostawał
w związku małżeńskim, fundusz dokonuje wypłaty transferowej połowy środków
zgromadzonych na rachunku zmarłego na rachunek małżonka pozostałego przy życiu,
w zakresie, w jakim środki te stanowiły przedmiot małżeńskiej wspólności majątkowej.
Likwidacja funduszu odbywa się w drodze przeniesienia jego aktywów do funduszu
zarządzanego przez towarzystwo, które przejęło zarządzanie tym funduszem lub które
przejęło towarzystwo zarządzające tym funduszem w wyniku połączenia.
Likwidacja funduszu oznacza przeniesienie jego aktywów do funduszu przejmującego.
Fundusz przejmujący dokonuje przeliczenia jednostek rozrachunkowych, a członkowie
funduszu przejętego stają się członkami funduszu przejmującego.
34 Działająca na podstawie ustawy z 22 maja 2003 r. o nadzorze ubezpieczeniowym i emery-
talnym oraz Rzeczniku Ubezpieczonych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 290 ze zm.).
35 Nie może np. dokonać ich uznania wówczas, gdy cena jednostki jest wysoka.
36 Ta regulacja jest wynikiem błędnego założenia, że środki pochodzące ze składki są własnością
ubezpieczonego. Składka jest tylko miarą udziału w tworzeniu funduszu ubezpieczeniowego i miarą
dla ustalenia wysokości świadczenia.
www.lexisnexis.pl
Funkcjonowanie otwartych funduszy emerytalnych powodowało konieczność znacz-

nych dopłat do Funduszu Ubezpieczeń Społecznych z budżetu państwa, w celu po-
krycia ubytku składki emerytalnej w części przekazywanej do OFE, oraz znaczny
wzrost długu publicznego z tego tytułu (stanowiącego ponad 30% całego długu pu-
blicznego).
W związku z tym ustawą z 25 marca 2011 r. o zmianie niektórych ustaw związanych
z funkcjonowaniem systemu ubezpieczeń społecznych37 utworzono dla ubezpieczo-
nych, będących członkami OFE, tzw. subkonta prowadzone przez ZUS, na których ewi-
dencjonuje się część składki kapitałowej, co w istotny sposób przyhamowało wzrost
długu publicznego.
Dokonany w 2011 r. podział składki kapitałowej na dwie części i administrowanie sub-
kontem przez ZUS poprawiły nieco sytuację finansową Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych, ale nie ustawała dyskusja38 dotycząca celu i sensu reformy emerytalnej prze-
prowadzonej w 1998 r. i wskazująca, że dokonane zmiany nie likwidują przyczyn
zagrożeń.
Dalej idące zmiany w kierunku poprawienia systemu wprowadzono ustawą z 6 grudnia
2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty emerytur
ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych39.
Ustawą z 6 grudnia 2013 r. zniesiono obowiązkowy charakter uczestnictwa w OFE,
ale nie zniesiono obowiązkowego podziału składki emerytalnej na dwie części.
Nieprzystąpienie do otwartego funduszu emerytalnego ma ten skutek, że cała składka
kapitałowa (7,3%) przekazywana będzie na subkonto. Wybór otwartego funduszu
emerytalnego oznaczać będzie, że zostanie tam skierowana składka w wysokości
2,92% podstawy wymiaru składki, a pozostała część składki kapitałowej (4,38%) zo-
stanie zewidencjonowana na subkoncie danego ubezpieczonego.
Składka może być kierowana do OFE tylko do ukończenia przez ubezpieczonego wieku
o 10 lat niższego od wieku emerytalnego obowiązującego danego ubezpieczonego. Po
zaprzestaniu wpłacania nowych składek rozpocznie działanie tzw. suwak, czyli stop-
niowe40 przekazywanie zgromadzonych środków na subkonto.
W efekcie środki zgromadzone na rachunku ubezpieczonego w otwartym funduszu
emerytalnym znajdą się w całości na subkoncie na dzień osiągnięcia przez członka
wieku emerytalnego i będą podstawą wyliczenia okresowej emerytury kapitałowej
w przypadku kobiet, a po osiągnięciu przez kobietę i mężczyznę wieku emerytalnego
mężczyzn posłużą do wyliczenia (jednolitej) emerytury bazowej (zob. schemat 9).
37 Dz.U. z 2011 r. Nr 75, poz. 398 ze zm.

38 Zob. m.in.: A. Dreszel, Emerytalne oszustwo, „Przegląd” z 9 listopada 2008 r., L. Oręziak, Jak
wprowadzano w Polsce OFE, „Przegląd” z 8 marca 2011 r., tejże, Kiedy Polska uwolni się od OFE?,
„Przegląd” z 8 stycznia 2012 r., tejże, OFE w Polsce – produkt ekspansji globalnych instytucji finanso-
wych, „Polityka Społeczna” 2012, nr 11–12; U. Kalina-Prasznic, Społeczne zabezpieczenie pracow-
ników…
39 Dz.U. z 2013 r., poz. 1717.
40 Co miesiąc 1/n część środków zgromadzonych, gdzie „n” oznacza liczbę miesięcy do osiąg
nięcia powszechnego wieku emerytalnego obowiązującego danego ubezpieczonego.

Rozdział XII
CZŁONKOSTWO W OTWARTYM
FUNDUSZU EMERYTALNYM
1. UWARUNKOWANIA PRAWNE CZŁONKOSTWA W OTWARTYM
FUNDUSZU EMERYTALNYM
297 Otwarte fundusze emerytalne są integralną częścią nowego systemu eme
rytalnego. Uczestnictwo w tych funduszach jest zatem dostępne tylko dla osób
objętych obowiązkowo lub dobrowolnie systemem ubezpieczenia społecznego i −
jednocześnie − nowym systemem, co wiąże się z podziałem ubezpieczonych na grupy
wiekowe. Podział ten determinuje sposób uczestnictwa w otwartych funduszach eme-
rytalnych. Wcześniej mogło ono być przymusowe albo dobrowolne, albo wyłączone.
Obecnie członkostwo w OFE jest albo dobrowolne, albo wyłączone.
298 Członkiem otwartego funduszu emerytalnego może być osoba urodzona po
31 grudnia 1948 r., która ma tytuł do obowiązkowego ubezpieczenia emerytal-
nego, albo która nie ma tytułu, ale dobrowolnie weszła do tego ubezpieczenia.
Obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu podlegają osoby fizyczne, które na ob-
szarze Rzeczypospolitej Polskiej posiadają tytuł do ubezpieczenia wymieniony w art. 6
ust. 1–2a, art. 6a i art. 6b u.s.u.s.
Dobrowolne objęcie ubezpieczeniem emerytalnym jest od 1 stycznia 2013 r. dostępne
dla wszystkich pozostałych osób.
Osoba, która nie ma tytułu do obowiązkowego ubezpieczenia emerytalnego i nie we-
szła dobrowolnie do tego ubezpieczenia, może zostać członkiem otwartego funduszu
emerytalnego w wyniku tzw. otwarcia rachunku1.
299 Różny sposób uczestnictwa w OFE osób objętych ubezpieczeniem emerytalnym miał
związek z przeprowadzonymi symulacjami, które jednoznacznie wskazywały na opła-
calność inwestycji ze składek dopiero po co najmniej piętnastoletnim okresie oszczę-
dzania. Z tego względu ustawodawca pozostawił poza nowym systemem osoby uro-
dzone przed 1 stycznia 1949 r.
1 Zob. pkt 2.2.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XII. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym205
Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. zostały objęte nowym systemem emerytalnym

w dwojaki sposób, tj. albo tylko nową formułą wymiaru emerytury, albo także dwufi-
larową strukturą emerytury, co wiązało się z obowiązkowym lub dobrowolnym po-
działem składki emerytalnej na część repartycyjną i na część kapitałową.
Zgodnie z przepisami podział składki jest obowiązkowy dla osób urodzonych po
31 grudnia 1968 r. (art. 111 ust. 1 u.s.u.s.). Obowiązkowy podział składki oznaczał kie-
rowanie jednej części na konto indywidualne, a drugiej do OFE2. Natomiast osobom
urodzonym po 31 grudnia 1948 r., ale przed 1 stycznia 1969 r., ustawodawca dał prawo
wstąpienia do otwartych funduszy emerytalnych, co oznaczało prawo do decyzji o po-
dziale (lub nie) składki emerytalnej na dwie części.
Osoby urodzone we wskazanym przedziale czasowym mogły podjąć decyzję co do po-
działu składki w terminie do 31 grudnia 1999 r., o ile pozostawały przed tą datą
w ubezpieczeniu społecznym. Termin ten uważa się za zachowany, jeżeli wniosek
o przystąpienie do OFE został złożony po tej dacie, ale w ciągu 6 miesięcy od powstania
obowiązku ubezpieczenia, o ile w tym dniu wnioskodawca nie miał ukończonych
50 lat3. Po upływie terminu decyzji nie można już podjąć.
Oświadczenie woli o podziale składki jest nieodwołalne (art. 111 ust. 5 u.s.u.s.). 300
Jeżeli zatem osoba urodzona w latach 1949–1968 podjęła decyzję o podziale składki
emerytalnej (czego wyrazem było zawarcie umowy z otwartym funduszem emery-
talnym), nie może wycofać się z tej decyzji. Można było, co prawda, uchylić się od
skutków oświadczenia o przystąpieniu do funduszu, jeżeli złożono je pod wpływem
błędnej informacji udzielonej przez akwizytora ze względu na art. 84a u.o.f.f.e. oraz
art. 84 i 88 k.c. W określonych sytuacjach jest też możliwe, a nawet konieczne wyco-
fanie środków z OFE i przekazanie ich za pośrednictwem ZUS na dochody budżetu
państwa4.
W okresie od 1 stycznia 1999 r. do 31 lipca 2014 r. obowiązkowe lub dobrowolne przy-
stąpienie do OFE było skutkiem obowiązkowego lub dobrowolnego podziału składki
Zmiany wprowadzone od 1 lutego 2014 r. dotyczą jedynie możliwości złożenia
oświadczenia o kontynuowaniu lub zawieszeniu wpłat do OFE przez ubezpie
czonych, których obowiązywał podział składki, ale nie dotyczą odwołania po
działu składki emerytalnej.
Oświadczenie takie musiało zostać złożone w okresie od 1 kwietnia do 31 lipca 2014 r.
Począwszy od 2016 r., co 4 lata członek OFE (tj. każdy ubezpieczony, którego obowią-
zuje podział składki emerytalnej) będzie mógł złożyć oświadczenie:
1) o przekazywaniu części składki kapitałowej do otwartego funduszu emerytalnego,
począwszy od składki opłaconej za lipiec albo
2 Obecnie oznacza obowiązkowe kierowanie drugiej części na subkonto.

3 Teoretycznie osoba urodzona w grudniu 1968 r. może zdecydować się na podział składki do
końca 2018 r.
4 Było to niezbędne w związku z przedłużeniem o dwa lata możliwości nabycia prawa do eme-
rytury w niższym wieku emerytalnym i do wcześ niejszej emerytury przez osoby urodzone po
31 grudnia 1948 r. Obecnie muszą to zrobić ubezpieczeni przechodzący na emeryturę w niższym
wieku emerytalnym na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej.
2) o zewidencjonowaniu (całej) składki kapitałowej na subkoncie, począwszy od

składki opłaconej za miesiąc, w którym złożono wniosek5.
Zniesienie obowiązkowego przekazywania składki do OFE nie oznacza więc ani ustania
członkostwa w OFE (zamknięcia rachunku) powstałego w wyniku pierwszej umowy
zawartej obowiązkowo lub dobrowolnie, ani zniesienia obowiązkowego podziału
składki na część repartycyjną i kapitałową6.
Brak przyzwolenia ubezpieczonego na kierowanie składki do OFE (niezłożenie odpo-
wiedniego oświadczenia) oznaczać będzie, że cała składka kapitałowa będzie ewiden-
cjonowana na subkoncie danego ubezpieczonego.
Oświadczenia muszą złożyć wszyscy członkowi OFE, a więc także ci, którzy dobro-
wolnie przystąpili do OFE. Ich decyzja dotyczyła bowiem podziału składki (zasad usta-
lania emerytury), a ta decyzja jest nieodwołalna (art. 111 ust. 5 u.s.u.s.). Wyrazem
i skutkiem decyzji o podziale składki było zawarcie umowy z OFE.
Ustawa z 6 grudnia 2013 r. rozwiązała zatem jedynie wszystkie umowy zawarte z OFE,
ale nie anulowała decyzji o podziale składki. Inaczej mówiąc, zawierając obecnie umowę
z OFE, ubezpieczony podejmuje decyzję tylko co do podziału składki kapitałowej (a nie
emerytalnej). Decyzja ta jest decyzją czasową z możliwością rezygnacji po 4 latach.
Prawo do decyzji o podziale składki kapitałowej należało oczywiście przyznać także
ubezpieczonym, którzy dobrowolnie podjęli nieodwoływalną decyzję o podziale składki
Dokonane zmiany polegały zatem na zniesieniu obowiązku zawarcia umowy z wy-
branym otwartym funduszem kapitałowym, co wiąże się ze zniesieniem obowiązko-
wego podziału składki kapitałowej na część kierowaną na subkonto i do OFE. Obecnie
dokonanie tego podziału leży w gestii ubezpieczonego.
2. UZYSKANIE CZŁONKOSTWA W OTWARTYM FUNDUSZU

EMERYTALNYM
2.1. Umowa o członkostwo
Zgodnie z art. 81 ust. 1 ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjonowaniu
funduszy emerytalnych7 członkostwo w OFE uzyskuje się z chwilą zawarcia pierwszej
umowy z funduszem, jeżeli w dniu zawarcia tej umowy osoba przystępująca do otwar-
tego funduszu podlega, lub podlegała w okresie 4 miesięcy przed dniem zawarcia
umowy, ubezpieczeniu emerytalnemu.
Po zawarciu pierwszej umowy następuje wpisanie tej osoby do Centralnego Rejestru
Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych, który prowadzi ZUS.
5 Wniosek będzie można składać od 1 kwietnia do 31 lipca danego roku.

6 Ustanie członkostwa (zamknięcie rachunku) wiąże się z osiągnięciem wieku emerytalnego lub
nabyciem prawa do emerytury częściowej.
www.lexisnexis.pl
Fundusz emerytalny nie może odmówić zawarcia umowy o członkostwo, jeżeli osoba
wnioskująca o przyjęcie do funduszu spełnia warunki przewidziane przez przepisy,
tj. jeśli została objęta ubezpieczeniem emerytalnym, urodziła się po 31 grudnia 1948 r.
i nie pobiera emerytury. Zakaz uchylania się od zawarcia umowy o członkostwo ma
zapobiegać ewentualnym praktykom funduszy emerytalnych, mającym na celu jaką-
kolwiek selekcję uczestników. Dzięki takiemu rozwiązaniu wszyscy ubezpieczeni mają
równe, gwarantowane ustawowo prawo wyboru konkretnego otwartego funduszu
emerytalnego spośród wszystkich działających na rynku.
Z chwilą zawarcia umowy następuje uzyskanie członkostwa w wybranym otwartym
funduszu emerytalnym8.
Po zmianach wprowadzonych ustawą z 6 grudnia 2013 r.9 zawarcie umowy o członko-
stwo z otwartym funduszem emerytalnym jest dobrowolne.
W kontekście art. 81 u.o.f.f.e. trwanie członkostwa w OFE nie jest równoznaczne
z przekazywaniem części składki kapitałowej do OFE. Powstanie członkostwa oznacza
otwarcie rachunku dla danego ubezpieczonego, ale wpłaty na rachunek są dokony-
wane tylko w okresach obowiązywania oświadczenia o zgodzie na przekazywanie
części składki kapitałowej do otwartego funduszu emerytalnego. Ubezpieczony może
bowiem co 4 lata składać oświadczenie o przekazywaniu lub zaprzestaniu przekazy-
wania składek do funduszu. Oświadczenie składa się do Zakładu Ubezpieczeń Społecz-
nych, wpisując nazwę OFE, do którego ma być kierowana składka.
Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym istnieje zatem od zawarcia
pierwszej umowy do czasu zamknięcia rachunku w związku z osiąg nięciem
wieku emerytalnego lub nabycia prawa do emerytury częściowej. Ubezpieczony
może zawierać umowy z różnymi funduszami, ale w tym samym czasie można być
członkiem tylko jednego funduszu.
Członkostwo w OFE ustaje z dniem wykreś lenia członka z Centralnego Rejestru
Członków Otwartych Funduszy Emerytalnych. Wykreślenie następuje po przekazaniu
całości środków zgromadzonych na rachunku członka OFE na jego subkonto prowa-
dzone przez ZUS. Przekazanie całości środków następuje na dzień osiągnięcia po-
wszechnego wieku emerytalnego, który do 2040 r. będzie odmienny dla kobiet i męż-
czyzn, albo złożenia wniosku o częściową emeryturę.
Członkostwo w OFE należy więc rozumieć bardziej jako fakt posiadania rachunku niż
aktualnej umowy z konkretnym funduszem.
2.2. Otwarcie rachunku

Otwarcie rachunku jest sposobem nabycia członkostwa w otwartym funduszu 301
emerytalnym przez małżonka w razie ustania małżeńskiej wspólności mająt-
kowej lub śmierci współmałżonka, a przez byłego małżonka w razie unieważnienia
8 Tryb uzyskania członkostwa w wyniku umowy regulują art. 81–91 u.o.f.f.e.

9 Ustawa z 6 grudnia 2013 r. o zmianie niektórych ustaw w związku z określeniem zasad wypłaty
emerytur ze środków zgromadzonych w otwartych funduszach emerytalnych (Dz.U. z 2013 r.,
poz. 1717).
małżeństwa lub rozwodu. Wiąże się to z uznaniem, że środki gromadzone w funduszu

przez ubezpieczonego, jako pochodzące w całości z jego przychodów, stanowią przed-
miot małżeńskiej wspólności majątkowej. W razie ustania tej wspólności niezbędny jest
więc ich podział z przekazaniem na rachunek drugiego (eks)małżonka10.
Ten sposób powstania członkostwa w otwartym funduszu emerytalnym obejmuje osoby
uprawnione do wypłaty transferowej, które nie są członkami OFE z tego powodu, że:
1) urodziły się przed 1 stycznia 1949 r., albo
2) mogły nie przystąpić do otwartego funduszu emerytalnego, albo
3) podlegają systemowi zaopatrzenia społecznego lub ubezpieczenia rolniczego, albo
4) nie podlegają obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i nie weszły do ubezpie-
czenia dobrowolnie.
Członkostwo w funduszu powstałe w wyniku otwarcia rachunku nie wiąże się z obo-
wiązkiem odprowadzania składki do otwartego funduszu emerytalnego (art. 129a
ust. 3 u.o.f.f.e.). Nie powoduje też utraty prawa do wcześniejszej emerytury11.
Osoby, którym otwarty fundusz emerytalny otworzył rachunek, mają prawo do jedno-
razowej wypłaty wszystkich środków zgromadzonych na rachunku (w wyniku doko-
nania wypłaty transferowej) w następujących sytuacjach (art. 129a u.o.f.f.e.):
1) nabycia prawa do emerytury12, albo
2) po ukończeniu 60 lat przez kobietę lub 65 lat przez mężczyznę, jeżeli osoby te nie
nabyły prawa do emerytury, albo
3) jeżeli zgromadzone na ich rachunku środki nie są wyższe od kwoty określonej
w ustawie.
3. ZMIANA FUNDUSZU
3.1. Zmiana funduszu z woli członka
302 Uczestnik otwartego funduszu emerytalnego nie musi przez cały okres pozostawać
w początkowo wybranym funduszu emerytalnym. Ustawodawca dopuścił bowiem
(art. 84 u.o.f.f.e.) możliwość migracji członków między funduszami, zabezpieczając
w ten sposób konkurencyjność podmiotów działających na rynku emerytalnym.
Zgodnie z ustawą o organizacji i funkcjonowaniu funduszy emerytalnych członek
otwartego funduszu, przystępując do innego otwartego funduszu, jest obowiązany za-
wiadomić na piśmie o zawarciu umowy z nowym funduszem ten fundusz, do którego
dotychczas wpłacał składki. Nowy fundusz obowiązany jest powiadomić ZUS o przy-
stąpieniu nowego członka13.
10 Zasady podziału środków zgromadzonych w otwartym funduszu emerytalnym regulują roz-
działy art. 126–133 u.o.f.f.e.

11 Warunkiem skorzystania z uprawnień do wcześniejszej emerytury przez osoby urodzone po
31 grudnia 1948 r. było nieprzystąpienie do OFE.
12 Mowa o każdym świadczeniu emerytalnym, w tym także o emeryturze z zaopatrzenia spo-
łecznego i uposażeniu w stanie spoczynku.

13 Szczegółowo kwestię tę reguluje rozporządzenie Rady Ministrów z 23 stycznia 2014 r.
w sprawie trybu i terminu powiadamiania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych przez otwarty fundusz
www.lexisnexis.pl
W związku z tym, że członkostwo w dotychczasowym funduszu emerytalnym kończy

się w dniu dokonania wypłaty transferowej14 na konto w nowym otwartym funduszu
emerytalnym i że zgodnie z art. 122 u.o.f.f.e. wypłaty transferowe między otwartymi
funduszami odbywają się w ostatnim dniu roboczym lutego, maja, sierpnia i listopada,
zmiana otwartego funduszu emerytalnego możliwa jest tylko cztery razy w roku.
3.2. Zmiana funduszu z przyczyn organizacyjnych

Zmiana funduszu możliwa jest także w przypadku zmian organizacyjnych, takich jak 303
przejęcie zarządzania funduszem przez inne powszechne towarzystwo emerytalne lub
połączenie się towarzystw, czyli w konsekwencji likwidacji otwartego funduszu eme-
rytalnego (art. 69 u.o.f.f.e.).
Likwidacja funduszu odbywa się w drodze przeniesienia jego aktywów do fun-
duszu zarządzanego przez towarzystwo, które przejęło zarządzanie tym fundu-
szem lub które przejęło towarzystwo zarządzające tym funduszem w wyniku połą-
czenia, a jeżeli połączenie towarzystw odbywa się przez łączenie się w celu zawiązania
nowej spółki15 – do funduszu niepodlegającego likwidacji. Fundusz ten wstępuje we
wszystkie prawa i obowiązki funduszu likwidowanego z dniem zakończenia likwidacji
i przelicza jednostki rozrachunkowe tego funduszu na własne jednostki rozrachun-
kowe. Z tym dniem członkowie likwidowanego otwartego funduszu emerytalnego
stają się z mocy prawa członkami tego funduszu.
4. OBOWIĄZKI WYNIKAJĄCE Z CZŁONKOSTWA

Z powstaniem stosunku członkostwa wiąże się wiele obowiązków członka wobec fun- 304
duszu.
Przy przystąpieniu do otwartego funduszu emerytalnego obowiązkowe jest zło-
żenie oświadczenia o stosunkach majątkowych między osobą przystępującą do
OFE a jej małżonkiem, chyba że osoba przystępująca do funduszu nie pozostaje
w związku małżeńskim. Z art. 83 u.o.f.f.e. wynika, że członek otwartego funduszu
emerytalnego, który zawarł związek małżeński, jest obowiązany niezwłocznie powia-
domić na piśmie właściwy fundusz o stosunkach majątkowych istniejących między nim
a jego małżonkiem oraz o każdorazowej zmianie w małżeńskim ustroju majątkowym,
o ile zmiana taka obejmuje środki zgromadzone na jego rachunku. Zajście powyższych
okoliczności powoduje zmianę umowy z funduszem w zakresie oświadczenia o stosun-
kach majątkowych, z mocą od dnia następującego po dniu doręczenia funduszowi tego
zawiadomienia, w sposób umożliwiający zapoznanie się z jego treścią.
emerytalny o zawarciu umowy z członkiem oraz dokonywania wypłaty transferowej (Dz.U. z 2014 r.,
poz. 143).
14 Wypłata transferowa to, zgodnie z art. 8 pkt 3 u.o.f.f.e., przeniesienie środków znajdujących
się na rachunku członka z jednego funduszu do innego funduszu lub przeniesienie tych środków, do-
konywane między rachunkami tego samego funduszu.
15 Tj. w trybie art. 492 § 1 pkt 2 k.s.h.
W razie niedopełnienia powyższego obowiązku przyjmuje się, że między małżonkami

istnieje wspólność ustawowa lub że małżeńskie stosunki majątkowe są uregulowane
zgodnie z treścią umowy zawartej z otwartym funduszem emerytalnym lub ostatnim
zawiadomieniem dokonanym przez członka otwartego funduszu.
305 Kolejnym obowiązkiem członka otwartego funduszu emerytalnego jest powiadomienie
funduszu o każdorazowej zmianie imienia lub nazwiska albo adresu zamieszkania,
z określeniem ulicy, numeru mieszkania lub domu, miejscowości, kodu pocztowego,
a w przypadku wsi – również gminy i poczty.
306 Członek otwartego funduszu, który przystępuje do innego otwartego funduszu, jest zo-
bowiązany zawiadomić na piśmie o zawarciu nowej umowy ten otwarty fundusz, do
którego dotychczas wpłacane były jego składki.
5. ŚMIERĆ CZŁONKA OTWARTEGO FUNDUSZU EMERYTALNEGO

307 Śmierć członka otwartego funduszu emerytalnego jest naturalną przyczyną
ustania (wygaśnięcia) stosunku członkostwa w funduszu emerytalnym, a co za
tym idzie – dokonania podziału i wypłaty zgromadzonych środków. Podział i wypłata
środków zgromadzonych przez członka otwartego funduszu emerytalnego są dokony-
wane według reguł określonych w art. 131−133 u.o.f.f.e.
Zgodnie z tymi przepisami, jeżeli w chwili śmierci członek otwartego funduszu emery-
talnego pozostawał w związku małżeńskim, fundusz dokonuje wypłaty transferowej
połowy zgromadzonych środków w zakresie, w jakim stanowiły one przedmiot mał-
żeńskiej wspólności majątkowej, na rachunek małżonka pozostałego przy życiu. Jeżeli
osoba uprawniona do wypłaty transferowej nie jest członkiem otwartego funduszu
emerytalnego, otwiera się jej rachunek w tym funduszu (w trybie art. 128 u.o.f.f.e.).
Środki zgromadzone na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu, które nie zo-
staną przekazane w formie wypłaty transferowej na rachunek małżonka, są przekazy-
wane osobom wskazanym przez zmarłego (tzw. beneficjentom16), a w przypadku braku
osoby wskazanej – w częściach równych członkom najbliższej rodziny zmarłego17.
Jeżeli nie ma członków najbliższej rodziny, środki te wchodzą w skład spadku18.
Nieco inne zasady obowiązują w razie śmierci członka OFE po osiągnięciu wieku eme-
rytalnego, który wystąpił z wniosk iem o emeryturę. Sumę środków zgromadzonych na
rachunku członka pomniejsza się o kwoty niezrealizowanych świadczeń, które będą
wypłacone członkom rodziny zgodnie z art. 136 ustawy emerytalnej.
16 Jeśli wśród beneficjentów jest małżonek, może on wnios

kować o przekazanie należnych mu
środków na jego rachunek w OFE.
17 Członkami najbliższej rodziny są według ustawy o organizacji i funkcjonowaniu funduszy
emerytalnych: małżonek, dzieci, rodzice i wnuki.

18 Podziałowi na powyższych zasadach podlegają też składki na emeryturę kapitałową zewiden-
cjonowane na subkoncie prowadzonym przez ZUS.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XIII
RYZYKO EMERYTALNE
1. KSZTAŁTOWANIE SIĘ TREŚCI RYZYKA EMERYTALNEGO
Ubezpieczenie społeczne to urządzenie społeczno-gospodarcze zabezpieczające 308
jednostkę przed skutkami zajścia w jej życiu zdarzenia niekorzystnie wpływają-
cego na zdolność do samodzielnego zdobywania środków utrzymania. Do takich zda-
rzeń, właściwych losowi człowieka, należy zaliczyć starość przejawiającą się w natu-
ralnej utracie sił do pracy1. Zabezpieczenie bytu „na starość” od dawna było
przedmiotem różnego rodzaju zabiegów społeczeństw i jednostek. Ubezpieczenie spo-
łeczne nie mogło więc pozostawić tego zdarzenia losowego poza zakresem swoich za-
interesowań.
Starość jako taka nie od razu jednak stała się przedmiotem samoistnej ochrony – z tej
prostej przyczyny, że doktryna ubezpieczeniowa zakłada ochronę skutków zdarzeń
nieoczekiwanych i niepewnych. Starość natomiast to naturalny proces właściwy każ-
demu człowiekowi (zdarzenie oczekiwane). Z tego też zapewne względu ryzyko eme-
rytalne, jako rodzaj ryzyka ubezpieczeniowego, przeszło swoistą ewolucję treści
i formy – od żądania, aby proces starzenia się organizmu doprowadził do niezdolności
do pracy, przez domniemanie tej niezdolności z chwilą przekroczenia określonego
wieku, aż do nadania mu samodzielnego bytu i odrębnej treści.
Pierwszą dotyczącą tej kwestii regulacją prawną była niemiecka ustawa 309
z 22 czerwca 1889 r. o ubezpieczeniu od niezdolności do pracy i starości. Przewi-
dywała ona emerytury dla osób powyżej 70. roku życia, które wcześniej nie stały się
niezdolne do pracy z powodu chorób lub kalectwa, i zakładała, że chociaż ukończyły
70 lat, to są jeszcze (wobec braku stwierdzenia inwalidztwa) formalnie zdolne do pracy.
Jednak zdolność ta jest już z powodów naturalnych ograniczona i dlatego, gdy staną się
niedołężne, potrzebują pomocy. Pomoc ta w swym założeniu miała powodować, że nie-
cały ciężar utrzymania takiej osoby spadał na nią lub na jej rodzinę2. Główną ideą ubez-
pieczenia na wypadek starości w ustawie z 1889 r. było jednak przypuszczenie prawne,
1 Naturalna utrata sił do pracy czyni człowieka niezdolnym do zarobkowania, ale nie jest to
niezdolność tego samego rodzaju co niezdolność do pracy z powodu choroby lub kalectwa i dlatego
ochrona powinna być odmiennie uregulowana.
2 Por. E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Kraków–Warszawa
1911, s. 83.
że osoby starsze przed osiągnięciem 70. roku życia staną się inwalidami i z tego względu
otrzymają świadczenia dla niezdolnych do pracy3. Ubezpieczenia niemieckie nie prze-
widywały więc w zasadzie pomocy dla osób starych jako członków społeczeństwa.
Prawo udzielało im pomocy dlatego, że w wyniku naturalnej utraty sił stały się niedo-
łężne, co uzasadniało przypuszczenie, że stały się inwalidami4. Ta idea domniemanego
inwalidztwa była wcielana w życie początkowo niemal wszędzie.
Istotnego wyłomu w tych poglądach dokonało prawo duńskie z 9 kwietnia 1891 r. do-
tyczące opieki nad osobami starszymi. Na mocy tego prawa każdy obywatel duński,
który osiągnął 60 lat i znajdował się w biedzie, miał prawo żądać od społeczeństwa
środków utrzymania w naturze lub pieniądzu, jeśli tylko ostatnie 10 lat życia spędził
w kraju i żył uczciwie5.
W podobny sposób rozdzielało kwestię starości i niezdolności do pracy prawo francu-
skie z 14 lipca 1905 r., naśladowane później przez Anglię6 i Australię7.
Obecnie już żaden system ubezpieczenia na starość nie opiera się na koncepcji
domniemania inwalidztwa (niezdolności do pracy z powodu podeszłego wieku8).
Ryzyko emerytalne we wszystkich systemach ubezpieczeniowych ma samo
dzielny byt i oznacza ochronę w sytuacji utraty zarobków z powodu zrealizo
wania prawa do zaprzestania działalności zarobkowej w związku z osiągnięciem
określonego wieku. Osiągnięcie wieku emerytalnego oznacza, że można już zakoń-
czyć działalność zarobkową, mimo braku niezdolności do pracy spowodowanej cho-
robą (stanem zdrowia) i nie pozostać bez środków do życia.
2. TREŚĆ RYZYKA EMERYTALNEGO W PRAWIE POLSKIM

Pierwsza9 polska ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym10
(zwana scaleniową) ochronę na wypadek starości ujmowała na sposób nie-
miecki, a nie duński11. Wzorem niemieckich ustaw z lat 1889 i 1899 ustawa z 1933 r.
3 Tamże. Według obliczeń projektodawców ustawy w pięćdziesiątym roku jej działalności na
100 marek wydatków renty dla niezdolnych do pracy miały kosztować 84 marki, emerytury zaś dla
osób powyżej 70. roku życia – tylko 5,93 marki.
4 W Niemczech zaraz po wprowadzeniu w życie prawa z 1889 r. o niezdolności do pracy i sta-
rości (Alters und Invalidenversicherung) sądzono, że utworzono zorganizowaną wypłatę emerytur dla
starców. Kiedy zorientowano się w pomyłce, podniosło się wiele skarg, że emerytury są wprost fikcją.
Skutkiem tego i w celu uniknięcia nieporozumień w przyszłości prawo z 1899 r. nazwano już krótko:
Invalidenversicherungsgesetz, tj. prawo dotyczące ubezpieczeń od niezdolności do pracy, i każdą osobę
powyżej określonego wieku uznawano za inwalidę.
5 E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne…, s. 177.
6 Ustawa z 1 sierpn ia 1908 r.
7 Ustawa z 3 czerwc a 1908 r. Do ciekawostek tej regulacji należało to, że opuszczenie małżonka
w ostatnim pięcioleciu stanowiło powód do utraty prawa do emerytury.

8 Jakkolwiek w literaturze spotyka się jeszcze takie rozumienie ryzyka emerytalnego.
9 Pomijając rozporządzenie Prezydenta RP z 24 listopada 1927 r. o ubezpieczeniu pracowników
umysłowych (Dz.U. RP Nr 106, poz. 911), które miało ograniczony zasięg podmiotowy i zostało włą-
czone do tekstu ustawy z 28 marca 1933 r.
10 Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.
11 Tj. metodą zaopatrzeniową.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XIII. Ryzyko emerytalne213
przyjęła koncepcję domniemania inwalidztwa. Ustawa nie wymagała zatem stwier-

dzenia inwalidztwa na skutek biologicznych zmian związanych ze starzeniem się orga-
nizmu i utratą sił, ale uznawała za inwalidę ubezpieczonego, który ukończył 65 lat
życia, a jeśli przebył w ubezpieczeniu 750 tygodni składkowych – 60 lat12.
Wydzielenie ryzyka i uznanie tym samym procesu starzenia się organizmu i związanej
z tym naturalnej utraty sił za odrębny rodzaj zdarzenia, z którym łączy się osobne
świadczenie ubezpieczeniowe, zostało dokonane dekretem z 25 czerwca 1954 r. o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin13. Dekret ten usta-
nawiał rentę starczą jako świadczenie przysługujące pracownikowi, który zaprzestał
pracy, mając wymagany okres zatrudnienia i osiągnął wiek starczy14 w czasie zatrud-
nienia lub w ciągu 5 lat15 po ustaniu zatrudnienia.
Całości zmian pojęciowych dopełniła ustawa z 23 stycznia 1968 r. o powszechnym za-
opatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin16, która określenia: „wiek starczy”
i „renta starcza” zastąpiła terminami: „wiek emerytalny” i „emerytura”. Odtąd okreś
lenia te były stosowane już przez wszystkie kolejne ustawy.
W wyniku zabiegu rozdzielenia ryzyka emerytalnego i ryzyka niezdolności do pracy (in-
walidztwa) mogły też zostać ustalone odrębne zasady wyliczania wysokości świadczeń.
Odrębne potraktowanie ryzyka emerytalnego i oderwanie go od faktycznej lub do-
mniemanej utraty zdolności do zarobkowania spowodowało potrzebę sprecyzowania
jego treści, czyli chronionej emeryturą sytuacji życiowej ubezpieczonego. Żadna z pol-
skich ustaw nie wskazywała jednak wyraźnie, co jest treścią ryzyka emerytalnego,
a więc czy jest to samo osiągnięcie wieku, czy jakaś jeszcze inna sytuacja powodująca
utratę zarobku.
Wszystkie ustawy przyznawały prawo do świadczenia po osiągnięciu ustalonego wieku
oraz pod warunkiem posiadania wymaganego stażu ubezpieczeniowego. Prawo do
emerytury nie mogło być jednak zrealizowane (ulegało zawieszeniu) w razie zatrud-
nienia lub osiągania dochodu z innych źródeł. Uzasadniało to tezę, że przedmiotem
ochrony nie było osiągnięcie wieku emerytalnego, lecz fakt zaprzestania pracy po speł-
nieniu warunków wieku i stażu. Realizacja prawa nie była bowiem możliwa mimo
spełnienia warunków, zanim nie doszło do odejścia z rynku pracy i utraty dochodów.
Odejście z rynku pracy (rozwiązanie stosunku pracy) było więc wyrazem zajścia ry-
zyka ubezpieczeniowego.
Sytuacja uległa zmianie po wejściu w życie ustawy z 17 października 1991 r. o rewalo-
ryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych
ustaw17, która wprowadziła inne zasady zawieszania prawa do emerytury. Odtąd
w kwestii zawieszenia świadczeń znaczenie miał nie fakt zatrudnienia, ale wysokość
12 Art. 154 ust. 3 ustawy scaleniowej.

14 Wiek starczy został ustalony na 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet, a dla pracowników
wykonujących prace zaliczone do pierwszej kategorii zatrudnienia odpowiednio na 60 i 55 lat.

15 Warunek ukończenia wieku przed upływem 5 lat nie obowiązywał w przypadku przepraco-
wania 35 lat (mężczyźni) i 30 lat (kobiety).

17 Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.; nieobowiązująca.
osiąganych zarobków. W nowej sytuacji prawnej ZUS ustalał zatem prawo i wypłacał
emeryturę, nie żądając rozwiązania stosunku pracy. W efekcie prawo do emerytury
przysługiwało niejako z tytułu osiągnięcia wieku, jeśli ubezpieczony udowodnił posia-
danie wymaganego stażu pracy18.
nych19 w swej pierwotnej wersji przejęła przepisy ustawy rewaloryzacyjnej w kwestii
zawieszenia prawa do emerytury, ale tylko w odniesieniu do osób, które nie osiągnęły
powszechnego wieku emerytalnego. Ubezpieczeni, którzy osiągnęli ten wiek, mogli –
nie zwalniając się z pracy – łączyć prawo do emerytury z zarobkiem bez ograniczeń.
Już jednak ustawą z 21 stycznia 2000 r.20 wprowadzono obowiązek uprzedniego roz-
wiązania stosunku pracy w celu realizacji prawa do emerytury. Odtąd nierozwiązanie
stosunku pracy powodowało, że prawo do świadczenia mogło zostać ustalone, ale było
zawieszane (art. 103 ust. 2a) do czasu rozwiązania umowy. Zmianę tę należało odczy-
tywać jako ustawowe usankcjonowanie zasady, że treścią ryzyka emerytalnego jest
prawo do zaprzestania pracy i otrzymywania w miejsce utraconego zarobku świad-
czenia z funduszów publicznych21.
Zrealizowanie się ryzyka, czyli zaprzestanie pracy, umożliwiało wypłatę świadczenia,
a więc realizację nabytego prawa. Tak ujmowana treść ryzyka emerytalnego była nie
tylko bardziej zgodna z założeniami ubezpieczenia społecznego, ale także wprowa-
dzała pewien ład na styku prawa pracy i prawa ubezpieczenia społecznego. Koniecz-
ność rozwiązania umowy o pracę powodowała bowiem, że emeryt, który chciał konty-
nuować zatrudnienie, musiał wejść ponownie na rynek pracy i przy dużej podaży siły
roboczej nie był w lepszej sytuacji od osób w wieku produkcyjnym22.
Artykuł 103 ust. 2a ustawy emerytalnej został uchylony z 7 stycznia 2009 r. i znowu
wystarczyło osiągnąć powszechny wiek emerytalny, aby bez żadnych ograniczeń łączyć
emeryturę z wynagrodzeniem za pracę – nie rozwiązując przy tym stosunku pracy.
W odniesieniu natomiast do ubezpieczonych, którzy nabywali prawo do emerytury
przed osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, stosowano art. 104 ustawy
emerytalnej dotyczące zawieszenia prawa do świadczeń w razie zbiegu z zarobkiem.
Z dniem 1 stycznia 2011 r. przywrócono konieczność uprzedniego rozwiązania sto-
sunku pracy w celu dokonania wypłaty świadczenia, posługując się ponownie kon-
strukcją zawieszenia prawa do emerytury w razie nierozwiązania stosunku pracy
(art. 103a ustawy emerytalnej). Spowodowało to wstrzymanie wypłaty świadczeń zre-
alizowanych bez konieczności rozwiązania stosunku pracy.
Posłużenie się konstrukcją zawieszenia nie było jednak właściwe. W ujęciu ustawy
emerytalnej (art. 134) zawieszenie prawa jest formą wstrzymania wypłaty już realizo-
wanego świadczenia ze względu na okoliczności zaszłe po zrealizowaniu prawa do
18 Emerytura stała się dodatkiem do wynagrodzenia za pracę, ale tylko w razie osiągania za-
robków niższych niż 130% przeciętnego wynagrodzenia.

19 Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.
20 O zmianie ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz ustawy o emeryturach i rentach
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. Nr 9, poz. 118).

21 Jakkolwiek posłużono się błędnie instytucją zawieszenia prawa.
22 Pracodawca mógł więc dokonać wyboru, kogo zatrudnić.
www.lexisnexis.pl
świadczenia23. Emeryt (osoba, która odeszła z rynku pracy i pobiera emeryturę) może
mieć ją zawieszoną, jeżeli podejmie zatrudnienie i przepisy będą przewidywały taką
możliwość.
Niezależnie od niewłaściwego posłużenia się konstrukcją zawieszenia prawa24 treść
art. 103a oznacza, że nie dojdzie do realizacji (nabytego ex lege) prawa do emerytury
do czasu rozwiązania stosunku pracy, czyli do czasu zajścia ryzyka. Nie ma więc wątp
liwości, że obecnie ryzykiem emerytalnym (jego treścią) jest zaprzestanie pracy,
a osiągnięcie określonego wieku i ewentualne25 posiadanie wymaganego stażu
to warunki nabycia prawa do emerytury.
Wyrazem zaprzestania pracy (zajścia ryzyka emerytalnego) jest rozwiązanie stosunku
pracy jest wyrazem zajścia ryzyka.
Prawidłowe ujęcie konstrukcji ryzyka emerytalnego powinno się zatem wyrażać za-
strzeżeniem, że realizacja nabytego ex lege prawa następuje po zaprzestaniu działal-
ności zawodowej, czyli po zajściu ryzyka26, w wyniku rozwiązania stosunku pracy.
Na prawo do emerytury składają się więc dwa elementy, tj. zajście ryzyka i spełnienie
się warunków nabycia prawa. Oba te elementy prawa do emerytury mogą wystąpić
w różnym czasie i przy odmiennym stanie prawnym. Generalną zasadą jest jednak ,
że nabycie prawa (ex lege) i jego realizacja następują na zasadach obowiązują
cych w dacie ich wystąpienia. Zatem późniejsza zmiana warunków nabycia prawa po
ich spełnieniu się nie ma znaczenia, ale realizacja nastąpi dopiero wtedy, gdy ziści się
ryzyko według treści, jaką to ryzyko ma w chwili złożenia wniosku o wypłatę świad-
czenia. Oznacza to, że późniejsza zmiana treści ryzyka obejmuje osoby, które prawo
nabyły, ale nie zrealizowały27.
Inaczej mówiąc, jeżeli realizacja (wypłata świadczenia) nie mogła nastąpić wskutek
tego, że nie zaszło ryzyko (bo nie rozwiązano stosunku pracy), to zmiana treści ryzyka
(brak konieczności rozwiązania) oznacza, że wszystkie te osoby mogą zrealizować
swoje wcześniej nabyte prawo28. I odwrotnie – jeżeli prawo nie zostało zrealizowane
w dacie kiedy treścią było osiągnięcie wieku, to późniejsza zmiana treści ryzyka na
„odejście z rynku pracy” oznacza konieczność rozwiązania umowy o pracę w celu reali-
zacji nabytego prawa do emerytury.
W ujęciu art. 103a ustawy emerytalnej nabyte prawo nie może zostać zrealizowane do-
póty, dopóki nie zostanie rozwiązany stosunek pracy trwający w dacie złożenia
wniosku. Złożenie wniosku o emeryturę przed rozwiązaniem umowy spowoduje, co
23 Tj. w sytuacji powrotu na rynek pracy (ryzyko przestaje zachodzić), a nie w sytuacji nieodej-
ścia z tego rynku (ryzyko nie zaszło).

24 W kwestii krytyki tej metody zob. I. Jędrasik-Jankowska, Nierozwiązanie stosunku pracy jako
przyczyna zawieszenia prawa do emerytury, PiZS 2011, nr 9.

25 W odniesieniu do prawa do emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia.
26 Przepis taki powinien też znajdować się w rozdziale „Powstanie i ustanie prawa do świad-
czeń”, a art. 103a znajduje się w rozdziale „Zawieszenie i zmniejszenie prawa do świadczeń”.
27 Wniosek o ustalenie jest wnios k iem o stwierdzenie nabytego prawa (spełnienia warunków)
i ma znaczenie techniczne.
28 Tę zasadę potwierdził Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 13 lis topada 2012 r., K 2/12
(Dz.U. z 2012 r., poz. 1285), uznając, że nowa treść ryzyka może dotyczyć tylko ubezpieczonych,
którzy swoje prawo do emerytury będą realizować. w nowym stanie prawnym.
prawda, ustalenie prawa i wyliczenie wysokości świadczenia, ale nie dojdzie do jego
realizacji29.
Należy jednak stwierdzić, że tak ujęta treść ryzyka emerytalnego dotyczy tylko osób
pozostających w stosunku pracy. Ubezpieczeni wykonujący działalność zawodową na
innej podstawie prawnej, mogą zrealizować nabyte prawo bez względu na kontynu-
owanie działalności zawodowej. W odniesieniu do nich treścią ryzyka emerytalnego
jest osiągnięcie wieku, co i nierówno traktuje ubezpieczonych i wypacza sens prawa do
emerytury. Samo osiągnięcie wieku emerytalnego, jako ryzyko ubezpieczeniowe, jest
nadto sprzeczne z art. 67 ust. 1 Konstytucji RP, który mówi o prawie do zabezpieczenia
społecznego, czyli do ochrony obywatela w sytuacjach utraty środków utrzymania spo-
wodowanych chorobą, inwalidztwem oraz osiągnięciem wieku emerytalnego. Z osiąg
nięciem wieku emerytalnego musi się więc łączyć sytuacja pozbawiająca zarobku,
tj. zaprzestanie działalności. Nie oznacza to zakazu pracy emerytów, ale konieczność
ustalenia zasad łączenia emerytury z zarobkiem. Brak jakichkolwiek ograniczeń można
uznać za odstępstwo od reguł.
3. ROZWIĄZANIE STOSUNKU PRACY JAKO WARUNEK NABYCIA

PRAWA DO EMERYTURY
310 Zgodnie z art. 103a ustawy emerytalnej należy rozwiązać stosunek pracy, aby prawo
do emerytury nabyte w związku z osiągnięciem wieku emerytalnego i ewentualnie30
stażu ubezpieczeniowego mogło zostać zrealizowane31.
Rozwiązanie stosunku pracy jest zatem czynnością tworzącą określoną sytuację fak-
tyczną – odejście z rynku pracy. Sytuacja ta oznacza, że zaszło ryzyko ubezpiecze-
niowe, na wypadek którego jest przewidziane świadczenie. Świadczenie będzie wypła-
cane, jeżeli prawo zostało nabyte (zostały spełnione warunki nabycia prawa32).
Emerytura będzie wpłacana już dożywotnio, chyba że zajdą okoliczności powodujące
zawieszenie wypłaty, które określa art. 104 ustawy emerytalnej33.
W naszym prawie można jednak wskazać przepisy żądające rozwiązania stosunku
pracy i plasujące tę czynność w katalogu warunków nabycia prawa do emerytury.
Umiejscowienie rozwiązania stosunku pracy wśród warunków nabycia prawa do eme-
rytury ma ten skutek, że prawo nie zostanie nabyte, zanim nie dojdzie do rozwiązania
stosunku pracy. Konsekwencją praktyczną uznania rozwiązania stosunku pracy za wa-
runek nabycia prawa jest konieczność wydania decyzji odmownej w kwestii ustalenia
wysokości świadczenia mimo spełnienia warunku wieku i stażu.
29 Co art. 103a nazywa zawieszeniem prawa.

30 Staż jest warunkiem nabycia prawa do emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia.
31 W ujęciu przepisu „odwieszone”.
32 Przepisy nie wymagają określonej kolejności obu zdarzeń. Nie ma więc znaczenia czy ubezpie-
czony najpierw rozwiąże stosunek pracy, a potem osiągnie wiek emerytalny, czy odwrotnie.
33 Okoliczności te oznaczają powrót na rynek pracy (ryzyko przestaje zachodzić), co oznacza
wstrzymanie (zawieszenie) wypłaty świadczenia.
www.lexisnexis.pl
Taką konstrukcję przyjmowały przepisy dotyczące prawa do emerytury w niższym

wieku emerytalnym34 i ustawa o emeryturach pomostowych35, co wstrzymywało za-
interesowanych przed złożeniem wniosku o emeryturę, która mimo rozwiązania sto-
sunku pracy mogła nie zostać przyznana wskutek np. niespełnienia warunku stażu.
W wielu też przypadkach zainteresowany, gdyby znał wysokość świadczenia, nie zde-
cydowałby się na rozwiązanie stosunku pracy.
Jak się wydaje powyższa konstrukcja miała spełniać taką samą rolę, jaką spełnia roz-
wiązanie stosunku pracy w roli ryzyka ubezpieczeniowego, działała bowiem wówczas,
gdy treścią ryzyka emerytalnego było osiągnięcie wieku. Zadaniem tej konstrukcji było
zrealizowanie celu prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, czyli wcześ
niejszego zakończenia działalności36. Jednak odwrócenie ról obu elementów kon-
strukcji prawa do emerytury, tj. przyjęcie, że rozwiązanie stosunku pracy jest warun-
kiem a osiągniecie wieku ryzykiem, powodowało powyższe trudności. Zmiana treści
ryzyka usunęła problemy. Za prawidłową należy więc uznawać konstrukcję: ryzyko,
czyli rozwiązanie stosunku pracy i osiągnięcie wieku emerytalnego, jako warunek na-
bycia prawa.
Uchylenie37 przepisów żądających rozwiązania stosunku pracy w celu nabycia prawa do
emerytury w niższym wieku emerytalnym miało ten skutek, że zainteresowany, który
osiągnął wymagany wiek, mógł przed rozwiązaniem stosunku pracy ustalić swoje prawo,
tj. sprawdzić czy na pewno spełnił warunek stażu i jaka będzie kwota świadczenia. Wy-
płata świadczenia wiązała się natomiast z rozwiązaniem stosunku pracy.
4. WIEK EMERYTALNY JAKO WARUNEK NABYCIA PRAWA

DO EMERYTURY
4.1. Przesłanki ustalania wieku emerytalnego
Ujmowanie wieku emerytalnego jako przesłanki nabycia prawa do emerytury wymaga 311
uwzględnienia wielu elementów, które ze społecznego punktu widzenia uzasadniają
ustalenie wieku emerytalnego na danym poziomie. Określając zatem wiek emerytalny,
powinno się – z jednej strony – uwzględniać biologiczne uwarunkowania procesu sta-
rzenia się organizmu, rozwój higieny i medycyny, a tym samym wydłużanie się życia
ludzkiego i przesuwanie granicy witalności „w górę”, z drugiej zaś – związane z po-
stępem cywilizacji naturalne dążenie do skracania globalnego czasu udziału w spo-
łecznym procesie pracy przez przesunięcie „w dół” granicy wieku, od którego można
ten udział uznać już za spełniony. Należy również uwzględnić uwarunkowania tech-
niczne powodujące mniejsze wydatkowanie energii wobec coraz lepszych, w związku
z postępem technicznym i automatyzacją, warunków wykonywania pracy, jak również
34 Rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracow-
ników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze (Dz.U. Nr 8, poz. 43

ze zm.).
35 Ustawa z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.).
36 Brak tego warunku pozwalałby na pobieranie emerytury z tytułu wcześn iejszego zakończenia
pracy w warunkach szkodliwych dla zdrowia i kontynuowanie tej pracy.

37 Zbiegło się w czasie ze zmianą treści ryzyka, tj. wprowadzeniem art. 103a.
kwestie natury ekonomiczno-demograficznej, na które składają się przede wszystkim

rozwój uprzemysłowienia kraju i podaż siły roboczej.
Z tego punktu widzenia określenia wieku, w którym może nastąpić realizacja społecz-
nego przyzwolenia na zaprzestanie pracy, dokonuje się z uwzględnieniem takich prze-
słanek, jak38: zabezpieczenie środków utrzymania, wysługa, zatrudnienie i koszty.
312 Pierwsza przesłanka odwołuje się do głównej funkcji ubezpieczenia społecznego, którą
jest zapewnienie środków utrzymania w razie niezdolności do zarobkowania.
Jakkolwiek wszyscy ludzie, którzy dożywają starości, tracą w zasadzie zdolność do za-
robkowania, nie tracą jej jednakże w tym samym wieku. Jeśli jednak nie chce się zre-
dukować ubezpieczenia na starość do ubezpieczenia na wypadek inwalidztwa, należy
ustalić jakąś granicę wspólną dla wszystkich uprawnionych. W myśl zalecenia Konfe-
rencji Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1944 r. o zagwarantowaniu środków egzy-
stencji granicę tę powinien wyznaczać wiek, w którym jednostki stają się przeważnie
niezdolne do normalnie wydajnej pracy, choroby związane z wiekiem są mocniej od-
czuwalne i pojawiają się trudności w uzyskaniu pracy grożące trwałym bezrobociem.
Ta przesłanka przemawiałaby zatem za względnie wysokim wiekiem emerytalnym.
313 O ile w ujęciu przesłanki zapewnienia środków utrzymania ukończenie określonego
wieku uważa się za oznakę naturalnej utraty sił do pracy, o tyle w ujęciu przesłanki
wysługi wiek ten jest granicą, od której człowiek ma już prawo korzystać z owoców
swojej dotychczasowej pracy, choćby był jeszcze w pełni zdolny do zarobkowania.
W najczystszej formie zasada ta jest zrealizowana w systemach, które prawo do zaopa-
trzenia na starość uzależniają tylko od liczby przepracowanych lat.
Między okresem korzystania z owoców pracy a okresem pracy powinna zachodzić
określona proporcja. Okres emerytury nie powinien przypadać na zbyt późne lata
życia, ponieważ wtedy człowiek nie ma możliwości korzystania z zadowoleniem z za-
służonego odpoczynku. Przesłanka wysługi nakazuje zatem ustalanie raczej niższego
wieku emerytalnego niż wynikający z przesłanki pierwszej. Pewne znaczenie ma tu
liczba lat, jaka pozostaje jeszcze do życia w odpoczynku ludziom starszym. W ostatnich
dziesiątkach lat wydłużyła się jednak przeciętna życia ludzkiego. Z tego punktu wi-
dzenia pojawiły się tendencje do podwyższania wieku emerytalnego.
314 Wiele problemów przy ustalaniu granicy wieku emerytalnego dostarcza przesłanka za
trudnienia. Zbyt nisko ustalony wiek emerytalny stwarza bowiem trudności w krajach,
w których występuje niedobór siły roboczej. Znaczny stopień uprzemysłowienia kraju
przy małym przyroście naturalnym przemawiałyby przeto za wyżej ustaloną granicą
wieku emerytalnego39. Przeczą temu jednak inne czynniki, a przede wszystkim prze-
słanka wysługi. Dlatego w krajach tych skutki tendencji do obniżania wieku emerytal-
nego próbuje się niwelować innego typu mechanizmami (np. wzrost emerytury z tytułu
jej odroczenia, dopuszczalność jednoczesnego pobierania emerytury i zarobkowania).
Kraje o znacznym przyroście naturalnym, które mają większe zasoby siły roboczej niż
miejsc pracy, są skłonne do ustalania niższego wieku emerytalnego, aby pracownicy
starsi mogli wcześniej ustąpić miejsca rocznikom młodzieży wchodzącej w wiek pro-
38Por. J. Piotrowski, Zabezpieczenie społeczne – problematyka i metody, Warszawa 1966, s. 122.

39Ten czynnik demograficzny był głównym argumentem do stopniowego podwyższania wieku
emerytalnego od 1 stycznia 2013 r. J. Piotrowski j.w. s. 130.
www.lexisnexis.pl
dukcyjny, i nie pozwalają łączyć emerytury z zarobkami. Jest to swego rodzaju forma
walki z bezrobociem. Natomiast kraje odczuwające względny nadmiar siły roboczej nie
zawsze mogą uciekać się do obniżania wieku emerytalnego, gdyż jest to bardzo kosz-
towne, a znajdują się one przeważnie w trudnej sytuacji gospodarczej.
Poziom wieku uprawniającego do świadczeń na starość ma doniosły wpływ na wyso- 315
kość kosztów ubezpieczenia emerytalnego. Przesłanka kosztów wymaga rozważenia
czy społeczeństwo może bez szkody dla siebie obywać się bez pracy młodych emerytów
i czy społeczeństwo jest dość zamożne, aby opłacać długą bezczynność osób zdolnych
do pracy40.
Obniżenie wieku emerytalnego powoduje nie tylko wzrost liczby osób uprawnionych,
ale także wydłuża czas korzystania ze świadczeń. Jednocześnie jednak ze wzrostem
wydatków kurczy się źródło ich pokrycia. Źródłem tym są składki ubezpieczonych.
Fundusz więc maleje, jeśli maleją szeregi czynnych zawodowo wskutek dość wcze-
snego zaprzestania przez nich pracy. Malejący fundusz na świadczenia skłania do pod-
wyższenia wieku emerytalnego.
W praktyce w poszczególnych systemach ubezpieczenia społecznego wiek emerytalny
jest ustalany z większym lub mniejszym uwzględnieniem wszystkich wyżej wymienio-
nych przesłanek. Najczęściej jednak ustalenia takie odbywają się bez gruntownej ana-
lizy i kalkulacji, jedynie jako rezultat różnych układów sił społecznych, w pewnej
mierze nawet konwencji i naśladownictwa.
4.2. Rodzaje wieku emerytalnego

Treścią ryzyka emerytalnego jest prawo do zaprzestania pracy po osiągnięciu 316
wieku emerytalnego, który występować może w postaci albo powszechnego
wieku emerytalnego, albo niższego wieku emerytalnego, albo obniżonego wieku
emerytalnego.
Powszechny wiek emerytalny to wiek obowiązujący wszystkich uprawnionych, jeżeli
nie został dla nich ustalony niższy wiek emerytalny albo nie skorzystali z prawa do
przejścia na emeryturę w niższym wieku emerytalnym.
Niższy wiek emerytalny to wiek z reguły o 5 do 15 lat niższy od powszechnego ustalany
dla osób zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze.
W obniżonym wieku emerytalnym mogły przechodzić na emeryturę osoby urodzone
przed 1 stycznia 1949 r. wykonujące przez co najmniej 5 lat pracę górniczą41, jeżeli nie
nabyły prawa do emerytury górniczej lub emerytury w niższym wieku emerytalnym,
przy obniżeniu tego wieku o 6 miesięcy za każdy rok pracy górniczej, nie więcej jednak
niż o 15 lat42 (art. 39 ustawy emerytalnej43).
40 Tamże, s. 130.
41 Ma to być praca wykonywana pod ziemią stale i w pełnym wymiarze albo taka praca na od-
krywce w kopalniach siarki i węgla brunatnego oraz w kopalniach otworowych siarki.
42 Przepis jest raczej błędnie sformułowany, jeśli bowiem obniżenie wieku o rok wymaga 2 lat
pracy górniczej, to obniżenie wieku o 15 lat wymagałoby 30 lat pracy górniczej.

43 Art. 39 ustawy emerytalnej zachował moc dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. tylko do
końca 2008 r.
Nie jest natomiast wiekiem emerytalnym wiek 70 lat44, o którym mowa w ustawie −
Prawo o szkolnictwie wyższym45 i ustawie o Sądzie Najwyższym46 w odniesieniu do
samodzielnych pracowników nauki i sędziów Sądu Najwyższego. Jest to wiek, w którym
następuje rozwiązanie stosunku pracy z mocy ustawy. Wiekiem emerytalnym dla tych
osób jest wiek określony w art. 24 ust. 1 i 2 ustawy emerytalnej.
Nie ma też pojęcia „wcześniejszy wiek emerytalny”, jakkolwiek jest termin „wcześ
niejsza emerytura”. Prawo do wcześ niejszej emerytury przysługuje bowiem mimo
nieosiągnięcia wieku emerytalnego. Warunkiem nabycia prawa do wcześniejszej eme-
rytury jest więc okoliczność, że ubezpieczonemu brakuje nie więcej niż 5 lat do osiąg
nięcia powszechnego wieku emerytalnego.
Wcześniejsza emerytura była odmianą emerytury w powszechnym wieku emery-
talnym, przyznawaną mimo nieosiągnięcia tego wieku, o ile zostały spełnione dodat-
kowe wymagania47.
Możliwość nabycia prawa do emerytury w różnym wieku przekłada się na prawo
do różnych rodzajów emerytury, tj. na prawo do emerytury w powszechnym
wieku emerytalnym, prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym, prawo do
emerytury w obniżonym wieku emerytalnym.
4.3. Kryteria różnicowania wieku emerytalnego

317 W ubezpieczeniu społecznym wiek emerytalny może występować jako wiek pod-
stawowy, powszechnie obowiązujący, oraz jako niższy wiek emerytalny, który
dopuszcza się z reguły ze względu na określone warunki lub charakter pracy, a także
z uwzględnieniem innych okoliczności, np. inwalidztwa wojennego lub wojskowego,
kombatanctwa lub wypadku przy pracy. W polskim systemie ubezpieczenia społecz-
nego stosowane było tylko kryterium szczególnych warunków i charakteru pracy.
Natomiast pozostałe okoliczności były uwzględniane przy konstrukcji prawa do emery-
tury wcześniejszej48.
Katalogi prac uznawanych za wykonywanie zatrudnienia w szczególnych warunkach
lub o szczególnym charakterze zawiera rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego
1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze49.
To kryterium różnicowania wieku emerytalnego ma jeszcze znaczenie przy ustalaniu
prawa do emerytury w niższym wieku na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej.
44 Nazywany potocznie wiekiem emerytalnym podwyższonym.

45 Ustawa z 27 lipca 2005 r., tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 572 ze zm.
46 Ustawa z 23 listopada 2002 r., tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 499 ze zm.
47 Były to m.in.: całkowita niezdolność do pracy, kombatanctwo, inwalidztwo wojenne lub woj-
skowe.
48 Wcześniejsza emerytura to emerytura mimo nieosiągn ięcia wieku emerytalnego.
www.lexisnexis.pl
Osiągnięcie niższego wieku emerytalnego umożliwia nabycie prawa do emerytury po-

wszechnej albo do emerytury górniczej lub kolejowej50. Wiek emerytalny zarówno
powszechny, jak i niższy wiek emerytalny jest różnicowany według płci51.
Kryterium płci ma dość długą tradycję, u której podstaw leży założenie o słabszej kon-
strukcji psychofizycznej kobiet, co uzasadnia nieco mniejszy (krótszy) udział w pro-
cesie społecznego wytwarzania dóbr i usług. Na tę tradycję złożyły się też naciski sa-
mych kobiet powołujących się na ich rolę społeczną w wychowywaniu dzieci i wnuków.
Wcześniejsze zakończenie pracy zawodowej umożliwiało bowiem kobietom przejście
do roli babci, bez troski o bieżące dochody.
Przywiązanie kobiet do tego pewnego rodzaju przywileju obniżonego wieku emerytal-
nego wywołuje sprzeciw wobec koncepcji zrównania wieku emerytalnego, mimo że
w nowym systemie emerytalnym wcześniejsze o 5 lat przejście na emeryturę ma dość
niekorzystny wpływ na wysokość otrzymywanego świadczenia52. Z tego względu
w nowym systemie emerytalnym niżej ustalony wiek emerytalny dla kobiet zaczął być
odbierany jako dyskryminujący kobiety. Ma to związek z przejściem z systemu zdefi-
niowanego świadczenia do systemu zdefiniowanej składki, w którym wysokość emery-
tury jest zależna od czasu pozostawania w systemie (odprowadzania składek), a tym
samym od wieku zakończenia działalności zawodowej53. W efekcie metoda obliczania
emerytury w nowym systemie emerytalnym prowadzi do tego, że niższy wiek emery-
talny kobiet oznacza dla nich niższe emerytury.
Od 1 stycznia 2013 r. rozpoczął się proces wyrównywania wieku emerytalnego kobiet
i mężczyzn poprzez podwyższanie go o miesiąc co trzy miesiące, aż do osiągnięcia 67
lat. W odniesieniu do mężczyzn ten proces zakończy się w 2020 r.54, a w odniesieniu
do kobiet – w 2040 r.55. Z tą datą płeć przestanie być kryterium różnicowania prawa do
emerytury.
Kryterium różnicowania wieku emerytalnego będącego warunkiem nabycia prawa do
emerytury górniczej jest długość stażu pracy górniczej wymienionej w katalogu
art. 50c ustawy emerytalnej. Przy 10-letnim stażu wiek ten wynosi 55 lat, a po
15-letnim okresie pracy górniczej – 50 lat.
50 Emerytura kolejowa mogła być nabywana przez kobiety do końca 2008 r., a przez mężczyzn
do końca 2013 r.
51 Wyjątkiem jest wiek przejścia na emeryturę górniczą, który nie przewiduje innego wieku dla
kobiet.
52 Jakkolwiek należy pamiętać, że osiągn ięcie wieku emerytalnego oznacza prawo do przejścia
na emeryturę, a nie obowiązek, a zatem każda kobieta może pracować dłużej.

53 Biorąc to pod uwagę, Rzecznik Praw Obywatelskich wystąpił do Trybunału Konstytucyjnego
z wniosk iem z 27 listopada 2007 r. o stwierdzenie niezgodności art. 24 ust. 1 ustawy emerytalnej
z 1998 r. z art. 32 oraz art. 33 Konstytucji RP. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 15 lipca 2010 r.
(K 63/07) uznał przepis za zgodny z Konstytucją RP.
54 Mężczyzna urodzony po 30 wrześ nia 1953 r. będzie musiał mieć 67 lat i ten wiek osiągnie
w 2020 r.
55 Kobieta urodzona po 30 wrześ nia 1973 r. będzie musiała osiągnąć wiek 67 lat. Będzie to
najwcześniej w 2040 r.
Rozdział XIV
RODZAJE EMERYTUR Z POWSZECHNEGO

UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA RODZAJÓW EMERYTURY
318 Polskiemu systemowi ubezpieczenia społecznego znane są następujące rodzaje
emerytury powszechnej, tj. dostępnej wszystkim ubezpieczonym:
1) emerytura w powszechnym wieku emerytalnym,
2) emerytura w niższym wieku emerytalnym,
3) emerytura wcześniejsza.
Oprócz wymienionych rodzajów emerytury występują także emerytury mające cha-
rakter „branżowy”, czyli przysługujące tylko określonym grupom zawodowym. Zali-
czamy tu emeryturę dla górników, emeryturę dla kolejarzy i emeryturę dla nauczycieli.
Emerytura dla górników i dla kolejarzy uregulowane zostały w ustawie z 17 grudnia
1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych1. Emerytura dla
nauczycieli reguluje ustawa z 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela2.
Wszystkie te emerytury przed 1 stycznia 1999 r. były wyliczane w formule zdefiniowa-
nego świadczenia, uwzględniającej długość stażu ubezpieczeniowego i wysokość za-
robków ubezpieczonego.
Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych w odniesieniu do emerytur innych niż emerytura w powszechnym
wieku emerytalnym i emerytura górnicza wprowadziła jednak program ich wyga
szania, przyjmując, że będą stosowane tylko do osób urodzonych przed 1 stycznia
1949 r., a do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. tylko pod warunkiem, że prawo
do emerytury nabędą do 31 grudnia 2008 r. Po tej dacie nabywanie przez osoby uro-
dzone po 31 grudnia 1948 r. prawa do emerytury innej niż emerytura w powszechnym
wieku emerytalnym lub emerytura górnicza jest możliwe tylko na podstawie art. 184
ustawy emerytalnej (emerytura w niższym wieku emerytalnym) oraz na podstawie
art. 88 Karty Nauczyciela (emerytura bez względu na wiek).

www.lexisnexis.pl
Rozdział XIV. Rodzaje emerytur z powszechnego ubezpieczenia społecznego223
Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym na podstawie art. 184 ustawy

emerytalnej może być nabywane przez osoby, które przed 1 stycznia 1999 r. osiągnęły
pełny staż emerytalny ogólny i staż pracy uzasadniający niższy wiek emerytalny3.
Nauczyciele, którzy do 31 grudnia 2008 r spełnili warunek stażu pracy mogą nadal po
tej dacie rozwiązać stosunek pracy w celu przejścia na emeryturę nauczycielską (bez
względu na wiek).
Poza tymi wyjątkami osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r. nabywają prawo do emery-
tury na nowych zasadach, czyli tylko po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego4.
Ustawa emerytalna z 17 grudnia 1998 r. wprowadziła też inny sposób ustalania wyso-
kości należnego świadczenia określany jako system zdefiniowanej składki, który
uzależnia wysokość świadczenia od sumy wpłaconych do systemu składek.
System zdefiniowanej składki ma zastosowanie do ustalania wysokości emery-
tury należnej w powszechnym wieku emerytalnym ubezpieczonym urodzonym
po 31 grudnia 1948 r.
Nadto dla kilku pierwszych roczników ubezpieczonych objętych nowym systemem
emerytalnym przewidziano możliwość połączenia obu zasad nabywania i wyliczenia
emerytury, czyli po części w systemie zdefiniowanego świadczenia i po części w sys-
temie zdefiniowanej składki (emerytura mieszana)5.
Emerytura w systemie zdefiniowanego świadczenia nabywana jest po osiąg nięciu
wieku emerytalnego i wyliczana według tej samej formuły, niezależnie czy jest usta-
lana w wieku emerytalnym kobiet, czy mężczyzn.
Formuła ustalania wysokości emerytury w systemie zdefiniowanej składki zależy
natomiast od tego czy jest nabywana w wieku emerytalnym kobiet, czy w wieku
emerytalnym mężczyzn. Nadto emerytura nabywana w wieku emerytalnym kobiet
składa się z dwóch części, tj. z emerytury repartycyjnej i z okresowej emerytury kapita-
łowej. Po osiągnięciu przez kobietę wieku emerytalnego mężczyzn emeryturę wylicza się
za pomocą tej samej formuły kobietom i mężczyznom.
Emerytura nabywana w systemie zdefiniowanej składki występuje też jako emerytura
częściowa wypłacana na wniosek ubezpieczonego, który nie osiągnął wieku emerytal-
nego, ale osiągnął wiek 62 lat (kobieta) i 65 lat (mężczyzna). Emerytura przysługuje
w kwocie 50% kwoty emerytury całkowitej wyliczonej na dzień złożenia wniosku.
Możliwość przechodzenia na emeryturę w różnym wieku emerytalnym spowodowała,
że ubezpieczony, który nabył prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym albo
do wcześniejszej emerytury, może po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego
wystąpić o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym.
3 Mężczyzna mający 25. letni staż emerytalny i 43 lata życia w dniu wejścia reformy osiąg
nie
niższy wiek emerytalny (60 lat) w 2016 r.
4 Pierwsze emerytury według nowych zasad zaczęto więc wypłacać w 2009 r., wtedy bowiem
kobiety urodzone po 31 grudnia 1948 r. zaczęły osiągać wiek emerytalny (60 lat).
Ta możliwość budzi zastrzeżenia natury logiczno-konstrukcyjnej, bowiem status eme-

ryta nabywa się dożywotnio (tylko jeden raz w życiu), co wynika z założenia, że reali-
zacja nabytego prawa do emerytury jest możliwa w razie zajścia ryzyka emerytalnego
(odejście z rynku pracy) i po spełnieniu wymaganych warunków (osiągnięcia oznaczo-
nego wieku i ewentualnie stażu).
Jakkolwiek wiek emerytalny może być ustalony na różnych poziomach, to skorzystanie
przez ubezpieczonego z prawa (przywileju) wcześniejszego przejścia na emeryturę nie
powinno dawać możliwości powtórnego nabycia statusu emeryta.
Taką możliwość wprowadziła jednak ustawa emerytalna z 17 grudnia 1998 r., recy-
pując do art. 21 treść przepisu art. 8 ustawy z 17 października 1991 r. o rewaloryzacji
emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz o zmianie niektórych
ustaw6 bez istotnej ku temu potrzeby.
Należy bowiem zauważyć, że ustawa rewaloryzacyjna nakazywała przeliczenie wszyst-
kich pobieranych świadczeń według odmiennej formuły. Niezbędne więc było usta-
lenie sposobu przeliczenia pobieranych emerytur, czyli przeliczenia emerytury dotych-
czasowej na emeryturę według nowej formuły.
O ile jednak ustalenie zasad przeliczenia „emerytury na emeryturę” w ustawie rewalo-
ryzacyjnej z 1991 r. było konieczne, o tyle bezrefleksyjne przeniesienie treści przepisu
art. 8 ustawy rewaloryzacyjnej do ustawy emerytalnej z 1998 r. wypaczyło sens prawa
do emerytury7.
Problem zamiany emerytury na emeryturę został wywołany brakiem jednolitej kon-
cepcji co do treści ryzyka emerytalnego. Uznawanie bowiem emerytury w niższym
wieku emerytalnym i emerytury w powszechnym wieku emerytalnym za różne ro-
dzaje emerytury jest skutkiem przyjęcia, że treścią ryzyka emerytalnego jest osiąg
nięcie określonego wieku. W konsekwencji osiągnięcie innego wieku jest zajściem „in-
nego” ryzyka i skutkuje nabyciem prawa do „innego” rodzaju emerytury.
Z możliwością przejścia z emerytury na emeryturę łączy się jeszcze inny problem,
który występuje w odniesieniu do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które do
końca 2008 r. nabyły prawo do emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia,
a po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego do emerytury w systemie zdefi-
niowanej składki. Aby uniknąć sytuacji, że ten sam okres był z jednej strony „opłacony”
pobieranym świadczeniem i jednocześnie przez ten okres była waloryzowana pod-
stawa obliczenia emerytury, wprowadzono do ustawy emerytalnej przepis (art. 25
ust. 1b) nakazujący pomniejszanie podstawy obliczenia (nowej) emerytury o kwotę
równą sumie pobranych emerytur w systemie zdefiniowanego świadczenia przed odli-
czeniem zaliczki na podatek dochodowy i składki na ubezpieczenie zdrowotne.
6 Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.

7 Przechodzenie z emerytury w niższym wieku emerytalnym albo z wcześniejszej emerytury na
emeryturę w powszechnym wieku w systemie zdefiniowanego świadczenia łączyło się z podwyższe-
niem kwoty emerytury w wyniku zastosowania aktualnej kwoty bazowej do wyliczenia emerytury
w powszechnym wieku emerytalnym. Aby nie dochodziło do tego efektu, dokonano zmiany treści
art. 53 ustawy emerytalnej uniemożliwiającej stosowanie aktualnej kwoty bazowej i doprowadziło
do przechodzenia z emerytury na emeryturę.
www.lexisnexis.pl
Poza sytuacją przejścia z emerytury na emeryturę przepisy przewidują możliwość

zamiany formuły wyliczenia emerytury (art. 55 ustawy emerytalnej). Na gruncie
tego przepisu zmiana formuły wymiaru świadczenia nie jest związana z zajściem „no-
wego” (innego) ryzyka emerytalnego, tj. osiągnięciem powszechnego wieku emerytal-
nego. Zgodnie bowiem z treścią tego przepisu ubezpieczonemu spełniającemu warunki
do uzyskania emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia (art.53 ustawy eme-
rytalnej), który kontynuował ubezpieczenia emerytalne i rentowe po osiągnięciu po-
wszechnego wieku emerytalnego, emerytura może być obliczona w systemie zdefinio-
wanej składki, jeżeli jest wyższa od obliczonej zgodnie z art. 53.
Przepis umożliwia zatem wybór formuły zdefiniowanej składki w sytuacji, gdy wniosek
o przyznanie emerytury jest pierwszym wniosk iem o świadczenie
Uchwałą SN z 4 lipca 2013 r. (II UZP 4/13)8 możliwość ta została rozciągnięta na ubez-
pieczonych, którzy mieli ustalone prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym
albo do wcześniejszej emerytury, ale nie pobrali tego świadczenia. Sąd Najwyższy
uznał zatem, że wniosek o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym jest pierw-
szym wniosk iem w rozumieniu art. 55 ustawy emerytalnej.
Należy zauważyć, że w odróżnieniu od stworzonej możliwości zamiany „emerytury na
emeryturę” po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego, możliwość zamiany
formuły wymiaru świadczenia nie budzi sprzeciwu. Ogólną regułą ubezpieczeniową
jest bowiem stosowanie późniejszych korzystniejszych rozwiązań do zdarzeń ubezpie-
czeniowych zaszłych wcześniej.
Od nabycia prawa do emerytury należy odróżnić możliwość realizacji nabytego prawa.
Prawo do emerytury nabywane jest ex lege z dniem spełnienia się warunków na-
bycia prawa.
Prawo nabyte ex lege może zostać zrealizowane w dowolnym czasie, jednak niezreali-
zowane nabyte prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym jest konsumowane
przez prawo do emerytury powszechnej9. Reguła ta (skonsumowanie prawa) nie do-
tyczy prawa do emerytury „branżowej”. Nabyte prawo do emerytury „branżowej”
można zrealizować także po osiągnięciu powszechnego wieku emerytalnego10.
Zasada nabywania prawa ex lege nie dotyczy prawa do wcześniejszej emerytury.
Do nabycia prawa do tego świadczenia niezbędne było złożenie wniosku przez
ubezpieczonego. Inaczej mówiąc, dopóki wniosek nie został złożony, dopóty prawo nie
zostało nabyte, co miało istotne znaczenie w sytuacji zmiany przepisów przed złoże-
niem wniosku11.
8 OSNP 2013, nr 21–22, poz. 257.

9 Oznaczało to, że osoba, która nie przeszła na emeryturę w niższym wieku, po osiągnięciu
wieku powszechnego mogła przejść już tylko na emeryturę w powszechnym wieku, czyli musiała
mieć emeryturę wyliczoną w systemie zdefiniowanej składki.
10 Dochodzi wówczas do zbiegu dwóch praw, a wybór należy do zainteresowanego (art. 95 ust. 1
ustawy emerytalnej).
11 Przechodzenie na emeryturę wcześn iejszą przez osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które
spełniły warunki do końca 2008 r., ale nie złożyły wniosku przed tą datą, było możliwe tylko na
skutek praktyki organów rentowych abstrahującej od tego, że prawa nie nabywało się ex lege, ale do-
piero na wniosek, który powinien być złożony w czasie obowiązywania przepisów pozwalających
nabywać to prawo (a więc do 31 grudnia 2008 r.).
Ubezpieczony, który nabył prawo do emerytury i w tym celu rozwiązał stosunek pracy,
może już – jako emeryt – wrócić na rynek pracy. Podjęcie zatrudnienia może mieć
jednak skutek w postaci zawieszenia prawa do emerytury na zasadach określonych
w art. 104–106 ustawy emerytalnej. Zgodnie z tymi przepisami zawieszenie prawa do-
tyczy tylko emerytów, którzy nie osiągnęli powszechnego wieku emerytalnego. Zawie-
szenie może dotyczyć całej kwoty świadczenia, albo tylko jego części, co zależy od wy-
sokości osiąganych zarobków (zob. rozdz. VIII).
Ubezpieczony ma zagwarantowane prawo do emerytury bazowej w minimalnej
kwocie, którą ustala art. 85 ustawy emerytalnej. Gwarancja łączy się ze spełnie-
niem warunku posiadania wymaganego stażu ubezpieczeniowego ustalonego na 25 lat
okresów składkowych i nieskładkowych. Staż ten dla kobiet wynosił dotychczas 20 lat,
ale od 2014 r. będzie wzrastał tak, aby w 2022 r. osiągnąć wymiar 25 lat ( art. 87
ust. 1b ustawy emerytalnej).
Warunek posiadania wymaganego stażu ubezpieczeniowego do zastosowania gwa-
rancji minimalnej emerytury dotyczy emerytur wyliczanych w systemie zdefiniowanej
składki. Emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia mają tę gwarancję niejako
„z automatu”, bowiem staż 20/25 lat jest warunkiem nabycia prawa do tej emerytury.
Siłą rzeczy tej gwarancji nie mają emerytury nabyte na podstawie art. 28 ustawy eme-
rytalnej, tj. po osiągnięciu stażu 15 lat dla kobiet i 20 lat dla mężczyzn.
Mimo spełnienia warunku stażu emerytura nabyta w systemie zdefiniowanego świad-
czenia nie zostanie podniesiona do kwoty minimalnej emerytury, jeżeli będzie przysłu-
giwać osobie, która ma ustalone prawo do emerytury wojskowej lub policyjnej i wstą-
piła do służby po 1 stycznia 1999 r.12.
Przy ustalaniu kwoty podwyższenia do kwoty minimalnej uwzględnia się kwotę
emerytury wyliczonej w systemie zdefiniowanego świadczenia, albo kwotę eme-
rytury należnej na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej, albo sumę kwot emerytury
repartycyjnej i okresowej emerytury kapitałowej, albo kwotę emerytury jednolitej wy-
liczanej ubezpieczonym po osiągnięciu wieku emerytalnego mężczyzn.
2. EMERYTURA W POWSZECHNYM WIEKU EMERYTALNYM

2.1. Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanego świadczenia
Na emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym wyliczaną w systemie zdefiniowa-
nego świadczenia mogą przechodzić tylko ubezpieczeni urodzenia przed 1 stycznia
1949 r., którzy spełnili warunki nabycia tego prawa13.
Emerytura w powszechnym wieku emerytalnym dla osób urodzonych przed 1 stycznia
1949 r. jest nabywana po osiągnięciu wieku emerytalnego14 i po wykazaniu przez ko-
12 Te świadczenia można łączyć (art. 95 ust. 2 ustawy emerytalnej).

13 Biorąc pod uwagę, że profesorowie mogą pozostawać w stosunku pracy do ukończenia 70 lat,
ostatnie wniosk i o tę emeryturę będą składane w latach 2018–2019.
14 Dla mężczyzny urodzonego w IV kwartale 1948 r. wiek ten wynosi 65 lat i 8miesięcy, a więc
zostanie ukończony w III kwartale 2015 r.
www.lexisnexis.pl
bietę 20 lat, a przez mężczyznę 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych (art. 27

ustawy emerytalnej).
Prawo do emerytury w systemie zdefiniowanego świadczenia mogło też zostać nabyte
po osiągnięciu stażu o 5 lat krótszego (art. 28 ustawy emerytalnej)15.
Nabycie prawa do emerytury przy niepełnym stażu stosowane jest także w innych sys-
temach prawnych i z reguły wiąże się z obniżeniem wysokości emerytury do czasu
osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego oraz nosi miano emerytury niepełnej.
W naszym prawie pojęcie emerytury niepełnej było znane poprzednio obowiązu-
jącym ustawom. Wprowadziło je rozporządzenie Rady Ministrów z 7 marca 1975 r.
w sprawie wcześniejszego przechodzenia na emeryturę16. Przyznało ono prawo przej-
ścia na emeryturę pracownicom, które ukończyły 60 lat i przepracowały co najmniej 15
lat. Emerytura ta wynosiła 90% emerytury przysługującej z tytułu osiągnięcia wieku
emerytalnego przy pełnym stażu pracy.
Świadczenie to zostało następnie przejęte przez ustawę emerytalną z 14 grudnia
1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin17, która przyznawała je
tylko pracownikom18. Na tę emeryturę mógł przejść pracownik po osiągnięciu wieku
emerytalnego (60 lub 65 lat), jeżeli jego staż ubezpieczeniowy wynosił 15 lat (kobieta)
i 20 lat (mężczyzna). Emerytura w niepełnym wymiarze wynosiła 90% podstawy jej
wymiaru do kwoty 3000 zł oraz 50% nadwyżki ponad tę kwotę19.
Zmiana formuły wymiaru emerytury została dokonana ustawą z 17 października 319
1991 r. o rewaloryzacji emerytur i rent, o zasadach ustalania emerytur i rent oraz
o zmianie niektórych ustaw20, uzależniając wysokość świadczenia bezpośrednio od
długości stażu ubezpieczeniowego, spowodowała, że emerytura przy niepełnym stażu
odbiegała od kwoty, jaka przysługiwałaby przy pełnym wymaganym stażu pracy.
Zmiana sposobu obliczania emerytury sprawiła zatem, że nie było już potrzeby jej ob-
niżania, aby jej wysokość odzwierciedlała nieosiągnięcie pełnego (20 lub 25 lat) stażu
pracy.
Z tych względów ustawa emerytalna z 17 grudnia 1998 r. nie posługuje się pojęciem
„emerytura niepełna”, niemniej jednak przyznaje prawo do emerytury osobom, które
osiągnęły powszechny wiek emerytalny, ale do pełnego stażu ubezpieczeniowego
brakuje im nie więcej niż 5 lat. Emerytura wyliczona przy niepełnym stażu ubezpie-
czeniowym jest jednak emeryturą pełną (nieobniżoną) w stosunku do posiadanego
stażu emerytalnego. Jedyną „sankcją” jest zatem brak gwarancji zachowania wyso-
kości najniższej emerytury w sytuacji, gdyby wyliczona kwota świadczenia była
niższa.
15 Nabycie prawa do emerytury przy krótszym o 5 lat stażu ubezpieczeniowym ma jednak ten
skutek, że osoby te nie mają prawa do podwyższenia świadczenia do kwoty minimalnej emerytury
(art. 54 ustawy emerytalnej).
17 Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.
18 Należy pamiętać, że był to jedyny krąg osób objętych tą ustawą.
19 Emerytura pełna wynosiła 100% podstawy wymiaru kwoty 3000 zł i 55% nadwyżki ponad tę
kwotę.
20 Dz.U. Nr 104, poz. 450 ze zm.
Emerytura nabyta na podstawie art. 27 ustawy emerytalnej jest wyliczana według for-
muły uwzględniającej kwotę stałą (C) i kwotę indywidualną (Ki), zależną od długości
stażu ubezpieczeniowego i zarobków ubezpieczonego przyjmujących postać tzw. zwa-
loryzowanej podstawy wymiaru świadczenia. Ustala się ją w sposób określony w art. 15
ustawy emerytalnej (zob. rozdział VII).
2.2. Emerytura bazowa w systemie zdefiniowanej składki

2.2.1. Formy występowania emerytury bazowej
Osiągnięcie powszechnego wieku emerytalnego przez ubezpieczonego urodzonego po
31 grudnia 1948 r. oznacza, że prawo do emerytury będzie nabywane w systemie zde-
finiowanej składki. Prawo nabywane jest bez konieczności wykazywania określonej
długości stażu ubezpieczeniowego. Realizacja nabytego prawa wymaga rozwiązania
stosunku pracy. Mimo że staż ubezpieczeniowy nie jest już warunkiem nabycia prawa
do tej emerytury, to nieposiadanie go spowoduje utratę gwarancji wypłaty emerytury
w minimalnej wysokości.
Prawo do emerytury w systemie zdefiniowanej składki nabywane jest od 1 stycznia
2009 r. Do 2014 r. było nabywane tylko przez kobiety.
Mężczyźni urodzeni po 31 grudnia 1948 r. zaczną nabywać prawo do emerytury w po-
wszechnym wieku emerytalnym od 2014 r.
Do 31 grudnia 2012 r. powszechny wiek emerytalny dla kobiet wynosił 60 lat, a dla
mężczyzn 65 lat21. Od 1 stycznia 2013 r. wiek ten wzrasta o miesiąc co 3 miesiące ka-
lendarzowe aż do osiągnięcia 67 lat zarówno przez kobiety, jak i przez mężczyzn (w od-
niesieniu do kobiet będzie obowiązywał od 2040 r. a w odniesieniu do mężczyzn od
2020 r.).
Emerytura bazowa będzie wyliczona tylko z repartycyjnej części składki (pierwszy
filar) albo także z części kapitałowej składki emerytalnej (drugi filar).
Emerytura bazowa będzie się składać z dwóch części, jeżeli składka emerytalna była
podzielona obowiązkowo (osoby urodzone po 31 grudnia 1968 r.) albo dobrowolnie
(osoby urodzone w okresie 1 stycznia 1949 r.–31 grudnia 1968 r. ) na część reparty-
cyjną i część kapitałową.
W postaci dwuczęściowej emerytura bazowa będzie występować tylko w przypadku
wyliczania jej w wieku emerytalnym kobiet. Będzie się składać z tzw. części reparty-
cyjnej (pierwszy filar) i z okresowej emerytury kapitałowej (drugi filar). Emeryturę
w części repartycyjnej wylicza się ze składki zewidencjonowanej na koncie indywidu-
alnym ubezpieczonego oraz ze zwaloryzowanego kapitału początkowego. Okresowa
emerytura kapitałowa jest wyliczana ze składki kapitałowej kierowanej na subkonto
i do OFE.
21 Podwyższenie wieku emerytalnego nie dotyczy osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.,
nawet jeżeli nie osiągnęły 65 lat przed 1 stycznia 2013 r.
www.lexisnexis.pl
Emerytura bazowa jest wyliczana po osiągnięciu wieku emerytalnego mężczyzn

według jednolitej formuły kobietom i mężczyznom22.
2.2.2. Emerytura repartycyjna

Emerytura repartycyjna pochodzi ze składki emerytalnej wpłacanej na konto indywi-
dualne ubezpieczonego powadzone przez ZUS. Na konto może być odprowadzana albo
cała składka (19,52%), albo tylko w wysokości 12,22% podstawy wymiaru.
W sytuacji, gdy składka nie była dzielona na część repartycyjną i kapitałową, emery-
turę ustala się w taki sam sposób dla kobiet i mężczyzn po osiągnięciu przez ubezpie-
czonego obowiązującego go wieku emerytalnego.
Kwotę emerytury bazowej wylicza się, dzieląc podstawę obliczenia emerytury, którą
stanowi suma zewidencjonowanych na koncie indywidualnym składek i zwaloryzowa-
nego kapitału początkowego, przez liczbę „n” obrazującą średnie dalsze trwanie życia
dla osób w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę.
Jeżeli składka była dzielona, to emerytura ustalona ze składki kierowanej na konto
indywidualne stanowi jej część repartycyjną. Drugą częścią emerytury bazowej będzie
okresowa emerytura kapitałowa wyliczona z kapitałowej części składki emerytalnej.
Niezależnie od tego, czy składka była dzielona czy niedzielona, jeżeli przed nabyciem
prawa do emerytury w powszechnym wieku emerytalnym była pobierana emerytura
w niższym wieku emerytalnym, albo emerytura wcześniejsza, albo emerytura gór-
nicza, to podstawę wyliczenia emerytury repartycyjnej pomniejsza się o kwotę równą
sumie pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek
i składki na ubezpieczenie zdrowotne.
Dalsza praca emeryta powoduje zwiększenie kwoty emerytury repartycyjnej o kwotę
będącą ilorazem nowej sumy składek i liczby „n” właściwej dla wieku emeryta,
w którym zgłoszono wniosek o podwyższenie emerytury.
2.2.3. Okresowa emerytura kapitałowa

Zasady nabywania prawa i ustalania wysokości okresowej emerytury kapitałowej wy-
nikają z ustawy z 21 listopada 2008 r. o emeryturach kapitałowych23.
Prawo do okresowej emerytury kapitałowej przysługuje tylko kobietom po osiąg
nięciu wieku emerytalnego kobiet24 ze środków zewidencjonowanych na subkoncie,
jeżeli kwota tych środków na określony w ustawie dzień 25 jest równa lub wyższa od
dwudziestokrotności kwoty dodatku pielęgnacyjnego26.
22 Emeryturę tę nazwaliśmy (w rozdz. VII) emeryturą „ostateczną”.

24 Wiek ten dla kobiet ustala art. 24 ust. 1a ustawy emerytalnej.
25 Tj. ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego zostanie przyznana emery-
tura.
26 Od 1 marca 2014 r. kwota tego dodatku wynosi 206,76 zł.
Uwzględniane środki zewidencjonowane na subkoncie obejmują także środki groma-

dzone na rachunku ubezpieczonego w otwartym funduszu emerytalnym, które przez
ostatnie 10 lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego były przekazywane na sub-
konto tej osoby.
Kwotę okresowej emerytury kapitałowej ustala ZUS, dzieląc środki zewidencjonowane
na subkoncie przez liczbę „n” obrazującą średnie trwanie życia dla osoby w wieku usta-
lania prawa.
Nieustalenie prawa do okresowej emerytury kapitałowej z powodu niespełniania
warunku posiadania odpowiedniej kwoty środków oznacza, że środki te zostaną
uwzględnione przy ustalaniu kwoty emerytury repartycyjnej.
W razie dalszego podlegania obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego kwota okre-
sowej emerytury kapitałowej ulega ponownemu ustaleniu na wniosek emeryta, zgło-
szony nie wcześn iej niż po upływie roku kalendarzowego albo jeśli ubezpieczenia
ustało. Jeżeli w wyniku ponownego ustalenia wysokość okresowej emerytury kapita-
łowej będzie niższa, emeryturę wypłaca się w dotychczasowej wysokości.
320 Prawo do okresowej emerytury kapitałowej wygasa:
1) w przypadku śmierci członka otwartego funduszu emerytalnego,
2) z dniem poprzedzającym dzień, w którym członek otwartego funduszu emerytal-
nego ukończył 67. rok życia27,
3) w przypadku wyczerpania środków zgromadzonych na rachunku w otwartym fun-
duszu emerytalnym oraz środków zewidencjonowanych na subkoncie.
Wobec tego, że okresową emeryturę kapitałową wypłaca się do osiągnięcia wieku eme-
rytalnego mężczyzn i ze względu na coraz wyższy wiek emerytalny kobiet, okres po-
bierania okresowej emerytury kapitałowej będzie się skracał28. Okresowa emerytura
kapitałowa przestanie być wypłacana od 1 października 2040 r.
Do wyczerpania środków zgromadzonych na subkoncie29 może dojść ewentualnie
w wyniku wysokiej waloryzacji świadczeń lub ich podziału po rozwodzie.
W razie śmierci emerytki pobierającej okresową emeryturę kapitałową dojdzie do po-
działu środków zewidencjonowanych na subkoncie na zasadach określonych w przepi-
sach ustawy z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i finansowaniu funduszy emerytalnych
(art. 131–133 u.o.f.f.e.). Podziału (między małżonka i beneficjenta) środków zewiden-
cjonowanych na subkoncie dokonuje się po pomniejszeniu stanu subkonta o kwoty wy-
płaconych lub niezrealizowanych wypłat okresowych emerytur kapitałowych.
27 Do 1 września 2020 r. będzie to wiek w granicach 65 lat i 5 miesięcy – 66 lat i 11 miesięcy.

28 Np. kobieta urodzona w styczniu 1960 r. przejdzie na emeryturę w 2022 r., mając 62 lata
i 5 miesięcy. Ponieważ wiek emerytalny mężczyzn będzie już wówczas wynosił 67 lat, okresowa eme-
rytura kapitałowa będzie wypłacana przez 4 lata i 7 miesięcy. W odniesieniu do kobiety urodzonej
styczniu 1970 r. okres ten skróci się do roku i 3 miesięcy.
29 Znajdują się tam już wszystkie środki gromadzone na rachunku w otwartym funduszu emery-
talnym.
www.lexisnexis.pl
2.2.4. Emerytura bazowa „ostateczna”

Osiągnięcie wieku emerytalnego mężczyzn oznacza wyliczenie emerytury bazowej
w jednolity sposób dla kobiet i mężczyzn.
Kobiecie, która pobierała okresową emeryturę kapitałową do dnia poprzedzającego
osiągnięcie tego wieku, emeryturę oblicza się ponownie z urzędu. Będzie to drugie
(ostatnie) wyliczenie emerytury dla kobiet, a pierwsze (i ostatnie) dla mężczyzn30.
Kwotę „ostatecznej” emerytury bazowej ustala się, dzieląc podstawę obliczenia emery-
tury przez liczbę „n” właściwą dla wieku emerytalnego mężczyzn (w przypadku wyli-
czania emerytury kobiecie), a w odniesieniu do mężczyzn przez „n” właściwe dla wieku
zgłoszenia wniosku o emeryturę.
Podstawę wyliczenia emerytury w wieku emerytalnym mężczyzn („ostatecznej”) sta-
nowi suma zwaloryzowanych składek zewidencjonowanych na koncie indywidualnym,
zwaloryzowana kwota kapitału początkowego i suma środków zewidencjonowanych
na subkoncie (razem ze środkami przekazanymi z otwartego funduszu emerytalnego).
Dalsze podleganie obowiązkowi ubezpieczenia emerytalnego i rentowego przez eme-
ryta pobierającego emeryturę „ostateczną” nie powoduje już podziału składki na część
repartycyjną i kapitałową. Cała składka jest kierowana na konto indywidualne. Wzrost
świadczenia dokonuje się przez doliczenia kwoty będącej ilorazem nowej sumy składek
i liczby „n” właściwej dla wieku, w którym dokonuje się wyliczenia.
Śmierć osoby pobierającej emeryturę ustaloną w wieku emerytalnym mężczyzn przed
upływem 3 lat od nabycia prawa oznacza możliwość dokonania na rzecz osób uposażo-
nych przez emeryta tzw. wypłaty gwarantowanej. W przypadku, gdy osoby takie nie
zostały wskazane, wypłatę gwarantowaną otrzymuje małżonek zmarłego, który
w chwili śmierci pozostawał z nim we wspólności ustawowej, a przy braku małżonka
wypłata wchodzi w skład spadku (art. 25b ustawy emerytalnej).
Wypłata gwarantowana jest ustalana jako różnica między kwotą środków zewidencjo-
nowanych na subkoncie a iloczynem liczby pełnych miesięcy, jakie upłynęły od po-
czątku miesiąca, w którym po raz pierwszy wypłacono emeryturę, do końca miesiąca,
w którym nastąpiła śmierć emeryta, oraz trzydziestej siódmej części kwoty zewiden-
cjonowanej na subkoncie (art. 25b ust. 3 ustawy emerytalnej).
Wynikającą z przepisu formułę ustalania kwoty wypłaty gwarantowanej można za-
pisać w postaci wzoru:
WG = S – (l.m. × S/37),
gdzie:
S – suma środków zewidencjonowanych na subkoncie w dniu ustalenia prawa do eme-
rytury „ostatecznej”,
l.m. – liczba miesięcy pobierania emerytury.
30 Z tego względu możemy ją nazwać „ostateczną”, jakkolwiek ustawa nie używa tego okreś
lenia.
Ustalając tę formułę, ustawodawca założył, że zwrot środków nastąpi w takiej pro-

porcji, w jakiej mają się do siebie okres pobierania emerytury i okres gwarantowania
wypłaty (3 lata). Inaczej mówiąc, po każdym miesiącu pobierania emerytury kwota
wypłaty gwarantowanej zmniejsza się o 1/37.
2.3. Emerytura mieszana

Emerytura mieszana to rodzaj emerytury złożonej z prawa do emerytury nabytej
w systemie zdefiniowanego świadczenia i prawa do emerytury w systemie zdefinio-
wanej składki.
Ustawodawca, mając na uwadze, że system zdefiniowanej składki oznacza zmniej-
szenie tzw. stopy zastąpienia31, umożliwił pierwszym rocznikom emerytów, których
objął nowy system, wyliczenie należnej emerytury na oba sposoby i połączenie
w określonych proporcjach obu kwot, tj. emerytury wyliczonej w systemie zdefiniowa-
nego świadczenia (art. 53 ustawy emerytalnej) i emerytury wyliczonej w systemie zde-
finiowanej składki (art. 26 tejże ustawy).
Ratio legis wskazuje, że przepis ustala sposób połączenia obu świadczeń i nie stanowi
formuły wyliczania nowej32 emerytury. Innymi słowy nie ma mieszanej formuły, jest
mieszana emerytura.
Emerytura mieszana nie może więc zostać wyliczona ubezpieczonym, którzy nie speł-
niają warunków nabycia prawa do emerytury w systemie zdefiniowanego świad-
czenia33.
Proporcje obu składników zostały ustalone osobno dla każdego roku osiągnięcia
wieku emerytalnego. I tak, dla osoby, która wiek emerytalny osiągnęła w 2009 r.,
kwota należnego świadczenia wynosiła 80% emerytury obliczonej na podstawie
art. 53 oraz 20% emerytury obliczonej według art. 26. W następnych latach było to
odpowiednio 70% i 30%, 55% i 45%, 35% i 65%), a w latach 2013 i 2014 r. 20% eme-
rytury obliczonej w systemie zdefiniowanego świadczenia i 80% emerytury wyliczonej
w systemie zdefiniowanej składki.
Dla zastosowania określonych proporcji świadczeń wyliczonych według obu metod
ważny był zatem rok osiągnięcia wieku emerytalnego, a nie rok złożenia wniosku
o emeryturę. Data złożenia wniosku miała jednak znaczenie dla ustalenia kwoty eme-
rytury34.
Wobec tego, że art. 183 ustawy emerytalnej posługuje się określeniem „wiek uprawnia-
jący do emerytury”, którym jest wiek emerytalny powszechny i niższy wiek emery-
talny, należy przyjąć, że o emeryturę mieszaną mogą się ubiegać także osoby przecho-
dzące na emeryturę na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej. Przepis ten dotyczy
osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r., które zachowały prawo do emerytury w niż-
31 Procentowa relacja świadczenia do podstawy jego wymiaru.

32 Czyli emerytury nabywanej bez względu na staż ubezpieczeniowy.
33 Taka jest jednak praktyka ZUS.
34 Jeśli wiek został osiągn ięty w 2009 r., a wniosek złożony w 2010 r., to emerytura była ustalona
w proporcji 80 do 20, ale według kwoty bazowej i sumy składek z 2010 r.
www.lexisnexis.pl
szym wieku w wyniku osiągnięcia wymaganego stażu pracy do 1 stycznia 1999 r. Osią-
gając niższy wiek emerytalny w latach 2009–2014, będą mogły wnosić o wyliczenie
emerytury sposobem mieszanym.
3. EMERYTURA CZĘŚCIOWA
W związku z wydłużaniem wieku emerytalnego, ubezpieczeni, których będzie obowią-
zywał wiek wyższy niż 62 lat (kobiety) i 65 lat (mężczyźni), będą mogli po osiągnięciu
tego wieku przejść na emeryturę zwaną częściową, jeżeli jednocześnie będą posiadali
staż ubezpieczeniowy w wymiarze 35 lat okresów składkowych i nieskładkowych35
(kobiety), a mężczyźni 40 lat tych okresów (art. 26b ustawy emerytalnej).
Okresy składkowe i nieskładkowe wymienione w art. 6 i art. 7 ustawy emerytalnej
mogą być uzupełnione okresami (składkowymi) rolnymi wymienionymi w art. 10
ustawy emerytalnej. W ostatniej kolejności uwzględniany jest ewentualny okres pobie-
rania renty z tytułu niezdolności do pracy (art. 10a ustawy emerytalnej).
Kwota emerytury częściowej będzie wyliczona od podstawy uwzględniającej sumę
składek na koncie indywidualnym, zwaloryzowaną kwotę kapitału początkowego oraz
sumę środków zewidencjonowanych na subkoncie podzielonej przez średnie dalsze
trwanie życia dla osoby w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę wcześniejszą
i będzie wynosić 50% jej kwoty.
Emerytura częściowa nie będzie ani podwyższona do kwoty najniższej emerytury, ani
zawieszana po przekroczeniu limitu dopuszczalnych zarobków.
Emerytura częściowa może być pobierana razem z rentą inwalidzką wypadkową albo
rentą inwalidy wojennego lub wojskowego36. Pobieranie tej emerytury nie wymaga
rozwiązania stosunku pracy.
Po osiągnięciu przez osobę pobierającą emeryturę częściową powszechnego wieku
emerytalnego mężczyzn obowiązującego w danym czasie wypłata emerytury czę-
ściowej ustaje. Zamiana emerytury częściowej na emeryturę pełną wymaga złożenia
wniosku ubezpieczonego i rozwiązania stosunku pracy.
Kwota emerytury pełnej zostanie wyliczona od podstawy obliczenia uwzględniającej
sumę składek na koncie indywidualnym, zwaloryzowaną kwotę kapitału początkowego
oraz sumę środków zewidencjonowanych na subkoncie pomniejszoną o kwotę stano-
wiącą sumę kwot pobranych emerytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na po-
datek dochodowy i składki na ubezpieczenie zdrowotne, podzielonej przez średnie
dalsze trwanie życia dla osoby w wieku równym wiekowi przejścia na emeryturę pełną.
Prawo do emerytury częściowej dla kobiet zacznie działać dopiero po 2020 r. Wtedy
bowiem wiek emerytalny kobiet będzie wyższy niż 62 lata. Mężczyźni już teraz mogą
występować o tę emeryturę, wiek emerytalny mężczyzn w 2014 r. wynosi bowiem od
35 Nie jest jasne, czy ma być zachowana proporcja 3:1, czy ustawodawca odstąpił od konieczności
tej relacji.
36 Na zasadach ogólnych, czyli jedno całe świadczenie i połowa drugiego świadczenia.
65 lat i 5 miesięcy do 65 lat i 8 miesięcy. Regulację dotyczącą emerytury częściowej

zakwestionował Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 7 maja 2014 r., K 43/1237.
4. EMERYTURA W NIŻSZYM WIEKU EMERYTALNYM

Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym to konstrukcja prawna umożli-
wiająca odejście na emeryturę w wieku ustalonym poniżej powszechnie obowiązują-
cego wieku emerytalnego.
To prawo przyznano początkowo tylko pracownikom zatrudnionym w zawodach zali-
czanych do tzw. pierwszej kategorii zatrudnienia, a później kryterium tym było wyko-
nywanie prac w warunkach szkodliwych dla zdrowia lub wymagających specjalnych
predyspozycji.
Wszystkie obowiązujące dotychczas ustawy rozróżniały więc powszechny wiek emery-
talny i niższy wiek emerytalny uzasadniony wykonywaniem określonej pracy.
nych jako zasadę przyjęła już tylko jeden rodzaj wieku emerytalnego, ale zachowała na
okres przejściowy działanie przepisów konstruujących prawo do emerytury w niższym
wieku emerytalnym.
Ustawa emerytalna prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym zachowała
dla pracowników urodzonych przed 1 stycznia 1949 r., zatrudnionych w szczególnych
warunkach lub w szczególnym charakterze (art. 32), a także dla pracowników urodzo-
nych po 31 grudnia 1948 r., jeżeli warunki nabycia prawa spełnili przed 31 grudnia
2008 r. (art. 46). Realizacja nabytego prawa mogła nastąpić także po tej dacie.
321 Emerytura w niższym wieku emerytalnym przysługiwała ubezpieczonym zatrudnionym
w szczególnych warunkach (art. 32 ust. 2 ustawy emerytalnej) i ubezpieczonym wyko-
nującym prace w szczególnym charakterze (art. 32 ust. 3 ustawy emerytalnej).
Wymagany wiek i wykaz prac wykonywanych w szczególnych warunkach (o znacznej
szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości) wskazywało rozpo-
rządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracow-
ników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze38,
które zachowało moc także pod rządami ustawy emerytalnej z 1998 r. Katalog prac
uznawanych za wykonywane w szczególnych warunkach zawierały wykazy A i B, sta-
nowiące załącznik do wskazanego rozporządzenia. Rozporządzenie różnicowało wa-
runki przejścia na emeryturę, uzależniając wiek i staż od tego, w którym wykazie
i w którym dziale wykazu B dana praca jest wymieniona.
Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym to prawo związane z wykonywa-
niem określonego rodzaju pracy, stąd niezbędnym warunkiem nabycia prawa do eme-
rytury w niższym wieku emerytalnym było przepracowanie określonego czasu na
danym stanowisku lub w danym zawodzie. Wymagany staż pracy uprawniający do
37 OTK-A 2014, nr 5, poz. 50.

www.lexisnexis.pl
niższego wieku emerytalnego wynosi z reguły 15 lat (przy ogólnym stażu 20 lat dla
kobiet i 25 lat dla mężczyzn), jakkolwiek spotyka się też żądanie wykazania aż 20 lat
albo tylko 10 lat pracy danego rodzaju. Wymagany staż musi się składać z pracy wy-
mienionej w danym wykazie i dziale i nie może być łączony z innym. Jako okresy
pracy szczególnej do stażu ubezpieczeniowego mogą więc zostać zaliczone tylko
okresy prac wymienionych w ustawowych katalogach tych prac, o ile były wykony-
wane stale i w pełnym wymiarze czasu pracy obowiązującym na danym stanowisku
pracy (§ 2 ust. 1 rozporządzenia z 1983 r.).
Za błędną należy zatem uznać uchwałę powiększonego składu SN z 16 października
2013 r. (II UZP 6/13)39 przyjmującą, że do okresu pracy szczególnej zalicza się okres
zasadniczej służby wojskowej. Swoje stanowisko Sąd Najwyższy oparł na treści obo-
wiązującego wówczas art. 108 ust. 1 ustawy z 21 listopada 1967 r. o powszechnym obo-
wiązku obrony Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej40 nakazującego zaliczać okres tej
służby do okresu zatrudnienia w danym zakładzie, od którego zależy nabycie wszel-
kich uprawnień pracowniczych. Sąd Najwyższy przeoczył jednak okoliczność, że prawo
do emerytury nie jest uprawnieniem pracowniczym i nie wynika ze stosunku pracy, ale
jest to prawo obywatelskie mające umocowanie w art. 67 Konstytucji RP.
Okres służby wojskowej wlicza się zatem do stażu pracy, od którego zależą takie upraw-
nienia pracownicze jak: wymiar urlopu wypoczynkowego, prawo do nagrody jubile-
uszowej, awans itp. O strukturze stażu ubezpieczeniowego przesądzają natomiast wy-
łącznie przepisy z zakresu prawa ubezpieczeń społecznych, a te pozwalają na zaliczenie
okresu służby wojskowej do stażu ogólnego, ale nie do okresów pracy szczególnej.
Struktura stażu emerytalnego niezbędnego do nabycia prawa do emerytury w niższym
wieku emerytalnym jest zatem następująca: wymagany okres pracy szczególnej (tj. wy-
mienionej w rozporządzeniu Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r.) uzupełniony do 20/25
lat innymi okresami składkowymi i okresami nieskładkowymi wymienionymi w kata-
logach art. 6 i 7 ustawy emerytalnej. Jeżeli okresy składkowe i nieskładkowe wymie-
nione w art. 6 i 7 ustawy emerytalnej nie wypełnią wymaganego stażu ubezpieczenio-
wego, może on być uzupełniony okresami (składkowymi) rolnymi wymienionymi
w art. 10 ustawy emerytalnej. W ostatniej kolejności uwzględniany jest ewentualny
okres pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy (art. 10a ustawy emerytalnej).
Okresy nieskładkowe nie mogą przekroczyć 1/3 sumy okresów pracy szczególnej i po-
zostałych okresów składkowych.
Na zasadach rozporządzenia z 7 lutego 1983 r. mogli też przejść na emeryturę górnicy,
kolejarze i nauczyciele, którzy nie spełniali warunków nabycia prawa do emerytury
górniczej, kolejowej lub nauczycielskiej (a także żołnierze zawodowi i funkcjonariusze
Policji i pozostałych służb).
Emerytura w niższym wieku emerytalnym była wyliczana w systemie zdefiniowanego
świadczenia.
Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym to prawo nabywane ex lege.
39 OSNP 2014, nr 3, poz. 42.

40 Dz.U. z 2012 r., poz. 461 ze zm.
Przyjęte kryterium daty urodzenia (przed 1 stycznia 1949 r.) i daty końcowej nabycia
uprawnień (31 grudnia 2008 r.) w odniesieniu do osób urodzonych po 31 grudnia
1948 r. statuuje to prawo jako wygaszone.
Osoby urodzone po 31 grudnia 1948 r., które nie nabyły prawa do tej emerytury do
31 grudnia 2008 r., mogą ewentualnie przechodzić na emeryturę pomostową na pod-
stawie ustawy z 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych41.
Ubezpieczeni, którzy staż uprawniający do emerytury w niższym wieku emerytalnym
osiągnęli do 31 grudnia 1998 r., mogą przechodzić na emeryturę po osiągnięciu niż-
szego wieku emerytalnego na zasadach określonych w art. 184 ustawy emerytalnej.
5. EMERYTURA NA PODSTAWIE ART. 184 USTAWY

EMERYTALNEJ
322 Artykuł 184 ustawy emerytalnej daje możliwość przejścia na emeryturę przed osiąg
nięciem powszechnego wieku emerytalnego ubezpieczonym urodzonym po 31 grudnia
1948 r., jeżeli osiągnęli wiek uprawniający do przejścia na:
1) emeryturę w niższym wieku emerytalnym (art. 32 i 33 ustawy emerytalnej),
2) emeryturę w obniżonym wieku emerytalnym dla górników mających staż górniczy
(art. 39 ustawy emerytalnej),
3) emeryturę kolejową (art. 40 ustawy emerytalnej)
i w dniu wejścia w życie ustawy (1 stycznia 1999 r.) osiągnęli wymagany okres zatrud-
nienia w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze42 oraz mają okres
składkowy i nieskładkowy wynoszący 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn.
Wiek i staż pracy w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze, nie-
zbędne do nabycia prawa do emerytury w niższym wieku emerytalnym, ustalają prze-
pisy dotychczasowe, czyli rozporządzenie Rady Ministrów z 7 lutego 1983 r. w sprawie
41 Dz.U. Nr 237, poz. 1656 ze zm.

42 Za pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach uważa się pracowników zatrud-
nionych przy pracach o znacznej szkodliwości dla zdrowia oraz o znacznym stopniu uciążliwości lub
wymagających wysokiej sprawności psychofizycznej ze względu na bezpieczeństwo własne lub oto-
czenia. Za pracowników zatrudnionych w szczególnym charakterze uważa się: 1) pracowników
organów kontroli państwowej; 2) pracowników organów administracji celnej; 3) pracowników wy
konujących działalność twórczą lub artystyczną; 4) dziennikarzy zatrudnionych w redakcjach dzien-
ników, czasopism, w radiu, telewizji oraz w organach prasowych, informacyjnych, publicystycznych
albo fotograficznych, objętych układem zbiorowym pracy dziennikarzy; 5) nauczycieli, wycho-
wawców lub innych pracowników pedagogicznych wykonujących pracę nauczycielską wymienioną
w art. 1 ustawy z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela; 6) żołnierzy zawodowych, funkcjona-
riuszy Policji, Urzędu Ochrony Państwa, Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego, Agencji Wywiadu,
Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służby Wywiadu Wojskowego, Centralnego Biura Antykorupcyj-
nego, Straży Granicznej, Biura Ochrony Rządu, Służby Celnej, Służby Więziennej i Państwowej
Straży Pożarnej; 7) pracowników jednostek ochrony przeciwpożarowej, o których mowa w art. 15
pkt 1a–5 i 8 ustawy z dnia 24 sierpnia 1991 r. o ochronie przeciwpożarowej […]”. Art. 33: „Osoby
urodzone przed dniem 1 stycznia 1949 r., ubezpieczone z tytułu działalności twórczej lub arty-
stycznej, mają prawo do emerytury na warunkach określonych dla pracowników wykonujących dzia-
łalność twórczą lub artystyczną”.
www.lexisnexis.pl
wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub

w szczególnym charakterze43.
Do stażu szczególnego nie mogą być zaliczone żadne inne okresy poza okresami pracy
szczególnej wymienionymi we wskazanym rozporządzeniu. Wymagany okres pracy
szczególnej jest uzupełniony do 20/25 lat okresami składkowymi i nieskładkowymi
wymienionymi w katalogu art. 6 i 7 ustawy emerytalnej. Jeżeli okresy składkowe i nie-
składkowe wymienione w art. 6 i art. 7 ustawy emerytalnej nie wypełnią wymaganego
stażu ubezpieczeniowego, może on być uzupełniony okresami (składkowymi) rolnymi
wymienionymi w art. 10 ustawy emerytalnej.
Na emeryturę na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej mogą też przejść górnicy,
którzy nie nabyli prawa do emerytury górniczej, ale mają co najmniej 15-letni okres
pracy górniczej lub równorzędnej z pracą górniczą.
Przepis art. 184 ustawy emerytalnej stosuje się do pracowników kolejowych, którzy
staż określony w art. 43–45 ustawy emerytalnej, uzupełniony ewentualnie okresami
składkowymi i nieskładkowymi, osiągnęli przed 1 stycznia 1999 r., a wymagany przez
art. 40 ustawy emerytalnej wiek 55/60 lat – po tej dacie44.
Emerytura na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej przysługuje pod warunkiem nie-
przystąpienia do otwartego funduszu emerytalnego albo złożenia wniosku o przeka-
zanie środków zgromadzonych na tym rachunku na dochody budżetu państwa.
Warunek nieprzystępowania do OFE wskazuje, że początkowo świadczenie miało być
wymierzane w systemie zdefiniowanego świadczenia. Artykuł 184 ustawy emerytalnej
jednak zaczął być stosowany od 1 stycznia 2009 r. i wtedy dodano ust. 3, zgodnie
z którym emerytura będzie wyliczana w systemie zdefiniowanej składki. Środki prze-
kazane do budżetu zostaną odwzorowane w podstawie obliczenia emerytury przez po-
większenie sumy składek wskaźnikiem korygującym oznaczającym stosunek pełnej
składki emerytalnej do składki pierwszofilarowej (19,52/12,22).
Zmiany dokonane w 2011 r. w kwestii podziału składki kapitałowej na część kierowaną
na subkonto i do otwartego funduszu emerytalnego znalazły odzwierciedlenie
w art. 25 ust. 1d ustawy emerytalnej, z którego wynika, że przy ustalaniu podstawy
obliczenia emerytury nabytej na podstawie art. 184 nie uwzględnia się kwot zewiden-
cjonowanych na subkoncie.
6. EMERYTURA WCZEŚNIEJSZA
Emerytura wcześniejsza to rodzaj emerytury wywodzącej się z koncepcji tzw. 323
elastycznego wieku emerytalnego.
Koncepcja elastycznego wieku emerytalnego zakłada możliwość wyboru przez ubez-
pieczonego czasu wycofania się z pracy zawodowej. Z tego względu elastyczny wiek
emerytalny jest uważany za rozwiązanie lepsze niż jego mechaniczne obniżanie. Po-

44 Zob. też pkt 7.2.
zwala on na podjęcie decyzji o przejściu na emeryturę na kilka lat przed osiągnięciem

wieku emerytalnego (najczęściej jest to okres 5 lat). Z reguły na podjęcie takiej decyzji
przyzwala się osobom dotkniętym długotrwałym bezrobociem, inwalidztwem albo
mającym kilkoro dzieci.
Wiek przejścia na tę emeryturę wskazuje zatem sam ubezpieczony, składając wniosek
o nabycie tego prawa. W efekcie prawo do tej emerytury nie powstaje ex lege, tak jak
powstaje prawo do emerytury w powszechnym lub niższym wieku emerytalnym,
tj. z chwilą spełnienia się warunków (wieku i stażu). Prawo to było nabywane do
piero po złożeniu wniosku45.
Nabycie prawa do emerytury na wniosek tym różni się od prawa nabywanego ex lege,
że w razie zmiany przepisów nie można się powołać na wcześniejsze spełnienie wa-
runków, aby zrealizować prawo. Prawo nabywane na wniosek oznacza, że wniosek
może być złożony dopóty, dopóki obowiązują przepisy przewidujące prawo do wcześ
niejszej emerytury. Uchylenie tych przepisów powoduje, że wniosek nie może być zło-
żony, a prawo nie może zostać nabyte mimo spełnionych wcześniej warunków46.
Emerytura wcześniejsza to prawo do przejścia na emeryturę mimo nie
osiągnięcia wieku emerytalnego. To nieosiągnięcie wieku emerytalnego od-
różnia wcześniejszą emeryturę od emerytury w niższym wieku emerytalnym przysłu-
gującej po osiągnięciu wieku emerytalnego, tyle że ustalonego na niższym poziomie.
Z tego względu okoliczności uzasadniające przejście na wcześ niejszą emeryturę
to dodatkowe warunki nabycia prawa do emerytury, a nie kryteria ustalania niższego
wieku emerytalnego.
Możliwość nabycia prawa do emerytury, mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego, wiąże
się w wielu systemach z obniżeniem świadczenia o określony procent emerytury (lub pod-
stawy jej obliczania) za każdy rok brakujący do osiągnięcia wieku emerytalnego47.
Emerytura wcześniejsza to zatem odrębny rodzaj świadczenia, o odrębnej konstrukcji
prawnej, a mimo to była powszechnie mylona z emeryturą w niższym wieku emery-
talnym48.
324 W naszym systemie jako kryteria przyznania prawa do emerytury wcześniejszej stoso-
wane były: całkowita niezdolność do pracy, inwalidztwo wskutek wypadku przy pracy,
45 Inaczej nie byłoby różnicy między prawem do emerytury z tytułu wieku i prawem do przejścia
na emeryturę mimo nieosiągnięcia wieku.

46 Praktyka organów rentowych tej konstrukcji nie respektuje, co pozwoliło wielu osobom złożyć
wniosek o wcześniejszą emeryturę także po 2008 r.

47 W Polsce taką zasadę przyjęto w rozporządzeniu Rady Ministrów z 17 czerw ca 1989 r.
w sprawie wcześniejszych emerytur dla pracowników niektórych likwidowanych zakładów pracy
(Dz.U. Nr 40, poz. 218). Wysokość emerytury dla tych pracowników należało ustalać, obniżając ją
o 3,5% podstawy jej wymiaru za każdy rok brakujący do osiągnięcia tego wieku. Rozporządzenie
z 17 czerw ca 1989 r. zostało uchylone rozporządzeniem Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z 26 stycznia 1990 r. w sprawie wcześniejszych emerytur dla pracowników zwalnianych z pracy
z przyczyn dotyczących zakładów pracy (Dz.U. Nr 4, poz. 27), które z kolei zostało uchylone 1 stycznia
1998 r. ustawą z 8 grudnia 1996 r. o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu
oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. Nr 147, poz. 687); ustawa ta w miejsce wcześniejszej emery-
tury wprowadziła świadczenie przedemerytalne.
48 Zamiennie tymi określeniami posługują się nie tylko dziennikarze i politycy, ale także prawnicy.
www.lexisnexis.pl
inwalidztwo wojenne, kombatanctwo, opieka nad niepełnosprawnym członkiem ro-

dziny, dużo dłuższy niż wymagany okres zatrudnienia, długoletnie bezrobocie albo li-
kwidacja zakładu pracy.
Prawo do wcześniejszej emerytury konstruuje art. 29 ustawy emerytalnej.
Przejście na wcześniejszą emeryturę na podstawie art. 29 ustawy emerytalnej było
możliwe po spełnieniu następujących warunków:
1) do wieku emerytalnego powszechnego brakuje nie więcej niż 5 lat,
2) jest osiągnięty pełny staż emerytalny, tj. 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn,
3) zostało wydane orzeczenie o całkowitej49 niezdolności do pracy albo ubezpieczony
ma wyższy o 10 lat staż ubezpieczeniowy.
Istotne jest też, aby:
1) ostatnim tytułem do ubezpieczenia był stosunek pracy,
2) tytuł ten trwał co najmniej 6 miesięcy w okresie ostatnich 24 miesięcy podlegania
obowiązkowi ubezpieczenia społecznego.
Nabycie prawa do wcześniejszej emerytury było też możliwe na podstawie odrębnych
ustaw i dotyczyło ubezpieczonych, którzy byli:
1) inwalidami wojennymi lub wojskowymi albo kombatantami,
2) pracownikami urzędów państwowych,
3) pracownikami samorządowymi,
4) żołnierzami zastępczej służby wojskowej przymusowo zatrudnionymi w kopalniach
węgla, kamieniołomach i zakładach wydobywania rud uranu,
5) nauczycielami akademickimi.
Emerytura wcześniejsza była wyliczana w formule zdefiniowanego świad
czenia, co wymagało złożenia przez osoby, które nabyły prawo do tej emery-
tury, ale przystąpiły do otwartego funduszu emerytalnego, wniosku o przeniesienie
środków zgromadzonych w OFE na dochody budżetu państwa.
nych, przejmując przepisy umożliwiające przejście na emeryturę najwcześniej 5 lat przed
osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego, rozpoczęła jednocześnie proces wy
gaszania tych uprawnień, ograniczając w czasie działanie przejętych przepisów. Proces
ten przebiegał odmiennie w odniesieniu do osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r.
i odmiennie w odniesieniu do osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r.
W odniesieniu do osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. proces nabywania upraw-
nień do wcześniejszej emerytury zakończył się po osiągnięciu przez te osoby powszech-
nego wieku emerytalnego50.
49 Wystarczy orzeczenie o niezdolności ograniczonej, jeżeli jest ona spowodowana wypadkiem
przy pracy, wypadkiem przy wykonywaniu pozarolniczej działalności gospodarczej, działalności

twórczej lub artystycznej, umowy agencyjnej lub umowy zlecenia albo przy wykonywaniu przez
osoby duchowne i zakonne czynności religijnych lub czynności związanych z powierzonymi funk-
cjami duszpasterskimi lub zakonnymi, wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy zaistniałym do
31 grudnia 2002 r. albo wskutek choroby zawodowej.
50 Najpóźniej 31 grudnia 2013 r.
W odniesieniu do ubezpieczonych urodzonych po 31 grudnia 1948 r. proces nabywania

uprawnień do wcześniejszej emerytury zakończył się 31 grudnia 2008 r.51. Ograni-
czenie czasu działania art. 29 ustawy emerytalnej do tej daty oznaczało możliwość
przejścia na emeryturę tylko przez kobiety urodzone w latach 1949–1953.
Ubezpieczeni, którzy przeszli na wcześniejszą emeryturę, mogli – po osiągnięciu po-
wszechnego wieku emerytalnego – złożyć wniosek o emeryturę nabywaną na zasa-
dach określonych w art. 27 ustawy emerytalnej (osoby urodzone przed 1 stycznia
1949 r.) albo na zasadach art. 24 ustawy emerytalnej (osoby urodzone po 31 grudnia
1948 r.).
Złożenie wniosku o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym przez osoby uro-
dzone po 31 grudnia 1948 r. miało ten skutek, że emerytura była wyliczana w systemie
zdefiniowanej składki, co przy posiadaniu tylko minimalnego stażu ubezpieczenio-
wego (aby nabyć prawo do wcześniejszej emerytury wystarczył 20-letni staż) dawało
niższą kwotę świadczenia. Z tego powodu wniosek o emeryturę w powszechnym wieku
emerytalnym składali emeryci o dłuższym stażu przed reformą i wyższych zarobkach.
Na wymiar emerytury w systemie zdefiniowanej składki istotny wpływ miał bowiem
kapitał początkowy zależny od tych parametrów. Biorąc jednak pod uwagę, że kapitał
początkowy podlega waloryzacji na ostatni dzień miesiąca poprzedzającego miesiąc
wypłaty emerytury, ustawę emerytalną uzupełniono o art. 25 ust. 1b, zgodnie z którym
podstawę obliczenia emerytury w powszechnym wieku emerytalnym z systemu zdefi-
niowanej składki pomniejsza się o sumę kwot pobranych emerytur przed odliczeniem
zaliczki na podatek dochodowy i składki zdrowotnej.
7. EMERYTURY „BRANŻOWE”
7.1. Emerytura dla górników
325 Według przepisów obowiązujących do 1 stycznia 1999 r. górnicy byli tą grupą
zawodową, która miała nie tylko niżej ustalony wiek emerytalny, ale także od-
rębne reguły przechodzenia na emeryturę lub rentę. Odrębne emerytury dla górników
wprowadziła ustawa z 28 maja 1957 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich ro-
dzin52. Zgodnie z jej postanowieniami górnicza emerytura przysługiwała pracowni-
kowi, który:
1) ukończył 55 lat,
2) w chwili ukończenia wieku wykonywał pracę górniczą lub równorzędną,
3) miał 25 lat pracy górniczej, równorzędnej i okresów zaliczanych53 do pracy górniczej.
Wymagany 25-letni okres można było osiągnąć wcześniej w wyniku uwzględniania
okresów pracy górniczej pod ziemią lub na odkrywce w kopalniach siarki w wymiarze
półtorakrotnym.
51 Warunki stosowania art. 29 do tych osób zostały ustalone w art. 46 ustawy emerytalnej.
53 Od 1 stycznia 1968 r. za okresy zaliczane do stażu wymaganego do uzysk ania emerytury gór-
niczej uznawano wszystkie okresy zaliczane w rozumieniu ustawy z 23 stycznia 1968 r. o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.).
www.lexisnexis.pl
Ustawa z 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin54 rozróż-

niała już staż emerytalny dla kobiet (20 lat) i dla mężczyzn (25 lat) oraz obniżyła wiek
emerytalny na 50 lat55 dla osób mających 25-letni staż pracy, w tym co najmniej 15 lat
pracy wymienionej w katalogu pracy górniczej (art. 5 ust. 1 ustawy). Nie wymagano
już ukończenia wieku emerytalnego w okresie zatrudnienia górniczego.
Ustawa z 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin przewidy-
wała też prawo do emerytury bez względu na wiek. Prawo to przysługiwało górnikom,
którzy pracę górniczą pod ziemią wykonywali stale i w pełnym wymiarze przez co naj-
mniej 28 lat56 i w tym okresie przepracowali co najmniej 15 lat na stanowiskach, na
których okres pracy zalicza się w wymiarze półtorakrotnym oraz na stanowiskach do-
zoru ruchu.
nych w pierwotnej wersji zachowała prawo do emerytury górniczej po ukończeniu
55 lat życia i posiadania w ogólnym stażu ubezpieczeniowym co najmniej 5 lat stażu
pracy górniczej, albo po ukończeniu 50 lat życia, jeśli staż pracy górniczej wynosił
15 lat. Zasady te dotyczyły tylko osób urodzonych przed 1 stycznia 1949 r. oraz uro-
dzonych w okresie 1 stycznia 1949 r. – 31 grudnia 1968 r., jeżeli warunki do uzyskania
tej emerytury spełnią do 31 grudnia 2006 r. i nie przystąpią do otwartego funduszu
emerytalnego. Dla górników urodzonych w okresie od 1 stycznia 1949 r. do 31 grudnia
1968 r. przewidziano też możliwość przejścia na emeryturę bez względu na wiek po
przepracowaniu 25 lat57 pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy.
Z dniem 1 stycznia 2007 r. dokonano istotnej zmiany w prawie do emerytury 326
górniczej58. Przede wszystkim zniesiono zróżnicowanie uprawnień według kry-
terium daty urodzenia i wszystkim górnikom przyznano prawo do emerytury górniczej
na jednakowych zasadach. Zasady te przewidują nabywanie prawa do emerytury
górniczej ze względu na wiek albo bez względu na wiek i przy uwzględnieniu wy-
łącznie okresów pracy górniczej i pracy równorzędnej z pracą górniczą. Prawo naby
wane jest ex lege.
Katalog prac uznawanych za pracę górniczą jest zawarty w art. 50c ust. 1 ustawy eme-
rytalnej, a katalog prac równorzędnych z pracą górniczą w art. 50c ust. 2 tej ustawy.
Wymienione w tych katalogach okresy uwzględnia się w stażu niezbędnym do nabycia
prawa do emerytury górniczej, jeżeli praca ta była wykonywana co najmniej w połowie
obowiązującego wymiaru czasu pracy.
Przy ustalaniu prawa do emerytury górniczej okresy pracy:
1) w przodkach bezpośrednio przy urabianiu i ładowaniu urobku oraz przy innych
pracach przodkowych, przy montażu, likwidacji i transporcie obudów, maszyn ura-
biających, ładujących i transportujących w przodkach oraz przy głębieniu szybów
i robotach szybowych;

55 Od 1 stycznia 1986 r.
56 Okres ten obniżano co roku i od 1 lipca 1985 r. wymagano już tylko 25 lat pracy.
57 Z uwzględnieniem przelicznika 1,5 i okresów pobierania zasiłków chorobowych.
58 Ustawą z 27 lipca 2005 r. o zmianie ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych oraz ustawy – Karta Nauczyciela (Dz.U. Nr 167, poz. 1397 ze zm.).
2) w drużynach ratowniczych
– uwzględnia się w wymiarze półtorakrotnym.
Wiek emerytalny dla górników wynosi 50 lub 55 lat i zależy nie od płci, ale od okresu
wykonywania pracy górniczej, określonej w katalogu art. 50c ust. 1 ustawy emery-
talnej.
Prawo do emerytury po osiągnięciu wieku 55 lat życia przyznano górnikom mającym
co najmniej 10 lat pracy górniczej, uzupełnionej – do 20 lat dla kobiet, a do 25 lat dla
mężczyzn − okresami pracy równorzędnej z pracą górniczą. W wieku emerytalnym
ustalonym na 50 lat życia mogą przechodzić na emeryturę górnicy mający co najmniej
15-letni okres pracy górniczej uzupełniony do 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn
pracą równorzędną z pracą górniczą.
Prawo do górniczej emerytury, bez względu na wiek, przysługuje górnikom, którzy
wykonywali pracę górniczą tylko pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy
przez okres co najmniej 25 lat. Staż pracy niezbędny do nabycia prawa do emerytury
górniczej bez względu na wiek musi się składać wyłącznie z okresów pracy górni-
czej59.
Uzależnienie prawa do emerytury górniczej tylko od okresów pracy górniczej i pracy
równorzędnej z pracą górniczą uzasadnia twierdzenie, że również staż do wymiaru
świadczenia liczony jest tylko z uwzględnieniem tych okresów.
Emeryturę górniczą wymierza się w formule zdefiniowanego świadczenia.
Ustalając staż do wymiaru, okresy pracy górniczej uwzględnia się z przeliczni-
kami 1,2; 1,4; 1,5; 1,8 – w zależności od rodzaju wykonywanej pracy górniczej, przy
czym łączny okres pracy obliczony z zastosowaniem przeliczników uwzględnia się
w wymiarze nie dłuższym niż 45 lat. Z tego względu, mimo zaliczenia tych samych
okresów do stażu do prawa i do stażu do wymiaru, oba staże mogą się różnić ustaloną
długością wobec stosowania różnych przeliczników.
Wszystkie okresy pracy górniczej i pracy równorzędnej są okresami składkowymi. Przy
ustalaniu wysokości emerytury wszystkie te okresy, po zastosowaniu przeliczników
stażu do wymiaru (od 1,2 do 1,8), należy pomnożyć przez przelicznik 1,3% podstawy
wymiaru. Natomiast okresy niezdolności do pracy zaliczane do stażu górniczego są
okresami nieskładkowymi i jako takie muszą być uwzględnione „z wyceną” 0,7% pod-
stawy wymiaru świadczenia.
Emeryturę górniczą odróżnia więc od innych rodzajów emerytury:
1) ustalenie niższego wieku emerytalnego według kryterium stażu, a nie płci,
2) możliwość przejścia na emeryturę bez względu na wiek,
59 Do okresów pracy górniczej zalicza się także przypadające w czasie trwania stosunku pracy
okresy (art. 50e ustawy emerytalnej): 1) niezdolności do pracy z tytułu wypadku przy pracy albo z ty-
tułu choroby zawodowej, za które zostało wypłacone wynagrodzenie lub zasiłek chorobowy albo
świadczenie rehabilitacyjne, 2) czasowego oddelegowania pracowników do zawodowego pogotowia
ratowniczego w Centralnej Stacji Ratownictwa Górniczego S.A. w Bytomiu, w KGHM Polska Miedź
S.A. Oddział Jednostka Ratownictwa Górniczo-Hutniczego w Lubinie lub w okręgowych stacjach ra-
townictwa górniczego. Powyższe okresy muszą być bezpośrednio poprzedzone pracą górniczą wykony-
waną pod ziemią stale i w pełnym wymiarze czasu pracy i przypadać w czasie trwania stosunku pracy.
www.lexisnexis.pl
3) uwzględnianie (w stażu do prawa i do wymiaru) wyłącznie okresów pracy górni-

czej i równorzędnej z pracą górniczą (okresy składkowe),
4) uwzględnienie okresów nieskładkowych tylko z mocy wyraźnego wskazania przez
przepis.
Z powyższego wynika, że górnik może przejść na:
1) emeryturę górniczą ze względu na wiek, tj. po ukończeniu 50 albo 55 lat, po wy-
kazaniu 20/25 lat pracy górniczej i pracy równorzędnej z pracą górniczą,
2) emeryturę górniczą bez względu na wiek po wykazaniu 25 lat pracy górniczej pod
ziemią uzupełnianych okresami zaliczanymi60.
Biorąc pod uwagę, że praca górnicza jest pracą w szczególnych warunkach, górnik,
który nie nabędzie prawa do emerytury górniczej, może przejść na emeryturę na pod-
stawie art. 184 ustawy emerytalnej, jeżeli staż pracy górniczej i równorzędnej uzupeł-
niony okresami składkowymi i nieskładkowymi osiągnął przed 1 stycznia 1999 r.
Przy ustalaniu prawa do emerytury na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej okresów
pracy górniczej nie uwzględnia się z ich przelicznikami.
7.2. Emerytura dla pracowników kolejowych

Przed 1 stycznia 1999 r. pracownicy przedsiębiorstwa Polskie Koleje Państwowe 327
mieli nie tylko odrębnie ustalane świadczenia, ale i własny organ rentowy wyda-
jący decyzje w sprawach rent i emerytur kolejowych.
Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS przejęła zasady nabywania
prawa do emerytury kolejowej, ale zniosła odrębny tryb wydawania decyzji i wypłaty
świadczeń i zaczęła wygaszać to prawo w odniesieniu do osób urodzonych po
31 grudnia 1948 r.
Nabycie prawa do emerytury kolejowej wymagało spełnienia następujących wa-
runków:
1) osiągnięcia wieku 55 lat przez kobiety i 60 lat przez mężczyzn,
2) posiadania okresów składkowych i nieskładkowych wynoszących co najmniej
20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn, w tym co najmniej 15 lat zatrudnienia na
kolei, łącznie z okresami równorzędnymi i zaliczanymi do okresów zatrudnienia
na kolei.
Prawo do emerytury kolejowej było nabywane ex lege. Oznacza to, że kolejarze
urodzeni po 31 grudnia 1948 r., którzy spełnili warunki najpóźniej 31 grudnia
2008 r., mogli po 1 stycznia 2009 r. tylko zrealizować nabyte prawo. Kolejarze uro-
dzeni przed 1 stycznia 1949 r. mogli natomiast nabywać prawo do emerytury kolejowej
także po 31 grudnia 2008 r.61. Emerytura kolejowa była ustalona w systemie zdefinio-
wanego świadczenia. Pracownicy kolejowi, którzy nie nabyli prawa przed 2009 r.,
60 Wymienia je art. 50e ustawy emerytalnej.

61 Np. kolejarz urodzony w 1948 r. osiągnął wiek 60 lat w 2008 r., ale warunek stażu pracy
spełnił dopiero np. w 2010 r. i dopiero wówczas nabył prawo.
mogą przechodzić na emeryturę pomostową albo jeżeli warunek stażu spełnili do

1999 r. – na emeryturę na podstawie art. 184 ustawy emerytalnej.
Za okresy zatrudnienia na kolei uważa się okresy pozostawania w stosunku
pracy w kolejowych jednostkach organizacyjnych, w czasie których pracownik
pobierał wynagrodzenie lub zasiłki z ubezpieczenia społecznego: chorobowy, macie-
rzyński lub opiekuńczy (art. 43 ustawy emerytalnej). Okresy równorzędne z okresami
zatrudnienia na kolei wylicza art. 44, okresy zaliczane zaś art. 45 ustawy emery-
talnej62. Przeliczników stażu kolejowego nie stosuje się, jeżeli ustalony jest staż do
prawa do emerytury powszechnej63.
Ustawa o emeryturach i rentach z FUS przyjęła także zasadę przeliczania niektórych
okresów pracy na kolei64. Ustawa nie zawiera jednak sformułowania, że przeliczenie
dotyczy tylko stażu „do prawa”. Należy zatem stosować te przeliczniki do obu rodzajów
stażu.
Prawo do emerytury kolejowej przed 1999 r. było nabywane tylko z tytułu okresów
pracy na kolei, okresów równorzędnych z pracą na kolei i okresów zaliczonych do pracy
na kolei. Ustawa emerytalna ujęła tę emeryturę nie jako odrębny rodzaj emerytury (na
wzór emerytury górniczej), ale na wzór emerytury w niższym wieku emerytalnym,
gdyż okresy pracy kolejowej mogą być uzupełnione okresami składkowymi i nieskład-
kowymi65. Wobec tego, że do katalogów z art. 43–45 ustawy emerytalnej (które za-
wierają też okresy nieskładkowe) nie stosuje się reguły proporcji 3:1, połączenie z okre-
sami z katalogów art. 6 i 7 wywołuje wątpliwość, czy należy ją stosować tylko do
okresów uzupełniających staż kolejowy. Byłoby to jednak niekorzystne dla ubezpieczo-
nego. Wydaje się zatem, że okresy składkowe należy doliczyć do stażu pracy szcze-
gólnej i uzupełnić o 1/3 tej sumy okresami nieskładkowymi.
7.3. Emerytura dla nauczycieli

328 Prawo do emerytury dla nauczycieli to odrębny rodzaj emerytury przysługującej
nauczycielom bez względu na wiek, której warunki nabycia ustala art. 88 ustawy
z 26 stycznia 1982 r. − Karta Nauczyciela66.
329 Prawo do emerytury bez względu na wiek jest odmianą prawa do wcześniejszej
emerytury, przysługuje bowiem mimo nieosiągnięcia wieku emerytalnego, ale
za dłuższy od wymaganego staż ubezpieczeniowy, przy czym ustawodawca nie
zakreśla maksymalnej granicy lat brakujących do osiągnięcia tego wieku, jak to czyni
przy prawie do wcześniejszej emerytury.
62 Przepis ten rozróżnia okresy zaliczane i okresy traktowane na równi z zaliczanymi, jakkol-
wiek podział ten nie ma żadnego znaczenia.

63 Obecnie miałoby to znaczenie dla stażu niezbędnego do zachowania uprawnień do minimalnej
emerytury.
64 Każdy pełny rok zatrudnienia na parowozie spalinowym lub elektrycznym pojeździe trak-
cyjnym, w drużynach konduktorskich albo na stanowiskach manewrowych lub ustawiaczy liczy się
jako 14 miesięcy zatrudnienia na kolei.
65 Zmianę charakteru emerytury należy uznać za błąd legislacyjny.
www.lexisnexis.pl
Nabycie prawa do emerytury na podstawie art. 88 Karty Nauczyciela (zwanej emery

turą nauczycielską) ma zastosowanie w odniesieniu do nauczycieli urodzonych po
31 grudnia 1948 r., jeżeli spełnili warunek stażu do 31 grudnia 2008 r. Rozwiązanie
stosunku pracy może nastąpić po tej dacie.
Nauczyciele mogą przechodzić na emeryturę bez względu na wiek, jeżeli:
1) mają 30-letni okres zatrudnienia, w tym 20 lat wykonywania pracy nauczycielskiej,
a nauczyciele klas, szkół, placówek i zakładów specjalnych – 25-letni okres zatrud-
nienia,
2) w tym 20 lat wykonywania pracy w szkolnictwie specjalnym,
rozwiążą na swój wniosek stosunek pracy.
Staż ubezpieczeniowy niezbędny do nabycia prawa do emerytury nauczycielskiej ma
się składać z okresu wykonywania pracy w szczególnym charakterze, za jaką uważana
jest praca nauczycielska (art. 86 Karty Nauczyciela), uzupełnionego okresem innego
zatrudnienia. Nie uwzględnia się zatem innych okresów składkowych i okresów nie-
składkowych z katalogów art. 6 i 7 ustawy emerytalnej67.
W odniesieniu do stażu pracy nauczycielskiej ustawodawca posługuje się zwrotem
„wykonywanie pracy”, co uzasadnia twierdzenie, że należy uwzględniać tylko okresy
faktycznego świadczenia pracy, co byłoby zsynchronizowane z treścią art. 32 ust. 1a
ustawy emerytalnej, zgodnie z którym okres zatrudnienia w szczególnych warunkach
lub w szczególnym charakterze to wyłącznie okres faktycznego wykonywania pracy.
Poza ustaleniem, co jest okresem zatrudnienia w szczególnych warunkach lub w szcze-
gólnym charakterze, ustawa emerytalna okres zatrudnienia (w rozumieniu Kodeksu
pracy) dzieli na okresy składkowe i nieskładkowe.
Na staż ubezpieczeniowy niezbędny do nabycia prawa do emerytury nauczycielskiej
(bez względu na wiek) mogą się zatem składać tylko okresy faktycznego świadczenia
pracy nauczycielskiej (okresy składkowe) uzupełnione okresami składkowymi i nie-
składkowymi innego zatrudnienia. Okresy nieskładkowe mogą być uwzględnione
w rozmiarze 1/3 wszystkich okresów składkowych68.
Drugim warunkiem nabycia prawa do emerytury nauczycielskiej jest konieczność
rozwiązania stosunku pracy, co oznacza, że dopóki rozwiązanie nie nastąpi, dopóty
prawo nie zostanie nabyte69. Rozwiązanie musi dotyczyć wszystkich stosunków
pracy i powinno nastąpić przed osiągn ięciem powszechnego wieku emerytalnego70.
Na równi z rozwiązaniem stosunku pracy ustawodawca traktuje jego wygaśnięcie
wskutek upływu 6 miesięcy od przeniesienia nauczyciela z powyższych przyczyn
w stan nieczynny lub odmowy podjęcia pracy po przywróceniu do niej przez dyrek-
tora szkoły.
67 Praktyka mogła być inna.

68 Prawo do emerytury szczególnego rodzaju nie może być ustalane na łagodniejszych zasadach.
69 Ustawodawca nie zrezygnował z rozwiązania stosunku pracy jako warunku nabycia prawa, co
w praktyce oznacza, że najpierw należy rozwiązać stosunek pracy, a potem złożyć wniosek o usta-
lenie prawa i wyliczenie emerytury. Wcześniej prawo nie zostanie nabyte.
70 Ma to znaczenie dla sposobu wyliczenia emerytury.
330 Emerytura nauczycielska wyliczana jest w formule zdefiniowanego świad

czenia. W związku z tym osoby, które nabędą prawo do emerytury bez względu
na wiek, ale zawarły umowę o członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym, po-
winny były złożyć wniosek o przekazanie środków zgromadzonych na rachunku
w otwartym funduszu emerytalnym na dochody budżetu państwa.
Nauczyciel, który nabył prawo do emerytury nauczycielskiej, może po osiągnięciu po-
wszechnego wieku emerytalnego złożyć wniosek o emeryturę wyliczoną na podstawie
art. 25 ustawy emerytalnej (tj. w systemie zdefiniowanej składki). Podstawę obliczenia
tej emerytury pomniejsza się wówczas o kwotę stanowiącą sumę kwot pobranych eme-
rytur w wysokości przed odliczeniem zaliczki na podatek dochodowy i składki na
ubezpieczenie zdrowotne.
Prawo do emerytury bez względu na wiek dla nauczycieli jest prawem wygaszanym.
Nauczyciele, którzy wskutek ograniczenia w czasie możliwości nabycia prawa do eme-
rytury nauczycielskiej nie będą mogli przejść na tę emeryturę, mogą skorzystać z prawa
do świadczenia kompensacyjnego wprowadzonego ustawą z 22 maja 2009 r. o na-
uczycielskich świadczeniach kompensacyjnych71. Od emerytury nauczycielskiej różni
je to, że:
1) jest finansowane z budżetu państwa,
2) ma przejściowy charakter (przysługuje do osiągnięcia wieku emerytalnego),
3) jego wysokość ustalana jest w systemie zdefiniowanej składki.
8. EMERYTURA POMOSTOWA
331 Emerytura pomostowa to rodzaj świadczenia wprowadzonego ustawą z 19 grudnia
2008 r. o emeryturach pomostowych72, które ma zastąpić wygaszane prawo do
emerytury w niższym wieku emerytalnym. Emerytura pomostowa nie jest świadcze-
niem z ubezpieczenia społecznego. Jest to świadczenie o charakterze przejściowym,
należne tylko do czasu osiągnięcia powszechnego wieku emerytalnego. Emerytura ta
będzie wypłacana ze specjalnego Funduszu Emerytur Pomostowych, który jest pań-
stwowym funduszem celowym tworzonym ze składek pracodawców i dotacji budżetu.
Prawo do emerytury w niższym wieku emerytalnym było natomiast nabywane na stałe
i wypłacane z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Składka na emeryturę pomostową73 wynosi 1,5% podstawy wymiaru i jest płacona
tylko przez pracodawców. Podstawę wymiaru składki na emeryturę pomostową sta-
nowi podstawa wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe74.
71 Dz.U. Nr 97, poz. 800 ze zm.

72 Dz.U. Nr 237, poz. 1656.
73 Wobec ograniczenia pojęcia pracownika wykonującego pracę w szczególnych warunkach
i pracę o szczególnym charakterze tylko do osób zatrudnionych w pełnym wymiarze czasu pracy
należy uznać, że tylko za tych pracowników należy opłacać składkę na emeryturę pomostową (tak
też Sąd Najwyższy w wyroku z 22 lutego 2012 r., II UK 130/11).
74 Stosuje się tu art. 19 ust. 1 u.s.u.s., czyli roczna podstawa wymiaru składek nie może być
wyższa od kwoty odpowiadającej 30-krotności prognozowanego przeciętnego wynagrodzenia mie-

sięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy.
www.lexisnexis.pl
Zestawienie warunków nabycia prawa do emerytury pomostowej ujętych w art. 4 pkt 5

i 6 ustawy o emeryturach pomostowych wskazuje, że prawo do tej emerytury mogą
nabyć tylko pracownicy, którzy pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym
charakterze podjęli przed dniem 1 stycznia 1999 r. Z ustawy wynika zatem, że emery-
tura pomostowa jest nie tylko świadczeniem o charakterze przejściowym, tj. na okres
między zakończonym wcześniej okresem zatrudnienia a osiągnięciem powszechnego
wieku emerytalnego, ale także świadczeniem wygaszanym.
Mimo odrębnego charakteru prawnego emerytura pomostowa ma wiele cech wspól-
nych z emeryturą z ubezpieczenia społecznego.
Emeryturę pomostową ustala się w sposób analogiczny jak emeryturę w sys- 332
temie zdefiniowanej składki przez podzielenie podstawy obliczenia emerytury
dla osób urodzonych po 31 grudnia 1948 r. przez średnie dalsze trwanie życia dla osób
w wieku 60 lat, według tablic średniego trwania życia obowiązujących w dniu zgło-
szenia wniosku o przyznanie emerytury pomostowej.
Zgodnie z art. 25 ustawy emerytalnej, do którego odsyła art. 14 ustawy o emeryturach
pomostowych, podstawę obliczenia emerytury stanowi kwota składek na ubezpie-
czenie emerytalne (z uwzględnieniem waloryzacji) zaewidencjonowanych na koncie
ubezpieczonego do końca miesiąca poprzedzającego miesiąc, od którego przysługuje
wypłata, oraz zwaloryzowanego kapitału początkowego75.
Jeżeli ubiegający się o emeryturę pomostową jest członkiem otwartego funduszu eme-
rytalnego, to przy ustalaniu podstawy obliczenia emerytury składki na ubezpieczenie
emerytalne zaewidencjonowane na jego koncie w ZUS zwiększa się przez pomnożenie
wskaźnikiem korygującym oznaczającym stosunek pełnej wysokości składki na ubez-
pieczenie emerytalne (19,52%) do wysokości składki zaewidencjonowanej na koncie
ubezpieczonego w ZUS (12,22%). Tak ustaloną podstawę dzieli się przez odpo-
wiednie „n”, czyli średnią długość życia dla osoby w danym wieku.
Prawo do emerytury pomostowej powstaje ex lege z dniem spełnienia warunków
wymaganych do nabycia tego prawa. Rozwiązanie stosunku pracy nie jest już
warunkiem nabycia prawa do emerytury pomostowej, niemniej jednak nie jest równo-
znaczne z możliwością jej pobierania mimo nierozwiązania umowy o pracę. Z jednej
bowiem strony emerytura ta ulega zawieszeniu na zasadach określonych w art. 104–
106 ustawy emerytalnej, co wskazywałoby, że tylko wielkość zarobków uzyskiwanych
z kontynuowanego zatrudnienia przesądza o całkowitym zawieszeniu prawa do eme-
rytury, z drugiej zaś – emerytura zostaje zawieszona bez względu na wysokość za-
robków w razie podjęcia (nowej) pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym
charakterze. Należałoby więc przyjąć, że prawo do pobierania emerytury pomostowej
jest zawieszone na czas kontynuowania pracy, z tytułu której emerytura przysługuje.
Wykonywanie innej pracy powoduje zawieszenie świadczenia na zasadach ogólnych.
Kwota emerytury pomostowej nie może być niższa niż kwota najniższej emerytury,
określona w art. 85 ustawy emerytalnej. Emerytura pomostowa podlega waloryzacji
na zasadach i w terminach przewidzianych dla waloryzacji świadczeń emerytalnych
75 Kapitał początkowy odzwierciedla wkład do systemu przed 1999 r. Jest to kwota odpowiada-
jąca sumie 209 emerytur ubezpieczonego wyliczonych na 31 grudnia 1998 r.

oraz zawieszeniu na zasadach ogólnych w razie podjęcia zatrudnienia76. Jeżeli po

dniu, od którego przyznano emeryturę pomostową, uprawniony podlegał ubezpie-
czeniu emerytalnemu, wysokość emerytury pomostowej ulega ponownemu ustaleniu
na zasadach określonych w art. 108 ustawy emerytalnej, tj. przez powiększenie jej
o kwotę wynikającą z podzielenia dodatkowej sumy składek przez aktualną liczbę „n”.
Prawo do emerytury pomostowej ustaje z dniem poprzedzającym dzień nabycia prawa
do emerytury albo z osiągnięciem powszechnego wieku emerytalnego77.
Ubezpieczonym, których nie objęła ustawa o emeryturach pomostowych, a którzy
przez 15 lat wykonywali pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charak-
terze (w rozumieniu art. 32 ustawy emerytalnej), będzie przysługiwać rekompensata.
Rekompensata ta będzie uwzględniona przy wyliczeniu emerytury, nabytej po osiąg
nięciu wieku emerytalnego w formie dodatku do kapitału początkowego78.
76 Jeżeli uprawniony podjął pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze,
emerytura pomostowa ulega zawieszeniu bez względu na osiągany przychód.

77 Oznacza to, że emerytura nie będzie wypłacana, nawet jeśli zainteresowany nie wystąpił
z wniosk iem o emeryturę w powszechnym wieku emerytalnym.

78 Kapitał początkowy odzwierciedla w formule wymiaru nowej emerytury wkład do systemu
przed 1 stycznia 1999 r. Jest to kwota 209 emerytur hipotetycznych, tj. emerytury wyliczonej dla
danego ubezpieczonego na dzień wejścia w życie reformy emerytalnej.
www.lexisnexis.pl
Część trzecia
UBEZPIECZENIE
RENTOWE
Rozdział XV
ZAKRES DZIAŁANIA UBEZPIECZENIA

RENTOWEGO
1. PRZEDMIOT OCHRONY
Ubezpieczenie rentowe to jeden z czterech rodzajów ubezpieczenia1 składających 333
się na powszechny2 system ubezpieczenia społecznego. Podział ubezpieczenia na
cztery rodzaje został dokonany z punktu widzenia przedmiotu ochrony, tj. rodzaju sy-
tuacji życiowych uznawanych za zdarzenie (ryzyko) ubezpieczeniowe.
Przedmiotem ochrony udzielanej przez ubezpieczenie rentowe jest sytuacja 334
trwałej niezdolności do pracy zarobkowej oraz sytuacja pozostawienia rodziny
bez środków utrzymania wskutek śmierci żywiciela zakwalifikowane jako „z ogólnego
stanu zdrowia” albo jako „z wypadku w drodze do pracy lub z pracy” (zob. schemat 10).
Kwalifikacja niezdolności jako niezdolność do pracy „z ogólnego stanu zdrowia”
nastąpi wtedy, gdy będzie ona spowodowana albo chorobą samoistną, albo za-
działaniem na ubezpieczonego przyczyny zewnętrznej w okolicznościach ze sfery
spraw prywatnych3. Kwalifikacja natomiast niezdolności do pracy jako z wypadku
w drodze do pracy lub z pracy nastąpi wtedy, gdy będzie ona wynikiem zadziałania
przyczyny zewnętrznej w sferze spraw publicznych4 podczas czynności pokonywania
tej drogi.
1 Pozostałe rodzaje to: ubezpieczenie emerytalne, ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie
wypadkowe.
2 Odrębnie traktowane jest ubezpieczenie społeczne rolników realizowane przez Kasę Rolni-
czego Ubezpieczenia Społecznego.

3 Np. potrącenie przez samochód w czasie urlopu.
4 Zob. rozdział V.
250 Część trzecia. Ubezpieczenie rentowe
Schemat 10. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia rentowego
ubezpieczenie rentowe
całkowita lub częściowa utrata żywiciela

niezdolność do pracy
z przyczyny wewnętrznej z przyczyny zewnętrznej
w sferze spraw prywatnych w czasie drogi do pracy lub z pracy
renty z tzw. ogólnego renty z wypadku w drodze

stanu zdrowia do pracy lub z pracy
Jeżeli przyczyna zewnętrzna zadziałała na ubezpieczonego w okolicznościach wykony-

wania przez niego pracy lub innej działalności zawodowej, to ochrony udzielać będzie
ubezpieczenie wypadkowe (zob. tabela 6).
Prawnej klasyfikacji zdarzeń losowych dokonuje się w celu zróżnicowania ochrony
udzielanej ubezpieczonym, którzy uszkodzenia zdrowia lub życia doznali w związku
z pracą, czyli w sferze spraw służbowych (zob. tabela 6).
Tabela 6. Ochrona niezdolności do pracy według kwalifikacji prawnej
Zakwalifikowanie niezdolności do pracy jako:

z ogólnego stanu zdrowia z wypadku w drodze z wypadku przy pracy
świadczenia przysługują po do pracy lub z pracy świadczenia przysługują bez
spełnieniu warunków czasu świadczenia przysługują konieczności spełnienia warunku
zajścia zdarzenia oraz stażu bez konieczności spełnienia stażu; warunek czasu jest zawsze
ubezpieczeniowego warunku stażu; warunek spełniony
czasu jest zawsze spełniony
ubezpieczenie chorobowe ubezpieczenie wypadkowe
– wynagrodzenie chorobowe – wynagrodzenie chorobowe – zasiłek chorobowy = 100%
(80% podstawy) (100% podstawy) podstawy (od pierwszego dnia)
– zasiłek chorobowy (80% – zasiłek chorobowy (100% – renta = kwota stała + kwota
podstawy) podstawy) indywidualna z gwarancją
wysokości i bez ograniczenia
ubezpieczenie rentowe
podstawy oraz możliwość łączenia
– renta = kwota stała + – renta = kwota stała + z prawem do emerytury
+ kwota indywidualna + kwota indywidualna – renta szkoleniowa
– renta szkoleniowa – renta szkoleniowa – jednorazowe odszkodowanie
www.lexisnexis.pl
Rozdział XV. Zakres działania ubezpieczenia rentowego251
Ochrona zdarzeń zaszłych w sferze spraw służbowych może być jednolita dla wszyst-
kich zdarzeń zaszłych w tej sferze albo może być nieco mniejsza dla zdarzeń zaszłych
w drodze do pracy lub z pracy. Taka sytuacja występuje w naszym systemie od 2003 r.
W rezultacie mamy trzy rodzaje ochrony ubezpieczeniowej, tj. ochronę typu:
z ogólnego stanu zdrowia, z wypadku w drodze do pracy lub z pracy i z wypadku
przy pracy.
Sytuacje określane jako „niezdolność do pracy” chronione przez ubezpieczenie ren- 335
towe mogą się różnić rokowaniami co do ich ustąpienia (rokują poprawę czy jej nie ro-
kują) oraz zakresem utraty zdolności do pracy. Z tego względu niezdolność do pracy
chroniona prawem do renty może być niezdolnością całkowitą albo niezdolnością
częściową o trwałym lub okresowym charakterze. W zależności od tego ubezpieczo-
nemu może przysługiwać renta stała albo renta okresowa (art. 59 ustawy emerytalnej).
Odrębnym świadczeniem (rentą szkoleniową) jest chroniona sytuacja trwałej nie-
zdolności do dotychczasowej pracy, jeżeli zachodzi celowość przekwalifikowania za-
wodowego.
Ubezpieczenie rentowe udziela świadczeń także w przypadku utraty żywiciela, czyli 336
śmierci ubezpieczonego, który miał na utrzymaniu określonych członków rodziny.
Świadczeniem na wypadek zajścia tego ryzyka jest renta rodzinna.
Ryzykiem w ubezpieczeniu rentowym są nie tylko skutki śmierci ubezpieczonego pole-
gające na pozostawieniu rodziny bez środków do życia, ale także koszty pogrzebu, każ-
dego ubezpieczonego. Świadczeniem na pokrycie wydatków związanych z tym faktem
jest zasiłek pogrzebowy.
W katalogu świadczeń z ubezpieczenia rentowego znajdują się zatem:
1) renta z tytułu niezdolności do pracy (renta stała, renta okresowa),
2) renta w czasie przekwalifikowywania się (renta szkoleniowa),
3) renta rodzinna,
4) zasiłek pogrzebowy.
Świadczenia te mogą być uzupełniane dodatkiem pielęgnacyjnym oraz dodat 337
kiem dla sierot zupełnych.
2. OCHRONA W RAZIE WYPADKU W DRODZE DO PRACY

LUB Z PRACY
2.1. Kształtowanie się ochrony ubezpieczeniowej drogi do pracy
lub z pracy
Odbywanie drogi do pracy lub z pracy zostało zaliczone do czynności ze sfery spraw
związanych z pracą, co oznacza uprzywilejowaną ochronę skutków, w postaci utraty
zdolności do pracy, tych szkód na osobie, które zostały spowodowane zadziałaniem
przyczyny zewnętrznej w czasie odbywania tej drogi5. Uprzywilejowanie to polega
przede wszystkim na udzielaniu świadczeń bez konieczności spełnienia warunku
5 Zob. schemat 4 („Część ogólna” podręcznika).

określonego czasu pozostawania w ubezpieczeniu, a także na uprzywilejowanej po-

zycji rencisty w zakresie zasad łączenia renty z zarobkiem.
338 W ustawodawstwie polskim objęcie ochroną wypadków w drodze do pracy lub
z pracy zostało dokonane przez uznanie tych zdarzeń za wypadki w zatrud-
nieniu. Tak kwalifikowała wypadek, który wydarzył się podczas odbywania przez
ubezpieczonego drogi do pracy lub z pracy, ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu
społecznem6. Na tej samej zasadzie (tj. jako wypadek w zatrudnieniu) chroniły pra-
cownika w czasie odbywania drogi do pracy i z pracy późniejsze ustawy7.
339 Rozdzielenia pojęcia „wypadek w zatrudnieniu” na „wypadek przy pracy” i „wypadek
w drodze do pracy lub z pracy” dokonała ustawa z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach
z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych8. Stało się to konieczne ze
względu na nałożenie na uspołecznione zakłady pracy obowiązku wypłaty odszkodo-
wania w razie zajścia wypadku przy pracy 9. Ochronę skutków wypadku w drodze do
pracy lub z pracy przejęło natomiast w całości ubezpieczenie społeczne, co oznaczało,
że wszystkie świadczenia przewidziane przez ustawę z 12 czerwca 1975 r. (w tym
także jednorazowe odszkodowanie) wypłacał Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
W obecnym stanie prawnym ochronę skutków wypadku w drodze do pracy lub
z pracy realizują: pracodawca, ubezpieczenie chorobowe i ubezpieczenie ren-
towe. Podstawę prawną wypłacania świadczeń stanowią:
1) Kodeks pracy (art. 92), przewidujący obowiązek pracodawcy wypłacania wynagro-
dzenia chorobowego (100%) przez 33 (14) dni czasowej niezdolności do pracy,
2) ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecz-
nego w razie choroby i macierzyństwa, która jest podstawą wypłacania 100% za-
siłków chorobowych i świadczenia rehabilitacyjnego,
3) ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo-
łecznych, przewidująca renty dla poszkodowanego i renty rodzinne oraz zasiłek
pogrzebowy, a także dodatki: pielęgnacyjny i dla sierot zupełnych.
2.2. Pojęcie wypadku w drodze do pracy lub z pracy

2.2.1. Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy
340 Zgodnie z ogólnie przyjętą zasadą klasyfikacji zdarzeń losowych „wypadek
w drodze do pracy lub z pracy” to termin techniczny na określenie tych szkód na
osobie, których pracownik doznał w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej pod-
czas odbywania drogi do pracy lub z pracy, a więc w związku z wykonywaniem czyn-
ności pokonywania przestrzeni między miejscem pracy a sferą spraw prywatnych.
Przestrzeń ta została włączona do sfery spraw zawodowych (publicznych).
6 Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm. (art. 137 ust. 3) (tytuł oryginalny).
7 Art. 36 dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracow-
ników i ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97 ze zm.) i art. 14 ust. 2 ustawy z 3 stycznia
1968 r. o tym samym tytule (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.).
9 Obowiązek wypłaty odszkodowania za wypadki przy pracy w nieuspołecznionych zakładach
pracy obciążał Zakład Ubezpieczeń Społecznych.
www.lexisnexis.pl
Do uznania zdarzenia losowego (doznania uszkodzenia zdrowia) za wypadek w drodze

do pracy lub z pracy niezbędne i wystarczające jest więc ustalenie, że ubezpieczony
w momencie zadziałania przyczyny zewnętrznej odbywał drogę do pracy lub z pracy.
Nieistotny jest natomiast charakter przyczyny zewnętrznej. Inaczej mówiąc, przyczyna
zewnętrzna nie musi być rodzajowo powiązana z drogą i jej właściwościami (może być
nią np. piorun, pogryzienie przez psa czy napad)10. Przyczyna zewnętrzna musi jednak
pozostawać w związku z tą czynnością, co oznacza, że ma ona zadziałać w miejscu
i czasie odbywania tej drogi.
Definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy sprowadza się zatem do wskazania,
kiedy ubezpieczony wykonuje czynność odbywania drogi do pracy lub z pracy, aby do-
znane w tym czasie urazy lub śmierć można było tak zakwalifikować.
Ustawowa definicja wypadku w drodze do pracy lub z pracy jest zawarta 341
w art. 57b ust. 1 ustawy emerytalnej. Zgodnie z tą definicją za wypadek w drodze
do pracy lub z pracy uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną,
które nastąpiło w drodze do lub z miejsca wykonywania zatrudnienia lub innej działal-
ności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rentowego, jeżeli droga ta była najkrótsza i nie
została przerwana11. Jednakże uważa się, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub
z pracy, mimo że droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona
i jej czas nie przekraczał granic potrzeby, a także wówczas, gdy droga, nie będąc drogą
najkrótszą, była dla ubezpieczonego ze względów komunikacyjnych najdogodniejsza.
Za drogę do pracy lub z pracy uważa się, oprócz drogi z domu do pracy lub z pracy do
domu, również drogę do miejsca lub z miejsca (art. 57b ust. 2 ustawy emerytalnej):
1) innego zatrudnienia lub innej działalności stanowiącej tytuł ubezpieczenia rento-
wego,
2) zwykłego wykonywania funkcji lub zadań zawodowych lub społecznych,
3) zwykłego spożywania posiłków,
4) odbywania nauki lub studiów.
Na tle powyższego katalogu dróg chronionych mogą powstać wątpliwości co do tego, 342
czy jest to katalog drugich biegunów drogi z pracy, czy też jest to katalog dodatko
wych dróg chronionych, tj. takich, których żaden z biegunów nie jest miejscem pracy.
Przyjęcie pierwszej interpretacji oznaczałoby zawężenie ochrony w stosunku do jej za-
kresu wynikającego z interpretacji ustawowego zwrotu „do pracy lub z pracy”. Zasady
interpretacji tego zwrotu wypracowane przez orzecznictwo i doktrynę12 pozwalały
bowiem na ochronę wszystkich dróg pracownika na odcinku: miejsce pracy – dowolny
punkt przestrzeni ze sfery spraw prywatnych, do których pracownik udawał się bezpo-
10 W wyroku z 7 lis topada 1980 r., III UZP 9/80, OSNCP 1981, nr 5, poz. 73, Sąd Najwyższy
orzekł, że pobicie pracownicy odbywającej drogę do domu jest wypadkiem w drodze z pracy, bez
względu na przyczynę pobicia.
11 Definicja ta różni się od definicji wypadku przy pracy tym, że nie zawiera elementu urazu lub
śmierci ubezpieczonego. Nie oznacza to jednak, że jest definicją niepełną. Uraz lub śmierć zawarte są
w elemencie „zdarzenie”, które ma być spowodowane przyczyną zewnętrzną i zgodnie z logiką musi
oznaczać zdarzenie losowe (chorobę, kalectwo lub śmierć) – zob. cz. V.
12 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze do pracy lub z pracy, Warszawa 1972; J. Zych,
Wypadki w drodze do pracy i z pracy, Warszawa 1982.

średnio z pracy lub z których udawał się bezpośrednio do pracy, w tym także miejsca
wymienione w punktach 1–4 art. 57b ust. 2 ustawy emerytalnej13.
Uznanie natomiast, że jest to katalog dróg dodatkowych, chronionych oprócz drogi
z pracy lub do pracy, stanowiłoby pewne rozszerzenie ochrony w stosunku do tej, jaka
wynikałaby z interpretacji ustawowego sformułowania „w drodze do pracy lub z pracy”,
gdyż interpretacja tego zwrotu nie pozwala na ochronę drogi: dom – miejsca wymie-
nione w punktach 2–4 katalogu14. Gdyby jednak miał to być katalog dróg dodatko-
wych, to zbędne byłoby umieszczanie w nim drogi do „innego zatrudnienia” (pkt 1).
Odbywając tę drogę, pracownik znajduje się bowiem jednocześnie w drodze „z pracy”
i „do pracy” i tylko wyraźne ustawowe oznaczenie obu biegunów drogi z pracy wyma-
gałoby odrębnego objęcia ochroną drogi praca – praca (drugie zatrudnienie). Z drugiej
strony, traktowanie innych miejsc wymienionych w katalogu jako alternatywy dla
domu jako punktu docelowego oznaczałoby brak ochrony drogi z tych miejsc do domu
i w efekcie zawężenie ochrony w stosunku do wynikającej z interpretacji ustawowego
zwrotu „w drodze do pracy lub z pracy”15.
Nie wydaje się jednak możliwa interpretacja zawężona, tj. że chroniona jest tylko
droga z pracy do kilku wyznaczonych przez ustawodawcę punktów przestrzeni.
Byłaby to niedopuszczalna ingerencja w sprawy prywatne ubezpieczonego. Rolą
ochrony w czasie odbywania drogi z pracy i do pracy jest chronić ubezpieczonego
podczas przenoszenia się ze sfery spraw służbowych do sfery spraw prywatnych16.
Ochrona z tytułu odbywania drogi powinna się kończyć w tym punkcie sfery spraw
prywatnych, który był celem drogi z pracy. Domniemanym celem jest dom, ale może
być to inny wcześn iej osiągn ięty cel, w którym zakończyła się (a nie tylko przerwała)
droga z pracy.
Należy więc przyjąć, że ustawa – uznając za drogę do pracy lub z pracy także drogę do
miejsc i z miejsc wymienionych w katalogu – nie wyznacza czterech dodatkowych
miejsc, do których droga z pracy podlega ochronie, ale rozszerza ochronę ubezpiecze-
niową z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy przez to, że uznaje punkty 1–4
omawianego katalogu za nieprzerywające odbywania drogi z pracy. Inaczej mówiąc,
konstrukcja obejmuje następującą drogę: praca – miejsca 1–4 katalogu – dom.
W efekcie np. pracownik uzupełniający swoje wykształcenie jest chroniony zarówno
w drodze z pracy na uczelnię, jak i w drodze uczelnia – dom17.
13 Gdyby nie było katalogu 1–4, to spożycie posiłku byłoby zawieszającą przerwą w odbywaniu
drogi.
14 Zgodnie z tą interpretacją byłyby to punkty końcowe drogi z pracy.
15 Na zasadzie, że udanie się po wyjściu z pracy do stołówki lub do przedszkola po dziecko nie
przerywało ochrony dalszej drogi do domu (zob. np. wyroki TUS: z 8 kwietnia 1949 r., 1327/1948,
PUS 1940, nr 7; z 27 sierpnia 1952 r., TR III 46/1952, niepubl.). Dokładnie tak samo interpretowało
pojęcie „droga z pracy lub do pracy” orzecznictwo Republiki Federalnej Niemiec (zob. I. Jędrasik-Jan-
kowska, Wypadek w drodze…, s. 78–79).
16 Ochrona ta może być identyczna jak zdarzeń ze sfery spraw służbowych albo jak zdarzeń ze
sfery spraw prywatnych, albo „mieszana” jak obecnie – zob. tabela 6: „Ochrona niezdolności do pracy
według kwalifikacji prawnej”.
17 Gdyby nie było punktów 1–4, to interpretacja ustawowego zwrotu „w drodze do pracy lub
z pracy” nie pozwalałaby na ochronę drogi uczelnia – dom.
www.lexisnexis.pl
2.2.2. „Dom” jako drugi biegun drogi do pracy lub z pracy

Pierwsza ustawa wprowadzająca ochronę drogi do pracy i z pracy, tj. austriacka
ustawa z 21 sierpnia 1917 r.18, przewidywała ubezpieczenie od nieszczęśliwych
wypadków zaszłych na drodze łączącej zakład pracy z mieszkaniem pracownika.
Ustawa wyraźnie więc precyzowała oba punkty (początkowy i końcowy) drogi do
pracy i z pracy. Następne ustawy określały już jednak tylko jeden z biegunów tej drogi,
tj. miejsce pracy.
Również wszystkie polskie ustawy obowiązujące przed 1999 r. nie określały drugiego
bieguna drogi z pracy lub do pracy. Został on jednak sprecyzowany w rozporządzeniu
Ministra Pracy, Płac i Spraw Socjalnych oraz Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej
z 17 października 1975 r. w sprawie zasad i trybu orzekania o uszczerbku na zdrowiu
oraz wypłacania świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, w drodze do pracy i z pracy
oraz z tytułu chorób zawodowych19 – zostało ustalone, że drugim biegunem tej drogi
ma być dom.
Uznanie domu za drugi biegun drogi z pracy i do pracy znalazło ustawowy wyraz 343
w ustawie emerytalnej z 17 grudnia 1998 r. Trzeba zatem skonstatować, że ustalenie
ustawowe, iż „dom” ma być drugim biegunem drogi z pracy lub do pracy, może ozna-
czać konieczność „cofnięcia się” w praktyce orzeczniczej do rozwiązywania problemów,
które już kiedyś stały się powodem odejścia od sformułowania „z pracy do domu” na
rzecz sformułowania „z pracy i do pracy”. Ta zmiana sformułowania była uzasadniona
tym, że ścisłe określenie drugiego bieguna drogi (dom, mieszkanie pracownika) pozo-
stawałoby w sprzeczności z wymogami życia (pracownik nie musi bowiem wracać
z pracy „prosto do domu”), a także z ratio legis pojęcia „wypadek w drodze do pracy lub
z pracy”, zapewniającego szczególną ochronę także w czasie przemieszczania się ze
sfery spraw służbowych do sfery spraw prywatnych. Uzależnienie tej ochrony od prze-
mieszczania się w kierunku tylko jednego punktu tej sfery (bezpośredniego powrotu
do domu) naruszałoby nie tylko wolności obywatelskie, ale i zdrowy rozsądek.
Należy zatem przyjąć, że punktem końcowym ochrony ubezpieczeniowej drogi z pracy
jest wkroczenie przez ubezpieczonego w sferę jego spraw prywatnych (tj. niezwiąza-
nych z pracą). Punktem odpowiadającym temu warunkowi będzie każde miejsce ta-
kiego pobytu ubezpieczonego, któremu możemy nadać cechę stałości; przeważnie jest
to mieszkanie (dom) pracownika, ale może nim być także inny punkt przestrzeni,
np. ośrodek zdrowia lub poprzedni zakład pracy, do którego ubezpieczony udawał się
bezpośrednio po zakończeniu pracy. Dlatego „dom”, jako punkt końcowy lub począt-
kowy drogi z pracy lub do pracy, powinien być rozumiany jako „kryptonim” miejsca,
w którym nastąpiło wkroczenie w sferę spraw prywatnych20.
Fizycznym punktem kończącym drogę z pracy jest natomiast z reguły przekroczenie
progu mieszkania w budynku wielomieszkaniowym21, a w przypadku budynku jedno-
18 Austriacki Dziennik Ustaw Nr 363. Ustawa obowiązywała także na ziemiach polskich zaboru
austriackiego.
19 Dz.U. Nr 36, poz. 199; nieobowiązujące.
20 Zob. wyrok SN z 5 lutego 1997 r., II UKN 81/96 (OSNAPiUS 1997, nr 19, poz. 385).
21 Zob. wyrok SN z 25 października 1994 r., II URN 39/94 (OSNAPiUS 1995, nr 4, poz. 53, Lexis
Nexis nr 298336).
rodzinnego przekroczenie drzwi wejściowych. Jeżeli jednak dom ma tzw. obejście, to

droga z pracy kończy się po wejściu na teren posesji22. Można też wskazać orzeczenia
dalej idące i uznające, że wypadek, jakiemu ubezpieczony uległ w granicach własnego
obejścia, jest wypadkiem w drodze do pracy23. Tę linię orzecznictwa zapoczątkował
wyrok z 29 grudnia 1952 r.24, w którym Trybunał Ubezpieczeń Społecznych uznał wy-
padek pracownika przy wprowadzaniu do garażu własnego samochodu, którym pra-
cownik przybył z pracy, za wypadek w zatrudnieniu. Jeżeli więc ubezpieczony posłu-
guje się jakimś własnym środkiem lokomocji (rowerem, motocyklem, samochodem
itp.), to droga chroniona nie kończy się zaraz po przekroczeniu granicy obejścia, ale
dopiero po opuszczeniu pojazdu, przy czym ochronie podlegają jeszcze czynności
zmierzające do zabezpieczenia pojazdu (unieruchomienie, wstawienie do garażu itp.).
Dopiero bowiem po dokonaniu tych czynności ubezpieczony wchodzi w sferę spraw
prywatnych.
2.2.3. Droga do pracy lub z pracy w znaczeniu prawnym (droga chroniona)

344 Znaczenie wyrazu „droga” można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia.
Z jednej strony pojęcie to oznacza drogę w znaczeniu fizycznym, tj. ulicę, ścieżkę,
szosę, a z drugiej – formę ruchu, poruszania się, czyli ogół czynności wykonywanych
przez ubezpieczonego, a zmierzających do osiąg nięcia celu, tj. zakładu pracy lub
domu25. Czynność tę ubezpieczony wykonuje zawsze wtedy, gdy pokonuje przestrzeń
z określonego miejsca w sferze spraw prywatnych (np. dom) do miejsca pracy (sfera
spraw publicznych), niezależnie od stanu, w jakim się znajduje26.
345 Fizyczna droga do pracy lub z pracy, aby mogła być uznana za drogę chronioną, po-
winna być drogą najkrótszą łączącą te dwa punkty chronionej przestrzeni i drogą
najbardziej dogodną. Najczęściej jest to droga wytyczona (ulica, szosa, ścieżka), ale
może nią być także droga np. przez łąki lub przez pola, gdzie nie ma drogi jako takiej,
tzn. wytyczonej (drogi publicznej), a pracownik, udając się do pracy lub z niej wracając,
sam sobie za każdym razem wytycza tę drogę jako najdogodniejszą.
Nie zawsze jednak droga najkrótsza jest jednocześnie najbardziej dogodna, poza tym
droga najbardziej dogodna dla jednego ubezpieczonego może być mniej dogodna dla
innego. Cecha ta powinna być zatem rozpatrywana z subiektywnego punktu widzenia.
Sam wybór drogi spełniającej powyższe wymogi leży więc w gestii ubezpieczonego,
który z takich czy innych względów może wybrać drogę obiektywnie mniej odpo-
wiednią, tzn. dłuższą, a nawet bardziej uciążliwą (np. piaszczystą ścieżkę zamiast as-
faltowej szosy), ale z punktu widzenia odbywającego drogę będzie ona lepsza, bardziej
dogodna, bo na przykład nie będzie konieczne pokonywanie znacznego wzniesienia
22 Wyrok TUS z 18 sierpnia 1962 r., TR III 2610/1961 (OSPiKA 1964, nr 4).
23 Np. wyrok SN z 15 listopada 1978 r., III PZP 12/78 (OSNCP 1970, nr 5, poz. 91, LexisNexis
nr 303334).
24 III TR 444/1952 (niepubl.).
25 Wyrok TUS z 14 marca 1950 r., TR 1809/1949 („Zbiór Orzeczeń TUS” 1950, nr 5).
26 Między innymi w wyroku z 18 lipca 2006 r., III AUa 1553/05 (OSA 2007, nr 8, poz. 1, Lexis
Nexis nr 1572934), Sąd Apelacyjny w Lublinie stwierdził, że nie ma podstaw do odmowy uznania
wypadku w drodze do pracy (nawet) w przypadku udowodnionego związku między zajściem wy-
padku a spożyciem przez poszkodowanego alkoholu lub innych środków odurzających.
www.lexisnexis.pl
lub przejścia przez ruchliwe skrzyżowanie. Droga ta jest z punktu widzenia danego
ubezpieczonego najbardziej dogodna i jeśli będzie on taką drogę pokonywał, to będzie
ona drogą chronioną, drogą danego ubezpieczonego do pracy lub z pracy. Samo więc
przedłużenie drogi, nawet znaczne, nie wystarcza do przyjęcia, że wybrana droga nie
jest drogą „najkrótszą”. Droga najkrótsza to zatem droga prowadząca bezpośrednio do
drugiego bieguna drogi.
Ubezpieczony, pokonując przestrzeń oddzielającą jego dom (mieszkanie) od zakładu 346
pracy, przebywa drogę do pracy lub z pracy niezależnie od tego, czy porusza się po
drodze wytyczonej (tzn. publicznej), czy też w miejscu, gdzie brak takiej drogi (pola,
łąki). Przy ocenie charakteru prawnego drogi ma znaczenie nie tyle rodzaj drogi,
ile sama czynność jej pokonywania.
Stosując kryterium rodzaju czynności, Trybunał Ubezpieczeń Społecznych
w wyroku z 8 listopada 1949 r.27 stanął na stanowisku, że skorzystanie ze szcze-
gólnej drogi, np. drogi skróconej, chociażby jej używanie nie było wskazane z różnych
względów, nie pozbawia samo przez się ubezpieczonego ochrony w zakresie zaopa-
trzenia emerytalnego, jeżeli droga ta jest w tym miejscu powszechnie używana i pro-
wadzi do zakładu pracy28.
Teza orzeczenia TUS ma niezmiernie doniosłe skutki. Zdarza się bowiem dość często,
że np. dojeżdżający pociągiem do pracy pracownicy, nie chcąc tracić czasu na dłuższe
przejście przez tunel czy pomost, przechodzą przez tory, co może się skończyć śmiercią
pod kołami pociągu. Niewątpliwie korzystanie z takiej drogi fizycznej jest zabronione
przepisami administracyjnymi, za których naruszenie grozi kara administracyjna, jak
również sankcja pozbawienia prawa do świadczeń wypadkowych. Wina ubezpieczo-
nego (element świadomości, że się narusza przepisy) nie może jednak wyłączyć faktu
czynności pokonywania przestrzeni między dwoma biegunami drogi. Pojęcia prawne
w ubezpieczeniach społecznych są definiowane bez uwzględniania elementu winy po-
szkodowanego. Dlatego ubezpieczony odbywa drogę do pracy lub z pracy nawet wów-
czas, gdy idzie drogą niedozwoloną (np. przekracza jezdnię nie na pasach albo prze-
chodzi przez tory kolejowe w niedozwolonym miejscu). Zawsze bowiem wykonuje
czynność pokonywania określonej przestrzeni29.
2.2.4. Przerwy w odbywaniu drogi do pracy lub z pracy

Zgodnie z ustawową definicją droga do pracy lub z pracy powinna być drogą nieprze- 347
rwaną. Uważa się jednak, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że
droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie prze-
kraczał granic potrzeby. To ustawowe określenie drogi również jest konsekwencją
27 TR 1421/1948 („Zbiór Orzeczeń TUS” 1949, nr 65).

28 Analogiczne stanowisko w omawianej kwestii zajęło orzecznictwo niemieckie, uznając, że
niedbałe zachowanie się pracownika przekraczającego tory w miejscu niedozwolonym w celu skró-
cenia sobie drogi z pracy nie może być przyczyną odmowy ochrony ubezpieczeniowej, jeżeli jedynym
motywem działania pracownika była tylko chęć skrócenia sobie drogi z pracy i żadne inne cele tu nie
współdziałały. Wyrok Okręgowego Sądu Socjalnego (BSG) z 14 grudnia 1965 r., 2 RU 8/1964 (ZSSuV
1966, nr 1).
29 Należy pamiętać, że świadczenia z ustawy emerytalnej przysługują niezależnie od winy po-
szkodowanego.
uwzględnienia poglądów orzecznictwa Trybunału Ubezpieczeń Społecznych i Sądu

Najwyższego oraz literatury w kwestii wpływu przerw w odbywaniu drogi z pracy na
ochronę udzieloną pracownikowi.
Poglądy na temat wpływu przerw na ochronę ubezpieczeniową drogi do pracy
i z pracy przekształcały się stopniowo. Początkowo nie uznawano wypadku za-
szłego w drodze kontynuowanej po jakiejkolwiek przerwie. Następnie zaczęto uwzględ-
niać przerwy niezależne od woli odbywającego drogę30, a także przerwy zależne
wprawdzie od woli ubezpieczonego, ale uznawane ze względu na swą krótkotrwałość
za nieistotne31. Dalszy wyłom w kwestii skutków przerw w drodze z pracy uczynił Try-
bunał Ubezpieczeń Społecznych, stwierdzając w wyroku z 7 kwietnia 1954 r.32, że:
„ani prawnie, ani społecznie nie jest uzasadniony pogląd, że każda przerwa w odby-
waniu drogi z pracy, która nie wynika z obiektywnych warunków odbywanej drogi,
przerywa związek z zatrudnieniem drogi podjętej po przerwie, a o tym, czy przerwa
taka spowodowała, czy też nie spowodowała zerwania tego związku, decydują okolicz-
ności faktyczne konkretnej sprawy”.
W efekcie początkowemu poglądowi, że przerwa, która powstała z woli pracownika,
wyłącza całkowicie ochronę ubezpieczeniową dalszej drogi, przeciwstawiono pogląd,
że nawet dłuższa przerwa łącząca się ze znacznym zboczeniem z drogi nie przekreśla
związku dalszej drogi z zatrudnieniem, jeśli tylko przyczyna przerwy była życiowo
uzasadniona. Wytworzyła się zatem swego rodzaju konstrukcja ciągłości drogi33, po-
zwalająca na uznanie, że wypadek nastąpił w drodze do pracy lub z pracy, mimo że
droga została przerwana, jeżeli przerwa była życiowo uzasadniona i jej czas nie prze-
kraczał granic potrzeby.
348 W orzecznictwie dotyczącym tej kwestii dał się zauważyć podział przerw na
trzy rodzaje, tj. na przerwy nieistotne, niewywierające żadnego wpływu na
związek odbywanej drogi z zatrudnieniem34, przerwy zawieszające ten związek, i tym
samym wyłączające ochronę ubezpieczeniową drogi na czas trwania tej przerwy, oraz
przerwy zrywające, tj. takie, które powodują wyłączenie związku z zatrudnieniem nie
tylko drogi w czasie przerwy, ale także dalszej drogi kontynuowanej po przerwie.
We wszystkich tych rodzajach przerw (nieistotnych, zawieszających i zrywających)
mamy do czynienia z przypadkami wcześ niejszego wkroczenia przez pracownika
w sferę spraw prywatnych, jeszcze przed osiągnięciem naturalnego punktu docelo-
wego, jakim jest mieszkanie.
349 Przy przerwach nieistotnych to wkroczenie jest pod względem czasu trwania
nieznaczne i taka przerwa nie jest z punktu widzenia prawa ubezpieczeniowego
uważana za przerwanie związku odbywanej drogi z pracą.
Zgodnie z zasadą przyjętą w naszym orzecznictwie przerwa przymusowa wynikająca
z przyczyn obiektywnych, od pracownika niezależnych, nie wywiera żadnych ujem-
nych skutków w zakresie ochrony ubezpieczeniowej drogi. Ponadto orzecznictwo
30 Wyrok TUS z 8 kwietnia 1949 r., TR 1327/1948 (PUS 1949, nr 6–7).

31 Wyrok TUS z 27 sierpnia 1952 r., TR II 46/1952 (niepubl.).
32 TR II 813/53 („Zbiór Orzeczeń TUS” 1954, nr 7).
33 W prawie oznacza ona fikcję, że coś, co było przerywane, jest ciągłe.
34 Do przerw nieistotnych zalicza się też przerwy przymusowe (np. zakłócenia komunikacyjne).
www.lexisnexis.pl
uznaje, że nie powodują żadnych ujemnych skutków w zakresie ochrony ubezpiecze-

niowej w czasie odbywania drogi przerwy, co prawda, wynikające z woli ubezpieczo-
nego, ale nieistotne. Są to, jak sama nazwa wskazuje, przerwy z natury swej krótko-
trwałe (np. w celu kupienia gazety, papierosów, zjedzenia lodów). Najważniejszym
kryterium jest tu więc czas trwania takiej przerwy. Pozostałe elementy, takie jak wkro-
czenie w sferę interesów prywatnych czy nawet pewne zboczenie z drogi, nie mają zna-
czenia. Nabiorą one wagi dopiero wówczas, gdy czas trwania czynności leżącej w sferze
interesów prywatnych lub rozmiar zboczenia z drogi zaczną przekraczać granice po-
zwalające na przyjęcie, że udanie się do domu było głównym celem czynności pokony-
wania danej przestrzeni w danym czasie.
Kryterium czasu trwania przerwy będzie przydatne i będzie miało zasadnicze zna-
czenie przy rozróżnianiu przerw nieistotnych od istotnych. Samo to kryterium okazuje
się jednak niewystarczające przy rozróżnianiu przerw zawieszających od zrywających.
Jeżeli przerwa nie jest tak krótkotrwała, żeby można było przyjąć, że nie ma żadnego
znaczenia, jest przerwą istotną mogącą skutkować zawieszeniem albo zerwaniem
związku odbywanej drogi z zatrudnieniem. Ocena, z którym z tych skutków mamy do
czynienia (a więc czy jest to przerwa zawieszająca, czy zrywająca), leży w gestii or-
ganów rentowych i sądów.
Czas trwania przerw nieistotnych jest wliczany do czasu potrzebnego na pokonanie
drogi do pracy lub drogi powrotnej, a wypadek, jaki zdarzył się w czasie trwania takiej
przerwy, jest wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy.
Cechą przerw zawieszających jest to, że czas pozostawania w kręgu spraw pry- 350
watnych powoduje, iż czynność ta nabiera istotnego znaczenia, a cel prywatny
góruje w czasie trwania przerwy nad celem głównym związanym z zatrudnieniem.
Jednakże to górowanie jest tylko chwilowe i przy ocenie wypadku, który zdarzył się na
drodze kontynuowanej po przerwie, przerwę taką traktuje się jako niebyłą, co ma ten
skutek, że dalsza droga jest drogą chronioną, a wypadek na niej jest wypadkiem
w drodze do pracy lub z pracy.
Inaczej jest przy przerwach zrywających – tu wkroczenie w sferę interesów 351
prywatnych ma cechy stałości, co pozwala przyjąć, że nastąpiło wcześniejsze,
przed osiągnięciem domu, wkroczenie w tę sferę. Dalsza droga (po przerwie) do domu
nie jest już drogą chronioną.
Oceniając charakter prawny przerwy, należy uwzględniać nie tylko czynniki obiek- 352
tywne (tj. czas trwania przerwy), ale i subiektywne (a więc motywy danej przerwy).
Stosując te kryteria, dochodzimy do wniosku, że w przypadku przerw nieistotnych
czynność ze sfery spraw prywatnych jest uboczna w stosunku do głównej czynności,
jaką jest pokonywanie drogi z pracy. W czasie przerw zawieszających czynność ze sfery
spraw prywatnych jest celem głównym, odbywanie drogi schodzi chwilowo na dalszy
plan (zostaje „zawieszone”). Natomiast w przypadku przerw zrywających czynność ze
sfery spraw prywatnych jest nie tylko główną, ale i jedyną czynnością pracownika pod-
czas przerwy. Przerwa zrywająca jest więc tylko przerwą w znaczeniu prawnym
(„zrywa” bowiem związek z zatrudnieniem dalszej drogi z pracy do jej naturalnego
punktu zakończenia, tj. mieszkania). Faktycznie moment rozpoczęcia tej przerwy jest
wejściem w sferę spraw prywatnych (osiągnięciem punktu końcowego drogi).
2.2.5. Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy

353 Omówione wyżej kwestie dotyczyły wpływu przerw na trwanie ochrony z tytułu od-
bywania drogi do pracy lub z pracy. Inna sytuacja zachodzi, gdy wypadek zdarzy się
podczas drogi w czasie przerwy w pracy.
Możliwość takich przerw przewidują przepisy prawa pracy. Zgodnie z postanowie-
niami rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 15 maja 1996 r. w sprawie
sposobu usprawiedliwiania nieobecności w pracy oraz udzielania pracownikom zwol-
nień od pracy35 pracownik może uzyskać zwolnienie z obowiązku świadczenia pracy
w celu załatwienia swoich ważnych spraw życiowych, których nie mógłby załatwić po
zakończeniu pracy. Powstaje tu pytanie czy droga pracownika z miejsca pracy do
miejsca załatwienia sprawy jest drogą z pracy i czy droga powrotna do zakładu pracy
jest drogą do pracy w rozumieniu ustawy, a zatem czy wypadek, który się zdarzył
w czasie odbywania tych dróg, może być uznany za wypadek w drodze do pracy lub
z pracy, czy też brak ku temu podstaw prawnych.
Przyjęte w tej kwestii w wyroku z 9 września 1963 r.36 rozstrzygnięcie Trybu-
nału Ubezpieczeń Społecznych wskazywało, że w świetle art. 36 ust. 1 pkt 4 de-
kretu o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin: „nie ma
żadnych podstaw do uznania, aby oprócz wypadków, które zaszły w drodze do pracy
podjętej w celu rozpoczęcia tej pracy, oraz oprócz wypadków, jakie zaszły w drodze
powrotnej do pracy podjętej w celu jej kontynuowania po przerwie przewidzianej na
podstawie umów o pracę, układów zbiorowych pracy, regulaminów pracy itp., za pozo-
stające w związku z zatrudnieniem uważać również wypadki, które nastąpiły w czasie
przerwy w pracy spowodowanej przez pracownika w jego własnym interesie, chociażby
w czasie tej przerwy pracownik znajdował się w drodze powrotnej do pracy w celu jej
kontynuowania”.
Motywy tego orzeczenia zostały powtórzone w wyroku Trybunału Ubezpieczeń
Społecznych z 17 listopada 1965 r.37. Jednakże Sąd Najwyższy, rozpatrując 14 lipca
1966 r.38 rewizję nadzwyczajną Ministra Sprawiedliwości od tego wyroku Trybunału,
wyraził pogląd, że jeżeli pracownik, który w zakładzie pracy otrzymał zwolnienie na
załatwienie spraw osobistych, wracając znów do pracy, uległ wypadkowi, to wypadek
ten należy uznać za wypadek w zatrudnieniu.
Natomiast w uchwale z 27 maja 1976 r.39 Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że wypadek
w drodze, jakiemu uległ lekarz udający się, po uzys kaniu stosownego zwolnienia
z pracy, ale bez wystawienia delegacji służbowej, na posiedzenie Towarzystwa Chi-
rurgów Polskich, nie jest wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy. W ocenie Sądu
dopiero wystawienie delegacji potwierdzałoby, że udział w konferencji jest w interesie
pracodawcy, i byłoby odpowiednikiem polecenia służbowego40.
35 Dz.U. Nr 60, poz. 281 ze zm.

36 III TR 1017/63 (PiZS 1964, nr 1).
37 II TR 955/65 (niepubl.).
38 III PRN 123/66 (PiZS 1967, nr 3).
39 III PZP 3/76 (OSNCP 1976, nr 12, poz. 261).
40 Należy zauważyć, że wtedy jednak należałoby mówić o wypadku przy pracy, a nie w drodze.
www.lexisnexis.pl
Dalej jeszcze poszedł Sąd Najwyższy w wyroku z 25 stycznia 1980 r.41, nie tylko przypi-
sując decydującą rolę zwolnieniu na opuszczenie pracy w celu załatwienia spraw osobi-
stych, ale także utożsamiając zgodę przełożonego z poleceniem służbowym.
Poglądowi, że zgoda przełożonego może być utożsamiana z poleceniem służbowym,
sprzeciwił się Sąd Najwyższy w wyroku z 17 stycznia 1986 r.42, który (podobnie jak nie-
gdyś Trybunał Ubezpieczeń Społecznych) stwierdził, że nie ma ani prawnego, ani spo-
łecznego uzasadnienia, aby wypadki zdarzające się w czasie załatwiania spraw osobi-
stych pracownika obejmować uprzywilejowaną ochroną prawną z tytułu wypadków
przy pracy lub w drodze do pracy. Również fakt, że pracownik uzyskał zgodę przełożo-
nego na wcześniejsze wyjście z pracy w celu załatwienia sprawy osobistej, nie daje,
zdaniem Sądu, podstawy do przyjęcia, że był to wypadek w drodze do pracy, zgoda
przełożonego bowiem nie jest poleceniem służbowym.
Zgoła odmienne stanowisko znalazło natomiast wyraz w wyroku z 5 lutego 1996 r.43,
w którym Sąd Najwyższy orzekł, że jeśli jednak pracownik wcześniej zakończył pracę,
to odbywa drogę z pracy, nawet jeśli udaje się załatwić sprawę prywatną.
Poglądy w tej kwestii wypowiadane w literaturze są zgodne tylko co do tego, że 354
przerwa na załatwienie spraw prywatnych oznacza przeniesienie się pracownika
do sfery spraw prywatnych. Kontrowersje wywołał natomiast problem końca przerwy
na załatwienie spraw prywatnych. Zdaniem niektórych autorów44 kończy się ona
z chwilą załatwienia sprawy i wstąpienia na drogę wiodącą do zakładu pracy, która
jest drogą do pracy. Według poglądów innych45 pracodawca, zwalniając pracownika,
rezygnuje z usług świadczonych przez niego na czas od momentu opuszczenia zakładu
pracy do momentu powrotu i włączenia się ponownie w rytm pracy zakładu. Wszystko
zatem, co mieści się w ramach tej przerwy (tj. wyjście z zakładu, załatwienie sprawy
i powrót do zakładu), należy do sfery prywatnych interesów pracownika. Pracownik
znajduje się w tej sferze już z chwilą wyjścia z pracy, a przerwa kończy się dopiero po
znalezieniu się pracownika z powrotem w miejscu pracy. Problem wydaje się więc nie
tylko trudny, ale i nierozstrzygnięty. Brak bowiem zwolennikom każdego z poglądów
jakiejś ultima ratio, która przeważyłaby szalę na korzyść jednego ze stanowisk.
Szukając tej ultima ratio, może należałoby sięgnąć do istoty (genezy) ochrony drogi do
pracy lub z pracy. U podstaw tej ochrony leżało bowiem „wyjęcie” ze sfery spraw pry-
watnych czynności udawania się do pracy i objęcie tej czynności ochroną szczególną na
równi z czynnościami ze sfery spraw służbowych. Ponadto fakt, że wypadek w drodze
do pracy lub z pracy i wypadek przy pracy to obecnie dwa odrębne rodzaje wypadków
z tej sfery, uzasadnia tezę, że należy wyróżniać sferę spraw służbowych, sferę spraw
prywatnych i czynność pokonywania przestrzeni między tymi sferami46. Pracownik po-
41 III URN 59/79 (OSNCP 1980, nr 7–8, poz. 147, LexisNexis nr 303502).
42 I PRN 21/85 (SP 1987, nr 9, s. 8).
43 II UKN 81/97 (OSNAPiUS 1997, nr 19, poz. 385, LexisNexis nr 325529).
44 T. Gleixner, Glosa do wyroku z 14 lipca 1966 r., „Nowe Prawo” 1967, nr 3; R. Kiełkowski, Wy-
padek w zatrudnieniu na tle orzeczenia SN z 14 lipca 1966 r., III PRN 13/66 i wywołanych nim komen-
tarzy, PiZS 1967, nr 11.
45 J. Pasternak, Wypadek w drodze w czasie przerwy w pracy w związku z załatwieniem sprawy
osobistej, PiZS 1967, nr 3; J. Jeż, Glosa do wyroku SN z 14 lipca 1966 r., III PRN 13/66, PiZS 1967, nr 3.
46 Zob. tabelę 6 „Ochrona niezdolności do pracy według kwalifikacji prawnej”.
zostający w sferze spraw służbowych, zanim znajdzie się w sferze spraw prywatnych,
podlega ochronie z tytułu pokonywania przestrzeni między tymi sferami.
Nie ma żadnych przeszkód, aby przestrzeń ta była pokonywana więcej niż raz dziennie
(a tym samym za każdym razem chroniona)47, jeżeli będzie to wynikało z rozkładu
czasu pracy, a w szczególności przerw w świadczeniu pracy. Przerwa taka może wy-
nikać z regulaminu pracy48 albo z innych przepisów49. Niezależnie od tego jednak, czy jej
podstawą jest regulamin pracy, czy indywidualne zezwolenie, przerwa oznacza przy-
zwolenie prawne na odbycie drogi do pracy lub z pracy więcej niż raz dziennie.
355 Należy więc przychylić się do tych poglądów orzecznictwa i literatury, które ochronę
drogi w czasie przerwy upatrują w zgodzie przełożonego50, jest w nich bowiem słuszna
myśl co do powiązania tej drogi z pracą, a nie ze sferą spraw prywatnych. Inaczej mó-
wiąc, pracownik, aby mógł załatwić sprawę prywatną, musi wcześniej wyjść z pracy
i ewentualnie do niej powrócić. Zgoda przełożonego obejmuje więc nie tylko zgodę na
załatwienie sprawy prywatnej w czasie przeznaczonym na pracę, ale i przede wszystkim
– zgodę na wcześniejsze odbycie drogi z pracy w celu udania się do urzędu, tj. wejścia
w sferę spraw prywatnych i ewentualnie dodatkowej drogi powrotnej do pracy (sfera
spraw służbowych).
Jak się więc wydaje, za prawidłowe należy uznać te (późniejsze) orzeczenia Sądu
Najwyższego, które kładły nacisk na fakt uzyskania zgody przełożonego. Nato-
miast w kwestii stwierdzeń zawartych w wyrokach Trybunału Ubezpieczeń Społecz-
nych z 9 września 1963 r. i Sądu Najwyższego z 17 stycznia 1986 r., że brak nie tylko
prawnych, ale i społecznych przesłanek do uznania, że pracownik w czasie przerwy
odbywa drogę z pracy i do pracy, należy odwołać się do dawno już wyrażonego po-
glądu R. Kiełkowskiego, który zauważył, że jeżeli „stara, humanistyczna zasada zaleca
zachodzące w prawie karnym wątpliwości tłumaczyć na korzyść oskarżonego, orzecz-
nictwo w sprawach ubezpieczeń społecznych winno w zakresie swej specyfiki wypra-
cowywać regułę interpretacyjną, że wątpliwości nasuwające się w stosowaniu jego
norm, należy tłumaczyć na korzyść pracownika”51. Stanowisko to wydaje się uzasad-
nione tym bardziej, że u podstaw ratio legis całokształtu norm prawa ubezpieczenio-
wego leży szeroko pojęta ochrona praw i interesów pracownika. Wymieniona reguła
interpretacyjna jest właśnie wyrazem tej ochrony, a przez to wskazówką dla kierunku
wykładni.
47 Por. cyt. wyrok SN z 9 września 1963 r.

48 Nie ulega wątpliwości, że pracownik, udając się podczas dwugodzinnej przerwy obiadowej
np. do domu, podlega ochronie z tytułu odbywania drogi „z pracy” i potem „do pracy”.
49 Za takie należy uznać np. rozporządzenie pozwalające na udzielenie pracownikowi zwolnień
od pracy.
50 Z tym że nadawanie jej charakteru polecenia służbowego jest zupełnie zbędne, zresztą należa-
łoby wówczas wypadek traktować jako wypadek przy pracy, a nie w drodze.
51 R. Kiełkowski, Wypadek w zatrudnieniu na tle orzeczenia SN z 14 lipca 1966 r., III PRN 13/66,
PiZS 1967, nr 11.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XVI
RODZAJE RYZYKA W UBEZPIECZENIU

RENTOWYM
1. RYZYKO NIEZDOLNOŚCI DO PRACY
1.1. Nazwa ryzyka
Sytuacja życiowa ubezpieczonego polegająca na utracie zdolności do zarobko- 356
wania, będąca przedmiotem ochrony udzielanej w ramach ubezpieczenia rento-
wego, przez długi czas była określana jako „inwalidztwo”. Terminem tym posługi-
wały się wszystkie obowiązujące w Polsce ustawy, poczynając od ustawy z 28 marca
1933 r. o ubezpieczeniu społecznem, poprzez dekret z 25 czerw ca 1954 r. o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin i ustawę z 23 stycznia
1968 r. o tym samym tytule, a na ustawie z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emery-
talnym pracowników i ich rodzin kończąc.
Konieczność zmiany nazwy ryzyka uzasadniano nieadekwatnością pojęcia „inwa-
lidztwo” do sytuacji będącej przedmiotem ochrony, co jest niewątpliwie słusznym ar-
gumentem. Samo bowiem słowo „inwalidztwo” pochodzi od łacińskiego wyrazu va-
lidus – zdrowy, silny, mocny, sprawny, a invalidus – to zatem ktoś chory, bezsilny, słaby.
W tym sensie „inwalida” to określenie potocznie stosowane w odniesieniu do człowieka
niesprawnego fizycznie lub psychicznie, człowieka ułomnego, co nie zawsze oznacza
człowieka niezdolnego do pracy.
Ustawy ubezpieczeniowe swego czasu przejęły to określenie, nadały mu jednak od-
mienną treść, uzupełnioną o element wpływu stanu zdrowia (niepełnosprawności) na
możliwość zarobkowania. Inwalidztwo zatem, jako określenie z aparatu pojęciowego
ubezpieczeń społecznych, odnosiło się nie tyle do człowieka chorego (ułomnego), ile
do człowieka, który wskutek tej choroby lub ułomności był trwale niezdolny do zarob-
kowania1. Ustawowe definicje inwalidztwa wyraźnie bowiem podkreślały, że inwalidą
jest osoba częściowo lub całkowicie niezdolna do wykonywania zatrudnienia z powodu
stałego lub długotrwałego naruszenia sprawności organizmu.
1 Tj. w sposób niedający się przewidzieć co do ustania tej niezdolności.

Z prawnego punktu widzenia stwierdzenie inwalidztwa oznaczało wynik oceny stanu

zdrowia i rozmiaru oraz rodzaju jego wpływu na zdolność do pracy (do dotychcza-
sowej pracy, do jakiejkolwiek pracy, częściowo lub całkowicie). W praktyce jednak po-
pulacja osób o statusie prawnym „inwalida” odzwierciedlała raczej stan zdrowia tych
osób, a nie ich sytuację w zakresie utraty zdolności do zarobkowania wywołaną tym
stanem. Renty inwalidzkie stanowiły bowiem aż 40% całego portfela wypłacanych
świadczeń. Winić za ten stan rzeczy zaczęto zarówno prawną konstrukcję tego ryzyka
dopuszczającą stwierdzenie inwalidztwa mimo braku elementu ekonomicznego2, jak
i samą nazwę powodującą, że lekarze oceniali często tylko stan zdrowia (inwalidztwo
biologiczne), mimo że definicja inwalidztwo biologiczne uznawała tylko za przyczynę
sytuacji chronionej (inwalidztwa prawnego). Zmiana nazwy z jednoczesnym usunię-
ciem z zakresu pojęciowego ryzyka sytuacji polegającej tylko na szczególnym naru-
szeniu sprawności organizmu miała zmienić ten stan rzeczy3.
357 „Niezdolność do pracy” jako nowa nazwa ryzyka też nie wydaje się najbardziej
odpowiednim terminem4. Nowe określenie, jakkolwiek bardziej adekwatne do
treści, nie wystarcza jednak do właściwego zidentyfikowania tego ryzyka. Tą samą
nazwą posługuje się bowiem także ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pie-
niężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa5. W celu roz-
dzielenia obu sytuacji uznawanych za ryzyko i nazywanych „niezdolność do pracy”
należałoby każdą z nich dookreślić albo przymiotnikiem, np. czasowa (lub przejściowa)
i trwała (lub długotrwała), albo jedną nazwać niezdolnością do pracy zasiłkową,
a drugą niezdolnością do zarobkowania lub rentową niezdolnością do pracy.
1.2. Konstrukcja ryzyka niezdolności do pracy

Omawiane ryzyko oznacza ochronę sytuacji, w której ubezpieczony jeszcze
przed osiągnięciem wieku emerytalnego stał się z powodu stanu zdrowia −
trwale, czyli na okres bliżej nieokreślony − niezdolny do zarabiania na swoje utrzy-
manie. Zajście tej sytuacji życiowej ubezpieczonego usuwa ubezpieczonego z grona
osób czynnych zawodowo i pozbawia go na zawsze albo na długie lata środków do eg-
zystencji osiąganych z pracy. Dlatego tak ważne jest określenie kryteriów konstruują-
cych treść i zakres tego ryzyka. Chodzi bowiem o to, aby z jednej strony nie ułatwiać
zakończenia kariery zawodowej osobom mogącym zarabiać na własne utrzymanie
mimo pewnych niedomagań organizmu, a z drugiej strony, aby nie zmuszać do pracy
osób, które ze względu na stan zdrowia nie mogą już pracować.
2 Do trzeciej grupy inwalidztwa mogły być zaliczane także osoby dotknięte szczególnym naru-
szeniem sprawności organizmu, nawet jeżeli naruszenia te nie ograniczały zdolności do wykony-
wania dotychczasowego zatrudnienia.
3 Jak się jednak wydaje, bardziej skuteczne byłoby przekonanie lekarzy, że inwalidztwo to po-
jęcie prawne (sytuacja życiowa), a nie pojęcie biologiczne. Podobnie np. rozumiane jest przez lekarzy
określenie „z ogólnego stanu zdrowia”. W nomenklaturze ubezpieczeń społecznych oznacza to zda-
rzenia zaszłe w sferze spraw prywatnych w odróżnieniu od tych ze sfery spraw zawodowych, ale
w praktyce orzeczniczej przekształca się to w udowadnianie, że przyczyną niezdolności do pracy jest
zakłócenie pracy wielu narządów, czyli ogólnie zły stan zdrowia.
4 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Nowe ujęcie inwalidztwa, PiZS 1997, nr 1; U. Jackowiak, „Niezdol-
ność do pracy” zastąpi „inwalidztwo”, PUSiG 1997, nr 7.

www.lexisnexis.pl
Rozdział XVI. Rodzaje ryzyka w ubezpieczeniu rentowym265
Według zalecenia nr 67 Międzynarodowej Organizacji Pracy z 1944 r. o zabez- 358

pieczeniu środków utrzymania sytuacja uzasadniająca prawo do renty inwalidz-
kiej ma polegać na niezdolności do kontynuowania zatrudnienia umożliwiającego uzy-
skiwanie dostatecznych środków utrzymania z powodu stanu wywołanego chorobą,
uszkodzeniem ciała, utratą organu lub zaprzestaniem jego funkcjonowania. W Kon-
wencji nr 102 MOP inwalidztwo zostało zdefiniowane jako: „niezdolność do wykony-
wania jakiejkolwiek działalności zawodowej w ustalonym stopniu, jeżeli można przy-
puszczać, iż niezdolność ta będzie trwała lub jeżeli istnieje ona nadal po wykorzystaniu
prawa do zasiłku chorobowego” (art. 54). Na uwagę zasługuje też określenie inwalidy
w zaleceniu nr 99 MOP z 1955 r. Według tego dokumentu inwalidą jest osoba, której
szanse otrzymania lub zachowania zatrudnienia są ograniczone przez zmniejszenie
zdolności fizycznej lub psychicznej.
W konstruowaniu treści ryzyka niezdolności do pracy istotną rolę odgrywa po- 359
łączenie elementu biologicznego (stan zdrowia) i elementu ekonomicznego
(utrata zdolności do zarobkowania). Na element biologiczny ryzyka składają się takie
czynniki jak: charakter i przebieg procesów chorobowych oraz ich wpływ na stan
czynnościowy organizmu, sprawność psychofizyczna organizmu oraz stopień przy-
stosowania organizmu do ubytków anatomicznych. Element ekonomiczny (utrata
zdolności do zarobkowania) to ocena, czy dana osoba dysponuje możliwościami
i sprawnościami niezbędnymi do zaangażowania sił w proces pracy, czy już te zdol-
ności utraciła.
Konstruowanie ryzyka niezdolności do pracy powinno się zatem dokonywać za pomocą 360
takich kryteriów jak: posiadane kwalifikacje, zawód, wykonywane zatrudnienie i wa-
runki pracy, osiągane zarobki oraz możliwość dalszego wykonywania zatrudnienia,
możliwość całkowitego lub częściowego przywrócenia zdolności do wykonywania za-
trudnienia w wyniku leczenia i rehabilitacji albo w wyniku przekwalifikowania, po-
trzeba pomocy innej osoby w spełnianiu codziennych czynności, a także wiek i płeć
ubezpieczonego.
Obejmowanie ochroną w ramach ryzyka niezdolności do pracy zarówno sytuacji utraty 361
zdolności do wykonywania jakiejkolwiek pracy, jak i tylko utraty zdolności do pracy
zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami, oraz okoliczność, że utrata tej zdolności może
być całkowita lub częściowa, sprawia, że ma ono różne stopnie (poziomy) niezdolności.
Stopniowalność ryzyka wyraża się z reguły w formie podziału na grupy6 albo na ro-
dzaje7, który to podział decyduje o zakresie ochrony w ramach tego ryzyka, kto bo-
wiem jest niezdolny do zatrudnienia tylko w swoim zawodzie, lecz może wykonywać
inną, niżej kwalifikowaną pracę, otrzymuje niższą rentę, kto jest niezdolny do jakiego-
kolwiek zatrudnienia – wyższą.
Rozróżnianie odmiennych postaci (stopni) ryzyka ma istotne znaczenie praktyczne.
Pozwala bowiem nabyć prawo do renty, gdy niezdolność do pracy niższego stopnia
z powodu dawnego schorzenia powstała przed podjęciem zatrudnienia, a niezdolność
6 Do 1997 r. były to: grupa pierwsza i grupa druga różniące się zakresem elementu biologicznego
i grupa trzecia różniąca się od nich zakresem elementu ekonomicznego.

7 Tak ustawa emerytalna, rozróżniając całkowitą i częściową niezdolność do pracy.
wyższego stopnia (pogorszenie stanu zdrowia8) – po podjęciu zatrudnienia. Ryzyko

niezdolności zajdzie wówczas w czasie trwania ubezpieczenia.
Przy konstruowaniu ryzyka niezdolności do pracy mogą być też uwzględniane
okoliczności doznania uszkodzenia zdrowia. Tak np. ustawa z 28 marca
1933 r. o ubezpieczeniu społecznem inaczej (korzystniej) konstruowała ryzyko inwa-
lidztwa wskutek wypadku przy pracy, uznając za inwalidę tego ubezpieczonego, który
utracił co najmniej 10% zdolności do zarobkowania, podczas gdy dla inwalidztwa
z ogólnego stanu zdrowia wymagano utraty 33% zdolności do pracy.
Korzystniej ujmowane było też inwalidztwo wojenne lub w związku ze służbą woj-
skową w przedwojennych ustawach zaopatrzeniowych9. Uznawały one za inwalidę
żołnierza, który utracił 15% zdolności zarobkowej.
W ujęciu wszystkich powojennych ustaw ubezpieczeniowych przy konstruowaniu ry-
zyka inwalidztwa nie miała znaczenia jego przyczyna (związek z pracą, udział w wojnie
itp.). Także obecna definicja niezdolności do pracy zawarta w art. 12 ustawy emery-
talnej ma zastosowanie ogólnie, tj. zarówno wtedy, gdy przyczyną niezdolności są
schorzenia ogólne, jak i wówczas, gdy stan zdrowia ma związek z pracą lub udziałem
w wojnie. Sytuacja, w której te same uszkodzenia biologiczne byłyby oceniane od-
miennie, zależnie od okoliczności ich powstania, byłaby niezrozumiała dla osób ubie-
gających się o świadczenia i rodziłaby w nich poczucie nierównego i niesprawiedliwego
traktowania10.
362 Taką samą treść, ale o węższym zakresie, ma ryzyko niezdolności do pracy
w ubezpieczeniu rolniczym. Ubezpieczenie to chroni tylko całkowitą niezdol-
ność do pracy w gospodarstwie rolnym.
Zachowano natomiast odmienne ujęcie ryzyka niezdolności w systemie za
opatrzenia służb mundurowych. W tym przypadku chodzi bowiem o niezdol-
ność do służby, która albo jest, albo jej nie ma. Rentę w tym systemie otrzyma więc
osoba nawet całkowicie zdolna do pracy, jeżeli jest niezdolna do służby.
363 W naszym systemie prawnym mamy zatem trzy odmienne treści (zakresy) ryzyka
określające ochronę w razie niezdolności do zarobkowania, tj. niezdolność do pracy
obowiązującą w systemie powszechnego ubezpieczenia społecznego, niezdolność do
pracy w gospodarstwie rolnym i niezdolność do służby obowiązującą w systemie za-
opatrzenia służb mundurowych11.
8 W ramach tego samego stopnia celowi temu służy konstrukcja tzw. pogorszenia stanu zdrowia,
tj. powstanie nowej niezdolności tego samego stopnia w wyniku dodatkowego schorzenia.
9 Były to ustawy: z 18 marca 1921 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych i ich ro-
dzin oraz o zaopatrzeniu rodzin po poległych i zmarłych, których śmierć znajduje się w związku przy-
czynowym ze służbą wojskową (Dz.U. Nr 32, poz. 195), oraz z 17 marca 1932 r. o zaopatrzeniu inwa-
lidzkim (Dz.U. Nr 22, poz. 170 ze zm.).
10 H. Pławucka, Inwalidztwo w systemie ubezpieczeń społecznych, Materiały Konferencji Naukowej,
Burzenin 1980.
11 Niezdolność do pracy jest w tym systemie kryterium zakresu ochrony (grupy inwalidzkiej).
www.lexisnexis.pl
1.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy

Ryzyko niezdolności do pracy ( dawniej „inwalidztwo”) to sytuacja życiowa ubezpie-
czonego polegająca na stwierdzonej przeszkodzie w zarobkowaniu na dotychczasowym
poziomie, mającej charakter zdrowotny.
Definicja inwalidztwa zawarta w ustawie z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu 364
społecznem za inwalidę uważała tego, kto nie był zdolny do zarobienia okreś
lonej części zarobków osoby zdolnej do pracy o podobnym wykształceniu i uzdolnie-
niach (art. 154 ust. 1 i 2 cyt. ustawy). Niezależnie od stanu zdrowia za inwalidę uzna-
wano osobę, która ukończyła 65 lat życia, a po ukończeniu 60 lat – pod warunkiem
przebycia w ubezpieczeniu 750 tygodni składkowych z odpowiednią składką12.
Inwalidą w rozumieniu dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin, ustawy z 23 stycznia 1968 r. o tym samym
tytule oraz ustawy z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emerytalnym pracowników
i ich rodzin była osoba, która z powodu stałego lub długotrwałego naruszenia spraw-
ności organizmu była całkowicie lub częściowo niezdolna do wykonywania zatrud-
nienia. W zależności od stopnia i zakresu niezdolności do wykonywania zatrudnienia
i ewentualnej niezdolności do samodzielnej egzystencji, inwalidztwo dzieliło się na
trzy grupy (zob. schemat 11).
12 Składkę tę określał art. 220 pkt 2 lit. a u.s.u.s.

Schemat 11. Konstrukcja ryzyka inwalidztwa
Inwalidztwo
I grupy II grupy III grupy

całkowita niezdolność do pracy całkowita niezdolność do pracy częściowa niezdolność do pracy
+ niezdolność do samodzielnej
egzystencji
częściowa
całkowita
niezdolność szczególne
niezdolność
do wykonywania naruszenie
do wykonywania
dotychczasowego sprawności
dotychczasowego
zatrudnienia organizmu, nawet
zatrudnienia
przy zachowa- jeżeli naruszenia
przy zachowa-
niu zdolności te nie ograniczają
niu zdolności
do wykonywania zdolności do
do wykonywania
dotychczasowego wykonywania
innego niżej
zatrudnienia dotychczasowego
kwalifikowanego
w zmniejszonym zatrudnienia
zatrudnienia
zakresie
www.lexisnexis.pl
renta inwalidzka I grupy renta inwalidzka II grupy renta inwalidzka III grupy
(stała lub okresowa) (stała lub okresowa) (stała lub okresowa)

Artykuł 12 ustawy emerytalnej za niezdolną do pracy uznaje osobę, która

całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu
naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po
przekwalifikowaniu.
Całkowicie niezdolna do pracy jest osoba, która utraciła zdolność do wykonywania
jakiejkolwiek pracy. Częściowo niezdolna do pracy jest natomiast osoba, która
w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwa-
lifikacji.
Całkowita lub częściowa niezdolność do pracy może być niezdolnością trwałą lub 365
okresową13. Okresowa niezdolność do pracy tym się różni od niezdolności cza-
sowej (będącej ryzykiem ubezpieczenia chorobowego), że nie ma pewności co do jej ustą-
pienia w dającej się przewidzieć przyszłości14, co nie znaczy, iż niezdolność do pracy nie
może ustać15. Z tego względu niezdolność do pracy orzeka się na okres nie dłuższy niż
5 lat (niezdolność okresowa). Niezdolność do pracy orzeka się na okres dłuższy niż 5 lat
(niezdolność trwała), jeżeli według wiedzy medycznej nie ma rokowań co do odzyskania
zdolności do pracy przed upływem tego okresu (zob. schemat 12).
Schemat 12. Konstrukcja ryzyka niezdolności do pracy
niezdolność do pracy
(utrata zdolności + brak rokowań)
całkowita częściowa
– utrata zdolności – znaczny stopień utraty
do wykonywania zdolności do pracy zgodnej
jakiejkolwiek pracy z kwalifikacjami
orzeczona orzeczona orzeczona orzeczona

na okres > 5 lat na okres < 5 lat na okres > 5 lat na okres < 5 lat
„trwała” „okresowa” „trwała” „okresowa”
celowość
przekwalifikowania
renta renta renta renta renta

stała okresowa stała szkoleniowa okresowa
13 Zob. art. 59 ustawy emerytalnej; nie są to jednak pojęcia definiowane.

14 Czasowa niezdolność do pracy jest w założeniu niezdolnością przejściową.
15 Należy zauważyć, że wcześn iej obowiązujące przepisy również dzieliły inwalidztwo na trwałe
(stałe) lub okresowe. Podział ten wiązał się jednak ze stałym lub długotrwałym naruszeniem spraw-
ności organizmu. Rokowania dotyczyły zatem odzyskania sprawności organizmu, a obecnie dotyczą
odzyskania zdolności do pracy, co wydaje się rozwiązaniem bardziej logicznym.
366 Ocena całkowitej niezdolności do pracy jest odnoszona do pracy w warunkach normal-
nych. Zachowanie zdolności do pracy w warunkach i na stanowiskach specjalnie do
tego przystosowanych16 nie stoi na przeszkodzie do uznania danej osoby za całkowicie
niezdolną do pracy (art. 13 ust. 4 ustawy emerytalnej). Możliwe jest łączenie przez tę
osobę prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i zarobku z tytułu
pracy wykonywanej na zasadach określonych w przepisach ustawy o rehabilitacji za-
wodowej i społecznej oraz o zatrudnianiu osób niepełnosprawnych.
Nie jest natomiast możliwe podjęcie pracy w warunkach normalnych przez osobę ma-
jącą orzeczoną całkowitą niezdolność do pracy. Podjęcie takiego zatrudnienia byłoby
wyrazem rozbieżności między stanem faktycznym (zdolność do pracy w warunkach
normalnych) a stanem prawnym (orzeczona całkowita niezdolność do pracy w warun-
kach normalnych). W efekcie należałoby dokonać na nowo oceny zdolności do pracy
danego ubezpieczonego i ewentualnie dokonać zmiany kwalifikacji.
367 W przypadku częściowej niezdolności do pracy sytuacją chronioną jest utrata
w znacznym stopniu zdolności do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwali-
fikacji przy zachowaniu zdolności do innej, niżej kwalifikowanej pracy. Uznanie tej sy-
tuacji za ryzyko ubezpieczeniowe ma to znaczenie, że ubezpieczony o wysokich kwali-
fikacjach po utracie zdolności wykorzystywania tych kwalifikacji, stojąc przed
perspektywą braku środków do życia, nie jest zmuszany do podejmowania pracy niżej
kwalifikowanej, ale ma prawo do renty17.
Okoliczność, że treścią ryzyka jest utrata zdolności do wykonywania pracy zgodnej
z posiadanymi kwalifikacjami, ma ten skutek, że ryzyko będzie zachodzić (świadczenie
może przysługiwać) także wtedy, kiedy rencista (wykorzystując zachowaną zdolność
do pracy) podejmie pracę, i to niekoniecznie w zakładzie pracy chronionej. Inaczej mó-
wiąc, podjęcie przez osobę częściowo niezdolną do pracy zatrudnienia w przedsiębior-
stwie, które nie jest zakładem pracy chronionej, nie może samo przez się wywoływać
wątpliwości co do zgodności stanu faktycznego ze stanem prawnym18.
Podjęta praca nie musi być pracą inną niż ta, do której ubezpieczony stał się częściowo
niezdolny. Może być to także praca dotychczasowa, ale wykonywana w rozmiarze od-
powiadającym tej zachowanej zdolności do pracy zgodnej z kwalifikacjami19.
368 Występowanie niezdolności do pracy w postaci niezdolności całkowitej lub częściowej
sprawia, że pojawia się problem, czy mamy do czynienia z dwiema postaciami
jednolitego ryzyka niezdolności, czy z dwoma rodzajami ryzyka niezdolności20.
16 Określonych w ustawie z 27 sierpn ia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrud-
nianiu osób niepełnosprawnych (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 127, poz. 721 ze zm.).
17 Jeżeli orzeczono celowość przekwalifikowania, będzie to renta szkoleniowa.
18 Znaczenie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełno-
sprawnych polega na ułatwianiu rencistom znalezienia pracy, co umożliwiałoby im nabycie upraw-

nień emerytalnych, ale nie może oznaczać zakazu pracy poza zakładem pracy chronionej.
19 Wykorzystywanie tej zachowanej zdolności powinny wspierać zasady łączenia renty z zarob-
kiem, co u nas niestety nie występuje. Zasady te są takie same dla rencistów i emerytów.
20 Problem ten w dwojaki sposób był też postrzegany w orzecznictwie, np. w orzeczeniu
z 18 stycznia 2008 r., II UK 87/07 (OSNP 2009, nr 5–6, poz. 72, LexisNexis nr 2015326), Sąd Naj-
wyższy przyjął jedno ryzyko w dwóch postaciach, natomiast w orzeczeniu z 17 kwietnia 2008 r.,
II UK 186/07 (OSNP 2009, nr 13–14, poz. 184, LexisNexis nr 2046125), Sąd Najwyższy uznaje dwa
odrębne ryzyka.
www.lexisnexis.pl
Różnica koncepcji ma wymiar praktyczny. Jeśli bowiem przyjąć, że są to dwa

odrębne rodzaje ryzyka, to ustanie niezdolności do pracy jednego rodzaju musi
oznaczać ustanie prawa do renty z tytułu tej niezdolności (świadczenie wypłaca się tak
długo, jak długo zachodzi ryzyko). Następna niezdolność do pracy byłaby już nowym
ryzykiem i wymagałaby oceny, czy są spełnione warunki nabycia prawa do renty,
nawet gdyby między niezdolnościami nie było przerwy.
Odrębność ryzyka oznaczałaby też, że od nowa należałoby ustalić nie tylko prawo, ale
też wysokość świadczenia (a więc przy ustalaniu podstawy należałoby zastosować
art. 21 ust. 1 pkt 1 ustawy emerytalnej, a przy ustalaniu kwoty stałej przyjąć aktualną
kwotę bazową).
Przyjęcie natomiast koncepcji jednego ryzyka w dwóch postaciach oznaczałoby, że
w razie przejścia jednej niezdolności w drugą następowałoby tylko dostosowanie wyso-
kości świadczenia do rodzaju renty. Każda natomiast nowa niezdolność do pracy (po
przerwie) byłaby już, tak jak przy koncepcji odrębnego ryzyka, nowym ryzykiem wy-
magającym ponownej oceny prawa do renty.
Obie koncepcje mogą też dopuszczać możliwość przywrócenia prawa do renty21, jeżeli
przerwa między niezdolnościami nie przekraczała określonego czasu22.
W stanie prawnym przed 1 października 2003 r. jednakowe warunki nabywania
prawa w obu odmianach niezdolności sprawiały, że obie koncepcje były jedna-
kowo możliwe do przyjęcia (stąd niejednolitość orzecznictwa). Korzystniejsza jednak
dla ubezpieczonego była koncepcja jednego ryzyka w dwóch postaciach.
Sytuacja uległa zmianie po złagodzeniu (od 1 października 2003 r.) warunków naby- 369
wania prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy polegających na tym,
że ustawodawca w stosunku do osób, które udowodniły okres składkowy i nieskład-
kowy 20 lat dla kobiety i 25 lat dla mężczyzny, zrezygnował z wymogu, aby niezdol-
ność do pracy powstała w czasie ubezpieczenia albo nie później niż w ciągu 18 mie-
sięcy od ustania tych okresów23.
Odmienne warunki nabywania prawa do renty z tytułu całkowitej niezdolności
do pracy sugerują, że mamy do czynienia z dwoma rodzajami ryzyka niezdolności do
pracy. Taki pogląd wyraził Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów w uchwale z 16 kwiet-
nia 2009 r., II UZP 1/0924.
W konsekwencji ustanie jednego rodzaju niezdolności do pracy oznaczałoby ustanie
prawa do renty i konieczność nabycia prawa od początku w razie powstania innego ro-
21 Czyli niebadania spełniania warunków nabycia prawa na dzień powstania ponownej niezdol-
ności do pracy.
22 W naszym prawie jest to art. 61 ustawy emerytalnej.
23 Osoba całkowicie niezdolna do pracy z 20/25-letnim okresem składkowym i nieskładkowym na-
będzie zatem prawo do renty bez konieczności spełniania warunku czasu zajścia zdarzenia (niezdol-
ności do pracy). Osoba całkowicie niezdolna do pracy nielegitymująca się 20/25-letnim stażem i osoba
częściowo niezdolna do pracy muszą już spełnić wszystkie warunki, a mianowicie: stażu ubezpiecze-
niowego, „gęstości” zatrudnienia (czyli wymóg, aby żądane 5 lat okresów składkowych i nieskładko-
wych przypadały w ciągu ostatniego 10-lecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę) i warunek zajścia
zdarzenia w okresie ubezpieczenia albo przed upływem 18 miesięcy od ustania ubezpieczenia.
24 OSNP 2009, nr 19–20, poz. 263.
dzaju niezdolności do pracy, nawet jeśli między nimi nie byłoby przerwy. Artykuł 61
ustawy emerytalnej nie miałby przy tej koncepcji zastosowania, bo przywrócić można
tylko prawo wcześniej nabyte.
370 Koncepcji dwóch ryzyk nie można przyjąć, ponieważ odmienne warunki nabywania
prawa dotyczą nie rodzaju niezdolności do pracy, ale określonej grupy ubezpieczo-
nych25. Ubezpieczeni nienależący do tej grupy muszą spełniać takie same warunki nie-
zależnie od tego, czy zachodzi sytuacja całkowitej niezdolności do pracy czy niezdol-
ności ograniczonej. Warunek posiadania 20/25 lat stażu ubezpieczeniowego nie
powinien być zatem odczytywany jako wyodrębnienie ryzyka całkowitej niezdolności
do pracy, ale jako ułatwienie określonej grupie ubezpieczonych nabycia prawa do renty
w razie powstania całkowitej niezdolności do pracy. Nadto ułatwienie nabycia prawa
do renty niektórym ubezpieczonym nie powinno powodować pogorszenia ich sytuacji
w razie zmiany postaci niezdolności do pracy. A taki jest efekt omawianej uchwały.
Należy zatem pozostać przy koncepcji jednego ryzyka niezdolności do pracy
w dwojakiej postaci i w konsekwencji przywracania tego prawa (art. 61 ustawy eme-
rytalnej), a nie ustalania od nowa prawa do renty, jeśli kolejna niezdolność powstała
przed upływem 18 miesięcy od ustania poprzedniej26, tym bardziej że ustawodawca
nie uzależnia stosowania art. 61 od tego, aby kolejna niezdolność do pracy była konty-
nuacją poprzedniej (z tej samej przyczyny), ani też od tego, aby była tego samego
stopnia.
Reasumując, ryzykiem w ubezpieczeniu rentowym jest niezdolność do pracy jako
określona sytuacja życiowa. Ryzyko to występuje w dwóch odmianach (typach),
tj. w postaci całkowitej niezdolności albo częściowej niezdolności. Jeżeli jedna po-
stać przechodzi w drugą, to mamy do czynienia z tą samą niezdolnością (tym samym
ryzykiem), ale w innym stopniu. Do zmiany postaci (stopnia) może dojść w trakcie
trwania niezdolności danego rodzaju albo po jakiejś przerwie. Niezdolność powstała
po przewie jest nowym ryzykiem wymagającym oceny z punktu widzenia prawa do
ochrony. Ustawodawca przyjmuje jednak (art. 61 ustawy emerytalnej), że jeżeli
przerwa jest krótsza niż 18 miesięcy, to nowa niezdolność nie jest nowym ryzykiem, ale
kontynuacją poprzedniego. Nie ustala się więc prawa od nowa, ale przywraca prawo
wcześniej nabyte.
1.4. Tryb stwierdzania zajścia ryzyka

371 Ustawa z 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emery-
talnym i ubezpieczeniu społecznym27 zmieniła nie tylko nazwę i treść ryzyka
utraty zdolności do zarobkowania, ale także zreorganizowała orzecznictwo lekarskie
do celów rentowych. W miejsce bowiem komisji lekarskich ds. inwalidztwa i zatrud-
nienia wprowadzono jednoosobową instytucję lekarza orzecznika. Intencją ustawo-
dawcy było to, aby nowa organizacja orzecznictwa o niezdolności do pracy zwiększyła
25 To jest osób mających 20/25 lat okresów składkowych i nieskładkowych.

26 Biorąc pod uwagę w szczególności warunek czasu zajścia zdarzenia, prawo do renty mogłoby
nie zostać nabyte, jeżeli kolejna niezdolność będzie niezdolnością częściową.
27 Dz.U. Nr 100, poz. 461; nieobowiązująca.
www.lexisnexis.pl
odpowiedzialność lekarzy orzeczników za wydane orzeczenie. Po wydaniu orzeczenia

o istnieniu (lub braku) niezdolności do pracy organ rentowy wydawał decyzję, od
której ubezpieczony mógł się odwołać do sądu.
Ten jednostopniowy tryb orzekania o niezdolności do pracy przejęła ustawa
z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS. Jednakże z dniem 1 stycznia
2005 r. powrócono do dwuinstancyjnego trybu postępowania w sprawach ustalenia
niezdolności do pracy, wprowadzając możliwość odwołania się od orzeczenia lekarza
orzecznika do komisji lekarskiej ZUS28.
Lekarz orzecznik działa w oddziale ZUS. Lekarzem orzecznikiem może być tylko 372
lekarz mający odpowiednią specjalizację, który ponadto odbył przeszkolenie
w zakresie ustalonym przez naczelnego lekarza ZUS.
Lekarz orzecznik wydaje orzeczenie na wniosek właściwej jednostki organizacyjnej od-
działu ZUS. Ubezpieczony nie jest zatem uprawniony do złożenia wniosku o ustalenie
niezdolności do pracy bezpośrednio do lekarza orzecznika. Lekarz orzecznik dokonuje
w formie orzeczenia oceny niezdolności do pracy i jej stopnia oraz ustala:
1) datę powstania niezdolności do pracy,
2) trwałość lub przewidywany okres niezdolności do pracy,
3) związek przyczynowy niezdolności do pracy lub śmierci z określonymi okoliczno-
ściami,
4) niezdolność lub przewidywalny okres niezdolności do samodzielnej egzystencji,
5) celowość przekwalifikowania zawodowego29.
Orzeczenie wydawane jest po przeprowadzeniu bezpośredniego badania osoby ubiega-
jącej się o świadczenie oraz na podstawie posiadanej dokumentacji. Lekarz może wydać
orzeczenie również bez badania osoby zainteresowanej, jeśli posiadana dokumentacja
jest wystarczająca do wydania orzeczenia. Jeżeli stan zdrowia uniemożliwia osobie
ubiegającej się o rentę osobiste stawienie się na badanie, może ono być przeprowadzone
w miejscu pobytu tej osoby. Niezgłoszenie się natomiast na badania bez uzasadnionej
przyczyny lub niewyrażenie zgody na badanie w miejscu pobytu spowoduje odstą-
pienie od dalszego postępowania w sprawie.
Przy orzekaniu o niezdolności do pracy lekarz orzecznik jest związany:
1) orzeczeniem wojskowych komisji lekarskich w zakresie:
a) związku zranień, kontuzji i innych obrażeń lub chorób z działaniami wojennymi
lub mającymi charakter wojennych, ze służbą wojskową albo z przymusowym
zatrudnieniem żołnierzy zastępczej służby wojskowej,
b) związku śmierci żołnierza z działaniami wojennymi lub mającymi charakter wo-
jennych albo ze służbą wojskową oraz związku śmierci żołnierza zwolnionego ze
służby, jeżeli śmierć nastąpiła w wojskowym zakładzie leczniczym;
2) decyzją organu Państwowej Inspekcji Sanitarnej w zakresie stwierdzenia choroby
zawodowej;
28 Art. 14 ust. 2a ustawy emerytalnej dodany ustawą z 20 kwiet

nia 2004 r. o zmianie ustawy
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U.
Nr 121, poz. 1264).
3) ustaleniem dyrektora wojewódzkiego urzędu pracy o braku możliwości przekwali-

fikowania zawodowego;
4) orzeczeniem lekarza uprawnionego do przeprowadzania badań w zakresie zdol-
ności do pracy na stanowiskach związanych z bezpieczeństwem ruchu kolejowego.
373 Od orzeczenia lekarza orzecznika osobie zainteresowanej przysługuje sprzeciw
do komisji lekarskiej ZUS w terminie 14 dni od dnia doręczenia tego orzeczenia.
Komisja lekarska nie rozpatruje sprzeciwu wniesionego po terminie, chyba że Zakład
w uzasadnionych przypadkach uwzględni wniosek osoby zainteresowanej i przywróci
termin do wniesienia sprzeciwu.
Prezes Zakładu może natomiast w terminie 14 dni od dnia wydania orzeczenia zgłosić
zarzut wadliwości orzeczenia i przekazać sprawę do rozpatrzenia komisji lekarskiej.
Komisja lekarska, rozpatrując sprzeciw lub zarzut wadliwości, dokonuje oceny niezdol-
ności do pracy i jej stopnia oraz na nowo ustala okoliczności ustalone wcześniej przez
lekarza orzecznika30.
Orzeczenie komisji lekarskiej albo orzeczenie lekarza orzecznika, od którego nie wnie-
siono sprzeciwu lub co do którego nie zgłoszono zarzutu wadliwości, stanowi dla or-
ganu rentowego podstawę do wydania decyzji w sprawie świadczeń przewidzianych
w ustawie, do których prawo jest uzależnione od stwierdzenia niezdolności do pracy
oraz niezdolności do samodzielnej egzystencji.
374 Odwołanie do sądu31 od decyzji ZUS w kwestii prawa do renty z tytułu nie-
zdolności do pracy przysługuje zatem dopiero wówczas, gdy zostanie wyczer-
pany tryb ustalania zajścia ryzyka (zdarzenia) ubezpieczeniowego, jakim jest nie-
zdolność do pracy. Ustalenie zajścia ryzyka niezdolności do pracy wymaga przede
wszystkim wiedzy medycznej. Z tego względu niezbędne jest wyczerpanie przez za-
interesowanego „dwuinstancyjnego” trybu postępowania lekarskiego. Inaczej mó-
wiąc, intencją ustawodawcy było, aby do sądu trafiły tylko sprawy zbadane wcześn iej
przez komisję lekarską. Zgodnie więc z art. 4779 § 31 k.p.c. sąd odrzuca odwołanie od
decyzji ZUS, jeżeli zainteresowany nie wniósł sprzeciwu od orzeczenia lekarza
orzecznika i odwołanie jest oparte wyłącznie na zarzutach dotyczących tego orzecz-
nika (zob. schemat 13).
Cel, jaki przyświecał ustawodawcy, nie oznacza zatem, że odrzucenie odwołania
kończy postępowanie w sprawie i czyni decyzję ZUS odmawiającą prawa do renty de-
cyzją prawomocną. Byłaby to zbyt surowa kara dla osób, które z różnych względów nie
złożyły sprzeciwu (termin jest dość krótki, ponadto wiele osób ma większe zaufanie do
sądów i bezpośrednio tam woli skierować odwołanie32.
30 Wyliczone w art. 14 ust. 1 ustawy emerytalnej.

31 Pierwszą instancją w sprawach rentowych jest okręgowy sąd pracy i ubezpieczeń społecz-
nych.
32 Zgodnie z uchwałą SN z 15 marca 2006 r., II UZP 17/05 (OSP 2007, nr 5, poz. 58, LexisNexis
nr 402599) sprzeciw od orzeczenia należy także złożyć, jeśli ubezpieczony nie zgadza się z datą po-
wstania niezdolności do pracy, jakkolwiek data decyduje o spełnieniu warunku czasu zajścia zda-
rzenia, a nie o samym zajściu zdarzenia (ryzyka). Kontrola prawidłowości oceny spełnienia przez
ubezpieczonego warunków nabycia prawa należy do sądu. W praktyce zdarzają się przypadki, że
ubezpieczony nie zdaje sobie sprawy ze znaczenia daty powstania niezdolności i nie odwołuje się od
www.lexisnexis.pl
Zgodnie z art. 4779 § 31 zdanie drugie k.p.c., jeżeli odwołanie opiera się na zarzucie
nierozpatrzenia (nieuwzględnienia) wniosku o przywrócenie terminu do wniesienia
sprzeciwu, a sąd uzna, że niezachowanie terminu nastąpiło z przyczyn niezależnych
od zainteresowanego, uchyla decyzję i przekazuje sprawę organowi rentowemu, który
kieruje sprzeciw do komisji lekarskiej. Jeżeli odwołanie do sądu zawiera nowe okolicz-
ności (dotyczące stanu zdrowia), organ rentowy przekazuje sprawę ponownie do le-
karza orzecznika (art. 4779 § 21 k.p.c.).
Schemat 13. Procedura orzekania o niezdolności do pracy
nie ma sprzeciwu jest sprzeciw

orzeczenie
w terminie lekarza orzecznika ZUS w terminie
wniosek
o przywrócenie uwzględniony orzeczenie
terminu komisji lekarskiej
nieuwzględniony
decyzja ZUS
nie wniesiono
odwołania
decyzja ZUS decyzja

staje się
prawomocna
odwołanie
do sądu wniesiono
odwołanie
bez zarzut nieuwzględnie- zawiera

nowych nia wniosku o przy- nowe
okoliczności wrócenie terminu okoliczności
sąd zawiera nie ma

odrzuca uchyla nowe nowych
odwołanie decyzję okoliczności okoliczności
jeżeli sąd uchyli
decyzję ZUS,
przywrócenie terminu ZUS kieruje sprzeciw ZUS przekazuje ZUS
do sprzeciwu (art. 14 do komisji lekarskiej sprawę do lekarza przekazuje
ust. 2c ustawy (art. 4779 § 31 k.p.c. orzecznika sprawę
emerytalnej) in fine) art. 4779 § 21 k.p.c. do sądu
(pozytywnego) orzeczenia o niezdolności, ale dopiero od decyzji organu rentowego odmawiającej mu

prawa do renty z powodu niespełnienia czasu zajścia ryzyka. Niemniej jednak uchwała spotkała się
z aprobatą w literaturze.
2. NIEZDOLNOŚĆ DO SAMODZIELNEJ EGZYSTENCJI

375 Zgodnie z art. 13 ust. 5 ustawy emerytalnej w przypadku stwierdzenia naruszenia
sprawności organizmu w stopniu powodującym konieczność stałej lub długotrwałej
opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych orzeka
się niezdolność do samodzielnej egzystencji, co uzasadnia prawo rencisty do do
datku pielęgnacyjnego.
Za podstawowe potrzeby życiowe uważa się, w ujęciu art. 4 ust. 4 ustawy
z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu
osób niepełnosprawnych33, przede wszystkim samoobsługę, poruszanie się i komuni-
kowanie się.
376 W stanie prawnym obowiązującym do 1 września 1997 r. niezdolność do samo
dzielnej egzystencji była elementem składowym pojęcia pierwszej grupy
inwalidztwa. Element ten odróżniał pierwszą i drugą grupę inwalidztwa, w których
element ekonomiczny był jednakowy. Obie grupy obejmowały zatem osoby o całko-
witej niezdolności do pracy. O zaliczeniu do pierwszej grupy przesądzało istnienie
także niezdolności do samodzielnej egzystencji (większy element biologiczny). Inwa-
lidą pierwszej grupy była zatem osoba mająca stwierdzone te dwie niezdolności.
377 Stan prawny w tej kwestii uległ zmianie po wejściu w życie ustawy z 28 czerwca 1996 r.
o zmianie niektórych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu spo-
łecznym34. Ustawa ta zastąpiła ryzyko inwalidztwa z podziałem na trzy grupy niezdol-
nością do pracy z podziałem na całkowitą i częściową, przy czym w nowym podziale
orzeczony stan niezdolności do samodzielnej egzystencji nie decyduje już o rodzaju
renty z tytułu niezdolności do pracy. Należy więc stwierdzić, że nastąpiło wydzielenie
ryzyka niezdolności do samodzielnej egzystencji z ryzyka niezdolności do pracy
(dawniej inwalidztwa I grupy) i nadanie mu odrębnego bytu, czyli sytuacji chronionej
innym świadczeniem (dodatkiem pielęgnacyjnym)35.
Uznanie obu sytuacji za odrębne ryzyka nie zostało jednak dokonane konsekwentnie.
Ustawodawca nie zsynchronizował z tą słuszną koncepcją treści art. 75 ustawy emery-
talnej, według którego dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie uznanej jednocześnie
za całkowicie niezdolną do pracy. Niezdolność do samodzielnej egzystencji nie może
zatem zostać skutecznie36 orzeczona w odniesieniu do emeryta, który nie ukończył
75 lat, jeżeli jednocześnie nie zostanie stwierdzona całkowita niezdolność do pracy,
jakkolwiek orzekanie o niezdolności do pracy u emeryta jest mało logiczne, natomiast
o niezdolności do samodzielnej egzystencji często potrzebne. Emeryt, który znajdzie
się w sytuacji niemożności samodzielnej egzystencji (np. z powodu choroby stawów
utrudniającej poruszanie się, robienie zakupów itp.), nie otrzyma dodatku pielęgnacyj-
nego, aby mógł sobie zapewnić jakąś pomoc, dopóki nie zostanie ustalona całkowita

34 Dz.U. Nr 100, poz. 461; nieobowiązująca. Ustawa weszła w życie 1 września 1997 r.
35 W systemie zabezpieczenia społecznego sytuacja ta jest chroniona zasiłkiem pielęgnacyjnym.
Różne nazwy wskazują na źródło pochodzenia środków na to świadczenie (różna jest też podstawa
prawna ich wypłacania).
36 Czyli skutkować prawem do dodatku pielęgnacyjnego.
www.lexisnexis.pl
niezdolność do pracy. Z drugiej strony emeryt po ukończeniu 75 lat otrzyma zasiłek

pielęgnacyjny, mimo że w rzeczywistości potrzeba pielęgnacji nie zachodzi.
Nasuwa się zatem refleksja, że art. 75 ustawy emerytalnej niweczy, przynajmniej czę-
ściowo, efekt rozdzielenia ryzyka niezdolności do pracy i niezdolności do samodzielnej
egzystencji dokonany w 1996 r. Rozdzielenie ryzyk byłoby całkowite, gdyby z art. 75
wynikało, że dodatek pielęgnacyjny przysługuje do emerytury lub renty osobie, co do
której orzeczono niemożność samodzielnej egzystencji (albo która ukończyła 75 lat
życia).
Należy więc stwierdzić, że niezdolność do samodzielnej egzystencji jest odrębnym, ale
nie samodzielnym37 ryzykiem ubezpieczenia rentowego.
3. RYZYKO UTRATY ŻYWICIELA

3.1. Założenia konstrukcyjne ryzyka
Utrata żywiciela, jako ryzyko ubezpieczeniowe, jest ryzykiem specyficznym. Wy-
wodzi się, co prawda, również ze zdarzenia losowego biotycznego, ale zdarzenie lo-
sowe dotyka innej osoby niż ta, która jest objęta ochroną skutków zdarzenia loso-
wego. Stąd też problem nazwy tego ryzyka i ustalenia, czy ochrona powinna łączyć
się ze śmiercią czy z utratą żywiciela38. Określenie „śmierć żywiciela” wskazuje, że
zmarła osoba będąca żywicielem innej osoby. Punkt ciężkości położony jest na osobie
zmarłego ubezpieczonego. „Utrata żywiciela” wskazuje natomiast na osoby, które
miały i straciły żywiciela.
Biorąc pod uwagę, że świadczenie ma być udzielane osobom, które straciły żywiciela,
istotne dla treści tego ryzyka (i nazwy) jest nie tyle ustalenie, kogo ubezpieczony może
utrzymywać, ile wskazanie, kto ma prawo pozostawać na utrzymaniu ubezpieczo-
nego39. Takie ujęcie ryzyka wydaje się też bardziej odpowiednie z tego względu, że
utrata żywiciela, jako ryzyko ubezpieczeniowe, oznacza, że obowiązek dostarczenia
środków utrzymania członkom rodziny ubezpieczonego, którzy stracili żywiciela,
przejmuje ubezpieczenie rentowe, które wchodzi w rolę żywiciela. Świadczeniem,
które ma spełniać to zadanie, jest renta rodzinna.
Przejęcie przez ubezpieczenie rentowe obowiązku dostarczania środków utrzymania
rodzinie dotyczy z reguły członków najbliższej rodziny ubezpieczonego, do których za-
licza się małżonka, dzieci oraz rodziców i rodzeństwo. Wymienione osoby utracą żywi-
ciela, jeżeli same nie mogą się utrzymywać ze względu na wiek lub utratę zdolności do
pracy albo zajdą inne sytuacje uniemożliwiające im samodzielne zarabianie na życie40.
37 Lekarz może tę niezdolność orzec tylko w stosunku do osoby uznanej za niezdolną do pracy.
38 Zdaniem P. Konopielki nazwa „utrata żywiciela” właściwie oddaje zakres ryzyka; zob. Utrata
żywiciela jako przesłanka uprawnień do renty rodzinnej, PiZS 1975, nr 4, natomiast J. Jończyk optuje
za nazwą „śmierć żywiciela”, a ściślej „odumarcie” członków rodziny; zob. Prawo zabezpieczenia spo-
łecznego, Zakamycze 2003, s. 169.
39 Nakaz jest zawsze ograniczeniem jakiejś wolności, prawo natomiast przyzwoleniem na coś.
40 Np. chęć kontynuowania nauki wykraczającej poza obowiązek szkolny albo konieczność
opieki nad dzieckiem.

Powyższe założenia nie wykluczają jednak respektowania przez dany system prawny
tradycji i kulturowych zwyczajów danej grupy społecznej lub zawodowej. Na tej zasa-
dzie w niektórych systemach prawnych wdowa ma prawo do świadczeń bez względu
na to, czy mogłaby się utrzymać sama. Najczęściej spotyka się te systemy w krajach,
w których praca kobiet zamężnych poza domem jest uważana wyłącznie za przejaw
emancypacji. Z tego też powodu poprzednio obowiązujące przepisy41 przyznawały
żonie górnika prawo do renty rodzinnej bez względu na to, czy mogła sama się
utrzymać, gdyż w tradycji rodziny górniczej żona nie pracowała.
378 Istota ryzyka utraty żywiciela sprowadza się do określenia przez ustawę, kiedy (w ja-
kich okolicznościach) dany członek rodziny ma prawo pozostawać na utrzymaniu
ubezpieczonego, aby w razie jego śmierci można było uznać, że stracił żywiciela, i aby
obowiązek dostarczania środków utrzymania przejęło ubezpieczenie społeczne.
3.2. Ustawowa treść ryzyka

379 Ustawodawca, określając w art. 67–71 ustawy emerytalnej cechy (np. wiekowe),
jakim powinny odpowiadać osoby uprawnione do renty rodzinnej, określa tym
samym, kto i kiedy może pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego, aby po jego
śmierci można było przyjąć, że utracił żywiciela. Wszystkie te ustalenia stanowią
w sensie prawnym treść chronionej sytuacji, czyli treść ryzyka utraty żywiciela. Nie są
to natomiast warunki sensu stricto nabycia prawa do renty rodzinnej, czyli przesłanki
ograniczające dostęp do danego świadczenia, mimo że zachodzi sytuacja chroniona
prawem42.
Określenie przez ustawę, kto i kiedy może pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego,
oznacza domniemanie faktycznego dostarczania środków utrzymania tym osobom43.
380 W ujęciu ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS utracić ży-
wiciela mogą następujący członkowie rodziny zmarłego ubezpieczonego, eme-
ryta lub rencisty:
1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności wnuki, ro-
dzeństwo i inne dzieci, z wyłączeniem dzieci przyjętych na wychowanie i utrzy-
manie w ramach rodziny zastępczej lub rodzinnego domu dziecka,
3) małżonek (wdowa i wdowiec),
4) rodzic, ojczym i macocha oraz osoby przysposabiające.
381 Krąg uprawnionych dzieci jest zwykle ujmowany szeroko i obejmuje nie tylko dzieci
własne małżeńskie, lecz także pozamałżeńskie, małoletnie rodzeństwo i wnuki, dzieci
przysposobione, a także wzięte na wychowanie, jeśli nie mają rodziców mogących im
zapewnić utrzymanie.
41 Ustawa z 1 lutego 1983 r. o zaopatrzeniu emerytalnym górników i ich rodzin (tekst jedn.
Dz.U. z 1995 r. Nr 30, poz. 154 ze zm.).

42 W kwestii warunków nabycia prawa do renty rodzinnej zob. rozdział XX pkt 3.
43 Także wówczas, gdyby w rzeczywistości ojciec porzucił rodzinę i nie płacił alimentów albo
zbuntowane dziecko wyprowadziło się z domu.
www.lexisnexis.pl
Dzieci po śmierci rodzica znajdują się w sytuacji utraty żywiciela do chwili, kiedy będą
mogły zacząć utrzymywać się same. Z reguły jest to wiek, od jakiego wolno zawierać
umowę o pracę. Najczęściej jest to 16 lat. Coraz powszechniej przedłuża się to upraw-
nienie do wieku 25 lat, jeśli dziecko się kształci w szkole średniej lub wyższej. Dziecko
niepełnosprawne, niezdolne do pracy od urodzenia albo które stało się takie przed
osiąg
nięciem wyżej okreś lonego wieku, traci żywiciela, w rozumieniu prawa, bez
względu na to, kiedy nastąpiła śmierć utrzymującego je ubezpieczonego.
Zgodnie zatem z przepisem ustawy emerytalnej dzieci tracą żywiciela, jeżeli
w chwili śmierci rodzica (lub osoby przysposabiającej):
1) nie ukończyły 16 lat albo
2) nie ukończyły 25 lat, jeżeli kontynuują naukę w szkole ponadpodstawowej,
3) bez względu na wiek, jeżeli stały się całkowicie niezdolne do pracy oraz do samo-
dzielnej egzystencji albo całkowicie niezdolne do pracy44 przed ukończeniem 16 lat
albo 25 lat w razie kontynuacji nauki w szkole ponadpodstawowej.
Określona przez prawo ubezpieczeniowe treść ryzyka utraty żywiciela przez dzieci nie
zawsze jest więc zbieżna z obowiązkiem utrzymywania (alimentowania) dzieci i in-
nych członków rodziny, wynikającym z przepisów prawa rodzinnego, według którego
rodzice są zobowiązani do alimentowania dzieci, jeżeli nie są one jeszcze w stanie
utrzymać się samodzielnie, a więc niezależnie od tego, czy kontynuują naukę45.
W stosunku natomiast do wdowy lub wdowca ustawa przyjmuje, że utracili oni 382
żywiciela, jeżeli:
1) w chwili śmierci małżonka, a najpóźniej przed upływem 5 lat, osiągnęli wiek 50 lat
albo
2) zostali uznani za niezdolnych do pracy, albo
3) wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwo uprawnione do
renty rodzinnej po zmarłym małżonku, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci
się w szkole – 18 lat życia46, lub jeżeli sprawują pieczę nad dzieckiem całkowicie
niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym
do pracy uprawnionym do renty rodzinnej.
Utraci żywiciela także były małżonek, jeżeli ma prawo do alimentów ze strony
zmarłego współmałżonka, ustalone wyrokiem sądowym lub ugodą sądową47.
44 Skoro wystarczy być całkowicie niezdolnym do pracy, to żądanie „czegoś więcej”, tj. niezdol-
ności do samodzielnej egzystencji, jest zbędne. Powyższe rozróżnienie jest reminiscencją dawnego
podziału inwalidztwa na trzy grupy. Po prostu dawny zapis „stał się inwalidą I lub II grupy” ujęto
w sposób, w jaki poprzednio był rozumiany.
45 Zob. art. 133 § 1 k.r.o. oraz m.in. wyroki SN: z 20 stycznia 2000 r., I CKN 1187/99 (Lexis
Nexis nr 379749) i z 24 marca 2000 r., I CKN 1538/99 (LexisNexis nr 390899).

46 Przyjęcie, że przeszkodą w samodzielnym utrzymywaniu się małżonka (podjęciu pracy) jest
wychowywanie zdrowego dziecka aż do osiągn ięcia pełnoletności, może budzić zastrzeżenia. Na-
leży przypomnieć, że dekret z 1954 r. ustalił wiek dziecka na 8 lat (chyba że było niezdolne do sa-
modzielnej egzystencji), ustawa z 1968 r. już podwyższyła ten wiek do 16 lat, a ustawa z 1982 r. do
18 lat.
47 Przepis został uznany za niezgodny z Konstytucją RP w zakresie, w jakim nie obejmuje ali-
mentów płaconych dobrowolnie na podstawie umowy między byłymi małżonkami (zob. wyrok Try-
bunału Konstytucyjnego z 13 maja 2014 r., SK 61/13, LexPolonica nr 8386491).
Analogicznie traktowany jest małżonek, który do dnia śmierci nie pozostawał ze

zmarłym we wspólnocie małżeńskiej48.
Ustawa o emeryturach i rentach z FUS nie ustala innej treści ryzyka dla żon górników.
Nie wystarczy już, że żona górnika została wdową, aby uznać, iż utraciła żywiciela –
traci ona żywiciela na zasadach ogólnych. Wdowa po górniku niespełniająca warunków
pozostawania na utrzymaniu będzie tylko mogła nabyć prawo do okresowej renty ro-
dzinnej49.
O ile w odniesieniu do dzieci i małżonka spełniających ustawowe warunki domnie-
mywa się, że faktycznie pozostają na utrzymaniu ubezpieczonego50, o tyle w odnie-
sieniu do rodziców tego domniemania nie ma.
383 Rodzice stracą żywiciela, jeżeli nie tylko mieli prawo pozostawać na utrzy-
maniu (czyli spełniali warunki podmiotowe), ale ponadto faktycznie pozosta-
wali na co najmniej częściowym utrzymaniu zmarłego ubezpieczonego. Do spełnienia
warunku faktycznego pozostawania na utrzymaniu wystarczy, że zmarły bezpośrednio
przed śmiercią „przyczyniał się do ich utrzymania”.
Należy zauważyć, że sformułowania „przyczyniał się do utrzymania” ustawodawca
użył po raz pierwszy dopiero w ustawie z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu emery-
talnym pracowników i ich rodzin. Wcześniej obowiązujące ustawy wymagały od ro-
dziców pozostawania na utrzymaniu. Sformułowanie to rozszerza zatem krąg osób
uprawnionych do renty rodzinnej w porównaniu do poprzednich regulacji.
48 Za zbyt daleko idące należy uznać wyroki Sądu Najwyższego, w których Sąd zinterpretował
wspólność małżeńską jako rzeczywisty związek łączący małżonków, obejmujący wspólne zamieszki-
wanie oraz prowadzenie wspólnego gospodarstwa domowego, a także wspólne pożycie, wierność
i pomoc we wspólnym działaniu dla dobra założonej rodziny (wyrok SN z 6 marca 1997 r., II UKN
17/97, OSNAPiUS 1997, nr 23, poz. 477, LexisNexis nr 324627), albo że sama wspólność majątkowa
nie wystarcza do przyjęcia, że małżonkowie pozostają ze sobą we wspólności małżeńskiej (wyrok SN
z 20 maja 1997 r., II UKN 122/97, OSNAPiUS 1998, nr 6, poz. 189, LexisNexis nr 326862, a także
wyrok SN z 8 stycznia 1999 r., II UKN 320/98, OSNAPiUS 2000, nr 5, poz. 191, LexisNexis nr 344154).
Przepis dotyczy raczej małżonka o orzeczonej separacji. Małżonka porzuconego ta interpretacja
krzywdzi.
49 Renta ta przysługuje przez okres roku od chwili śmierci męża albo przez okres uczestnictwa
w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarob-

kowej, ale nie dłużej niż przez 2 lata od chwili śmierci męża. Zob. też art. 70 ust. 4 ustawy emery-
talnej.
50 Nie przeczy temu fakt rozdzielności majątkowej małżonków.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XVII
ŚWIADCZENIA Z UBEZPIECZENIA
RENTOWEGO
1. RENTA Z TYTUŁU NIEZDOLNOŚCI DO PRACY
1.1. Rodzaje rent
Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Spo- 384
łecznych przewiduje dwa rodzaje rent z tytułu niezdolności do pracy. Są to:
1) renta stała – przysługuje, jeżeli niezdolność do pracy jest trwała1,
2) renta okresowa – przysługuje, jeżeli niezdolność do pracy jest okresowa.
Renta stała i renta okresowa mogą być przyznane zarówno w przypadku całkowitej, 385
jak i częściowej niezdolności do pracy, a kryterium różnicującym te rodzaje rent są ro-
kowania co do możliwości odzyskania zdolności do pracy w okresie 5 lat. Jeśli brak
rokowań – przyznaje się rentę stałą. Jeśli natomiast rokowania co do możliwości odzy-
skania zdolności do pracy2 są pomyślne, przyznaje się rentę okresową.
Zakres niezdolności do pracy to kryterium różnicowania wysokości rent. W efekcie 386
inna jest wysokość renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Renta z tytułu czę-
ściowej niezdolności do pracy wynosi 75% kwoty renty z tytułu całkowitej niezdol-
ności. Każda z tych rent może być rentą „zwykłą” (z tzw. ogólnego stanu zdrowia) albo
rentą z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy. Ta kwalifikacja prawna nie ma
jednak znaczenia dla wysokości renty, a jedynie dla warunków jej nabycia.
1.2. Warunki nabycia prawa do renty

Przyznanie świadczenia w razie zajścia sytuacji chronionej może być uzależnione od 387
spełnienia przez osobę znajdującą się w tej sytuacji określonych przez prawo wa-
1 Ustawa nie definiuje pojęcia trwałej ani okresowej niezdolności do pracy. Przepisy art. 13
ust. 2 i 3 ustawy emerytalnej określają tylko możliwy do orzeczenia okres niezdolności (krótszy lub
dłuższy niż 5 lat).
2 W przypadku całkowitej niezdolności rokowania zapewne mogą dotyczyć odzyskania zdol-
ności częściowej.
runków. O ile więc uznanie jakiejś sytuacji życiowej za ryzyko „otwiera” dostęp do
ochrony (świadczenia), o tyle ustalenie warunków utrudnia (ogranicza) ten dostęp.
388 Nabycie prawa do renty ograniczają przeto wymagania co do:
1) czasu zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego,
2) odpowiedniego okresu pozostawania w ubezpieczeniu,
3) odpowiednio częstego pozostawania w ubezpieczeniu w okreś
lonym przedziale
czasowym (tzw. gęstość ubezpieczenia).
1.2.1. Czas zajścia niezdolności do pracy

389 Zgodnie z art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej warunek czasu zajścia zda-
rzenia będzie spełniony, jeżeli niezdolność zajdzie w enumeratywnie wymienio-
nych w tym przepisie okresach, zawartych w katalogu art. 6 ust. 1, art. 6 ust. 2 oraz
art. 7.
Posłużenie się przez ustawodawcę art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej metodą enu-
meratywnego wyliczenia okresów zawartych we wskazanych katalogach (zamiast ode-
słania do tych katalogów) jest uzasadnione tym, że katalog z art. 57 ust. 1 pkt 3 jest
nieco węższy niż katalog okresów składkowych i nieskładkowych wliczanych do stażu
ubezpieczeniowego. Inaczej mówiąc, są okresy, które wlicza się do stażu ubezpiecze-
niowego, ale jeżeli zaszłaby w tym czasie niezdolność do pracy, to nie staje się ona ry-
zykiem ubezpieczeniowym i nie daje prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy.
Warunek czasu zajścia zdarzenia będzie spełniony, jeżeli data powstania niezdolności
do pracy przypadać będzie w okresach wymienionych w art. 57 ust. 1 ustawy emery-
talnej albo przed upływem 18 miesięcy od ich ustania (jest to tzw. okres ochronny).
Warunek zajścia zdarzenia nie później niż przed upływem 18 miesięcy nie jest wyma-
gany, jeżeli ubezpieczony udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co
najmniej 20 lat dla kobiet i 25 lat dla mężczyzn oraz jest całkowicie niezdolny do pracy
(art. 57 ust. 2 ustawy emerytalnej), a także jeżeli niezdolność ma kwalifikację „z wy-
padku w drodze do pracy lub z pracy”.
1.2.2. Warunek stażu ubezpieczeniowego

390 Drugim warunkiem nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy
z ubezpieczenia rentowego jest posiadanie stażu ubezpieczeniowego, czyli okreś
lonej długości okresów składkowych i nieskładkowych pozostających ze sobą w pro-
porcji 3:1. Katalog okresów składkowych został zawarty w art. 6 ust. 1 i 2 ustawy eme-
rytalnej, a katalog okresów nieskładkowych – w art. 7 tej ustawy. Jeżeli okresy
składkowe i nieskładkowe nie wypełnią wymaganego stażu ubezpieczeniowego, może
on być uzupełniony okresami rolnymi (składkowe) wymienionymi w art. 10 ust. 1
pkt 1 ustawy emerytalnej.
Warunek stażu dotyczy jednak tylko renty z tytułu niezdolności do pracy z tzw. ogól-
nego stanu zdrowia3. Jeśli niezdolność do pracy jest skutkiem wypadku w drodze do
3 Tzn. w wyniku przyczyny wewnętrznej lub przyczyny zewnętrznej, która zadziałała w oko-
licznościach sfery spraw prywatnych (zob. rozdział XX pkt 1.2).
www.lexisnexis.pl
Rozdział XVII. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego283
pracy lub z pracy, to renta przysługuje bez względu na długość posiadanych okresów
składkowych i nieskładkowych.
Długość wymaganego stażu ubezpieczeniowego, warunkującego nabycie prawa do 391
renty, zależy od wieku ubezpieczonego, w którym wystąpiła niezdolność do pracy4.
Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął okresu składkowego i nieskładkowego wskazanego
dla jego wieku, warunek posiadania wymaganego okresu uważa się za spełniony, gdy
ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo
w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimna-
zjalnej lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez
przerwy lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nie-
składkowe.
Faktyczna długość stażu ubezpieczeniowego może zostać powiększona w wyniku za-
stosowania przeliczników stażu okresów składkowych5.
1.2.3. Warunek „gęstości” ubezpieczenia

Dla nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy istotne znaczenie ma 392
nie tylko posiadanie wymaganej długości stażu ubezpieczeniowego (składającego
się z okresów składkowych i nieskładkowych)6, ale także konieczne jest zrealizowanie
tego warunku w określonym przedziale czasowym, co ma wymuszać pozostawanie
w ubezpieczeniu dłużej niż tylko przez 5 lat. Z tego względu ustawodawca stawia taki
warunek ubezpieczonemu, którego niezdolność do pracy powstała po ukończeniu przez
niego 30 lat życia. W tym wypadku pięcioletni staż złożony z okresów składkowych i nie-
składkowych powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem
wniosku o rentę lub przed powstaniem niezdolności do pracy7. Do tego dziesięcioletniego
okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty
szkoleniowej lub renty rodzinnej (art. 58 ust. 2 ustawy emerytalnej).
Warunku „gęstości ubezpieczenia” nie musi spełniać ubezpieczony całkowicie nie-
zdolny do pracy, którego staż ubezpieczeniowy wynosi 25 lat (kobiety) lub 30 lat (męż-
czyźni)8.
Ogólna reguła ubezpieczeniowa stanowi, że wymagany warunek stażu powinien być 393
spełniony przed ziszczeniem się ryzyka. Ustawa o emeryturach i rentach z FUS wa-
4 Zgodnie z art. 58 ust. 1 ustawy emerytalnej warunek posiadania wymaganego stażu ubezpie-
czeniowego uważa się za spełniony, jeżeli jego okresy składkowe i nieskładkowe wynoszą łącznie co
najmniej: 1) rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat, 2) 2 lata – jeżeli
niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 lat do 22 lat, 3) 3 lata – jeżeli niezdolność do
pracy powstała w wieku powyżej 22 lat do 25 lat, 4) 4 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała
w wieku powyżej 25 lat do 30 lat, 5) 5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej
30 lat; przy zachowaniu proporcji 3:1 i z uwzględnieniem przeliczników.
5 W praktyce dotyczy już tylko pracy górniczej.
6 Katalogi tych okresów zawierają art. 6 ust. 1 i 2 oraz art. 7 ustawy emerytalnej.
7 Stąd adekwatne jest okreś lenie „gęstość” wskazujące na proporcje okresów ubezpieczenia
i okresów kalendarzowych. Inaczej mówiąc, ten warunek będzie mógł być spełniony, jeżeli przerwy
między okresami ubezpieczenia nie będą zbyt długie.
runek ten artykułuje w art. 58 ust. 2 − żądając, aby wymagany staż ubezpieczeniowy
był spełniony przed dniem zgłoszenia wniosku o rentę lub przed dniem powstania nie-
zdolności do pracy.
1.3. Wymiar renty z tytułu niezdolności do pracy

1.3.1. Formuła wymiaru
394 Przyjęta przez art. 62 ustawy emerytalnej formuła wymiaru renty z tytułu nie-
zdolności do pracy nawiązuje do metody zdefiniowanego świadczenia. For-
muła ta ma zastosowanie do wszystkich ubezpieczonych, niezależnie od daty uro-
dzenia będącej kryterium ustalania formuły wymiaru emerytury . Formuła wymiaru
renty zawiera kwotę stałą (socjalną) świadczenia (C) i kwotę indywidualną (Ki).
Zgodnie z tą formułą:
renta (R) = kwota stała (C) + kwota indywidualna (Ki).
395 Kwota stała wynosi 24% tzw. kwoty bazowej (Kb). Kwota bazowa to 100% kwoty
przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia ze wskazanego przez ustawę okresu9,
pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenie spo-
łeczne.
Kwota indywidualna odzwierciedla indywidualny wkład ubezpieczonego do systemu,
mierzony stażem ubezpieczeniowym i wysokością zarobków.
Staż ubezpieczeniowy do wymiaru świadczenia to suma okresów składkowych10 oraz
okresów nieskładkowych w wymiarze nie większym niż 1/3 okresów składkowych11.
Do stażu uwzględnianego przy ustalaniu wysokości renty dolicza się też uzupełniająco
okresy brakujące do pełnych 25 lat okresów składkowych i nieskładkowych, przypada-
jących od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia, w którym rencista osiągnąłby aktu-
alnie obowiązujący wiek emerytalny dla kobiet. Okresy te można nazwać okresami
hipotetycznymi (h).
W poprzedniej wersji przepis, ustalając długość okresu hipotetycznego, odwoływał się
do wieku 60 lat, czyli wieku emerytalnego dla kobiet. Oznaczało to, że osoba przecho-
dząca na rentę w wieku 45 lat mogła mieć doliczone nie więcej niż 15 lat brakujących
do 25-letniego stażu. Obecnie wiek emerytalny kobiet się wydłuża, co ma ten skutek,
że wydłuża się okres hipotetyczny możliwy do doliczenia. W efekcie osoba 45-letnia,
przechodząc w wieku 45 lat na rentę w 2014 r., będzie mogła doliczyć maksymalnie
15 lat i 8 miesięcy, natomiast kobieta przechodząca na rentę w wieku 45 lat w 2020 r.,
będzie mogła mieć doliczone 17 lat i 8 miesięcy. Suma okresów posiadanych i doliczo-
nych nie może być większa niż 25 lat12.
9 Obecnie z poprzedniego roku kalendarzowego. Nowa kwota bazowa obowiązuje od 1marca
do końca lutego.
10 Wymienia je art. 6 ustawy emerytalnej.
12 Staż bez okresów doliczanych może być oczywiście wyższy.
www.lexisnexis.pl
Okresy składkowe wpływają na wysokość renty w ten sposób, że każdy taki rok powo-
duje wzrost emerytury o 1,3% podstawy, a okresy nieskładkowe i hipotetyczne –
o 0,7% podstawy.
Podstawę wymiaru świadczenia (P) można ustalić na dwa sposoby13. Jeden odwołuje 396
się do 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych przez ubezpieczonego z ostatnich
20 lat kalendarzowych poprzedzających rok, w którym zgłoszono wniosek o rentę
(art. 15 ust. 1 ustawy emerytalnej). Drugi sposób pozwala ubezpieczonemu wskazać
zarobki z 20 lat kalendarzowych wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu
(art. 15 ust. 6 ustawy emerytalnej). Nie jest wymagane, aby to były kolejne lata kalen-
darzowe. Sposób ten pozwala wybrać 20 lat, w których zarobki były najwyższe w re-
lacji do przeciętnego wynagrodzenia.
Na wysokość renty wpływa więc wielkość kwoty stałej (C) i kwoty indywidualnej (Ki)
zależnej od okresów składkowych i nieskładkowych uzupełnionych okresami hipote-
tycznymi oraz od podstawy wymiaru renty, co można zapisać w postaci rozszerzonej:
R = 24%Kb + (s × 1,3%P) + [(ns = 1/3s) × 0,7%P] + (h × 0,7%P).
Wyliczona według powyższego wzoru kwota świadczenia jest wypłacana w pełnej wy-
liczonej wysokości w razie całkowitej niezdolności do pracy. Renta z tytułu częściowej
niezdolności do pracy wynosi 75% renty ustalonej dla osoby całkowicie niezdolnej do
pracy wyliczonej według powyższej formuły. Aby zatem otrzymać kwotę renty z tytułu
częściowej niezdolności do pracy, należy ustalić kwotę renty dla sytuacji całkowitej
niezdolności do pracy i zmniejszyć ją do 75%.
1.3.2. Wymiar renty w razie ponownej niezdolności

Niezdolność do pracy jako chroniona sytuacja życiowa może powstawać i ustawać 397
wielokrotnie w ciągu życia. Każda nowa niezdolność jest nowym ryzykiem
(które może występować w postaci częściowej lub całkowitej niezdolności do pracy), co
oznacza, że w każdym przypadku prawo do renty jest oceniane od nowa. Jeśli jednak
przerwa między niezdolnościami jest krótsza niż 18 miesięcy, nie dokonuje się nowej
oceny spełnienia warunków nabycia prawa, ale następuje przywrócenie poprzednio
nabytego prawa (art. 61 ustawy emerytalnej). Przywrócenie prawa oznacza wzno-
wienie wypłaty wcześniej ustalonego świadczenia (po dokonaniu wszystkich walory-
zacji).
Jeżeli jednak obie niezdolności są różnego stopnia, należy skorygować wysokość
świadczenia albo zmniejszając o 25% wypłacanej poprzednio kwoty, albo powrócić do
100% kwoty wyliczonej według formuły. Wynika to z tego, że renta z tytułu częściowej
niezdolności do pracy wynosi 75% kwoty renty z tytułu całkowitej niezdolności do
pracy.
Ustalenie prawa od nowa następuje więc tylko wtedy, gdy przerwa jest dłuższa niż
18 miesięcy. W formule wymiaru zmienia się wówczas kwota stała (C) i ewentualnie
długość stażu, ale nie ustala się od nowa podstawy wymiaru renty. Zgodnie z treścią
art. 21 ust. 2 pkt 2 ustawy emerytalnej rentę w razie ponownej niezdolności do pracy
13 Zob. też rozdział VII pkt 2.3.2.

wymierza się od tej samej podstawy, od której była wyliczona renta przy poprzedniej
niezdolności do pracy14.
Przy ustalaniu prawa od nowa zachodzi niebezpieczeństwo, że nie zostanie spełniony
warunek „gęstości” zatrudnienia. Spełnienie tego warunku ułatwia konstrukcja nie-
wliczania okresu pobierania renty do 10-letniego okresu zatrudnienia przed złożeniem
wniosku.
1.4. Zamiana renty na emeryturę

398 Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów zamiana renty na emeryturę jest
dokonywana z urzędu. Jest to uzasadnione, gdyż renta jest świadczeniem ex de-
finitione na wypadek niezdolności do pracy przed osiągnięciem wieku emerytalnego.
Zamiana dotyczy wszystkich rencistów, którzy osiągnęli wiek emerytalny, nawet jeśli
nie mają wymaganego stażu ubezpieczeniowego, co w odniesieniu do osób urodzonych
przed 1 stycznia 1949 r. mogło budzić teoretyczne zastrzeżenia, ale z praktycznego
punktu widzenia ma już niewielkie znaczenie.
399 Zgodnie z art. 21 ust. 1 ustawy emerytalnej podstawę wymiaru emerytury dla osoby,
która miała wcześniej ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, może
stanowić:
1) podstawa wymiaru renty – w wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz
wszystkie kolejne waloryzacje przypadające w okresie następującym po ustaleniu
prawa do renty albo
2) podstawa ustalona na nowo według reguł dotyczących ustalania podstawy wy-
miaru emerytur i rent, tj. art. 15 ustawy emerytalnej.
Ten alternatywny sposób wyliczenia podstawy ma na celu umożliwienie zainteresowa-
nemu wyboru korzystniejszego rozwiązania. Organ rentowy powinien zatem wyliczyć
emeryturę według obu sposobów i przyjąć korzystniejszy15.
400 Stosowana formuła wymiaru świadczenia, uwzględniająca kwotę stałą na dzień usta-
lenia prawa do danego świadczenia, powoduje, że im później świadczenie jest ustalone,
tym jest wyższa kwota stała. Dlatego emerytura jako świadczenie później ustalane po-
winna być zawsze wyższa od renty, nawet przy tej samej podstawie wymiaru świad-
czenia.
Zasada ta działała w odniesieniu do wszystkich ubezpieczonych tylko do 1 lipca 2004 r.
Z tą datą zaczął bowiem obowiązywać art. 53 ust. 3 i 4 ustawy emerytalnej. Z prze-
pisów tych wynika, że przy zamianie renty na emeryturę kwotę stałą z daty nabycia
prawa do emerytury można zastosować tylko w odniesieniu do rencistów, którzy:
1) podstawę wymiaru emerytury mają wyliczoną od nowa albo
2) w okresie pobierania renty przepracowali co najmniej 30 miesięcy.
14 W wysokości uwzględniającej rewaloryzację oraz wszystkie kolejne waloryzacje przypada-
jące w okresie po ustaleniu prawa do renty.

15 Obowiązek organu rentowego działania na korzyść świadczeniobiorcy potwierdził Sąd Naj-
wyższy w wyroku z 24 stycznia 1996 r., II URN 60/95 (OSNAPiUS 1997, nr 4, poz. 53, LexisNexis
nr 313059).
www.lexisnexis.pl
Osoby, które nie wskażą nowej podstawy16 albo nie przepracowały 30 miesięcy, będą
miały przy ustalaniu wysokości emerytury uwzględnioną kwotę stałą z daty nabycia
prawa do renty. Emerytura zostanie im więc wyliczona według danych na dzień na-
bycia prawa do renty i zwaloryzowana na dzień nabycia prawa do emerytury17.
Przepisy art. 53 ust. 3 i 4 ustawy emerytalnej usankcjonowały błędną praktykę or-
ganów rentowych, którą wyeliminowało orzecznictwo Sądu Najwyższego18.
Metoda wynikająca z art. 53 ust. 3 i 4 ustawy emerytalnej jest sprzeczna z zasadą, że:
1) prawo do emerytury ustala się na dzień spełnienia warunków do nabycia tego
prawa19,
2) formuła wymiaru świadczenia musi być taka sama dla wszystkich ubezpieczo-
nych20, a zatem kwota stała powinna być jednakowa dla wszystkich osób prze-
chodzących na emeryturę w tym samym okresie21.
Mimo to w wyroku z 24 kwietnia 2006 r.22 Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 53
ust. 3 ustawy emerytalnej nie jest niezgodny z Konstytucją RP23.
1.5. Zbieg prawa do renty z zarobkiem

W naszym systemie prawnym kwestia łączenia prawa do renty i do zarobku jest trakto- 401
wana w sposób identyczny jak kwestia zbiegu prawa do emerytury z prawem do za-
robku, jakkolwiek w treści obu ryzyk jest istotna różnica. Ryzyko emerytalne polega
bowiem na prawie do zaprzestania pracy, co uzasadnia wypłatę świadczenia (emery-
tury). Powrót na rynek pracy oznacza, że ryzyko przestało zachodzić, co z kolei uza-
sadnia zaprzestanie wypłacania świadczenia. Zawieszenie świadczenia można obra-
zowo wytłumaczyć tym, że ustawodawca „zamyka oczy” i „nie widzi” emeryta
zarobkującego poniżej wskazanego limitu ani emeryta, który ukończył podstawowy
wiek emerytalny. Inaczej mówiąc, ustawodawca stwarza fikcję prawną, iż zaprzestanie
pracy nadal trwa, mimo że emeryt pracuje.
Z logicznego punktu widzenia takiej fikcji nie można stosować w odniesieniu do ryzyka 402
niezdolności do pracy, w przypadku bowiem całkowitej niezdolności do pracy podjęcie
pracy w zakładzie pracy chronionej nie jest wyrazem ustania ryzyka. Ryzyko to nadal
zachodzi, ponieważ całkowita utrata zdolności do pracy oznacza utratę możliwości za-
16 Nowej podstawy nie będą mogły wskazać osoby, które długo były rencistami.
17 Będzie to w praktyce ta sama kwota.
18 Uchwałą z 29 października 2002 r., III UZP 7/02 (OSNP 2003, nr 2, poz. 42, Lexis Nexis
nr 357582), Sąd Najwyższy potwierdził konieczność stosowania nowej kwoty bazowej do wyliczania
części stałej. Uchwała ta była stosowana tylko do 1 lipca 2004 r.
19 Metoda z art. 53 ust. 3 k.p. powoduje, że w odniesieniu do niektórych rencistów emeryturę
wylicza się na dzień nabycia prawa do renty (przyjmując te same dane) i tę kwotę (po waloryzacji)
wypłaca się od dnia nabycia prawa do emerytury.
20 Odmienne mogą być tylko indywidualne dane (staż i wysokość zarobków).
21 Jest to okres 12 miesięcy liczony od 1 marca do końca lutego.
22 P 9/05 (OTK-A 2006, nr 4, poz. 46).
23 Chociaż przepis ten doprowadza do stosowania trzech różnych formuł wymiaru emerytury
i podwójnie odzwierciedla w wymiarze świadczenia okres 30 miesięcy zatrudnienia w czasie pobie-

rania renty oraz najbardziej krzywdzi najciężej poszkodowanych inwalidów.
robkowania w warunkach normalnych. Osoba tak poszkodowana może jednak w wielu

wypadkach wykonywać pracę w warunkach specjalnie przystosowanych. Wykony-
wanie pracy na stanowiskach specjalnie przygotowanych nie zaprzecza istnieniu ry-
zyka, a osiągany zarobek jest efektem wykorzystywania zachowanej zdolności do
pracy.
Podobnie w odniesieniu do ryzyka częściowej niezdolności do pracy. Wykonywanie
pracy przy wykorzystaniu pozostałej (zachowanej) zdolności do zarobkowania w ni-
czym nie przeczy zachodzeniu ryzyka, nawet jeśli praca jest wykonywana w warun-
kach normalnych. Wówczas powinna to być jednak praca o zmniejszonym wymiarze
albo inna niż ta, do której zdolność została utracona.
Z punktu widzenia konstrukcji prawnej ryzyka niezdolności do pracy nie ma podstaw
do zawieszania renty w razie podjęcia przez rencistę pracy. Nie oznacza to jednak
twierdzenia, że można łączyć rentę z zarobkiem bez ograniczenia. Osiągane zarobki
powinny być wynikiem zachowanej zdolności do pracy i uzupełnieniem renty do po-
przednich zarobków24. Zarobki znacznie wyższe powinny powodować korektę prawa
do renty. Jak się więc wydaje, właściwym miernikiem dodatkowych dochodów mog
łaby być kwota zarobku uzyskiwanego przed stwierdzeniem niezdolności do pracy albo
dopuszczalny zarobek powinien być w takiej proporcji do zarobku pełnosprawnego
pracownika, w jakiej pozostaje zdolność zachowana do zdolności utraconej25.
Zasady zawieszania renty, identyczne z zasadami zawieszania emerytury, są zatem
nieadekwatne do istoty i treści ryzyka niezdolności do pracy, pozwalają bowiem na
osiąganie zarobków często znacznie wyższych niż przed powstaniem niezdolności do
pracy26.
2. RENTA SZKOLENIOWA
403 Renta szkoleniowa – to nowy rodzaj świadczenia wprowadzony do polskiego sys-
temu ubezpieczeń społecznych ustawą z 28 czerwca 1996 r. o zmianie niektó-
rych ustaw o zaopatrzeniu emerytalnym i o ubezpieczeniu społecznym27. Wprowa-
dzenie tego świadczenia wiązało się z nowym podejściem do ryzyka inwalidztwa
(niezdolności do pracy) i roli ubezpieczenia społecznego w kwestii ochrony udzielanej
ubezpieczonemu niezdolnemu do zarobkowania.
Zgodnie z art. 60 ust. 1 ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach
z FUS renta szkoleniowa przysługuje osobie:
1) która jest niezdolna do pracy,
2) wobec której została orzeczona celowość przekwalifikowania się ze względu na
niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie,
24 Istotą ryzyka jest bowiem niemożność zarobkowania na dotychczasowym poziomie.

25 Dekret z 25 czerwca 1954 r. różnicował wysokość renty wypadkowej w zależności od faktu
kontynuacji zatrudnienia, a w pozostałych przypadkach przysługiwała renta wyrównawcza w wyso-
kości różnicy pomiędzy podstawą wymiaru renty a osiąganym zarobkiem.
26 Zawieszenie prawa do renty następuje, dopiero gdy zarobek jest wyższy niż 130% przeciętnego
wynagrodzenia.
27 Dz.U. Nr 100, poz. 461; nieobowiązująca.
www.lexisnexis.pl
3) która ma wymagany okres składkowy i nieskładkowy,

4) której niezdolność do pracy powstała w okresie trwania ubezpieczenia28 albo
w tzw. okresie ochronnym29 po ustaniu ubezpieczenia.
Zasady orzekania o celowości przekwalifikowania zawodowego ustala rozporzą- 404
dzenie Ministra Polityki Społecznej z 14 grudnia 2004 r. w sprawie orzekania
o niezdolności do pracy30. Zgodnie z tym rozporządzeniem lekarz orzecznik ZUS przy
ocenie niezdolności do pracy zarobkowej i możliwości przekwalifikowania zawodo-
wego bierze pod uwagę łącznie:
1) charakter i przebieg procesów chorobowych oraz ich wpływ na stan czynnościowy
organizmu,
2) sprawność psychofizyczną organizmu oraz stopień przystosowania do ubytków
anatomicznych, kalectwa, skutków choroby,
3) posiadane kwalifikacje, wiek, zawód, wykonywane czynności i warunki pracy oraz
możliwości dalszego wykonywania pracy zarobkowej,
4) możliwość przywrócenia do pracy przez leczenie i rehabilitację lub przekwalifiko-
wanie zawodowe.
Lekarz orzecznik ZUS może orzec celowość przekwalifikowania zawodowego, jeżeli
według jego oceny osoba badana utraciła zdolność do pracy zarobkowej w dotychcza-
sowym zawodzie, ale może wykonywać pracę w innym zawodzie, po odpowiednim
przekwalifikowaniu. Dokonując oceny, bierze się pod uwagę m.in. sprawność umy-
słową ubezpieczonego, zakres posiadanej wiedzy, motywację do przekwalifikowania
i podjęcia pracy, jego zainteresowania oraz wiek.
Renta szkoleniowa przysługuje osobie częściowo niezdolnej do pracy, co do której są 405
rokowania odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu. Jeśli tych rokowań
nie ma, to przyznaje się rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy.
Renta szkoleniowa jest ustalana inaczej niż renta z tytułu niezdolności do pracy i wy- 406
nosi ona 75% podstawy wymiaru renty i nie może być niższa niż najniższa renta dla
osoby częściowo niezdolnej do pracy.
Wymierzanie renty metodą proporcjonalną do zarobków sprawia, że rentę tę można
uznać za świadczenie preferowane przez ustawodawcę. Ustalenie wysokości renty
szkoleniowej na tak korzystnych zasadach ma umożliwić osobie mającej do niej
prawo skoncentrowanie się na uzys k aniu nowych kwalifikacji, innego zawodu.
Z tego też względu ustawodawca przesądził, że renta szkoleniowa nie przysługuje
w razie osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej obowiązkowi ubez-
pieczenia społecznego, za którą uważa się zatrudnienie, służbę lub inną pracę za-
robkową albo prowadzenie pozarolniczej działalności gospodarczej, bez względu na
jego wysokość.
28 Jako okres ubezpieczenia traktuje się też niektóre inne okresy wymienione w art. 57 ust. 1
pkt 3 ustawy emerytalnej (zob. pkt 1.2.1).

29 Okres ten wynosi 18 miesięcy od ustania okresów ubezpieczenia lub za takie uważanych.
30 Dz.U. Nr 273, poz. 2711 ze zm.
3. RENTA RODZINNA
3.1. Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej
407 Renta rodzinna przysługuje uprawnionym31 członkom rodziny osoby, która
w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdol-
ności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świad-
czeń (art. 65 ust. 1 ustawy emerytalnej).
W naszym systemie prawnym renta rodzinna jest więc świadczeniem niejako „zastęp-
czym”, „wtórnym” w stosunku do prawa do emerytury lub renty z tytułu niezdolności
do pracy, które miał zmarły żywiciel32. Uprawniony członek rodziny (tj. taki, który
utracił żywiciela) nie nabywa zatem samodzielnie prawa do renty rodzinnej jako od-
rębnego świadczenia, ale nabywa to prawo w miejsce prawa do świadczenia, które
przysługiwało(by) zmarłemu żywicielowi. Taka konstrukcja prawa do renty rodzinnej
sprawia, że jeżeli zmarły nie miał ustalonego prawa do jednego z tych świadczeń, na-
leży to prawo ustalić, a jeżeli nie będzie spełniał warunków do nabycia prawa do renty
z tytułu niezdolności do pracy albo do emerytury, to i prawo do renty rodzinnej nie
będzie przysługiwało.
408 Ustalając prawo zmarłego do renty, domniemywa się, że był on w chwili śmierci
całkowicie niezdolny do pracy. Następnie należy ustalić, czy śmierć nastąpiła
w czasie okresów wymienionych w art. 57 ust. 1 pkt 3 ustawy emerytalnej albo przed
upływem 18 miesięcy od ustania tych okresów33 oraz czy zmarły posiadał staż ubez-
pieczeniowy złożony z okresów składkowych i nieskładkowych34 w rozmiarze usta-
lonym dla jego wieku. Spełnienia warunku stażu nie wymaga się, jeżeli śmierć nastą-
piła w wyniku wypadku w drodze do pracy lub z pracy35.
Przysługujące zmarłemu prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy
jest następnie zamieniane na prawo do renty rodzinnej, jeżeli zaszło ryzyko utraty ży-
wiciela (zmarły miał członków rodziny, którzy mogli pozostawać na jego utrzymaniu).
409 Renta z tytułu niezdolności do pracy może być rentą z tzw. ogólnego stanu zdrowia
albo rentą z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy36. Zamiana tych rent na
rentę rodzinną następuje już jednak bez rozróżnienia na jedną i drugą. W odniesieniu
do rent rodzinnych podział na renty z ogólnego stanu zdrowia i z wypadków w drodze
do pracy lub z pracy nie ma żadnego znaczenia37.
31 Tj. tym, którym prawo pozwala pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego – zob. rozdział XIX
pkt 3.
32 Prawo do renty rodzinnej nie może być wtórne do prawa do renty rodzinnej ani do renty
przyznanej w drodze wyjątku.

33 Śmierć może nastąpić po upływie 18 miesięcy, jeżeli zmarły posiadał pełny staż emerytalny.
34 W proporcji 3:1.
35 Warunek czasu jest zawsze spełniony.
36 Jeżeli śmierć nastąpiła wskutek wypadku przy pracy, to prawo do renty rodzinnej wynika
z ustawy o ubezpieczeniu z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

37 Nie występują żadne różnice w sytuacji prawnej osób uprawnionych.
www.lexisnexis.pl
3.2. Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej

Od ryzyka utraty żywiciela, tj. takiej sytuacji, w której członek rodziny ma- 410
jący prawo do pozostawania na utrzymaniu ubezpieczonego traci po śmierci
tego ubezpieczonego swojego żywiciela, należy odróżnić warunki nabycia prawa
do renty rodzinnej, przez które rozumiemy przesłanki ograniczające osobie,
która znalazła się w sytuacji chronionej (utraciła żywiciela) dostęp do świad
czenia. Takie ograniczenia ustawa emerytalna przewiduje tylko w odniesieniu do
przyjętych na wychowanie i utrzymanie wnuków, rodzeństwa i innych dzieci nie-
będących dziećmi własnymi, dziećmi drugiego małżonka lub dziećmi przysposo-
bionymi.
Dzieci te, mimo że w rozumieniu ustawy utraciły żywiciela38, prawo do renty rodzinnej
nabędą, pod warunkiem że:
1) zostały przyjęte na wychowanie i utrzymanie co najmniej na rok przed śmiercią
ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), chyba że śmierć była następstwem wy-
padku39, oraz
2) nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach, a gdy rodzice żyją, jeżeli:
a) nie mogą zapewnić im utrzymania albo
b) ubezpieczony (emeryt lub rencista) lub jego małżonek był ich opiekunem ustano-
wionym przez sąd.
Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych nie wymaga już
natomiast spełnienia żadnych warunków w celu nabycia prawa do renty rodzinnej
przez małżonka osoby ubezpieczonej40.
3.3. Wymiar renty rodzinnej

Renta rodzinna stanowi określony procent świadczenia przysługującego zmar- 411
łemu żywicielowi. Wymiar renty rodzinnej jest uzależniony od liczby osób
uprawnionych. Renta rodzinna dla jednej osoby uprawnionej wynosi 85%, dla dwóch
osób uprawnionych – 90%, a dla trzech lub więcej osób uprawnionych – 95% świad-
czenia, które przysługiwałoby zmarłemu (art. 73 ustawy emerytalnej).
Świadczeniem, „które przysługiwałoby zmarłemu”, jest emerytura lub renta z tytułu 412
całkowitej niezdolności do pracy. Nawet zatem wtedy, gdy zmarły pobierał rentę z ty-
tułu częściowej niezdolności do pracy, rentę rodzinną wymierza się od kwoty renty
38 Miały prawo do pozostawania na utrzymaniu zmarłego ubezpieczonego.

39 Przez co należy rozumieć śmierć w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej także w oko-
licznościach sfery spraw prywatnych.
40 Takie warunki przewidywały ustawy obowiązujące przed 1 stycznia 1983 r. W ich ujęciu
małżonek, który utracił żywiciela (tzn. ze względu na wiek, wychowanie dziecka lub inwalidztwo
miał prawo pozostawać na utrzymaniu ubezpieczonego), nabywał prawo do renty rodzinnej, jeżeli:
1) małżeństwo trwało co najmniej 3 lata albo 2) z małżeństwa tego lub ze związku istniejącego przed
jego zawarciem urodziło się dziecko, lub 3) śmierć emeryta lub rencisty nastąpiła wskutek wypadku
przy pracy lub choroby zawodowej.
z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Jeśli jednak zmarły pobierał emeryturę, to

podstawą wyliczenia renty rodzinnej jest kwota emerytury41.
Kwota emerytury może być podstawą ustalenia wysokości renty rodzinnej także wów-
czas, gdy świadczenie to nie było pobierane przez zmarłego, ale były spełnione wa-
runki do nabycia tego prawa42. Osoba uprawniona do renty rodzinnej, po przyznaniu
prawa do tego świadczenia i ustaleniu jego wysokości, może żądać ponownego usta-
lenia wysokości renty rodzinnej z tego świadczenia. Świadczenie zostanie wyliczone
na dzień śmierci i, jeżeli będzie wyższe, będzie wypłacane od dnia złożenia wniosku
o przeliczenie.
W sytuacji gdy osoba zmarła pobierała obok emerytury także rentę z ubezpieczenia
wypadkowego, rentę rodzinną ustala się w określonym procencie tylko od jednego
z przysługujących jej świadczeń43.
413 W kwocie świadczenia, które jest podstawą do wyliczenia renty rodzinnej, nie
uwzględnia się dodatków, które były wypłacane zmarłemu. Niemniej jednak do rent
rodzinnych przysługują również te same rodzaje dodatków, które przysługują do eme-
rytury i rent inwalidzkich, ale warunki nabycia prawa do tych dodatków musi spełniać
osoba pobierająca rentę rodzinną. Osoba uprawniona do renty rodzinnej musi więc
mieć „własne” prawo do tych dodatków. Dodatek pielęgnacyjny do renty rodzinnej bę-
dzie przysługiwał, jeżeli osoba uprawniona do renty rodzinnej została uznana za cał-
kowicie niezdolną do pracy oraz niezdolną do samodzielnej egzystencji albo osiągnęła
wiek 75 lat, a nie wtedy, kiedy zmarły pobierał ten dodatek. Dodatek dla sierot zupeł-
nych jest wypłacany osobie uprawnionej do renty rodzinnej wtedy, gdy oboje rodzice
nie żyją. Dodatek ten wypłaca się każdej sierocie zupełnej.
414 Wszystkim uprawnionym przysługuje jedna łączna renta rodzinna. Renta ta
podlega jednakże podziałowi między uprawnionych, jeżeli:
1) do renty są uprawnione osoby małoletnie, nad którymi opiekę sprawują różne osoby,
2) pełnoletni członek rodziny zażądał podziału renty,
3) zachodzą inne okoliczności uzasadniające podział renty.
Zasada jednej łącznej renty rodzinnej (art. 74 ust. 1) oznacza, że jeżeli zmieni się liczba
osób uprawnionych, to należy przeliczyć rentę rodzinną. W razie zwiększenia się licz-
by uprawnionych dojdzie do ustalenia wyższej procentowo kwoty renty, ale zmniej-
szenia się kwot poszczególnych części świadczenia – i odwrotnie – w razie zmniejszenia
się liczby osób uprawnionych do renty rodzinnej – wyliczenie renty w mniejszym pro-
cencie świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu, spowoduje zwiększenie kwot
należnych poszczególnym uprawnionym (art. 74 ust. 2 ustawy emerytalnej).
Zgodnie z art. 74 ust. 3 ustawy przeliczenie wysokości renty rodzinnej dokonywane
jest od dnia ujawnienia okoliczności uzasadniających dokonanie podziału. Wbrew po-
41 Emerytura i renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy były dotąd ustalane identycznie.
Od 1 stycznia 2009 r. niektóre emerytury są ustalane według innej formuły, co może spowodować
znaczne obniżenie renty rodzinnej, jeżeli przyjmie się za podstawę renty rodzinnej nową emeryturę.
42 Uchwała SN z 8 lipca 2008 r., I UZP 2/08 (OSNP 2009, nr 1−2, poz. 18, Lexis Nexis
nr 1924185).
43 Wyrok SN z 14 wrześn ia 2000 r., II UKN 711/99 (OSNAPiUS 2002, nr 6, poz. 147, LexisNexis
nr 348393).
www.lexisnexis.pl
wszechnie panującym poglądom44 przepis ten powinien być stosowany tylko w sytu-
acji powiększenia się liczby uprawnionych. Wówczas należy wyliczyć nową (wyższą)
kwotę świadczenia od daty ujawnienia dodatkowych uprawnionych45. Zastosowanie
art. 74 ust. 1 ustawy (czyli obniżenie renty od dnia faktycznego powiększenia się liczby
uprawnionych) powodowałoby konieczność zwrotu przez dotychczas uprawnionych
kwoty nadwyżki świadczenia pobranego do dnia ujawnienia faktu zwiększenia się
liczby uprawnionych.
W sytuacji natomiast zmniejszenia się kręgu uprawnionych powinno się przeliczać
rentę od dnia zmniejszenia się kręgu uprawnionych46, a nie od dnia ujawnienia tej
okoliczności. W przeciwnym wypadku ZUS byłby „bezpodstawnie wzbogacony” kwotą
renty niedopłaconej pozostałym uprawnionym za okres od ustawowego zmniejszenia
się kręgu uprawnionych do dnia ujawnienia tego faktu. Należy bowiem zauważyć, że
zainteresowani mogą niejednokrotnie nie wiedzieć, że krąg uprawnionych do danej
renty uległ zmniejszeniu. W efekcie w stosunku do osoby, która – nie ujawniając utraty
uprawnień – pobierała nienależną rentę, należy wydać decyzję o zwrocie nienależnego
świadczenia, natomiast pozostałym uprawnionym przeliczyć rentę (tj. podzielić między
mniejszą liczbę uprawnionych) od dnia zmniejszenia się liczby osób uprawnionych do
renty rodzinnej.
Prawo do renty rodzinnej, do której uprawniona jest jedna osoba, ulega zawie- 415
szeniu na ogólnych zasadach. Jeżeli do renty rodzinnej uprawnionych jest
więcej osób, zmniejszeniu lub zawieszeniu ulega część renty przypadająca osobie za-
robkującej.
W sytuacji gdy jedna z osób uprawnionych ma zawieszone prawo do renty, będzie ko-
rzystne zgłoszenie przez nią wniosku o wyłączenie jej z kręgu osób uprawnionych do
renty (art. 107a ustawy emerytalnej). Spowoduje to ponowne ustalenie wysokości
renty rodzinnej (dla mniejszej liczby osób uprawnionych). Wniosek o wyłączenie jest
okolicznością powodującą ustanie prawa do renty rodzinnej dla osoby, która go zło-
żyła. Osoba ta może jednak powrócić do kręgu osób uprawnionych do renty rodzinnej.
Nastąpi wówczas ponowne ustalenie wysokości renty rodzinnej z uwzględnieniem
większej liczby uprawnionych.
4. ZASIŁEK POGRZEBOWY
Zasiłek pogrzebowy to świadczenie jednorazowe mające na celu pokrycie 416
kosztów pogrzebu następujących osób47:
1) ubezpieczonego,
44 Taka jest praktyka organów rentowych i taki pogląd wyraził Sąd Apelacyjny w Katowicach
w wyroku z 13 grudnia 2007 r., III Aua 2497/06 (Lex nr 447177), uznając, iż świadczeniobiorca,
który pobierał świadczenie nienależne, powinien je zwrócić, natomiast pozostali świadczeniobiorcy
mogą mieć podwyższone świadczenia dopiero od dnia ujawnienia okoliczności zmniejszenia się
kręgu uprawnionych.
45 Na jednego uprawnionego przypadnie wówczas mniejsza kwota.
46 Zmniejszenie stopy procentowej renty spowoduje zwiększenie kwoty przypadającej na jed-
nego uprawnionego.
47 Art. 77 ust. 1 pkt 1–4 ustawy emerytalnej ustala więc swego rodzaju zakres ryzyka pogrzebu.
2) osoby pobierającej emeryturę lub rentę,

3) osoby, która w dniu śmierci nie miała ustalonego prawa do emerytury bądź renty,
lecz spełniała warunki do jej uzyskania i pobierania,
4) członka rodziny ubezpieczonego, emeryta lub rencisty.
Zasiłek pogrzebowy przysługuje też w razie śmierci ubezpieczonego po ustaniu ubez-
pieczenia, jeżeli śmierć nastąpiła w okresie pobierania zasiłku chorobowego, świad-
czenia rehabilitacyjnego lub zasiłku macierzyńskiego.
417 Członkami rodziny ubezpieczonego48, emeryta lub rencisty, po których śmierci przy-
sługuje zasiłek pogrzebowy, są:
1) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka oraz dzieci przysposobione,
2) przyjęte na wychowanie i utrzymanie wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym rów-
nież w ramach rodziny zastępczej,
3) małżonek (wdowa, wdowiec),
4) rodzice.
Odwołanie się do art. 67 ustawy emerytalnej, ustalającego krąg osób uprawnionych do
renty rodzinnej, oznacza, że zasiłek pogrzebowy po śmierci wymienionych członków
rodziny będzie przysługiwał, jeżeli spełniały one warunki pozostawania na utrzy-
maniu49.
418 W odniesieniu do zasiłku pogrzebowego obowiązuje zasada: jeden zmarły – jeden za-
siłek, co oznacza, że zasiłek pogrzebowy przysługuje tylko z jednego tytułu. Jeżeli
zatem zmarły był jednocześnie ubezpieczonym (emerytem lub rencistą) i członkiem
rodziny ubezpieczonego (emeryta lub rencisty), to należy się tylko jeden zasiłek po-
grzebowy.
419 Zasiłek pogrzebowy wypłaca się osobie, która pokryła koszty pogrzebu. Ustawa
dzieli te osoby na dwie grupy (art. 79 ust. 1 ustawy emerytalnej).
Pierwsza grupa to osoby uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym ubezpieczonym,
emerycie lub renciście (wymienione w art. 77 ust. 1 pkt 4 ustawy emerytalnej). Osobom
tym wypłaca się zasiłek w pełnej wysokości, nawet jeśli faktyczne koszty pogrzebu
były niższe50. Jeżeli pogrzeb był zorganizowany na koszt państwa, organizacji poli-
tycznej lub społecznej, ale uprawnieni do zasiłku pogrzebowego członkowie rodziny
ponieśli także część kosztów, przysługuje im zasiłek pogrzebowy w pełnej wysokości.
W razie natomiast pokrycia kosztów pogrzebu przez inną osobę z rodziny niż wyżej
wymienione albo przez osobę obcą lub pracodawcę, dom pomocy społecznej, gminę,
48 Ze sformułowania przepisu wynika, że w razie śmierci członka rodziny osoby w danej chwili
nieubezpieczonej, która nie złożyła wniosku o ustalenie prawa do emerytury lub renty, zasiłek po-
grzebowy nie przysługuje.
49 Nie wymaga się jednak, aby przyjęcie wnuka lub rodzeństwa na wychowanie nastąpiło przed
osiągnięciem pełnoletności, co oznacza, że może to nastąpić w wieku pozwalającym na pozostawanie

na utrzymaniu.
50 Sformułowanie przepisu art. 79 ust. 1 ustawy emerytalnej, tj. zaliczenie do pierwszej grupy
tylko członków rodziny uprawnionych do renty rodzinnej sprawia, że w razie śmierci członka rodziny
(np. niepracującej żony) ubezpieczony (emeryt lub rencista) otrzyma zasiłek pogrzebowy na zasa-
dach należnych osobom z drugiej grupy (prawdopodobnie w praktyce nie stosuje się tej literalnej wy-
kładni).
www.lexisnexis.pl
powiat, osobę prawną Kościoła lub związku wyznaniowego, zasiłek pogrzebowy przy-
sługuje w wysokości udokumentowanych kosztów pogrzebu, nie więcej jednak niż
ustalona kwota zasiłku. W przypadku poniesienia kosztów pogrzebu przez więcej niż
jedną obcą osobę kwota zasiłku ulega podziałowi między te osoby (lub podmioty) pro-
porcjonalnie do poniesionych kosztów pogrzebu.
Zasiłek pogrzebowy jest ustalany kwotowo51. 420
Prawo do zasiłku pogrzebowego wygasa w razie niezgłoszenia wniosku o jego wypłatę 421
w okresie 12 miesięcy od dnia śmierci osoby, po której zasiłek przysługuje, albo po
upływie 12 miesięcy od dnia pogrzebu, jeżeli wcześniej niemożliwe było odnalezienie
zwłok lub zidentyfikowanie osoby zmarłej.
51 Obecnie przysługuje w wysokości 4000 zł.

Rozdział XVIII
ŚWIADCZENIA PRZYZNAWANE
W SZCZEGÓLNYM TRYBIE
1. ISTOTA ŚWIADCZEŃ W SZCZEGÓLNYM TRYBIE
W ujęciu ustawy emerytalnej status emeryta nabywa się, spełniając warunki zawarte
w art. 24 lub 27 albo 184 ustawy emerytalnej, a status rencisty po spełnieniu wa-
runków z art. 57 lub 68 albo 70 tej ustawy oraz na podstawie art. 82 i 83 ustawy eme-
rytalnej.
Spełnienie warunków nabycia prawa do renty lub emerytury określonej w ustawie
emerytalnej oznacza roszczenie po stronie ubezpieczonego o przyznanie danego świad-
czenia. Kontrolę nad prawidłowością decyzji organów rentowych sprawują sądy po-
wszechne.
W sytuacji niespełnienia wszystkich warunków zachodzi możliwość nabycia prawa do
świadczenia w trybie wyjątkowym (art. 83 ustawy emerytalnej). Przyznanie świad-
czenia w trybie wyjątkowym należy do kompetencji Prezesa ZUS, który – rozpatrując
wniosek ubezpieczonego (albo uprawnionego członka rodziny) – dokonuje weryfikacji
ustawowych przesłanek wydania decyzji w tym trybie. Kontrolę nad prawidłowością
tej oceny sprawują sądy administracyjne.
Trzecia możliwość nabycia prawa do renty lub emerytury wynika z art. 82 ustawy eme-
rytalnej i leży w gestii Prezesa Rady Ministrów. Możliwość działania bez konieczności
złożenia wniosku przez osobę zainteresowaną oraz brak ustawowych przesłanek zło-
żenia takiego wniosku uzasadnia twierdzenie, że jest to prerogatywa Prezesa Rady Mi-
nistrów, którego decyzja w tym względzie nie podlega zaskarżeniu1.
Przyznanie świadczenia przez Prezesa Rady Ministrów lub Prezesa ZUS oznacza, że
beneficjent staje się emerytem lub rencistą w rozumieniu ustawy emerytalnej. Taka,
jak się wydaje, jest ratio legis umieszczenia tych kompetencji Prezesa Rady Ministrów
i Prezesa ZUS w ustawie emerytalnej, a nie w odrębnej ustawie.
1 W praktyce Prezes Rady Ministrów wydaje decyzje, które (ze względu na tę formę) zostały
poddane kontroli sądów administracyjnych.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XVIII. Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie297
Status emeryta oznacza, że do emerytury lub renty nabytej w trybie art. 82 lub 83
ustawy emerytalnej będą miały zastosowanie m.in. zasady wypłaty świadczeń, zbiegu
prawa do świadczeń, waloryzacji świadczeń, potrąceń ze świadczeń, zawieszenia
i zmniejszenia świadczeń 2. Renta z tytułu niezdolności do pracy, nawet przyznana
„na stałe”, nie będzie chronić rencisty od obowiązku poddania się badaniom co do dal-
szego trwania niezdolności do pracy. Obniżenie stopnia niezdolności z całkowitej na
ograniczoną sprawi, że ZUS obniży świadczenie o 25% itp.
Przyznane w tym trybie emerytura lub renta z tytułu niezdolności do pracy mają cha-
rakter personalny i nie zostaną zamienione na rentę rodzinną w razie śmierci benefi-
cjenta.
Nabycie przez rencistę prawa do emerytury z tytułu podlegania obowiązkowi ubezpie-
czenia społecznego3 spowoduje, że renta przyznana przez premiera lub Prezesa ZUS
przestanie być wypłacana.
We wszystkich sprawach związanych z realizacją prawa do świadczenia nabytego
w trybie szczególnym decyzje wydawał będzie organ rentowy. Spory dotyczące wyda-
nych decyzji w sprawach tych świadczeń będą rozpatrywane przez sądy pracy i ubez-
pieczeń społecznych4.
Kontroli sądów powszechnych będzie zatem podlegała decyzja wstrzymująca 422
wypłatę renty lub emerytury przyznanej w drodze wyjątku5. Wstrzymanie bo-
wiem wypłaty renty lub emerytury następuje w okolicznościach wymienionych
w art. 134 ustawy emerytalnej, a decyzję w tym względzie wydaje organ rentowy, a nie
Prezes ZUS.
Podobnie kontroli sądów powszechnych podlega decyzja przyznająca świadczenie
w drodze wyjątku w zakresie ustalającym wysokość świadczenia. W tej bowiem części
decyzja nie jest uzależniona od swobodnego uznania, a zatem nie jest wyłączona spod
kompetencji sądu okręgowego – sądu pracy i ubezpieczeń społecznych6.
Jakkolwiek uprawnienia przyznane Prezesowi Rady Ministrów i Prezesowi ZUS do-
tyczą z reguły osób, które są w trudnej sytuacji życiowej i z różnych względów zasłu-
gują na wsparcie, to jednak świadczenia przyznane w trybie wyjątkowym albo na spe-
cjalnych warunkach nie są sposobem na łagodzenie niedostatku, ale działają
przeciw pokrzywdzeniu ubezpieczonego, który ze względu na szczególny zbieg oko-
liczności nie miał możliwości nabycia prawa z tytułu podlegania ubezpieczeniu i speł-
nieniu warunków nabycia prawa do świadczeń.
2 W związku z tym nie ma potrzeby ustalania w decyzjach Prezesa Rady Ministrów, że przy-
znane przez niego świadczenia będą podlegać waloryzacji, ani zasad pobierania świadczeń. Zmiana
tych zasad oznaczałaby, że premier pełni rolę organu pomocy społecznej, ale wtedy przepis powinien
się znajdować w ustawie o pomocy społecznej.
3 Nawet całkowita niezdolność do pracy umożliwia podjęcie pracy w zakładzie pracy chro-
nionej i nabycie prawa do emerytury.

4 Tak też W. Sanetra, Wyjątkowe spory o emerytury i renty wyjątkowe, PUSiG 2002, nr 9, s. 2.
5 Postanowienie SA w Łodzi z 30 października 1998 r., III AUz 76/98 (OSA 1999, nr 2, poz. 7,
LexisNexis nr 333299).
6 Postanowienie SA w Łodzi z 25 lutego 1999 r., III AUz 7/99 (OSA 2000, nr 4, poz. 16, Lexis
Nexis nr 344711).
2. ŚWIADCZENIA W DRODZE WYJĄTKU

423 Świadczenia z ubezpieczenia społecznego (zasiłki, renty, emerytury) przysłu-
gują ubezpieczonym, jeżeli spełniają wszystkie ustawowe warunki nabycia
prawa do danego świadczenia. Nie zawsze jednak wszystkie wymagane warunki mogą
zostać spełnione. Z tego względu ustawy ubezpieczeniowe z reguły przewidują możli-
wość przyznania świadczenia w trybie wyjątkowym tym ubezpieczonym, którzy ze
względu na szczególne okoliczności nie mogli sprostać wymaganiom.
W naszym systemie taki wyjątkowy tryb przyznawania ubezpieczonym prawa do renty
lub emerytury decyzją Prezesa ZUS przewiduje art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej.
W razie śmierci ubezpieczonego, który nie spełniał warunków nabycia prawa do renty
lub emerytury, prawo do ubiegania się o świadczenie w drodze wyjątku przysługuje też
członkom rodziny zmarłego ubezpieczonego uprawnionym do pozostawania na jego
utrzymaniu7.
424 Analiza treści art. 83 ust. 1 ustawy emerytalnej prowadzi do wniosku, że przesłankami
warunkującymi przyznanie przez Prezesa ZUS świadczenia w drodze wyjątku są:
1) niespełnienie przez ubezpieczonego warunków dających prawo do emerytury lub
renty spowodowane szczególnymi okolicznościami,
2) fakt, że ubiegający się o świadczenie nie może podjąć pracy lub innej działalności
zarobkowej objętej ubezpieczeniem społecznym z powodu całkowitej niezdolności
do pracy lub wieku,
3) fakt, że osoba ta nie ma niezbędnych środków utrzymania.
Konstrukcja prawa do świadczenia w drodze wyjątku jest więc następująca:
1) ubezpieczony (całkowicie niezdolny do pracy8), który nie spełnił warunków
nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy (tj. czasu zajścia zdarzenia,
długości stażu i „gęstości” zatrudnienia), powinien wykazać szczególne okolicz-
ności, które były powodem niespełnienia tych warunków, oraz brak niezbędnych
środków do życia;
2) ubezpieczony, który nie nabył prawa do emerytury (gdyż mimo ukończenia wieku
emerytalnego nie posiada wymaganej długości stażu ubezpieczeniowego), może
ubiegać się o wyjątkową emeryturę, wykazując szczególne okoliczności, z powodu
których tego stażu nie osiągnął, oraz że nie ma niezbędnych środków utrzymania;
3) jeżeli ubezpieczony, który wskutek szczególnych okoliczności nie spełnił warunków
nabycia prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy lub emerytury, zmarł, to
o rentę rodzinną wyjątkową mogą się ubiegać „pozostali po nim członkowie ro-
dziny”9, jeśli wykażą całkowitą niezdolność do pracy lub wiek uniemożliwiający
podjęcie pracy10 oraz brak niezbędnych środków utrzymania.
Należy więc stwierdzić, że przesłanka „szczególnych okoliczności” dotyczy tylko
ubezpieczonego i ma na celu wykazanie uzasadnionych powodów, dla których nie zo-

8 Częściowa niezdolność do pracy ubezpieczonego nie uzasadnia ubiegania się przez niego
o rentę wyjątkową.
9 Jak się wydaje, może chodzić tylko o osoby uprawnione do renty rodzinnej.
10 Należałoby przez to rozumieć wiek uprawniający do renty rodzinnej.
www.lexisnexis.pl
stały spełnione warunki nabycia przez niego prawa do (własnej) renty z tytułu niezdol-
ności do pracy lub do emerytury. Dopiero wykazanie tych okoliczności powoduje dalsze
postępowanie co do zajścia przesłanek niezdolności do pracy lub wieku uniemożliwiają-
cego osobie ubiegającej się o świadczenie (tj. ubezpieczonemu lub członkowi rodziny)
podjęcie zatrudnienia oraz co do przesłanki braku niezbędnych środków utrzymania11.
Za okoliczność szczególną, z powodu której ubezpieczony nie wypracował prawa do 425
świadczenia na zasadach ogólnych, można uważać tylko takie zdarzenie bądź stan,
które wykluczają aktywność zawodową z powodu niemożności przezwyciężenia ich
skutków12. Inaczej mówiąc, gdyby to zdarzenie nie nastąpiło, to ubezpieczony mógłby
spełnić w przyszłości warunki do uzyskania renty lub emerytury13. Szczególne oko-
liczności będące przyczyną niespełnienia warunków nabycia prawa do świadczenia to
zatem zdarzenia, które w sposób niezawiniony uniemożliwiły ubezpieczonemu osiąg
nięcie stażu ubezpieczeniowego. Taką niezawinioną okolicznością nie będą jednak
trudności z prowadzeniem działalności gospodarczej14.
W interpretacji zaprezentowanej przez Naczelny Sąd Administracyjny15 kontynu-
owanie studiów nie jest okolicznością szczególną w rozumieniu art. 83 ust. 1, uniemoż-
liwiającą zatrudnienie lub prowadzenie innej działalności zarobkowej16. Nie jest też
okolicznością szczególną samo bezrobocie, jeżeli ubezpieczony nie podejmuje żadnych
działań w celu znalezienia pracy17.
Inaczej jednak, jak się wydaje, należałoby oceniać bezrobocie, szczególnie w rejonach
kraju, gdzie ma ono charakter strukturalny i gdzie czynne poszukiwanie pracy na nie-
wiele się zda18.
Przykładem szczególnych okoliczności, które uniemożliwiają wypracowanie wymaga-
nego stażu, jest też śmierć ubezpieczonego w młodym wieku19, np. wkrótce po osiąg
nięciu 30 lat życia. Gdyby śmierć lub kalectwo zdarzyły się później, ubezpieczony zdą-
żyłby spełnić wymagany 5-letni okres ubezpieczenia. Śmierć (doznanie kalectwa) jest
więc tą szczególnie ważną okolicznością, która przeszkodziła w spełnieniu przez ubez-
pieczonego warunków nabycia prawa do (własnej) renty.
Zajście przesłanki niemożności podjęcia pracy należy udowodnić orzeczeniem o całkowitej
niezdolności do pracy albo wykazaniem, że wiek osoby ubiegającej się o świadczenie wyjąt-
kowe nie pozwala jej na podjęcie pracy20 albo zwalnia ją z obowiązku podjęcia pracy21.
11 Wiele uzasadnień odmów przyznania renty wskazuje, że powyższe przesłanki nie są prawi-
dłowo rozumiane.
12 Wyrok NSA z 7 marca 2001 r., II SA 3191/00 (Lex nr 53784).
13 Wyrok NSA z 11 października 2000 r., II SA 954/00 (Lex nr 53788).
14 Wyrok WSA w Warszawie z 2 grudnia 2005 r., II SA/Wa 1742/05 (LexisNexis nr 1254836).
15 Wyrok NSA z 26 października 2000 r., IV SA 1088/00 (Lex nr 51003).
16 Tj. spełnienia warunku stażu.
17 Wyrok WSA w Warszawie z 4 października 2005 r., II SA/Wa 2620/04 (Lex nr 188777).
18 ZUS np. odmówił prawa do renty rodzinnej wyjątkowej dziecku, którego ojcu z powodu bez-
robocia zabrakło niecałe 3 lata do dwudziestopięcioletniego stażu ubezpieczeniowego (dającego

prawo do renty bez potrzeby spełniania warunku czasu zajścia zdarzenia). Sprawa ta jest niewątp
liwie wyrazem złego rozumienia przez ZUS istoty przepisów o rencie wyjątkowej.
19 Wyrok WSA z 9 marca 2005 r., II SA/Wa 1891/04 (Lex nr 164761).
20 W odniesieniu do dziecka jest to wiek poniżej 16 lat, a jeśli dziecko się uczy – 18 lub 25 lat.
21 Jest to wiek emerytalny.
Nie jest natomiast jasne, w jaki sposób należy wykazywać brak niezbędnych środków
utrzymania.
426 Decyzja Prezesa ZUS dotycząca przyznania bądź odmowy przyznania świad-
czeń w drodze wyjątku ma charakter uznaniowy, co oznacza, że wydający de-
cyzję samodzielnie ocenia, czy zaszły szczególne okoliczności, które uniemożliwiły
zainteresowanemu spełnienie ustawowych warunków nabycia prawa do świadczeń.
Decyzje Prezesa w kwestii przyznania tego prawa nie podlegają kontroli sądów po-
wszechnych22. Decyzja odmawiająca przyznania świadczenia w drodze wyjątku
może jednak zostać zaskarżona do wojewódzkiego sądu administracyjnego, który
zbada jej zgodność z prawem.
Zaskarżalność decyzji administracyjnych opiera się na zasadzie klauzuli generalnej.
Oznacza to, że decyzja administracyjna może być przedmiotem skargi do WSA na pod-
stawie art. 3 § 2 pkt 1 ustawy z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed są-
dami administracyjnymi23, niezależnie od tego czy przepis szczególny regulujący po-
dejmowanie decyzji w okreś lonych sprawach przewiduje ich zaskarżenie do sądu
administracyjnego24.
427 Świadczenia przyznane w drodze wyjątku przysługują od dnia wydania decyzji
albo od dnia wskazanego w decyzji.
Ubezpieczony, który otrzymał rentę lub emeryturę w trybie wyjątkowym, nie traci
możliwości ubiegania się o przyznanie renty lub emerytury w trybie „zwykłym”25.
Taka sytuacja może mieć miejsce np. wówczas, gdy ubezpieczony po otrzymaniu renty
wyjątkowej udowodni posiadanie stażu ubezpieczeniowego.
Świadczenia udzielane w trybie wyjątkowym są finansowane z budżetu państwa. Są
one zatem wyrazem polityki państwa, ale przyznaje je ZUS, a nie organ administracji
państwowej, co ma podkreślić, że są one niejako w zastępstwie własnego prawa, które
tylko z powodu szczególnego zbiegu okoliczności nie zostało nabyte.
3. ŚWIADCZENIA PRZYZNAWANE NA SPECJALNYCH

WARUNKACH
428 Ustawa o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych w art. 82
upoważnia Prezesa Rady Ministrów do przyznania, w szczególnie uzasadnio-
nych przypadkach, emerytury lub renty na warunkach i w wysokości innych niż okreś
lone w ustawie26. Przyznanie prawa do emerytury lub renty decyzją Prezesa Rady
22 Wyłącza je spod tej kontroli art. 83 ust. 4 u.s.u.s.

24 Zob. A. Kisielewicz, Świadczenia z ubezpieczenia społecznego przyznawane w drodze wyjątku,
PUSiG 2001, nr 8.
25 Wyrok SN z 12 marca 1968 r., III URN 24/67 (OSP 1969, nr 5, poz. 113, Lexis Nexis
nr 2510723).
26 W orzeczeniu z 17 października 2006 r. Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 82 ustawy
emerytalnej nie jest niezgodny z Konstytucją RP.
www.lexisnexis.pl
Ministrów to trzecia (po decyzji organu rentowego i decyzji Prezesa ZUS) możliwość
otrzymania statusu emeryta lub rencisty.
Ratio legis tego świadczenia jest szczególne uhonorowanie osób zasłużonych
(np. wybitnego sportowca lub artysty), które z jakichś względów nie wypraco-
wały sobie emerytury albo otrzymywane przez nie świadczenie jest rażąco niskie
w stosunku do zasług danej osoby27.
Świadczenie to jest finansowane w całości z budżetu państwa, co uzasadnia twier-
dzenie, że nie jest to podwyższenie emerytury lub renty przyznanych ubezpieczonym
na podstawie ustawy, ale że jest to odrębny rodzaj świadczenia przyznawanego nieza-
leżnie od uwarunkowań wynikających z ustawy28.
Uprawnienie premiera do przyznawania emerytur i rent ograniczone jest do sytuacji 429
życiowych obywateli określanych przez ustawodawcę jako „szczególnie uzasadnione
przypadki”.
Artykuł 82 ustawy nie daje jednak żadnych wskazówek co do treści tej przesłanki.
Mając na uwadze uregulowania w poprzednich ustawach emerytalnych, należy
przyjąć, że ratio legis art. 82 ustawy emerytalnej to nadal przede wszystkim stworzenie
możliwości uhonorowania osób zasłużonych dla społeczeństwa. Jednakże obecne sfor-
mułowanie przepisu nie odwołuje się do zasług beneficjenta, co wskazuje, że ta kompe-
tencja premiera obejmuje także prawo do przyznania świadczeń nie tylko osobom
szczególnie zasłużonym, ale także innym, których sytuacja może zostać zakwalifiko-
wana jako „szczególnie uzasadniony przypadek”.
Biorąc pod uwagę rangę podmiotu przyznającego świadczenia w szczególnym trybie,
należy stwierdzić, że w odniesieniu do osób innych niż zasłużone, ustawowe okreś
lenie „szczególnie uzasadniony przypadek” nie jest równoznaczne ze szczególnie
trudną sytuacją materialną, w jakiej dana osoba się znalazła. Kompetencje przyznane
premierowi w art. 82 ustawy emerytalnej nie plasują tego urzędu jako swego rodzaju
instytucji pomocy społecznej. Zadaniem premiera nie jest udzielanie wsparcia osobom
ciężko poszkodowanym przez los, tym bardziej że nie dysponuje odpowiednimi instru-
27 Należy zwrócić uwagę, że tego typu kompetencja Prezesa Rady Ministrów występowała już we
wcześniej obowiązujących ustawach emerytalnych. I tak dekret z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym

zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (tekst jedn. Dz.U. z 1958 r. Nr 23, poz. 97
ze zm.) w art. 83 ustanawiał renty dla osób szczególnie zasłużonych dla PRL oraz renty dla członków
rodzin tych osób. Szczegółowe warunki przyznania świadczenia ustalała uchwała nr 503/54 Prezy-
dium Rządu z 2 sierpnia 1954 r. w sprawie tymczasowego upoważnienia Prezesa Rady Ministrów do
przyznawania zaopatrzeń wyjątkowych (nieopublikowana). Ustawa z 23 stycznia 1968 r. o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 3, poz. 6 ze zm.)
w art. 115 uprawniała Prezesa Rady Ministrów do wydawania decyzji przyznających emeryturę lub
rentę na warunkach i w wysokości innych niż określone w ustawie, jeżeli było to uzasadnione zasłu-
gami osoby, której ta emerytura lub renta miała być przyznana, lub innymi szczególnymi względami.
Wobec tego, że rozporządzenie wykonawcze do ustawy z 1968 r. nie zostało wydane, z mocy art. 127
tejże ustawy obowiązywała nadal uchwała nr 503/54. Ustawa z 14 grudnia 1982 r. o zaopatrzeniu
emerytalnym pracowników i ich rodzin (Dz.U. Nr 40, poz. 267 ze zm.) w art. 64 nie odwoływała się
już do zasług danej osoby, ale Prezes Rady Ministrów przyznawał prawo do emerytury w szczególnie
uzasadnionych przypadkach, na wniosek Ministrów (kierowników urzędów centralnych), co wska-
zuje raczej na dobór osób pod kątem zasług w działalności publicznej.
28 Może być np. przyznane przed osiągn ięciem wieku emerytalnego.
mentami oceny sytuacji faktycznej29. Nie chodzi zatem o to, że ktoś został bardzo
ciężko porażony prądem, ani o katastrofę samolotu, w której zginęli rodzice nieletnich
dzieci, ani o ciężką nieuleczalną lub rzadko występującą chorobę, ani o zamach terro-
rystyczny itp.30.
430 W naszym prawie szczególną ochroną objęte są jedynie osoby, które zostały poszkodo-
wane w wypadkach przy pracy. Wszystkie inne sytuacje doznania kalectwa lub śmierci
chronione są na zasadach ogólnych. Nie ma zatem żadnego powodu, aby bardziej
chronić dziecko, które straciło rodzica w katastrofie samolotu, aniżeli dziecko, którego
rodzic zginął w wypadku drogowym. Nie powinno być wątpliwości, że nie w tym celu
ustawodawca nadał omawiane uprawnienia Prezesowi Rady Ministrów (jakkolwiek
tak jest powszechnie rozumiane).
Jak się zatem wydaje, premier otrzymał te nadzwyczajne uprawnienia w celu udzie-
lenia ochrony prawnej wówczas, gdy nie można przyznać świadczenia przy zastoso-
waniu obowiązujących przepisów. Taki szczególnie uzasadniony przypadek to np. sytu-
acja, w której młody człowiek stał się całkowicie niezdolny do pracy w czasie studiów,
ale już po ukończeniu 25 roku życia. Nie nabyłby wówczas ani prawa do renty socjalnej,
ani prawa do renty rodzinnej po śmierci rodzica. Powstanie niezdolności do pracy
przed podjęciem zatrudnienia uniemożliwiałoby także takiej osobie wypracowanie
sobie własnej renty.
Jako „szczególnie uzasadniony przypadek” zasługujący na ingerencję premiera należa-
łoby ocenić też sytuację dziecka studenta, który zmarł w wyniku wypadku przy wyko-
nywaniu pracy na podstawie umowy zlecenia. Wobec tego, że ustawodawca zwolnił
zleceniodawców z obowiązku ubezpieczenia wypadkowego studentów pracujących na
podstawie umowy zlecenia, w razie śmierci studenta-zleceniobiorcy jego dziecko pozo-
stałoby bez prawa do renty rodzinnej31.
431 A zatem rola art. 82 ustawy emerytalnej to nadanie Prezesowi Rady Ministrów kompe-
tencji do przyznania prawa do emerytury lub renty osobie, która wskutek szczególnego
zbiegu okoliczności nie nabyłaby prawa do ochrony na podstawie obowiązujących
przepisów, ale ze względów społecznych powinna otrzymać świadczenie albo powinno
być ono wyższe z uwagi na zasługi danej osoby.
Prezes Rady Ministrów, przyznając emeryturę lub rentę w szczególnie uzasadnio-
nych przypadkach, może je przyznać „na innych warunkach i w innej wyso
kości niż określona w ustawie”. Analizując te określenia i uwzględniając, że upraw-
nienie premiera dotyczy przyznania emerytury (renty) i że emerytura i renta to określenia
ustawowe, należy przyjąć, że „na innych warunkach” oznacza prawo Prezesa Rady Mi-
nistrów do przyznania świadczenia także osobie spoza systemu, która nie była ubezpie-
czona, ale jej sytuację można uznać za „szczególnie uzasadniony przypadek”.
29 Prezes Rady Ministrów jest w stanie ustalić, że osoba zasłużona nie ma emerytury lub renty lub
pobiera bardzo niskie świadczenie, ale nie ma instrumentów do zbadania, czy i dlaczego ktoś znalazł
się w trudnej sytuacji życiowej, gdyż nie jest wyposażony w takie instrumenty, jakimi dysponują in-
stytucje pomocy społecznej.
30 Nie można się zatem zgodzić z wyrokami Wojewódzkich Sądów Administracyjnych i Naczel-
nego Sądu Administracyjnego, które za szczególnie uzasadniony przypadek uznają zajście takich
nadzwyczajnych zdarzeń losowych.
31 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie wypadkowe, PiZS 2013, nr 9.
www.lexisnexis.pl
Analizując natomiast sformułowanie „w innej wysokości niż określona w ustawie”,

należy zauważyć, że w ustawie została określona najniższa emerytura i renta oraz że
określenie wysokości świadczenia nastąpiło także przez formułę wymiaru świadczeń.
W tej sytuacji należałoby przyjąć, że w odniesieniu do osób zasłużonych pobierających
świadczenie sformułowanie to oznacza możliwość przyznania świadczenia wyższego
niż pobierane dotychczas. Natomiast w odniesieniu do osób spoza systemu – „inna wy-
sokość” mogłaby oznaczać kwotę niższą niż najniższa emerytura, ale byłoby to
sprzeczne z istotą emerytury i z założeniem, że premier swą decyzją nadaje status eme-
ryta lub rencisty, tj. osoby, do której mają zastosowanie przepisy ustawy emerytalnej,
m.in. dotyczące minimalnej emerytury.
Emerytura lub renta przyznana na warunkach specjalnych32 jest traktowana na równi 432
z innymi świadczeniami przyznawanymi na podstawie ustawy w tym sensie, że nie
przysługuje „obok” świadczeń należnych z ustawy, a „zamiast” tych świadczeń, co
oznacza możliwość pobierania tylko jednego świadczenia33. W tej sytuacji, jakkolwiek
z ratio legis przepisu wynika, co prawda, możliwość podwyższenia świadczenia, sfor-
mułowanie przepisu nie pozwala na interpretację, że mowa o kwocie uzupełniającej
(podwyższającej) pobierane świadczenie. De lege lata poprawa sytuacji bytowej osoby,
którą premier chce uhonorować, może nastąpić tylko przez przyznanie (całego) świad-
czenia, wyższego niż pobierane.
Należy też zauważyć, że przyznanie emerytury na podstawie art. 82 ustawy emery-
talnej „obok” pobieranego świadczenia w celu jego uzupełnienia stworzyłoby sytuację
zbiegu prawa do świadczeń i konieczność wyboru jednego świadczenia z funduszy pu-
blicznych. W ustawie emerytalnej zasadę tę formułuje art. 95. Zasada pobierania tylko
jednego świadczenia może zostać wyłączona, o ile wyraźny przepis zezwala na łą-
czenie uprawnień34. Artykuł 82 nie jest przepisem wprowadzającym odstępstwo od tej
zasady. Możliwość łączenia35 prawa do świadczeń ubezpieczeniowych z ustawy i świad-
czeń wyjątkowych jest więc kontrowersyjna.
Wynikająca z przepisu konieczność przyznania wyższego świadczenia, które zastąpi 433
własne świadczenie zainteresowanego pobierane z ustawy, budzi jednak wątpliwości
ze względu na różny sposób finansowania obu świadczeń. Dlatego obecna praktyka
przyznawania świadczenia w kwocie podwyższającej pobierane świadczenie (tj. z za-
strzeżeniem, że przyznana emerytura lub renta wyjątkowa będzie przysługiwała
łącznie ze świadczeniem z FUS) powinna zostać usankcjonowana przez wprowadzenie
wyraźnego przepisu zezwalającego premierowi nie tylko na przyznanie nowego świad-
czenia w innej wysokości, ale także na podwyższenie już pobieranego świadczenia.
32 Świadczenie to nosi obiegową nazwę „renta specjalna”.

33 Z uchwały Sądu Najwyższego z 20 stycznia 2011 r., III UZP 2/10 („Biuletyn Sądu Najwyż-
szego” 2011, nr 1, LexisNexis nr 2445138), można wnioskować, że kwota przyznana przez Prezesa
Rady Ministrów stanowi podwyższenie kwoty pobieranej emerytury, a więc oba świadczenia – eme-
rytura własna i podwyżka – przysługują jako jedno świadczenie. Z logicznego punktu widzenia
można nie mieć zastrzeżeń do tej koncepcji, ale nie wynika ona z ustawy.
34 W naszym systemie może dochodzić do zbiegu prawa do emerytury z rentą wypadkową.
35 Por. uchwała SN z 20 stycznia 2011 r., III UZP 2/10 (OSNP 2011, nr 13–14, poz. 185), oraz
glosa krytyczna do ww. uchwały: R. Pacud, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa”
2011, nr 4, s. 125–132.
Taka regulacja usunęłaby wątp

liwości co do możliwości łącznego pobierania obu
świadczeń.
Jakkolwiek ex definitione emerytura lub renta specjalna jest wyższa niż emerytura lub
renta, jaka przysługiwałaby zainteresowanemu z ubezpieczenia społecznego, to nie ma
przeszkód, aby uprawniony mógł wybrać świadczenie z ustawy, gdyby z jakichś
względów było ono korzystniejsze.
434 Emerytura lub renta przyznana przez Prezesa Rady Ministrów jest emeryturą lub rentą
w rozumieniu ustawy emerytalnej. Różni się tylko specjalnym trybem nabywania do
niej prawa.
435 Rola art. 82 ustawy emerytalnej sprowadza się do nadania przez Prezesa Rady Mini-
strów wskazanej osobie statusu emeryta lub rencisty, w sytuacji kiedy osoba ta nie ma
możliwości nabycia tego statusu z tytułu spełnienia warunków nabycia prawa. Prze-
pisy nie wskazują jednakże formy nadania tego statusu.
Biorąc pod uwagę, że generalnie nabycie statusu emeryta lub rencisty dokonuje się na
podstawie decyzji wydanej przez organ rentowy, taka też nomenklatura stosowana jest
w praktyce do aktów woli Prezesa Rady Ministrów podjętych w trybie art. 82 ustawy
emerytalnej.
W naszym systemie prawnym zasadą jest, że prawidłowość wydawanych decyzji admi-
nistracyjnych podlega kontroli w trybie określonym w Kodeksie postępowania admini-
stracyjnego. Decyzje organu rentowego zostały jednak wyłączone z trybu administra-
cyjnego i przekazane kontroli sadów powszechnych.
436 Rozstrzyganiu przez sądy powszechne nie zostały poddane decyzje przyznające świad-
czenia w drodze wyjątku (art. 83 ust. 4 u.s.u.s.).
W art. 83 ust. 4 u.s.u.s. nie został jednak wymieniony Prezes Rady Ministrów. Mogłoby
to wskazywać, że decyzje Prezesa Rady Ministrów wydane w trybie art. 82 ustawy
emerytalnej podlegają kontroli sądów powszechnych. Taki wniosek jest jednak nie do
przyjęcia. Nie może ulegać wątpliwości, że konstytutywne decyzje rentowe Prezesa
Rady Ministrów nie mogą podlegać kontroli sądu powszechnego36, z przepisu art. 83
ust. 2 u.s.u.s. wynika bowiem, że sądy powszechne rozpatrują odwołania w sytuacji,
gdy decyzja wydana została przez organ rentowy, a Prezes Rady Ministrów nie jest
takim organem.
W tej sytuacji wytworzyła się praktyka, że decyzje uznaniowe Prezesa Rady Ministrów
podlegają kontroli sądów administracyjnych.
437 Uznając kompetencje sądów administracyjnych do kontroli decyzji uznaniowych, na-
leży jednak poddać w wątpliwość kontrolę decyzji Prezesa Rady Ministrów nadających
status emeryta lub rencisty. Jak się bowiem wydaje, nieuwzględnienie Prezesa Rady
Ministrów w art. 83 ust. 4 u.s.u.s. nie jest przypadkowe.
Administracyjny tryb kontroli decyzji premiera nie wydaje się być zasadny, skoro nie
można przytoczyć żadnych argumentów potwierdzających, że jest to decyzja admini-
36 Tak wyraźnie w postanowieniu Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 30 października 1998 r., III AUz
76/98 (OSA 1999, nr 2, poz. 7).
www.lexisnexis.pl
stracyjna. Nie ma też w niej elementów podlegających kontroli. Przede wszystkim

świadczenia te nie są przyznawane na wniosek beneficjenta. Nie ma też przepisów
okreś
lających procedurę składania i rozpatrywania wnios ków o to świadczenie.
Z wniosk iem w znaczeniu prawnym mamy do czynienia w sytuacji, gdy wnioskodawca
domaga się ustalenia jego uprawnienia wskazanego w ustawie. Tymczasem art. 82
ustawy emerytalnej jest skierowany do premiera, a nie do beneficjenta.
Premier działa zatem z własnej inicjatywy, a nie na wniosek, co oznacza, że
w razie prośby („wniosku”) o podjęcie działań nie musi ich podjąć ani nie
musi wydawać decyzji odmownej. Może co najwyżej poinformować osobę zaintere-
sowaną, że nie podejmie działań w danej sprawie. Ponieważ Prezes Rady Ministrów
nie ma obowiązku działania (przepis posługuje się określeniem „może przyznać”, a nie
„przyznaje”), nie można premierowi zarzucić bezczynności37.
Jest to zatem uprawnienie premiera, które można określić jako jego prerogatywę. Tym
samym nie ma podstaw do kwalifikowania działania Prezesa Rady Ministrów jako wy-
dawania decyzji stwierdzających uprawnienie wynikające z mocy przepisów prawa.
Skoro działanie premiera w tego rodzaju sprawach wykracza poza sferę decyzji admi-
nistracyjnej, to nie podlega kontroli sądu administracyjnego.
Należy zauważyć, że kompetencje Prezesa Rady Ministrów do nadawania statusu eme-
ryta lub rencisty nie różnią się od kompetencji wynikających z ustawy z 14 marca
2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie
sztuki38. Na podstawie tej ustawy Prezes Rady Ministrów może przyznawać nagrody za
wyróżnione rozprawy doktorskie i wysoko ocenione osiąg nięcia będące podstawą
nadania stopnia doktora habilitowanego oraz za osiągnięcia naukowe, naukowo-tech-
niczne lub artystyczne (art. 32 ust. 1 i 2 ustawy) oraz nagrodę specjalną za ważne dla
kraju osiągnięcia naukowe (art. 32 ust. 3 ustawy).
Tego rodzaju kompetencję premiera przewiduje też ustawa z 7 września 1991 r. o sys-
temie oświaty39, pozostawiając do swobodnego uznania Prezesa Rady Ministrów możli-
wość przyznania stypendium uczniowi, który uzyskał najwyższą w danej szkole średnią
ocen lub wykazuje szczególne uzdolnienia (art. 90h ustawy).
We wszystkich wyżej wymienionych sprawach nie są wydawane decyzje administra-
cyjne40. Podobne rozwiązanie prawne występuje w kwestii uprawnień Prezydenta RP
do nadania obywatelstwa polskiego. Akt woli (postanowienie) Prezydenta RP w tej
kwestii nie podlega zaskarżeniu w żadnym trybie41.
W konsekwencji należy uznać, że decyzja Prezesa Rady Ministrów w sprawie 438
przyznania emerytury lub renty w trybie art. 82 ustawy emerytalnej nie jest de-
cyzją administracyjną w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego. Na-
zwanie aktu woli Prezesa Rady Ministrów decyzją jest uzasadnione tylko z tego
37 Wnioskowanie o przyznanie świadczenia konkretnej osobie stanowi jedynie przedstawienie
kandydatury pod rozwagę Prezesa Rady Ministrów.

38 Dz.U. Nr 65, poz. 595 ze zm.
40 M. Pilich, Komentarz do ustawy o systemie oświaty, Warszawa 2012.
41 Art. 18 i art. 25 ust. 1 w zw. z art. 10 ustawy z 2 kwiet
nia 2009 r. o obywatelstwie polskim
(tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 161 ze zm.).
względu, że według ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i ustawy emerytalnej

taka jest forma stwierdzania nabycia prawa do emerytury lub renty i nadająca status
emeryta lub rencisty.
Należy więc przyjąć, że akt woli Prezesa Rady Ministrów, jako niemający charakteru
decyzji w rozumieniu Kodeksu postępowania administracyjnego, nie jest zaskarżalny
żadnym środkiem prawnym. W tej sytuacji niewszczęcie postępowania nie powoduje
stanu bezczynności organu w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania admini-
stracyjnego i nie uzasadnia skargi na bezczynność organu42.
Praktyka wydawania decyzji administracyjnych o przyznaniu lub odmowie przyznania
świadczenia przez Prezesa Rady Ministrów, od których przysługuje wniosek o po-
nowne rozpatrzenie sprawy, a następnie skarga do sądu administracyjnego, jest nie-
uprawniona.
Poddanie decyzji Prezesa Rady Ministrów kontroli sądów administracyjnych wypacza
ratio legis tej instytucji. Co więcej, sądy administracyjne nie ograniczają się już obecnie
do badania zgodności z prawem decyzji Prezesa Rady Ministrów, lecz dokonują inter-
pretacji pojęcia „szczególnie uzasadniony przypadek”. Kazuistyczne podejście do za-
kresu tego pojęcia prowadzi do bezpodstawnej ingerencji sądów administracyjnych
w prerogatywę premiera. Decyzje wydawane przez Prezesa Rady Ministrów są więc
obecnie kształtowane przez orzecznictwo sądowe. Sytuacja, w której premier na mocy
wyroków sądów administracyjnych zostaje zobligowany do zmiany swoich decyzji, jest
nie do przyjęcia.
42 Tak postanowienie SN z 27 marca 2002 r., III RN 9/01 (OSNAPiUS 2002, nr 18, poz. 425) –
w odniesieniu do decyzji Prezesa KRUS.
www.lexisnexis.pl
Część czwarta
UBEZPIECZENIE
CHOROBOWE
Rozdział XIX
OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO
Ubezpieczenie chorobowe jest uregulowane ustawą z 25 czerwca 1999 r. o świad-
czeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyń-
stwa1. Ustawa przewiduje świadczenia pieniężne zastępujące zarobki utracone w wy-
niku czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby oraz sytuacji wynikających
z macierzyństwa, które również wiążą się z niemożnością wykonywania pracy.
W zakresie ryzyka chorobowego ustawa zasiłkowa określa zasady i warunki na- 439
bywania prawa do zasiłku chorobowego i świadczenia rehabilitacyjnego, bę-
dącego przedłużeniem zasiłku chorobowego, oraz do zasiłku wyrównawczego mają-
cego za zadanie uzupełniać zarobki pracownika zmniejszone wskutek poddania się
rehabilitacji zawodowej albo przesunięcia do innej pracy ze względów zdrowotnych.
W zakresie ochrony macierzyństwa ustawa przewiduje wypłatę zasiłku macie 440
rzyńskiego i zasiłku opiekuńczego. Pierwszy chroni sytuację niemożności wy-
konywania pracy (osiągania dochodów) z powodu porodu2 oraz konieczności opieki
nad dzieckiem w pierwszych tygodniach jego życia3, a drugi – konieczność opieki nad
chorym dzieckiem, a w określonych sytuacjach także nad dzieckiem zdrowym (zob.
schemat 14).
W odniesieniu do niezdolności do pracy z powodu choroby ustawa rozróżnia
ochronę niezdolności z tzw. ogólnego stanu zdrowia oraz niezdolności bę
dącej skutkiem wypadku w drodze do pracy lub z pracy4 (zob. schemat 15).
Wypadek w drodze do pracy lub z pracy nie jest odrębnym od choroby rodzajem zda-
rzenia losowego, chronionym przez ustawę zasiłkową. Jest to prawne okreś lenie

2 Pierwsze 8 tygodni wypłacania zasiłku macierzyńskiego.
3 Dalsza część urlopu macierzyńskiego.
4 Definicję wypadku w drodze do pracy lub z pracy zawiera art. 57b ustawy emerytalnej.
Zob. część trzecia „Ubezpieczenia rentowe”.

308 Część czwarta. Ubezpieczenie chorobowe
skutków zadziałania przyczyny zewnętrznej, tj. choroby, kalectwa lub śmierci (zdarzeń
losowych biotycznych), mających związek z pracą. Inaczej mówiąc, do pojęcia „wy-
padek w drodze do pracy lub z pracy” dochodzi się w wyniku klasyfikacji zdarzeń loso-
wych dokonywanej za pomocą kryterium rodzaju przyczyny i okoliczności, w jakich
doszło do zachorowania, urazu lub śmierci.
Zakwalifikowanie niezdolności do pracy jako „z wypadku w drodze do pracy lub
z pracy” oznacza, że:
1) wypłata wynagrodzenia chorobowego i zasiłku chorobowego następuje bez po-
trzeby wykazania pozostawania w ubezpieczeniu przez wymagany okres,
2) wynagrodzenie chorobowe od pracodawcy i zasiłek chorobowy są wypłacane
w wysokości 100% podstawy wymiaru zasiłku.
Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa jest podstawowym aktem prawnym zapewniającym
ochronę na wypadek czasowej niezdolności do pracy z powodu choroby. Nie jest jednak
aktem jedynym w tym względzie. Należy wymienić tu przede wszystkim art. 92 k.p.,
przyznający pracownikom prawo do wynagrodzenia chorobowego za czas niezdolności
do pracy wskutek choroby lub odosobnienia przez okres 33 lub 14 dni w roku kalenda-
rzowym5. Ustawodawca odstąpił już natomiast od regulacji przyznających niektórym
grupom pracowników prawo do wynagrodzenia gwarancyjnego za czas niezdolności
do pracy. Prawo to zachowali jedynie sędziowie6 i prokuratorzy 7.
Obowiązek wypłacania pracownikom wynagrodzenia chorobowego powoduje, że pra-
codawca, jakkolwiek nie płaci składki na ubezpieczenie chorobowe pracownika, to
jednak uczestniczy w kosztach tego ryzyka.
441 Pracodawca nie płaci natomiast wynagrodzenia chorobowego w razie niezdolności do
pracy spowodowanej wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. W takiej sytuacji
zasiłek chorobowy od pierwszego dnia niezdolności jest wypłacany z ubezpieczenia
wypadkowego ze składki płaconej wyłącznie przez pracodawcę (zob. schemat 16).
5 Zależy to od wieku pracownika.

6 Ustawa z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r.,
poz. 427 ze zm.).
7 Ustawa z 20 czerw ca 1985 r. o prokuraturze (tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 270, poz. 1599
ze zm.).
www.lexisnexis.pl
Schemat 14. Rodzaje ryzyka i odpowiadające im świadczenia wypłacane z ubezpieczenia chorobowego
UBEZPIECZENIE CHOROBOWE
zdarzenie
CHOROBA, KALECTWO MACIERZYŃSTWO
losowe
zdarzenie (ryzyko)
czasowa niezdolność zmniejszona sprawność przerwa 8 tyg. dalszy urlop konieczność opierki
ubezpieczeniowe
do pracy do pracy po porodzie macierzyński* nad dzieckiem
(chronione sytuacje)
zasiłek macierzyński
zasiłek zasiłek macierzyński
zasiłekchorobowy dla wszystkich zasiłek opiekuńczy
wyrównawczy tylko dla matki
uprawnionych osób
świadczenia
świadczenie rehabilitacyjne
* Rozumieć przez to należy też dodatkowy urlop macierzyński, urlop rodzicielski i ojcowski.
Schemat 15. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego z uwzględnieniem klasy

fikacji prawnej czasowej niezdolności do pracy
Zdarzenia losowe
(choroba, kalectwo)
przyczyną
spowodowane zewnętrzną spowodowane przyczyną
przyczyną lub w okolicznościach zewnętrzną w drodze
wewnętrzną ze sfery spraw do pracy lub z pracy
prywatnych
czasowa niezdol- zmniejszona zmniejszona czasowa niezdolność

ność do pracy z tzw. sprawność do pracy sprawność do pracy do pracy z tytułu
ogólnego stanu z tzw. ogólnego z tytułu wypadku wypadku w drodze
zdrowia stanu zdrowia w drodze
zasiłek chorobowy zasiłek wyrównawczy zasiłek chorobowy

80% na jednakowych zasadach 100%
świadczenie świadczenie
rehabilitacyjne rehabilitacyjne
90% (75%)* 90% (75%)*
* W okresie ciąży – 100%.
www.lexisnexis.pl
Schemat 16. Finansowanie świadczeń w razie czasowej niezdolności do pracy według kwalifikacji prawnej
zdarzenia losowe (choroba, kalectwo)
klasyfikacja prawna
ze względu na choroba
ogólny stan zdrowia wypadek w drodze wypadek przy pracy
okoliczności zajścia zawodowa
czasowa czasowa czasowa

chronione skutki czasowa niezdolność
niezdolność niezdolność niezdolność
wynagrodzenie zasiłek zasiłek wynagrodzenie

chorobowe chorobowy chorobowy zasiłek chorobowy zasiłek chorobowy
świadczenia chorobowe
80% 80% 100% 100% 100%
100%
świadczenie
rehabilitacyjne świadczenie świadczenie
90% (75%)* rehabilitacyjne 100% rehabilitacyjne 100%
100%**
źródło finansowania
pracodawca ubezpieczenie chorobowe pracodawca ubezpieczenie wypadkowe
świadczeń
* Zależy od długości niezdolności do pracy.

** Dla kobiet w ciąży.
Rozdział XX
RYZYKO W UBEZPIECZENIU
CHOROBOWYM
1. NIEZDOLNOŚĆ DO PRACY Z POWODU CHOROBY
1.1. Choroba w znaczeniu biologicznym
442 Choroba jako zdarzenie w życiu człowieka jest przede wszystkim kategorią biolo
giczną, pojęciem nauk medycznych. Z tego punktu widzenia, ujmując rzecz najogól-
niej, choroba to pewien anormalny stan zakłócenia normalnych funkcji organizmu
człowieka8.
Choroba jest przeciwieństwem zdrowia. Często więc traktuje się chorobę jako brak
zdrowia i definiuje zdrowie9.
Można przyjąć, że z medycznego punktu widzenia chorobą jest każde organiczne lub
funkcjonalne uszkodzenie stanu zdrowia albo że choroba to odejście jednej lub kilku
funkcji organizmu od normalnego zachowania się, jakie jest niezbędne do utrzymania
pełnej jego sprawności. W ujęciu biologicznym chorobą będą zatem także wszelkie
ułomności określane jako kalectwo, np. głuchota, ślepota, ciężkie uszkodzenie mowy,
brak lub zniekształcenie kończyn, niedorozwój umysłowy. Inaczej mówiąc, z punktu
widzenia biologii człowieka organizm chory to taki, którego stan odbiega od normy
zapewniającej mu normalne funkcjonowanie10.
1.2. Choroba w znaczeniu prawnym

443 Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa przewiduje świadczenia przysługujące „w razie cho-
roby”. Tytuł ustawy sugerowałby, że ryzykiem (sytuacją chronioną) jest stan choroby.
Z przepisów ustawy wynika jednak, że świadczenia w niej przewidziane przysługują
8 Mała encyklopedia zdrowia, Warszawa 1969.

9 Według definicji Światowej Organizacji Zdrowia: „zdrowie jest to pełne dobre samopoczucie
fizyczne, psychiczne i społeczne, a nie tylko brak choroby czy niedomagania”.
10 W tym ujęciu także przemęczenie jest chorobą.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XX. Ryzyko w ubezpieczeniu chorobowym313
ubezpieczonemu, który stał się niezdolny do pracy z powodu choroby. W ujęciu usta
wowym choroba ma być tylko przyczyną chronionego skutku (ryzyka), a nie
samym ryzykiem11.
Skutki choroby jako zjawiska biologicznego przejawiają się w uniemożliwieniu wyko-
nywania pracy przejściowo albo na stałe, w sposób ograniczony lub całkowity, pozba-
wiając ubezpieczonego zarobków lub powodując ich zmniejszenie.
Wymienione skutki choroby, w zależności od ich charakteru i zakresu, są chronione 444
różnymi rodzajami świadczeń pieniężnych. Jeżeli więc spowodowana chorobą prze-
szkoda w wykonywaniu pracy ma charakter czasowy, to świadczeniem zabezpiecza-
jącym tę sytuację jest zasiłek chorobowy i świadczenie rehabilitacyjne. Sytuacja, gdy
skutkiem choroby jest zmniejszenie sprawności do pracy i związane z tym obniżenie się
zarobków, chroniona jest zasiłkiem wyrównawczym. Na wypadek zaś, gdy wpływ ten
nabierze charakteru trwałego, prawo przewiduje świadczenia w postaci renty z ubez-
pieczenia rentowego.
Należy skonstatować, że ustawa zasiłkowa przewidująca świadczenia na wypadek cza-
sowej niezdolności do pracy nie posługuje się określeniem „czasowa niezdolność do
pracy”. W ujęciu ustawy wyrazem czasowego charakteru niezdolności do pracy ma być
określenie „choroba”. „Niezdolność do pracy z powodu choroby” jest zatem syno
nimem określenia „czasowa niezdolność do pracy”.
Choroba w znaczeniu prawnym, tj. jako zdarzenie ubezpieczenia chorobo-
wego, z którym łączy się określone świadczenie ubezpieczeniowe (zasiłek choro-
bowy), rozpoczyna się zatem dopiero z chwilą, gdy stan zdrowia wpłynie w określony
sposób na zdolność do pracy. Kończy się zaś z chwilą odzyskania tej zdolności (co nie
zawsze jest równoznaczne z odzyskaniem zdrowia) albo z chwilą stwierdzenia trwałej
niezdolności do pracy z powodu choroby lub kalectwa12.
Uwzględniając powyższe, stwierdzamy, że choroba w znaczeniu biologicznym (jako
zdarzenie losowe) jest swego rodzaju „bazą”, punktem wyjścia dla ubezpieczenia spo-
łecznego. Natomiast choroba jako przedmiot ochrony udzielanej przez ubezpieczenie
chorobowe jest utożsamiana z określonymi rodzajami skutków choroby biologicznej.
Ryzykiem w ubezpieczeniu chorobowym są zatem „czasowa niezdolność do pracy”13
i „zmniejszona sprawność do pracy”.
1.3. Treść ryzyka niezdolności do pracy z powodu choroby

Zdarzenie losowe, jakim jest choroba, może wpłynąć na zdolność do pracy w różnoraki 445
sposób. Najogólniej rzecz ujmując, wpływ ten może być taki, że choroba tylko czasowo
przeszkodzi w wykonywaniu pracy, albo taki, że uniemożliwi jej wykonywanie trwale,
przez co rozumie się brak rokowań co do odzyskania zdolności do pracy.
11 Choroba (stan zdrowia) jest ryzykiem dla ubezpieczenia zdrowotnego.

12 Co oznacza przejście pod ochronę ubezpieczenia rentowego.
13 Ubezpieczony „chory” w znaczeniu prawnym to czasowo niezdolny do pracy.
Wszystkie formy trwałego wpływu zakłóceń w funkcjonowaniu organizmu (tj. cho-

roby lub kalectwa) na zdolność do pracy są w naszym systemie przedmiotem ochrony
udzielanej przez ubezpieczenie rentowe. Zadaniem ubezpieczenia chorobowego
jest ochrona sytuacji niezdolności do pracy o charakterze czasowym (przej
ściowym).
446 Czasowości tej przeszkody nie mierzy się jednak czasem jej trwania. Co prawda
przepisy określają długość okresu wypłacania zasiłku chorobowego, upływ
czasu nie jest jednak w naszym systemie prawnym kryterium rozróżniania „czaso-
wego” i „trwałego” charakteru przeszkody 14. Czasowość przeszkody w świadczeniu
pracy w naszym systemie prawnym oznacza jej przemijalność, możliwość szybkiego
ustąpienia. Tym samym cecha ta dotyczy rodzaju tego wpływu, jego charakteru, a nie
czasu jego trwania. Jest więc kategorią jakościową, a nie ilościową.
447 W ujęciu ustawy zasiłkowej ryzyko chorobowe obejmuje ochronę sytuacji cza
sowej niezdolności do pracy aktualnie wykonywanej (dotychczasowej). Takie
ujęcie treści ryzyka sprawia, że nie zachodzi konieczność stwierdzenia wpływu cho-
roby na możliwość wykonywania innej pracy. Wystarczy, że stan zdrowia stanowi
choćby częściową przeszkodę świadczenia pracy dotychczas wykonywanej. Przeszkoda
ta może polegać na fizycznej (np. złamanie ręki) lub psychicznej (np. depresja) niemoż-
ności świadczenia pracy, może również wynikać z konieczności powstrzymania się od
wykonywania pracy w celu dokonania zabiegu chirurgicznego15 lub przeprowadzenia
skomplikowanych badań w szpitalu lub z konieczności zapewnienia organizmowi właś
ciwych warunków powrotu do stanu równowagi (leżenia w łóżku, regularnego przyj-
mowania leków itp.).
Choroba jako przyczyna niemożności wykonywania pracy dotychczasowej oznacza, że
stan zdrowia staje się przeszkodą dopiero po uwzględnieniu rodzaju wykonywanej
pracy. Tak na przykład chrypka lub kaszel będą przeszkodą w wykonywaniu pracy
przez aktora lub prezentera telewizyjnego, nie wpłyną natomiast na zdolność do pracy
urzędnika, a bóle w stawie łokciowym uniemożliwią wykonywanie pracy kierowcy, ale
mogą nie być przeszkodą w wykonywaniu pracy przez nauczyciela, jakkolwiek z biolo-
gicznego punktu widzenia dolegliwości te mogą mieć takie samo natężenie.
Okoliczność, że wpływ choroby na zdolność do pracy zależy od rodzaju pracy,
oznacza, że w przypadku kilku zatrudnień jednocześn ie powinno się orzekać o nie-
zdolności do pracy dla każdego zatrudnienia osobno. Brak jednak wyraźnych usta-
wowych postanowień w tym względzie powoduje, że praktyka jest dokładnie od-
wrotna. Zaświadczenie lekarskie otrzymane przez ubezpieczonego zwalnia go
z obowiązku świadczenia każdej wykonywanej przez niego pracy. Co więcej, pra-
cownik nie tylko może, ale musi powstrzymać się od wszystkich rodzajów prac przez
siebie wykonywanych, a jeśli tego nie zrobi, będzie pozbawiony zasiłku chorobo-
wego, chyba że wykaże, iż wykonywanie pracy, od której się nie powstrzymał, nie
14 Tj. kryterium rozdzielenia ryzyka chorobowego i rentowego, a tym samym przejścia z ubez-
pieczenia chorobowego do rentowego.

15 Np. konieczność wymiany protezy nogi, usunięcia blizny lub przeprowadzenia operacji ko-
smetycznej.
www.lexisnexis.pl
jest niezgodne z celem zwolnienia16. Odwrotna zasada jakkolwiek byłaby logiczna,

prowadziłaby jednak do nadużyć17.
1.4. Stwierdzanie zajścia ryzyka niezdolności do pracy z powodu

choroby
Zajście ryzyka określonego jako niezdolność do pracy z powodu choroby stwierdza 448
lekarz, wydając stosowne zaświadczenie. Tryb stwierdzania niezdolności do
pracy z powodu choroby ustala rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej
z 27 lipca 1999 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu wystawiania zaświadczeń le-
karskich, wzoru zaświadczenia lekarskiego i zaświadczenia lekarskiego wydanego
w wyniku kontroli lekarza orzecznika Zakładu Ubezpieczeń Społecznych18.
Rozpatrując zaświadczenie lekarskie o niezdolności do pracy wskutek choroby z punktu
widzenia jego treści, należy przyjąć, że jest to opinia fachowa o stanie zdrowia pracow-
nika, dokonana pod kątem wpływu na możliwość świadczenia umówionej pracy.
Zaświadczenie o niezdolności do pracy nie jest jednak zwykłą opinią fachową, na pod-
stawie której właściwy organ podejmuje stosowną decyzję w zależności od własnej
oceny. Rola zaświadczenia lekarskiego polega na tym, że – potwierdzając ist
nienie określonego stanu faktycznego (choroby biologicznej) – przemienia go
w stan prawny, w chronioną sytuację uprawniającą do świadczeń. Zaświadczenie
lekarskie jest jedynym dowodem zajścia tej sytuacji. Ono też uruchamia mechanizm
świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego na wypadek choroby.
Drugą rolą zaświadczenia lekarskiego o czasowej niezdolności do pracy z powodu
choroby jest usprawiedliwianie nieobecności w pracy.
Obie te role są od siebie niezależne i mogą występować pojedynczo. Można więc orzec
niezdolność do pracy, gdy pracownik nie nabył jeszcze lub już wyczerpał prawo do
zasiłku chorobowego. Zaświadczenie lekarskie będzie występować wówczas tylko
w roli usprawiedliwienia nieobecności w pracy. I odwrotnie – może nie zachodzić po-
trzeba usprawiedliwienia nieobecności w pracy (np. po ustaniu stosunku pracy) i bę-
dzie ono niezbędne do wypłaty zasiłku.
2. SYTUACJE ZRÓWNANE Z NIEZDOLNOŚCIĄ DO PRACY

Z POWODU CHOROBY
W myśl art. 6 ust. 2 ustawy zasiłkowej na równi z niezdolnością do pracy z powodu 449
choroby traktuje się niemożność wykonywania pracy:
16 Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 10 października 1998 r., II UKN 367/98
(OSNAPiUS 1999, nr 3, poz. 118, LexisNexis nr 343803). Pogląd ten może być trudny do obrony po
wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 25 lutego 2014 r., SK 18/13 (LexPolonica nr 8218359).
17 ZUS musiałby wykazywać, że niezdolność dotyczyła obu prac.
1) w wyniku decyzji wydanej przez właściwy organ albo uprawniony podmiot na pod-
stawie przepisów o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych
u ludzi;
2) z powodu przebywania w:
a) stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu leczenia uzależnienia
alkoholowego,
b) stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej w celu leczenia uzależnienia od
środków odurzających lub substancji psychotropowych;
3) wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandy-
datów na dawców komórek, tkanek i narządów.
Ochrona ubezpieczeniowa w powyższych okolicznościach (dokonywana na zasadzie
włączenia ich do ryzyka chorobowego) jest uzasadniona swego rodzaju podobień-
stwem wymienionych przeszkód w świadczeniu pracy do choroby biologicznej oraz ze
względu na to, że wywołują one potrzeby tego samego typu.
450 Wydanie decyzji może nastąpić na podstawie ustawy z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu
oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi19. Upoważnia ona państwowego
powiatowego inspektora sanitarnego lub państwowego granicznego inspektora sanitar-
nego do nałożenia, w drodze decyzji, na osobę zakażoną lub chorą na chorobę zakaźną
albo osobę podejrzaną o zakażenie lub osobę, która miała styczność ze źródłem biolo-
gicznego czynnika chorobotwórczego, obowiązków okreś lonych w art. 5 ust. 1 tej
ustawy20.
Osoba zobowiązana do poddania się nakazom inspektora sanitarnego, jeżeli z tego po-
wodu utraci zarobek, a podlega ubezpieczeniu chorobowemu (obowiązkowo lub dobro-
wolnie), otrzymuje zasiłek chorobowy21. Prawo do zasiłku chorobowego z powodu od-
osobnienia może, jak się wydaje, powstać także po ustaniu ubezpieczenia, jeżeli
odosobnienie22 nastąpi przed upływem okresu wskazanego w art. 7 ustawy zasiłkowej23
i będzie trwało bez przerwy co najmniej 30 dni.
451 Zrównanie odosobnienia z powodu choroby zakaźnej z niezdolnością do pracy z po-
wodu choroby nastąpiło w odniesieniu do okoliczności innych niż choroba biologiczna,
jednakże w jakiś sposób związanych z chorobą i przez to wywołujących tego samego
typu potrzeby. Zrównanie innych przeszkód wykonywania pracy z niezdolnością do
pracy z powodu choroby oznacza więc rozszerzenie ochrony ubezpieczeniowej z tytułu
tego ryzyka na inne zdarzenia losowe. Z tego względu potraktowanie na równi z nie-
zdolnością do pracy wskutek choroby sytuacji poddania się leczeniu nałogu alkoho-
lizmu i uzależnienia od środków odurzających budzi wątpliwości, z punktu widzenia

20 Są to: poddanie się zabiegom sanitarnym, szczepieniom ochronnym, poekspozycyjnemu profi-
laktycznemu stosowaniu leków, badaniom sanitarno-epidemiologicznym, w tym również postępo-
waniu mającemu na celu pobranie lub dostarczenie materiału do tych badań, nadzorowi epidemiolo-
gicznemu, kwarantannie, leczeniu, hospitalizacji oraz izolacji
21 Pracownikom i osobom wykonującym pracę nakładczą przez pierwsze 33 dni przysługuje
wynagrodzenie chorobowe.
22 W terminologii ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi
są to: hospitalizacja, izolacja lub kwarantanna.

23 Jak się wydaje, powinien to być okres trzymiesięczny.
www.lexisnexis.pl
sztuki legislacyjnej (art. 6 ust. 2 pkt 2 ustawy zasiłkowej). Alkoholizm bowiem, jako
patologiczna zależność od używek, jest chorobą24 wymagającą lekarskiego postępo-
wania i ochrona tej sytuacji w całości mieści się w dyspozycji art. 6 ust. 1 ustawy zasił-
kowej. Wyodrębnienie jednak tej sytuacji sprawia, że nabrała ona samodzielnego bytu
prawnego. W konsekwencji prawo do zasiłku chorobowego przysługuje od pierwszego
dnia leczenia nałogu także wówczas, gdy ubezpieczony jest pracownikiem. Wynika to
z treści art. 92 k.p., który prawo do wynagrodzenia chorobowego przyznaje pracow-
nikom tylko za czas niezdolności do pracy wskutek choroby i odosobnienia w związku
z chorobą zakaźną oraz wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim prze-
widzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów. Za czas leczenia
nałogu przysługuje więc wyłącznie zasiłek chorobowy.
Poddanie się wskazanym badaniom jest sytuacją chronioną w ramach ryzyka 452
chorobowego na zasadzie uznania nieobecności w pracy przez czas niezbędny do
wykonywania tych badań za okres niezdolności z powodu choroby. Ustawodawca objął
tę sytuację szczególną ochroną, przyznając ubezpieczonemu prawo do 100% zasiłku
chorobowego.
3. ZMNIEJSZONA SPRAWNOŚĆ DO PRACY

Z innego typu rozszerzeniem zakresu ryzyka chorobowego mamy do czynienia 453
w odniesieniu do sytuacji określonej jako „zmniejszona sprawność do pracy”.
Ustawodawca nie wychodzi tu bowiem poza chorobę jako przyczynę chronionego
prawem skutku w zakresie zdolności do pracy, ale wprowadza25 ochronę nowego ro-
dzaju skutku choroby polegającego na zmniejszeniu się sprawności do pracy, który
uniemożliwia osiągnięcie dotychczasowych zarobków.
Ochronie ubezpieczeniowej w zakresie ryzyka zmniejszonej sprawności do pracy pod-
lega tylko pracownik 26, który wskutek choroby lub nabytego kalectwa ma zmniejszoną
sprawność do pracy dotychczasowej i który poddał się rehabilitacji zawodowej w celu
adaptacji lub przyuczenia do określonej pracy, wskutek czego jego wynagrodzenie
uległo obniżeniu.
Treścią tego ryzyka ubezpieczeniowego jest więc nie tylko zmniejszenie się sprawności
do pracy, ale przede wszystkim poddanie się rehabilitacji zawodowej, czyli przystą-
pienie do działań mających przywrócić zdolność do pracy. Jeśli wynagrodzenie pra-
cownika podczas rehabilitacji jest niższe od jego przeciętnego wynagrodzenia dotych-
czas, to taka sytuacja staje się ryzykiem ubezpieczeniowym chronionym zasiłkiem
wyrównawczym.
24 Światowa Organizacja Zdrowia Narodów Zjednoczonych proponuje następujące ujęcie zja-
wiska alkoholizmu: „Alkoholicy są to osoby pijące nadmiernie, u których zależność od alkoholu jest
taka, że wykazują bądź wyraźne zaburzenia psychiczne, bądź też objawy zakłócające ich zdrowie
fizyczne i psychiczne, ich stosunki z osobami drugimi i ich zachowanie się socjalne i ekonomiczne,
bądź też wykazują zwiastujące zaburzenia tego rodzaju. Osoby te powinny być poddane leczeniu”.
25 Ochronę tego skutku choroby wprowadzono ustawą z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach
pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.

26 Inne osoby objęte ubezpieczeniem chorobowym nie mają prawa do tego świadczenia.
4. PRZERWA W PRACY W ZWIĄZKU Z URODZENIEM DZIECKA

(URLOP MACIERZYŃSKI)
454 Sytuacją objętą ochroną (ryzykiem ubezpieczeniowym) na podstawie przepisów
ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo-
łecznego w razie choroby i macierzyństwa jest przerwa w pracy w związku z urodze-
niem dziecka w okresie trwania ubezpieczenia chorobowego27.
Zdarzeniami uzasadniającymi ochronę, w ramach ryzyka macierzyństwa, są także sy-
tuacje przyjęcia na wychowanie dziecka w wieku do 7. roku życia, a w przypadku
dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego – do
10. roku życia, i wystąpienia do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia
albo przyjęcia wyżej określonego dziecka na wychowanie w ramach rodziny zastępczej
(art. 29 ust. 1 ustawy zasiłkowej).
455 Sytuacją chronioną jest też urodzenie dziecka albo przyjęcie dziecka na wycho-
wanie w okresie urlopu wychowawczego28. Ochrona tej sytuacji jest odstęp
stwem od zasady, że zdarzenie ubezpieczeniowe (tu urodzenie dziecka itp.) powinno
zajść w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego. Okres urlopu wychowawczego nie
jest bowiem okresem trwania ubezpieczenia chorobowego wymienionym w art. 11
u.s.u.s.29.
Odstępstwem od zasady, że ryzyko ubezpieczeniowe powinno zajść w czasie ubezpie-
czenia, jest też objęcie ochroną sytuacji urodzenia dziecka już po ustaniu ubezpie-
czenia, jeżeli zatrudnienie ustało w okresie ciąży, wskutek ogłoszenia upadłości lub
likwidacji pracodawcy.
Uwzględniając, że w powyższych sytuacjach fakt urodzenia dziecka i konieczność jego
pielęgnacji nie wymagają przerwania świadczenia pracy i nie powodują utraty zarobku,
należy przyjąć, że nastąpiło tu rozszerzenie ochrony ubezpieczeniowej na sytuację
obejmującą okres utraty zatrudnienia w czasie ciąży (zasiłek w wysokości zasiłku ma-
cierzyńskiego) i okres urlopu macierzyńskiego, jaki by przysługiwał pracownicy, gdyby
nie doszło do upadku lub likwidacji pracodawcy (zasiłek macierzyński).
27 Powstrzymanie się przez pewien okres od pracy w związku z urodzeniem dziecka jest sytu-
acją chronioną (ryzykiem) w polskim ubezpieczeniu społecznym od czasu wydania pierwszego aktu
prawnego w tym względzie, tj. dekretu z 11 stycznia 1919 r. o obowiązkowym ubezpieczeniu na wy-
padek choroby. Dekret oraz wydana następnie ustawa z 19 maja 1920 r. o obowiązkowym ubezpie-
czeniu na wypadek choroby przewidywały wypłatę zasiłku połogowego przez okres 8 tygodni.
Ustawą z 2 lipca 1924 r. o pracy młodocianych i kobiet przyznano kobietom prawo do 12-tygodnio-
wego urlopu macierzyńskiego. Okoliczność, że zasiłek połogowy przysługiwał tylko przez część
urlopu macierzyńskiego, tj. przez okres 8 tygodni po porodzie, sprawiała, że kobiety nie wykorzysty-
wały przerwy w całości, co istotnie skracało wymiar urlopu macierzyńskiego. Ochronę ubezpiecze-
niową przez cały okres urlopu macierzyńskiego zapewniła dopiero ustawa z 28 kwietnia 1948 r.
w przedmiocie pracy młodocianych i kobiet. Odtąd już wszystkie następne ustawy dotyczące ubezpie-
czenia na wypadek choroby i macierzyństwa przyznawały prawo do świadczenia pieniężnego za cały
okres urlopu macierzyńskiego. Zmieniła się też z tego powodu nazwa świadczenia na „zasiłek macie-
rzyński”. Obecnie przerwę taką pod nazwą „urlop macierzyński” przewiduje art. 180 k.p.
28 Zajście tej sytuacji oznacza prawo do zasiłku macierzyńskiego.
29 Okres ten objęty jest tylko obowiązkiem ubezpieczenia emerytalnego i rentowego.
www.lexisnexis.pl
5. KONIECZNOŚĆ OPIEKI NAD DZIECKIEM LUB INNYM CHORYM

CZŁONKIEM RODZINY
Geneza ryzyka „opieki” datuje się od 1954 r. i została wprowadzona uchwałą 456
Prezydium Rządu nr 293 z 18 maja 1954 r. w sprawie przyznania matkom pracu-
jącym zasiłków chorobowych za okres niezdolności do pracy z powodu choroby dziecka
i uchwałą Prezydium Rządu nr 993 z 17 grudnia 1955 r. o uzupełnieniu uchwały
z 18 maja 1954 r. w sprawie przyznania matkom pracującym zasiłków chorobowych za
okres niezdolności do pracy z powodu choroby dziecka. Stosownie do tych uchwał pra-
cownica30 miała prawo do zasiłku chorobowego przez okres 30 dni w roku w razie
konieczności sprawowania osobistej opieki nad chorym dzieckiem, które nie przekro-
czyło 14. roku życia.
Ochronę tej sytuacji w ramach odrębnego ryzyka wprowadziła ustawa z 17 grudnia
1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby
i macierzyństwa. Ustawa ta rozszerzyła treść ryzyka, obejmując ochroną także ko-
nieczność opieki nad zdrowym dzieckiem do lat 8 oraz nad innym chorym członkiem
rodziny i wydłużyła okres ochronny do 60 dni w roku kalendarzowym.
Taka treść ryzyka opieki została przejęta przez ustawę z 25 czerwca 1999 r. o świad- 457
czeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
W ujęciu ustawy ryzyko obejmujące konieczność zapewnienia opieki obejmuje
sytuację sprawowania opieki nad:
1) dzieckiem w wieku do 8 lat w przypadku:
a) nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub
szkoły, do których dziecko uczęszcza, a także w przypadku choroby niani,
z którą rodzice mają zawartą umowę uaktywniającą,
b) porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem,
c) pobytu małżonka ubezpieczonego, stale opiekującego się dzieckiem, w stacjo-
narnym zakładzie opieki zdrowotnej;
2) chorym dzieckiem w wieku do ukończenia 14 lat;
3) innym chorym członkiem rodziny, za którego uważa się: małżonka, rodziców, te-
ściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo oraz dzieci w wieku przed ukończeniem 14 lat,
jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym z ubezpieczonym w okresie
sprawowania opieki.
Ryzyko konieczności zapewnienia opieki zachodzi, jeżeli nie ma innych członków ro-
dziny pozostających we wspólnym gospodarstwie domowym, którzy mogliby zapewnić
tę opiekę31.
30 Mowa o pracownicach fizycznych. Pracownicy umysłowi, zgodnie z art. 20 rozporządzenia
Prezydenta RP z 16 marca 1928 r., zachowywali bowiem prawo do wynagrodzenia w razie niemoż-
ności pełnienia obowiązków z ważnej przyczyny przez krótki czas.
31 Za członka rodziny pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym, mogącego za-
pewnić opiekę, nie uważa się: osoby całkowicie niezdolnej do pracy, osoby chorej, osoby, która ze
względu na wiek jest niesprawna fizycznie lub psychicznie, prowadzącej gospodarstwo rolne, pra-
cownika odpoczywającego po pracy na nocnej zmianie, osoby niezobowiązanej do sprawowania
opieki na podstawie przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeżeli odmawia ona sprawo-
wania opieki.
Ubezpieczony ma jednak prawo sprawować opiekę osobiście niezależnie od tego, czy

obiektywnie taka konieczność zachodzi (tzn. są inni członkowie rodziny pozostający
we wspólnym gospodarstwie domowym), jeżeli trzeba zapewnić opiekę choremu
dziecku w wieku do lat 2.
Jeżeli oboje rodzice są ubezpieczeni, każde z nich ma prawo opiekować się dzieckiem,
a decyzja w kwestii, które z nich będzie tę opiekę sprawować, należy do rodziców32.
Warunek pozostawania we wspólnym gospodarstwie domowym jest spełniony, choćby
ubezpieczony pozostawał we wspólnym gospodarstwie domowym z chorym tylko
przez okres choroby33. Okoliczność, że nie ma domownika mogącego zapewnić opiekę,
stwierdza pracownik w oświadczeniu.
32 Oboje rodzice sprawują opiekę w ramach tego samego okresu zasiłkowego (60 dni w roku
kalendarzowym).
33 Np. córka opiekuje się chorą matką mieszkającą oddzielnie.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXI
CHOROBOWEGO
1. ZASIŁEK CHOROBOWY
Zajście niezdolności do pracy z powodu choroby oznacza utratę prawa do otrzymy- 458
wania wynagrodzenia, które zgodnie z Kodeksem pracy przysługuje za pracę wyko-
naną. Rolą zasiłku chorobowego jest łagodzenie skutków powstałej niezdolności do
pracy. Jeżeli jednak przepisy pozwalają pracownikowi na zachowanie prawa do wyna-
grodzenia, to zasiłek nie przysługuje. Tę zasadę ustawa zasiłkowa formułuje expressis
verbis w art. 12 ust. 1. Znaczenie tego przepisu polega przede wszystkim na ustano-
wieniu normy kolizyjnej wskazującej, że w sytuacji gdy przepisy gwarantują prawo do
wynagrodzenia, prawo do zasiłku chorobowego nie przysługuje. Zapis ustawowy „za
siłek chorobowy nie przysługuje” należy rozumieć jako brak możliwości wypła
cenia zasiłku chorobowego zamiast wynagrodzenia należnego za czas niezdol
ności do pracy. Pracownik ma wówczas wyłącznie roszczenie o wynagrodzenie
chorobowe1 lub gwarancyjne2 dochodzone w takim samym trybie jak roszczenia
o świadczenia ze stosunku pracy3.
Wynikająca z art. 12 ust. 1 ustawy zasiłkowej zasada pierwszeństwa wynagro
dzenia ma też zastosowanie w sytuacji, w której pracownik w okresie nie
zdolności do pracy świadczył pracę4. Jeśli więc pracownik świadczył pracę mimo
zwolnienia lekarskiego, to prawo do zasiłku chorobowego nie przysługuje5. Pracownik
ma wówczas roszczenie o wypłatę wynagrodzenia za wykonaną pracę.
1 Jest to wynagrodzenie przewidziane w art. 92 § 1 k.p.

2 Wynagrodzenie gwarancyjne przysługuje wyłącznie funkcjonariuszom Służby Celnej, ale oni
są wyłączeni z ubezpieczenia chorobowego.
3 Stwarza to zasadniczo różną sytuację od tej, która powstawała pod rządami rozporządzenia
Rady Ministrów z 6 czerwca 1983 r. w sprawie zasad obliczania zasiłków z ubezpieczenia społecz-
nego oraz pokrywania wydatków na te zasiłki (Dz.U. Nr 33, poz. 157 ze zm.). Rozporządzenie to na-
kładało na uspołecznione zakłady pracy obowiązek pokrywania wydatków na zasiłki chorobowe
z funduszu płac, nie zmieniało więc charakteru prawnego świadczenia za czas niezdolności do pracy.
4 Pracownik może ujawnić zwolnienie lekarskie nieco później niż w dniu jego wydania albo
przyjść do pracy przed końcem zwolnienia.

5 A tym samym nie przysługuje też prawo do wynagrodzenia chorobowego, które też co
prawda pochodzi ze środków pracodawcy, ale jest niższe od wynagrodzenia za pracę.

Przepis art. 12 ust. 1 ustawy zasiłkowej ma zastosowanie do wszystkich innych sytu-

acji, w których zbiega się prawo do wynagrodzenia i zasiłku chorobowego (np. choroba
w czasie urlopu szkoleniowego). Wyjątkiem od tej zasady jest zbieg prawa do zasiłku
chorobowego i do wynagrodzenia za urlop, kiedy to pierwszeństwo ma prawo do za-
siłku chorobowego6.
459 Zasiłek chorobowy jest obecnie świadczeniem wypłacanym wyłącznie ze środków fun-
duszu ubezpieczenia chorobowego7.
460 Ubezpieczonym, którzy są pracownikami, zasiłek chorobowy przysługuje jednak do-
piero od trzydziestego czwartego, albo piętnastego dnia niezdolności do pracy8. Nato-
miast za pierwsze 33 dni9 niezdolności do pracy w roku kalendarzowym, na mocy
art. 92 k.p., pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia chorobowego wypłaca-
nego ze środków pracodawcy10, a więc nie jest to świadczenie ubezpieczeniowe.
461 Z faktu, że wynagrodzenie chorobowe jest świadczeniem ze stosunku pracy, wy-
nikają następujące konsekwencje:
1) pracownik ma roszczenie o to świadczenie bezpośrednio do pracodawcy,
2) przedawnienie roszczeń następuje według przepisów Kodeksu pracy, a nie ustawy
zasiłkowej,
3) gwarantem w razie niewypłacalności pracodawcy jest Fundusz Gwarantowanych
Świadczeń Pracowniczych, a nie ZUS,
4) odsetki za opóźnienie wypłaty wynagrodzenia chorobowego regulują przepisy Ko-
deksu cywilnego, odsetki zaś za opóźnienie wypłaty zasiłku chorobowego reguluje
rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 1 lutego 1999 r. w sprawie
szczegółowych zasad wypłacania odsetek za opóźnienie w ustaleniu lub wypłacie
świadczeń z ubezpieczeń społecznych11,
5) do nienależnie wypłaconych kwot wynagrodzenia chorobowego stosuje się art. 410
k.c., a nie art. 66 ustawy zasiłkowej,
6) wysokość wynagrodzenia chorobowego może być ustalona korzystniej, niż wynika
to z ustawy zasiłkowej12,
7) strony mogą zawrzeć ugodę w przedmiocie roszczenia o wynagrodzenie za czas
choroby, jeżeli nie będzie ona naruszać słusznego interesu pracownika.
Zasada, że niezdolność do pracy przez pierwsze 33 (14) dni w roku jest ryzykiem pra-
codawcy, ma zastosowanie do wszystkich pracodawców sektora publicznego i prywat-
nego. Dłużej trwająca niezdolność do pracy jest już ryzykiem instytucji ubezpiecze-
niowej (ZUS), przy czym „suma tego ryzyka” zamyka się w tzw. okresie zasiłkowym,
czyli okresie, przez jaki pracownikowi przysługuje prawo do świadczenia pieniężnego
6 Co oznacza, że urlop zostanie przesunięty na inny okres – zob. art. 165–166 k.p.
7 W latach 1975–1991 zasiłki chorobowe były wypłacane także ze środków funduszu płac uspo-
łecznionych zakładów pracy.
8 W danym roku kalendarzowym i od wszystkich pracodawców.
9 Okres ten wynosi tylko 14 dni, jeżeli pracownik ukończył 50 lat.
10 Prawo do wynagrodzenia na podstawie art. 92 k.p. zachowuje także osoba wykonująca pracę
nakładczą, niezależnie od tego, czy wstąpiła do ubezpieczenia chorobowego.

11 Dz.U. Nr 12, poz. 104.
12 Dotyczy to nie tylko stopy procentowej, ale także podstawy wymiaru, w której pracodawca
może uwzględnić dodatkowe składniki.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXI. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego323
z ubezpieczenia chorobowego. Doliczanie okresu pobierania wynagrodzenia chorobo-

wego do okresu pobierania zasiłku chorobowego dokonuje się na zasadach wynikają-
cych z art. 9 ust. 2 ustawy zasiłkowej.
Wynagrodzenie chorobowe przysługuje na tych samych zasadach, na jakich przysłu-
guje zasiłek chorobowy. Nie przysługuje zatem, gdyby zasiłek chorobowy z jakichś
względów nie przysługiwał albo gdyby zaszły okoliczności powodujące utratę prawa
do zasiłku chorobowego. Wynagrodzenie chorobowe oblicza się tak jak zasiłek choro-
bowy, czyli od tzw. podstawy wymiaru, którą generalnie stanowi przeciętne mie-
sięczne wynagrodzenie wypłacone (a więc już po odliczeniu składki na ubezpieczenie
społeczne należnej od pracownika) za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzają-
cych miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Od tak wyliczonego wynagro-
dzenia chorobowego nie pobiera się składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe.
2. ŚWIADCZENIE REHABILITACYJNE
Traktowanie cechy czasowości niezdolności do pracy przede wszystkim w kategoriach 462
jakościowych (tj. jako stanu przemijającego), a ponadto ograniczenie w czasie prawa do
zasiłku chorobowego sprawia, że ubezpieczony może znaleźć się w sytuacji, gdy nie ma
już prawa do zasiłku chorobowego z powodu wyczerpania okresu zasiłkowego,
a jednocześnie nie można jeszcze stwierdzić, że stan jego zdrowia zmienił swą jakość
i stanowi trwałą przeszkodę w wykonywaniu pracy, co umożliwiłoby otrzymanie renty
z ubezpieczenia rentowego. Istnienie różnicy pojęciowej między zdarzeniem prawnym
ujmowanym jako „czasowa niezdolność do pracy” a zdarzeniem okreś lanym jako
„trwała niezdolność do pracy” (dawniej inwalidztwo) powodowało, że zachodziła po-
trzeba wprowadzenia świadczenia typu „przejściowego”, jeżeli ubezpieczony nie
miałby być pozostawiony swojemu losowi.
Zapewniając pracownikowi środki utrzymania w okresie po wyczerpaniu prawa do za-
siłku chorobowego, a przed stwierdzeniem trwałej niezdolności do pracy, świadczenie
rehabilitacyjne wypełnia w ten sposób lukę, jaka się tworzy wskutek jakościowego
(przemijalność), a nie ilościowego (upływ czasu) ujęcia pojęć „czasowa” i „trwała nie-
zdolność do pracy”. Świadczenie jest więc swego rodzaju świadczeniem przejściowym
między zasiłkiem chorobowym i rentą z tytułu niezdolności do pracy.
Świadczenie rehabilitacyjne przysługuje ubezpieczonemu, który po wyczer 463
paniu okresu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do pracy, a dalsze
leczenie lub rehabilitacja rokują odzyskanie zdolności do pracy. Podstawę do wydania
decyzji w sprawie świadczenia rehabilitacyjnego stanowi pozytywna opinia lekarza
orzecznika ZUS co do rokowań w kwestii odzyskania zdolności do pracy13.
Świadczenie rehabilitacyjne może być przyznane na okres nie dłuższy niż 12 miesięcy.
Z jego istoty wynika, że muszą to być miesiące bezpośrednio po sobie następujące.
Okres pobierania świadczenia musi być więc faktycznie nieprzerwany, jakkolwiek
pierwsza decyzja nie musi obejmować całego okresu dwunastomiesięcznego. Decyzja
13 Szerzej zob. B. Trepiński, Świadczenie rehabilitacyjne – wybrane problemy, w: Ryzyko niezdol-
ności do pracy w zabezpieczeniu społecznym, Materiały XV Konferencji PSUS, Gdańsk 2006.

o przyznaniu świadczenia rehabilitacyjnego może być wydana na okres krótszy i na-

stępnie przedłużana. Świadczenie musi być jednak pobierane w sposób nieprzerwany
i cały czas z powodu tej samej choroby.
Okres pobierania świadczenia rehabilitacyjnego jest okresem uwzględnianym w stażu
ubezpieczeniowym w rozumieniu przepisów emerytalnych (jako okres nieskładkowy).
Świadczenie rehabilitacyjne wynosi 90% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego – za
okres pierwszych trzech miesięcy, a 75% tej podstawy za pozostały okres.
Świadczenie rehabilitacyjne przysługuje w wysokości 100% podstawy, jeśli miałoby
być wypłacane w czasie ciąży.
Pobieranie świadczenia rehabilitacyjnego łączy się z zakazem wypowiadania pra
cownikowi umowy o pracę. Jednak po 272 dniach pobierania łącznie wynagrodze-
nia chorobowego i zasiłku chorobowego (182 dni) oraz świadczenia rehabilitacyjnego
(90 dni) pracodawca może rozwiązać umowę bez wypowiedzenia.
Prawo do świadczenia rehabilitacyjnego wynika z tytułu obowiązkowego lub
dobrowolnego podlegania ubezpieczeniu chorobowemu. Świadczenie rehabilita-
cyjne po ustaniu zatrudnienia jest świadczeniem łagodzącym skutki zdarzenia unie-
możliwiającego osiąganie zarobku. Z tego względu art. 18 ust. 7 ustawy zasiłkowej
pozbawia prawa do tego świadczenia osoby pobierające emeryturę, rentę, zasiłek lub
świadczenie przedemerytalne, zasiłek dla bezrobotnych albo nauczycielskie świad-
czenie kompensacyjne.
3. ZASIŁEK WYRÓWNAWCZY
464 Zasiłek wyrównawczy jest drugim, obok dodatku wyrównawczego14, rodzajem świad-
czenia o przeznaczeniu wyrównującym stratę w zarobkach, poniesioną przez pracow-
nika z powodu zmniejszenia się jego sprawności do pracy. W odróżnieniu jednak od
dodatku wyrównawczego zasiłek wyrównawczy jest świadczeniem o charakterze
ubezpieczeniowym.
Zasiłek wyrównawczy przysługuje tylko pracownikowi15. Warunkiem na-
bycia prawa do zasiłku wyrównawczego jest wykonywanie pracy w ośrodku re-
habilitacji zawodowej albo u pracodawcy na wyodrębnionym stanowisku pracy oraz
osiąganie z tego powodu wynagrodzenia niższego od przeciętnego wynagrodzenia
pracownika z ostatnich 12 miesięcy.
Zmniejszenie się sprawności do pracy jest ryzykiem ubezpieczenia chorobowego wtedy,
kiedy łączy się z poddaniem się rehabilitacji zawodowej i kiedy zmniejszenie się spraw-
ności do pracy było skutkiem choroby lub urazu (kalectwa) kwalifikowanych jako
„z ogólnego stanu zdrowia” lub z wypadku w drodze do pracy lub z pracy. Jeśli bowiem
zdarzenia losowe powodujące zmniejszenie sprawności do pracy można będzie zakwa-
14Przewidzianego przez art. 179 § 2, art. 230 § 2 i art. 231 k.p.

15Nie przysługuje jednak osobie wykonującej pracę nakładczą, będącej z punktu widzenia
prawa pracy traktowaną jak pracownik.
www.lexisnexis.pl
lifikować jako „wypadek przy pracy”, to wówczas zasiłek wyrównawczy będzie wypła-
cany z ubezpieczenia wypadkowego.
O potrzebie przeprowadzenia rehabilitacji zawodowej orzeka wojewódzki ośrodek me-
dycyny pracy lub lekarz orzecznik ZUS.
Zasiłek wyrównawczy w pełni wyrównuje różnicę między zarobkiem osiąganym po- 465
przednio a wynagrodzeniem w czasie rehabilitacji. Odgrywa więc rolę bodźca do pod-
dania się rehabilitacji. Zasiłek wypłaca się nie dłużej niż przez 24 miesiące.
Prawo do zasiłku wyrównawczego przysługuje osobie, która ma zmniejszoną
sprawność do pracy, ale nie została uznana za osobę niezdolną do pracy. Pobie-
ranie renty z tytułu niezdolności do pracy uniemożliwia stwierdzenie zmniejszonej
sprawności do pracy. Prawa do zasiłku wyrównawczego nie ma też pracownik upraw-
niony do emerytury albo do nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego.
4. ZASIŁEK MACIERZYŃSKI
Zasiłek macierzyński jest świadczeniem, którego zadaniem jest zapewnienie środków 466
utrzymania w miejsce utraconych zarobków z powodu powstrzymywania się od pracy
w związku z przyjściem na świat dziecka i koniecznością jego pielęgnacji przez pierwsze
miesiące życia.
Warunkiem nabycia prawa do zasiłku macierzyńskiego jest urodzenie dziecka16,
w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego17 albo po ustaniu ubezpieczenia
z powodu likwidacji lub upadłości pracodawcy18, albo w okresie urlopu wychowaw-
czego, a także przyjęcie dziecka na wychowanie w celu przysposobienia albo w ramach
rodziny zastępczej19.
Okres trwania ubezpieczenia chorobowego jest utożsamiany z tym okresem
trwania tytułu20, w którym istnieje obowiązek opłacania składki na ubezpie-
czenie chorobowe albo nastąpiło zwolnienie z tego obowiązku (np. okres niezdolności
do pracy z powodu choroby)21.
Okres urlopu wychowawczego to swego rodzaju okres ochronny po ustaniu ubezpie-
czenia chorobowego, w którym może jeszcze zajść ryzyko chronione zasiłkiem macie-
rzyńskim. Ten „okres ochronny”, w którym może powstać prawo do zasiłku macierzyń-
skiego, dotyczy jednak tylko pracowników, gdyż tylko pracownikowi przysługuje
16 Za poród uważa się wydalenie żywego lub martwego płodu po 22 tygodniach ciąży.
17 Krąg tytułów obowiązkowego lub dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego zakreśla art. 11
u.s.u.s.
18 Nosi on wówczas nazwę „zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego”.
19 Art. 30 ust. 4 ustawy zasiłkowej wymienia też sytuacje ustania umowy o pracę na czas okreś
lony, przedłużoną do dnia porodu. Tu jednak nie ma odstępstwa od reguły, poród bowiem następuje
jeszcze w czasie trwania stosunku pracy, czemu zresztą służy to przedłużenie.
20 Do obowiązkowego lub dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego.
21 Prawo do zasiłku macierzyńskiego nie powstanie zatem w sytuacji urodzenia dziecka
w okresie urlopu bezpłatnego lub tymczasowego aresztowania.

prawo do urlopu wychowawczego. Prawo do zasiłku macierzyńskiego przysługuje bez

warunku posiadania okresu wyczekiwania.
467 Zasiłek macierzyński przysługuje przez okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako
okres urlopu macierzyńskiego, okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego, okres
urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego lub okres dodatkowego urlopu na wa-
runkach urlopu macierzyńskiego22, a także przez okres urlopu rodzicielskiego i urlopu
przysługującego ojcu dziecka.
Ustawa zasiłkowa wymienia też zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego (art. 30
ust. 3), który przysługuje ubezpieczonej będącej pracownicą z powodu ogłoszenia
upadłości lub likwidacji pracodawcy. Zasiłek ten przysługuje do dnia porodu.
468 Zasiłek macierzyński przysługuje ubezpieczonej matce dziecka. Ojcu lub innemu ubez-
pieczonemu członkowi najbliższej rodziny zasiłek macierzyński przysługuje w razie
śmierci matki, a także wówczas, gdy matka wystąpi z wniosk iem o skrócenie urlopu
macierzyńskiego. Wniosek taki matka może złożyć najwcześniej po wykorzystaniu
14 tygodni urlopu. Matka rezygnująca z urlopu macierzyńskiego nie może jednak
swoich uprawnień „przekazać” ojcu dziecka, jeżeli nie podlega on obowiązkowi ubez-
pieczenia chorobowego albo nie wstąpił do tego ubezpieczenia dobrowolnie. Ojciec
musi zatem posiadać uprawnienia do zasiłku z tytułu własnego ubezpieczenia.
469 Przedstawiona wyżej regulacja wskazuje na następującą konstrukcję prawa ojca
do zasiłku macierzyńskiego: prawo ojca musi wynikać z jego ubezpieczenia, ale
może być zrealizowane tylko jako „prawo zastępcze” do prawa matki, tj. wówczas,
gdy nie zostało zrealizowane przez ubezpieczoną matkę (i w zakresie, w jakim nie zo-
stało zrealizowane) z powodu śmierci matki, porzucenia dziecka albo rezyg nacji
z urlopu macierzyńskiego po upływie 14 tygodni jego wykorzystywania.
Zastępczy charakter prawa do zasiłku macierzyńskiego dla ojca oznacza, że jeśli matka
nie podlegała ubezpieczeniu chorobowemu, to ubezpieczony ojciec nie może wykorzy-
stać urlopu macierzyńskiego ani urlopu ojcowskiego23. Okres wypłaty zasiłku macie-
rzyńskiego ojcu zmniejsza się o okres wypłaty tego zasiłku matce24.
470 Ojciec dziecka nie ma prawa do urlopu macierzyńskiego, w sytuacji gdy matka prze-
bywa w szpitalu w okresie pierwszych 8 tygodni po porodzie25. Przepisy przewidują
wówczas prawo do dodatkowego zasiłku opiekuńczego w wymiarze do 8 tygodni
(art. 32a ustawy zasiłkowej). Po upływie 8 tygodni, gdy matka dziecka będzie prze-
bywać w szpitalu, ubezpieczony ojciec otrzyma prawo do zasiłku opiekuńczego na
ogólnych zasadach.
471 Zasiłek macierzyński za okres (podstawowego) urlopu macierzyńskiego przysługuje
w wysokości 100% wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru zasiłku26. Ta sama
stopa zasiłkowa obowiązuje także w odniesieniu do zasiłku macierzyńskiego przez
22 Urlop macierzyński „na warunkach…” to urlop macierzyński w razie adopcji dziecka.

23 Urlop ten wynosi 2 tygodnie.
24 Nie dotyczy to zasiłku za okres urlopu ojcowskiego.
25 Ten urlop ma charakter osobisty i nie może być przekazany.
26 Jeżeli matka była ubezpieczona z kilku tytułów, to zasiłek wymierza się od sumy podstaw
odprowadzanej składki na ubezpieczenie chorobowe.
www.lexisnexis.pl
okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego. Jeśli pracownica dopiero po wykorzy-

staniu tych urlopów zdecyduje się na urlop rodzicielski, to będzie on wypłacony w wy-
sokości 60% podstawy wymiaru.
Jeśli decyzja co do wykorzystania (pełnego) urlopu rodzicielskiego zapadnie wcześniej,
to przez okres wszystkich tych trzech rodzajów urlopu będzie wypłacany zasiłek w wy-
sokości 80% podstawy wymiaru27.
Zasady ustalania tej podstawy są takie same jak stosowane przy obliczaniu podstawy
wymiaru zasiłku chorobowego.
Prawa do zasiłku macierzyńskiego nie traci się w sytuacji wykonywania zatrudnienia
w okresie urlopu macierzyńskiego28, ale nie przysługuje w okresie tymczasowego
aresztowania albo odbywania kary pozbawienia wolności, a także urlopu bezpłat-
nego29.
5. ZASIŁEK OPIEKUŃCZY
Zasiłek opiekuńczy, jako odrębne świadczenie, został wprowadzony do sytemu 472
ubezpieczenia społecznego ustawą z 17 grudnia 1974 r. o świadczeniach pienięż-
nych w razie choroby i macierzyństwa. Nie znaczy to jednak, że wcześniej nie było
ochrony sytuacji polegającej na konieczności sprawowania opieki nad dzieckiem lub
innym chorym członkiem rodziny. Na gruncie wcześniej obowiązującej ustawy
z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem30 dokonywała się ona w ramach ry-
zyka niezdolności do pracy z powodu choroby31.
Zasiłek opiekuńczy przysługuje ubezpieczonemu zwolnionemu z obowiązku 473
wykonywania pracy z powodu konieczności osobistego sprawowania
opieki32, nie dłużej jednak niż przez okres:
1) 60 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka jest sprawowana nad dzieckiem do lat 14,
2) 14 dni w roku kalendarzowym, jeżeli opieka jest sprawowana nad innym człon-
kiem rodziny33.
Wyżej określone okresy zasiłkowe są niezależne od liczby dzieci i innych członków ro-
dziny, ale nie są niezależne od siebie. Oznacza to, że okresy opieki się sumuje. Sumo-
wania dokonuje się w ramach roku kalendarzowego i okresu sześćdziesięciodniowego.
Limit niewykorzystany w danym roku nie przechodzi na następny rok. Okres pobie-
rania zasiłku nie może wykroczyć poza okres trwania ubezpieczenia.
27 W razie rezygnacji z urlopu rodzicielskiego w pełnym wymiarze nastąpi wyrównanie zasiłku
do 100%.
28 Art. 31 ust. 5 ustawy zasiłkowej nie wymienia art. 17 tej ustawy jako mającego zastosowanie.
29 Po ustaniu tych okoliczności zasiłek macierzyński może być nadal wypłacany, jeżeli okres
urlopu macierzyńskiego jeszcze się nie skończył.

30 Dz.U. Nr 51, poz. 396.
31 Pracownik otrzymał zasiłek chorobowy.
32 Treść ryzyka zob. rozdział XX pkt 5.
33 Za członków rodziny uważa się: małżonka, rodziców, teściów, dziadków, wnuki, rodzeństwo
oraz dzieci w wieku ponad 14 lat, jeżeli pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym.
474 Ustawa zasiłkowa (art. 32a) przewiduje też prawo do tzw. dodatkowego zasiłku
opiekuńczego. Przysługuje on ojcu dziecka lub innemu ubezpieczonemu członkowi
najbliższej rodziny w sytuacji, gdy przed upływem 8 tygodni od porodu matka
dziecka przebywa w szpitalu. Ojciec dziecka lub członek najbliższej rodziny, jeśli
przerwie zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobi-
stej opieki nad dzieckiem, ma prawo w tym czasie do dodatkowego zasiłku opiekuń-
czego.
475 Prawo do zasiłku opiekuńczego przysługuje na równi matce i ojcu dziecka34. Wy-
płaca się go tylko jednemu z rodziców – temu, który otrzymał zwolnienie od
pracy na dany okres35.
W odniesieniu do innych członków rodziny każdy ubezpieczony ma 14-dniowy okres
zasiłkowy w ramach przysługującego mu 60-dniowego okresu pobierania zasiłku opie-
kuńczego36.
Prawo to przysługuje bez okresu wyczekiwania.
Zasiłek opiekuńczy przysługuje za każdy dzień niezdolności do pracy, nie wyłączając
dni wolnych od pracy.
Miesięczny zasiłek opiekuńczy wynosi 80% podstawy wymiaru zasiłku. Zasady nali-
czania podstawy wymiaru zasiłku opiekuńczego są takie same, jak stosowane przy
ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego. Przy ustalaniu wysokości zasiłku
opiekuńczego z tytułu opieki nad dzieckiem lub innym członkiem rodziny jest stoso-
wana zasada dotycząca zmniejszenia tej wysokości o 25% od ósmego dnia orzeczonej
niezdolności do pracy w razie złożenia zwolnienia lekarskiego po upływie 7 dni od
daty jego otrzymania37.
Zasiłek opiekuńczy nie przysługuje, jeżeli poza ubezpieczonym są inni człon-
kowie pozostający we wspólnym gospodarstwie domowym, mogący zapewnić
opiekę dziecku lub choremu członkowi rodziny38.
Do zasiłku opiekuńczego stosuje się przepisy dotyczące zasiłków chorobowych
w kwestii:
1) prawa do zasiłku za każdy dzień kalendarzowy,
2) braku prawa do zasiłku, w sytuacji gdy pracownik ma zagwarantowane prawo do
wynagrodzenia w okresie opieki,
3) pozbawienia prawa do zasiłku, w sytuacji gdy w czasie sprawowania opieki wyko-
rzystuje zwolnienie od pracy do innych celów niż opieka.
34 Prawo do zasiłku z tytułu opieki nad dzieckiem w wieku do 8 lat przysługuje obojgu ro-
dzicom także wtedy, gdy nie pozostają we wspólnym gospodarstwie domowym.

35 Zwolnienie na opiekę nad dzieckiem może być wystawione także wtedy, gdy dziecko prze-
bywa w szpitalu, jeśli obecność rodzica jest konieczna ze względów medycznych.

36 Np. na opiekę nad matką jedna córka może wykorzystać 14 dni (w ramach przysługującego
ubezpieczonym 60-dniowego okresu) i druga córka także może wykorzystać 14 dni z tytułu swojego
ubezpieczenia chorobowego.
37 Tak też H. Perło, Zasiłek chorobowy, macierzyński i inne zasiłki z ubezpieczenia społecznego,
Warszawa 2000, s. 77–80.

38 Nie dotyczy to opieki nad dzieckiem do 2 lat.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXII
WARUNKI NABYCIA PRAWA

I WYMIAR ŚWIADCZEŃ
1. WARUNKI NABYCIA PRAWA DO ŚWIADCZEŃ
Z UBEZPIECZENIA CHOROBOWEGO
Ograniczenie dostępu do świadczenia osiąga się żądaniem, aby chroniona sytuacja ży- 476
ciowa zaszła w czasie trwania ubezpieczenia oraz wymaganiem pozostawania przez
określony czas w ubezpieczeniu przed dniem zajścia ryzyka. Warunki nabycia prawa
do zasiłku chorobowego w razie niezdolnosci do pracy z tytułu choroby to zatem:
1) zajście niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia ewentualnie w okresie
ochronnym,
2) posiadanie okresu wyczekiwania (stażu ubezpieczeniowego),
3) brak prawa do wynagrodzenia w okresie niezdolności.
Nabycie prawa do zasiłku z tytułu macierzyństwa ograniczane jest tylko warunkiem
zajścia zdarzenia w czasie trwania ubezpieczenia chorobowego.
1.1. Zajście niezdolności do pracy w czasie trwania ubezpieczenia

Zasiłek chorobowy przysługuje ubezpieczonemu, który stał się czasowo nie- 477
zdolny do pracy w okresie trwania ubezpieczenia chorobowego (art. 6 ust. 1
ustawy zasiłkowej). Trwanie ubezpieczenia chorobowego wiąże się z trwaniem tytułu
podlegającego obowiązkowi tego ubezpieczenia1 albo z posiadaniem tytułu do dobro-
wolnego przystąpienia do ubezpieczenia chorobowego2.
1 Zgodnie z art. 11 u.s.u.s. są to: stosunek pracy, stosunek członkostwa w rolniczej spółdzielni
produkcyjnej albo spółdzielni kółek rolniczych i służba zastępcza (tytuł już zanikający).
2 Na swój wniosek mogą wstąpić do ubezpieczenia chorobowego osoby wykonujące pracę na-
kładczą, umowę zlecenia, prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, osoby wykonujące od-
płatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub
tymczasowego aresztowania oraz duchowni, jeżeli z tego tytułu opłacają składkę na ubezpieczenie
emerytalne i rentowe.
Dobrowolne ubezpieczenie chorobowe to tzw. dobrowolność związana, co oznacza, że

wejście do dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego jest uzależnione od tego, czy z da-
nego tytułu jest opłacana obowiązkowa składka na ubezpieczenie emerytalne i rentowe3.
Okresy posiadania tytułu do ubezpieczenia i okresy trwania ubezpieczenia nie muszą
się jednak dokładnie pokrywać w czasie4. „Trwanie ubezpieczenia chorobowego”
oznacza bowiem tylko ten okres posiadania tytułu do ubezpieczenia, w którym ubez-
pieczony ma obowiązek opłacania składki na to ubezpieczenie (niezależnie od tego,
czy składka została faktycznie opłacona5), oraz okres, w którym nastąpiło zwol-
nienie z obowiązku opłacenia składki6. Mimo trwania tytułu, okres ubezpieczenia cho-
robowego nie będzie biegł w razie niezapłacenia składki, jeżeli ubezpieczenie ma
charakter dobrowolny.
„Posiadanie tytułu do ubezpieczenia” i „trwanie ubezpieczenia chorobo
wego” to zatem pojęcia o różnych zakresach, przy czym zakres pojęcia pierw-
szego obejmuje cały zakres pojęcia drugiego. Inaczej mówiąc, każdy okres trwania
ubezpieczenia chorobowego jest jednocześnie okresem posiadania tytułu, ale nie każdy
okres posiadania tytułu jest okresem trwania ubezpieczenia.
478 Czasowa niezdolność do pracy może powstać także po ustaniu tytułu do ubezpieczenia
chorobowego, czyli w tzw. okresie ochronnym. Okres ten został ustalony dwojako.
Generalnie wynosi 14 dni, ale dla niektórych chorób wynosi 3 miesiące od ustania
ubezpieczenia7.
Po ustaniu ubezpieczenia może też wyjątkowo powstać prawo do zasiłku macierzyń-
skiego. Ma to miejsce w sytuacji rozwiązania stosunku pracy z kobietą w ciąży z po-
wodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy albo z naruszeniem przepisów.
Warunek czasu zajścia zdarzenia dotyczy niezdolności do pracy. Sama choroba może
powstać wcześniej.
1.2. Okres wyczekiwania

479 Zajście zdarzenia w czasie trwania ubezpieczenia jest warunkiem koniecznym, ale nie-
wystarczającym do nabycia prawa do świadczenia z ubezpieczenia społecznego. Po-
nadto wymaga się, aby ubezpieczenie trwało przez określony czas. Długość tego okresu
bywa różna. Powiązane jest to z reguły z rodzajem udzielanej ochrony, a w szczegól-
ności z długością okresu, przez który świadczenie ma być wypłacane.
W poprzednio obowiązujących w Polsce ustawach dała się zauważyć tendencja do
rezygnacji z tego warunku nabycia prawa do zasiłku chorobowego. Na gruncie ustawy
3 Zob. „Część ogólna”.

4 Okres trwania tytułu to okres pozostawania w stosunku pracy, ale okres trwania ubezpie-
czenia chorobowego będzie krótszy o okres urlopu macierzyńskiego, urlopu bezpłatnego lub wycho-
wawczego.
5 ZUS ma 5 lat na ściągnięcie niezapłaconych w terminie składek.
6 Są to okresy, za które przysługuje zasiłek z ubezpieczenia społecznego (chorobowy, macie-
rzyński, opiekuńczy itp.).

7 Zob. rozdział XXV.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXII. Warunki nabycia prawa i wymiar świadczeń331
zasiłkowej z 17 grudnia 1974 r. warunek przepracowania co najmniej jednego miesiąca

stawiano tylko pracownikom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę na okres
próbny, na czas określony lub na czas wykonywania określonej pracy.
W ujęciu ustawy zasiłkowej z 25 czerwca 1999 r. regułą jest konieczność spełnienia
tego warunku, a wyjątkiem – zwolnienie z jego posiadania8.
Okres wyczekiwania jest spełniony, jeśli ubezpieczenie będzie trwało nieprzerwanie
przez okres 30 dni w odniesieniu do osób ubezpieczonych obowiązkowo i 90 dni – jeśli
ubezpieczenie jest dobrowolne.
Do okresu nieprzerwanego ubezpieczenia wlicza się wcześniejszy okres ubez-
pieczenia chorobowego (obowiązkowego lub dobrowolnego), jeżeli przerwa
w trwaniu ubezpieczenia nie była dłuższa niż 30 dni. Dłuższą przerwę dopuszcza się
jednak wówczas, gdy była ona spowodowana urlopem wychowawczym albo bez-
płatnym lub odbywaniem przez pracownika zasadniczej służby wojskowej (art. 4 ust. 2
ustawy zasiłkowej). Z wyjątkiem zatem wymienionych sytuacji każda przerwa dłuższa
niż 30 dni w kontynuowaniu ubezpieczenia chorobowego powoduje utratę posiada-
nego okresu wyczekiwania i konieczność nabycia go na nowo.
1.3. Brak prawa do wynagrodzenia lub innego świadczenia

Zasiłek chorobowy ma wypełniać lukę po utraconym (nieuzyskanym) z powodu cho- 480
roby wynagrodzeniu za pracę lub innego przychodu. Jeśli jednak przepisy gwarantują
prawo do wynagrodzenia w okresie niezdolności do pracy albo ubezpieczony ma prawo
do wynagrodzenia w tym czasie z innego tytułu, to w takich sytuacjach prawo do za-
siłku chorobowego „ustępuje miejsca” wynagrodzeniu za pracę.
Prawo do zasiłku chorobowego ma więc „zastępczy” charakter wobec prawa do wyna-
grodzenia za pracę.
Na tej zasadzie prawo do zasiłku chorobowego nie powstaje też w razie wy
konywania pracy w okresie objętym zwolnieniem lekarskim (art. 12 ust. 1
ustawy zasiłkowej)9.
Odmienna zasada dotyczy tylko sytuacji niezdolności do pracy powstałej w okresie
urlopu wypoczynkowego. Pracownik pobiera wówczas zasiłek chorobowy, a urlop zo-
staje przesunięty na późniejszy okres.
Zasiłek chorobowy nie ma jednak zastępczego charakteru do wynagrodzenia chorobo-
wego, o którym mowa w art. 92 k.p. Zasiłek chorobowy nie może być wypłacony za
pierwsze 33 (14) dni niezdolności do pracy w roku kalendarzowym nawet wówczas,
gdyby pracodawca z jakichś względów nie wypłacił wynagrodzenia chorobowego10.
8 Te wyjątki wylicza art. 4 ust. 3 ustawy zasiłkowej. Dotyczą one absolwentów, niezdolności do
pracy z powodu wypadku przy pracy, osób mających 10-letni staż oraz posłów i senatorów.
9 Nie można tu stosować konstrukcji utraty prawa do zasiłku.
10 Zob. rozdział XXI pkt 1.
2. WYMIAR ŚWIADCZEŃ CHOROBOWYCH

2.1. Kryteria ustalania wysokości świadczeń chorobowych
481 Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego
w razie choroby i macierzyństwa ustala trzy stopy procentowe wysokości zasiłku cho-
robowego, tj. stopę podstawową, obniżoną i podwyższoną. Te ustawowe stopy wyso-
kości zasiłku chorobowego, w przeciwieństwie do wysokości wynagrodzenia chorobo-
wego należnego od pracodawcy, nie mogą zostać podwyższone w drodze negocjacji11.
Kryterium różnicowania stopy procentowej świadczeń może być:
1) miejsce leczenia (szpital, ambulatorium),
2) czas trwania niezdolności do pracy,
3) rodzaj (kwalifikacja prawna) niezdolności,
4) przyczyna niezdolności,
5) okres ciąży.
Podstawowa stopa wysokości zasiłku chorobowego to 80% podstawy wymiaru. Stopa
obniżona do 70% ma zastosowanie wtedy, kiedy ubezpieczony przebywa w szpitalu12,
ale jednocześnie nie zachodzą okoliczności uzasadniające zastosowanie stopy zasił-
kowej w wysokości 100%. Miesięczny zasiłek chorobowy z ubezpieczenia chorobowego
wynosi 100% wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru zasiłku, jeżeli niezdol-
ność do pracy:
1) przypada w czasie ciąży albo
2) powstała wskutek wypadku w drodze do pracy lub z pracy13.
Zasiłek chorobowy w wysokości 100% wynagrodzenia przysługuje także w razie nie-
możności wykonywania pracy wskutek poddania się niezbędnym badaniom lekarskim
przewidzianym dla kandydatów na dawców komórek, tkanek i narządów oraz zabie-
gowi pobrania komórek, tkanek i narządów.
482 Kryterium różnicowania stopy procentowej świadczenia rehabilitacyjnego jest czas
trwania niezdolności do pracy oraz okres ciąży. Świadczenie rehabilitacyjne wynosi
90% podstawy wymiaru zasiłku chorobowego przez okres pierwszych 3 miesięcy i 75%
tej podstawy za pozostały okres14. Jeśli pobieranie świadczenia rehabilitacyjnego przy-
padnie na okres ciąży, to od pierwszego dnia ciąży wynosi ono 100% podstawy.
483 Żadnego z wymienionych kryteriów nie stosuje się przy ustalaniu wysokości zasiłku
wyrównawczego. Zasiłek ten jest wypłacany jako różnica między przeciętnym mie-
sięcznym wynagrodzeniem pracownika a miesięcznym wynagrodzeniem osiągniętym
11 Co nie oznacza, że pracodawca nie może dopłacać pracownikowi do otrzymanego zasiłku cho-
robowego ze środków funduszu płac.

12 Stopa obniżona dotyczy tylko zasiłku chorobowego, a więc nie odnosi się do wynagrodzenia
chorobowego.
13 W razie wypadku przy pracy lub choroby zawodowej zasiłek chorobowy jest wypłacany
z ubezpieczenia wypadkowego.
14 Art. 19 ust. 1 ustawy zasiłkowej przewiduje też 100% świadczenie rehabilitacyjne, jeżeli nie-
zdolność do pracy przypada w okresie ciąży. Od 1 stycznia 2009 r. okres zasiłkowy w odniesieniu do
kobiet w ciąży wynosi 270 dni. Art. 19 ust. 1 in fine ma więc zastosowanie już tylko w wyjątkowych
sytuacjach.
www.lexisnexis.pl
za pracę w warunkach rehabilitacji zawodowej, bez względu na przyczynę zmniej-

szonej sprawności do pracy.
2.2. Zasady ustalania podstawy wymiaru zasiłku chorobowego

Zasiłek chorobowy wymierza się od tzw. podstawy wymiaru zasiłku chorobowego, 484
którą stanowi kwota przychodów ubezpieczonego ustalona zgodnie z przyjętymi zasa-
dami. Ustawa osobno ujmuje te zasady w zależności od tego, czy tytułem do ubezpie-
czenia jest stosunek pracy czy inna działalność, jednak różnice te mają obecnie cha-
rakter raczej techniczny.
Zgodnie z regułami wynikającymi z art. 36 ustawy zasiłkowej podstawę wy-
miaru zasiłku chorobowego ustala się, przyjmując przeciętny zarobek z okresu
ostatnich 12 miesięcy kalendarzowych przypadających bezpośrednio przed miesiącem,
w którym powstała niezdolność do pracy, przy czym:
1) uwzględnia się tylko okres ostatniego nieprzerwanego ubezpieczenia, w trakcie
którego powstała niezdolność,
2) przyjmuje się tylko pełne miesiące ubezpieczenia15,
3) jeżeli okres ubezpieczenia chorobowego był krótszy niż 12 miesięcy, podstawę wy-
miaru zasiłku chorobowego stanowi przeciętny miesięczny przychód z pełnych rze-
czywistych miesięcy kalendarzowych ubezpieczenia,
4) uwzględnia się zarobki po odliczeniu składek na ubezpieczenie społeczne,
5) nie stosuje się ograniczenia podstawy do 250% przeciętnego wynagrodzenia16,
6) uwzględnia się wynagrodzenie odpowiadające wymiarowi czasu pracy (w razie
zmiany umowy),
7) nie uwzględnia się zarobków z miesięcy, w których pracownik uzyskał wynagro-
dzenie za okres krótszy niż połowa obowiązującego go czasu pracy17,
8) uzupełnia się wynagrodzenie za miesiące, w których pracownik uzyskał je za prze-
pracowanie co najmniej połowy czasu pracy oraz w sytuacji, gdy pracownik
w każdym miesiącu dwunastomiesięcznego okresu przepracował mniej niż połowę
obowiązującego go czasu pracy18,
9) premie i nagrody wlicza się w kwocie wypłaconej za miesiące, które przyjmuje się
do wyliczenia podstawy.
Podstawa wymiaru zasiłku chorobowego za okres po ustaniu ubezpieczenia nie może
być wyższa niż 100% przeciętnego wynagrodzenia, czego nie należy rozumieć jako
15 Oznacza to, że przyjmuje się zarobki z okresu nie krótszego niż miesiąc i nie dłuższego niż
12 miesięcy.
16 Nie dotyczy to ubezpieczenia dobrowolnego, przy którym podstawa wymiaru składki (a tym
samym świadczenia) nie może być wyższa niż 250% przeciętnego wynagrodzenia.
17 Nieuwzględnianie tych zarobków powoduje wyłączenie miesięcy, w których zostały one
uzyskane, z okresu 12 miesięcy i tym samym zmniejszenie liczby miesięcy, z których zarobki przyj-
muje się do ustalenia podstawy wymiaru zasiłku.
18 Uzupełnienia lub wyłączenia zarobków w sytuacjach wyżej wskazanych dokonuje się tylko
wówczas, gdy nieprzepracowanie pełnego obowiązującego czasu pracy nastąpiło z przyczyn

usprawiedliwionych, a więc nie wyłącza się ani nie uzupełnia zarobków z miesięcy, w których pra-
cownik miał choćby dzień nieobecności nieusprawiedliwionej. Powoduje to uwzględnianie tych mie-
sięcy w okresie przyjmowanym do obliczania przeciętnego zarobku, a tym samym jego obniżenie.
ograniczenia uprawnień ubezpieczonego. Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu

zatrudnienia jest rozszerzeniem ochrony ubezpieczeniowej poza tę wynikającą ze
składki, która może być ustanowiona na innych zasadach.
485 Ustalając powyższe reguły, ustawodawca posłużył się zwrotem „12 miesięcy kalenda-
rzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy” (art. 36
ust. 1). Z art. 36 ust. 4 ustawy wynika jednak, że mają to być miesiące nieprzerwanego
ubezpieczenia z danego tytułu (u danego pracodawcy). Jeśli więc w ciągu ostatnich
miesięcy kalendarzowych ubezpieczony był zatrudniony u różnych pracodawców, to
do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego wlicza się tylko zarobki z okresu
ubezpieczenia, w czasie którego powstała niezdolność do pracy.
Analogicznie19 należy przyjąć, że w sytuacji gdy osoba wykonująca pozarolniczą
działalność była w ciągu ostatnich 12 miesięcy kalendarzowych ubezpieczona z prze-
rwami, to podstawę wymiaru zasiłku należy ustalić tylko z przychodów z ostatniego
ubezpieczenia z tego tytułu.
Inne stanowisko zajął Sąd Najwyższy, który w uchwałach z 12 września 2008 r.20
i z 18 sierpnia 2009 r.21, przyjął możliwość liczenia przychodu z 12 miesięcy
kalendarzowych z pominięciem przerw w ubezpieczeniu trwających nie dłużej niż
30 dni. W uzasadnieniu obu uchwał Sąd Najwyższy nawiązał do pojęcia okresu nie-
przerwanego ubezpieczenia, o którym mowa w art. 4 ust. 2 ustawy zasiłkowej22,
i przyjął, że „pojęcie nieprzerwanego ubezpieczenia powinno być jednolite dla każdego
celu wynikającego z przepisów ustawy zasiłkowej, jeśli z jej przepisów nie wynika nic
innego”.
Obu uchwał nie można jednak uznać za prawidłowe, jakkolwiek są korzystne dla ubez-
pieczonych. Pominięcie przerw w ubezpieczeniu musiałoby wynikać z wyraźnego
przyzwolenia ustawowego do zastosowania fikcji trwania okresu w sposób nieprze-
rwany. Taką konstrukcję nieprzerwalności ustawodawca zastosował w odniesieniu do
liczenia okresu wyczekiwania (art. 4 ust. 2 ustawy zasiłkowej), który ma być nieprze-
rwany, ale wlicza się do niego poprzednie okresy ubezpieczenia, jeżeli przerwa nie była
dłuższa niż 30 dni albo spowodowana konkretnymi przyczynami. Ustawodawca przyj-
muje tu fikcję prawną, że coś, co było przerwane, takie nie jest. Jeśli zatem okres ma
być nieprzerwany w znaczeniu prawnym, to możliwość zastosowania fikcji prawnej
musi wynikać expressis verbis z przepisu23.
19 Art. 48 ustalający podstawę wymiaru zasiłku dla osób niebędących pracownikami odsyła do
art. 36 ust. 4.
20 I UZP 5/08, OSNP 2009, nr 5−6, poz. 70, LexisNexis nr 1945782.
21 I UZP 9/09, „Biuletyn Sądu Najwyższego” 2009, nr 8, LexisNexis nr 2068024.
22 Jest to okres wyczekiwania, do którego wlicza się poprzednie okresy ubezpieczenia, jeśli
przerwy nie przekroczyły 30 dni.

23 Fikcję nieprzerwalności (tym razem w interesie funduszu) ustawodawca zastosował też do
zasad liczenia okresu zasiłkowego, nakazując do okresu (nieprzerwanego) pobierania zasiłku choro-
bowego przez 182 dni doliczać poprzedni okres niezdolności z tej samej przyczyny, jeśli przerwa nie
była dłuższa niż 60 dni (art. 9 ust. 2 ustawy zasiłkowej). Wynika z tego, że nie można (z braku wy-
raźnego przepisu) uznawać, że faktyczna przerwa w ubezpieczeniu nie ma znaczenia, jeżeli tylko jest
krótsza niż 30 dni, i sumować okresów ubezpieczenia przed i po przerwie w ramach pojęcia „okres
nieprzerwany”.
www.lexisnexis.pl
Jeżeli przed powstaniem niezdolności do pracy ubezpieczenie nie trwało co najmniej 486
miesiąc kalendarzowy, to sposób ustalania podstawy dla ubezpieczonych będących
pracownikami określa art. 37 ustawy zasiłkowej, a dla ubezpieczonych niebędących
pracownikami – art. 49 ustawy.
Podstawę wyliczenia zasiłku ustala się na nowo24, tylko jeżeli przerwa między okre-
sami pobierania zasiłków trwała co najmniej trzy miesiące kalendarzowe.
Przepisy ustalają też najniższą podstawę wymiaru zasiłku chorobowego z tytułu pracy
w pełnym wymiarze czasu pracy25 oraz maksymalną podstawę w odniesieniu do za-
siłków chorobowych przysługujących po ustaniu tytułu ubezpieczenia26.
24 Podstawy nie ustala się na nowo nawet w przypadku nabycia prawa do innego rodzaju zasiłku.
Nie dotyczy to zasiłku macierzyńskiego.

25 Podstawa nie może być niższa od kwoty minimalnego wynagrodzenia za pracę po odliczeniu
kwoty odpowiadającej 13,71% tego wynagrodzenia.

26 Nie może być wyższa niż 100% przeciętnego wynagrodzenia.
Rozdział XXIII
OKRES POBIERANIA ZASIŁKU

CHOROBOWEGO
1. ROLA OKRESU ZASIŁKOWEGO
487 Czasowa niezdolność do pracy, jak sama nazwa wskazuje, jest ryzykiem, któ-
rego trwanie jest ograniczone w czasie. Tę czasowość przeszkody w świadczeniu
pracy można mierzyć za pomocą kryterium ilościowego, tj. czasu trwania niezdolności
do pracy1 albo – ujmując czasowość w kategoriach jakościowych – jako przeszkodę
w świadczeniu pracy trwającą tylko przez jakiś czas2.
Jeżeli przyjąć kryterium ilościowe, to upływ czasu spowoduje (w razie dalszego
trwania niezdolności) zmianę rodzaju ryzyka z czasowej niezdolności na trwałą nie-
zdolność i przejście z zasiłku chorobowego na rentę z tytułu niezdolności do pracy.
Wyznacznikiem tej czasowości jest okres trwania prawa do zasiłku chorobowego, tzw.
okres zasiłkowy. Natomiast systemy, które nie przewidują automatycznego przejścia
z ubezpieczenia chorobowego do ubezpieczenia rentowego po upływie określonego
czasu trwania niezdolności do pracy, granicę pojęciową między poszczególnymi rodza-
jami ryzyka konstruują w kategoriach jakościowych. Czas trwania niezdolności do
pracy jest tylko kryterium pomocniczym ustalania charakteru niezdolności. Trwająca
dłużej niż okres zasiłkowy niezdolność do pracy może wskazywać na przemianę nie-
zdolności z „czasowej” w „trwałą”, ale o niej nie przesądza. Oba rodzaje niezdolności
różni bowiem ich jakość (treść), a nie tylko czas trwania.
488 Ustawy dotyczące ubezpieczenia powszechnego odwołują się z reguły do jakościowej
różnicy między czasową i trwałą niezdolnością do pracy. Trwanie niezdolności do
pracy dłużej niż okres zasiłkowy nie przesądza samo przez się o przejściu do stanu
oznaczającego trwałą niezdolność do pracy (inwalidztwo) i chronionego rentą. Czaso-
wość niezdolności do pracy wskutek choroby oznacza zatem założoną przemijalność
wynikającej ze stanu zdrowia przeszkody w świadczeniu pracy.
Kryterium jakościowe czasowego charakteru niezdolności do pracy sprawia, że okres
zasiłkowy może zostać skrócony, jeżeli niezdolność do pracy zmieni swój charakter.
1 W tym ujęciu czasową będzie niezdolność trwająca „nie dłużej niż…”

2 „Czasowy” znaczy tyle co przemijający.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXIII. Okres pobierania zasiłku chorobowego337
Można zatem wcześniej, tj. przed upływem okresu zasiłkowego, stwierdzić, że niezdol-
ność do pracy nie ma już charakteru czasowego (przemijającego), ale jest niezdolnością
o charakterze trwałym3.
2. DŁUGOŚĆ OKRESU ZASIŁKOWEGO

Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia spo- 489
łecznego w razie choroby i macierzyństwa4 ustala długość okresu zasiłkowego
na 182 dni trwania niezdolności do pracy dla każdej niezdolności do pracy5. Wyjątek
stanowi gruźlica, która – będąc powodem niezdolności do pracy – daje prawo do
270-dniowego okresu zasiłkowego. Ustalenie 270-dniowego okresu zasiłkowego dla
gruźlicy nie oznacza, że sumuje się tylko okresy niezdolności do pracy z powodu gruź-
licy i „liczy się” do 270 dni, jakkolwiek tak należałoby rozumieć istotę odrębnego
okresu zasiłkowego. Przepisy (art. 9 ustawy) nakazują jednak do okresu zasiłkowego
wliczyć wszystkie okresy niezdolności do pracy – nawet z powodu różnych chorób, je-
żeli nie między nimi przerwy.
Kryterium 270-dniowego okresu zasiłkowego jest też okres ciąży, co oznacza, że prze
dłużony okres zasiłkowy przysługuje w razie niezdolności do pracy z powodu
każdej choroby. Jeżeli więc niezdolność do pracy powstaje w okresie ciąży, to bez
względu na to, co jest jej przyczyną (patologia ciąży czy inna choroba), okres zasiłkowy
dla każdej niezdolności trwa 270 dni. Ciąża nie zmienia jednak zasad liczenia okresu
zasiłkowego, należy więc stosować zasady wynikające z art. 9 ustawy.
Ta konstrukcja prawna może jednak nadal doprowadzać do konieczności przyznania
kobiecie w ciąży świadczenia rehabilitacyjnego, jeśli znaczny okres niezdolności z po-
wodu danej choroby został wykorzystany przed ciążą.
Ubieganie się o świadczenie rehabilitacyjne w okresie ciąży nie byłoby potrzebne,
gdyby ustawodawca przyjął na czas ciąży odmienne zasady liczenia okresu zasiłko-
wego, takie, że w ramach 270-dniowego okresu sumuje się tylko niezdolności (bez
względu na przyczynę), które powstały w okresie ciąży.
Okres zasiłkowy jest okresem łącznego trwania prawa do wynagrodzenia 490
chorobowego i zasiłku chorobowego.
Długość okresu zasiłkowego ustalona przez ustawę zasiłkową jest długością po-
wszechnie obowiązującą, co oznacza, że żadna grupa zawodowa nie ma okresu zasił-
kowego ustalonego inaczej.
3 W praktyce ubezpieczeni przed przejściem na rentę z reguły wykorzystują cały przysługujący
okres zasiłkowy (182 dni) i często też okres świadczenia rehabilitacyjnego.

5 Stosowanymi w różnych systemach prawnych kryteriami różnicowania długości okresu za-
siłkowego są: przewlekły charakter choroby, rodzaj choroby, wypadek przy pracy, choroba zawo-
dowa, a także staż pracy albo liczba opłaconych tygodni składkowych.
3. STRUKTURA OKRESU ZASIŁKOWEGO

491 Okres zasiłkowy to ustalony przez ustawę okres czasowej niezdolności do pracy
z powodu choroby6, przez który ubezpieczony ma prawo do zasiłku chorobowego.
Czas trwania niezdolności do pracy i okres zasiłkowy nie muszą się pokrywać. Taka
sytuacja będzie miała miejsce na przykład wtedy, gdy z powodu niespełnienia się wa-
runku okresu wyczekiwania prawo do zasiłku powstanie później aniżeli niezdolność
do pracy, tj. dopiero z upływem 30 dni trwania ubezpieczenia. Inny przykład tej roz-
bieżności to wyczerpanie okresu zasiłkowego przed ustaniem niezdolności do pracy.
Niezdolność do pracy może zostać orzeczona mimo braku prawa do zasiłku chorobo-
wego. Lekarz ocenia stan zdrowia i potrzebę powstrzymania się od pracy. Potrzeba
udzielenia zwolnienia nie może być korygowana posiadaniem prawa do zasiłku choro-
bowego. Można więc orzec niezdolność do pracy, gdy pracownik nie nabył jeszcze lub
już wyczerpał prawo do zasiłku chorobowego.
492 Do okresu zasiłkowego nie są wliczane okresy niezdolności do pracy, w któ
rych ubezpieczony nie nabył prawa albo prawo mu nie przysługiwało. Są to
więc sytuacje, w których prawo nie może zostać nabyte z powodu niespełnienia się wa-
runków nabycia prawa, a w szczególności braku okresu wyczekiwania, a także okresy
wyłączenia prawa do zasiłku w okresach niezdolności do pracy w czasie urlopu bez-
płatnego, urlopu wychowawczego oraz okresu odbywania kary pozbawienia wolności
lub tymczasowego aresztowania.
W kwestii niewliczania wymienionych okresów niezdolności do pracy do okresu zasił-
kowego ustawa wypowiada się expressis verbis7. Są jednak sytuacje, kiedy w okresie
niezdolności do pracy ubezpieczony albo zostaje pozbawiony prawa do zasiłku, albo go
nie nabywa, ale ustawa nie wypowiada się w sprawie zaliczania tych okresów niezdol-
ności do okresu zasiłkowego8. Przyjęcie generalnego założenia, że we wszystkich
przypadkach, kiedy w okresie niezdolności do pracy zasiłek chorobowy nie przysłu-
guje, nie wlicza się tych okresów niezdolności do okresu zasiłkowego, nie wydaje się
możliwe z tego względu, że używane przez ustawodawcę określenie „prawo nie przy-
sługuje” nie zawsze oznacza, że prawa się nie nabywa9. A tylko wtedy okres zasiłkowy
nie biegnie. W ustawie nie ma też wskazówek, jak traktować okres niezdolności do
pracy, w którym pracownik wykonywał pracę, chociaż ujawnił zwolnienie lekarskie10.
Z punktu widzenia założeń ubezpieczenia społecznego bardziej logiczne byłoby roz-
wiązanie, według którego obecność w pracy zawsze przerywa bieg okresu niezdolności
do pracy11. Z drugiej strony uznanie, że obecność w pracy przerywa bieg okresu nie-
zdolności do pracy, umożliwiłoby bardziej „przedsiębiorczym” pracownikom skuteczne
6 Lub innej przyczyny traktowanej na równi z chorobą.

7 Art. 9 ust. 3 i art. 12 ust. 3 ustawy zasiłkowej.
8 Zob. art. 14–17 ustawy zasiłkowej.
9 Zob. rozdział XXIV.
10 Jeśli zwolnienie lekarskie nie zostało ujawnione, to ubezpieczony mający zwolnienie lekar-
skie nie był w sensie prawnym niezdolny do pracy i prawo do zasiłku nie powstało.
11 Skoro sens ryzyka niezdolności do pracy polega na objęciu ochroną okreś lonej przeszkody
świadczenia pracy, to wiąże się ono właśnie z nieobecnością w pracy.
www.lexisnexis.pl
manipulowanie tym uprawnieniem zgodnie ze swoim interesem. Wystarczyłoby bo-

wiem, że pracownik na krótko przed końcem okresu ochronnego przyszedłby do pracy
(mimo trwającej w dalszym ciągu niezdolności), aby uniknąć w ten sposób niekorzyst-
nych dla siebie konsekwencji przedłużającej się nieobecności w pracy.
Mając na względzie wszystkie aspekty tego zagadnienia, należałoby przyjąć
rozwiązanie czysto praktyczne i połączyć bieg okresu zasiłkowego (a tym
samym okresu ochronnego przed wypowiedzeniem) z faktem ujawnienia zwolnienia
lekarskiego, przyjmując generalnie, że przyjście do pracy w okresie ujawnionego
zwolnienia lekarskiego nie przerywa biegu okresu zasiłkowego. Takie też stanowisko
zajął Sąd Najwyższy w wyroku z 23 wrześn ia 1999 r. (II UKN 119/99)12, stwierdzając,
że okres niezdolności do pracy wlicza się do okresu zasiłkowego, choćby pracownik
w czasie zwolnienia faktycznie wykonywał pracę. O dacie powstania niezdolności
decyduje bowiem dzień określony w zwolnieniu, a nie faktyczne zaprzestanie wyko-
nywania pracy.
Konkludując, do okresu zasiłkowego wlicza się stwierdzone zaświadczeniem 493
lekarskim następujące okresy niezdolności do pracy:
1) okres niewykonywania pracy w wyniku decyzji wydanej przez właściwy organ albo
uprawniony podmiot na podstawie przepisów o zapobieganiu oraz zwalczaniu za-
każeń i chorób zakaźnych u ludzi;
2) okres przebywania w stacjonarnym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu le-
czenia uzależnienia alkoholowego oraz w stacjonarnym zakładzie opieki zdro-
wotnej w celu leczenia uzależnienia od środków odurzających lub substancji psy-
chotropowych;
3) okres poddania się niezbędnym badaniom lekarskim przewidzianym dla kandy-
datów na dawców komórek, tkanek i narządów;
4) okres, w którym pracownik został pozbawiony prawa do zasiłku chorobowego z na-
stępujących przyczyn:
a) pracownik został odsunięty od pracy z powodu podejrzenia o nosicielstwo za-
razków choroby zakaźnej i pracodawca zaproponował mu inną pracę, niezabro-
nioną takim osobom, odpowiadającą jego kwalifikacjom zawodowym, lub którą
może wykonywać po uprzednim przeszkoleniu, a pracownik nie podjął propono-
wanej mu pracy,
b) niezdolność do pracy została spowodowana w wyniku umyślnego przestępstwa
lub wykroczenia,
c) niezdolność do pracy została spowodowana nadużyciem alkoholu,
d) pracownik w okresie orzeczonej niezdolności do pracy wykonywał pracę zarob-
kową lub wykorzystywał zwolnienie od pracy w sposób niezgodny z celem tego
zwolnienia;
5) okres prawa do wynagrodzenia chorobowego na podstawie art. 92 k.p.
Do okresu zasiłkowego nie wlicza się okresu niezdolności do pracy trwającej w czasie:
1) wyczekiwania na prawo do zasiłku,
2) urlopu bezpłatnego,
3) urlopu wychowawczego,
12 OSNAPiUS 2000, nr 24, poz. 908, LexisNexis nr 348184.

4) tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności, z wyjąt-

kiem przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z ubezpieczenia chorobo-
wego osób wykonujących odpłatnie prace na podstawie skierowania do pracy
w czasie odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.
4. ZASADY LICZENIA OKRESU ZASIŁKOWEGO

494 W konstrukcji ustawy okres zasiłkowy jest powiązany, z jednej strony, z trwaniem nie-
przerwanej niezdolności do pracy (bez względu na rodzaj powodującej ją choroby),
a z drugiej − z konkretną chorobą. Okres zasiłkowy zaczyna więc bieg z początkiem
każdej niezdolności do pracy, ale dolicza się do niego okres poprzedniej niezdolności
z powodu tej samej choroby, jeżeli przerwy między poszczególnymi okresami niezdol-
ności nie były dłuższe niż 60 dni. Okres zasiłkowy zaczyna jednak bieg od początku,
jeśli niezdolność do pracy z powodu tej samej choroby wystąpiła po przerwie dłuższej
niż 60 dni. Przyjmuje się wówczas, że niezdolność po tak długiej przerwie jest niezdol-
nością z powodu „takiej samej”, a nie „tej samej” choroby (tj. tego samego procesu cho-
robowego). W kwestii liczenia okresu zasiłkowego należy więc rozróżniać „tę samą”,
„taką samą” i „inną” chorobę.
495 Wynikające z ustawy zasady liczenia okresu zasiłkowego są zatem następu-
jące (zob. schemat 17):
1) bieg okresu zasiłkowego liczy się zawsze od początku, jeśli nowa niezdolność do
pracy ma inną przyczynę niż poprzednia i wystąpiła po przerwie co najmniej jed-
nodniowej (poz. 1),
2) gdy między okresami niezdolności do pracy z powodu tej samej choroby występuje
przerwa, która nie przekroczyła ona 60 dni – okresy obu niezdolności się sumuje
(poz. 2),
3) gdy między okresami niezdolności do pracy z tej samej choroby występuje przerwa
dłuższa niż 60 dni – następna niezdolność do pracy rozpoczyna bieg nowego okresu
zasiłkowego (poz. 3),
4) w razie następujących po sobie bezpośrednio okresów niezdolności do pracy z po-
wodu różnych chorób do okresu zasiłkowego wlicza się wszystkie te okresy niezdol-
ności13 (poz. 4),
5) długość przerwy liczy się od końca ostatniej niezdolności do pracy z powodu tej
samej choroby, a nie od końca ostatniej niezdolności (poz. 5 i 6).
13 Jeśli ostatnią z tych chorób jest gruźlica, okresy niezdolności sumują się, z tym że okres nie-
zdolności z powodu gruźlicy liczy się do 270 dni.
www.lexisnexis.pl
Schemat 17. Graficzne przedstawienie zasad liczenia okresu zasiłkowego

1 n < 1 182
1)
A > 60 B
1 n n-ty 182
2) < 60
A A
(ta sama)
1 n 1 182
3) > 60
A A
(taka sama)
1 n-ty 182
4)
A B
przerwa < 60
1 n n-ty 182
5) B A
A
przerwa > 60
1 n 1 182
6)
A B A
Górne cyfry oznaczają dzień okresu zasiłkowego

A, B – przyczyna niezdolności
< 60 = przerwa krótsza niż 60 dni
> 60 = przerwa dłuższa niż 60 dni
Okres prawa do wynagrodzenia chorobowego liczy się osobno, sumując poszczególne

okresy pobierania wynagrodzenia chorobowego w roku kalendarzowym, u wszystkich
pracodawców bez względu na długość przerw między tymi okresami i rodzaj choroby
będącej przyczyną niezdolności do pracy (ta sama lub inna choroba).
Okresy prawa do wynagrodzenia chorobowego wlicza się do okresu zasiłkowego 496
na zasadach ogólnych14, co oznacza, że pierwszy dzień kolejnej niezdolności do
pracy może być kolejnym dniem okresu zasiłkowego (przy tej samej chorobie), albo
rozpoczyna bieg nowego okresu zasiłkowego (przy innej lub takiej samej chorobie).
Jeżeli 31 grudnia pracownik miał prawo do wynagrodzenia chorobowego, to od
1 stycznia ma nadal prawo do wynagrodzenia chorobowego, ale już z racji nowego
33-(14)-dniowego okresu, nawet gdyby nie wyczerpał całego przysługującego mu
okresu prawa do wynagrodzenia chorobowego (schemat 18 poz. 2).
Inaczej, jeśli niezdolność na przełomie roku nastąpi już po wyczerpaniu prawa do wy-
nagrodzenia chorobowego. Wówczas do końca tej niezdolności będzie kontynuowana
wypłata zasiłku chorobowego, a wynagrodzenie chorobowe będzie wypłacane dopiero
przy następnej niezdolności do pracy (schemat 18 poz. 1).
14 Oznacza to, że dzień przejścia na zasiłek chorobowy może być zarówno pierwszym, jak i ko-
lejnym albo trzydziestym czwartym dniem okresu zasiłkowego.

Schemat 18. Zestawienie zasad wliczania okresu wynagrodzenia chorobowego

do okresu zasiłkowego
I II
33 33
1 20 21 33 1 33
1)
+ 34 +
1 20 21 50 51 84 182
A A A
25 33
2) 1 15 16 26 1 33
1 15 1 43 16
A B A
Górne cyfry oznaczają dzień pobierania wynagrodzenia chorobowego

Dolne cyfry oznaczają dzień okresu zasiłkowego
= okres pobierania wynagrodzenia chorobowego
= okres pobierania zasiłku chorobowego
A, B, C – przyczyna niezdolności
I, II – rok kalendarzowy
– okres pobierania wynagrodzenia chorobowego
– okres zasiłkowy
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXIV
POZBAWIENIE PRAWA
DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO
1. UTRATA A BRAK PRAWA DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO
Świadczenia z ubezpieczenia społecznego są przewidziane na wypadek zajścia sy- 497
tuacji uniemożliwiających osiąganie środków utrzymania. Sytuacje te są określane
przez ustawodawcę za pomocą obiektywnych kryteriów, co oznacza, że wina po-
szkodowanego nie jest elementem konstrukcyjnym pojęcia ryzyka (zdarzenia)
ubezpieczeniowego1. Nie jest to jednak równoznaczne ze stwierdzeniem, że prawo
ubezpieczenia społecznego nie reaguje w ogóle na zawinione zachowania ubezpie-
czonego.
W zakresie ubezpieczenia chorobowego w zasadzie wszystkie systemy prawne
przewidują możliwość pozbawienia ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobo-
wego, gdy jego zachowanie ma wpływ na powstanie sytuacji chronionej albo na jej
trwanie, jeżeli nieakceptowane zachowanie ubezpieczonego ma miejsce w czasie nie-
zdolności do pracy.
Brak prawa do świadczeń może wynikać z wyłączenia ochrony ubezpieczeniowej
danej sytuacji życiowej (brak prawa) albo być wynikiem sankcji za określone na-
ganne zachowania uprawnionego (utrata prawa).
Konstrukcja wyłączenia ochrony oznacza, że faktyczna niezdolność do pracy 498
nie jest uznawana za zdarzenie (ryzyko) ubezpieczeniowe, a więc prawo do za-
siłku chorobowego nie powstaje (nie przysługuje). Wyłączenie ochrony może dotyczyć
zarówno sytuacji zawinionych przez ubezpieczonego, jak i niezawinionych (obiektyw-
nych).
W przypadku natomiast utraty prawa do zasiłku dochodzi do indywidualnego ode-
brania prawa w sytuacjach chronionych (uznawanych za ryzyko), ale zawinionych
przez ubezpieczonego.
1 Wina poszkodowanego jest natomiast elementem konstrukcyjnym pojęć prawnych ubezpie-
czeń gospodarczych.
499 Jeżeli dany system prawny nie uznaje skutków zawinionych zdarzeń losowych za ry-
zyko ubezpieczeniowe, to legislacyjnym wyrazem tej woli ustawodawcy powinno być
sformułowanie „prawo nie przysługuje” albo „prawa nie nabywa”. Natomiast po-
zbawienie świadczeń w ramach sankcji powinno się wyrażać w okreś leniu „traci
prawo”.
Tę różnicę między okolicznościami wymienionymi w art. 15, 16 i 17 ustawy zasiłkowej
dostrzega, jak się wydaje, również ustawodawca, stosując różną terminologię na okreś
lenie sankcji za zachowania wymienione w powyższych przepisach. W art. 15 i 16
ustawa posługuje się określeniem „prawo nie przysługuje”, w art. 17 zaś określeniem
„traci prawo”, jakkolwiek należałoby tych określeń użyć akurat odwrotnie.
Ustawa zasiłkowa nie wyłącza spod ochrony niezdolności do pracy zawinionej przez
ubezpieczonego, o której mowa w art. 15 i 16. Ustawodawca powinien zatem posłużyć
się tu określeniem „traci prawo”. Określeniem tym ustawodawca posłużył się nato-
miast w art. 17, który pozbawia ubezpieczonego prawa do zasiłku na zasadzie domnie-
mania rozbieżności między stanem prawnym (stwierdzona niezdolność do pracy)
a stanem faktycznym wskazującym na niezachodzenie niezdolności. Sytuacja nie po-
winna być chroniona, a prawo nie powinno przysługiwać.
500 Brak prawa do zasiłku chorobowego w związku z wyłączeniem ochrony danej
sytuacji dotyczy niezdolności do pracy zaszłej w czasie (art. 12 ust. 2):
1) urlopu bezpłatnego,
2) urlopu wychowawczego,
3) tymczasowego aresztowania lub odbywania kary pozbawienia wolności2,
4) niezdolności do pracy trwającej przed osiągnięciem okresu wyczekiwania albo po
wyczerpaniu okresu zasiłkowego.
501 Zachowania powodujące utratę prawa do zasiłku chorobowego wymienione
w ustawie zasiłkowej z 25 czerwca 1999 r. można podzielić na:
1) zachowania doprowadzające do zajścia zdarzenia ubezpieczeniowego (art. 15
i art. 16) oraz
2) zachowania ubezpieczonego po zajściu zdarzenia (art. 14 i art. 17).
502 Pozbawienie ubezpieczonego prawa do zasiłku chorobowego może obejmować
cały okres niezdolności do pracy z tego powodu albo cały okres danego zwol-
nienia3, albo tylko określony czas tej niezdolności.
Pozbawienie zasiłku następuje za cały okres niezdolności, jeżeli niezdolność jest skut-
kiem umyślnego przestępstwa lub wykroczenia. Prawo do zasiłku chorobowego za
okres tylko danego zwolnienia lekarskiego traci ubezpieczony, który w okresie zwol-
nienia wykonywał pracę zarobkową albo wykorzystywał zwolnienie w sposób nie-
zgodny z celem tego zwolnienia, albo sfałszował zwolnienie lekarskie. Zasiłek nie
przysługuje ubezpieczonemu, którego niezdolność do pracy została spowodowana nad-
użyciem alkoholu, tylko za pierwsze 5 dni tej niezdolności.
2 Nie dotyczy to przypadków, w których prawo do zasiłku wynika z dobrowolnego ubezpie-
czenia chorobowego osób wykonujących odpłatnie pracę na podstawie skierowania do pracy w czasie
odbywania kary pozbawienia wolności lub tymczasowego aresztowania.
3 Okres niezdolności do pracy może być objęty jednym lub kilkoma zwolnieniami lekarskimi.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXIV. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego345
2. OKOLICZNOŚCI POZBAWIAJĄCE PRAWA DO ZASIŁKU

CHOROBOWEGO
Ustawa zasiłkowa z 25 czerwca 1999 r. wiąże pozbawienie prawa do zasiłku cho- 503
robowego z następującymi okolicznościami:
1) spowodowaniem niezdolności do pracy w wyniku umyślnego przestępstwa lub wy-
kroczenia,
2) spowodowaniem niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu,
3) wykonywaniem w czasie zwolnienia pracy zarobkowej,
4) wykorzystywaniem zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny z celem tego zwol-
nienia,
5) sfałszowaniem zaświadczenia lekarskiego,
6) niepodjęciem pracy zaproponowanej nosicielowi choroby zakaźnej.
2.1. Spowodowanie niezdolności do pracy w wyniku umyślnego

przestępstwa lub wykroczenia
Zasiłek chorobowy nie przysługuje w sytuacji, gdy niezdolność do pracy została 504
spowodowana w wyniku umyślnego przestępstwa lub wykroczenia (art. 15
ustawy zasiłkowej)4.
Mimo posłużenia się przez ustawodawcę określeniem „prawo nie przysługuje”, pozba-
wienie prawa do zasiłku ma charakter sankcji (utraty prawa) za naganne zacho
wania się ubezpieczonego, mogące narażać fundusz ubezpieczeniowy 5. Oznacza
to, że niezdolność do pracy jest zdarzeniem ubezpieczeniowym6 wliczanym do okresu
zasiłkowego.
Zastosowanie sankcji pozbawienia prawa może nastąpić dopiero po stwierdzeniu pra-
womocnym wyrokiem, że zostało popełnione umyślne przestępstwo, i że to ono jest
bezpośrednią przyczyną powstania niezdolności do pracy. Jest to więc sankcja bardzo
odłożona w czasie, niemniej jednak zgodna z zasadą domniemania niewinności.
W praktyce oznacza to, że zasiłek powinien być wypłacony zaraz po dostarczeniu
zwolnienia lekarskiego, a po wyroku sądu należy wstrzymać jego wypłatę i zażądać
zwrotu świadczeń nienależnie pobranych (art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej).
4 Np. doznanie urazu w wyniku postrzelenia podczas ucieczki z miejsca przestępstwa albo po-
trącenie przez samochód podczas przechodzenia przez jezdnię w miejscu niedozwolonym.

5 Pozbawienie prawa do zasiłku jest dodatkową sankcją za popełnienie przestępstwa lub wy-
kroczenia. Jakkolwiek tego typu regulację można byłoby uzasadniać argumentem, że trudno żądać,
aby społeczeństwo, przeciwko któremu zwrócił się sprawca, ponosiło koszty jego leczenia i utrzy-
mania w okresie choroby, to jednak trzeba zauważyć, że nasze prawo należy do tych nielicznych sys-
temów w Europie, które w takiej sytuacji przewidują utratę prawa do zasiłku chorobowego. Sankcję
pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego w tych wypadkach wprowadziła ustawa z 17 grudnia
1974 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa.
6 Ubezpieczony ma prawo do zwolnienia lekarskiego.
2.2. Spowodowanie niezdolności do pracy nadużyciem alkoholu

505 Zasiłek chorobowy nie przysługuje za pierwsze 5 dni niezdolności do pracy,
która została spowodowana nadużyciem alkoholu (art. 16 ustawy zasiłkowej).
506 Nadużycie alkoholu to postępowanie człowieka polegające na używaniu (spożywaniu) al-
koholu w nadmiernej ilości, mogącej zaszkodzić jego zdrowiu. „Stan nietrzeźwości” wy-
daje się w tej sytuacji określeniem efektów nadmiernego spożycia alkoholu. Alkohol wpro-
wadzony do organizmu w nadmiernych ilościach jest trucizną. Objawy zatrucia alkoholem
występują wkrótce po jego spożyciu, przy czym ich nasilenie zależy od stężenia alkoholu
we krwi. Objawy zatrucia alkoholem są związane przede wszystkim z uszkodzeniem ko-
mórek układu nerwowego. Pod wpływem alkoholu ulegają uszkodzeniu też narządy we-
wnętrzne, głównie serce i naczynia krwionośne, wątroba, a także nerki. Uszkodzenia tych
organów mogą być wówczas samoistną przyczyną niezdolności do pracy. Wreszcie ab-
sencja w pracy związana ze stanem nietrzeźwości może być spowodowana urazami po-
wstałymi u pracownika będącego pod wpływem alkoholu. Nie ulega wątpliwości, że ab-
sencja w pracy we wszystkich tych trzech sytuacjach jest absencją chorobową w rozumieniu
ubezpieczenia chorobowego. Sankcja powinna mieć formę utraty prawa.
507 Na gruncie art. 16 ustawy zasiłkowej zachodzi jednak potrzeba rozważenia, czy we
wszystkich tych trzech rodzajach absencji chorobowej, powiązanych ze spożyciem
(nadużyciem) alkoholu, jest możliwe pozbawienie prawa do zasiłku. Można nie mieć
tych wątpliwości tylko w odniesieniu do sytuacji, gdy niezdolność do pracy została spo-
wodowana zatruciem alkoholowym. Pozbawienie prawa do zasiłku następuje w wy-
niku stwierdzenia bezpośredniej i wyłącznej zależności między nadużyciem alkoholu
a stanem organizmu (chorobą), powodującym niezdolność do pracy 7.
508 Związek między nadużyciem alkoholu a niezdolnością do pracy występuje też w przy-
padku drugiej grupy absencji, w których to nadużywanie alkoholu jest przyczyną róż-
nego rodzaju dolegliwości i powikłań (np. nerek, przewodu pokarmowego, wątroby).
Stwierdzenie tego związku spowoduje zastosowanie przewidzianej sankcji.
509 W przypadku trzeciego rodzaju absencji związek przyczynowy między stanem nie-
trzeźwości a niezdolnością do pracy już jednak nie zachodzi. Wymagany bowiem przez
art. 16 ustawy zasiłkowej związek ma być związkiem bezpośrednim i wyłącznym. Taka
sytuacja ma zaś miejsce tylko wówczas, gdy nadużycie alkoholu jest bezpośrednią i je-
dyną przyczyną wystąpienia choroby powodującej utratę zdolności do świadczenia
pracy, a nie przyczyną innej przyczyny8. Jeżeli zatem stan nietrzeźwości przyczynił
7 Wydaje się, że od stanu okreś lonego jako zatrucie alkoholowe, uznanego za chorobę, należy
odróżniać przypadki tzw. kaca alkoholowego, który czyni człowieka niezdolnym lub nie w pełni
sprawnym do pracy. Kac jest jednak stanem fizjologicznym, a nie patologicznym, i z tego względu nie
jest chorobą z biologicznego punktu widzenia. Stwierdzenie objawów kaca nie powinno stanowić
podstawy wydania orzeczenia o czasowej niezdolności do pracy (nawet z kodem „C”). Zmniejszenie
się refleksu, senność, ociężałość i podobne objawy kaca powinny natomiast spowodować odsunięcie
pracownika od pracy, szczególnie wówczas, gdy wykonuje on pracę związaną z bezpieczeństwem
swoim i innych. Powinno się jednak dokonać w trybie porządkowym odsunięcia pracownika od wy-
konywania pracy jako niezdolnego do jej wykonywania, ale nie z powodu choroby, a więc bez zacho-
wania prawa do wynagrodzenia za czas tego odsunięcia.
8 Np. wypadku komunikacyjnego, w czasie którego doszło do urazu.
www.lexisnexis.pl
się do zajścia przyczyny doznanego urazu, to wynikła stąd niezdolność do pracy nie
jest „spowodowana nadużyciem alkoholu”, jak tego wymaga art. 16, ale jest bezpo-
średnim skutkiem zadziałania przyczyny zewnętrznej, do której wystąpienia stan nie-
trzeźwości pracownika tylko się przyczynił 9.
Za słusznością takiego rozumowania przemawiają też względy praktyczne. Lekarz jest
bowiem w stanie stwierdzić tylko bezpośredni wpływ nadużycia alkoholu na stan or-
ganizmu (zatrucie alkoholem lub wystąpienie zaburzenia somatycznego związanego
z wprowadzeniem alkoholu do organizmu). Nie jest natomiast w stanie stwierdzić,
w jakim stopniu nadużycie alkoholu przyczyniło się do doznania urazu10.
Należy przyjąć, że pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego na podstawie art. 16 510
ustawy zasiłkowej następuje tylko w sytuacji, gdy nadużycie alkoholu doprowadzi do
zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu albo do innych powikłań wewnętrznych.
Pozbawienie prawa w okolicznościach art. 16 ustawy zasiłkowej ma charakter sankcji
utraty prawa do zasiłku, a nie braku ochrony i nienabycia prawa. Mamy bowiem do
czynienia z zajściem ryzyka ubezpieczeniowego, a więc z prawem do otrzymania zwol-
nienia lekarskiego i z koniecznością zaliczenia11 okresu pierwszych 5 dni niezdolności
do pracy do okresu zasiłkowego.
2.3. Wykonywanie pracy zarobkowej w czasie zwolnienia

lekarskiego
Z mocy art. 17 ustawy zasiłkowej ubezpieczony traci prawo do zasiłku chorobo- 511
wego, jeżeli w okresie niezdolności do pracy wykonuje pracę zarobkową. Ujęcie
tej przesłanki w ustawie z 25 czerwca 1999 r. jest niewątpliwie szersze niż na gruncie
art. 18 ustawy z 17 grudnia 1974 r.
Artykuł 18 poprzedniej ustawy zasiłkowej sankcję utraty prawa do zasiłku łączył
z podjęciem w czasie zwolnienia innej pracy zarobkowej. Treść tej przesłanki
pierwotnie była oparta na domniemaniu rozmijania się stanu prawnego (orzeczona
niezdolność do pracy) i stanu faktycznego (wykonywanie pracy). Dostatecznym do-
wodem nierzetelnego uzyskania zwolnienia lekarskiego miało być podjęcie w czasie
zwolnienia lekarskiego innej pracy zarobkowej. To domniemanie było niepodważalne
i oznaczało, że każde podjęcie dodatkowego (nowego) zatrudnienia w czasie zwol-
nienia lekarskiego było oczywistym dowodem, że zwolnienie lekarskie było potrzebne
ubezpieczonemu do innych celów12.
9 Odmowa wypłaty zasiłku chorobowego w takich sytuacjach wymagałaby wyraźnego prze-
pisu wskazującego, że ubezpieczony, który doznał urazu, będąc pod wpływem alkoholu, jest pozba-
wiany zasiłku chorobowego, jeżeli ten stan w znacznym stopniu przyczynił się do powstania niezdol-
ności do pracy. Taki przepis jest w ustawie wypadkowej.
10 Trzeba byłoby w tym celu przeprowadzić postępowanie wyjaś niające (czy np. gdyby był
trzeźwy, to nie potknąłby się o kamień albo nie wpadłby w nocy do nieogrodzonego dołu).
11 Jakkolwiek określenie „prawo nie przysługuje” nakazywałoby przyjmować tu brak ochrony.
12 Wyrazem takiej ratio legis art. 18 była też treść art. 52 k.p., który w pierwotnej wersji wymie-
niał dokonywanie nadużyć w zakresie korzystania ze świadczeń z ubezpieczenia społecznego jako

przykładową przyczynę rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia. Z dniem 2 lutego 1996 r.
ustawodawca zrezygnował z przykładowego wskazania tych przyczyn.
Kontynuowanie natomiast w okresie zwolnienia drugiego z posiadanych zatrudnień

było oceniane przez pryzmat przesłanki „wykorzystywanie zwolnienia od pracy
w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia” (art. 18 in fine). Przesłanka ta pozwalała
też na pozbawienie zasiłku chorobowego ubezpieczonego niebędącego pracownikiem,
który w okresie zwolnienia wykonywał działalność. Zarzut wykorzystywania zwol-
nienia w sposób niezgodny z jego celem mógł być obalony w postępowaniu sądowym.
512 Ratio legis regulacji objętej treścią art. 17 obecnej ustawy zasiłkowej jest taka sama.
Przepis ma nie dopuścić do pobierania świadczenia w sytuacjach, w których ubezpie-
czonemu można postawić zarzut nadużywania prawa do świadczeń przez wykorzysty-
wanie zwolnienia od pracy dla innych celów.
Artykuł 17 ustawy zasiłkowej odwołuje się jednak nie do „podejmowania innej
pracy zarobkowej”, ale do „wykonywania pracy w czasie zwolnienia lekarskiego”.
Nowe sformułowanie przepisu wyraźnie rozszerzyło treść pierwszej przesłanki doty-
czącej w poprzednim przepisie tylko podejmowania nowej pracy, wykonywanie do-
tychczasowej mieściło się bowiem w przesłance drugiej.
Szersze ujęcie przesłanki pierwszej pozwala pozbawić zasiłku chorobowego ubezpie-
czonego będącego pracownikiem, który wykorzystał zwolnienie lekarskie albo do pod-
jęcia innej pracy albo w okresie zwolnienia wykonywał dotychczasową pracę nawet
innego rodzaju niż praca, od której się powstrzymał, a także ubezpieczonego niebędą-
cego pracownikiem, który w okresie zwolnienia lekarskiego kontynuował działalność13
bez konieczności wykazywania niezgodności z celem zwolnienia.
Połączenie podjęcia (innej) pracy i wykonywania (dotychczasowej) pracy w czasie
zwolnienia lekarskiego ma ten mankament, że nie można jednoznacznie określić cha-
rakteru sankcji14. Wykonywanie dotychczasowej pracy przez pracownika uzasadnia
prawo do wynagrodzenia za pracę i brak prawa do zasiłku chorobowego. Nie ma tu
zatem domniemania nadużycia zwolnienia lekarskiego w celu wyłudzenia zasiłku cho-
robowego. Takie domniemanie jest możliwe tylko w razie podjęcia dodatkowej pracy
w okresie zwolnienia lekarskiego.
Jeśli więc nie ma wątpliwości co do rzetelności zwolnienia lekarskiego (braku rozbież-
ności między stanem prawnym a faktycznym), a ubezpieczony wykonuje pracę z po-
czucia obowiązku, to zasiłek chorobowy nie przysługuje mu za te dni, w których pracę
wykonywał. Wobec tych ubezpieczonych nie powinno się jednak stosować art. 17
ustawy zasiłkowej, tj. sankcji utraty prawa do zasiłku, lecz przepis przyznający w ta-
kich sytuacjach pierwszeństwo prawu do wynagrodzenia (art. 12 tej ustawy) lub ewen-
tualnie − jak wskazuje orzecznictwo Sądu Najwyższego − uznawać niektóre czynności
osoby prowadzącej pozarolniczą działalność za niemające znaczenia dla oceny rzetel-
ności zwolnienia lekarskiego.
W razie natomiast sytuacji kontynuowania innego z posiadanych zatrudnień utrata
prawa do zasiłku chorobowego nie powinna następować, jeżeli wykazane zostanie, że
pracownik był niezdolny tylko do pracy, od której wykonywania się powstrzymał.
13 Ten zakres przepisu potwierdził wyrok SN z 6 lutego 2008 r., II UK 10/07 (OSNP 2009,
nr 9–10, poz. 123, LexisNexis nr 1944275).

14 Utrata prawa czy pozbawienie ochrony.
www.lexisnexis.pl
Można zatem obalać domniemanie nadużycia zwolnienia, wykazując, że nie zachodzi 513
sytuacja rozmijania się stanu prawnego (orzeczonej niezdolności) ze stanem fak-
tycznym (kontynuowanie drugiej pracy). Nie ma bowiem podstaw do przypisywania
ustawodawcy intencji zmuszania pracownika – pod groźbą utraty prawa do zasiłku
chorobowego – do powstrzymywania się także od wykonywania pracy dotychcza-
sowej, do której jest faktycznie zdolny15.
Przepisy ustawy zasiłkowej nie ustanawiają też obowiązku wykorzystania zwolnienia
lekarskiego16. Pobieranie zasiłku to prawo ubezpieczonego. Nie można nakazywać
wykorzystania zwolnienia lekarskiego do wszystkich wykonywanych prac, jeśli są one
różnego rodzaju.
Niezdolność do pracy, jako ryzyko ubezpieczeniowe, jest pojęciem prawnym oznacza-
jącym określony rodzaj wpływu choroby na zdolność do pracy. Możliwe są zatem sytu-
acje, w których stan zdrowia pracownika wpłynie niekorzystnie na zdolność do wyko-
nywania tylko jednej z umówionych prac, jeżeli są różnego rodzaju (np. chrypka
uniemożliwi dziennikarzowi prowadzenie audycji w telewizji, ale nie stanowi prze-
szkody do pracy w innej instytucji). Zgodnie z przepisami ubezpieczony może w takiej
sytuacji wykorzystać otrzymane zwolnienie lekarskie we wszystkich zatrudnieniach,
nawet jeśli choroba czyni go niezdolnym tylko do wykonywania jednego z nich. Z dru-
giej jednak strony zaświadczenie lekarskie o czasowej niezdolności do pracy oznacza
stwierdzenie, że stan zdrowia stanowi przeszkodę w wykonywaniu dotychczasowej
pracy (danego rodzaju), wobec tego ubezpieczony, który wykonuje kilka zatrudnień
o różnym charakterze, może powstrzymać się od wykonywania tylko tego z nich, do
którego jest niezdolny17.
Inna sytuacja zachodzi w odniesieniu do ubezpieczonych niebędących pracowni-
kami, a w szczególności prowadzących pozarolniczą działalność. Wykonywanie
przez tych ubezpieczonych dotychczasowej działalności w czasie zwolnienia lekar-
skiego zawsze uzasadnia domniemanie nadużycia zwolnienia lekarskiego i prawa do
świadczeń.
Dowodem obalającym domniemanie nadużycia zwolnienia lekarskiego jest
np. hospitalizacja, w której to sytuacji zarzut nierzetelności zwolnienia lekar-
skiego jest niemożliwy do przyjęcia. Podpisywanie w tym czasie różnych dokumentów,
np. przez osobę prowadzącą pozarolniczą działalność, nie może być uznane za miesz-
czące się w ratio legis art. 17 ustawy zasiłkowej.
Uznanie rozbieżności stanu prawnego i stanu faktycznego powinno powodować pozba-
wienie ubezpieczonego prawa do zasiłku za pomocą konstrukcji „prawo nie przysłu-
guje”, ponieważ nie zaszła sytuacja chroniona. Konstrukcja ta pozwalałaby na anulo-
wanie zwolnienia lekarskiego i nieusprawiedliwienie nieobecności w pracy.
15 Orzecznictwo jest w tej kwestii dość zróżnicowane.

16 Ubezpieczony może w ogóle nie ujawniać zwolnienia lekarskiego.
17 Zwolnienie lekarskie powinno w takich wypadkach wyraźnie wskazywać rodzaj pracy, do
wykonywania której pracownik jest niezdolny. Wykluczyłoby to domniemanie nierzetelności zwol-

nienia i nie powodowało zbędnej wypłaty (drugiego) zasiłku chorobowego.
2.4. Wykorzystywanie zwolnienia lekarskiego w sposób niezgodny

z celem
514 Ubezpieczeniową sankcję pozbawienia prawa do świadczenia łączy się w wielu
systemach także z nagannym zachowaniem po wystąpieniu niezdolności do
pracy. Tego typu regulacja ma w swym założeniu przeciwdziałać przedłużaniu się
trwania choroby, chroniąc w ten sposób środki funduszu ubezpieczenia chorobowego.
Dlatego takie okoliczności, jak: nieprzestrzeganie wskazań lekarskich, niestawianie się
na badania kontrolne, odmowa leczenia szpitalnego lub sanatoryjnego, ewentualnie
inne działania lub zaniechania chorego sprzeczne z celem tego zwolnienia i przedłuża-
jące okres niezdolności do pracy, mogą być traktowane jako przyczyny pozbawienia go
prawa do zasiłku chorobowego.
515 Również ustawa zasiłkowa w art. 17 za przesłankę utraty prawa do zasiłku chorobo-
wego uznaje zachowania ubezpieczonego po powstaniu niezdolności, które określa
jako „wykorzystywanie zwolnienia w sposób niezgodny z celem tego zwolnienia”. Na-
leży zwrócić uwagę, że ustawa ujmuje tę przesłankę nie jako nakaz podejmowania
zachowań zgodnych z celem zwolnienia (np. leczenia się), ale jako zakaz podejmo-
wania zachowań niezgodnych z celem zwolnienia. W treści omawianej przesłanki
mieszczą się zatem tylko takie zachowania, które zaprzeczają celowi zwolnienia i wska-
zują, że zwolnienie zostało uzyskane dla innych celów. Będą to więc takie zachowania
ubezpieczonego w okresie korzystania ze zwolnienia, jak wyjazd w celach turystycz-
nych czy wykonywanie różnych robót w zakresie własnym, jeśli nie było to życiowo
uzasadnione18. Powyższe zachowania uzasadniają domniemanie rozbieżności między
stanem prawnym, wynikającym z zaświadczenia lekarskiego o niezdolności do pracy,
a stanem faktycznym, wskazującym na brak niezdolności.
516 Nie można natomiast stosować sankcji utraty prawa do zasiłku z mocy art. 17 ustawy
zasiłkowej w sytuacjach, kiedy ubezpieczony, mający zwolnienie lekarskie, nie prze-
strzega wskazówek lekarza i np. nie leży w łóżku, nie przyjmuje wszystkich leków lub
odmawia poddania się zabiegowi operacyjnemu, nie przestaje palić papierosów, które
doprowadziły do schorzenia będącego przyczyną niezdolności do pracy, albo opuszcza
szpital na własne żądanie. Ogólnie respektowaną zasadą jest bowiem, że nie można
narzucać nikomu ani metod, ani samego leczenia nabytej choroby.
Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego na podstawie przesłanki nierzetelności zwol-
nienia lekarskiego może więc nastąpić w sytuacjach, gdy także inne zachowania niż wyko-
nywanie pracy zarobkowej mogą wskazywać na rozbieżność między stanem faktycznym
(zdrowy, zdolny do pracy) a stanem prawnym (stwierdzona niezdolność do pracy). Roz-
bieżność ta uzasadniałaby zastosowanie konstrukcji braku prawa, tj. braku ochrony
prawnej danej sytuacji19, zamiast wynikającej z przepisu konstrukcji utraty prawa.
Obie przeto przesłanki zawarte w art. 17 są, wbrew pozorom, tego samego typu, tj. obie
określają sytuacje nadużywania prawa do świadczenia przez posługiwanie się nierze-
telnym zwolnieniem lekarskim.
18 W tej przesłance nie mieści się np. rąbanie drewna na opał lub noszenie węgla z piwnicy
w czasie niezdolności do pracy, jeśli czynności te musiały być wykonane.

19 Co oznaczałoby uznanie nieobecności w pracy za nieusprawiedl iwioną.
www.lexisnexis.pl
2.5. Sfałszowanie zaświadczenia lekarskiego

Zaświadczenie lekarskie jest dokumentem, do którego wystawienia należy mieć spe- 517
cjalne upoważnienie. Jeśli zostanie wystawione przez osobę nieuprawnioną, a ubezpie-
czony będzie miał tego świadomość, to będzie to dokument sfałszowany w rozumieniu
art. 17 ust. 2 ustawy zasiłkowej. Sfałszowany będzie też dokument podrobiony20 albo
wystawiony przez upoważnionego lekarza, ale przerobiony21. Taki dokument, nie
zależnie od odpowiedzialności karnej sprawcy, nie może być podstawą przyznania
świadczeń.
Zastosowanie art. 17 ust. 2 ustawy zasiłkowej powoduje konieczność pozba- 518
wienia ubezpieczonego prawa do zasiłku za cały okres fałszywego zwolnienia ze
wszystkimi tego konsekwencjami22. Jeśli jednak zwolnienie zostało sfałszowane
przez przerobienie daty, to należałoby ubezpieczonego pozbawić zasiłku tylko za ten
przedłużony okres.
Okoliczność sfałszowania zaświadczenia ustala się w trybie kontroli ubezpieczonych
przez ZUS co do prawidłowości wykorzystywania zwolnień od pracy zgodnie z ich
celem23.
2.6. Niepodjęcie pracy zaproponowanej nosicielowi choroby

zakaźnej
Powyższą okoliczność pozbawienia prawa do zasiłku chorobowego ustawa zasiłkowa 519
przewiduje w art. 14. Należy jednak zauważyć, że brak pracy dla nosiciela odsuniętego
od pracy nie jest już ryzykiem ubezpieczeniowym chronionym zasiłkiem choro-
bowym24, a zatem brak prawa do zasiłku dla nosiciela, którego nie trzeba już odsunąć
od wykonywanej pracy, czyni powyższą przesłankę bezprzedmiotową.
20 Ubezpieczony podrobił podpis lekarza uprawnionego.

21 Ubezpieczony dokonał zmian w treści dokumentu.
22 To znaczy z uznaniem nieobecności w pracy za nieusprawiedl iwioną.
23 Tryb ten wskazuje art. 68 ustawy zasiłkowej.
24 Sytuacja ta była ryzykiem ubezpieczeniowym w ujęciu ustawy z 13 listopada 1963 r. o zwal-
czaniu chorób zakaźnych (Dz.U. Nr 50, poz. 279 ze zm.). Ustawa z 6 września 2001 r. o chorobach
zakaźnych i zakażeniach (Dz.U. Nr 126, poz. 1384 ze zm.) nakładała na pracodawcę obowiązek od-
sunięcia pracownika od pracy, natomiast ustawa z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu
zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 947 ze zm.) nie zawiera już tego
typu postanowień.
Rozdział XXV
PRAWO DO ZASIŁKU CHOROBOWEGO

PO USTANIU UBEZPIECZENIA
CHOROBOWEGO
1. KONTYNUACJA NIEZDOLNOŚCI DO PRACY PO USTANIU
UBEZPIECZENIA
520 Zgodnie z ogólną zasadą ubezpieczeniową prawo do świadczenia, które po-
wstało w okresie trwania ubezpieczenia, trwa tak długo, jak długo trwa sytuacja
nim chroniona (niezdolność do pracy), nie dłużej jednak niż są udzielane świadczenia
na wypadek zajścia takiej sytuacji (okres zasiłkowy). Expressis verbis tę ogólną zasadę
wyrażała tylko ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem1. Wszystkie
następne ustawy, łącznie z ustawą zasiłkową z 25 czerw ca 1999 r., wyrażały ją
w sposób pośredni, dający się wywnioskować z treści innych przepisów.
521 Na tej zasadzie należy przyjąć, że w sytuacji gdy niezdolność do pracy została zapocząt-
kowana w czasie ubezpieczenia i trwa po jego ustaniu, prawo do zasiłku chorobowego
przysługuje przez cały czas trwania tej niezdolności, aż do wyczerpania okresu zasił-
kowego.
Okres zasiłkowy będzie mógł być jednak tylko wtedy wyczerpany, jeżeli po
ustaniu ubezpieczenia niezdolność będzie trwała w sposób nieprzerwany.
Przerwa w niezdolności do pracy będzie oznaczać konieczność oceny kolejnej niezdol-
ności powstałej już po ustaniu ubezpieczenia w reżimie ochrony wynikającej z art. 7
ustawy zasiłkowej.
Ochrona z tytułu kontynuacji okresu zasiłkowego obejmuje tylko niezdolność po-
wstałą w czasie ubezpieczenia, a nie każdą niezdolność powstałą po ustaniu ubezpie-
czenia z powodu choroby istniejącej w czasie ubezpieczenia.
Prawo do zasiłku chorobowego w ramach kontynuacji ochrony ubezpieczeniowej
z tytułu niezdolności powstałej w czasie ubezpieczenia ustaje zawsze wraz
z ustaniem tej niezdolności do pracy, która powstała w czasie trwania zatrudnienia 2.
1 Art. 117 ust. 6 tej ustawy (Dz.U. Nr 51, poz. 396).

2 Chyba że ustanie wcześniej z przyczyn określonych w art. 13 ustawy zasiłkowej.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXV. Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia chorobowego353
2. POWSTANIE NIEZDOLNOŚCI DO PRACY PO USTANIU

UBEZPIECZENIA
W ujęciu art. 7 ustawy zasiłkowej elementami konstrukcyjnymi prawa do zasiłku 522
chorobowego po ustaniu ubezpieczenia chorobowego są:
1) określony czas powstania czasowej niezdolności do pracy,
2) określony czas trwania niezdolności do pracy.
Ad 1) Ustawa ustala dwa różnej długości okresy ochronne, tj. 14 dni i 3 miesiące,
liczone od ustania ubezpieczenia chorobowego3. Trzymiesięczny okres ochronny
ustawa zasiłkowa przyznaje chorobom zakaźnym o dłuższym niż 14 dni okresie wylę-
gania i chorobom, których objawy ujawniają się po okresie dłuższym niż 14 dni od po-
czątku choroby.
Ad 2) Zdarzeniem ubezpieczeniowym (chronioną sytuacją) jest niezdolność do pracy
trwająca co najmniej 30 dni. Niezdolność musi trwać nieprzerwanie przez ten okres.
Nie musi być jednak cały czas niezdolnością z tej samej przyczyny.
W konstrukcji ustawy decydujący dla oceny, czy prawo do zasiłku należy okreś 523
lić w aspekcie art. 6 (w czasie trwania ubezpieczenia), czy art. 7 (po ustaniu
ubezpieczenia), jest moment powstania niezdolności do pracy, a nie moment zachoro-
wania4. Każda nowa niezdolność do pracy, niezależnie od tego, jaka choroba jest jej
przyczyną, jest nowym zdarzeniem ubezpieczeniowym. Dla oceny, że niezdolność do
pracy po ustaniu ubezpieczenia jest zdarzeniem ubezpieczeniowym, bez znaczenia
jest zatem, czy jest to pierwsza czy kolejna niezdolność do pracy z powodu określonej
choroby.
Niezależnie od tego, czy niezdolność do pracy po ustaniu ubezpieczenia jest wynikiem
nowej choroby czy kolejną niezdolnością do pracy wskutek tej samej choroby, prawo do
zasiłku chorobowego musi być oceniane wyłącznie w aspekcie art. 7 ustawy zasił-
kowej5.
Ochrona niezdolności do pracy po ustaniu ubezpieczenia trwa przez okres zasiłkowy 524
ustalony w art. 8 ustawy zasiłkowej. Zasady liczenia okresu zasiłkowego wskazuje
art. 9 ustawy. W efekcie pierwszy dzień niezdolności do pracy powstałej po ustaniu
ubezpieczenia może być pierwszym albo kolejnym dniem okresu zasiłkowego.
Podsumowując, można stwierdzić, że reguły nabycia i zachowania prawa do
zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia są następujące:
1) prawo do zasiłku chorobowego może przysługiwać albo na zasadzie „kontynuacji”
prawa nabytego w czasie trwania ubezpieczenia (reżim art. 6), albo może zostać
nabyte po ustaniu ubezpieczenia (reżim art. 7),
3 Tytuł do ubezpieczenia i ubezpieczenie chorobowe ustaną jednocześnie tylko przy obowiąz-

kowym ubezpieczeniu chorobowym.
4 Moment zachorowania miał znaczenie w ustawie z 1933 r., która ograniczała ochronę tylko
do chorób, które zostały zapoczątkowane w czasie trwania ubezpieczenia.

5 Każda następna niezdolność nie będzie ryzykiem ubezpieczeniowym, ponieważ zawsze wy-
stąpi już po okresie ochronnym.

2) jeżeli niezdolność do pracy powstała w czasie ubezpieczenia, prawo do zasiłku

chorobowego trwa po ustaniu ubezpieczenia do czasu ustania niezdolności do
pracy rozpoczętej w czasie trwania ubezpieczenia,
3) jeżeli niezdolność do pracy powstała po ustaniu ubezpieczenia, musi spełniać wa-
runki określone w art. 7, aby mogła stać się ryzykiem ubezpieczeniowym,
4) niezdolność, która spełnia warunki art. 7, rozpoczyna bieg nowego okresu zasił-
kowego, do którego należy doliczyć (na zasadach art. 9 ust. 2) okres trwania po-
przedniej niezdolności do pracy z powodu danej choroby,
5) prawo do zasiłku chorobowego nie powstanie w sytuacji, gdyby w czasie ubezpie-
czenia nie został spełniony warunek okresu wyczekiwania, chyba że ustawa
zwalnia z tego warunku,
6) prawo do zasiłku nie powstanie, jeżeli okres zasiłkowy został wyczerpany w czasie
trwania ubezpieczenia, a niezdolność do pracy spełniająca warunki art. 7 jest z tej
samej przyczyny i powstała przed upływem 60 dni od ustania poprzedniej nie-
zdolności,
7) jeżeli ubezpieczony miał dwa tytuły do ubezpieczenia i jeden z nich ustał, to nie-
zdolność do pracy powstała nawet przed upływem 14 dni od ustania jednego
z tytułów nie będzie dawała prawa do zasiłku z tytułu, który ustał6,
8) ustalone prawo do renty lub emerytury albo posiadanie innego źródła przy-
chodów uniemożliwia po ustaniu ubezpieczenia kontynuowanie lub nabycie
prawa do zasiłku chorobowego7,
9) pobieranie zasiłku dla bezrobotnych, zasiłku przedemerytalnego albo świad-
czenia przedemerytalnego powoduje wyłączenie ochrony (prawa do zasiłku cho-
robowego) po ustaniu ubezpieczenia,
10) po wyczerpaniu prawa do zasiłku chorobowego z tytułu niezdolności do pracy po-
wstałej po ustaniu ubezpieczenia zainteresowanemu nie przysługuje prawo do
świadczenia rehabilitacyjnego.
Podstawa wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego za okres po ustaniu tytułu
do ubezpieczenia chorobowego nie może być wyższa niż kwota wynosząca 100%
przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego.
6 Odmiennie Sąd Najwyższy w postanowieniu z 7 maja 2003 r. (III UZP 3/03, OSNP 2004,
nr 2, poz. 39, LexisNexis nr 361778).

7 Ratio legis ochrony po ustaniu zatrudnienia (ubezpieczenia) było dostarczenie środków
utrzymania osobie, która z powodu niezdolności do pracy doznała przeszkody w szukaniu nowego
źródła dochodów.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXVI
REALIZACJA PRAWA DO ZASIŁKU

CHOROBOWEGO
1. UJAWNIENIE A DORĘCZENIE ZAŚWIADCZENIA
LEKARSKIEGO
Realizacja prawa do świadczeń z ubezpieczenia chorobowego będzie możliwa, 525
jeśli zajdzie ryzyko ubezpieczeniowe i zostaną spełnione warunki nabycia da-
nego prawa. Zajście ryzyka to znalezienie się w chronionej przez prawo sytuacji ży-
ciowej. Stwierdzenia zajścia tej sytuacji dokonuje uprawniony podmiot w formie za-
świadczenia o niezdolności do pracy.
Zaświadczenie lekarskie jest formalnym wyrazem (stwierdzeniem) zajścia sytuacji
chronionej1. Uprawnia ono do powstrzymania się od wykonywania pracy2 oraz
jest podstawą wypłaty świadczenia. Aby jednak te skutki zaświadczenia nastąpiły, za-
świadczenie musi zostać pracodawcy (organowi rentowemu) ujawnione, przez co na-
leży rozumieć przejaw woli ubezpieczonego poddania się orzeczeniu3.
Ujawnienie zwolnienia lekarskiego może się dokonać przez doręczenie go pracodawcy 526
(organowi rentowemu). Formą ujawnienia zwolnienia może być też nieobecność
w pracy poparta późniejszym doręczeniem zwolnienia. W odniesieniu do pracow-
ników doręczenie zwolnienia może nastąpić także ex post, nawet po dacie ważności
zwolnienia lekarskiego, jeśli pracownik był w pracy nieobecny. Swą nieobecnością
ujawnił bowiem zamiar skorzystania ze zwolnienia lekarskiego, a doręczając zwol-
nienie, potwierdzi tylko przyczynę nieobecności w pracy, usprawiedliwi swoją nie-
obecność.
Doręczone zwolnienie będzie też formalną podstawą do wypłacenia należnego
świadczenia. Z tego powodu pracownik będzie zainteresowany jak najszybszym
doręczeniem pracodawcy zwolnienia lekarskiego.
1 Zaświadczenie ma charakter konstytutywny, tworzący tę sytuację. Dopóki nie zostanie wy-
dane, dopóty nawet najbardziej chory pracownik jest zdolny do pracy (i odwrotnie).
2 Pracodawca ma obowiązek usprawiedl iwienia takiej nieobecności w pracy.
3 Ubezpieczony generalnie nie ma obowiązku wykorzystania otrzymanego zwolnienia.
527 Inaczej jest w odniesieniu do ubezpieczonych, którzy nie są pracownikami. Osoby te

przez samo powstrzymanie się od pracy nie ujawniają zwolnienia lekarskiego. Powinny
więc doręczyć zaświadczenie, aby powiadomić instytucję ubezpieczeniową o zajściu
sytuacji chronionej, tj. o powstrzymaniu się od pracy w czasie wskazanym przez za-
świadczenie lekarskie. Dopóki więc zainteresowany nie ujawni zaświadczenia le
karskiego, dopóty zaświadczenie nie wywołuje skutków prawnych. Za datę ta-
kiego ujawnienia należałoby uważać dzień przekazania zaświadczenia lekarskiego do
wiadomości4 organowi ubezpieczeniowemu, chyba że nie ma wątpliwości, że zaintere-
sowany skorzystał ze swojego prawa od pierwszego dnia zwolnienia lekarskiego5.
W sytuacji gdy ujawnienie zwolnienia może nastąpić tylko przez jego doręczenie, wy-
pływa z tego oczywisty wniosek, że w tym wypadku należy doręczyć (ujawnić) zwol-
nienie, zanim upłynie jego termin. Zwolnienie ujawnione po terminie jego ważności
nie powinno uzasadniać wypłaty zasiłku chorobowego. Każdy ubezpieczony niebędący
pracownikiem, jeśli chce otrzymać zasiłek chorobowy, powinien przed upływem ter-
minu zwolnienia lekarskiego, a nie po jego upływie, powiadomić organ rentowy o tym,
że znalazł się w sytuacji chronionej. Organ wypłacający świadczenie musi wiedzieć
o zajściu sytuacji i mieć możliwość sprawdzenia, że zaszła sytuacja chroniona. Niedo-
ręczenie zaświadczenia lekarskiego z początkiem jego obowiązywania pozbawia ten
organ takiej możliwości i uzasadnia domniemanie6, że zainteresowany, który nie dorę-
czył (nie ujawnił) zaświadczenia, nie mając ku temu usprawiedliwionych powodów,
nie skorzystał z prawa do zwolnienia i tym samym nie utracił zarobków. Nie powinien
zatem mieć prawa do zasiłku chorobowego za okres niezrealizowanego zwolnienia.
W praktyce jednak wypłaca się zasiłki chorobowe na podstawie zwolnień lekarskich
doręczanych nawet kilka miesięcy po upływie terminu ich ważności7, kiedy to organ
ubezpieczeniowy nie jest już w stanie sprawdzić, czy zainteresowany rzeczywiście sko-
rzystał ze swojego prawa i powstrzymał się od pracy.
2. TERMIN DORĘCZENIA ZAŚWIADCZENIA LEKARSKIEGO

528 Zgodnie z ustawą zasiłkową (art. 62 ust. 1) ubezpieczony jest obowiązany do-
starczyć zaświadczenie lekarskie nie później niż w ciągu 7 dni od daty jego
otrzymania.
Zaświadczenie doręcza się płatnikowi zasiłków8. Pracownik dostarcza zwolnienie za-
wsze pracodawcy, także wtedy gdy pracodawca nie wypłaca zasiłków. Konieczność
taka wynika z wielorakiej roli zwolnienia lekarskiego i ma na celu poinformowanie
pracodawcy o przyczynie nieobecności w pracy. Zawsze więc zwolnienie trzeba dostar-
czyć najpierw pracodawcy, on zaś przekazuje je do oddziału ZUS, który wypłaca za-
4 Data stempla pocztowego lub inna informacja.

5 Taka sytuacja może zachodzić np. wówczas, gdy ubezpieczony przebywa w szpitalu.
6 To domniemanie może zostać obalone przez wykazanie, że praca nie była świadczona
(np. ubezpieczony złamał rękę).

7 Jednakże przed upływem okresu przedawnienia roszczenia o zasiłek.
8 Którym jest ZUS lub pracodawca, wtedy gdy zatrudnia więcej niż 20 osób.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXVI. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego357
siłek. Bezpośrednio do właściwego oddziału ZUS doręczają zaświadczenie lekarskie

osoby ubezpieczone dobrowolnie9.
Zaświadczenie lekarskie doręczone w ciągu 7 dni od daty jego wydania jest zawsze 529
doręczone w terminie. Dopiero doręczenie po upływie tych 7 dni jest spóźnione. Jeśli
opóźnienie nastąpi z przyczyn niezależnych od ubezpieczonego10, wysokość zasiłku
nie zostanie pomniejszona. Nieusprawied liwione niedopełnienie obowiązku dorę-
czenia zaświadczenia w wyznaczonym terminie jest zagrożone sankcją w postaci
zmniejszenia zasiłku o 25% jego wysokości od ósmego dnia orzeczonej niezdolności do
pracy do dnia dostarczenia zwolnienia.
Jak się więc wydaje, w odniesieniu do pracowników siedmiodniowy termin na dorę-
czenie zwolnienia lekarskiego jest zbędny – zwolnienie to ujawniane jest bowiem przez
nieobecność w pracy. W odniesieniu natomiast do ubezpieczonych niebędących pra-
cownikami zaświadczenie lekarskie powinno być uważane za nieujawnione do czasu
dostarczenia go organowi rentowemu. Do dnia doręczenia (ujawnienia) zaświadczenia
ubezpieczony nie miałby więc prawa do zasiłku chorobowego11. Nieusprawiedliwione
nieujawnienie oznacza bowiem nieskorzystanie z prawa do zwolnienia od wykony-
wania pracy.
3. POSTĘPOWANIE W SPRAWIE WYPŁATY ZASIŁKÓW

Prawo do zasiłków chorobowych12 ustalają i zasiłki te wypłacają: 530
1) pracodawcy, którzy zgłaszają do ubezpieczenia chorobowego powyżej
20 ubezpieczonych,
2) organ rentowy − w pozostałych przypadkach.
Pracodawcy ustalają prawo do zasiłków, wypłacają zasiłki i obliczają należną wyso-
kość, jeżeli zatrudniają więcej niż 20 pracowników. Błędy popełnione przez praco-
dawców obciążają ich samych. Z tego względu pracodawca, który ma jakieś trudności
w ustaleniu prawa do zasiłku, może skierować swoje wątpliwości do oddziału ZUS.
Jeśli jednak pracodawca dokona (w imieniu ZUS) nienależnej wypłaty, będzie musiał
zwrócić ZUS nadpłacony zasiłek i nie będzie miał roszczenia do pracownika o zwrot
nadpłaty, chyba że nadpłata będzie miała charakter świadczenia nienależnie pobra-
nego, a nie tylko nienależnie wypłaconego13.
O wyjaśnienie wątpliwości związanych z prawem do zasiłku lub jego wypłatą albo 531
o wydanie w tej sprawie decyzji przez oddział ZUS może również wystąpić pracownik.
Jeśli jednak spór dotyczy prawidłowości wypłaty wynagrodzenia chorobowego, to pra-
cownik musi się zwrócić do sądu pracy, występując przeciwko pracodawcy.
9 Są to osoby wykonujące pracę nakładczą, umowę zlecenia, prowadzące pozarolniczą działal-
ność i duchowni.
10 Przyczyny „niezależne” to przyczyny „usprawiedl iwione”.
11 Spóźnione doręczenie zwolnienia oznacza jednak bieg okresu zasiłkowego od pierwszego
dnia zwolnienia.
12 Oraz pozostałych zasiłków wymienionych w ustawie zasiłkowej.
13 Wtedy należność będzie mogła zostać ściągnięta przez ZUS.
Pracownik, który w ciągu roku kalendarzowego zmienia pracodawcę, w nowym zakła-

dzie pracy powinien przedłożyć świadectwo pracy lub inny dokument wystawiony
przez poprzedni zakład pracy, informujący, za jaki okres w danym roku kalenda-
rzowym wypłacono pracownikowi wynagrodzenie chorobowe14.
Dowody niezbędne do wypłaty poszczególnych zasiłków z ubezpieczenia cho-
robowego wymienia rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej
z 2 kwietn ia 2012 r. w sprawie określenia dowodów stanowiących podstawę przy-
znania i wypłaty zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyń-
stwa15.
532 Zasiłek chorobowy spełnia podobną funkcję jak wynagrodzenie za pracę, a więc
wchodzi do majątku wspólnego małżonków. Z tego względu może być wypłacany mał-
żonkowi bez specjalnego upoważnienia w tym względzie. Wypłata do rąk innej osoby
wymaga zgody uprawnionego. Zgoda ta oczywiście traci ważność po śmierci upraw-
nionego. Zasiłek wówczas może być wypłacony tylko małżonkowi (lub byłemu mał-
żonkowi w zakresie obejmującym alimenty) albo wchodzi do masy spadkowej.
4. WSTRZYMANIE WYPŁATY ZASIŁKU CHOROBOWEGO

533 Wypłatę zasiłku wstrzymuje się, jeżeli prawo do zasiłku ustało albo okaże się, że
prawo takie w ogóle nie istniało (art. 66 ust. 1 ustawy zasiłkowej).
534 Wypłatę wstrzymuje się zatem w następujących sytuacjach:
1) wyczerpania okresu zasiłkowego;
2) skrócenia okresu niezdolności do pracy przez lekarza orzecznika;
3) niestawienia się na badanie lub niedostarczenia wyników badań w terminie;
4) pozbawienia prawa, co jest możliwe w następujących sytuacjach:
a) niezdolność do pracy jest wynikiem popełnienia umyślnego przestępstwa lub
wykroczenia,
b) zwolnienie jest wykorzystywane niezgodnie z przeznaczeniem,
c) niezdolność do pracy jest spowodowana nadużywaniem alkoholu;
5) sfałszowania zaświadczenia lekarskiego;
6) nieposiadania okresu wyczekiwania.
535 Wstrzymanie wypłaty następuje od dnia wskazanego w decyzji. Jeżeli bezpodstawna
wypłata nastąpiła z winy ubezpieczonego albo w sytuacji pozbawienia prawa lub skró-
cenia okresu zwolnienia lekarskiego, wypłacone kwoty podlegają potrąceniu z należ-
nych ubezpieczonemu zasiłków bieżących albo z innych świadczeń z ubezpieczenia
społecznego lub ściągnięciu w trybie egzekucji administracyjnej jako zasiłki niena-
leżnie pobrane (art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej).
14 Kolejny pracodawca jest zobowiązany wypłacać wynagrodzenie chorobowe nie dłużej niż do
wyczerpania 33-(14)-dniowego okresu.

15 Dz.U. z 2012 r., poz. 444 ze zm.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXVI. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego359
5. NIENALEŻNA WYPŁATA ZASIŁKU CHOROBOWEGO

Wypłata zasiłku chorobowego dokonana w sytuacji, gdy prawo do zasiłku ustało 536
albo w ogóle nie istniało, albo gdy zachodzą okoliczności utraty prawa, jest wy
płatą dokonaną nienależnie. W takich wypadkach dalszą wypłatę należy wstrzymać,
a wypłacone już świadczenia podlegają zwrotowi. Jednakże zasiłki nienależnie wypła-
cone (z winy płatnika lub ZUS) nie podlegają zwrotowi.
Obowiązkowi zwrotu podlegają tylko zasiłki nienależnie pobrane. Jeżeli zwrot nie 537
nastąpi dobrowolnie, to nienależnie wypłacone kwoty podlegają potrąceniu z przysłu-
gujących pracownikowi zasiłków bieżących lub ściągnięciu w trybie egzekucji admini-
stracyjnej. Należy dodać, że organ rentowy może odstąpić od żądania zwrotu kwot
nienależnie pobranych zasiłków w całości lub części, jeżeli zachodzą szczególnie uza-
sadnione okoliczności16.
Nienależnie pobrane może być również wynagrodzenie chorobowe. Jakkolwiek wyna- 538
grodzenie chorobowe jest nienależne w tych samych sytuacjach, w których jest niena-
leżny zasiłek chorobowy, to skutki są inne. Przede wszystkim pracodawca nie może bez
zgody pracownika dokonywać żadnych potrąceń z jego wynagrodzenia, z wyjątkiem
należności wymienionych w art. 87 § 1 k.p. Z przepisu tego wynika, że pracodawca,
który dokonał wypłaty wynagrodzenia chorobowego, nie może sam ustalić, że było to
świadczenie nienależnie pobrane, i potrącić tej kwoty przy najbliższej wypłacie. Musi
najpierw uzyskać wyrok i tytuł wykonawczy.
6. PRZEDAWNIENIE ROSZCZENIA O ZASIŁEK

Wypłata zasiłku nie może nastąpić, jeżeli doszło do przedawnienia roszczenia. 539
Zgodnie z ustawą zasiłkową roszczenie o wypłatę zasiłku chorobowego
przedawnia się po upływie 6 miesięcy od ostatniego dnia okresu, za który zasiłek przy-
sługuje17. Jeżeli niezgłoszenie roszczenia o wypłatę zasiłku nastąpiło z przyczyn nie-
zależnych od osoby uprawnionej, termin 6 miesięcy liczy się od dnia, w którym ustała
przeszkoda uniemożliwiająca zgłoszenie roszczenia.
Istota przedawnienia polega na tym, że po upływie określonego w ustawie czasu 540
roszczenie majątkowe albo wygasa (tzw. silniejszy skutek), albo nie można go
dochodzić przed sądem (słabszy skutek). Instytucja przedawnienia służy umacnianiu
bezpieczeństwa prawnego w szczególności przez usunięcie stanu niepewności, jaki zo-
staje wytworzony w wyniku bezczynności jednej ze stron stosunku prawnego.
Przedawnienie dotyczy czynności zgłoszenia roszczenia, czyli wniosku o realizację na- 541
bytego prawa (wypłatę zasiłku). W odniesieniu do zasiłku chorobowego funkcję
wniosku spełnia zaświadczenie lekarskie. Wniosek ten (zaświadczenie lekarskie) musi
być złożony w terminie 6 miesięcy od ostatniego dnia niezdolności do pracy objętej tym
zaświadczeniem.
16 Zob. art. 84 ust. 8 u.s.u.s.

17 Tak samo przedawnia się prawo do zasiłku wyrównawczego, macierzyńskiego i opiekuń-
czego.
Nieusprawiedliwione doręczenie zaświadczenia po upływie okresu, na który zostało

wydane, nie może rodzić skutków prawnych. Wypłata zasiłku chorobowego nie po-
winna być zatem dokonana, mimo że doręczono zwolnienie przed upływem 6 miesięcy
od ostatniego dnia okresu, na który było wydane18. Przedawnia się bowiem rosz-
czenie o wypłatę świadczenia należnego w związku z zaistniałą niezdolnością do pracy
(zrealizowaniem się ryzyka). Nieujawnienie zwolnienia oznacza, że ryzyko nie zaszło.
Nie może więc powstać prawo do zasiłku chorobowego.
Termin 6 miesięcy do zgłoszenia roszczenia o zasiłek dotyczy więc tylko sytuacji, gdy
zaświadczenie zostało ujawnione, ale nie zostało fizycznie doręczone.
542 Roszczenie o zasiłek przedawnia się po upływie 3 lat, jeżeli niewypłacenie zasiłku
w całości lub części było następstwem błędu płatnika składek albo ZUS (art. 67 ust. 4
ustawy zasiłkowej).
Prima facie powyższa regulacja wydłużająca okres przedawnienia wydaje się korzystna
dla ubezpieczonego. Należy jej jednak postawić zarzut pomieszania przez ustawo-
dawcę pojęć i konstrukcji prawnych. Mowa jest bowiem o niewypłaceniu świadczenia
na skutek błędu płatnika albo organu rentowego (a więc wydania błędnej decyzji od-
mownej po złożeniu w terminie zaświadczenia lekarskiego). Jeśli decyzja odmowna
jest błędna, to następstwem takiej decyzji jest prawo ubezpieczonego do odwołania się
do sądu. Jeśli sąd uchyli decyzję ZUS, to zasiłek należy wypłacić za okres objęty zwol-
nieniem lekarskim i z odsetkami do dnia wypłaty niezależnie od tego, kiedy sąd rozpo-
znał sprawę. Mówienie o trzyletnim okresie przedawnienia roszczenia o wypłatę za-
siłku (realizację prawa) w takiej sytuacji oznaczałoby, że w razie odmowy wypłacenia
zasiłku na skutek błędu (pracodawcy lub ZUS) ubezpieczony ma 3 lata na zgłoszenie
ponownego roszczenia o wypłatę zasiłku. Byłoby to jednak pozbawione sensu.
543 Nieco inaczej przedstawia się kwestia przedawnienia prawa do wynagrodzenia
chorobowego. W tym wypadku należy stosować przepisy Kodeksu pracy. Zgodnie
zaś z art. 291 § 1 k.p. roszczenia ze stosunku pracy ulegają przedawnieniu z upływem
3 lat od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne. Teoretycznie19 ubezpieczony
ma zatem aż 3 lata na dostarczenie (ujawnionego) zaświadczenia lekarskiego, stano-
wiącego dokument do dokonania wypłaty wynagrodzenia chorobowego lub gwaran-
cyjnego.
18 Praktyka jest inna.

19 Zwolnienie lekarskie usprawiedliwia nieobecność w pracy, pracownik doręcza je więc z re-
guły natychmiast.
www.lexisnexis.pl
Część piąta
UBEZPIECZENIE
WYPADKOWE
Rozdział XXVII
ZAŁOŻENIA KONSTRUKCYJNE
UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO
1. GENEZA I ROLA UBEZPIECZENIA OD WYPADKÓW
PRZY PRACY
W kwestii ochrony, jakiej prawo udziela pracownikowi, który doznał szkody w związku 544
z wykonywaniem pracy, dość wcześnie uznano, że nie jest uzasadnione ścisłe trzy-
manie się założeń, które słusznie rządzą naprawieniem tej szkody w prawie cywilnym,
a mianowicie że poszkodowany uzyskuje wyrównanie szkody od podmiotu odpowie-
dzialnego za jej powstanie i że poszkodowany o tyle uzyskuje wyrównanie szkody, o ile
jest ktoś za tę szkodę odpowiedzialny. Niewystarczająca okazała się także odpowie-
dzialność oparta na zasadzie ryzyka, gdyż i ona pozostawia poza swym zasięgiem pe-
wien krąg sytuacji, w których pracownik – jako narażony na szczególne niebezpieczeń-
stwo wiążące się z udziałem w procesie pracy – powinien uzyskać odszkodowanie1.
Wobec tego, że zmiany polegające na łagodzeniu reguł cywilistycznych dostępności
odszkodowania nie były w stanie należycie chronić interesów poszkodowanych pra-
cowników, rozwiązanie problemu zaczęto widzieć we wprowadzeniu ubezpieczenia od
nieszczęśliwych wypadków2. Pomoc udzielana poszkodowanym polegała na tym, aby
osobom poszkodowanym wskutek nieszczęśliwego wypadku3, a w razie śmierci – ich
rodzinom, dostarczać odszkodowania za poniesione straty materialne. Przyczyna nie-
szczęśliwego wypadku nie wpływała w zasadzie na udzielaną pomoc: nawet culpa lata
ofiary nie pozbawiała jej prawa do wynagrodzenia szkody. Wynagrodzenie to jednak
1 Zob. R. Korolec, Kompensata szkody na osobie pracownika, cz. II, Warszawa 1969, s. 137.
2 W Niemczech ubezpieczenie to wprowadzono ustawą z 6 lipca 1984 r., w Austrii – 28 grudnia
1887 r., we Francji prawo dotyczące ubezpieczeń od nieszczęśliwych wypadków wydano w 1898 r.,
w Szwajcarii – ustawą z 5 października 1899 r.
3 Dotyczyło to początków nieszczęśliwych wypadków przy wykonywaniu pracy, później roz-
ciągniętych też na wypadki przy wykonywaniu różnych posług na rzecz pracodawcy oraz nieszczęśli-
wych wypadków w drodze do pracy i z pracy.
362 Część piąta. Ubezpieczenie wypadkowe
nigdy nie jest całkowite, lecz zawsze tylko częściowe – poszkodowany zatem zawsze
ponosi straty materialne, gdyż nigdy pomoc organów ubezpieczeń nie jest równa jego
poprzedniemu zarobkowi4.
Wprowadzając ubezpieczenie wypadkowe, nadano odszkodowaniu postać świadczeń
zryczałtowanych przyznawanych bez uwzględnienia elementów indywidualnych,
a także rozluźniono związek między wysokością odszkodowania i rozmiarem ponie-
sionej szkody, co doprowadziło do odejścia od zasady pełnej kompensaty, a nawet do
tego, że niektóre elementy szkody w ogóle nie podlegały wyrównaniu.
W wysokości odszkodowania nie uwzględnia się spowodowanego śmiercią pracownika
wzrostu potrzeb jego rodziny, a przede wszystkim wydatków, które dodatkowo musi
ona ponosić na koszty związane z prowadzeniem gospodarstwa domowego, opieką nad
dziećmi itp., jeśli w związku z jego śmiercią zaszła konieczność odpłatnego korzystania
z pomocy innych osób. Nie działa tu zasada miarkowania odszkodowania.
Uzależniono natomiast wysokość świadczeń od rozmiaru doznanego uszczerbku na
zdrowiu i jego wpływu na zdolność do wykonywania pracy. Świadczenia (z reguły
w postaci renty) pokrywały wyłącznie te elementy szkody, które szczególnie dotkliwie
rzutowały na sytuację bytową pracownika i jego rodziny – i to jedynie o tyle, o ile
osiągnęły oznaczony rozmiar. Krąg osób uprawnionych do świadczeń w razie śmierci
poszkodowanego został ściśle określony i zawężony do osób uprawnionych do pozosta-
wania na utrzymaniu zmarłego.
Wyrównanie szkody i wszelka pomoc były udzielane poszkodowanym po stwierdzeniu,
że na dany wypadek rozciąga się ubezpieczenie, tj. że wypadek nie został spowodo-
wany rozmyślnie oraz że zdarzył się w czasie pracy lub przy innych czynnościach trak-
towanych na równi z wykonywaniem pracy albo w drodze do pracy lub z pracy5.
Opłacanie składki wyłącznie przez pracodawców powodowało swego rodzaju zwol-
nienie pracodawców od odpowiedzialności cywilnej. Oznaczało to, że poszkodowany
pracownik otrzymywał świadczenie w postaci zryczałtowanej renty lub odszkodo-
wania na drodze administracyjnego postępowania.
Takie rozwiązanie miało na celu przeciwdziałanie angażowaniu przedsiębiorców w dłu-
gotrwałe procesy sądowe. Otrzymanie odszkodowania na drodze cywilnej było możliwe
tylko wówczas, gdy wina przedsiębiorcy została stwierdzona w wyroku sądowym.
Ubezpieczenie wypadkowe pokrywało także koszty leczenia poszkodowanego robot-
nika, przy czym zwrot wydatków był większy niż w razie choroby, ponieważ miało ono
charakter odszkodowawczy.
545 Powyższe założenia ochrony pracowników, którzy ulegli wypadkom przy pracy, były
realizowane w Europie w trzech różnych modelach, które można nazwać modelami
(systemami): niemieckim, włoskim albo angielskim.
System niemiecki to system przymusowego ubezpieczenia społecznego w zakładzie
ubezpieczeniowym prawa publicznego. Pracodawca opłacający składkę wypadkową
4 Zob. E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Kraków–Warszawa
1911, s. 47.
5 Zob. tamże, s. 52.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXVII. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego363
zostaje zwolniony całkowicie z odpowiedzialności cywilnej, a rentę i inne świadczenia

wypłaca zakład ubezpieczeniowy (system ten przyjęły także: Austria, Norwegia, Ho-
landia, Węgry, Serbia, Szwajcaria, Rosja, Rumunia, Szwecja).
System włoski polegał na nałożeniu na pracodawców obowiązku ubezpieczenia się od
odpowiedzialności cywilnej w dowolnie wybranym zakładzie ubezpieczeniowym,
który przejmował na siebie odpowiedzialność i wypłatę odszkodowania (system ten
przyjęły: Włochy, Portugalia, Dania).
System angielski to system rozszerzonej odpowiedzialności pracodawcy. W systemie
tym pracodawca za wypadki przy pracy ponosił odpowiedzialność odszkodowawczą
nie tylko w razie swej winy, ale również z tytułu ryzyka gospodarczego, co zarówno
zwiększało zakres jego odpowiedzialności, jak i zwalniało pracownika z przeprowa-
dzania postępowania dowodowego przed sądem (system przyjęły: Anglia, Francja,
Hiszpania).
2. KSZTAŁTOWANIE SIĘ UBEZPIECZENIA OD WYPADKÓW

PRZY PRACY W POLSCE
Ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznem6 jako jeden z rodzajów 546
obowiązkowego ubezpieczenia społecznego wymieniała ubezpieczenie na wy-
padek niezdolności do zarobkowania lub śmierci osoby ubezpieczonej wskutek wy-
padku w zatrudnieniu albo choroby zawodowej (art. 1 ust. 2 lit. a ustawy). W zakresie
tego ubezpieczenia pierwsza polska ustawa o ubezpieczeniu społecznym przewidywała
następujące rodzaje świadczeń (art. 134):
1) rentę wypadkową,
2) dodatki do renty wypadkowej,
3) rentę wdowią wypadkową,
4) rentę sierocą wypadkową,
5) rentę dla dalszej rodziny,
6) zapomogę pośmiertną,
7) lecznictwo i świadczenia w naturze.
Osoba uprawniona do świadczeń zagwarantowanych ustawą mogła ponadto dochodzić
od pracodawcy wynagrodzenia szkód wywołanych chorobą, niezdolnością do zarobko-
wania lub śmiercią, gdy choroba, niezdolność do zarobkowania lub śmierć zostały spo-
wodowane przez pracodawcę lub jego zastępcę rozmyślnie lub przez zaniedbanie
swych obowiązków, wynikających z przepisów o ochronie życia i zdrowia pracownika
(art. 196).
Zasadnicze zmiany w tym względzie zostały wprowadzone dekretem z 25 czerwca 547
1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin7. De-
kretem tym zostało zlikwidowane odrębne ubezpieczenie wypadkowe i odtąd wy-
równywanie strat spowodowanych doznaniem wypadku przy pracy następowało na
zasadach obowiązujących w powszechnym systemie emerytalnym. Wprowadzono na-
6 Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm. (tytuł oryginalny).

tomiast jednakową definicję inwalidztwa – niezależnie od tego, czy było ono z powodu
wypadku przy pracy lub choroby zawodowej czy z przyczyn ogólnych. Okoliczność, że
całkowita utrata lub ograniczenie zdolności do zarobkowania powstały w wyniku wy-
padku (choroby zawodowej), znajdowała jednak odzwierciedlenie w wyższych kwo-
tach rent inwalidzkich wypadkowych, w niestawianiu poszkodowanemu wymogu po-
siadania określonego stażu pracy jako warunku nabycia prawa do renty oraz
w korzystniejszej sytuacji rencisty z punktu widzenia możliwości dalszego zarobko-
wania bez zawieszania prawa do renty wypadkowej.
Osoby uprawnione do świadczeń w myśl dekretu (zaliczone do jednej z grup inwa-
lidów) mogły dochodzić od uspołecznionego zakładu pracy wynagrodzenia szkód wy-
wołanych chorobą, niezdolnością do pracy lub śmiercią, w przypadkach kiedy choroba,
niezdolność do pracy lub śmierć pracownika zostały spowodowane naruszeniem przez
zakład pracy jego obowiązków wynikających z przepisów dotyczących ochrony życia
i zdrowia pracowników8.
Odpowiedzialność nieuspołecznionych zakładów pracy była szersza, bo oparta na za-
sadzie ryzyka.
548 Ustawą z 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wy-
padków przy pracy 9 wprowadzono odpowiedzialność uspołecznionych zakładów
pracy za szkody doznane przez pracownika z tytułu wypadków przy pracy, z wyłącze-
niem prawa cywilnego. Poza unormowaniami tej ustawy pozostały szkody doznane
przez pracownika uspołecznionego zakładu pracy w czasie odbywania drogi do pracy
lub z pracy. Ochronę tych wypadków regulowała ustawa z 23 stycznia 1968 r. o po-
wszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin10.
Reforma z 1968 r. nie przywracała jednak odrębnego ubezpieczenia wypadkowego
(z osobną składką, własną definicją inwalidztwa itp.). Główną jej cechą było zróżnico-
wanie sytuacji prawnej pracowników uspołecznionego i nieuspołecznionego zakładu
pracy, co wyrażało się rozróżnieniem pojęć „wypadek przy pracy”11 i „wypadek w za-
trudnieniu”. To drugie określenie pozostawiono dla wypadków, z tytułu których od-
szkodowanie z ustawy nie przysługiwało. Wypadkom w zatrudnieniu w nowym ładzie
prawnym ulegali więc pracownicy nieuspołecznionych zakładów pracy w tych samych
okolicznościach, w jakich pracownicy uspołecznionych zakładów pracy ulegali wy-
padkom przy pracy, oraz pracownicy obu rodzajów zakładów pracy w czasie odby-
wania drogi do pracy lub z pracy.
Renta inwalidzka z tytułu wypadku w zatrudnieniu była o 10% wyższa od renty z ogól-
nego stanu zdrowia12 i stanowiła wynagrodzenie wszelkich szkód powstałych
w związku z zatrudnieniem w uspołecznionym zakładzie pracy 13.
8 Uspołecznione zakłady pracy odpowiadały na zasadzie winy kwalifikowanej.

11 Tego okreś lenia ustawa używa na oznaczenie wypadków w uspołecznionych zakładach
pracy, z tytułu których przysługiwały świadczenia określone w ustawie.
12 Jeżeli rencista nie pozostawał w zatrudnieniu.
13 Uprawniony do renty inwalidzkiej mógł dochodzić, z mocy art. 123 ust. 2 tej ustawy, odszko-
dowania na podstawie prawa cywilnego tylko wówczas, gdy inwalidztwo powstało wskutek wy-
padku w drodze do pracy lub z pracy, jeżeli był przewożony środkiem lokomocji zakładu pracy lub
www.lexisnexis.pl
Odpowiedzialność nieuspołecznionych zakładów pracy nadal była regulowana przepi-

sami prawa cywilnego.
Ustawa z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wypadków przy pracy i chorób 549
zawodowych14 zrównała sytuację pracowników uspołecznionych i nieuspołecz
nionych zakładów pracy w kwestii prawa do odszkodowania oraz rent inwalidzkich.
Pod rządami tej ustawy wszyscy pracownicy nabywali na tych samych zasadach prawo
do rent inwalidzkich wypadkowych oraz do jednorazowego odszkodowania, do świad-
czenia wyrównawczego i do odszkodowania za przedmioty utracone lub uszkodzone
wskutek wypadku przy pracy15. Odtąd bowiem już tylko to pojęcie było używane na
oznaczenie wypadku w związku z wykonywaniem pracy, niezależnie od tego, czy był
to zakład uspołeczniony czy nieuspołeczniony.
Szkody na osobie pracownika doznane w czasie odbywania drogi do pracy lub z pracy
kwalifikowano natomiast jako „wypadki w drodze do pracy lub z pracy” i objęto
taką samą ochroną jak wypadki przy pracy16.
Ustawą z 31 marca 1977 r. o dalszym zwiększeniu emerytur i rent oraz o zmianie nie- 550
których przepisów o zaopatrzeniu emerytalnym17 zlikwidowano podział rent inwa
lidzkich na renty z tytułu wypadku przy pracy i z tytułu wypadku w zatrud
nieniu, przyznając wszystkim uprawnionym do rent z tytułu wypadku w zatrudnieniu
renty inwalidzkie na podstawie ustawy wypadkowej z 1975 r., tj. z tytułu wypadku
przy pracy. Odtąd renty inwalidzkie18 dzielą się na renty z tytułu wypadku przy pracy,
renty z tytułu wypadku w drodze do pracy lub z pracy i renty z ogólnego stanu zdrowia.
Kolejna ważna zmiana konstrukcyjna w zakresie ubezpieczenia wypadkowego została 551
dokonana ustawą z 24 maja 1990 r. o zmianie niektórych przepisów o zaopatrzeniu
emerytalnym19. Ustawa uchyliła art. 40 ustawy z 12 czerwca 1975 r., w myśl którego
świadczenia określone w ustawie stanowiły zaspokojenie wszelkich roszczeń z tytułu
uszczerbku na zdrowiu albo z tytułu śmierci wskutek wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej w stosunku do uspołecznionych zakładów pracy oraz w stosunku do innych
instytucji i jednostek wypłacających odszkodowania20.
Ostatnią istotną zmianą konstrukcyjną w zakresie ubezpieczenia od wypadków przy 552
pracy był powrót do koncepcji odrębnego ubezpieczenia wypadkowego21 z odrębną
składką na to ubezpieczenie22 oraz odrębnymi zasadami podlegania obowiązkowi ubez-
pieczenia. Zasady działania ubezpieczenia wypadkowego określa ustawa z 30 paź-
będącym w dyspozycji zakładu pracy. Zakłady pracy miały jednak obowiązek zawierania w tym
względzie umów ubezpieczenia z PZU.
15 Świadczenia odszkodowawcze wypłacały swoim pracownikom uspołecznione zakłady pracy,
a pracownikom pozostałych zakładów pracy – ZUS.

16 Podmiotem zobowiązanym do wypłaty odszkodowania był ZUS.
18 Obecnie są to renty z tytułu niezdolności do pracy.
19 Dz.U. Nr 36, poz. 206 ze zm.
20 ZUS w stosunku do pracowników nieuspołecznionych zakładów pracy i kolejowe jednostki or-
ganizacyjne w stosunku do swoich pracowników.

21 Dokonano jej ustawą z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst
jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1442 ze zm.).

22 Płaconą tylko przez pracodawcę.
dziernika 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób

zawodowych23.
W obecnym stanie prawnym dyskusję wywołuje natomiast kwestia możliwości docho-
dzenia od pracodawcy uzupełniającego odszkodowania na podstawie Kodeksu cywilnego.
553 Konkludując, w naszym systemie prawnym kompensata szkody na osobie pracownika
przybierała różne formy współistnienia obu rodzajów świadczeń, tj. ubezpieczenio-
wych i odszkodowawczych, które dają się ująć w cztery zasadnicze typy:
1) uprzywilejowane świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego uzupełniane ewentu-
alnie odszkodowaniem na zasadach prawa cywilnego24,
2) uprzywilejowane świadczenia inwalidzkie z ubezpieczenia powszechnego uzupeł-
niane ewentualnie odszkodowaniem na zasadach prawa cywilnego25,
3) uprzywilejowane świadczenia inwalidzkie z powszechnego ubezpieczenia uzupeł-
niane ustawowym odszkodowaniem niezależnie od winy pracodawcy, ale z wyłą-
czeniem drogi cywilnej26,
4) uprzywilejowane świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego obejmujące renty
i ustawowe odszkodowanie uzupełniane ewentualnie odszkodowaniem na zasa-
dach prawa cywilnego27.
3. POJĘCIA PRAWNE UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO

554 Idea uprzywilejowanej ochrony szkód na osobie pracownika doznanych w związku
z uczestniczeniem w procesie pracy wywołała potrzebę znalezienia kryteriów wyod-
rębniania tych szkód i ich nazwania. Ze względu na okoliczność nieoczekiwanego za-
działania przyczyny zewnętrznej i doznania urazu lub zgonu robotnika zdarzenia te
nazwano „wypadkami”. Natomiast powiązanie okoliczności, w jakich zadziałała przy-
czyna zewnętrzna, z pracą uzasadniało drugą część nazwy. Wobec jednak szerszego
niż wykonywanie pracy katalogu chronionych czynności pracownika użyto określenia
„zatrudnienie”28.
Późniejsze ustawy zróżnicowały chronione sytuacje, dzieląc je na wykonywanie pracy,
odbywanie drogi do pracy lub z pracy i wykonywanie przez pracownika innych czyn-
ności szczególnie ważnych ze społecznego punktu widzenia, zmieniając jednocześnie
nazwy tych zdarzeń.
Pojęcie „wypadek w zatrudnieniu” obejmowało więc zakresy późniejszych pojęć „wy-
padek przy pracy” i „wypadek w drodze do pracy lub z pracy” (zob. schemat 19).

24 Tak ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu społecznym (Dz.U. Nr 51, poz. 396 ze zm.).
25 Dekret z 25 czerwc a 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich ro-
dzin (uspołecznionemu zakładowi pracy należało udowodnić winę kwalifikowaną).

26 Ustawa z 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących w razie wypadków
przy pracy (Dz.U. Nr 3, poz. 8 ze zm.) i ustawa z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wy-
padków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 1983 r. Nr 30, poz. 144 ze zm.). Od
1 stycznia 1991 r. droga cywilna została przywrócona.
27 Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy
pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.).
28 Tak ustawy obowiązujące przed 1976 r.
www.lexisnexis.pl
Schemat 19. K ształtowanie się terminologii ubezpieczenia szkód na osobie zwią

zanych z pracą
zadziałanie przyczyny zewnętrznej na pracownika w sferze spraw zawodowych podczas
odbywania drogi
wykonywania pracy
do pracy lub z pracy
ustawa z 1933 r.
wypadek w zatrudnieniu
wykonywania odbywania wykonywania

pracy drogi innych ważnych czynności
ustawa z 1954 r.
wypadek w zatrudnieniu wypadek zrównany
wykonywania wykonywania odbywania wykonywanie innych

pracy w uzp1 pracy w n-uzp2 drogi ważnych czynności
ustawa z 1968 r.
wypadek
wypadek w zatrudnieniu wypadek zrównany
przy pracy
wykonywania wykonywanie
wykonywania czynności zrów- odbywania innych ważnych
pracy nanych z pracą drogi czynności
ustawy z 1975 r.
i z 2002 r.
wypadek wypadek wypadek wypadek w okolicz-

przy pracy zrównany w drodze3 nościach szczególnych4
1 uzp – uspołeczniony zakład pracy; 2 n-uzp – nieuspołeczniony zakład pracy; 3 od 2003 r. poza
ustawą wypadkową; 4 od 2003 r. poza ustawą wypadkową
Pojęcie „wypadek zrównany” początkowo (mocą dekretu z 1954 r. i ustawy z 1968 r.)
oznaczało wypadki zaszłe w okolicznościach innych niż wykonywanie pracy, ale waż-
nych ze społeczno-politycznego punktu widzenia.
W ujęciu ustawy z 1975 r. pojęcie to pozostawiono dla związku doznanej szkody na

osobie z niektórymi czynnościami z katalogu pojęcia „wypadek zrównany”, a dla szkód
pozostających w związku z pozostałymi czynnościami z tego katalogu utworzono po-
jęcie „wypadek w czynnościach szczególnych”.
Obecnie zatem pojęcie „wypadek w okolicznościach szczególnych” obejmuje ochronę
szkody na osobie doznanej przy podejmowaniu różnych czynności ważnych ze społecz-
nego punktu widzenia29.
555 Pojęcie „wypadek przy pracy” łączy się z faktem doznania urazu lub śmierci
wskutek zadziałania przyczyny zewnętrznej na organizm człowieka, do której
doszło w miejscu i czasie wykonywania pracy. „Wypadek przy pracy” to pojęcie
prawne (nazwa) na oznaczenie szkód na osobie pracownika (urazu lub śmierci)
wyodrębnionych na podstawie kryterium związku z pracą.
Kryterium związku urazu lub śmierci z wykonywaniem pracy pozwala też na ochronę
szkód doznanych przez pracownika przy wykonywaniu innych rodzajowo czynności,
które ustawodawca traktuje na równi z wykonywaniem pracy. Wyodrębnieniu tych
szkód służy określenie „wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy”.
556 Ustawy wypadkowe posługują się także pojęciem wypadku przy pracy: śmiertelnego30,
ciężkiego31 i zbiorowego32.
Powyższa klasyfikacja wypadków przy pracy była znana także poprzednio obowiązu-
jącej ustawie, ale poza celami statystycznymi nie miała ona żadnego znaczenia ubez-
pieczeniowego. Obecnie obowiązująca ustawa podział ten wykorzystuje do celów usta-
lania wysokości składki na ubezpieczenie wypadkowe.
557 Pojęcie „wypadek przy pracy” jako zdarzenie utożsamiane z nieoczekiwanym dozna-
niem szkody na osobie, będące skutkiem zakłóceń w procesie pracy, nie wyczerpuje
szkód, jakich pracownik może doznać w związku z pracą. Pojęcie to nie obejmuje bo-
wiem tych szkód, które są nie rezultatem zakłócenia procesu pracy, ale wynikiem nor-
malnego jej przebiegu. Określeniem przyjętym na oznaczenie tych szkód na zdrowiu
jest „choroba zawodowa”. Choroba zawodowa to taki rodzaj uszkodzenia zdrowia lub
śmierć, których przyczyną jest rodzaj i charakter wykonywanej pracy33. A zatem, mimo
że powszechnie się tak przyjmuje, to nie brak cechy nagłości34 odróżnia chorobę za
wodową od wypadku przy pracy, lecz charakter przyczyny zewnętrznej. Przy cho-
29 Zob. ustawę z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub chorób zawodo-
wych powstałych w szczególnych okolicznościach (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 737).
30 Za śmiertelny wypadek przy pracy uważa się wypadek, w którego wyniku nastąpiła śmierć
w okresie nieprzekraczającym 6 miesięcy od dnia wypadku.

31 Za ciężki wypadek przy pracy uważa się wypadek, w którego wyniku nastąpiło ciężkie uszko-
dzenie ciała, takie jak: utrata wzroku, słuchu, mowy, zdolności rozrodczych, lub inne uszkodzenie
ciała albo rozstrój zdrowia, naruszające podstawowe funkcje organizmu, a także choroba nieule-
czalna lub zagrażająca życiu, trwała choroba psychiczna, całkowita lub częściowa niezdolność do
pracy w zawodzie albo trwałe istotne zeszpecenie lub zniekształcenie ciała.
32 Za zbiorowy wypadek przy pracy uważa się taki, któremu w wyniku tego samego zdarzenia
uległy co najmniej dwie osoby.

33 Np. śmierć fizyka wskutek napromieniowania, bruceloza u weterynarza albo astma u pracow-
nika cementowni.
34 Cecha ta w definicji nie dotyczy czasu działania przyczyny zewnętrznej.
www.lexisnexis.pl
robie zawodowej sama praca (jej rodzaj i charakter) jest przyczyną zewnętrzną dozna-
nego uszkodzenia zdrowia (zob. schemat 20).
Schemat 20. K ryteria prawnej kwalifikacji zdarzeń losowych jako „wypadek przy
pracy”, „wypadek zrównany” lub „choroba zawodowa”
zdarzenia losowe (uraz lub śmierć)
spowodowane przyczyną
kryterium rodzaju przyczyny
zewnętrzną
kryterium charakteru przyczyna zewnętrzna zadziałała

okoliczności (sfery) w sferze spraw zawodowych
podczas
wykonywania
kryterium rodzaju podczas wykonywania
czynności
czynności pracy
zrównanych
z pracą
przyczyna jest
charakter praca jest
zakłóceniem
przyczyny przyczyną
procesu pracy
kwalifikacja prawna wypadek choroba wypadek

urazu/śmierci przy pracy zawodowa zrównany
4. ZAKRES OCHRONY UDZIELANEJ PRZEZ UBEZPIECZENIE

WYPADKOWE
Ubezpieczenie wypadkowe uregulowane ustawą z 30 października 2002 r. obejmuje 558
ryzyko zajścia wypadku przy pracy, ryzyko choroby zawodowej oraz ryzyko
wypadku zrównanego z wypadkiem przy pracy35. Nie obejmuje już natomiast ochrony
wypadków w drodze do pracy lub z pracy36. Ustawa wypadkowa nie jest już też podstawą
do wypłacania świadczeń z tytułu wypadków w tzw. szczególnych okolicznościach37.
35 Ustawa posługuje się sformułowaniem „na równi z wypadkiem przy pracy”.

36 Jest to ryzyko ubezpieczenia chorobowego i rentowego.
37 Kwestie te reguluje ustawa z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków lub
chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 737).
559 Doznany uraz lub śmierć mogą czasowo przeszkodzić ubezpieczonemu w osiągnięciu
zarobku albo uniemożliwić mu na trwałe zarabianie na życie, albo pozbawić jego ro-
dzinę środków utrzymania (zob. schemat 21).
Schemat 21. Zakres chronionych skutków i rodzaje świadczeń z ubezpieczenia

wypadkowego
stały lub
uraz lub śmierć
długotrwały
kwalifikowane jednorazowe
uszczerbek
jako wypadek odszkodowanie
na zdrowiu
przy pracy/działalności
lub śmierć
skutki
czasowa zmniejszona trwała
w zakresie utrata
niezdolność sprawność niezdolność
zdolności żywiciela
do pracy do pracy do pracy
do pracy
celowość
przekwalifiko-
renta stała wania renta rodzinna
zasiłek zasiłek
należne lub okresowa z gwarancją
chorobowy wyrów-
świadczenia z gwarancją minimalnej
100% nawczy
wysokości wysokości
renta
szkoleniowa
świadczenie
100%
rehabilitacyjne
100%
zobowiązany
Fundusz Ubezpieczenia Wypadkowego
do wypłaty
Pieniężne świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego są przewidziane na zabezpie-

czenie wszystkich skutków doznanego uszkodzenia zdrowia, występujących w postaci
m.in. czasowej niezdolności do pracy, trwałej niezdolności do pracy (dawniej inwa-
lidztwa) i utraty żywiciela. Specyfika ubezpieczenia wypadkowego sprowadza się do
tego, że jeśli uraz lub śmierć są wynikiem udziału w procesie pracy (wypadek przy
pracy, choroba zawodowa lub wypadek zrównany), to świadczenia chroniące wszystkie
skutki tych zdarzeń są udzielane z ubezpieczenia wypadkowego.
Ubezpieczenie wypadkowe, oprócz skutków doznanego urazu lub śmierci, w zakresie
zdolności do zarobkowania przewiduje też świadczenia odszkodowawcze za fakt do-
znania (trwałego lub długotrwałego) uszczerbku na zdrowiu oraz za śmierć ubezpie-
czonego małżonka38 lub żywiciela.
38 Małżonek nie musi utracić żywiciela, aby miał prawo do odszkodowania.
www.lexisnexis.pl
5. SKŁADKA NA UBEZPIECZENIE WYPADKOWE

Ustawa z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych ustala wielkość 560
stopy procentowej składki na ubezpieczenie wypadkowe w granicach 0,40–8,12% pod-
stawy wymiaru składki39. Podstawę wymiaru składki wypadkowej stanowi podstawa
wymiaru składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe, z tym że nie stosuje się ogra-
niczenia podstawy do trzydziestokrotności prognozowanego przeciętnego wynagro-
dzenia miesięcznego w gospodarce narodowej na dany rok kalendarzowy.
Zasady ustalania stopy procentowej dla poszczególnych płatników składek (zakładów
pracy) określa ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych w art. 27–36.
Wprowadzony przez ustawę sposób ustalania stopy procentowej składki posługuje się
pojęciami:
1) stopa składki dla grupy działalności,
2) stopa składki dla płatnika,
3) kategoria ryzyka dla grupy działalności,
4) kategoria ryzyka dla płatnika,
5) rok składkowy.
Stopę procentową składki ustala się na rok składkowy obejmujący okres od 1 kwietnia 561
danego roku do 31 marca roku następnego, osobno dla grupy działalności40 i osobno dla
płatnika.
W celu ustalenia stopy procentowej składki ustawodawca podzielił płatników składek 562
na dwie grupy według kryterium liczby ubezpieczonych zgłoszonych do ubezpieczenia.
Do pierwszej grupy zaliczono płatników zgłaszających do ubezpieczenia nie więcej niż
9 osób (art. 28 ust. 1), a do drugiej grupy – płatników zgłaszających do ubezpieczenia
wypadkowego co najmniej 10 osób (art. 28 ust. 2)41.
Składkę dla płatników pierwszej grupy ustawodawca ustalił w wysokości 50% najwyż-
szej stopy procentowej obowiązującej w danym roku składkowym dla grup działalności
(art. 28 ust. 1).
Stopę procentową składki dla płatnika zgłaszającego do ubezpieczenia co najmniej
10 osób ustala się indywidualnie, mnożąc stopę procentową składki dla grupy działal-
ności, do której należy płatnik, przez wskaźnik korygujący ustalony dla danego płat-
nika (zob. schemat 22).
39 W tych granicach ZUS ustala płatnikom konkretną stopę składki obowiązującą w danym
roku składkowym. Od 1 kwietn ia 2012 r. ustala się ją w granicach od 0,67% do 3,86% podstawy
wymiaru.
40 Grupy działalności zostały określone − na podstawie rodzaju działalności (rodzaj przeważa-
jącej działalności płatnika) według Polskiej Klasyfikacji Działalności, ujętego w rejestrze REGON
− w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 29 listopada 2002 r. w sprawie różnico-
wania stopy procentowej składki na ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy
i chorób zawodowych w zależności od zagrożeń zawodowych i ich skutków, Dz.U. Nr 200, poz. 1692
ze zm.
41 Sposób ustalania liczby osób ubezpieczonych określa art. 28 ust. 3 ustawy.
Schemat 22. Procedura ustalania stopy składki dla płatnika zgłaszającego co naj
mniej 10 osób
informacje o wskaźnikach informacje o wskaźnikach

częstości wymienionych częstości wymienionych
w art. 30 ust. 2 ustawy w art. 31 ust. 3 ustawy
kategoria ryzyka kategoria ryzyka

dla dla
grupy działalności płatnika
stopa składki wskaźnik

dla grupy × korygujący = stopa składki
działalności dla płatnika
Stopę procentową składki dla grupy działalności ustala się w zależności od kategorii
ryzyka przewidzianej dla tej grupy. Kategorię ryzyka dla grupy działalności ustala
się natomiast w zależności od ryzyka określonego wskaźnikami częstości (art. 30
ust. 2):
1) poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem,
2) poszkodowanych w wypadkach przy pracy śmiertelnych i ciężkich,
3) stwierdzanych chorób zawodowych,
4) zatrudnionych w warunkach zagrożeń, które występują w razie przekroczenia naj-
wyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia
w środowisku pracy.
Wskaźnik korygujący dla płatnika ustala się na rok składkowy według kategorii ryzyka
ustalonej dla danego płatnika. Kategorie ryzyka dla płatnika ustala się w zależności od
ryzyka określonego wskaźnikami częstości (art. 31 ust. 3):
1) poszkodowanych w wypadkach przy pracy ogółem,
2) poszkodowanych w wypadkach przy pracy śmiertelnych i ciężkich,
3) zatrudnionych w warunkach zagrożenia.
Wszystkie dane potrzebne do ustalenia stopy procentowej składki płatnik zgłaszający
do ubezpieczenia minimum 10 osób dostarcza do ZUS w informacji, o której mowa
w art. 31 ust. 6.
Nieprzekazanie danych niezbędnych do ustalenia stopy procentowej składki albo prze-
kazanie nieprawdziwych danych, jeżeli spowodowało to zaniżenie stopy procentowej
składki, oznacza ustalenie przez ZUS stopy procentowej składki w wysokości 150%
stopy, jaka byłaby ustalona na podstawie prawidłowych danych (art. 31 ust. 1).
www.lexisnexis.pl
Ta wyższa stopa jest sankcją niezależną od obowiązku zapłacenia zaległej (niedopła-

conej) składki wraz z odsetkami.
Sankcję określoną w art. 34 ust. 1 stosuje się również do płatników, którzy zgłosili do
ubezpieczenia mniej niż 10 osób, jeżeli nieprawidłowo ustalili liczbę ubezpieczonych,
oraz do płatników, którzy zgłosili co najmniej 10 osób, ale nieprawidłowo ustalili swoją
grupę działalności i tym samym przyjęli (z tabeli) zaniżoną składkę42.
Składkę na ubezpieczenie wypadkowe opłaca ze swoich środków wyłącznie 563
płatnik składek na ubezpieczenie społeczne.
42 W wyroku z 6 wrześn ia 2012 r. (II UK 39/12) Sąd Najwyższy stwierdził, że ZUS nie powinien
stosować sankcji, gdy podanie niewłaściwych danych nie było zawinione. Kara, zdaniem SN, odnosi
się tylko do podania danych nieprawdziwych, a nie danych nieprawidłowych.
Rozdział XXVIII
WYPADEK PRZY PRACY

JAKO POJĘCIE PRAWNE
1. MIEJSCE POJĘCIA „WYPADEK PRZY PRACY” W KATALOGU
POJĘĆ PRAWNYCH
564 Ubezpieczenie wypadkowe obejmuje ochroną skutki zdarzeń losowych nazwa-
nych jako: wypadek przy pracy, wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy,
choroba zawodowa.
Wymienione nazwy są prawną klasyfikacją zdarzeń losowych biotycznych (cho
roba, kalectwo, śmierć) z punktu widzenia wybranych kryteriów, dokonaną dla
potrzeb zróżnicowania ochrony udzielanej poszkodowanym. Kryteriami klasyfikacji
są: rodzaj przyczyny wywołującej dane zdarzenie losowe, sfera zadziałania przyczyny
zewnętrznej i rodzaj okoliczności, w jakich ta przyczyna zadziałała.
Jeśli przyczyna urazu lub śmierci będzie miała charakter wewnętrzny, to niezależnie
od tego, czy zadziałała w sferze spraw prywatnych czy służbowych, zawsze uraz lub
śmierć zostaną zakwalifikowane jako z tzw. ogólnego stanu zdrowia. Kwalifikację
prawną „wypadku” otrzymają uraz lub śmierć spowodowane przyczyną zewnętrzną,
która zadziałała w sferze spraw służbowych (związanych z pracą). O rodzaju wypadku
zadecydują natomiast okoliczności, w jakich zadziałała przyczyna zewnętrzna.
Okoliczności uznane za wykonywanie pracy decydują o zakwalifikowaniu urazu
lub śmierci jako wypadku przy pracy, natomiast wykonywanie czynności, które
ustawa traktuje na równi z wykonywaniem pracy, oznacza kwalifikację prawną zda-
rzenia jako wypadku zrównanego z wypadkiem przy pracy. Oba te pojęcia prawne
wskazują na te szkody na osobie doznane przez ubezpieczonego, które są w związku
z pracą przez to, że doszło do nich (zadziałała przyczyna zewnętrzna) w miejscu
i czasie pracy. Sama przyczyna zewnętrzna może wynikać z procesu pracy albo być mu
zupełnie obca. Określenie „choroba zawodowa” oznacza natomiast te uszkodzenia
zdrowia, których przyczyną jest sama praca, a więc związek przyczynowy zachodzi
między pracą i szkodą na osobie pracownika, a nie między przyczyną i pracą (zob.
schemat 23).
www.lexisnexis.pl
Schemat 23. Miejsce wypadku przy pracy w katalogu pojęć prawnych
zdarzenia losowe (uraz lub śmierć)
samoistne (przyczyna wewnętrzna) spowodowane przyczyną zewnętrzną
w okolicznościach w okolicznościach ze sfery

ze sfery spraw spraw publicznych
prywatnych
wykonywanie pracy czynności zrównane odbywanie drogi zachowania

lub innej działalności z pracą do i z pracy społecznie ważne
zdarzenia z tzw. ogólnego

stanu zdrowia wypadek zrówna- wypadek
wypadek choroba wypadek w drodze
granica sfer
ny z wypadkiem w szczególnych
przy pracy zawodowa do pracy i z pracy
przy pracy okolicznościach
świadczenia z ubezpieczenia świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego3) świadczenia z ubez- świadczenia

chorobowego1) i rentowego2) pieczenia chorobo- z budżetu4)
wego1) i rentowego2)
1) Ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 159).
2) Ustawa z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z FUS (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1440 ze zm.).
3) Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 167, poz. 1322 ze zm.).
4) Ustawa z 30 października 2002 r. o zaopatrzeniu z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 737).

Wymienione pojęcia są nazwami zdarzeń losowych biotycznych (choroba, kalectwo,

śmierć), których zajście ma związek z udziałem w procesie pracy. Wprowadzenie tych
pojęć oznacza poszerzenie katalogu zdarzeń losowych biotycznych o pojęcia otrzy-
mane w wyniku podziału (klasyfikacji) zdarzeń według określonych cech. Nie oznacza
natomiast poszerzenia ilościowego, tj. uzupełnienia katalogu zdarzeń losowych bio-
tycznych o inny rodzaj zdarzeń niż zdarzenia losowe biotyczne.
2. PRZEDMIOT DEFINICJI WYPADKU PRZY PRACY

565 Potrzeba posługiwania się pojęciem „wypadek przy pracy” (choroba zawodowa itp.)
pojawiła się w związku z odpowiedzialnością cywilną za wyrządzone szkody. Pojęcie
to miało służyć wydzieleniu tych szkód na osobie pracownika (zachorowań, urazów,
śmierci), których doznał on, uczestnicząc w procesie pracy.
Wydzielenie przedmiotu definicji wypadku, o którym mowa, możliwe jest na dwa
sposoby:
1) przez zdefiniowanie cech zjawiska (zdarzenia) zewnętrznego w stosunku do pra-
cownika, powodującego szkodę na jego osobie1, albo
2) przez zdefiniowanie cech szkody na osobie pracownika2.
566 Formuła wyselekcjonowania, stosowana w ustawach obowiązujących w Polsce
przed 1 stycznia 2003 r., budziła istotne wątpliwości interpretacyjne co do tego,
która z tych metod została zastosowana i co jest przedmiotem definicji wypadku przy
pracy. Definicje dotychczas stosowane ujmowały wypadek przy pracy jako „nagłe zda-
rzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z pracą”, tj. pod-
czas wykonywania określonych czynności.
Definicje te przez odwołanie się do „zdarzenia”3 (potocznie utożsamianego z faktem
zadziałania przyczyny zewnętrznej) sugerowały, że definiują one zjawisko fizyczne
stanowiące przyczynę doznanego uszczerbku na zdrowiu lub śmierci. W związku z tym
niektórzy autorzy doszli do wniosku, jeszcze na gruncie definicji zawartej w art. 36
ust. 1 dekretu z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pra-
cowników i ich rodzin, że przepis ten nie daje pełnej definicji wypadku w zatrudnieniu,
lecz jedynie stanowi punkt wyjścia. Dopiero w połączeniu z innymi przepisami, które
– uwzględniając konsekwencje zdarzenia wymienionego w art. 36 ust. 1 – precyzowały
zarazem jego skutki prawne w sferze ubezpieczeń społecznych, możliwe było stwo-
rzenie pełnej definicji wypadku przy pracy4.
1 Wypadek przy pracy to zdarzenie polegające na zadziałaniu przyczyny zewnętrznej na pracow-
nika, w okolicznościach wykonywania pracy, powodujące uraz lub śmierć.

2 Wypadek przy pracy to doznanie urazu lub śmierć spowodowane przyczyną zewnętrzną pozo-
stającą w związku z pracą.

3 Zdarzenie – to, co się zdarzyło, co miało miejsce, np. wybuch kotła, zawalenie się budowli,
upadek z wysokości, ale zdarzeniem jest też śmierć lub doznanie urazu.
4 A. Ohanowicz, Recenzja pracy S. Garlickiego: Odpowiedzialność cywilna za nieszczęśliwe wy-
padki, RPEiS 1960, nr 3, s. 213; Z. Szymański, Wypadki w zatrudnieniu i wypadki do nich przyrów-
nane w systemach zabezpieczenia społecznego, PiZS 1962, nr 7, s. 21; Z. Salwa, Prawo pracy i ubezpie-
czeń społecznych (wszystkie wydania).
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXVIII. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne377
Pogląd ten miał niewątpliwie swoje korzenie w definicji, jaką do celów praktyki sfor-
mułowano na Pierwszej Konferencji Przewodniczących Sądów Rozjemczych dla spraw
byłego Zakładu Ubezpieczeń od Wypadków z 3 września 1931 r. W związku z tym, że
austriacka ustawa o ubezpieczeniu od wypadków z 1887 r. nie dawała ścisłej definicji
tego pojęcia, ustalono tam następującą jej interpretację: „Jako nieszczęśliwy wypadek
należy uważać każde nagłe zdarzenie, wywołane przyczyną zewnętrzną, które zaszło
z powodu pracy i wywołało pośrednio śmierć, względnie obrażenie ciała lub chorobę
pracownika”5.
Powyższa formuła spowodowała utrwalenie się poglądu, że szkoda na osobie pracow-
nika w postaci choroby, kalectwa lub śmierci jest czwartym koniecznym elementem
pojęcia „wypadek przy pracy”.
Pogląd o niepełnej definicji wypadku przy pracy spotkał się z krytyką w literaturze6. 567
Podnoszono, że na takie rozumienie tego pojęcia nie pozwalała sama definicja usta-
wowa, która, uznając przyczynę zewnętrzną za cechę definiowanego pojęcia (zda-
rzenia), sprawiała, że przyczyna ta nie mogła być jednocześnie przedmiotem defi-
nicji7. Byłaby to bowiem definicja typu idem per idem. Jako wypadek przy pracy mu-
siało być definiowane zatem jakieś inne (nagłe) zdarzenie, które zostało wywołane
przyczyną zewnętrzną. Ponadto dla ubezpieczenia społecznego istotna jest nie tyle
przyczyna szkody na zdrowiu i życiu ubezpieczonego, ile samo doznanie tej szkody bę-
dące przeszkodą w wykonywaniu pracy i jej powiązanie z pracą. Logicznie rzecz
biorąc, zachodzi potrzeba zdefiniowania cech doznanej szkody na osobie, a nie
wywołującej ją przyczyny 8. To choroba, kalectwo, śmierć mają być przedmiotem
szczególnej ochrony, czyli mieć określone przez ustawę cechy, a nie zdarzenia typu wy-
buch gazu w kopalni, zawalenie się budowli, pożar, katastrofa samolotu, które mogą
mieć jedynie znaczenie jako przyczyna zewnętrzna uszkodzenia zdrowia lub śmierci.
Inaczej mówiąc: choroba, kalectwo czy śmierć to nie czwarty (brakujący) element
definicji pojęcia „wypadek przy pracy”, ale przedmiot tej definicji (zdarzenie).
Tak też problem ten na gruncie definicji obowiązujących przed 1 stycznia 2003 r.
często widział Sąd Najwyższy, stwierdzając, że: „uszkodzenie ciała jest wypad-
kiem przy pracy”9, „zawał serca10 (śmierć11) jest wypadkiem przy pracy”, „poro-
nienie jest wypadkiem przy pracy”12 itp. Obok takiego ujęcia były jednak i takie
5 M. Taroch, Cechy nieszczęśliwych wypadków w zatrudnieniu na podstawie polskiej ustawy
o ubezpieczeniu społecznym, BHP 1949, nr 12, s. 12.

6 Po raz pierwszy problem ten podniesiono w literaturze w opracowaniu I. Jędrasik-Jankowska,
Wypadek w drodze do pracy lub z pracy, Warszawa 1972.

7 Jeżeli przedmiotem definicji byłoby zdarzenie powodujące uraz lub śmierć, to żądanie, aby to
zdarzenie było spowodowane przyczyną zewnętrzną, nie ma sensu.

8 Jugosłowiańska ustawa z 22 kwiet nia 1982 r. o podstawowych uprawnieniach przysługują-
cych z ubezpieczenia emerytalnego i inwalidzkiego (art. 34) definiowała expressis verbis doznane
obrażenia ciała jako wypadek przy pracy. Zob. Ustawy o ubezpieczeniach społecznych w byłej Czecho-
słowacji, na Węgrzech i w byłej Jugosławii, IPiS, Warszawa 1978, z. 4 (17).
9 Wyrok z 20 maja 1980 r. (III PRN 11/80, OSNCP 1980, nr 12, poz. 242, LexisNexis nr 303541).
10 Wyrok z 19 grudnia 1979 r. (III PRN 53/79, SP 1980, nr 10, s. 33).
11 Wyrok z 4 marca 1998 r. (II UKN 530/97, OSNAPiUS 1999, nr 5, poz. 173, Lexis Nexis
nr 331795).
12 Uchwała z 10 stycznia 1979 r. (III PZP 19/78, OSNCP 1979, nr 5, poz. 99, Lexis Nexis
nr 303339).
stwierdzenia: „zdarzenie powodujące uszczerbek na zdrowiu jest wypadkiem przy

pracy”13, „wypadek przy pracy to zdarzenie, w którego wyniku pracownik poniósł
śmierć”14, lub „zdarzenie polegające na szarpaniu się dwóch pracowników nie jest wy-
padkiem przy pracy”15.
568 Przedmiot definicji wypadku przy pracy ma istotne znaczenie praktyczne. Najwyraź-
niej jest to widoczne na przykładzie śmierci pracownika chorego na epilepsję, który
doznał ataku w pracy i spadł ze schodów. Jeżeli przez definiowane jako wypadek
przy pracy „zdarzenie” rozumieć upadek, to zdarzeniu temu będzie brakować cech
wypadku przy pracy, skoro upadek został spowodowany przyczyną wewnętrzną
(atak epilepsji), a nie zewnętrzną (np. poślizgnięcie się). Przyjmując natomiast, że
definiowanym „zdarzeniem” jest fakt śmierci, oceniać z punktu widzenia cech defi-
niowanego pojęcia należy śmierć pracownika. W tym ujęciu przyczyną (zewnętrzną)
śmierci pracownika był upadek ze schodów, a nie atak epilepsji, który z reguły nie
prowadzi do śmierci16.
Pogląd o niepełnej definicji sprawił, że w art. 3 ustawy z 30 października 2002 r.
o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych powrócono do koncepcji urazu lub śmierci jako skutków definiowanego zda-
rzenia. Definicja obowiązująca od 1 stycznia 2003 r. za wypadek przy pracy uważa:
„nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, powodujące uraz lub śmierć, które
nastąpiło w związku z pracą:
1) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykłych czynności
lub poleceń przełożonych,
2) podczas lub w związku z wykonywaniem przez pracownika czynności na rzecz pra-
codawcy, nawet bez polecenia,
3) w czasie pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy, w drodze między sie-
dzibą pracodawcy a miejscem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku
pracy”.
Aktualna definicja nie budzi wątpliwości, że jako wypadek przy pracy definiowane jest
zdarzenie, które będzie przyczyną urazu lub śmierci i które ma być nagłe, spowodo-
wane też przyczyną zewnętrzną i pozostawać w związku z pracą17.
Poprzednia definicja pozwalała natomiast przyjąć, że definiowanym zdarzeniem jest
zdarzenie losowe (choroba, kalectwo lub śmierć), które dla takiej kwalifikacji powinny
być nagłe18, wywołane przyczyną zewnętrzną i mieć związek z pracą (zob. schemat 24).
13 Wyrok z 22 sierpnia 1979 r. (III PR 58/79, niepubl.).

14 Wyrok z 13 lutego 1980 r. (III PZP 1/80, OSPiKA 1980, nr 9, poz. 165, LexisNexis nr 309976).
15 Wyrok z 20 października 1998 r. (I PKN 260/98, OSNAPiUS 1999, nr 22, poz. 720, Lexis
Nexis nr 342859).
16 Te różnice w ujęciu przedmiotu definicji skutkowały różnymi orzeczeniami SN – zob. uchwałę
z 13 stycznia 1977 r. (III PZP 16/76, OSNCP 1977, nr 9, poz. 155, LexisNexis nr 317452), wyrok
z 14 września 1977 r. (III PRN 30/77, LexisNexis nr 367175), wyrok z 24 października 1978 r.
(III URN 26/78, OSNCP 1979, nr 6, poz. 128, LexisNexis nr 303352).
17 Jest to definicja raczej dla potrzeb BHP, a nie ubezpieczenia wypadkowego.
18 W znaczeniu biologicznie nieoczekiwane.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXVIII. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne379
Schemat 24. Różnice między poprzednią a obecną definicją wypadku przy pracy
Przedmiot definicji Cechy przedmiotu definicji zdarzenia

Według nagłe (biologicznie nieoczekiwane)
poprzedniej zdarzenie losowe biotyczne
spowodowane przyczyną zewnętrzną
definicji (choroba, kalectwo, śmierć)
zaszłe w związku z pracą
nagłe (gwałtownie występujące)
zdarzenie fizyczne
Według spowodowane przyczyną zewnętrzną
typu: wybuch metanu, zawale-
aktualnej
nie się muru, zderzenie się zaszłe w związku z pracą
definicji
samochodów, osunięcie ziemi
powodujące uraz lub śmierć
3. POWIĄZANIA MIĘDZY ELEMENTAMI DEFINICJI

Wychodząc z założenia, że celem definicji wypadku przy pracy jest wyselekcjonowanie 569
(dla celów korzystniejszej ochrony) tych szkód na osobie, które mają związek z pracą,
poprzednia definicja zawierała następujące elementy:
1) zdarzenie interpretowane jako doznanie urazu lub śmierci,
2) zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci,
3) związek urazu lub śmierci z pracą.
Powiązania między tymi elementami sprowadzały się do istnienia związku przyczyno-
wego między przyczyną zewnętrzną a urazem lub śmiercią oraz związku między tą
szkodą a pracą, który wyprowadzono ze związku miejscowego i czasowego między
przyczyną zewnętrzną i wykonywaniem czynności wymienionych w definicji (zależ-
ności te ilustruje schemat 25).
Schemat 25. Powiązania między elementami poprzedniej definicji wypadku przy

pracy
zdarzenie*
= wypadek przy pracy
związek przyczynowy związek normatywny
przyczyna zewnętrzna związek miejscowy praca (wykonywanie

(wybuch metanu, uderzenie czynności wymienionych
pioruna itp.) i czasowy lub funkcjonalny w przepisie)
* Przedmiot definicji.

570 W aktualnej definicji elementami pojęcia wypadku przy pracy są:

1) zdarzenie,
2) zewnętrzność przyczyny tego zdarzenia,
3) związek tego zdarzenia z pracą,
4) skutek w postaci urazu lub śmierci.
O ile jednak powiązania między elementami poprzedniej definicji dają się łatwo i lo-
gicznie zestawić, o tyle przy obecnej definicji trudno jest to zrobić. Zgodnie bowiem
z logiką uraz lub śmierć powinny być skutkiem zadziałania przyczyny zewnętrznej na
pracownika, tymczasem w definicji przyczyna zewnętrzna jest powiązana nie z urazem
lub śmiercią, ale ze zdarzeniem, które ma być w związku z pracą i ma spowodować
uraz lub śmierć. Powiązania między elementami nowej definicji są więc bardziej zło-
żone („piętrowe”). Pierwsze powiązanie dotyczy przyczyny zewnętrznej i zdarzenia
nią wywołanego, drugie zachodzi między tym zdarzeniem a pracą, trzecie zaś jest
między zdarzeniem a urazem lub śmiercią. Z definicji nie wynikają natomiast bezpo-
średnie powiązania między urazem (śmiercią) a pracą (zob. schemat 26).
Schemat 26. Powiązania między elementami obecnej definicji wypadku przy pracy
przyczyna zewnętrzna
związek
przyczynowy
związek miejscowy
zdarzenie* typu: i czasowy praca
wybuch gazu, zderzenie, (wykonywanie czynności
wypadek wymienionych w przepisie)
związek
przyczynowy
uraz lub śmierć
* Przedmiot definicji.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXIX
ELEMENTY POJĘCIA WYPADKU

PRZY PRACY
1. NAGŁE ZDARZENIE
Wypadek przy pracy definiowany jest jako nagłe zdarzenie wywołane przyczyną ze-
wnętrzną, które nastąpiło w związku z pracą i spowodowało uraz lub śmierć. Definicja
zawiera więc cztery elementy tego pojęcia, tj. nagłe zdarzenie, przyczynę zewnętrzną,
uraz lub śmierć i wykonywanie pracy.
Element nagłości ma związek z pojmowaniem wypadku jako nieszczęśliwego wyda-
rzenia, nieszczęścia, katastrofy1, co wskazuje na zjawisko gwałtowne i niespodzie-
wane. Dlatego pojęcie „wypadek przy pracy” kojarzono ze zdarzeniem w świecie ze-
wnętrznym o niespodziewanym, gwałtownym (nagłym) działaniu2.
Reminiscencją takiego potocznego rozumienia wypadku przy pracy było pojmowanie
cechy nagłości w kategoriach czasowych i w odniesieniu do przyczyny ze
wnętrznej. Takie rozumienie nagłości i łączenie jej z przyczyną zewnętrzną powodo-
wało odmowę uznania za wypadek przy pracy tych uszkodzeń zdrowia, które do swego
powstania wymagały nieco dłuższego, niemieszczącego się już w potocznym rozu-
mieniu tego słowa, czasu zadziałania przyczyny zewnętrznej.
Z tego względu dość wcześnie w orzecznictwie została sformułowana wska-
zówka interpretacyjna, że nie odbiera zdarzeniu znamienia nagłości działanie
przyczyny zewnętrznej przez okres nieprzekraczający jednego dnia pracy3.
Jednakże mimo rozszerzenia znaczenia określenia „nagły” nadal nie wszystkie do-
znane uszkodzenia zdrowia wywołane działaniem tak rozumianej „nagłej” przyczyny
zewnętrznej mieściły się w definicji wypadku przy pracy 4.
1 Mały słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, Warszawa 1968.

2 „Nagłość” oznacza według Słownika języka polskiego: „w sposób nieoczekiwany, zaskakujący,
niezwykł y, nieoczekiwanie szybki, naraz, wnet, zbyt szybko, raptownie”.
3 Wyrok TUS z 19 wrześn ia 1958 r. (TR III 149/1958, OSPiKA 1960, poz. 64).
4 Na nieracjonalność tej cechy zwracał uwagę W. Szubert, Ubezpieczenie od wypadków przy pracy
w perspektywie rozwojowej, PiP 1950, nr 10, a także W. Dżułyński, Orzecznictwo lekarskie wypadkowe
w chorobach wewnętrznych, Warszawa 1953.
Niezależnie od trudności praktycznych taka interpretacja cechy nagłości była

sprzeczna z literalnym brzmieniem definicji wypadku przy pracy. W definicji tej
była bowiem mowa o „nagłym zdarzeniu wywołanym przyczyną zewnętrzną”, a nie
o „zdarzeniu wywołanym nagłą przyczyną zewnętrzną”. Zgodnie więc z literalnym
brzmieniem definicji cechę nagłości należało odnosić nie do przyczyny zewnętrznej,
ale do zdarzenia tą przyczyną wywołanego, czyli do choroby, urazu, kalectwa lub
śmierci ubezpieczonego5. Te zdarzenia, jeśli są nagłe, to tylko w znaczeniu – nieoczeki-
wane, niespodziewane biologicznie.
W ujęciu obecnej definicji wypadku przy pracy nagłość również odnosi się do
zdarzenia, tyle że nie może ono już być interpretowane jako zdarzenie losowe,
tj. fakt doznania uszkodzenia zdrowia lub życia, ale jako zjawisko świata zewnętrz-
nego (wybuch gazu, pożar, osunięcie ziemi, katastrofa samolotu, zawalenie się bu-
dynku itp.), będące przyczyną urazu lub śmierci. Tego typu zdarzenia mogą być oce-
niane w kategoriach czasowych. Oznacza to jednak powrót do problemów związanych
z przyjęciem czasowego kryterium cechy nagłości.
Należy jednak zauważyć, że cecha nagłości nie jest niezbędnym elementem definiowa-
nego pojęcia. Jeśli pojęcie wypadku przy pracy ma służyć wydzieleniu tych szkód na
osobie, które mają związek z pracą, to nie powinno być ważne, jak długo działała przy-
czyna zewnętrzna urazu lub śmierci. Przyczyna zewnętrzna ma natomiast spowo-
dować (nagły)6 uraz lub śmierć. Niestety, źle napisana definicja wypadku przy pracy
sprawia, że Sąd Najwyższy wraca do dawno skrytykowanej koncepcji 8-godzinnego
czasu działania przyczyny zewnętrznej7, zamiast próbować dostosować tę definicję do
założeń teoretycznych i konstrukcji prawnych występujących w ubezpieczeniu spo-
łecznym.
Wbrew powszechnym poglądom nagłość zdarzenia (tu: czas działania przyczyny ze-
wnętrznej) nie jest też potrzebna jako kryterium rozróżniania pojęć „wypadek przy
pracy” i „choroba zawodowa”. Tym kryterium jest charakter związku urazu lub śmierci
z pracą8.
5 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze do pracy lub z pracy, Warszawa 1972, s. 18–26.
Również T. Zieliński (Prawo pracy. Zarys systemu, Warszawa–Kraków 1986, s. 26) uważa, że przez
zdarzenie nagłe w ujęciu definicji wypadku przy pracy należy rozumieć niespodziewane doznanie
przez człowieka urazu cielesnego, a nie zaskakujące działanie samej przyczyny urazu, chociaż naj-
częściej nagły uraz jest spowodowany nagłą przyczyną. Niemniej jednak w wyroku z 30 czerwca
1999 r. (II UK 24/99, niepubl.) Sąd Najwyższy stwierdził, że zdarzenie stanowiące przyczynę wy-
padku przy pracy posiada cechę nagłości tylko wtedy, gdy przebiega w czasie nie dłuższym niż
trwanie dnia pracy.
6 Biologicznie nieoczekiwany.
7 Tak SN w wyrokach z 4 października 2006 r., II UK 40/06, i z 5 października 2012 r., I UK
197/12, jakkolwiek w tym drugim wyroku raczej chodziło nie o czas działania przyczyny zewnętrznej
ani o czas ujawnienia się skutków, bo dawno już przyjęto, że nie trzeba umrzeć w dniu, kiedy zadzia-
łała przyczyna zewnętrzna, ale o problem, czy pogorszenie się stanu zdrowia w wyniku zadziałania
przyczyny zewnętrznej może być wypadkiem przy pracy (tu w wyniku podniesienia ciężaru pogor-
szył się stan chorego oka).
8 Przy chorobie zawodowej sama praca (jej rodzaj i charakter) jest przyczyną zewnętrzną do-
znanego uszkodzenia zdrowia, a nie przewlekły czas działania przyczyny [pielęgniarka na oddziale
zakaźnym może zarazić się żółtaczką (choroba zawodowa) już po jednorazowym zetknięciu się z za-
każoną krwią].
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXIX. Elementy pojęcia wypadku przy pracy383
2. PRZYCZYNA ZEWNĘTRZNA
2.1. Zewnętrzność przyczyny urazu lub śmierci a zewnętrzność
przyczyny zdarzenia
Dotychczasowa definicja wypadku przy pracy wymagała, aby przyczyna ze- 571
wnętrzna spowodowała definiowane „zdarzenie”. Sformułowanie definicji umoż-
liwiało utożsamianie „zdarzenia” ze zdarzeniem losowym, tj. z doznanym przez pra-
cownika uszkodzeniem zdrowia lub śmiercią9. Taka interpretacja definicji sprowadzała
się do uznania wypadku przy pracy, jeśli doszło (nagle) do zachorowania, kalectwa lub
śmierci pracownika, spowodowanych zadziałaniem przyczyny zewnętrznej w okreś
lonych okolicznościach.
Definicja wypadku przy pracy zawarta w art. 3 ustawy wypadkowej z 2002 r. 572
wymaga, aby przyczyną zewnętrzną było wywołane zdarzenie powodujące
uraz lub śmierć ubezpieczonego. W ujęciu nowej definicji wypadku przy pracy przy-
czyna zewnętrzna jest przyczyną zdarzenia, a dopiero to zdarzenie jest przyczyną (ze-
wnętrzną) szkody na osobie.
Ustawa wymaga zatem powiązań: przyczyna zewnętrzna → zdarzenie → uraz lub
śmierć oraz zdarzenie → praca, co oznacza konieczność ustalenia:
1) przyczyny zewnętrznej zdarzenia (tj. przyczyny pożaru, zawalenia się rusztowania,
katastrofy samolotu, upadku windy, osunięcia się ziemi),
2) związku między takim zdarzeniem a urazem lub śmiercią,
3) związku tego zdarzenia z pracą.
Wymóg definicji, aby zdarzenie wywołujące uraz lub śmierć zostało spowodowane
przyczyną zewnętrzną, wskazuje, że definicja wypadku przy pracy ma spełniać za-
dania z zakresu bezpieczeństwa pracy, gdyż tylko z tego punktu widzenia jest ważne,
dlaczego (z jakiej przyczyny) doszło do „zdarzenia” (np. wybuchu gazu), które spowo-
dowało uraz lub śmierć.
Znalezienie tej przyczyny nie ma jednak żadnego znaczenia z punktu widzenia ochrony
z tytułu wypadku przy pracy. Istotne jest, aby uraz lub śmierć zostały spowodowane
zdarzeniem zewnętrznym (wybuch gazu) w stosunku do osoby ubezpieczonego.
Nie do przyjęcia jest natomiast sytuacja, w której nieustalenie przyczyny zdarzenia
(np. pożaru, zawalenia się rusztowania, osunięcia ziemi) skutkowałoby nieuznaniem,
że doszło do wypadku przy pracy. Przyczynę katastrofy lotniczej można ustalać kilka
lat, ale dla ochrony ubezpieczeniowej ważna jest jednak przyczyna śmierci pilota, którą
jest katastrofa samolotu.
Należy zatem pominąć powiązanie: przyczyna zewnętrzna – zdarzenie10, pozosta-
wiając ten związek specjalistom od bezpieczeństwa i higieny pracy, a dla celów ubez-
pieczenia społecznego rozpatrywać powiązania: zdarzenie11 – uraz lub śmierć oraz
zdarzenie – praca (okoliczności wymienione w pkt 1–3 definicji).
9 Ta definicja ma zastosowanie do oceny wypadku w drodze do pracy lub z pracy.

10 Np. spięcie elektryczne – wybuch pożaru; urwanie się liny – upadek windy; silny wiatr – zawa-
lenie się rusztowania.
11 Rozumiane jako zadziałanie przyczyny zewnętrznej.
Inaczej mówiąc, ustawowa definicja wypadku przy pracy będzie mogła być stosowana
do celów ubezpieczeniowych, jeśli wypadek przy pracy będzie się interpretować jako
„zdarzenie oznaczające doznanie urazu lub śmierć ubezpieczonego spowodowane za-
działaniem przyczyny zewnętrznej, które nastąpiło w związku z pracą”. Mamy wów-
czas do czynienia z powiązaniem trzech elementów, tj. pracy, przyczyny zewnętrznej
i urazu lub śmierci12.
Powyższe rozumienie ustawowej definicji sprawi, że dotychczasowe orzecznictwo Sądu
Najwyższego będzie nadal13 przydatne, ponieważ interpretowało ono dotychczasową
(też nieidealną) definicję zgodnie z zasadami logiki i istotą definiowanego pojęcia.
2.2. Pojmowanie przyczyny zewnętrznej w orzecznictwie Sądu

Najwyższego
573 Zewnętrzny charakter przyczyny szkody na osobie (choroby14, kalectwa, śmierci)
oznacza, że ich przyczyna nie może tkwić w organizmie poszkodowanego
(wynikać z właściwości tego organizmu).
W uchwale składu 7 sędziów z 11 lutego 1963 r. (III PO 15/62)15 Sąd Najwyższy
przyjął, że przyczyną sprawczą (zewnętrzną) doznanego wypadku przy pracy
może być każdy czynnik zewnętrzny zdolny wywołać w istniejących warunkach
szkodliwe skutki na osobie ubezpieczonego. W szczególności, zgodnie z linią repre-
zentowaną w orzecznictwie, przyczyną zewnętrzną może być zjawisko natury mecha-
nicznej (uderzenie, zgniecenie, przecięcie), chemicznej czy termicznej. W tym zna-
czeniu przyczyną zewnętrzną może być także czynność samego poszkodowanego
(np. jego potknięcie się i upadek nawet na gładkiej nawierzchni)16. Przyczyną ze-
wnętrzną może być też atak innego człowieka lub zwierzęcia17.
574 Przyczyną zewnętrzną wypadku przy pracy może być także brak dostatecznego nad
zoru ze strony kierownika, m.in. w postaci dopuszczenia do pracy pracownika dotknię-
tego schorzeniem samoistnym, które w danym dniu czyniło go niezdolnym do pracy18,
albo bez aktualnego orzeczenia lekarskiego o zdolności do wykonywania danej pracy19.
12 Cecha nagłości jest całkiem zbędna. Nie służy ona też do odróżnienia wypadku od choroby
zawodowej, ponieważ kryterium podziału jest charakter związku z pracą.

13 Niezbędne będzie jednak postawienie tezy, że sformułowanie nowej definicji służy bardziej
do celów bhp niż ubezpieczenia społecznego.

14 Nowa definicja uwzględnia tylko uraz i śmierć, co oznacza, że zakażenie żółtaczką lub wi-
rusem HIV nie będzie już mogło być uznane za wypadek przy pracy, jeśli będzie dotyczyło kierowcy
karetki pogotowia, a nie pielęgniarki z oddziału zakaźnego.
16 Wyrok z 16 czerwc a 1980 r. (III PR 33/80, SP 1980, nr 12, poz. 29).
17 W wyroku z 16 lutego 2000 r. (II UKN 425/99, OSNAPiUS 2001, nr 16, poz. 521, LexisNexis
nr 346163) za wypadek przy pracy uznano zachorowanie na boreliozę w wyniku ukąszenia przez
kleszcza. Obecnie będzie możliwe uznanie takiego ukąszenia za wypadek w drodze do pracy lub
z pracy.
18 Wyrok z 9 grudnia 1977 r. (III PRN 49/77, OSPiKA 1979, nr 3, poz. 48, LexisNexis nr 317454).
19 Wyroki SN: z 16 kwietn ia 1997 r. (II UKN 66/97, OSNAPiUS 1998, nr 2, poz. 53, LexisNexis
nr 325523) oraz z 17 listopada 2000 r. (II UKN 49/00, OSNAPiUS 2002, nr 11, poz. 275, LexisNexis
nr 355172).
www.lexisnexis.pl
Uznawaną przez orzecznictwo przyczyną zewnętrzną jest fakt nieudzielenia pomocy

lekarskiej pracownikowi20. Jeżeli brak pomocy doprowadzi do śmierci pracownika,
to śmierć będzie wypadkiem przy pracy.
Za przyczynę zewnętrzną uznano też nadmierny wysiłek pracownika, wynikający ze
złej organizacji pracy doprowadzającej do nadmiernego przeciążenia pracą i przemę-
czenia pracownika, a także zdeterminowany szczególnymi warunkami wykonywania
pracy i jej rodzajem, jeżeli stał się istotną i współdziałającą przyczyną wypadku21.
Nadmierny wysiłek pracownika musi jednak wynikać z zakłócenia przebiegu procesu
pracy, a nie z cech osobniczych pracownika.
Sama praca (normalne warunki jej wykonywania)22 nie może stanowić przyczyny ze-
wnętrznej w rozumieniu definicji wypadku przy pracy. Jest nią dopiero określona nad-
zwyczajna sytuacja związana z tą pracą, doprowadzająca do nadmiernego wysiłku.
Nadmierny wysiłek musi więc wynikać z niezwykłości oddziaływania czynnika ze-
wnętrznego (pracy) i musi być skutkiem zakłócenia procesu pracy23.
Orzecznictwo Sądu Najwyższego skłania do stwierdzenia, że przyczyna ze-
wnętrzna wypadku przy pracy musi mieć charakter obiektywnego zagrożenia
zdrowia i życia pracownika i być jednocześnie zakłóceniem procesu pracy.
Wymóg zewnętrzności przyczyny wypadku przy pracy nie oznacza jednak, że ma ona
być wyłączną przyczyną doprowadzającą bezpośrednio do urazu lub śmierci pracow-
nika. Zgodnie z przyjętą linią orzecznictwa do uznania wypadku przy pracy wystar-
czyło, że jej działanie miało choćby tylko pośredni wpływ na skutek, że wzmogło nasi-
lenie dolegliwości natury wewnętrznej. Inaczej mówiąc, przyczyna zewnętrzna,
w wykładni Sądu Najwyższego, występowała, jeżeli zostało w sposób przekonujący
stwierdzone, że w konkretnych okolicznościach pogorszenie istniejącej choroby nastą-
piło w wyniku działania przyczyny zewnętrznej i że to pogorszenie jest istotne24.
Charakteru zewnętrzności nie odbierze przyczynie zdarzenia okoliczność, że wystą- 575
piła ona w wyniku zawinionego działania poszkodowanego, że została przez niego
„sprowokowana”, „zawiniona”. Pracownik może np. rzucić niedopałek papierosa i spo-
wodować pożar, w wyniku którego dozna poparzenia, niezręczny ruch może spowo-
dować skaleczenie ręki przez maszynę lub złamanie nogi na skutek upadku. Zawsze
jednak uszkodzenie ciała będzie wynikiem bezpośredniego działania przyczyny ze-
wnętrznej (ogień, maszyna, upadek). Przyczyna zewnętrzna szkody na osobie ma
bowiem byt (charakter) obiektywny. Inaczej mówiąc, przy ocenie zewnętrzności
20 Wyroki SN z 21 lipca 1977 r. (OSNCP 1978, nr 3, poz. 54, Lexis Nexis nr 312859) oraz
z 22 stycznia 1999 r. (II UKN 443/98, OSNAPiUS 2000, nr 6, poz. 237, LexisNexis nr 334328).
21 Postanowienie SN z 13 stycznia 1977 r. (III PZP 15/76, PiZS 1978, nr 1, s. 44, Lexis Nexis
nr 317453); uchwała SN z 19 maja 1980 r. (III PZP 5/80, OSNCP 1980, nr 12, poz. 228, LexisNexis
nr 303534); wyrok SN z 1 grudnia 2000 r. (II UKN 107/00, OSNAPiUS 2002, nr 14, poz. 342, Lexis
Nexis nr 353037); wyrok SN z 19 czerwca 2001 r. (II UKN 417/00, OSNP 2003, nr 5, poz. 134, Lexis
Nexis nr 359234).
22 Przy założeniu, że „normalne” znaczy „prawidłowe”.
23 W pewnych sytuacjach przyczyną wypadku przy pracy może być nawet normalna praca nie-
pełnosprawnego pracownika, która – w niesprzyjających okolicznościach – powodowała nadmierne

obciążenie jego organizmu (wyrok SN z 24 listopada 2010 r., I UK 181/10, LexisNexis nr 2578103).
24 Wyrok TUS z 16 stycznia 1961 r. (IV NT 2/1960, PiP 1961, nr 11).
przyczyny urazu lub śmierci czynnik woli i świadomości poszkodowanego pracownika

nie odgrywa żadnej roli25 i zachowanie się poszkodowanego nie odbierze przy
czynie charakteru zewnętrzności i nie wpłynie na kwalifikację prawną zdarzenia
jako wypadku przy pracy. Nie oznacza to jednak, że zachowanie się poszkodowanego
pozostaje całkowicie bez znaczenia i nie odgrywa żadnej roli w ubezpieczeniach spo-
łecznych. Wina poszkodowanego, mimo że nie wywiera wpływu na prawny byt po-
jęcia wypadku przy pracy (nie decyduje o kwalifikacji prawnej), wpływa jednak na
prawo do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy26.
3. WYKONYWANIE PRACY
576 Trzecim elementem pojęcia wypadku przy pracy jest wykonywanie pracy.
W ujęciu definicji wypadku przy pracy pracownik wykonuje pracę, jeżeli:
1) wykonuje swoje zwykłe czynności lub polecenia przełożonego,
2) wykonuje czynności na rzecz pracodawcy, nawet bez polecenia,
3) pozostaje w dyspozycji pracodawcy w drodze między siedzibą pracodawcy a miej-
scem wykonywania obowiązku wynikającego ze stosunku pracy.
577 Zakres zwykł ych czynności pracownika wynika z jego umowy o pracę. Orzecznictwo
sądowe znacznie jednak rozszerzyło zakres pojęcia „zwykłe czynności”, obejmując nim
w zasadzie wszystkie czynności pracownika wykonywane w miejscu pracy27
i w czasie godzin pracy28, które służą wykonywaniu pracy.
Zgodnie z powyższym pracownik wykonuje swoje zwykłe czynności w rozumieniu de-
finicji wypadku przy pracy także wtedy, gdy przerwał pracę na przykład w celu zje-
dzenia śniadania, umycia rąk lub krótkiego odpoczynku. Doznanie urazu podczas ta-
kiej przerwy będzie wypadkiem przy pracy29. Przerwa w wykonywaniu zwykłych
czynności powinna być jednak usprawiedliwiona albo przepisami, albo zgodą przeło-
żonego, jakkolwiek Sąd Najwyższy dopuszcza tu wyjątki30.
578 Wykonując swoje obowiązki (zwykłe czynności), pracownik ma działać zgodnie
z poleceniami przełożonego. Rozróżnienie zatem w przypisie „zwykłych czyn-
ności” i „poleceń przełożonych” oznacza, że mowa o poleceniach innych, wychodzą
cych poza zakres zwykł ych czynności pracownika. Do takich należą polecenia wy-
25 W wyroku z 8 listopada 2012 r. (II PK 80/12, LexisNexis nr 4943219) Sąd Najwyższy uznał za
wypadek przy pracy doznanie urazu w wyniku bójki między pracownikami w miejscu i czasie pracy.
26 Zob. rozdział XXXIV.
27 „Miejsce wykonywania pracy” jest pojęciem szerszym niż „teren zakładu pracy”.
28 Czasem pracy jest także praca po godzinach regulaminowych, wykonywana przy braku
sprzeciwu przełożonego (por. wyrok SN z 14 maja 1998 r., I PKN 122/98, OSNAPiUS 1999, nr 10,
29 Np. wyrok SN z 13 lipca 1964 r. (III PU 7/64, OSNCP 1965, nr 7–8, poz. 117, Lexis Nexis
nr 314969); orzeczenie SN z 22 sierpnia 1979 r. (III PR 58/79, SP 1980, nr 1, PiZS 1980, nr 10);
wyrok SN z 23 wrześ nia 1999 r. (II UKN 130/99, OSNAPiUS 2001, nr 3, poz. 76, Lexis Nexis
nr 348615); wyrok SN z 30 listopada 1999 r. (II UKN 218/99, OSNAPiUS 2001, nr 6, poz. 203, Lexis
Nexis nr 350000).
30 Za wypadek przy pracy uznano uraz doznany podczas samowolnego udania się do sklepu
w celu zakupu napoju przez pracownika, który, pracując na nasłonecznionej powierzchni, poczuł prag
nienie (powołany wyżej wyrok SN z 30 listopada 1999 r., II UKN 218/99).
www.lexisnexis.pl
dawane na podstawie art. 42 § 4 k.p., a także polecenia spoza sfery spraw służbowych.
Zgodnie z powyższym w wyroku z 11 lutego 1999 r. (II UKN 465/98)31 Sąd Najwyższy
uznał, że ochronie z tytułu wypadku przy pracy podlega pracownik przy wykonywaniu
wszystkich poleceń bezpośredniego przełożonego, które są wydawane w interesie pra-
codawcy, nawet jeśli wykraczają poza granice zakreślone umową o pracę oraz art. 42
§ 4 k.p.32.
Powyższe orzeczenia są zgodne z zasadą, że pracownik powinien odmówić wykonania
tylko polecenia sprzecznego z prawem karnym. Pozostałe polecenia wykraczające poza
umowę o pracę lub Kodeks pracy może33 wykonać bez konieczności ustalania ich
związku ze swoimi obowiązkami.
Ochronie na podstawie przesłanki „wykonywania czynności na rzecz praco 579
dawcy” podlegają czynności, które pracownik podjął z włas nej inicjatywy,
a więc bez wiedzy pracodawcy 34. Podjęcie działania ma nastąpić w celu wykonania
czynności leżącej w bezpośrednim i konkretnym interesie zakładu pracy 35. Zdaniem
Sądu Najwyższego czynności podejmowane przez pracownika w interesie (na rzecz)
pracodawcy muszą się ograniczać do wykonywania ich „za pracodawcę”, a więc po-
legać na zachowaniach, które pracodawca podjąłby sam, realizując swój interes36.
Dla oceny przesłanki istotna jest kwestia, z czyjego punktu widzenia powinien być oce-
niany „interes pracodawcy”. Jak się wydaje, w tej kwestii nastąpiła pewna ewolucja
poglądów Sądu Najwyższego: od poglądu, że dla uznania, iż czynność była podjęta
w interesie pracodawcy, wystarczy subiektywne przekonanie pracownika, że działa na
rzecz lub w interesie pracodawcy 37, do poglądu, że oceny należy dokonać z punktu
widzenia pracodawcy 38. Istotnym ograniczeniem treści tej przesłanki jest wskazanie
przez Sąd Najwyższy, że samorzutnie podejmowane przez pracownika działania muszą
leżeć w zakresie jego obowiązków39.
Wykonywanie czynności na rzecz (w interesie) pracodawcy nawet bez polecenia, jako
przesłanka uznawania związku z pracą, obejmuje czynności podejmowane przez pra-
cownika w miejscu i w czasie pracy, jak również poza miejscem i czasem pracy.

32 W sprawie zakończonej wyrokiem z 29 października 1998 r. (II UKN 275/98, OSNAPiUS
1999, nr 23, poz. 754, LexisNexis nr 342961) Sąd Najwyższy uznał za wypadek przy pracy skale-
czenie szlifierką doznane podczas wykonywania przez pracownika polecenia wykonania w czasie
pracy ogrodzenia na terenie prywatnej posesji dyrektora zakładu pracy.
33 Jak się wydaje, odmowa wykonania takiego polecenia nie może stanowić podstawy do roz-
wiązania umowy o pracę w trybie dyscyplinarnym (art. 52 k.p.).

34 Wyrok SN z 21 października 1998 r. (II UKN 264/98, OSNAPiUS 1999, nr 22, poz. 728, Lexis
Nexis nr 333454).
35 Wyrok TUS z 17 maja 1963 r. (III TR 1506/62, niepubl.).
36 Wyrok z 29 maja 2001 r. (II UKN 374/00, OSNP 2003, nr 4, poz. 104, LexisNexis nr 355012).
37 Np. wyrok SN z 18 sierpn ia 1999 r. (II UKN 86/90, OSNAPiUS 2001, nr 1, poz. 20).
38 Wyrok SN z 2 października 2009 r. (II PK 108/09, Lexis Nexis nr 2138797). W sprawie pra-
cownik samorzutnie dokonał demontażu konstrukcji stalowej, który to demontaż pracodawca zlecił
wyspecjalizowanej firmie. Zdaniem Sądu pracownik działał wbrew interesowi pracodawcy.
39 Wyrok SN, jw.
580 Jako wykonywanie pracy traktowana jest też czynność przemieszczania się
między siedzibą zakładu pracy a miejscem wykonywania pracy40.
Regulacja ta ma uzasadnienie w fakcie pozostawania pracownika podczas przemiesz-
czania się w dyspozycji pracodawcy. Pracownik, wykonując czynność przemieszczania
się, pozostaje niewątpliwie wyłącznie w sferze interesów pracodawcy, podczas gdy od-
bywanie drogi do pracy lub z pracy to czynność, która polega na „przenoszeniu się” ze
sfery spraw służbowych do sfery spraw prywatnych.
4. SKUTEK W POSTACI URAZU LUB ŚMIERCI

581 Aktualna definicja rozstrzygnęła niejako sporną kwestię, czy poprzednia definicja wy-
padku przy pracy definiowała zdarzenie losowe (chorobę, kalectwo, śmierć) z punktu
widzenia posiadania cech wskazanych w definicji, czy była definicją zdarzenia fizycz-
nego, nieuwzględniającą szkody na osobie. Zamieszczenie w obecnej definicji wymogu
skutku w postaci urazu lub śmierci rozstrzyga tę kwestię, ale nie kończy dyskusji.
582 Uraz lub śmierć to czwarty element pojęcia wypadku przy pracy, o który zo-
stała uzupełniona definicja tego pojęcia. Uzupełnienie definicji wypadku przy
pracy o „czwarty element”, czyli skutek w postaci urazu lub śmierci, z jednej strony
zmieniło przedmiot definicji, czyniąc nim zdarzenie (fizyczne), które ma mieć okreś
lone cechy 41, a z drugiej – ograniczyło zakres ochrony tylko do urazu fizycznego lub
śmierci. Uraz jest bowiem definiowany przez ustawę jako uszkodzenie tkanki ciała lub
narządów wskutek zadziałania czynnika zewnętrznego42.
583 W tej sytuacji kwalifikacji prawnej „wypadek przy pracy” nie będzie mógł otrzymać
uraz psychiczny, a także zawał serca spowodowany czynnikami występującymi w śro-
dowisku pracy (strach, szykany, nadmierny wysiłek itp.).
Kwalifikacji wypadku przy pracy nie będzie już można nadać zachorowaniu na żół-
taczkę43), boreliozę44, a także białaczkę (w wyniku awarii reaktora45). Nowa defi-
nicja ogranicza zatem zakres uszkodzeń zdrowia, które mogą być zakwalifikowane
jako wypadek przy pracy.
40 Szkody na osobie doznane w wyniku np. wypadków komunikacyjnych przez listonoszy, le-
karzy odbywających wizyty domowe, pracowników administracji domów mieszkalnych i inne osoby,
które pracują „w terenie”, muszą zatem być kwalifikowane jako wypadki przy pracy.
41 Ma być nagłe, spowodowane przyczyną zewnętrzną i powodować uraz lub śmierć.
42 Urazem będzie zatem siniak, zadrapanie, przecięcie, zmiażdżenie oraz podobne działania
uszkadzające fizycznie strukturę materii, także wewnątrz organizmu ludzkiego.

43 Na którą zachorowała sprzątaczka, kalecząc się rozbitą ampułką z zakażoną krwią. W wy-
niku skaleczenia (zdarzenie) nastąpiłoby przecięcie tkanki (uraz). Zachorowanie na żółtaczkę nie
mieści się jednak w określeniu urazu. Sprzątaczka mogłaby jedynie otrzymać 100% zasiłku chorobo-
wego przez czas niezdolności do pracy z powodu skaleczenia ręki (wypadek przy pracy).
44 Jest ona skutkiem ukąszenia (zdarzenie) przez kleszcza (przyczyna zewnętrzna), ale w defi-
nicji mieści się tylko sama rana po kleszczu (uraz).

45 Warunkom definicji sprosta tylko śmierć pracownika. Uznanie białaczki za chorobę zawo-
dową będzie możliwe tylko w odniesieniu do osób zatrudnionych przy obsłudze reaktora. Białaczka
w wyniku gwałtownego napromieniowania innych pracowników niż obsługa reaktora spełniała wa-
runki wypadku przy pracy według poprzedniej definicji.
www.lexisnexis.pl
Powyższe pozostaje w pewnej niezgodzie z założeniem, że definicja wypadku przy 584

pracy do celów ubezpieczenia społecznego powinna wskazywać na cechy doznanej
szkody na osobie, które świadczą o związku tej szkody z pracą bez względu na jej ro-
dzaj czy zakres.
5. POWIĄZANIA MIĘDZY ELEMENTAMI POJĘCIA WYPADKU

PRZY PRACY
5.1. Charakter związku z pracą
Omówione elementy pojęcia wypadku przy pracy zadecydują o takiej kwalifikacji
prawnej, jeżeli przyczyna zewnętrzna będzie w związku przyczynowo-skutkowym
z urazem lub śmiercią i będzie pozostawać w związku z wykonywaną pracą. Wtedy do-
znany uraz lub śmierć ubezpieczonego będą pozostawać w związku z pracą.
Związek z pracą to differentia specifica pojęcia „wypadek przy pracy”. Cecha 585
ta odróżnia zdarzenia określane jako „wypadek przy pracy” od zdarzeń kwalifi-
kowanych także jako „wypadek”, ale zaszłych przy wykonywaniu czynności innego
rodzaju (np. podróży służbowej lub drogi do pracy). O ile więc cecha zewnętrzności
przyczyny uzasadnia pierwszy człon terminu „wypadek przy pracy”, o tyle warunek
związku z pracą, wskazując na powiązanie z pracą danego zdarzenia, uzasadnia drugi
człon tej nazwy.
Biorąc pod uwagę możliwy rodzaj powiązań między doznaną szkodą na osobie (urazem
lub śmiercią) a wykonywaną pracą, omawiane szkody możemy podzielić na trzy grupy:
1) będące niejako normalnym (koniecznym) następstwem wykonywanej pracy, któ-
rych przyczyny są elementem składowym danego rodzaju pracy,
2) pozostające z czynnościami pracownika w związku przyczynowym przypadkowym
(możliwe, ale niekonieczne),
3) takie, których przyczyna nie pozostaje w przyczynowym powiązaniu z pracą okreś
lonego rodzaju, a jedynie w związku miejscowym lub czasowym.
Szkody na zdrowiu z pierwszej grupy zostały przez nasze prawo nazwane chorobami
zawodowymi. Jako wypadki przy pracy mogłyby więc być zakwalifikowane tylko
uszkodzenia zdrowia zaliczane do grupy drugiej i trzeciej. O tym, czy w pojęciu tym
będą się mieściły jedynie zdarzenia losowe grupy drugiej, czy także trzeciej, decyduje
ustawowa definicja wypadku przy pracy.
Definicja wypadku w zatrudnieniu sformułowana w art. 36 dekretu z 25 czerwca 586
1954 r. o powszechnym zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin
wyraźnie obejmowała swym zakresem szkody na osobie zarówno z grupy drugiej, jak
i trzeciej. Zgodnie z tą definicją za wypadek w zatrudnieniu uważało się nagłe zda-
rzenie spowodowane przyczyną zewnętrzną, które zaszło w związku z zatrudnieniem,
przy czym w ust. 2 art. 36 ustawodawca wyjaśniał, że związek z zatrudnieniem zacho-
dził wówczas, gdy przyczyna zewnętrzna zadziałała podczas i w czasie wymienionych
czynności.
Następne definicje wypadku w zatrudnieniu i wypadku przy pracy sformułowane
przez ustawy z 3 stycznia 1968 r. o świadczeniach pieniężnych przysługujących
w razie wypadków przy pracy i z 12 czerwca 1975 r. o świadczeniach z tytułu wy-

padków przy pracy i chorób zawodowych nie zawierały już tego wyjaśn ienia, ale nie
dawały też podstaw do uznania, że nastąpiła zmiana koncepcji. Wypadek w zatrud-
nieniu, a później wypadek przy pracy były bowiem definiowane jako nagłe zdarzenie
wywołane przyczyną zewnętrzną, które nastąpiło w związku z zatrudnieniem
(z pracą) podczas wykonywania przez pracownika czynności enumeratywnie wy-
mienionych w ustawie.
Definicja wypadku przy pracy zawarta w ustawie wypadkowej z 30 października
2002 r. również wymaga, aby wywołane przyczyną zewnętrzną zdarzenie nastąpiło
w związku z pracą.
W poprzedniej jednak definicji związek zdarzenia z pracą oznaczał związek zachoro-
wania, urazu lub śmierci z pracą. Związek ten zachodził, jeśli przyczyna zewnętrzna
zadziałała w okolicznościach wykonywania pracy.
Biorąc pod uwagę, że obecnie definiowanym zdarzeniem jest nie uraz lub śmierć, ale
inne zdarzenie46, to mowa jest o powiązaniu tego innego zdarzenia z pracą. Związek
urazu z pracą nie wynika z definicji. Należy jednak przyjąć, że jeśli zdarzenie będzie
w związku z pracą (tzn. zajdzie w okolicznościach wymienionych w definicji), to wów-
czas uraz i śmierć będą w związku z pracą.
W kwestii związku przyczyny z pracą nie zaszły więc istotne zmiany, co pozwoli na
zachowanie w tym względzie całego dorobku orzecznictwa Sądu Najwyższego i lite-
ratury, ukształtowanego przez ostatnie 30 lat, uznającego, że sprowadza się on do
miejscowego i czasowego powiązania przyczyny zewnętrznej urazu lub śmierci
z pracą47.
587 W ujęciu art. 3 ustawy wypadkowej w związku z pracą ma pozostawać zdarzenie
powodujące uraz lub śmierć. „Związek z pracą” oznacza miejscowe i czasowe lub
funkcjonalne powiązanie zdarzenia z wykonywaniem ubezpieczonej czynności (pracy).
Zdarzenie to musi zatem wystąpić w miejscu i czasie („podczas”) wykonywania ubezpie-
czonej czynności (nawet poza zakładem pracy) albo w innych okolicznościach, ale wska-
zujących na jego związek z czynnościami (obowiązkami) pracownika. Oznacza to, że
wystąpienie zdarzenia w okolicznościach wyliczonych w pkt 1–3 art. 3 ust. 1 ustawy wy-
padkowej jest warunkiem koniecznym i wystarczającym do uznania związku zdarzenia
z pracą, a tym samym do uznania wypadku przy pracy. Zatem zdarzenie jako przyczyna
urazu lub śmierci może, ale nie musi pozostawać w związku przyczynowym48 z pracą.
46 Tzn. cechy wymienione w definicji dotyczą zdarzenia, a nie urazu (śmierci).

47 Wcześniejszy pogląd o przyczynowym charakterze tego związku został zakwestionowany, po-
czątkowo w literaturze (zob. I. Jędrasik-Jankowska, Wypadek w drodze…). Później również orzecz-
nictwo zaczęło skłaniać się ku poglądowi, że: „związek wypadku z pracą […] nie musi polegać na
istnieniu adekwatnego związku przyjętego w art. 361 § 1 k.c., tzn. aby wypadek stanowił normalne
następstwo wykonywania zwykł ych czynności” (wyrok SN z marca 1976 r., III PRN 9/76, SP 1979,
nr 6, s. 13). Ponadto w wyroku SN z 27 lutego 1979 r. (III PR 16/78, SP 1979, nr 7–8) stwierdzono, iż:
„nic nie upoważnia do wniosku, że związek zdarzenia z pracą musi mieć charakter związku przyczy-
nowego w tym sensie, że wykonywanie pracy stanowi przyczynę wypadku. Wystarczy, jeżeli jest to
związek czasowy lub miejscowy”.
48 W związku przyczynowym z pracą byłoby np. porażenie elektryka prądem lub kopnięcie sta-
jennego przez konia.
www.lexisnexis.pl
Przyczyna zewnętrzna może być całkiem obca rodzajowi i charakterowi pracy49, ale
musi zadziałać w miejscu i czasie pracy50.
Cały problem związku z pracą sprowadza się więc do ustalenia, że w momencie zadzia-
łania przyczyny urazu lub śmierci – tj. zdarzenia wywołanego przyczyną zewnętrzną
– pracownik wykonywał pracę, czyli czynności enumeratywnie wymienione w pkt 1–3
definicji wypadku przy pracy. To wystarczy do nadania zdarzeniu (wywołanemu przy-
czyną zewnętrzną) powodującemu uraz lub śmierć kwalifikacji prawnej wypadku przy
pracy. Jeśli jednak zdarzenie powodujące uraz albo śmierć wystąpiło poza miejscem
i czasem wykonywania wymienionych czynności, wówczas niezbędne będzie stwier-
dzenie funkcjonalnego powiązania z pracą51.
Ujęcie związku z pracą jako miejscowe i czasowe powiązanie przyczyny urazu lub 588
śmierci z pracą pozwala na przyjęcie związku z pracą także wówczas, gdy przyczyna
urazu lub śmierci nie pozostaje w związku przyczynowym z wykonywaniem wymie-
nionych czynności52. Oznacza to znaczne rozszerzenie ochrony także na te zdarzenia,
które są obce procesowi pracy (np. powódź, burza). Przy ustalaniu pojęcia wypadku
przy pracy związek przyczynowy odgrywa zatem rolę jedynie przy ocenie, czy uraz lub
śmierć są skutkiem zdarzenia, które wystąpiło w okolicznościach wykonywania pracy,
czy skutkiem innej przyczyny.
Związek zdarzenia z pracą jest w ujęciu art. 3 ust. 1 ustawy wypadkowej związkiem
z woli ustawodawcy, związkiem, który wykreowały przepisy, zachodzi bowiem w sy-
tuacjach wskazanych w ustawie.
W literaturze związek ten, dla odróżnienia od związku przyczynowego, który jest kate-
gorią przyrodniczą obrazującą wzajemne powiązania między zdarzeniami w świecie
zewnętrznym w relacjach przyczyna – skutek, został nazwany związkiem norma
tywnym53. Nazwa ta ma odzwierciedlać fakt, że ustawodawca zakreślił krąg okolicz-
ności, które uznaje za chronione, kierując się innymi względami, a nie powiązaniami
typu przyczynowo-skutkowego. Te względy to pozostawanie przez pracownika
w chwili zadziałania przyczyny zewnętrznej w kręgu spraw związanych z pracą54, do
których pracownik się zobowiązał w umowie o pracę.
„Krąg spraw związanych z pracą”, „interes pracodawcy” to zatem kryteria, które
decydują o uznaniu związku (czasowego i miejscowego bądź funkcjonalnego) przy-
49 Wypadkiem przy pracy będzie więc np. śmierć spowodowana zastrzeleniem kasjera przez
złodzieja (zob. wyrok SN z 4 czerwca 1997 r., II UKN 164/97, OSNAPiUS 1998, nr 8, poz. 250, Lexis
Nexis nr 327169).
50 Trudno oprzeć się wrażeniu, że ustawodawca, wprowadzając warunek, aby zdarzenie (przy-
czyna urazu lub śmierci) było wywołane przyczyną zewnętrzną, zamierzał ograniczyć krąg zdarzeń
uznanych za wypadki przy pracy (np. brak przyczyny zewnętrznej zdarzenia, jakim jest upadek z wy-
sokości nie pozwoli uznać danego urazu lub śmierci za wypadek przy pracy).
51 Np. pobicie przez kłusownika leśniczego albo urzędnika, który wydał niekorzystną decyzję.
52 Wyrok TUS z 22 marca 1963 r. (II TR 1929/61, niepubl.), a także wyrok SN z 11 sierp nia
1978 r. (II PRN 25/78, OSNCP 1979, nr 3, poz. 57) dotyczący pobicia pracownika.
53 Zob. I. JędrasikJankowska, Wypadek w drodze… Pojęciem tym posługuje się też Sąd Naj-
wyższy − zob. np. wyrok z 4 czerwca 1997 r. (II UKN 164/97, OSNAPiUS 1998, nr 8, poz. 250, Lexis
Nexis nr 327169) i wyrok z 15 listopada 2001 r. (II UKN 622/00, OSNP 2003, nr 17, poz. 418, Lexis
Nexis nr 363181).
54 Wylicza je art. 3 ust. 1 pkt 1–3.
czyny zewnętrznej z pracą (wykonywaniem chronionej czynności), a tym samym

o uznaniu związku doznanego uszkodzenia zdrowia z pracą.
Należy jednak zaznaczyć, że granica między sferą spraw związanych z pracą a sferą
spraw prywatnych wcale nie jest wyraźna. Nieraz bardzo trudno ustalić, do której sfery
należy daną czynność zaliczyć. Stąd duża rola orzecznictwa, które niejednokrotnie
musi rozstrzygać, czy okoliczności, w jakich pracownik doznał uszczerbku na zdrowiu,
mieszczą się w katalogu czynności wymienionych w ustawie wypadkowej55.
Przyczyna zewnętrzna może też zadziałać „w związku z wykonywaniem zwykłych
czynności lub poleceń”, czyli w tzw. związku funkcjonalnym z pracą. Związek funk-
cjonalny zakłada powiązanie przyczyny z funkcją (rolą) poszkodowanego pracownika.
Przykładem będzie tu atak na urzędnika, który wydał niekorzystną decyzję, dokonany
na ulicy lub w jego domu. Innym przykładem może być pobicie pracownika uczestni-
czącego w negocjacjach ze strajkującymi robotnikami, podczas których doszło do wza-
jemnego użycia siły 56.
5.2. Wyłączenie (zerwanie) związku z pracą

5.2.1. Przerwy w świadczeniu pracy
589 Związek wypadku z pracą sprowadza się do miejscowego i czasowego bądź funk-
cjonalnego powiązania przyczyny zewnętrznej doznanego uszkodzenia zdrowia
lub śmierci57 z faktem wykonywania chronionych czynności. Jeśli więc przyczyna ze-
wnętrzna zadziałała na pracownika niewykonującego chronionej czynności, wymie-
nionej w definicji wypadku przy pracy, to doznany uraz lub śmierć nie będą mogły być
zakwalifikowane jako wypadek przy pracy. Powiemy wówczas, że związek z pracą nie
zachodzi, ponieważ pracownik nie znajdował się w sferze spraw służbowych.
590 „Przeniesienie się” pracownika do sfery spraw prywatnych może nastąpić także
w miejscu i w czasie pracy. Mówimy wówczas o wyłączeniu (zerwaniu) przez
pracownika związku z pracą. Miejscowy i czasowy związek z pracą zostaje zerwany
wówczas, gdy pracownik bez usprawiedliwienia prawnego nie wykonuje pracy w czasie
i w miejscu, w którym powinien ją wykonywać58.
Związek zdarzenia z pracą będzie więc zerwany, chociażby samo zdarzenie nastąpiło
na terenie zakładu pracy i w godzinach pracy, jeżeli pracownik w przeznaczonym na
pracę czasie zachowuje się w taki sposób lub podejmie takie czynności, które nie wyni-
kają z zatrudnienia lub nawet celom zatrudnienia są przeciwne (np. pracownik wdał
się w bójkę z innymi pracownikami).
55 Duży wybór orzecznictwa w tej kwestii zawiera zbiór B. Gudowskiej, Prawo ubezpieczeń spo-
łecznych – przepisy, orzecznictwo, piśmiennictwo, Kraków 1998.

56 Sąd Najwyższy pobicie to uznał za wypadek przy pracy w wyroku z 5 kwiet nia 2000 r.
(II UKN 468/99, OSNAPiUS 2001, nr 19, poz. 590, LexisNexis nr 352606).
57 W ujęciu definicji jest nią „nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną”.
58 Wyrok SN z 27 marca 1979 r. (III PR 16/79, Lexis Nexis nr 321579). Tę samą myśl Sąd Naj-
wyższy powtórzył w wyroku z 23 września 1999 r. (II UKN 130/99, OSNAPiUS 2001, nr 3, poz. 314,
www.lexisnexis.pl
Nie każda jednak przerwa w wykonywaniu obowiązków będzie oznaczała zerwanie

związku z pracą (przeniesienie się w sferę spraw prywatnych). Sąd Najwyższy w wy-
roku z 30 listopada 1999 r. (II UKN 218/99)59 przyjął, że o istnieniu bądź zerwaniu
tego związku decydują przyczyna i cel, dla których pracownik opuścił stanowisko
pracy. Jeżeli pozostają one w związku z wykonywaniem przez pracownika zwykł ych
czynności, to trzeba uznać, że związek ten nie został zerwany 60. Podobne stanowisko
zostało wyrażone w wyroku z 30 stycznia 1986 r. (II PRN 20/85)61. Sąd Najwyższy
uznał, że krótkotrwały, pozasłużbowy kontakt pracownika z innym pracownikiem
lub inną osobą podczas lub w czasie wykonywania obowiązków pracowniczych bez
uszczerbku dla biegu i dyscypliny wykonywanej pracy nie stanowi, przy uwzględ-
nieniu całokształtu konkretnych okoliczności, o zerwaniu więzi pracowniczej, uza-
sadniającej odmowę uznania zaistniałego w tym czasie zdarzenia za wypadek przy
pracy.
Kontynuacją tej myśli był wyrok Sądu Najwyższego z 25 lipca 1990 r. (III PRN 5/90,
niepubl.), w którym stwierdzono, że nie można z góry zakładać, że udział pracownika
w strajku na terenie zakładu pracy oznacza automatyczne zerwanie związku z pracą62.
Powyższy przegląd orzecznictwa Sądu Najwyższego pozwala na dokonanie podziału
przerw w pracy na nieistotne, niepowodujące przeniesienia się w sferę spraw prywat-
nych, i na przerwy powodujące to przeniesienie, a tym samym wyłączające związek
z pracą. Za kryteria podziału Sąd Najwyższy uznaje czas trwania przerwy, a także cel
tej przerwy i okoliczność uzyskania zgody przełożonego na przerwę.
5.2.2. Stan nietrzeźwości a zerwanie związku z pracą

O zerwaniu związku z pracą przesądza zachowanie się pracownika polegające na 591
przeniesieniu się w sferę spraw prywatnych, choćby pracownik fizycznie znaj-
dował się w miejscu pracy. To przeniesienie się często jest związane ze znajdowaniem
się pracownika w stanie nietrzeźwym, jakkolwiek sam ten stan nie oznacza jeszcze ze-
rwania związku z pracą.
Śledząc orzecznictwo Sądu Najwyższego w tej kwestii, należy dojść do wniosku,
że ewoluowało63 ono od niepodważalnego domniemania zerwania związku
z pracą przez pracownika znajdującego się w stanie nietrzeźwym poprzez możliwość
obalenia tego domniemania aż do konieczności udowodnienia tego zerwania.
O zerwaniu związku z pracą zadecydują, oprócz stanu nietrzeźwości, przede wszystkim
inne okoliczności faktyczne, np. samowolna przerwa w pracy w celu wypicia alkoholu

60 Z uzasadnieniem cytowanego wyroku, który dotyczył sytuacji samowolnego opuszczenia sta-
nowiska pracy w celu zakupienia w pobliskim sklepie napojów chłodzących.
61 PiZS 1986, nr 9, s. 74, LexisNexis nr 327305; z krytyczną glosą L. Brzozowskiego, PiZS 1986,
nr 9, s. 76.
62 Zob. też wyrok SN z 20 października 1998 r. (I PKN 260/98, OSNAPiUS 1999, nr 22, poz. 720,
LexisNexis nr 342859). W wyroku z 14 września 2012 r. (I PK 98/12) Sąd Najwyższy stwierdził, że

udział w strajku nie stanowi naruszenia obowiązków pracowniczych i nie zrywa związku z pracą.
63 Zob. I. Jędrasik-Jankowska, Szkoda na osobie pracownika i jej kompensata, Warszawa 1994,
s. 57–61.
bądź też sytuacja, kiedy kierownik nie dopuścił pracownika w tym stanie do pracy albo
odsunął go od jej świadczenia, a pracownik wbrew temu świadczył pracę i uległ wy-
padkowi64.
Konstrukcja prawna zerwania związku z pracą ma takie znaczenie, że pozbawia
ochrony z tytułu wypadku nie tylko pracownika, ale i członków jego rodziny. Nato-
miast doznanie wypadku przez nietrzeźwego pracownika, bez zerwania związku
z pracą, powoduje pozbawienie świadczeń samego poszkodowanego, ale nie wpływa
na uprawnienia rodziny w razie śmierci ubezpieczonego65.
Konkludując, stan nietrzeźwości, jeśli nie doprowadzi do zerwania związku z pracą,
nie ma wpływu na pojęcie wypadku przy pracy66. Niezależnie od stanu, w jakim się
pracownik znajduje, ulega on wypadkowi przy pracy, jeśli zachodziły okoliczności wy-
mienione w definicji wypadku przy pracy. Wyłączenie związku z pracą oznaczałoby bo-
wiem konieczność przyjęcia domniemania, że pracownik, który w chwili wypadku był
pod wpływem alkoholu, nie wykonywał czynności wymienionych w definicji.
592 Od stanu nietrzeźwości należy odróżnić zatrucie alkoholowe. Zatrucie się alkoholem
jest reakcją wewnętrzną organizmu na bodźce świata zewnętrznego, zależną od cech
indywidualnych67, i generalnie nie ma tu możliwości uznania zdarzenia za wypadek
przy pracy z powodu braku elementu przyczyny zewnętrznej. Przyczyna zewnętrzna
będzie jednak miała miejsce, jeśli spożycie alkoholu było w jakiś sposób przez zakład
pracy zawinione68.
6. STWIERDZANIE ZAJŚCIA WYPADKU PRZY PRACY

6.1. Ustalanie okoliczności i przyczyn zajścia wypadku przy pracy
593 Stwierdzenie zajścia wypadku przy pracy to proces sprowadzający się do usta-
lenia, że:
1) ubezpieczony doznał urazu lub zmarł,
2) uraz lub śmierć zostały spowodowane zdarzeniem wywołanym przyczyną ze-
wnętrzną,
3) zdarzenie to nastąpiło w związku z pracą, czyli w okolicznościach wykonywania
pracy (art. 3 ust. 1 pkt 1–3 ustawy).
Doznanie urazu lub śmierć stwierdza lekarz. Lekarz ustala też, czy przyczyną śmierci
były zmiany samoistne (wewnętrzne) czy czynnik zewnętrzny.
64 Por. J. Brol, Odpowiedzialność odszkodowawcza za wypadki przy pracy i choroby zawodowe,
Warszawa 1981, s. 54, oraz wyrok SN z 13 listopada 1998 r. (I UKN 298/98, OSNAPiUS 1999, nr 24,
65 Śmierć zostanie zakwalifikowana jako wypadek przy pracy.
66 Co nie oznacza, że jest w ogóle bez znaczenia prawnego.
67 Kroniki policyjne notują swego rodzaju „rekordzistów” prowadzących samochód przy stę-
żeniu alkoholu, które dla innej osoby byłoby śmiertelne.

68 Por. wyrok z 27 listopada 1991 r. (III APr 52/91, OSAiSN 1992, nr 6, poz. 40, LexisNexis
nr 344231).
www.lexisnexis.pl
Tryb ustalania okoliczności, w jakich doszło do zadziałania przyczyny ze-

wnętrznej na ubezpieczonego będącego pracownikiem, reguluje rozporządzenie
Rady Ministrów z 1 lipca 2009 r. w sprawie ustalania okoliczności i przyczyn wy-
padków przy pracy69, wydane na podstawie art. 237 § 1 pkt 1 i 2 k.p.
Postępowanie powypadkowe prowadzi zespół powypadkowy, w skład którego 594
wchodzą pracownik służby bezpieczeństwa i higieny pracy oraz społeczny in-
spektor pracy70. Zespół powypadkowy niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości
o doznanym przez pracownika urazie lub śmierci jest obowiązany przystąpić do usta-
lania okoliczności i przyczyn wypadku71.
Po dokonaniu niezbędnych ustaleń zespół powypadkowy sporządza – nie później niż
w ciągu 14 dni od dnia uzyskania zawiadomienia o wypadku – protokół ustalenia oko-
liczności i przyczyn wypadku przy pracy (tzw. protokół powypadkowy). W protokole
powypadkowym stwierdza się, że pracownik uległ wypadkowi przy pracy, albo od-
mawia zdarzeniu takiej kwalifikacji, bądź też – uznając zdarzenie za wypadek przy
pracy – stwierdza zajście okoliczności wyłączających prawo do świadczeń72. Stwier-
dzenie w protokole powypadkowym, że zdarzenie nie jest wypadkiem przy pracy albo
że zachodzą okoliczności wyłączające prawo do świadczeń, wymaga szczegółowego
uzasadnienia i wskazania odpowiednich dowodów stanowiących podstawę takich
twierdzeń.
Zespół powypadkowy jest obowiązany zapoznać poszkodowanego pracownika z tre-
ścią protokołu powypadkowego przed jego zatwierdzeniem. Poszkodowany pracownik,
a w razie wypadku śmiertelnego pozostała po nim rodzina, ma prawo zgłoszenia uwag
i zastrzeżeń do ustaleń zawartych w protokole, o czym zespół powypadkowy obowią-
zany jest ubezpieczonego pouczyć.
Protokół powypadkowy zatwierdza pracodawca73. Zatwierdzony protokół powypad-
kowy pracodawca niezwłocznie doręcza poszkodowanemu pracownikowi, a w razie
śmierci pracownika – członkom jego rodziny.
Treść protokołu powypadkowego ma jednak skutki nie w płaszczyźnie stosunków pra-
cownik – pracodawca, ale w sferze stosunków pracownik – ZUS. Mimo to omawiane
69 Dz.U. Nr 105, poz. 870.

70 U pracodawcy, który zgodnie z art. 23711 k.p. nie ma obowiązku tworzenia służby bezpie-
czeństwa i higieny pracy, w skład zespołu powypadkowego wchodzi pracodawca lub pracownik, któ-
remu pracodawca powierzył wykonywanie zadań służby bhp.
71 W szczególności należy: a) dokonać oględzin miejsca wypadku, stanu technicznego urządzeń
oraz zbadać warunki wykonywania pracy i inne okoliczności, które mogły mieć wpływ na powstanie
wypadku; b) jeżeli jest to konieczne, sporządzić szkic lub fotografie miejsca wypadku; c) przesłuchać
poszkodowanego, jeżeli stan jego zdrowia na to pozwala; d) przesłuchać świadków wypadku; e) za-
sięgnąć opinii lekarza, a w miarę potrzeby innych specjalistów (problemy, jakie pojawiają się na tym
tle, omawia A.B. Jamka, Działanie zespołu powypadkowego, PUSiG 1999, nr 11); f) zebrać inne do-
wody dotyczące wypadku; g) dokonać prawnej kwalifikacji wypadku; h) określić wniosk i i środki
profilaktyczne.
72 Okoliczności te wylicza art. 21 ustawy wypadkowej.
73 Pracodawca ma obowiązek odmówić zatwierdzenia protokołu powypadkowego, jeżeli do
treści protokołu zostały zgłoszone zastrzeżenia przez poszkodowanego pracownika lub członków ro-
dziny pracownika zmarłego wskutek wypadku przy pracy albo protokół nie odpowiada warunkom
określonym w rozporządzeniu.
rozporządzenie nie zawiera przepisu pozwalającego Zakładowi Ubezpieczeń Społecz-

nych wnieść zastrzeżenia do treści protokołu powypadkowego, jeśli według oceny or-
ganu rentowego ustalenia tego protokołu są oczywiście bezpodstawne.
Protokół powypadkowy stwierdzający zajście wypadku przy pracy jest punktem wyj-
ścia do dalszej procedury ustalania prawa do świadczeń wypadkowych wypłacanych
przez ZUS.
6.2. Ustalanie zajścia wypadku przy wykonywaniu innej

ubezpieczonej czynności
595 W odniesieniu do ubezpieczonych podlegających obowiązkowi ubezpieczenia
wypadkowego, ale niebędących pracownikami74, okoliczności zajścia wypadku
przy pracy ustala się na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki
Społecznej z 19 grudnia 2002 r. w sprawie trybu uznawania zdarzenia powstałego
w okresie ubezpieczenia wypadkowego za wypadek przy pracy, kwalifikacji prawnej
zdarzenia, wzoru karty wypadku i terminu jej sporządzenia75.
596 Poszkodowani prowadzący pozarolniczą działalność i osoby z nimi współpracu-
jące76 zgłaszają wypadek w terenowej jednostce organizacyjnej Zakładu Ubezpie-
czeń Społecznych, właściwej ze względu na siedzibę prowadzenia działalności, która
przeprowadzi postępowanie powypadkowe. Pozostałe osoby poszkodowane zgłaszają
wypadek odpowiednim podmiotom wymienionym w art. 5 ust. 1 ustawy wypadkowej.
Podmioty te powiadamiają pisemnie właściwą terenową jednostkę organizacyjną ZUS
o wszczęciu postępowania powypadkowego. Przedstawiciel ZUS może bowiem uczest-
niczyć w tym postępowaniu.
Stwierdzenie, że zdarzenie nie ma cech wypadku przy pracy, wymaga uzasadnienia
i wskazania dowodów dających podstawę do takiego stwierdzenia.
Po dokonaniu powyższych ustaleń właściwy podmiot sporządza kartę wypadku. Spo-
rządzenie karty wypadku powinno nastąpić nie później niż w terminie 14 dni od otrzy-
mania zawiadomienia o wypadku.
Ubezpieczony lub uprawniony do jednorazowego odszkodowania członek jego rodziny
mogą zgłosić uwagi i zastrzeżenia do ustaleń zawartych w karcie wypadku, o czym
poucza ich podmiot sporządzający kartę wypadku77.
74 Mowa o wypadkach osób ubezpieczonych z tytułów wymienionych w art. 3 ust. 3 ustawy wy-
padkowej.
76 Osoby te określa art. 8 ust. 6 pkt 1−5 oraz art. 11 u.s.u.s.
77 Brak jednak terminu, w jakim poszkodowanemu powinna zostać przedstawiona karta wy-
padku, a nawet obowiązku jej doręczenia.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXX
INNE KWALIFIKACJE PRAWNE SZKÓD

NA OSOBIE DOZNANYCH
W ZWIĄZKU Z PRACĄ
1. CHOROBA ZAWODOWA
1.1. Choroba zawodowa jako pojęcie prawne
Za chorobę zawodową uważa się chorobę wymienioną w wykazie chorób zawo- 597
dowych1, jeżeli w wyniku oceny warunków pracy można stwierdzić bezspornie
lub z wysokim prawdopodobieństwem, że została ona spowodowana działaniem czyn-
ników szkodliwych dla zdrowia występujących w środowisku pracy, albo w związku ze
sposobem wykonywania pracy, zwanych narażeniem zawodowym (art. 2351 k.p.).
Odróżnianie przez prawo dwóch rodzajów szkód na osobie, jakie grożą pracownikowi
w związku z uczestniczeniem w procesie pracy, tj. wypadków przy pracy i chorób za-
wodowych, mimo że nie jest to niezbędne do celów świadczeniowych, jest uzasadnione
innym charakterem prawnym ich związku z pracą (zob. schematy 27 i 28).
W przypadku chorób zawodowych jest to związek przyczynowy – każda choroba zawo-
dowa musi być adekwatnym skutkiem warunków wykonywania pracy (narażenia za-
wodowego). Medycyna bowiem potrafi określić, jakie zaburzenia, jakie zmiany w orga-
nizmie człowieka wywołują konkretne czynniki zewnętrzne, co pozwala ustalić wykaz
tych uszkodzeń zdrowia. Jeśli te czynniki (warunki) występują jako nieodłączny ele-
ment procesu pracy, to praca może być naturalną niejako przyczyną choroby2 lub
kalectwa3. Dlatego za chorobę zawodową można uznać tylko te uszkodzenia
zdrowia, które są wymienione w Wykazie chorób zawodowych, jeżeli jednocześnie
w środowisku pracy występowały czynniki szkodliwe dla zdrowia wywołujące te
uszkodzenia.
1 Zob. załącznik do rozporządzenia Rady Ministrów z 30 czerwc a 2009 r. w sprawie chorób zawo-
dowych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1367).

2 Np. astma, białaczka, bruceloza, żółtaczka.
3 Np. utrata wzroku lub słuchu.
Szkody na osobie nazwane wypadkami przy pracy są natomiast wynikiem zakłó-

cenia procesu pracy, nieoczekiwanego wystąpienia przyczyny zewnętrznej urazu
lub śmierci w miejscu i czasie wykonywania pracy. Przyczyna zewnętrzna uszczerbku na
zdrowiu kwalifikowanego jako „wypadek przy pracy” może być całkiem obca procesowi
pracy. Wystarczy, że pozostaje z nim w związku miejscowym i czasowym.
O ile w definicji wypadku przy pracy przyczyna zewnętrzna i praca to niezależne od
siebie elementy tego pojęcia, o tyle przy chorobie zawodowej przyczyna zewnętrzna
i praca są tożsame (por. schematy 7 i 8).
Schemat 27. Powiązanie elementów konstrukcyjnych pojęcia „wypadek przy pracy”
szkoda na osobie (uraz lub śmierć) = wypadek przy pracy

wy zwią
rzyczyno zek n
orma
zek p szkoda na osobie (uraz lub śmierć) =tywnywypadek przy pracy
zwią
y zwią
ynow związek miejscowy zek n
rzycz orwykonywanie
maty czynności
przyczyny zewnętrzne zek p
zwiąbędące
i czasowy wny
wymienionych w art. 3 ust. 1
zakłóceniem procesu pracy
związek miejscowy
pkt 1–2 ustawy wypadkowej
wykonywanie czynności
przyczyny zewnętrzne będące i czasowy
Źródło: opracowanie własne. wymienionych w art. 3 ust. 1
zakłóceniem procesu pracy
pkt 1–2 ustawy wypadkowej
szkoda na osobie wymieniona w wykazie = choroba zawodowa
Schemat 28. Powiązanie elementów konstrukcyjnych pojęcia „choroba zawodowa”
związek przyczynowy
szkoda na osobie wymieniona w wykazie = choroba zawodowa
przyczyna rodzaj
związek = przyczynowy
zewnętrzna i charakter pracy
przyczyna rodzaj
zewnętrzna = i charakter pracy
Podział na choroby zawodowe i wypadki przy pracy uzasadniony jest więc

przede wszystkim odmiennym charakterem związku przyczyny zewnętrznej
doznanej szkody na osobie z wykonywaną pracą. Przy chorobie zawodowej związek
ten musi być przyczynowy, bo to praca (jej warunki i rodzaj) ma być przyczyną zmian
w organizmie, podczas gdy w odniesieniu do wypadku przy pracy przyczyna ze-
wnętrzna może, ale wcale nie musi, pozostawać w związku przyczynowym z pracą.
Musi jednak pozostawać z nią w związku miejscowym i czasowym, czyli zadziałać na
pracownika w miejscu i czasie wykonywania pracy. Żółtaczka u pielęgniarki zatrud-
nionej na oddziale chorób zakaźnych będzie zatem zakwalifikowana jako choroba za-
wodowa, ale u pielęgniarki zatrudnionej na innym oddziale taka kwalifikacja prawna
tej choroby nie będzie możliwa, nawet gdyby zaraziła się od pacjenta4.
4 Na gruncie poprzedniej definicji byłoby możliwe uznanie za wypadek przy pracy.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXX. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie doznanych w związku z pracą399
1.2. Wykaz chorób zawodowych

O tym, jakie schorzenia wywołane pracą w warunkach zagrażających zdrowiu pracow-
ników uznaje się za choroby zawodowe, decyduje ustawodawca, który – biorąc pod
uwagę obecny stan wiedzy lekarskiej – uznaje określone uszkodzenia zdrowia za praw-
dopodobny skutek wykonywania określonej pracy.
Powiązanie pojęcia „choroba zawodowa” z niekorzystnym wpływem środowiska pracy 598
na organizm ludzki pozwala na ułożenie katalogu (wykazu) uszkodzeń zdrowia bę
dących konsekwencją warunków pracy stwarzających zagrożenie.
Celem wprowadzenia pojęcia „choroba zawodowa” jest wydzielenie (wskazanie) tych
uszkodzeń zdrowia (np. utrata wzroku, słuchu, alergie, choroby skóry), które z zało-
żenia są normalnym następstwem wpływu okreś lonych czynników (warunków
pracy) na organizm człowieka. Konstrukcja oparta jest na domniemaniu prawnym
tego związku.
Wykaz chorób zawodowych obejmuje 26 grup schorzeń. Wykaz ten zalicza do
chorób zawodowych schorzenia, które według wiedzy medycznej nabywane są
w środowisku pracy.
Ustalenie listy chorób zawodowych ma doniosłe skutki prawne, polegające na domnie 599
maniu zawodowego pochodzenia choroby wymienionej w Wykazie oraz na wyklu-
czeniu możliwości uznania za chorobę zawodową schorzenia niewymienionego w Wy-
kazie, bez względu na jego powiązanie z wykonywaną pracą.
Umieszczenie danego rodzaju uszkodzenia zdrowia w Wykazie chorób zawodowych ma
więc to znaczenie, iż w przypadku pozytywnego ustalenia, że stwierdzona u pracow-
nika choroba jest wymieniona w Wykazie i że praca była wykonywana w warunkach
narażających na jej powstanie, przyjmuje się domniemanie związku przyczynowego
między zachorowaniem a warunkami pracy narażającymi na to zachorowanie. Domnie-
manie obejmuje powstanie, rozwój i nawrót choroby5. Domniemanie wpływu wa-
runków pracy na zdrowie pracownika jest cechą konstrukcyjną pojęcia „choroba zawo-
dowa”. Rezygnacja z domniemania równałaby się usunięciu tego pojęcia z katalogu
pojęć prawnych.
Ten zakładany związek uszkodzenia zdrowia z pracą może być obalony przez wyka-
zanie, że choroba objęta listą chorób zawodowych została wywołana czynnikami po-
zazawodowymi lub wynika z naturalnego rozwoju stanu chorobowego6. Niewska-
zanie innej przyczyny7 jest równoznaczne z przyjęciem zawodowego podłoża
stwierdzonej choroby i kwalifikacją prawną „choroba zawodowa”. Przy istnieniu zagro-
żenia nie trzeba zatem udowadniać, że to warunki pracy są przyczyną uszkodzenia
5 Wyrok SN z 19 lipca 1984 r. (II PRN 9/84, OSNCP 1985, nr 4, poz. 53, LexisNexis nr 311729).
6 Por. wyroki SN: z 14 października 1988 r. (III PRN 6/88, LexisNexis nr 320670); z 10 lutego
2000 r. (II UKN 395/99, OSNAPiUS 2001, nr 15, poz. 496, LexisNexis nr 351876), a także wyroki
NSA: z 7 kwietnia 1982 r. (II SA 372/82, ONSA 1982, nr 1, poz. 33, LexisNexis nr 332650); z 15 lipca
1982 r. (II SA 918/82, ONSA 1982, nr 2, poz. 71, LexisNexis nr 332729).
7 Np. że utrata słuchu jest spowodowana zapaleniem ucha środkowego.
zdrowia8, ale odwrotnie – należy wówczas udowodnić inną przyczynę, aby to domnie-
manie obalić.
Zawodowa przyczyna schorzenia wymienionego w wykazie nie musi być wyłączna. Na
przykład palenie tytoniu nie wykluczy uznania raka płuc za chorobę zawodową, jeżeli
w środowisku pracy pracownika palącego papierosy występowały czynniki rako-
twórcze9.
600 Nowością jest natomiast uzupełnienie Wykazu o wskazanie przy każdej z grup chorób
okresu, w którym wystąpienie udokumentowanych objawów chorobowych upoważnia
do rozpoznania choroby zawodowej, mimo wcześniejszego zakończenia narażenia za-
wodowego, przy czym dla niektórych z nich termin jest nieograniczony.
601 W związku z tym w literaturze został wyrażony pogląd10, że nieaktualne są już te orze-
czenia Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, z których wynikało,
że nie można wykluczyć związku przyczynowego między warunkami pracy a chorobą
zawodową, jeżeli między ustaniem zatrudnienia w warunkach narażających zdrowie
pracownika a ujawnieniem się tej choroby upłynął znaczny okres11.
Poglądowi temu można jednak przeciwstawić koncepcję, że wskazane w wykazie ter-
miny mają znaczenie tylko dla domniemania związku przyczynowego z pracą. Póź-
niejsze natomiast wystąpienie objawów choroby wymienionej w Wykazie wymagałoby,
zgodnie z przytoczonym orzecznictwem, przeprowadzenia dowodu na istnienie tego
związku.
1.3. Stwierdzanie choroby zawodowej

602 Tryb rozpoznawania chorób zawodowych ustala powołane wyżej rozporzą-
dzenie Rady Ministrów z 30 czerwca 2009 r. w sprawie chorób zawodowych. Do
uznania choroby zawodowej niezbędne jest stwierdzenie, że:
1) doszło do zachorowania wymienionego w wykazie,
2) praca była wykonywana w warunkach narażających na to zachorowanie.
Oznacza to, że rozpoznanie jednej z chorób wymienionych w załączniku, a więc
wystąpienie takich objawów charakterystycznych dla danej jednostki choro-
bowej, że ze względu na występujące jej symptomy, zmiany w organizmie i ich skutki
możliwa jest medyczna identyfikacja i nazwanie choroby12, nie jest wystarczające do
stwierdzenia zachorowania na chorobę zawodową. Konieczne jest ponadto stwier-
dzenie narażenia zawodowego, czyli istnienia w środowisku pracy czynników wywo-
łujących taką chorobę.
8 Udowadnia to wykaz chorób zawodowych.

9 Wyrok SN z 19 marca 2003 r. (II UK 267/02, OSN 2004, nr 9, poz. 160, LexisNexis nr 366382).
10 B. Gudowska, Choroby zawodowe, PiZS 2003, nr 4, s. 15–24.
11 Por. wyrok SN z 7 czerw
ca 1995 r. (II PRN 4/95, OSNAPiUS 1996, nr 3, poz. 44, LexisNexis
nr 305429) oraz wyrok NSA z 29 lutego 1996 r. (I SA 1540/95, „Prawo Pracy” 1997, nr 3, poz. 37,
12 Por. wyrok SN z 7 maja 1998 r. (I PKN 72/98, OSNAPiUS 1999, nr 9, poz. 303, Lexis Nexis
nr 334340).
www.lexisnexis.pl
Ustalenie istnienia choroby zawodowej odbywa się więc w dwóch etapach. Pierwszy
etap to rozpoznanie choroby przez lekarza, a drugi to nadanie jej kwalifikacji prawnej
przez inspektora sanitarnego, po stwierdzeniu wystąpienia zagrożeń środowiskowych.
Na pierwszym etapie lekarz spełniający odpowiednie wymagania kwalifikacyjne13 603
wydaje (na podstawie wyników przeprowadzonych badań lekarskich i pomocniczych,
dokumentacji medycznej pracownika, dokumentacji przebiegu zatrudnienia oraz oceny
narażenia zawodowego) orzeczenie lekarskie o rozpoznaniu choroby zawodowej lub
o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej14. Rozpoznanie choroby zawo-
dowej nie wymaga stwierdzenia odpowiedniego nasilenia schorzenia.
Ubezpieczony, który nie zgadza się z treścią orzeczenia lekarskiego o rozpoznaniu cho-
roby zawodowej lub o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej, może wy-
stąpić z wniosk iem o przeprowadzenie ponownego badania przez jednostkę orzecz-
niczą drugiego stopnia. Wniosek ten składa się w terminie 14 dni od dnia otrzymania
orzeczenia lekarskiego za pośrednictwem jednostki orzeczniczej pierwszego stopnia
zatrudniającej lekarza, który wydał orzeczenie. Wniosek o ponowne badanie może być
wyrażony również przez złożenie oświadczenia kwestionującego orzeczenie lekarskie
o braku podstaw do rozpoznania choroby zawodowej. Jednostka organizacyjna służby
zdrowia jest zobowiązana do uwzględnienia wniosku pracownika o ponowne badanie
i nie może się od tego uchylić, uznając badanie takie za niecelowe.
Drugi etap to działania państwowego inspektora sanitarnego, który na podstawie da-
nych zawartych w orzeczeniu lekarskim o rozpoznaniu choroby zamieszczonej w wy-
kazie, po dokonaniu oceny narażenia zawodowego, wydaje decyzję o stwierdzeniu
choroby zawodowej albo decyzję o braku podstaw do stwierdzenia choroby zawodowej.
Odwołanie od negatywnej decyzji państwowego inspektora sanitarnego przysługuje
do właściwego wojewódzkiego państwowego inspektora sanitarnego, a od decyzji wo-
jewódzkiego państwowego inspektora sanitarnego – skarga do wojewódzkiego sądu
administracyjnego.
Tryb stwierdzania choroby zawodowej jest więc odmienny od trybu ustalania
okoliczności i przyczyn wypadków przy pracy. Przekazanie stwierdzania choroby
zawodowej do szczególnego trybu administracyjnego oznacza, że ani pracodawca, ani
organ ubezpieczeń społecznych nie są uprawnieni do samodzielnej oceny, czy dane
schorzenie jest chorobą zawodową15.
Decyzja państwowego inspektora sanitarnego w kwestii choroby zawodowej 604
wiąże lekarza orzecznika ZUS, ale nie wiąże sądu powszechnego rozpoznającego
sprawę o świadczenia z tytułu choroby zawodowej16. Działania inspekcji pracy są bo-
13 Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 18 czerw ca 2010 r. w sprawie specjalizacji lekarskich

niezbędnych do wykonywania orzecznictwa w zakresie chorób zawodowych (Dz.U. Nr 110, poz. 736).
14 Lekarz może (potrafi) jedynie stwierdzić schorzenie i przyczynę danego schorzenia (we-
wnętrzna, zewnętrzna). Orzeczenie lekarza o rozpoznaniu choroby zawodowej nie jest stwierdze-
niem choroby zawodowej. Jest stwierdzeniem istnienia u ubezpieczonego jednostki chorobowej za-
mieszczonej w wykazie chorób zawodowych (np. astmy, choroby skóry, choroby układu ruchu).
15 Wyrok SN z 27 lutego 1979 r. (III URN 6/79, LexisNexis nr 321569).
16 Rozpoznając odwołanie od decyzji odmawiającej prawa do renty z tytułu choroby zawo-
dowej, sąd bada prawidłowość stwierdzenia choroby zawodowej.

wiem odpowiednikiem działania zespołu powypadkowego ustalającego okoliczności

i przyczyny wypadku przy pracy. Decyzja o stwierdzeniu choroby zawodowej jest
zatem nadaniem zachorowaniu odpowiedniej kwalifikacji prawnej.
Prawidłowość tej kwalifikacji musi podlegać merytorycznej kontroli sądowej17. Dokonuje
się ona niejako drogą okrężną. Ubezpieczony musi bowiem złożyć wniosek do organu
rentowego o przyznanie renty lub tylko odszkodowania z tytułu choroby zawodowej.
Mając negatywną decyzję inspektora, organ rentowy wyda odmowną decyzję w kwestii
świadczeń, ale ta decyzja będzie mogła być zaskarżona do okręgowego sądu pracy i ubez-
pieczeń społecznych. Sąd ten, badając sprawę, będzie mógł dokonać zmiany kwalifikacji
prawnej oceny stanu uszkodzenia zdrowia dokonanej przez inspektora sanitarnego.
Powoduje to, że możemy mówić o dwutorowości postępowania w tym wzglę-
dzie. Ta dwutorowość oznacza z jednej strony tryb postępowania administracyj-
nego (decyzja państwowego inspektora sanitarnego – odwołanie do sądu administra-
cyjnego w kwestii prawidłowego wydania decyzji), a z drugiej – tryb postępowania
przed sądem powszechnym (decyzja organu rentowego – odwołanie do sądu pracy
i ubezpieczeń społecznych).
Sąd powszechny nie jest związany ani kwalifikacją prawną schorzenia dokonaną przez
inspektora sanitarnego, ani oceną stanu zdrowia poszkodowanego wydaną przez le-
karza orzecznika ZUS i może dokonywać w tym zakresie włas nych, odmiennych
ustaleń. Postępowanie przed sądem nie może jednak zastąpić obligatoryjnych procedur
przedsądowych. Z tego też względu rozpoznanie przez sąd sprawy o ustalenie choroby
zawodowej albo o jednorazowe odszkodowanie z tego tytułu z pominięciem przewi-
dzianego w ustawie wypadkowej postępowania administracyjnego byłoby dotknięte
nieważnością (art. 379 pkt 1 k.p.c.)18.
Jeżeli więc pracownik wystąpi do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych o ustalenie
choroby zawodowej bez uzyskania decyzji właściwego inspektora sanitarnego, to sąd
nie może już odroczyć posiedzenia i wystąpić do inspektora sanitarnego o wydanie de-
cyzji bądź zobowiązać pracownika do wystąpienia ze stosownym wniosk iem19, ale
uznając drogę sądową za niedopuszczalną, odrzuca odwołanie.
2. WYPADEK ZRÓWNANY Z WYPADKIEM PRZY PRACY

605 Szczególnej ochronie prawnej podlega pracownik także wówczas, gdy doznał
urazu lub zmarł w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej w okolicznościach
traktowanych na równi z wykonywaniem pracy, czyli gdy uległ tzw. wypadkowi zrów-
nanemu z wypadkiem przy pracy20.
17 Właściwy do rozpatrywania odwołań od decyzji organu rentowego jest sąd okręgowy – sąd
pracy i ubezpieczeń społecznych, jeśli decyzja dotyczy prawa do renty. W pozostałych sprawach
(o odszkodowanie) właściwy jest sąd rejonowy – sąd pracy.
18 Wyrok SN z 14 marca 2001 r. (II UKN 271/00, OSNAPiUS 2002, nr 21, poz. 530, LexisNexis
nr 357919).
19 Tak wyrok SN z 27 lutego 1979 r. (III PRN 6/79, Lexis Nexis nr 317533), postanowienie SN
z 7 kwietnia 1978 r. (III PZ 9/78, OSNCP 1978, nr 10, poz. 192, LexisNexis nr 312786).
20 Ten rodzaj wypadku dotyczy tylko pracowników.
www.lexisnexis.pl
W ujęciu ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wy-

padków przy pracy i chorób zawodowych (art. 3 ust. 2 pkt 1–3) na równi z wypadkiem
przy pracy, w zakresie uprawnień do świadczeń w niej określonych, traktuje się wy-
padek, któremu pracownik uległ:
1) w czasie podróży służbowej w okolicznościach innych niż wymienione w definicji
wypadku przy pracy, chyba że wypadek został spowodowany postępowaniem pra-
cownika, które nie pozostaje w związku z wykonywaniem powierzonych mu zadań,
2) podczas szkolenia w zakresie powszechnej samoobrony,
3) przy wykonywaniu zadań zleconych przez działające u pracodawcy organizacje
związkowe.
Zakwalifikowanie zdarzenia jako „wypadek zrównany z wypadkiem przy pracy”
oznacza, że do zadziałania przyczyny zewnętrznej na organizm pracownika, która spo-
wodowała uraz lub śmierć, doszło w okolicznościach wymienionych w przepisie.
Istotne znaczenie dla szczególnej ochrony ubezpieczeniowej ma więc ustalenie, że
przyczyna zewnętrzna zadziałała w okolicznościach zawartych w katalogu czynności
zrównanych z wykonywaniem pracy.
Jak się wydaje, ustalenie, że pracownik wykonywał czynności wymienione w pkt 2 i 3
katalogu ustawy z 30 października 2002 r., nie będzie nastręczało większych trud-
ności. Z reguły będzie to kwestia stwierdzenia, że czynność pracownika, podczas wy-
konywania której zadziałała na niego przyczyna zewnętrzna, była czynnością zleconą
przez organizację związkową albo wchodziła w zakres szkolenia powszechnej samo-
obrony.
Świadczenie wypadkowe otrzyma zatem pracownik, który np. uległ poparzeniu w wy-
niku pożaru, jaki wybuchł w pomieszczeniu, gdzie odbywały się wykłady z metod po-
wszechnej samoobrony, albo w pomieszczeniu, gdzie odbywały się negocjacje związ-
kowców z pracodawcami. Nie będzie natomiast podstaw do wypłacenia świadczeń
wypadkowych pracownikowi, który doznał urazu w wyniku pobicia go poza czasem
i miejscem wykonywania zadań zleconych przez organizacje związkowe, mimo że po-
bicie miało związek z jego działalnością związkową21.
O ile jednak w odniesieniu do treści okoliczności wymienionych w pkt 2 i 3 katalogu 606
można mieć wątpliwości co do zbyt wąskiego ujęcia, o tyle przesłance określonej
w pkt 1 tego katalogu można postawić zarzut zbyt szerokiego jej ujęcia. Z treści prze-
pisu określającego tę przesłankę wynika, że jeśli w czasie podróży służbowej pracownik
będzie wykonywał czynność będącą realizacją jego pracowniczych obowiązków, to
ochronę w razie wypadku zapewnia mu art. 3 ust. 1 ustawy. Inaczej mówiąc, pra-
cownik ulega wówczas wypadkowi przy pracy; nie jest bowiem ważne, gdzie te obo-
wiązki pracownicze są realizowane.
Zestawienie art. 3 ust. 1 i art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy pozwala stwierdzić, że w definicji
wypadku zrównanego chodzi o czynności leżące poza sferą spraw zawodowych zakreś
lonych art. 3 ust. 1. Z tego wniosek, że art. 3 ust. 2 pkt 1 zapewnia ochronę tych czyn-
21 Jakkolwiek taką sytuację uznał za wypadek zrównany Sąd Apelacyjny w Katowicach na
gruncie analogicznie brzmiącego art. 6 ust. 2 pkt 3 ustawy wypadkowej z 1975 r. (wyrok z 22 marca
2001 r., III AUA 10/01, „Wokanda” 2002, nr 10). Ta rozszerzająca interpretacja została zastosowana
do sytuacji pobicia członka „Solidarności” w czasie internowania go w stanie wojennym.
ności, a więc że rozciąga ochronę na czynności ze sfery spraw prywatnych, zaliczając je

tym samym do sfery spraw służbowych. Pogląd, że ta przesłanka stanowi rozszerzenie
ochrony na sferę spraw leżących zazwyczaj w sferze spraw prywatnych, wynika też
z tezy wyroku Sądu Najwyższego z 6 grudnia 1990 r. (II PRN 10/90)22.
Szerszy zakres ochrony, polegający na objęciu ochroną także czynności ze sfery spraw
prywatnych, wynika z treści przepisu art. 3 ust. 1 pkt 1 ustawy wypadkowej. Na pod-
stawie tego przepisu można byłoby uznać za wypadek przy pracy np. uraz doznany
w czasie podróży koleją do wskazanej miejscowości lub śmierć podczas pożaru hotelu,
ale już nie wypadek, jakiemu uległ pracownik np. na spacerze albo w czasie przygoto-
wywania sobie posiłku. Związek z pracą w pierwszym wypadku polega na tym, że pra-
cownik znalazł się w hotelu w związku z wykonywaniem pracy „na wyjeździe”, ale
fakt, że poszedł na spacer lub chciał coś zjeść, już tego związku (konieczności) nie wy-
kazuje. Przepis art. 3 ust. 2 pkt 1 ustawy wypadkowej zrównuje natomiast z wypad-
kiem przy pracy (zapewniając taką samą ochronę) także przypadki doznania szkody na
osobie w wyniku zadziałania przyczyny zewnętrznej podczas wykonywania w czasie
podróży służbowej wszystkich czynności ze sfery spraw prywatnych. Na podstawie
art. 3 ust. 2 pkt 1 tej ustawy podlegają więc szczególnej ochronie takie czynności pra-
cownika będącego w podróży służbowej, jak: robienie codziennych zakupów, przyrzą-
dzanie i spożywanie posiłków, pobyt w hotelu, spacer.
Tak szeroka interpretacja jest możliwa dzięki wynikającej z przepisu konstrukcji swego
rodzaju domniemania, że wszystkie czynności w czasie podróży służbowej pozostają
w związku z wykonywaniem przez pracownika powierzonych mu czynności i tylko
pracownik nagannym zachowaniem może ten związek wyłączyć23.
22 PiZS 1991, nr 4, s. 62, LexisNexis nr 317466.

23 Szerzej zob. I. Jędrasik-Jankowska, Ubezpieczenie społeczne, t. 3, Warszawa 2003, s. 205 i n.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXXI
WYPADKOWEGO
1. ZASADY UDZIELANIA ŚWIADCZEŃ WYPADKOWYCH
Doznanie wypadku przy pracy lub zachorowanie na chorobę zawodową oznacza zwią- 607
zaną z pracą utratę zdrowia albo i życia, a w związku z tym utratę środków utrzymania
albo żywiciela.
Obowiązujące w Polsce ustawy regulowały w różny sposób naprawienie szkód na
osobie związanych z uczestnictwem w procesie pracy. Z reguły były to świadczenia
dwojakiego rodzaju, tj. kompensujące utratę zdolności do zarobkowania oraz stano-
wiące odszkodowanie za utratę zdrowia lub utratę żywiciela.
Świadczenia kompensujące utratę zdolności do zarobkowania to domena ubezpie-
czenia społecznego, przy czym zawsze były to świadczenia udzielane na korzystniej-
szych zasadach.
Nieco inaczej kształtowała się kwestia prawa do odszkodowania za doznaną szkodę na
osobie. Dostępność tego odszkodowania zależała od zasad, jakie mogły mieć zastoso-
wanie. Mogły to być zasady wynikające z Kodeksu cywilnego (zasada winy i zasada
ryzyka) albo z odrębnych ustaw (zasada ryzyka wzmożonego1).
Stosując cywilistyczną zasadę winy, odszkodowanie w dość wysokiej kwocie otrzyma-
liby tylko poszkodowani, którzy potrafiliby wykazać winę pracodawcy. Tak samo by-
łaby ustalona wysokość odszkodowania dla poszkodowanych, którzy otrzymaliby od-
szkodowanie na zasadzie ryzyka według art. 435 k.c. Jednak już wszyscy pozostali
poszkodowani w wypadkach przy pracy nie otrzymaliby odszkodowania2.
Przyjęcie zasady ryzyka wzmożonego (schemat 29) oznacza, że odszkodowanie
w kwocie ustawowej otrzymają wszyscy poszkodowani w wypadkach przy pracy –
z wyjątkiem osób z grupy D–E, którym będzie można postawić zarzut zachowań opisa-
1 Zasadę ryzyka wzmożonego wprowadziła ustawa z 23 stycznia 1968 r. o świadczeniach pie-
niężnych przysługujących w razie wypadków przy pracy (Dz.U. Nr 3, poz. 8 ze zm.).

2 W wyniku zajścia przesłanek 1–3 z art. 435 k.c.
nych w art. 21 ustawy wypadkowej. W razie jednak śmierci tych poszkodowanych od-
szkodowanie będzie przysługiwać uprawnionym członkom rodziny.
Schemat 29. Dostępność odszkodowania za wypadek przy pracy przy odpowie

dzialności na zasadzie ryzyka wzmożonego
zł
odszkodowanie uzupełniające
odszkodowanie uzupełniające
kwota odszkodowania
maksymalna kwota odszkodowania ustawowego
odszkodo-
odszkodowanie dla poszkodowanego wanie dla
rodziny
A B C D E
A–E – wszyscy poszkodowani

A–C – poszkodowani, którzy mogą dochodzić odszkodowania uzupełniającego na zasadzie winy
(art. 415 k.c.) albo na zasadzie ryzyka (art. 435 k.c.)
D–E – poszkodowani, którzy utracili prawo do świadczeń wypadkowych
608 Odpowiedzialność za wypadki przy pracy oparta na zasadzie ryzyka wzmożonego tym
się różni od zasady ryzyka według art. 435 k.c., że nie przewiduje możliwości uwol-
nienia się od odpowiedzialności w razie zadziałania siły wyższej albo winy osoby trze-
ciej, a nawet zawinionego działania poszkodowanego.
Przed 1 stycznia 2003 r. odszkodowanie za wypadki przy pracy wypłacał uspołecz-
niony zakład pracy. Za pracodawcę nieuspołecznionego odszkodowanie wypłacał Za-
kład Ubezpieczeń Społecznych.
Na mocy ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu
wypadków przy pracy i chorób zawodowych odpowiedzialność za doznaną szkodę
na osobie przejął Zakład Ubezpieczeń Społecznych. Inaczej mówiąc, odszkodowanie za
wypadek przy pracy stało się świadczeniem z ubezpieczenia społecznego.
Zgodnie jednak z art. 21 ustawy wypadkowej przewidziane w niej świadczenia nie przy-
sługują poszkodowanemu, gdy wyłączną przyczyną doznanej szkody na osobie jest udo-
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXXI. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego407
wodnione naruszenie przez poszkodowanego, umyślnie lub wskutek rażącego niedbal-

stwa, przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, lub gdy ubezpieczony będący
w stanie nietrzeźwości przyczynił się w znacznym stopniu do zajścia wypadku przy pracy.
Należy podkreślić, że reguła wynikająca z art. 21 ustawy wypadkowej dotyczy odszko- 609
dowania i pozostałych świadczeń należnych ubezpieczonemu, ale nie dotyczy roszczeń
rodziny pozostałej po ubezpieczonym.
W tej sytuacji okoliczności wymienione w art. 21 ustawy wypadkowej to prze
słanki, które pozbawiają poszkodowanego świadczeń, ale nie uwalniają ubezpie
czyciela od odpowiedzialności. Ta odpowiedzialność istnieje3, jedynie poszkodo-
wany traci roszczenie o odszkodowanie.
Ustawowe odszkodowanie nie podlega miarkowaniu jego wysokości w zależności od 610
tego, w jakim stopniu poszkodowany przyczynił się do powstania szkody. Odszkodo-
wanie ustawowe albo przysługuje, albo nie przysługuje. Odszkodowanie ustawowe
otrzyma więc pracownik, który w żadnej mierze nie przyczynił się do wypadku przy
pracy, jak również ten, który swoim zachowaniem zawinił zajście wypadku przy pracy,
ale to jego zachowanie nie wyczerpywało przesłanek opisanych w art. 21 ustawy wy-
padkowej.
Na gruncie nowej treści art. 2371 § 1 k.p., zgodnie z którym pracownikowi, który uległ 611
wypadkowi przy pracy albo zachorował na chorobę zawodową, przysługują świad-
czenia z ubezpieczenia społecznego − powstał problem możliwości dochodzenia od-
szkodowania uzupełniającego, który wywołał dość ożywioną dyskusję w litera-
turze4. Przyczyną dyskusji jest przepis art. 2371 § 1 k.p., który w kwestii odszkodo-
wania odsyła tylko do przepisów ustawy wypadkowej, a nie ogólnie do odrębnych
przepisów, co w poprzedniej wersji przepisu oznaczało bezpośrednie odesłanie do Ko-
deksu cywilnego.
Jak się jednak wydaje, należy zgodzić się ze zwolennikami poglądu o możliwości do-
chodzenia odszkodowania uzupełniającego. Dopuszczenie stosowania reguł cywilno-
prawnych wydaje się konieczne, gdyż całkowita kompensata szkody na osobie wymaga
uwzględnienia indywidualnych sytuacji, czego nie przewidują zasady odszkodowania
ustawowego5. Odczytywanie przepisu jako wskazującego zakres dopuszczalnych
świadczeń odszkodowawczych – jak zauważył Trybunał Konstytucyjny6 – paradok-
3 Inaczej członkowie rodziny nie mogliby otrzymać odszkodowania w razie śmierci poszkodo-
wanego.
4 Co do braku takiej możliwości wypowiedzieli się: M. Gersdorf, Odpowiedzialność cywilno-
prawna za wypadki przy pracy, PiZS 2003, nr 6; M. Raczkowski, Kilka uwag o cywilnej odpowie-
dzialności odszkodowawczej pracodawcy, PiZS 2009, nr 4; K. Ślebzak, Uzupełniająca odpowiedzial-
ność pracodawcy z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, PiZS 2009, nr 11. Widzą
natomiast taką możliwość m.in.: W. Sanetra, O założeniach nowego systemu świadczeń z tytułu wy-
padków przy pracy i chorób zawodowych, PiZS 2003, nr 3; Ł. Pisarczyk, Odpowiedzialność praco-
dawcy za szkodę spowodowaną wypadkiem przy pracy, w: Z problematyki odpowiedzialności za
szkodę, „Studia Iuridica” 2007, t. 47; W. Witoszko, Jednorazowe odszkodowanie z ubezpieczenia spo-
łecznego, Warszawa 2010, s. 268 i n.
5 Osoby, które w miejscu pracy uległy wypadkowi niezakwalifikowanemu jako wypadek przy
pracy, byłyby w lepszej sytuacji prawnej co do odszkodowania należnego od pracodawcy.

6 Wyrok TK z 27 lis topada 2007 r. (SK 18/05, OTK ZU 2007, nr 10A, poz. 128, LexisNexis
nr 1733705).
salnie osłabiałoby pozycję poszkodowanego w porównaniu z regułami prawa po-

wszechnego, gdy tymczasem założeniem i celem odrębnych regulacji w zakresie kom-
pensacji szkody wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej jest zawsze
polepszenie sytuacji poszkodowanego, chociażby przez pewność otrzymania odszko-
dowania, nawet w ryczałtowej kwocie.
Nie bez znaczenia jest też fakt, że w dotychczasowych ustawach odebranie prawa do
dochodzenia odszkodowania na zasadach prawa cywilnego (ogólnych) zawsze było do-
konywane w sposób wyraźny. Z treści art. 2371 § 1 k.p. odsyłającego do ustawy wypad-
kowej nie można więc domniemywać tego wyłączenia. Treść przepisu w tym kontek-
ście należy odczytywać jako wyraźne wskazanie świadczeń należnych (przysługujących)
poszkodowanemu, które specjalnie w tym celu zostały ustanowione, w odróżnieniu od
świadczeń możliwych do uzyskania w innym trybie.
Należy więc przyjąć, że odszkodowanie ustawowe (z ubezpieczenia wypadko-
wego) może zostać uzupełnione odszkodowaniem na podstawie przepisów
prawa cywilnego. Generalnie rzecz biorąc, będzie to dotyczyć tych poszkodowanych,
którzy otrzymaliby takie odszkodowanie, gdyby odpowiedzialność za wypadki przy
pracy była oparta na zasadzie winy (art. 415 k.c.) albo na zasadzie ryzyka (art. 435
k.c.). Nie mogą natomiast dochodzić tego uzupełnienia poszkodowani, którzy odszko-
dowanie otrzymali dlatego, że ustawa wypadkowa obejmuje ochroną także szkody do-
znane w okolicznościach uwalniających od odpowiedzialności cywilnej (zob. schemat
29).
2. OKOLICZNOŚCI WYŁĄCZAJĄCE PRAWO DO ŚWIADCZEŃ

2.1. Wina umyślna lub rażące niedbalstwo poszkodowanego
612 Zgodnie z treścią art. 21 ust. 1 ustawy wypadkowej świadczenia z ubezpieczenia
wypadkowego nie przysługują ubezpieczonemu, jeśli wyłączną przyczyną wy-
padku przy pracy było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego przepisów doty-
czących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub wskutek ra-
żącego niedbalstwa.
Przepis ten nie wyłącza prawa do świadczeń, jeżeli do spowodowania wypadku dołą-
czyły się przyczyny inne niż naruszenie przepisów przez pracownika. W sytuacji zaist-
nienia dodatkowych przyczyn zajścia wypadku, nieleżących po stronie ubezpieczonego,
nie ma potrzeby badania stopnia zawinienia ubezpieczonego, który w tym przypadku,
nawet przy udowodnieniu winy umyślnej, zachowuje prawo do świadczeń7.
Artykuł 21 ust. 1 ustawy wypadkowej rozkłada ciężar dowodu w ten sposób, że na ze-
spole powypadkowym spoczywa obowiązek udowodnienia umyślności lub rażącego
niedbalstwa przy naruszeniu przez pracownika przepisów bhp. Ciężar zaś udowod-
7 Por. wyroki: z 13 stycznia 1998 r. (II UKN 446/97, OSNAPiUS 1998, nr 23, poz. 693, Lexis
Nexis nr 332333); z 23 kwietnia 1998 r. (II UKN 11/98, OSNAPiUS 1999, nr 7, poz. 253, LexisNexis
nr 333936); z 5 maja 1998 r. (II UKN 29/98, OSNAPiUS 1999, nr 8, poz. 288, LexisNexis nr 333986).
www.lexisnexis.pl
nienia faktu, że dołączyła się inna przyczyna niezależna od pracownika, wyłączająca

zastosowanie art. 21 ust. 1 ustawy wypadkowej, spoczywa na poszkodowanym8.
Użyte w przepisie określenie „przepisy dotyczące ochrony życia i zdrowia” jest poję-
ciowo szersze od określenia „przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy”. Obejmuje ono
wszelkie normy prawne, których pracownik ma obowiązek przestrzegać przy wykony-
waniu pracy, w tym także przepisy o ruchu drogowym.
Umyślność i rażące niedbalstwo dotyczą naruszenia przepisów o ochronie 613
zdrowia i życia, a nie spowodowania skutku tego naruszenia9. Nie można
więc powiedzieć, że pracownik „chce” lub „godzi się” na doznanie urazu lub śmierci.
Można tylko badać, czy pracownik „chciał” naruszyć przepisy lub „godził się” na ich
naruszenie.
Do pojęcia rażącego niedbalstwa Sąd Najwyższy odniósł się między innymi
w wyroku z 6 sierpnia 1976 r. (III PRN 19/76)10, w którym stwierdził, że dzia-
łanie z rażącym niedbalstwem oznacza takie okoliczności, które człowiek o przeciętnej
przezorności ocenia jako ewidentnie niebezpieczne, a mimo to z naruszeniem prze-
pisów bez potrzeby naraża się na to niebezpieczeństwo, ignorując następstwa włas
nego zachowania. Przymiot rażącego niedbalstwa nadaje też Sąd Najwyższy niezacho-
waniu przepisów ruchu drogowego, jeśli stało się ono wyłączną przyczyną wypadku
drogowego11.
Z dotychczasowego orzecznictwa Sądu Najwyższego12 płynie wniosek, że zarzut rażą-
cego niedbalstwa w odniesieniu do naruszenia przepisów dotyczących życia i zdrowia
będzie można postawić pracownikowi, który nie wykazał minimum należytej staran-
ności wymaganej w danej sytuacji, aby się do tych przepisów zastosować13.
Umyślne naruszenie przepisów o ochronie życia i zdrowia lub rażąca niedbałość po- 614
winny być wyłączną przyczyną wypadku przy pracy. Oznacza to, że naruszenie prze-
pisów ma być sprawczą przyczyną powodującą wystąpienie przyczyny zewnętrznej
8 Wyrok SN z 23 czerwc a 1999 r. (II UKN 12/99, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 669, LexisNexis
nr 343076).
9 Wyrok SN z 23 października 1980 r. (III URN 40/80, OSNCP 1981, nr 5, poz. 88, LexisNexis
nr 303579).
11 Wyrok z 10 czerw ca 1999 r. (II UKN 687/98, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 658, LexisNexis
nr 346098).
12 Np. wyroki: z 23 października 1980 r. (II URN 40/80, OSNCP 1981, nr 15, poz. 88); z 8 paź-
dziernika 1987 r. (II URN 220/87, niepubl.).

13 Np. za rażące niedbalstwo uznano niezałożenie przez pracownika okularów ochronnych
(których z reguły nie musiał używać) w sytuacji, gdy przystąpił do rozbijania kilofem dużej bryły
węgla (wyrok SN z 23 sierpnia 1972 r., III PRN 35/72, LexisNexis nr 322372). Za noszące cechy rażą-
cego niedbalstwa uznał Sąd Najwyższy wkroczenie na jezdnię sprzed stojącego na przystanku auto-
busu w miejscu nieprzeznaczonym na przejście dla pieszych, bez upewnienia się, czy przejście będzie
bezpieczne, i bez obserwowania ruchu pojazdów (orzeczenie z 22 czerwca 1979 r., III PRN 24/79, GP
1980, nr 8, LexisNexis nr 321604). W podobny sposób Sąd Najwyższy odniósł się do nieznajomości
przepisów ruchu drogowego przez pracownika kierującego pojazdem (wyrok SN z 10 czerwca 1999 r.,
II UKN 687/98, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 658, LexisNexis nr 346098). Jednakże naruszenie prze-
pisów ruchu drogowego, jeżeli jest spowodowane niespodziewaną sytuacją na drodze, wymagającą
szybkiego podjęcia decyzji, pozwala zakwalifikować je jako zwykłe niedbalstwo (z uzasadnienia wy-
roku SN z 30 listopada 1999 r., II UKN 221/99, OSNAPiUS 2002, nr 6, poz. 205, LexisNexis nr 350002).
szkody na osobie pracownika. Inaczej mówiąc, zawinione naruszenie przepisów (bhp,

ruchu drogowego itp.) ma doprowadzić do zadziałania przyczyny zewnętrznej, „spro-
wokować” tę przyczynę, która inaczej by nie zadziałała. Istotny jest więc związek przy-
czynowy między naruszeniem przepisów a zadziałaniem przyczyny zewnętrznej.
Tę myśl Sąd Najwyższy wyraził już dość dawno14, przyjmując, że do odrzucenia
wyłącznej winy poszkodowanego w wypadku samochodowym wystarczy stwier-
dzenie, że jedną z przyczyn wypadku było jakiekolwiek inne zdarzenie, którego nie
można przypisać poszkodowanemu. Jeśli zatem dana przyczyna zewnętrzna spowodo-
wałaby szkodę na osobie pracownika niezależnie od faktu naruszenia przez pracow-
nika przepisów, to nie można odwoływać się do art. 21 ust. 1 ustawy wypadkowej15.
O zajściu przesłanki utraty prawa do odszkodowania nie można też mówić w sytuacji,
gdy pracodawca (kierownik robót) wiedział o nieprzestrzeganiu przez pracownika prze-
pisów i nie podjął żadnych działań zapobiegawczych. Uznanie nagannych zachowań pra-
cownika za wyłączną przyczynę zajścia wypadku przy pracy możliwe jest więc tylko
wtedy, gdy pracodawca w żaden sposób nie przyczynił się do takiego zachowania się
pracownika, „ułatwiając” mu, np. przez brak nadzoru, naruszenie tych przepisów albo
uniemożliwiając ich przestrzeganie w wyniku niezapewnienia odpowiednich ku temu
warunków, albo nie szkoląc go w zakresie zasad bhp. Stwierdzenie jakiegokolwiek za
niedbania pracodawcy w tym względzie uniemożliwi zastosowanie art. 21 ust. 1 ustawy
wypadkowej z powodu braku elementu wyłączności przyczyny, nawet gdyby poszkodo-
wanemu można było przypisać umyślność lub rażące niedbalstwo16.
2.2. Stan nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego

615 Określone w ustawie wypadkowej świadczenia nie będą przysługiwały ubezpie-
czonemu, który był w stanie nietrzeźwym lub pod wpływem środków odurzają-
cych lub substancji psychotropowych, i ten jego stan przyczynił się w znacznym stopniu
do spowodowania wypadku17.
O ile jednak w odniesieniu do naruszenia przepisów dotyczących ochrony życia
i zdrowia należy wykazać, że było ono wyłączną przyczyną wypadku, o tyle przy tej
przesłance wystarczy stwierdzić, że stan nietrzeźwości w znacznym stopniu przyczynił
się do zajścia wypadku przy pracy (art. 21 ust. 2 ustawy wypadkowej).
14 Wyrok z 7 marca 1969 r. (II PR 576/68, OSNCP 1970, nr 4, poz. 60, LexisNexis nr 300844).
15 Wynika z tego, że nie można odmówić świadczeń pracownikowi, który nie założył kasku
ochronnego, jeżeli ciężar, który spadł mu na głowę, doprowadziłby do uszkodzenia ciała także wów-
czas, gdyby kask założył (wyrok SN z 15 czerwca 1999 r., II UKN 2/99, OSNAPiUS 2000, nr 17,
poz. 663, LexisNexis nr 346036), albo pracownikowi, który naruszył przepisy ruchu drogowego, ale
zderzył się z samochodem, który też jechał nieprawidłowo.
16 Wyrokiem z 15 czerw ca 1999 r. (II UKN 2/99, OSNAPiUS 2000, nr 17, poz. 663, LexisNexis
nr 346036) Sąd Najwyższy przyznał odszkodowanie pracownicy, która przystąpiła do mycia okien,
nie mając odpowiedniego sprzętu ochronnego, i wypadła z okna z powodu nieprawidłowo zamonto-
wanej futryny.
17 Na temat wpływu stanu nietrzeźwości na kwalifikację prawną doznanego urazu lub śmierci
zob. rozważania dotyczące wyłączenia związku z pracą.
www.lexisnexis.pl
Rola stanu nietrzeźwości lub odurzenia poszkodowanego polega na wywołaniu zajścia

przyczyny zewnętrznej wypadku. W odróżnieniu jednak od umyślności i rażącego nie-
dbalstwa przy naruszeniu przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, „udział
w zajściu tej przyczyny ” mogą mieć też inne czynniki i osoby. Dopiero proporcja tych
„udziałów” zadecyduje o roli w zajściu wypadku stanu, w jakim znajdował się poszko-
dowany. Rola ta może być wyłączna, znaczna, niewielka albo żadna. Prawne znaczenie
wpływu stanu nietrzeźwości lub odurzenia zaczyna się od roli „znacznej”. Przyczy-
nienie się w stopniu „niewielkim” nie pozbawia poszkodowanego prawa do odszkodo-
wania i pozostałych świadczeń. Jeżeli okaże się, że stan ubezpieczonego nie miał
wpływu na zajście wypadku albo że wpływ ten był niewielki, czyli że do wypadku
doszłoby także wówczas, gdyby ubezpieczony nie był w stanie nietrzeźwości lub odu-
rzenia, to nie można zastosować art. 21 ust. 2 ustawy wypadkowej i pozbawić poszko-
dowanego prawa do świadczeń.
Trudności w ocenie zaczynają się wtedy, gdy nie można wykluczyć roli stanu nietrzeź-
wości lub odurzenia. Brak bowiem jakichkolwiek ustawowych kryteriów czy mierników,
które pozwalałyby na wartościowanie tej roli i znalezienie granicy, od której można
przyjąć, że jest ona „znaczna”. Należy więc przyjąć, że ustawodawca odwołuje się do zna-
czenia słowa „znaczny” w języku polskim. Treść znaczeniowa tego wyrazu to „dość duży,
pokaźny, widoczny, zaznaczający się” – a więc większy od pozostałych. Z tego wniosek,
że o „znacznej” roli stanu nietrzeźwości lub stanu odurzenia w spowodowaniu wypadku
przy pracy będzie można mówić dopiero wtedy, gdy okaże się, że wśród wszystkich przy-
czyn ta była dominująca. Niezbędne jest zatem w każdej sprawie wartościowanie przy-
czyn na tle całokształtu okoliczności i dokonanie oceny, która z nich była dominująca18.
Konstrukcja ustawowa tej przesłanki wskazuje, że pozbawienie świadczeń wypadko- 616
wych nie jest sankcją za samo naruszenie obowiązku trzeźwości zawodowej lub za pro-
wadzenie pojazdu w takim stanie. Jest to sankcja ubezpieczeniowa za zachowania,
które doprowadziły albo przyczyniły się bezpośrednio do wystąpienia przyczyny ze-
wnętrznej wypadku przy pracy. Dlatego w każdym konkretnym wypadku należy badać
rolę, jaką przy zajściu przyczyny zewnętrznej odegrał stan pracownika związany ze
spożyciem alkoholu lub środków odurzających. Jeśli się zaś okaże, że rola ta była nie-
wielka albo żadna, to nie może być mowy o skutkach przewidzianych w art. 21 ust. 2
ustawy wypadkowej – mimo naruszenia obowiązku trzeźwości19.
18 Nie bez znaczenia w tym względzie będą stopień upojenia alkoholowego oraz okoliczności zaj-
ścia wypadku. Na przykład, jeśli kierowca prowadzący samochód w stanie nietrzeźwości lub pod
wpływem środków psychotropowych wpadnie na drzewo przy dobrej widoczności i suchej na-
wierzchni, „bez żadnych powodów”, to niewątpliwie dlatego, że ilość alkoholu lub tych środków spo-
wodowała zakłócenie sprawności organizmu. Stan sprawcy poszkodowanego w tej sytuacji w sposób
co najmniej „znaczny” przyczynił się do powstania uszczerbku na zdrowiu. Gdyby jednak w jakimś
miejscu szosy był rozlany smar lub byłaby ona oblodzona i samochód wpadłby w poślizg albo gdyby
kierowca zaczął gwałtownie hamować z powodu niespodziewanej przeszkody na drodze, wówczas
należałoby przyjąć, że stan nietrzeźwości tylko w pewnym stopniu przyczynił się do wypadku. Można
byłoby bowiem założyć, że gdyby kierowca był trzeźwy, to zareagowałby o ułamek sekundy wcześ
niej i zdołałby zahamować albo wyszedłby z poślizgu. Byłyby to jednak tylko przypuszczenia, efekt
bowiem (uniknięcie wypadku) zależałby także od umiejętności kierowcy, a nie tylko od jego stanu.
Nie można byłoby więc przyjąć tu „znacznego” przyczynienia się stanu nietrzeźwości do zajścia wy-
padku, ale tylko przyczynienie się w „jakimś stopniu”.
19 Co nie wyklucza odpowiedzialności porządkowej za naruszenie obowiązku trzeźwości.
3. ZAKRES ŚWIADCZEŃ
617 W odróżnieniu od ubezpieczenia chorobowego i ubezpieczenia rentowego, które
chronią poszczególne rodzaje skutków zajścia zdarzenia losowego, ubezpie-
czenie wypadkowe przewiduje świadczenia chroniące wszystkie rodzaje skutków w za-
kresie zdolności do pracy, jakie mogą wywołać zdarzenia losowe typu: choroba, ka-
lectwo, śmierć, zakwalifikowane jako wypadek przy pracy, wypadek zrównany
z wypadkiem przy pracy lub choroba zawodowa.
Ubezpieczenie wypadkowe zapewnia zatem świadczenia w razie:
1) czasowej niezdolności do pracy,
2) zmniejszonej sprawności do pracy,
3) trwałej całkowitej lub częściowej niezdolności do pracy,
4) utraty żywiciela.
618 Poza świadczeniami z tytułu zajścia powyższych sytuacji życiowych, ubezpie-
czenie wypadkowe przewiduje także świadczenia typu odszkodowawczego za
doznany przez ubezpieczonego uszczerbek na zdrowiu o charakterze stałym lub długo-
trwałym oraz rodzinie za śmierć żywiciela. Świadczenie to nosi nazwę „jednorazo-
wego odszkodowania”.
Jednorazowe odszkodowanie spełnia w systemie świadczeń wypadkowych specjalne
funkcje20, stanowiąc formę zryczałtowanego pieniężnego ekwiwalentu za doznanie
uszczerbku na zdrowiu, wypłacanego niezależnie od tego, czy stopień utraty zdrowia
uzasadnia nabycie prawa do świadczeń rentowych.
W ujęciu ustawy z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wy-
padków przy pracy i chorób zawodowych jednorazowe odszkodowanie ma pokrywać
szkody rzeczywiście doznane, zaszłe w organizmie ubezpieczonego i utrzymujące się
nadal po zakończeniu leczenia i rehabilitacji. W tym celu ocena stopnia uszczerbku na
zdrowiu została odsunięta w czasie aż do zakończenia postępowania terapeutycznego
oraz upływu zaleconej rehabilitacji.
Ustawa wypadkowa zobowiązuje do wypłaty jednorazowego odszkodowania
wyłącznie ZUS. Jednorazowe odszkodowanie jest już zatem świadczeniem
z ubezpieczenia społecznego, a nie – jak poprzednio – ze stosunku pracy. Oznacza
to, że w odniesieniu do wszystkich ubezpieczonych jednorazowe odszkodowanie bę-
dzie wypłacane na podstawie decyzji wydanej przez organ rentowy (ZUS). Decyzja od-
mowna może być zaskarżona do sądu pracy i ubezpieczeń społecznych21.
619 Z funduszu ubezpieczenia wypadkowego wypłacane są też: dodatek do renty ro-
dzinnej dla sierot zupełnych, dodatek pielęgnacyjny dla poszkodowanych całkowicie
niezdolnych do pracy i do samodzielnej egzystencji oraz świadczenia zdrowotne (po-
krycie kosztów leczenia stomatologicznego, szczepień ochronnych i przedmiotów or-
topedycznych).
20 Zob. U. Jackowiak, Wyrównanie szkód niemajątkowych spowodowanych wypadkami przy
pracy, Warszawa 1975, s. 14 i n.

21 W pierwszej instancji orzeka rejonowy sąd pracy i ubezpieczeń społecznych, a jako druga in-
stancja – okręgowy sąd pracy i ubezpieczeń społecznych (art. 4778 § 1 i 2 k.p.c.). Zmianie charakteru
świadczenia nie towarzyszyła więc zmiana trybu dochodzenia roszczeń.
www.lexisnexis.pl
4. ŚWIADCZENIA Z TYTUŁU SKUTKÓW WYPADKU PRZY PRACY

W ZAKRESIE ZDOLNOŚCI DO ZAROBKOWANIA
4.1. Zasiłek chorobowy
Zasiłek chorobowy w razie czasowej niezdolności do pracy spowodowanej wy- 620
padkiem przy pracy, wypadkiem zrównanym z wypadkiem przy pracy lub cho-
robą zawodową przysługuje bez potrzeby spełnienia przez ubezpieczonego warunku
okresu wyczekiwania. Zasiłek chorobowy z ubezpieczenia wypadkowego wypłacany
jest od pierwszego dnia niezdolności do pracy22.
Zasiłek chorobowy wynosi 100% podstawy wymiaru. Podstawę wymiaru zasiłku sta-
nowi kwota będąca podstawą wymiaru składek na ubezpieczenie wypadkowe23.
Ustawa nie ustala dłuższego okresu zasiłkowego wtedy, gdy niezdolność do pracy jest
spowodowana wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Zasiłek chorobowy
można więc pobierać, tak jak w przypadku każdej innej niezdolności do pracy, tj. przez
okres 182 dni.
Niezdolność do pracy z powodu wypadku przy pracy albo choroby zawodowej ma nato-
miast wpływ na długość ochrony stosunku pracy przed wypowiedzeniem. Jeśli nie-
zdolność do pracy jest spowodowana wymienionymi przyczynami, pracownika można
zwolnić dopiero po upływie okresu pobierania zasiłku chorobowego, także wówczas,
gdy jest zatrudniony u danego pracodawcy krócej niż 6 miesięcy24.
Na ogólnych zasadach25 przedawnia się też roszczenie o wypłatę zasiłku chorobowego
z ubezpieczenia wypadkowego i następuje wstrzymanie wypłaty zasiłku, jeżeli prawo
do zasiłku ustało albo gdy się okaże, że prawo to w ogóle nie istniało.
Prawo do zasiłku chorobowego z ubezpieczenia wypadkowego może też być utracone
w okolicznościach określonych w art. 17 ustawy zasiłkowej, tj. jeżeli ubezpieczony
w okresie orzeczonej niezdolności do pracy podejmuje pracę lub inne działania nie-
zgodne z celem tego zwolnienia.
Zasiłek chorobowy z ubezpieczenia wypadkowego nie przysługuje, jeżeli wyłączną
przyczyną wypadku przy pracy było udowodnione naruszenie przez ubezpieczonego
przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia spowodowane przez niego umyślnie
lub wskutek rażącego niedbalstwa albo gdy w istotny sposób do zajścia wypadku przy-
czynił się stan nietrzeźwości poszkodowanego26.
22 Pracodawca nie jest zobowiązany do wypłacania wynagrodzenia chorobowego.

23 Problemem natury teoretycznej jest kwestia wysokości i funduszu wypłacającego zasiłek
chorobowy w razie równoległych zatrudnień. W praktyce ZUS fundusz wypadkowy wypłaca 100%
zasiłki chorobowe z tytułu wszystkich zatrudnień.
24 W okresie niezdolności do pracy możliwe jest zwolnienie tylko w trybie art. 53 k.p. – tj. bez
wypowiedzenia.
25 Do zasiłku z ubezpieczenia wypadkowego ma zastosowanie w kwestiach nieuregulowanych
inaczej ustawa z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego

w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 159).
26 Wypłacany jest wówczas zasiłek z ubezpieczenia chorobowego.
4.2. Świadczenie rehabilitacyjne

621 Świadczenie rehabilitacyjne z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje ubezpie-
czonemu, który po wyczerpaniu zasiłku chorobowego jest nadal niezdolny do
pracy, a dalsze leczenie lub rehabilitacja lecznicza rokują odzyskanie zdolności do pracy.
Świadczenie rehabilitacyjne wypłacane jest na zasadach i przez okres ustalony
w ustawie z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecz-
nego w razie choroby i macierzyństwa27, w wysokości 100% podstawy wymiaru.
Świadczenie to, podobnie jak zasiłek chorobowy, nie przysługuje, jeżeli ubezpieczony
zachowuje prawo do wynagrodzenia, uposażenia, stypendium lub innego świadczenia
przysługującego za okres niezdolności do pracy. Stosowanie ustawy zasiłkowej sprawi,
że świadczenie rehabilitacyjne nie będzie przysługiwało po ustaniu zatrudnienia, jeśli
osoba ta ma prawo do emerytury lub renty.
4.3. Zasiłek wyrównawczy

622 Zasiłek wyrównawczy z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje ubezpieczo-
nemu pracownikowi, którego wynagrodzenie uległo obniżeniu wskutek stałego
lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu.
Zgodnie z definicją ustawową: „za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naru-
szenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nie-
rokujące poprawy” (art. 11 ust. 2 ustawy wypadkowej). Mając na uwadze stosowaną
w technice legislacyjnej regułę nadawania jednolitego znaczenia słowom, oznaczeniom
i sformułowaniom użytym w tym samym akcie prawnym, należy przyjąć, że w razie
stwierdzenia stałego uszczerbku na zdrowiu skierowanie na rehabilitację jest od po-
czątku niecelowe28, bo nie spowoduje zmiany stanu zdrowia umożliwiającej osiąganie
poprzednich zarobków.
Do zasad udzielania zasiłku wyrównawczego należy stosować przepisy ustawy zasił-
kowej (art. 58 ustawy wypadkowej), z których wynika, że zasiłek wyrównawczy to
świadczenie uzupełniające wynagrodzenie osiągane podczas rehabilitacji do wyso-
kości poprzednich zarobków.
Okres wypłaty tego świadczenia nie może być dłuższy niż 24 miesiące. Prawo do za-
siłku wyrównawczego jest wyłączone w razie pobierania przez pracownika emerytury
lub renty z tytułu niezdolności do pracy albo do nauczycielskiego świadczenia kom-
pensacyjnego.
4.4. Renta z tytułu niezdolności do pracy

623 Świadczeniem z ubezpieczenia społecznego, które ma zapewnić środki utrzy-
mania, w sytuacji gdy skutkiem doznanego urazu jest niezdolność do pracy za-
27 Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r., poz. 159 (zasiłkowa).

28 Zwraca na to uwagę T. Bińczycka-Majewska, Charakterystyka i zakres świadczeń w systemie
ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, PiZS 2003, nr 5.
www.lexisnexis.pl
robkowej, jest renta z tytułu niezdolności do pracy. Niezdolność ta może być całkowi-
ta albo częściowa. W razie każdej z tych niezdolności może być przyznana renta stała
albo renta okresowa.
Geneza renty wypadkowej, jako odrębnego świadczenia ubezpieczeniowego,
wiąże się z zagadnieniem odpowiedzialności cywilnej za wypadki przy pracy.
Z tego też względu pierwsza polska ustawa z 28 marca 1933 r. o ubezpieczeniu spo-
łecznem29 rentę tę ukształtowała jako ubezpieczeniowe świadczenie odszkodo-
wawcze. Koncepcja ta znalazła odbicie przede wszystkim w definicji inwalidztwa30
wypadkowego, różniącej się zasadniczo od definicji inwalidztwa przyjętej na potrzeby
renty inwalidzkiej z przyczyn ogólnych31, jak również w zasadach dotyczących wy-
miaru tych rent.
Duża początkowo różnica między inwalidztwem z tytułu wypadku przy pracy i inwa-
lidztwem z przyczyn ogólnych zaczęła się zacierać w okresie powojennym. Zasadni-
czego przełomu dokonał w tej kwestii dekret z 25 czerwca 1954 r. o powszechnym
zaopatrzeniu emerytalnym pracowników i ich rodzin32, znosząc odrębne ujmowanie
inwalidztwa wypadkowego i inwalidztwa z przyczyn ogólnych. Od tej pory sytuację
uzasadniającą nabycie prawa do renty, zarówno wypadkowej, jak i z przyczyn ogól-
nych, określa ta sama definicja33. Prawo do świadczeń wynika jednak z odrębnych
ustaw.
Ustawy przyznające prawo do renty wypadkowej z reguły nadawały jej charakter od-
szkodowawczy, co przejawiało się w:
1) nabywaniu prawa bez względu na długość stażu ubezpieczeniowego,
2) korzystniejszym ustaleniu wysokości świadczenia,
3) korzystniejszych zasadach pobierania świadczenia (możliwość łączenia z emery-
turą, niezawieszania prawa itp.).
Obecnie obowiązująca ustawa wypadkowa, ustalając korzystniejsze zasady nabywania 624
prawa z ustalania wysokości świadczenia, też nadaje rencie z tytułu wypadku przy
pracy charakter odszkodowawczy, jakkolwiek nie przewiduje już niezawieszania tej
renty w razie kontynuowania przez rencistę zatrudnienia34.
Prawo do renty wypadkowej nabywa się po ustaleniu, że przyczyna zewnętrzna
zadziałała w czasie trwania ubezpieczenia. Niezdolność do pracy, jako skutek
wypadku przy pracy, może wystąpić później35. Nie jest wymagane spełnienie wa-
runku posiadania określonej długości stażu ubezpieczeniowego36.
29 Dz.U. Nr 51, poz. 396.

30 Wcześniejsza nazwa ryzyka trwałej lub długotrwałej niezdolności do pracy.
31 Por. art. 136 i 154 ustawy z 1933 r.
33 Obecnie zawiera ją art. 12 ustawy emerytalnej.
34 Renty wypadkowe zawiesza się na zasadach określonych w ustawie z 17 grudnia 1998 r. o eme-
ryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1440
ze zm.). Ratyfikowana przez Polskę Konwencja nr 102 MOP nie przewiduje jednak zawieszania prawa
do rent inwalidzkich.
35 Także po ustaniu ubezpieczenia (art. 17 ust. 2 ustawy wypadkowej).
36 Dla renty z ogólnego stanu zdrowia wymagany staż wynosi od roku do 5 lat, w zależności od
wieku ubezpieczonego.
Jakkolwiek prawo do renty wypadkowej przysługuje niezależnie od rozmiaru posiada-

nego stażu pracy, to długość stażu pracy ma jednak wpływ na wysokość renty. Wymiar
renty jest bowiem uzależniony od długości, a także struktury stażu ubezpieczenio-
wego, tj. od tego, jaki udział w stażu mają okresy składkowe i nieskładkowe, do któ-
rych zalicza się też okresy hipotetyczne37.
Rentę wymierza się w systemie zdefiniowanego świadczenia według ogólnej for-
muły składającej się z części stałej (C) i z kwoty indywidualnej (Ki).
625 Przy ustalaniu podstawy wymiaru renty wypadkowej nie stosuje się ograni-
czenia wskaźnika wysokości podstawy wynikającego z art. 15 ust. 5 ustawy
emerytalnej. Rentę wypadkową wymierza się zatem od faktycznego przeciętnego wy-
nagrodzenia poszkodowanego.
Renta wypadkowa dla osoby częściowo niezdolnej do pracy wynosi 75% renty dla osoby
całkowicie niezdolnej do pracy. Renta wypadkowa nie może być jednak niższa niż:
1) 80% podstawy jej wymiaru – dla osoby całkowicie niezdolnej do pracy,
1) 60% podstawy wymiaru – dla osoby częściowo niezdolnej do pracy.
Wskaźniki te mają zastosowanie tylko wówczas, gdy podstawa wymiaru nie przekracza
250% przeciętnego wynagrodzenia (art. 18 ust. 2 ustawy wypadkowej).
Powyższa regulacja prowadzi do sytuacji, w której renta wyliczona przy wskaźniku
wysokości podstawy wymiaru (Wwpw) nieprzekraczającym 250% zostanie podnie-
siona do poziomu 60% lub 80% wysokości podstawy, natomiast wyliczona przy wskaź-
niku wyższym – nie zostanie, chociaż w tym drugim przypadku będzie ona stanowiła
niższy procent podstawy niż w pierwszym38. Ukształtowała się jednak praktyka39,
która polega na obliczaniu świadczenia w przypadkach posiadania wyższego wskaź-
nika niż 250% także od wskaźnika równego 250% przeciętnego wynagrodzenia i wy-
boru kwoty wyższej.
626 Kolejnym zabezpieczeniem wysokości renty wypadkowej jest to, że kwota renty nie
może być niższa niż 120% kwoty najniższej odpowiedniej renty ustalanej i podwyż-
szanej zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecz-
nych. Kwota renty nie obejmuje dodatków pielęgnacyjnego40 i kombatanckiego41.
627 W razie ustania niezdolności do pracy i ponownego jej powstania prawo do renty zo-
staje przywrócone niezależnie od długości przerwy, po której niezdolność powróciła.
Przywrócenie nie dotyczy wysokości świadczenia, które będzie zależało od stopnia nie-
zdolności (całkowitej lub częściowej) do pracy.
37 Okres między wiekiem złożenia wniosk u a wiekiem emerytalnym, o który uzupełnia się posia-
dany staż ubezpieczeniowy do 25 lat.

38 Przykładowo, przy kwocie bazowej 1800 zł, Wwpw 300% (P = 5400 zł) i 20-letnim stażu
pracy renta wyniesie 1830 zł, co będzie stanowić 34% podstawy, i nie zostałaby podwyższona, nato-
miast przy Wwpw 200% (P > 3600 zł) renta wyniesie 1366 zł (38% podstawy) i zostanie podwyż-
szona do 80% podstawy, tj. do kwoty 2880 zł.
39 Zob. pismo Centrali ZUS z 23 grudnia 2002 r. (SEn 74430/02).
40 Dodatek pielęgnacyjny przysługuje tylko osobie całkowicie niezdolnej do pracy, jeżeli została
uznana także za niezdolną do samodzielnej egzystencji. Oceny tej dokonuje lekarz orzecznik ZUS.
41 W razie zbiegu prawa do kilku świadczeń przysługuje tylko jeden dodatek kombatancki.
www.lexisnexis.pl
4.5. Renta szkoleniowa

Renta szkoleniowa przysługuje pracownikowi, u którego ze względu na niezdol- 628
ność do pracy w dotychczasowym zawodzie orzeczono celowość przekwalifiko-
wania zawodowego.
Renta szkoleniowa jest przyznawana na 6 miesięcy. Okres ten może jednak zostać
wydłużony na czas niezbędny do przekwalifikowania zawodowego, ale nie dłuższy niż
30 miesięcy.
Jeżeli niezdolność do pracy jest skutkiem wypadku przy pracy lub choroby zawodowej,
to renta szkoleniowa nie może być niższa niż 100% podstawy jej wymiaru. Dotyczy to
jednak tylko sytuacji, gdy renta szkoleniowa jest wyliczona od podstawy nieprzekra-
czającej 250% przeciętnego wynagrodzenia. Przepisu ustalającego tę wysokość renty
szkoleniowej nie stosuje się bowiem w przypadku ustalenia renty od podstawy przekra-
czającej ten wskaźnik42. Przy podstawie wyższej renta szkoleniowa wynosi 75% pod-
stawy jej wymiaru i nie może być niższa niż 120% kwoty najniższej renty szkoleniowej
ustalonej i podwyższonej zgodnie z ustawą o emeryturach i rentach z Funduszu Ubez-
pieczeń Społecznych.
4.6. Renta rodzinna

Renta rodzinna wypadkowa przysługuje uprawnionym członkom rodziny pra- 629
cownika, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej.
Renta ta przysługuje zatem także w razie śmierci rencisty, który utracił prawo do renty
wypadkowej wskutek okoliczności wymienionych w art. 21 ustawy wypadkowej, jeżeli
śmierć nastąpiła wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej43.
Ryzyko utraty żywiciela w ubezpieczeniu wypadkowym ma taką samą treść jak w ubez-
pieczeniu rentowym i oznacza sytuację, w której zmarły pozostawił osoby mające
prawo być na jego utrzymaniu44. Ustawa wypadkowa z 30 października 2002 r. nie
ustala własnego kręgu członków rodziny. W tej kwestii ma zastosowanie art. 67 ustawy
emerytalnej.
Wysokość renty rodzinnej wypadkowej ustala się zgodnie z zasadami przewidzianymi
dla rent rodzinnych w przepisach ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpie-
czeń Społecznych. Ustawa wypadkowa zastrzega jednak, że renta rodzinna wypad-
kowa nie może być niższa niż 120% kwoty najniższej renty rodzinnej ustalonej i pod-
wyższonej zgodnie z przepisami o emeryturach i rentach z FUS.
Prawo do renty rodzinnej ma charakter wtórny w stosunku do prawa do emerytury lub
renty. Oznacza to, że prawo to powstaje niejako „w zastępstwie” prawa do emery
42 Art. 18 ust. 2 ustawy wypadkowej.

43 Wynika to z art. 6 ust. 1 pkt 8 ustawy wypadkowej, który posługuje się określeniem „rencista
uprawniony do renty z tytułu wypadku przy pracy”. Osobą uprawnioną jest osoba spełniająca usta-
wowe warunki (tu niezdolność do pracy z powodu wypadku przy pracy), choćby z różnych względów
tego świadczenia nie pobierała.
44 Zob. rozdział XVI pkt 3.
tury lub renty, którą pobierał zmarły 45. Wtórny charakter prawa do renty rodzinnej
oznacza zamianę jednego prawa na drugie, ale nie oznacza, że na uprawnionego
członka rodziny przechodzi również ten sam status, jaki miał zmarły rencista. Inaczej
mówiąc, rodzaj renty rodzinnej (wypadkowa czy z ogólnego stanu zdrowia) nie zależy
od rodzaju renty inwalidzkiej pobieranej przez zmarłego żywiciela, ale od przyczyny
jego śmierci.
Jeżeli zmarły pobierał rentę wypadkową, ale zmarł z innych przyczyn niż wypadek
przy pracy lub choroba zawodowa, to członkom rodziny będzie przysługiwać prawo do
renty rodzinnej z ubezpieczenia rentowego. Ryzyko utraty żywiciela zostanie bowiem
zakwalifikowane jako „z ogólnego stanu zdrowia”46. Będzie to oznaczać wyliczenie
renty od podstawy nie wyższej niż 250% przeciętnego wynagrodzenia47 i bez gwarancji
minimalnej wysokości renty. I odwrotnie, jeżeli zmarły żywiciel pobierał rentę inwa-
lidzką z ogólnego stanu zdrowia (wskutek okoliczności wymienionych w art. 21 ustawy
wypadkowej), a śmierć jego pozostaje w związku z doznanym wypadkiem, to członkom
rodziny będzie przysługiwać renta rodzinna wypadkowa. Rodzina otrzyma także od-
szkodowanie z tytułu śmierci w związku z wypadkiem przy pracy.
4.7. Dodatki do rent wypadkowych

630 W katalogu świadczeń wypłacanych z funduszu wypadkowego znajdują się dwa do-
datki: dodatek pielęgnacyjny i dodatek dla sieroty zupełnej. Poza wyliczeniem należ-
nych dodatków ustawa wypadkowa nie zawiera żadnych innych ustaleń w tej kwestii.
Oznacza to, że dodatki przysługują na zasadach i w wysokości wynikających z ustawy
z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.
Dodatek pielęgnacyjny 48 wypłaca się osobie mającej prawo do tego dodatku, pobiera-
jącej:
1) wypadkową rentę z tytułu niezdolności do pracy albo rentę wypadkową rodzinną,
2) rentę wypadkową w zbiegu z emeryturą z ustawy o emeryturach i rentach z FUS
lub uposażeniem w stanie spoczynku przyznanym ze względu na wiek sędziemu
lub prokuratorowi niezależnie od tego, które z tych świadczeń jest pobierane
w pełnej wysokości.
Jeśli pobierający rentę rodzinną jest sierotą zupełną, to ma prawo do tzw. dodatku dla
sierot zupełnych.
Oba te dodatki zostały ustalone kwotowo. Kwota ta podlega waloryzacji.
45 Zob. część trzecią niniejszego opracowania.

46 Ustawodawca rezygnuje jednak z żądania, aby zmarły posiadał wymagany staż ubezpiecze-
niowy (art. 17 ust. 7 ustawy wypadkowej).
47 Ze względu na art. 18 ust. 2 ustawy wypadkowej renty z tytułu niezdolności nie są w praktyce
wyliczane od wskaźnika wyższego niż 250%.

48 Dodatek pielęgnacyjny przysługuje osobie całkowicie niezdolnej do pracy, jeżeli została
uznana także za niezdolną do samodzielnej egzystencji. Oceny tej dokonuje lekarz orzecznik ZUS.
www.lexisnexis.pl
5. ŚWIADCZENIA ODSZKODOWAWCZE Z TYTUŁU

DOZNANEGO USZCZERBKU NA ZDROWIU LUB ŚMIERCI
5.1. Odszkodowanie należne poszkodowanemu
Uraz49 lub choroba zawodowa doznane wskutek zadziałania przyczyny ze- 631
wnętrznej na organizm człowieka mogą mieć trwałe (lub długotrwałe) skutki
w zakresie funkcjonowania organizmu, przejawiające się w postaci stałego lub długo-
trwałego uszczerbku na zdrowiu. Ten stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu
uzasadnia prawo do jednorazowego odszkodowania (art. 11 ust. 1 ustawy wypad-
kowej), bez względu na to, czy spowodował skutki w zakresie zdolności do pracy.
Za stały uszczerbek na zdrowiu uważa się takie naruszenie sprawności orga- 632
nizmu, które powoduje upośledzenie czynności organizmu nierokujące poprawy
(art. 11 ust. 2 ustawy wypadkowej). Za długotrwały uszczerbek na zdrowiu uważa się
natomiast takie naruszenie sprawności organizmu, które powoduje upośledzenie jego
czynności na okres przekraczający 6 miesięcy, mogące jednak ulec poprawie (art. 11
ust. 3 tej ustawy)50.
Powiązanie prawa do odszkodowania z charakterem doznanej szkody na osobie (stałe
lub długotrwałe naruszenie sprawności organizmu) sprawia, że takie uszkodzenia or-
ganizmu, jak: ubytki skóry (blizny), utrata włosów, potłuczenia (siniaki), a nawet pęk-
nięcie kości, która zrosła się „bez śladu” przed upływem 6 miesięcy, nie mogą w świetle
przepisów ustawy być uwzględnione przy wymiarze odszkodowania. Co prawda,
w znacznej większości przypadków wymienionych w tabeli stanowiącej załącznik do
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Społecznej z 18 grudnia 2002 r.51, doznany
uszczerbek jest równoznaczny z naruszeniem czynności organizmu, niektóre jednak tej
cechy nie wykazują52. Inaczej mówiąc – można doznać szkody na osobie o charak-
terze stałym i nie mieć z tego tytułu prawa do odszkodowania ustawowego53.
Oceny charakteru uszczerbku na zdrowiu (stały lub długotrwały) dokonuje lekarz 633
orzecznik po przeprowadzeniu bezpośredniego badania poszkodowanego i analizie po-
siadanej dokumentacji medycznej oraz dokumentacji dotyczącej wypadku przy pracy
albo choroby zawodowej. Oceny rozmiaru (w procentach) stałego lub długotrwałego
uszczerbku dokonuje się natomiast na podstawie tabeli oceny procentowej stałego lub
długotrwałego uszczerbku na zdrowiu, stanowiącej załącznik do rozporządzenia
z 18 grudnia 2002 r.54.
49 Czyli fizyczne uszkodzenie tkanek ciała lub narządów.

50 Inaczej mówiąc, chodzi o uszczerbek (brak) w zakresie sprawności organizmu.
51 W sprawie szczegółowych zasad orzekania o stałym lub długotrwałym uszczerbku na
zdrowiu, trybu postępowania przy ustalaniu tego uszczerbku oraz postępowania o wypłatę jednora-
zowego odszkodowania (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 954).
52 Niektóre z nich zostały nawet dość wysoko oszacowane, np. oskalpowanie to 25% stałego
uszczerbku na zdrowiu.
53 Jak się jednak wydaje, praktyka jest inna i odszkodowanie wypłaca się w każdym wypadku
doznania uszczerbku.
54 Podane tam zestawienie (199 pozycji) nie jest wyczerpujące i w razie braku dla danego przy-
padku odpowiedniej pozycji w tabeli przypadek taki należy oceniać przez analogię do pozycji najbar-
dziej zbliżonej.
W przypadku choroby zawodowej przy ocenie rozmiaru uszczerbku na zdrowiu należy

uwzględniać również schorzenia powiązane z przebytą chorobą. Może bowiem stać się
tak, że choroba zawodowa jako określone schorzenie całkowicie ustąpi, ale uszkodzi
inny organ55.
634 Ustawa z 30 października 2002 r. w istotny sposób zmieniła zasady ustalania
kwoty jednorazowego odszkodowania dla poszkodowanego. Należy je ustalać od
kwoty przeciętnego wynagrodzenia, przyjmując 20% tego wynagrodzenia za każdy
procent stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu56.
Konkretną kwotę odszkodowania za doznany uszczerbek na zdrowiu otrzyma się przez
pomnożenie „ceny” jednego procenta uszczerbku na zdrowiu przez liczbę obrazującą
procentowy rozmiar tego uszczerbku, czyli:
kwota procentowy rozmiar cena 1 procenta

= × .
odszkodowania (A)57 uszczerbku na zdrowiu tego uszczerbku
Tak ustalona kwota odkodowania za doznany uszczerbek na zdrowiu ulega zwięk-
szeniu o kwotę równą trzyipółkrotności przeciętnego wynagrodzenia58 w poprzednim
roku kalendarzowym, jeżeli ubezpieczony zostanie uznany za całkowicie niezdolnego
do pracy i jednocześnie za niezdolnego do samodzielnej egzystencji. Niezdolność do
samodzielnej egzystencji również musi być skutkiem wypadku przy pracy lub choroby
zawodowej.
Jednorazowe odszkodowanie należne pracownikowi równa się więc kwocie odszkodo-
wania za rozmiar uszczerbku (kwota A) i ewentualnego zwiększenia z tytułu całko-
witej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji (kwota B), czyli:
jednorazowe odszkodowanie = kwota A + (kwota B).
Kwota jednorazowego odszkodowania nie podlega miarkowaniu. Świadczenie albo
przysługuje, albo nie przysługuje, jeżeli zachodzą okoliczności wymienione w art. 21
ustawy.
Jednorazowe odszkodowanie wypłaca się w całości w kwocie ustalonej, czyli nie może
być wypłacone w ratach (np. zwiększających rentę). Może jednak zostać uzupełnione
w razie powiększania się doznanego uszczerbku na zdrowiu.
W razie pogorszenia się stanu zdrowia i zwiększenia się rozmiaru stałego lub długo-
trwałego uszczerbku na zdrowiu o co najmniej 10 punktów procentowych (np. z 30%
do 40%) jednorazowe odszkodowanie zwiększa się o określony procent przeciętnego
wynagrodzenia za każdy procent tego zwiększonego uszczerbku.
55 Powyższe zasady znalazły potwierdzenie także w treści orzeczenia SN z 16 listopada 1978 r.
(III URN 33/78, OSNCP 1979, nr 5, poz. 108, LexisNexis nr 303344).

56 Poprzednia ustawa przyjmowała metodę kwotowego ustalenia ceny 1% uszczerbku.
57 Do celów dydaktycznych iloczyn rozmiaru uszczerbku i ceny jednego procentu oznaczymy jako
„kwota A”.
58 Oznaczymy ją jako „kwota B”.
www.lexisnexis.pl
5.2. Odszkodowanie należne rodzinie poszkodowanego

W razie śmierci poszkodowanego odszkodowanie przysługuje rodzinie. Człon- 635
kami rodziny ubezpieczonego uprawnionymi do odszkodowania (art. 13 ust. 2
ustawy wypadkowej) są:
1) małżonek niezależnie od prawa do renty rodzinnej 59,
2) dzieci własne, dzieci drugiego małżonka, dzieci przysposobione oraz przyjęte na
wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletności, wnuki, rodzeństwo
i inne dzieci, w tym również w ramach rodziny zastępczej, spełniające w dniu
śmierci ubezpieczonego lub rencisty warunki uzyskania renty rodzinnej,
3) rodzice, osoby przysposabiające, macocha oraz ojczym, jeżeli w dniu śmierci ubez-
pieczonego lub rencisty prowadzili z nim wspólne gospodarstwo domowe lub jeżeli
ubezpieczony przyczyniał się w znacznym stopniu do ich utrzymania, albo jeżeli
ustalone zostało wyrokiem lub ugodą prawo do alimentów z jego strony.
Kwota odszkodowania należnego rodzinie jest ustalana inaczej dla małżonka 636
i dzieci (grupa pierwsza) i inaczej dla pozostałych członków rodziny (grupa
druga). Ustawa ustala podstawową kwotę odszkodowania należną, gdy do odszkodo-
wania uprawniony jest tylko jeden członek rodziny z danej grupy60, oraz kwotę
zwiększenia61 dla każdej następnej osoby uprawnionej. Jeśli uprawnionych jest
więcej niż jedna osoba, ta kwota podstawowa (C lub D) jest powiększana o tyle kwot
zwiększenia (B), ile jest osób z danej grupy ponad jedną62. Otrzymaną w ten sposób
kwotę odszkodowania dzieli się w częściach równych między uprawnionych63.
Jeśli obok małżonka i dzieci uprawnieni do odszkodowania są także członkowie ro-
dziny z grupy drugiej, nie wylicza się osobno kwoty odszkodowania dla drugiej grupy,
tylko każdej osobie z grupy drugiej wypłaca się kwotę zwiększenia (B).
Jeżeli śmierć poszkodowanego nastąpiła już po wypłaceniu mu odszkodowania, na-
leżne rodzinie odszkodowanie zmniejsza się o tę wypłaconą kwotę. W tej kwestii Sąd
Najwyższy w uchwale z 28 lutego 1991 r. (III PZP 24/90)64 wyjaśnił, że jednorazowe
odszkodowanie należne rodzinie podlega zmniejszeniu o nominalną kwotę wypłaco-
nego pracownikowi odszkodowania bez uwzględnienia wzros tu stawek odszkodo-
wania wynikających ze wzrostu przeciętnego wynagrodzenia.
Wysokość jednorazowego odszkodowania należnego poszkodowanemu lub upraw-
nionym członkom rodziny ustala się według kwoty przeciętnego wynagrodzenia obo-
wiązującego w dacie wydania decyzji (art. 12 ust. 5 ustawy wypadkowej). Jest nią data
decyzji przyznającej świadczenie, wydanej po uprawomocnieniu się orzeczenia koń-
czącego postępowanie w sprawie. W przeciwnym wypadku, przy długo trwającym pro-
59 Nie jest uprawniony małżonek pozostający w separacji ani były małżonek.

60 Jest to 18-krotność przeciętnego wynagrodzenia (kwota C), gdy uprawniona jest jedna osoba
z grupy pierwszej i 9-krotność przeciętnego wynagrodzenia (kwota D), jeżeli jest uprawniona tylko
jedna osoba z grupy drugiej.
61 Kwota zwiększenia to 3,5-krotność przeciętnego wynagrodzenia (kwota B).
62 Czyli liczba „n” osób ponad jedną osobę × kwota B.
63 Czyli przez liczbę n + 1.
cesie, stawki z daty wydania pierwszej decyzji (odmownej) bardzo zaniżyłyby odszko-
dowanie.
637 Ustawowe reguły ustalania wysokości jednorazowego odszkodowania dla
rodziny możemy zapisać następująco:
1) tylko pierwsza grupa uprawnionych:
kwota C + nI × kwota B
odszkodowanie =
nI + 1
2) tylko druga grupa uprawnionych:

kwota D + nII × kwota B
odszkodowanie =
nII + 1
3) gdy jednocześnie są osoby z grupy pierwszej i drugiej:
kwota C + nI × kwota B
odszkodowanie = + (nII × kwota B)
nI + 1
4) gdy poszkodowany otrzymał wcześniej odszkodowanie65:
kwota C + nI × kwota B2
odszkodowanie = – (kwota A + kwota B1)
nI + 1
gdzie: nI, nII – liczba osób uprawnionych ponad jedną osobę z danej grupy; A – odszkodowanie
dla poszkodowanego; B – kwota odszkodowania, B1 i B2 – kwoty odszkodowania równe 3,5-krotności
przeciętnego wynagrodzenia w różnym czasie; C – 18-krotność przeciętnego wynagrodzenia;
D – 9-krotność przeciętnego wynagrodzenia.
6. ŚWIADCZENIA ZDROWOTNE
638 Na podstawie art. 23 ustawy wypadkowej ze środków funduszu wypadkowego
są pokrywane także koszty skutków wypadków przy pracy lub chorób zawodo-
wych, związane ze świadczeniami zdrowotnymi z zakresu stomatologii i szczepień
ochronnych, na które ubezpieczony został skierowany przez lekarza orzecznika na
wniosek lekarza prowadzącego, nierefundowanych na podstawie odrębnych prze-
pisów. Te odrębne przepisy to przede wszystkim ustawa z 27 sierpnia 2004 r. o świad-
czeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych66.
Zakres świadczeń refundowanych ustala rozporządzenie Ministra Zdrowia z 6 lis
topada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu leczenia stomatolo-
gicznego67. Z ubezpieczenia wypadkowego pokrywane są zatem koszty zabiegów
65 W sytuacji gdy są członkowie rodziny z obu grup, możliwa do zastosowania jest tylko formuła
[(C + nB2) – (A + B1)]/n + 1, gdzie n = n I + nII, jakkolwiek nie wynika ona z ustawy.
67 Dz.U. z 2013 r., poz. 1462.
www.lexisnexis.pl
i środków leczniczych, które są niezbędne, ale nie są ujęte w powyższym rozporzą-

dzeniu.
Pewne wątpliwości wywołuje jednak kwestia refundacji ze środków funduszu wypad- 639
kowego kosztów skutków wypadku przy pracy związanych ze szczepieniami ochronny
mi. Narodowy Fundusz Zdrowia finansuje koszty obowiązkowych szczepień ochron-
nych, o których mowa w ustawie z 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu
zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi68. Wiele tych chorób to jednocześnie choroby, które
mogą powstać na skutek oddziaływania środowiska pracy (choroby zawodowe). Jed-
nakże w odniesieniu do chorób zawodowych koszty przeprowadzania szczepień
ochronnych mających na celu zapobieżenie szerzeniu się chorób zakaźnych u pracow-
ników narażonych na działanie czynników biologicznych oraz preparatów do tych
szczepień ponosi pracodawca. Fundusz wypadkowy mógłby więc refundować koszty
szczepień ochronnych dopiero po zachorowaniu. Wówczas jednak szczepienia ochronne
już raczej nie są potrzebne.
Z drugiej strony należy się zgodzić z poglądem69, że udział funduszu wypadkowego
w refundowaniu kosztów leczenia skutków wypadków przy pracy i chorób zawodo-
wych powinien być jednak daleko bardziej rozbudowany, zważywszy na rozmiar moż-
liwych szkód na osobie oraz konieczność przeprowadzenia skomplikowanych i drogich
zabiegów leczniczych, włącznie z operacjami plastycznymi, przeszczepami i innymi
działaniami. Finansowanie tych zabiegów prawie w całości z Narodowego Funduszu
Zdrowia, który jest tworzony ze składek ubezpieczonych, musi być oceniane jako prze-
rzucenie kosztów leczenia na samych poszkodowanych70.

69 T. Bińczycka, Charakterystyka i zakres świadczeń w systemie ubezpieczenia z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych, PiZS 2003, nr 5.
70 Tamże.
Rozdział XXXII
REALIZACJA PRAWA DO ŚWIADCZEŃ

WYPADKOWYCH
1. TRYB PRZYZNAWANIA I WYPŁACANIA ŚWIADCZEŃ
Z UBEZPIECZENIA WYPADKOWEGO
640 Przyznanie lub odmowa przyznania świadczeń rentowych i odszkodowania z ubezpie-
czenia wypadkowego następuje decyzją wydaną przez Zakład Ubezpieczeń Społecz-
nych. Decyzje w sprawie rent wypadkowych wydawane są na wniosek uprawnionego
w trybie określonym w ustawie emerytalnej. Ustawa nie zakreśla terminu do złożenia
wniosku, a jedynie ustala terminy do wydania decyzji.
641 Z art. 22 ustawy wypadkowej wynika, że decyzję odmowną w kwestii prawa do
świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego wydaje się w przypadku:
1) nieprzedstawienia protokołu powypadkowego lub karty wypadku,
2) nieuznania w protokole powypadkowym lub karcie wypadku zdarzenia za wy-
padek przy pracy w rozumieniu ustawy,
3) gdy protokół powypadkowy lub karta wypadku zawierają stwierdzenia bezpod-
stawne.
Dwie pierwsze sytuacje nie wymagają wyjaśnień. Trzecia sytuacja może natomiast
mieć miejsce wówczas, gdy w protokole powypadkowym stwierdzono, co prawda, zaj-
ście wypadku przy pracy, ale zdaniem ZUS było to stwierdzenie bezpodstawne. Wy-
danie decyzji odmownej jest wtedy swego rodzaju kontrolą ZUS nad zespołami powy-
padkowymi, które – orzekając o zajściu wypadku przy pracy – czynią to na cudzy
(tj. organu rentowego) rachunek.
642 Należy zauważyć, że w katalogu sytuacji, w których wydaje się decyzję odmowną
w kwestii świadczeń z ubezpieczenia wypadkowego, nie ma wymienionych okolicz-
ności pozbawiających prawa do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy, w sytuacji gdy
wyłączną przyczyną zajścia wypadku przy pracy było naruszenie przez ubezpieczonego
przepisów dotyczących ochrony życia i zdrowia, spowodowane przez niego umyślnie lub
wskutek rażącego niedbalstwa, albo gdy poszkodowany, będąc w stanie nietrzeźwości
lub pod wpływem środków odurzających albo substancji psychotropowych, przyczynił się
w znacznym stopniu do spowodowania wypadku (art. 21 ust. 1 i 2 ustawy).
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXXII. Realizacja prawa do świadczeń wypadkowych425
Wydanie decyzji odmownej na zasadzie nieuznania w takich sytuacjach zdarzenia za

wypadek przy pracy byłoby błędem, ponieważ o kwalifikacji prawnej zdarzenia jako
wypadku przy pracy decyduje fakt zadziałania przyczyny zewnętrznej na ubezpieczo-
nego w okolicznościach wykonywania przez niego pracy. Żaden rodzaj winy poszkodo-
wanego nie ma natomiast wpływu na kwalifikację prawną zdarzenia, a pozbawienie
poszkodowanego świadczeń wypadkowych jest wynikiem zastosowania sankcji ubez-
pieczeniowej wyłącznie w stosunku do poszkodowanego, a nie konsekwencją nieza-
kwalifikowania zdarzenia jako wypadku przy pracy.
Sytuacje określone w art. 21 ust. 1 i 2 ustawy wypadkowej są zatem odmienne
od tych wymienionych w art. 22 ustawy, ale w obu przypadkach poszkodo-
wany otrzymuje decyzję o odmowie przyznania świadczeń z ubezpieczenia wypad-
kowego.
W sytuacji art. 22 poszkodowany nie uległ wypadkowi przy pracy, a zatem jego prawo
do świadczeń reguluje bezpośrednio ustawa emerytalna. Inaczej jest w sytuacji pozba-
wienia prawa do świadczeń, jeżeli doszło do wypadku przy pracy w okolicznościach
wymienionych w art. 21 ust. 1 i 2. Ustawa wypadkowa odmawia świadczeń wypadko-
wych, ale nie pozbawia zdarzenia kwalifikacji wypadku przy pracy. Jednocześnie brak
przepisu przyznającego wówczas świadczenia z ogólnego stanu zdrowia, co powoduje,
że poszkodowany znajdzie się w sytuacji osoby, której niezdolność do pracy ma kwali-
fikację „z ogólnego stanu zdrowia” i którą reguluje ustawa emerytalna. Ustawa ta wy-
maga jednak spełnienia warunku stażu ubezpieczeniowego. W rezultacie sankcja dla
poszkodowanego, który zachował się w sposób opisany w art. 21 ust. 1 i 2 ustawy wy-
padkowej, często obejmuje utratę prawa do jakichkolwiek świadczeń, mimo że ustawo-
dawca pozbawia poszkodowanego tylko prawa do wyższych świadczeń wypadkowych.
Przepis przyznający świadczenia w wysokości świadczeń z ogólnego stanu zdrowia
miałby ten skutek, że poszkodowany nie musiałby spełniać warunku stażu ubezpiecze-
niowego, nadto świadczenia byłyby wypłacane z funduszu wypadkowego, bo do wy-
padku jednak doszło.
Wydaje się więc, że powinno dojść do przeredagowania art. 21 w kierunku pozba-
wienia poszkodowanego świadczeń w wysokości określonej w ustawie, a nie świadczeń
z funduszu ubezpieczenia wypadkowego. Sankcja polegałaby wówczas tylko na utracie
prawa do wyższej renty i jednorazowego świadczenia z tego ubezpieczenia, ale nie na
pozbawieniu ochrony.
Jednorazowe odszkodowanie z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej 643
wypłaca się na wniosek pracownika. Wniosek pracownika jest podstawą wszczęcia po-
stępowania w celu ustalenia stałego lub długotrwałego charakteru uszczerbku na
zdrowiu i jego stopnia (procentowego rozmiaru)1.
Roszczenie o jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego
uszczerbku na zdrowiu wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej staje się
wymagalne z dniem uprawomocnienia się orzeczenia lekarskiego ustalającego stopień
stałego lub długotrwałego uszczerbku na zdrowiu2. W razie sporu, co do istnienia ta-
1 Ocena uszczerbku na zdrowiu należy do lekarza orzecznika ZUS.

2 Wyrok SN z 4 października 1990 r. (I PR 36/90, SP 1991, nr 4, s. 26, LexisNexis nr 317448).
kiego uszczerbku, datą stwierdzenia trwałego charakteru uszczerbku na zdrowiu jest

data uprawomocnienia się orzeczenia sądu3.
644 Jednorazowe odszkodowanie z tytułu stałego lub długotrwałego uszczerbku na
zdrowiu ZUS wypłaca w ciągu 14 dni od otrzymania prawomocnego orzeczenia okreś
lającego rozmiar doznanego uszczerbku na zdrowiu.
Analogicznie jednorazowe odszkodowanie z tytułu śmierci pracownika lub rencisty wy-
płaca się osobie uprawnionej do jednorazowego odszkodowania w ciągu 14 dni od usta-
lenia, że śmierć pozostaje w związku z pracą. Jeśli nie zostało do tego czasu ustalone, kto
z członków rodziny jest uprawniony do otrzymania odszkodowania, termin 14-dniowy
biegnie od daty ustalenia tej okoliczności. Po upływie tego terminu uprawnionej osobie
przysługują ustawowe odsetki4 za opóźnienie w zapłacie. Odsetki wypłaca się za okres
od dnia następnego po upływie terminu wypłaty świadczenia do dnia jego wypłaty. Od-
setki wypłaca się z urzędu łącznie z wypłatą opóźnionego świadczenia.
645 Roszczenie o jednorazowe odszkodowanie się nie przedawnia. Co prawda
Sąd Najwyższy wyjaśnił5, że świadczenia odszkodowawcze przedawniają się
w terminie określonym w art. 291 § 1 k.p., tj. trzyletnim. Należy jednak uwzględnić, że
uchwała SN była podjęta na gruncie przepisów statuujących jednorazowe odszkodo-
wanie jako świadczenie należne od pracodawcy 6. Obecnie jednorazowe odszkodo-
wanie jest świadczeniem z ubezpieczenia społecznego, które generalnie nie przedawnia
się, chyba że norma szczególna takie przedawnienie wprowadzi. Taką normą szcze-
gólną jest regulacja zawarta w art. 6 ust. 2 i 3 ustawy wypadkowej, z której wynika, że
ubezpieczonym, prowadzącym pozarolniczą działalność, mającym zadłużenie z tytułu
składek na ubezpieczenia społeczne7 na kwotę przekraczającą 6,60 zł, świadczenia nie
przysługują – do czasu spłaty całości zadłużenia. Jednakże jeżeli zadłużenie nie zo-
stanie uregulowane w ciągu 6 miesięcy od dnia wypadku lub od dnia złożenia wniosku
o przyznanie świadczeń z tytułu choroby zawodowej, prawo do jednorazowego od-
szkodowania się przedawnia.
Powyższe uregulowanie budzi zastrzeżenia z tego względu, że składka w ubezpieczeniu
społecznym, odwrotnie niż w ubezpieczeniach gospodarczych, nie warunkuje ochrony
ubezpieczeniowej, ale jedynie odwzorowuje udział w tworzeniu funduszu ubezpiecze-
niowego. W tej sytuacji wydaje się, że bardziej sensowny byłby przepis umożliwiający
potrącenie należności ZUS z należnego jednorazowego odszkodowania. Ponadto należy
wskazać na nierówność regulacji prawnej, według której prawo do jednorazowego od-
szkodowania dla pracowników nie przedawnia się, ponieważ ustawa wypadkowa nie
przewiduje terminu na złożenie wniosku o wypłatę jednorazowego odszkodowania8.
3 Uchwała z 22 kwiet nia 1982 r. (III UZP 4/82, OSNCP 1982, nr 11–12, poz. 163, LexisNexis
nr 348387).
4 Określone przepisami prawa cywilnego.
5 Uchwała z 10 czerw ca 1981 r. (III UZP 2/81, OSNCP 1981, nr 11, poz. 213, Lexis Nexis
nr 303611).
6 Za pracodawcę nieuspołecznionego obowiązek wypłaty odszkodowania realizował ZUS.
7 A więc nie tylko zadłużenie z tytułu składek na ubezpieczenie wypadkowe.
8 Wyrok SN w kwestii przedawnienia prawa do jednorazowego odszkodowania dotyczył sytuacji,
kiedy świadczenie to było należne ze stosunku pracy, a nie z ubezpieczenia społecznego, jakkolwiek
i wówczas przedawnienie nie było faktycznie możliwe.
www.lexisnexis.pl
Rozdział XXXII. Realizacja prawa do świadczeń wypadkowych427
2. ZBIEG PRAWA DO RENT WYPADKOWYCH Z INNYMI

ŚWIADCZENIAMI
Do zbiegu prawa dochodzi wówczas, gdy ubezpieczony jest uprawniony w tym samym 646
czasie do różnych świadczeń z różnych tytułów, ale o tym samym charakterze lub celu,
np. do własnej emerytury i do renty po małżonku, do emerytury i do renty wypad-
kowej, do emerytury mundurowej i do renty inwalidzkiej itp.
Zgodnie z obowiązującą zasadą pobierania tylko jednego świadczenia ustawodawca
albo pozwala na wybór świadczenia korzystniejszego, albo wskazuje, które ze świad-
czeń ma pierwszeństwo, ewentualnie na jakich zasadach można je łączyć.
Problematykę zbiegu świadczeń wypadkowych z innymi świadczeniami regulują
art. 24–26 ustawy wypadkowej.
Ustawa wprowadza pierwszeństwo dla świadczeń wypadkowych w sytuacji zbiegu 647
prawa do świadczeń w razie czasowej niezdolności do pracy z ogólnego stanu zdrowia
i niezdolności do pracy wskutek wypadku przy pracy 9. Pracownik będzie wówczas
pobierać tylko zasiłek chorobowy z ubezpieczenia wypadkowego.
W razie zbiegu prawa do renty wypadkowej z tytułu niezdolności do pracy z rentą wy- 648
padkową rodzinną wypłaca się rentę wyższą lub wybraną przez zainteresowanego.
Renta korzystniejsza lub wybrana przez ubezpieczonego przysługuje także w razie
zbiegu prawa do renty z ustawy wypadkowej z prawem do rent wynikających z od-
rębnych przepisów albo z prawem do uposażenia w stanie spoczynku przyznanego
z powodu choroby lub utraty sił, albo do uposażenia rodzinnego dla rodzin sędziów
i prokuratorów (art. 25 ust. 3 ustawy wypadkowej). Renty „wynikające z odrębnych
przepisów” to renty z tytułu niezdolności do pracy przyznane na podstawie ustawy
z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych
oraz renta inwalidy wojennego lub wojskowego pobierana na podstawie ustawy
z 29 maja 1974 r. o zaopatrzeniu inwalidów wojennych i wojskowych oraz ich ro-
dzin10, a także renty otrzymywane z systemu zaopatrzenia społecznego służb mun-
durowych.
Możliwość łączenia świadczeń dotyczy tylko prawa do renty wypadkowej z tytułu nie- 649
zdolności do pracy oraz prawa do emerytury11 (uposażenia w stanie spoczynku sę-
dziów i prokuratorów). W takiej sytuacji wypłaca się zależnie od wyboru osoby upraw-
nionej:
1) przysługującą rentę powiększoną o połowę emerytury albo
2) emeryturę powiększoną o połowę renty.
9 Np. w okresie niezdolności do pracy wskutek wypadku przy pracy ubezpieczony złamie rękę
albo zachoruje na gruźlicę.

11 Z ubezpieczenia społecznego i zaopatrzenia służb mundurowych.
Kwota połowy emerytury dotyczy sumy kwoty emerytury z tzw. pierwszego filaru
(z konta indywidualnego) i emerytury kapitałowej12, ale nie może być niższa niż kwota
należnej emerytury kapitałowej13.
Powyższa możliwość łączenia świadczeń nie ma zastosowania, jeżeli osoba upraw-
niona osiąga przychód powodujący zawieszenie prawa do świadczeń lub zmniejszenie
ich wysokości określone w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych niezależnie od wysokości tego przychodu. Oznacza to, że osoba mająca
prawo do renty wypadkowej i emerytury, osiągająca jakikolwiek przychód, może po-
bierać tylko jedno ze zbiegających się świadczeń.
3. ZAWIESZENIE PRAWA DO RENT WYPADKOWYCH

650 Ustawa z 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków
przy pracy i chorób zawodowych odstępuje od stosowanej dotąd zasady niezawieszania
prawa do rent wypadkowych14. W kwestii zasad zawieszania ustawa wypadkowa od-
syła do ustawy z 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń
Społecznych.
Odesłanie oznacza, że zarówno prawo do renty wypadkowej z tytułu niezdol-
ności do pracy, jak i do renty rodzinnej ulega zawieszeniu na ogólnych zasadach,
tj. jeżeli przychód uprawnionego z tytułów podlegających obowiązkowi ubezpieczenia
społecznego przekroczy kwotę 130% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia za
kwartał kalendarzowy, ostatnio ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Staty-
stycznego.
W razie osiągania przychodu w kwocie nieprzekraczającej 130% tego wynagro-
dzenia, ale wyższej niż 70%, renta wypadkowa ulega zmniejszeniu o kwotę
przekroczenia, nie większą jednak niż kwota maksymalnego zmniejszenia obowiązu-
jąca w dniu 31 grudnia 1998 r. w wysokości:
1) 24% kwoty bazowej obowiązującej przy ostatniej waloryzacji w 1998 r.15 – dla eme-
rytury lub renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy,
2) 18% kwoty bazowej jak wyżej – dla renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy,
3) 20,4% kwoty bazowej jak wyżej – dla renty rodzinnej, do której uprawniona jest
jedna osoba.
Gdyby jednak renta wypadkowa była pobierana w zbiegu z prawem do emerytury,
osiąganie jakiegokolwiek przychodu spowoduje konieczność rezyg
nacji z jednego
z tych zbiegających się świadczeń16.
12 Jest to okresowa emerytura kapitałowa.

13 Emerytura kapitałowa wypłacana jest zawsze w całości.
14 Dotyczy to wszystkich rent wypadkowych, także wcześniej przyznanych, co nie budzi sprze-
ciwu.
15 Oznacza to ustalenie stałej kwoty zmniejszenia, ale podlegającej waloryzacji w kolejnych ter-
minach.
16 Rencista, który ukończy 60 lat – kobieta i 65 lat – mężczyzna, rezygnując z renty wypadkowej,
będzie mógł emeryturę w pełni łączyć z osiąganym zarobkiem.
www.lexisnexis.pl
SPIS TABEL I SCHEMATÓW
Tabele
Tabela 1. Ubezpieczenia zdrowotne w poszczególnych państwach . . . . . . . . . . . . . . . 28
Tabela 2. Z akres obowiązku ubezpieczenia według rodzajów ubezpieczenia . . . . . . 70
Tabela 3. Zakres obowiązku ubezpieczenia społecznego z poszczególnych
tytułów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
Tabela 4. Klasyczny trzyfilarowy system emerytalny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Tabela 5. Konstrukcja polskiego trzyfilarowego systemu emerytalnego . . . . . . . . . . 194
Tabela 6. Ochrona niezdolności do pracy według kwalifikacji prawnej . . . . . . . . . . . 250
Schematy
Schemat 1. Ś wiadczenia udzielane w ramach poszczególnych metod realizacji idei
zabezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
Schemat 2. Podział składki emerytalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
Schemat 3. Relacje między pojęciami: zdarzenie losowe – zdarzenie ubezpiecze-
niowe – świadczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
Schemat 4. Prawna klasyfikacja zdarzeń losowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
Schemat 5. Ochrona skutków zdarzeń losowych w zależności od kwalifikacji
prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Schemat 6. Stopa zastąpienia w zależności od zarobków z uwzględnieniem
maksymalnej podstawy i kwoty stałej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136
Schemat 7. M odel waloryzacji cenowej i mechanizmu powstawania tzw. starych
portfeli rent i emerytur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
Schemat 8. Podział składki emerytalnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
Schemat 9. Emerytura bazowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
Schemat 10. Zakres przedmiotowy ubezpieczenia rentowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Schemat 11. Konstrukcja ryzyka inwalidztwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 268
Schemat 12. Konstrukcja ryzyka niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Schemat 13. Procedura orzekania o niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
Schemat 14. R
odzaje ryzyka i odpowiadające im świadczenia wypłacane
z ubezpieczenia chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Schemat 15. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego z uwzględnieniem
klasyfikacji prawnej czasowej niezdolności do pracy . . . . . . . . . . . . . . . . 310
Schemat 16. F
inansowanie świadczeń w razie czasowej niezdolności do pracy
według kwalifikacji prawnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 311
Schemat 17. Graficzne przedstawienie zasad liczenia okresu zasiłkowego . . . . . . . . . 341
430 Spis tabel i schematów
Schemat 18. Z estawienie zasad wliczania okresu wynagrodzenia chorobowego

do okresu zasiłkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
Schemat 19. K ształtowanie się terminologii ubezpieczenia szkód na osobie
związanych z pracą . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 367
Schemat 20. K ryteria prawnej kwalifikacji zdarzeń losowych jako „wypadek przy
pracy”, „wypadek zrównany” lub „choroba zawodowa” . . . . . . . . . . . . . 369
Schemat 21. Z akres chronionych skutków i rodzaje świadczeń z ubezpieczenia
wypadkowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
Schemat 22. P rocedura ustalania stopy składki dla płatnika zgłaszającego
co najmniej 10 osób . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372
Schemat 23. M iejsce wypadku przy pracy w katalogu pojęć prawnych . . . . . . . . . . . . 375
Schemat 24. Różnice między poprzednią a obecną definicją wypadku przy pracy . . . 379
Schemat 25. Powiązania między elementami poprzedniej definicji wypadku przy
pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
Schemat 26. P owiązania między elementami obecnej definicji wypadku przy
pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Schemat 27. Powiązanie elementów konstrukcyjnych pojęcia „wypadek przy
pracy” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
Schemat 28. Powiązanie elementów konstrukcyjnych pojęcia „choroba zawodowa”. . 398
Schemat 29. D ostępność odszkodowania za wypadek przy pracy przy odpowiedzial-
ności na zasadzie ryzyka wzmożonego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406

Pojęcia I Konstrukcje Prawne Ubezpieczenia Społecznego Wydanie

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pojęcia I Konstrukcje Prawne Ubezpieczenia Społecznego Wydanie

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Stan prawny na 15 listopada 2014 r.

SZANUJMY PRAWO I WŁASNOŚĆ

Dział Praw Autorskich

ROZDZIAŁ I. Geneza i rozwój idei zabezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . 17

ROZDZIAŁ II. Polski system ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31

ROZDZIAŁ III. Składka na ubezpieczenie społeczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

4.4. Odpowiedzialność osób trzecich za zaległości z tytułu składek . . . . . . . . . . . 57

ROZDZIAŁ IV. Obowiązek ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

6. Dobrowolne przystąpienie do ubezpieczenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99

ROZDZIAŁ V. Przedmiot ochrony ubezpieczeniowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

ROZDZIAŁ VI. Warunki nabycia prawa do świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120

ROZDZIAŁ VII. Wymiar świadczeń z ubezpieczenia społecznego . . . . . . . . . . . . 133

3.2.1.1. Suma składek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145

ROZDZIAŁ VIII. Realizacja prawa do świadczeń z ubezpieczenia

ROZDZIAŁ IX. Świadczenie nienależne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177

ROZDZIAŁ X. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego

ROZDZIAŁ XI. Filarowa konstrukcja ryzyka emerytalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

ROZDZIAŁ XII. Członkostwo w otwartym funduszu emerytalnym . . . . . . . . . . . 204

ROZDZIAŁ XIII. Ryzyko emerytalne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211

ROZDZIAŁ XIV. Rodzaje emerytur z powszechnego ubezpieczenia

7.1. Emerytura dla górników . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 240

ROZDZIAŁ XV. Zakres działania ubezpieczenia rentowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

ROZDZIAŁ XVI. Rodzaje ryzyka w ubezpieczeniu rentowym . . . . . . . . . . . . . . . . . 263

ROZDZIAŁ XVII. Świadczenia z ubezpieczenia rentowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281

3.2. Warunki nabycia prawa do renty rodzinnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291

ROZDZIAŁ XVIII. Świadczenia przyznawane w szczególnym trybie . . . . . . . . . . . 296

ROZDZIAŁ XIX. Ogólna charakterystyka ubezpieczenia chorobowego . . . . . . . 307

ROZDZIAŁ XX. Ryzyko w ubezpieczeniu chorobowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

ROZDZIAŁ XXI. Świadczenia z ubezpieczenia chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . 321

ROZDZIAŁ XXII. Warunki nabycia prawa i wymiar świadczeń . . . . . . . . . . . . . . . . 329

ROZDZIAŁ XXIII. Okres pobierania zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336

ROZDZIAŁ XXIV. Pozbawienie prawa do zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . 343

ROZDZIAŁ XXV. Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia

ROZDZIAŁ XXVI. Realizacja prawa do zasiłku chorobowego . . . . . . . . . . . . . . . . . 355

ROZDZIAŁ XXVII. Założenia konstrukcyjne ubezpieczenia wypadkowego . . . . 361

ROZDZIAŁ XXVIII. Wypadek przy pracy jako pojęcie prawne . . . . . . . . . . . . . . . . 374

ROZDZIAŁ XXIX. Elementy pojęcia wypadku przy pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 381

4. Skutek w postaci urazu lub śmierci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388

ROZDZIAŁ XXX. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie doznanych

ROZDZIAŁ XXXI. Świadczenia z ubezpieczenia wypadkowego . . . . . . . . . . . . . . . 405

ROZDZIAŁ XXXII. Realizacja prawa do świadczeń wypadkowych . . . . . . . . . . . . 424

Spis tabel i schematów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 429

PUS – „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych”

zbójców na drodze” (A. Mickiewicz, Powrót taty).

cjonalna pomoc sąsiedzka społeczności lokalnej, bo w ruchliwej i heterogennej zbioro-

4 Zob. E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne w państwach współczesnych, Kraków–Warszawa

niemieckiego leżało z jednej strony przekonanie warstw rządzących o konieczności

6 E. Grabowski, Ubezpieczenia społeczne…, s. 15.

zbędny. W związku z tym w krajach, w których dominuje technika zaopatrzeniowa,

2. IDEA ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO I KLASYCZNE

madzonych środków. Różnią je więc przede wszystkim: tytuł do świadczeń, podmio-

8 Ubezpieczenie społeczne zaczęło odgrywać istotną rolę dopiero po wprowadzeniu przez

Bismarcka przymusowego opłacania składki przez pracodawców – zob. E. Grabowski, Ubezpieczenia

rakter roszczeniowy (np. zasiłki rodzinne).

ubezpieczenie społeczne zaopatrzenie społeczne pomoc społeczna

• emerytury i renty służb • zasiłek rodzinny

Źródło: opracowanie własne.

3. UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE A UBEZPIECZENIE ZDROWOTNE

Wszystkie tytuły do obowiązku ubezpieczenia zdrowotnego mają charakter bez-

Tabela 1. Ubezpieczenia zdrowotne w poszczególnych państwach

Rodzaj ubezpieczenia Stosunek Przeznaczenie Kraj

cana wyłącznie z tytułu, który powstał najwcześ­niej.

4. UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE A UBEZPIECZENIE

ROZDZIAŁ VIII. Realizacja prawa do świadczeń z ubezpieczenia

ROZDZIAŁ X. Dochodzenie świadczeń z ubezpieczenia społecznego

ROZDZIAŁ XIV. Rodzaje emerytur z powszechnego ubezpieczenia

ROZDZIAŁ XXV. Prawo do zasiłku chorobowego po ustaniu ubezpieczenia

ROZDZIAŁ XXX. Inne kwalifikacje prawne szkód na osobie doznanych

PUS – „Przegląd Ubezpieczeń Społecznych”

2. IDEA ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO I KLASYCZNE

• emerytury i renty służb • zasiłek rodzinny

3. UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE A UBEZPIECZENIE ZDROWOTNE

cana wyłącznie z tytułu, który powstał najwcześniej.

4. UBEZPIECZENIE SPOŁECZNE A UBEZPIECZENIE

2.3. Finansowanie świadczeń z ubezpieczenia społecznego

16 Fundusz Ubezpieczeń Społecznych, utworzony na podstawie ustawy z 25 lis topada 1986 r.

3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA SYSTEMU UBEZPIECZENIA

Wyłomu w tej zasadzie dokonała ustawa z 28 sierpnia 1997 r. o organizacji i funkcjono-

Generalnie rzecz biorąc, składki na poszczególne rodzaje ubezpieczenia społecznego

do osiągnięcia wieku emerytalnego mężczyzn.

3. MECHANIZMY PRAWNE UŁATWIAJĄCE ZAPŁATĘ