Ogólna charakterystyka ryb

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Ogólna charakterystyka ryb

Ryby to zróżnicowana gromada kręgowców, ściśle związana ze środowiskiem wodnym. Na zdjęciu rekin
wielorybi (Rhincodon typus) – największa ryba na świecie.
Źródło: Zac Wolf, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.5.

Najliczniejszą i najbardziej zróżnicowaną grupę współcześnie żyjących kręgowców

stanowią ryby. Są one zmiennocieplnymi zwierzętami wodnymi, występującymi w różnych
strefach wód, zarówno słonych, jak i słodkich. Budowa ryb wykazuje liczne przystosowania
do środowiska wodnego. Kształt ich ciała, ułatwiający pływanie, jest zróżnicowany,
ponieważ zależy od zamieszkiwanej strefy wód i trybu życia ryby. Skórę większości
gatunków pokrywają łuski, pełniące funkcję ochronną, a jako narząd ruchu służą płetwy.
Oddychanie tlenem rozpuszczonym w wodzie jest możliwe dzięki narządowi wymiany
gazowej – skrzelom. Ze względu na rodzaj tkanki budującej szkielet tych kręgowców można
je podzielić na dwie podgromady: ryby chrzęstnoszkieletowe i kostnoszkieletowe.
Twoje cele

Określisz cechy pozwalające na zakwalifikowanie organizmów do gromady ryb.

Przedstawisz systematykę ryb.
Wyjaśnisz działanie i znaczenie elementów budowy właściwych dla ryb.
Przeczytaj

Pochodzenie ryb

Współczesne ryby wywodzą się najprawdopodobniej z ryb bezszczękowych – ostrakoderm

(Ostracodermi) – których ciało otaczał twardy pancerz kostny, chroniący przed czynnikami
zewnętrznymi oraz będący rezerwuarem wapnia i fosforu. Jedynie ogon, stanowiący narząd
napędowy w środowisku wodnym, pokryty był łuskami. Funkcję szkieletu osiowego
ostrakoderm pełniła struna grzbietowa. Te pierwotne ryby wykorzystywały narządy
zmysłów: mechanoreceptory, m.in. narząd linii bocznej, i elektroreceptory, o których
obecności świadczą kanalikowate struktury w płytach pokrywających ich ciała.

Przełomowym etapem ewolucji kręgowców było wykształcenie szczęk. Pojawienie się tych
struktur wpłynęło na rozwinięcie się różnych sposobów odżywiania, co z kolei sprzyjało
zajmowaniu nowych siedlisk. Sposób wyodrębnienia się szczęk do dziś nie został poznany.

Klasyczna hipoteza mówi, że szczęki wyewoluowały z przedniego łuku skrzelowego,

leżącego blisko otworu gębowego. Jest ona jednak kwestionowana, ponieważ dotąd nie
odnaleziono kopalnych przykładów ostrakoderm mających struktury wskazujące na
przekształcenie skrzeli w szczęki.

Inna hipoteza wskazuje na możliwość powstania szczęk ze struktur związanych

z otwieraniem gęby, takich jak przesłona zamykająca wejście do gardzieli u larwy minoga.
Można przypuszczać, że przesłona, która przykrywa światło jelita, podczas gdy zwierzę jest
wentylowane wodą poprzez kieszonki skrzelowe, mogłaby funkcjonować jako szczęki po
odpowiednim utwardzeniu i pokryciu zębami.

Niemal pewne jest, że szczęki pojawiły się w sylurze stosunkowo nagle wraz z pierwszymi
rybami szczękowymi, do których należą dwie grupy: tarczowce (Acanthodii) i fałdopłetwe
(Placodermi).

Systematyka ryb

Gromada ryb (Pisces) dzieli się na dwie podgromady: chrzęstnoszkieletowe

(Chondrichthyes) oraz kostnoszkieletowe (Osteichthyes).
Kryterium tego podziału stanowi rodzaj tkanki budującej szkielet: u ryb
chrzęstnoszkieletowych tworzy go tkanka chrzęstna, a u kostnoszkieletowych – tkanka
kostna.

Ryby chrzęstnoszkieletowe mają otwór gębowy położony po brzusznej stronie ciała

i niesymetryczną płetwę ogonową. Ich płetwy piersiowe są ustawione poziomo, a szczeliny
skrzelowe znajdują się w skórze.

Ryby kostnoszkieletowe mają otwór gębowy przesunięty na przód ciała i symetryczną

płetwę ogonową. Ich płetwy piersiowe są ustawione pionowo, a szczeliny skrzelowe
przykrywa wieczko.

Wśród ryb należących do podgromady kostnoszkieletowych wyróżnia się ponadto, ze

względu na budowę płetw, dwie grupy: mięśniopłetwe (Sarcopterygii), dla których
charakterystyczne są płetwy osadzone na umięśnionych trzonach, i promieniopłetwe
(Actinopterygi), których płetwy mają szkielet zbudowany z promieni kostnych.

Gromada: ryby(Pisces)
Grupa: mięśniopłetwe…

Grupa: …

Podgromada: …

Podgromada: …

Systematyka ryb.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej na temat cech ryb należących do poszczególnych jednostek systematycznych

w e‐materiale: Przegląd systematyczny i znaczenie ryb. Gatunki chronione w Polsce.
Budowa ryb

Ryby są organizmami wodnymi, dlatego ich budowa anatomiczna i morfologiczna wykazuje

przystosowania do życia w tym środowisku.

Ciało ryb jest najczęściej bocznie spłaszczone i ma opływowy kształt przypominający

wrzeciono, co ułatwia pokonywanie oporu wody. W budowie ryb wyróżnia się głowę, tułów
i ogon.

W obrębie głowy znajdują się oczy, nozdrza, otwór gębowy i wieczka skrzelowe.

Tułów i ogon zaopatrzone są w płetwy, które służą do sterowania, poruszania się

i hamowania. Wyróżnia się płetwy parzyste, do których należą płetwy piersiowe i brzuszne,
oraz nieparzyste, do których zalicza się płetwy: grzbietową, odbytową i ogonową.

Siłą napędową większości ryb są ruchy, które rozpoczynają się w jednej trzeciej ich tułowia
i płynnie przechodzą na ogon. U wielu gatunków nakładają się one na siebie tak, że nowa
fala zaczyna się, zanim poprzedzająca ją osiągnie koniec ciała. U ryb kostnoszkieletowych
występuje wypełniony gazem pęcherz pławny, którego najważniejszą funkcją jest
utrzymanie ciała ryby w stanie równowagi hydrostatycznej, czyli na określonej głębokości.

Schemat budowy anatomicznej i morfologicznej pstrąga przedstawiający elementy układu pokarmowego,

oddechowego, rozrodczego, krwionośnego i nerwowego, a także zaznaczone płetwy.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Więcej informacji na temat budowy ciała ryb w e‐materiale: Adaptacje ryb do życia
w wodzie.
Pokrycie ciała

Ciało ryb pokryte jest skórą, zbudowaną z wielowarstwowego nabłonka tworzącego

naskórek oraz skóry właściwej.

Wytworem skóry właściwej większości ryb są łuski, które zachodzą na siebie

dachówkowato i chronią ciało zwierzęcia przed urazami mechanicznymi.

Ze względu na budowę wyróżnia się łuski: ganoidalne, plakoidalne, cykloidalne

i ktenoidalne.

Łuski ganoidalne

Łuski ganoidalne mają kształt rombu i rozmieszczone są w ściśle przylegających do

siebie szeregach, tworzących rodzaj naskórnego pancerza. Łuski te składają się z kilku
warstw. Jedna z wewnętrznych warstw zbudowana jest z dentyny, zawierającej
bezkomórkową, nieorganiczną substancję o nazwie ganoina.

Łuski ganoidalne występują u niszczukowatych, wielopłetwców i jesiotrokształtnych.

Jesiotr zachodni (Acipenser sturio) ma łuski ganoidalne.

Źródło: Hans, Pixabay, domena publiczna.

Łuski plakoidalne

Łuski cykloidalne
 Łuski ktenoidalne

W skórze występują liczne gruczoły śluzowe, będące wytworem naskórka. Ich wydzielina
zmniejsza tarcie i ułatwia pływanie. Skóra zawiera również komórki barwnikowe, które
nadają jej kolor. Ubarwienie ciała pełni funkcję ochronną.

Więcej na temat łusek w e‐materiale: Rodzaje łusek ryb.

Układ ruchu

Szkielet ryb składa się ze:

szkieletu osiowego – czaszki i kręgosłupa;

szkieletu obręczy barkowej i obręczy miednicznej;
szkieletu płetw.
Ważne!

Kręgosłup i pozostałe części szkieletu ryb chrzęstnoszkieletowych zbudowane są

z chrząstek, natomiast u ryb kostnoszkieletowych – z kości. U ryb kostnoszkieletowych
w szkielecie występują dodatkowo skostnienia międzymięśniowe – ości.

Kręgosłup ryb składa się z dwóch odcinków: tułowiowego, od którego odchodzą żebra,
i ogonowego. U form prymitywnych pomiędzy kręgami zachowane są pozostałości struny
grzbietowej.

Czaszka ryb jest połączona nieruchomo z kręgosłupem, co ułatwia pokonywanie oporów

wody. W obrębie trzewioczaszki wystąpiły zmiany. Pierwsze dwie pary łuków skrzelowych
zanikły.

Trzecia para łuków skrzelowych zaczęła funkcjonować jako pierwsza i została

przekształcona w aparat szczękowy, który łączy się z mózgoczaszką. Drugi łuk skrzelowy
stał się łukiem gnykowo‐żuchwowym.

Pozostałe pięć par łuków stanowi podstawę dla skrzeli.

Szkielet ryb tworzą: czaszka, kręgosłup, żebra, szkielet obręczy i płetw. Kręgosłup składa się, w zależności od
gatunku, z różnej liczby dwuwklęsłych kręgów. Połączenie czaszki z kręgosłupem jest nieruchome, co pozwala
rybie pokonać opór wody bez uszkodzeń. W odcinku tułowiowym kręgosłupa łączy się on z żebrami. Obręcz
barkowa jest dobrze rozwinięta u ryb. Budują ją łopatki i kości krucze. U ryb chrzęstnoszkieletowych występuje
obręcz pierwotna, będącą częścią szkieletu wewnętrznego, a u ryb o szkielecie skostniałym pojawia się ponadto
obręcz wtórna, utworzona z kości pochodzenia skórnego, mająca kontakt z mózgoczaszką. Obręcz miedniczna
zbudowana jest z nieparzystej blaszki chrzęstnej lub złożona z dwóch chrząstek bądź kostek. Nie ma połączenia
z kręgosłupem, tkwi w mięśniach tułowia. Szkielet płetw składa się z kostnych promieni i, z wyjątkiem płetwy
ogonowej, nie jest bezpośrednio połączony z kręgosłupem, a jedynie wspierany przez mięśnie. Płetwy piersiowe
osadzone są na obręczy barkowej, natomiast brzuszne – na obręczy miednicznej.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Mięśnie ryb składają się ze ściśle przylegających do siebie odcinków – miomerów,

ułożonych jeden za drugim. Stanowią one największą część masy ciała ryby. Za ruch
odpowiada mięsień boczny wielki, który ciągnie się od głowy do nasady płetwy ogonowej.
Z bocznych mięśni tułowiowych rozwinęły się mięśnie płetw, odpowiedzialne za ich
rozkładanie i składanie.

Układ pokarmowy

Układ pokarmowy ryb ma budowę charakterystyczną dla kręgowców. Wyróżnia się w nim
otwór gębowy, jamę gębową, odcinek skrzelowy przewodu pokarmowego, przełyk,
żołądek, jelito cienkie (środkowe), jelito grube (tylne) oraz otwór odbytowy. Do jelita
cienkiego uchodzą przewód wątrobowy i trzustkowy. U ryb chrzęstnoszkieletowych
występuje kloaka.
W jamie gębowej ryb nie ma gruczołów ślinowych, ponieważ zwierzęta te przyjmują pokarm
rozmiękczony przez wodę. Nie mają one również umięśnionego języka. U niektórych
gatunków drapieżnych mogą występować zęby rozmieszczone na kościach szczęk,
żuchwie i na podniebieniu. U karpiokształtnych w gardzieli obecne są zęby gardłowe,
służące do rozgniatania pokarmu.

Niektóre gatunki (np. karpie) nie mają żołądka, a jego funkcję pełni jelito.

Zęby tępe u rai nabijanej (Raja clavata).

Źródło: Pixabay, domena publiczna.

Stożkowate zęby u tawrosza piaskowego (Carcharias taurus).

Źródło: Jeff Kubina, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.
Układ oddechowy

Głównym narządem oddechowym ryb są skrzela wewnętrzne. Występują one w przedniej

części ciała, w komorach skrzelowych. Skrzela są zbudowane z łuków skrzelowych, na
których znajdują się listki skrzelowe.

Listki skrzelowe podzielone są na cienkościenne, rozgałęzione, silnie unaczynione drobne

fałdy – tzw. blaszki skrzelowe.

Woda napływa do komór skrzelowych przez gardziel. Następnie obmywa skrzela, w wyniku
czego dochodzi do wymiany gazowej: do naczyń krwionośnych w skrzelach dostarczany
jest tlen przy jednoczesnym usuwaniu z nich dwutlenku węgla. Uboższa w tlen woda
wydostaje się na zewnątrz przez szczeliny skrzelowe – przestrzenie oddzielające łuki
skrzelowe. Wymianę gazową wspomaga także skóra.

U ryb chrzęstnoszkieletowych pierwsza szczelina skrzelowa, położona między łukiem

gnykowym a żuchwowym, jest nazywana tryskawką. Łączy ona komorę skrzelową ze
środowiskiem zewnętrznym. Pełni ważną funkcję u gatunków żyjących przy dnie, ponieważ
umożliwia wciąganie do przełyku wody niezanieczyszczonej mułem. U gatunków żyjących
w toni morskiej tryskawka może zanikać lub ulegać przekształceniom.

Ryby dwudyszne mają uwstecznione skrzela, a dodatkowym narządem oddechowym są

workowate płuca powstałe z przekształconego pęcherza pławnego. Płuca umożliwiają
rybom dwudysznym oddychanie powietrzem atmosferycznym. W niesprzyjających
warunkach mogą za jego pomocą przeprowadzać wymianę gazową.

Układ krwionośny

Układ krwionośny ryb jest jednoobiegowy i zamknięty.

Naczynia tętnicze rozprowadzają tlen do komórek, z których jednocześnie odbierany jest

dwutlenek węgla. Następnie przez serce przepływa krew odtlenowana, tłoczona z komory
serca przez stożek tętniczy do systemu tętnic skrzelowych prowadzących do skrzeli.
W skrzelach następuje wymiana gazowa – oddawany jest dwutlenek węgla, a pobierany tlen.
 6

5
4
7
2
3

Zatoka żylna

Przedsionek

Komora

Stożek tętniczy

Aorta brzuszna

Naczynia włosowate skrzeli

7

Aorta grzbietowa

Naczynia włosowate narządów

Żyła główna

W jednoobiegowym, zamkniętym układzie krwionośnym ryb serce żylne pompuje krew do tętnic, skąd trafia
ona do skrzeli, ulega natlenowaniu i jest dalej rozprowadzana po całym ciele. Do serca krew wraca żyłami.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Serce ryb określa się jako serce żylne ze względu na to, że przepływa przez nie wyłącznie
krew odtlenowana. Jest ono zbudowane z ustawionych szeregowo elementów: zatoki żylnej,
przedsionka, komory, a w przypadku ryb chrzęstnoszkieletowych – także ze stożka
tętniczego. Pomiędzy nimi występują zastawki zapobiegające cofaniu się krwi.

Schemat budowy serca ryby chrzęstnoszkieletowej (po lewej) i kostnoszkieletowej (po prawej).
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Układ limfatyczny ryb składa się z licznych zatok. U niektórych gatunków znajdują się
w nim także tzw. serca limfatyczne połączone z żyłą ogonową.

Układ wydalniczy
Układ wydalniczy ryb zbudowany jest z parzystych nerek typu pranerczy, moczowodów
oraz pęcherza moczowego. U zarodków występują przednercza.

Pranercza filtrują krew w celu usunięcia zbędnych produktów przemiany materii. Ze

względu na wodne środowisko życia głównym produktem ubocznym przemiany
organicznych związków azotowych jest amoniak – ryby są zatem zwierzętami
amoniotelicznymi.

1 2

Torebka nefronu

Kłębuszek nerkowy

Orzęsiony lejek

4
 Kanalik nefronu

Naczynia krwionośne
Schemat budowy przednercza (po lewej) i pranercza (po prawej).
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Moczowodami mocz spływa do pęcherza moczowego, a stąd wydalany jest do środowiska

zewnętrznego przez otwór wydalniczy – u ryb kostnoszkieletowych lub przez kloakę –
u chrzęstnoszkieletowych.

Usuwanie zbędnych produktów przemiany materii odbywa się również przez skrzela.

Układ nerwowy

Ośrodkowy układ nerwowy ryb składa się z mózgowia. Wyróżnia się w nim pięć części
ułożonych liniowo: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek i rdzeń
przedłużony, które w zależności od najbardziej wykorzystywanego zmysłu są rozwinięte
w różnym stopniu.
Schemat budowy mózgowia ryby.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

U ryb posługujących się węchem (w szczególności są to chrzęstnoszkieletowe ryby

drapieżne) najlepiej rozwinięte jest kresomózgowie wraz z jego opuszkami węchowymi,
natomiast u ryb posługujących się wzrokiem (kostnoszkieletowe ryby niedrapieżne) –
śródmózgowie. Ryby posługujące się głównie skórnymi narządami zmysłów mają dobrze
rozwinięty rdzeń przedłużony. Za koordynację ruchów odpowiada móżdżek, szczególnie
dobrze wykształcony u ryb, które długo i szybko pływają.

Funkcje życiowe

Ruch

Płetwy są głównym narządem ruchu u ryb. Służą także do utrzymywania równowagi ciała
i regulacji prędkości, z jaką ryba porusza się w wodzie. Sprawność ruchu uzależniona jest
od rozkładu, kształtu i rozmiaru płetw.

Do płetw nieparzystych zalicza się:

płetwę grzbietową – sterującą kierunkiem ruchu; zwykle jest jedna (u ryb z rodziny
dorszowatych są trzy, natomiast u strętwokształtnych nie występuje);
płetwę ogonową – stanowiącą główny organ napędowy;
płetwę odbytową – pełniącą funkcje pomocnicze w sterowaniu kierunkiem ruchu.

Do płetw parzystych należą:

płetwy brzuszne – utrzymujące równowagę i zmiany kierunku ruchu;

płetwy piersiowe – utrzymujące pozycję ciała oraz, u niektórych gatunków, lotów
ślizgowych nad powierzchnią wody.
Rodzaje płetw u ryb.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Odżywianie

Ryby mają otwór gębowy zaopatrzony w ruchome szczęki. Pokarm nie jest rozdrabniany
w jamie gębowej, tylko w całości, przez przełyk, dostaje się do żołądka, gdzie zostaje
nadtrawiony i przesunięty do jelita. Tam zachodzi dalsze trawienie i wchłanianie jego
produktów.

W zależności od rodzaju pobieranego pokarmu ryby dzielimy na roślinożerne, drapieżne

i wszystkożerne.

Ryby roślinożerne odżywiające się glonami, takie jak glonojad syjamski (Gyrinocheilus
aymonieri), mają otwór gębowy przekształcony w narząd ssący, który umożliwia im
przyssanie się do podwodnych obiektów. Do ryb roślinożernych należy również amur biały
(Ctenopharyngodon idella), który ma tępy pysk i krótką jamę ustną. W jamie ustnej tej ryby
znajdują się liczne zęby przystosowane do miażdżenia i skrobania pokarmu roślinnego.

Pokarmem ryb drapieżnych są inne ryby lub zwierzęta wodne. Zalicza się do nich m.in.
rekiny, barakudy, szczupaki i łososie. Zęby ryb drapieżnych mają postać ostrych,
stożkowych tworów o piłowatych krawędziach. Przystosowaniem do drapieżnictwa jest
także kształt ciała tych ryb: są one długie i smukłe, dzięki czemu mogą osiągać dużą
prędkość.

Ryby wszystkożerne, takie jak sumy i węgorze, odżywiają się różnorodnym pokarmem,
zarówno roślinnym, jak i zwierzęcym.

Długość i kształt jelita zależą od rodzaju pobieranego pokarmu – ryby odżywiające się
pokarmem roślinnym mają znacznie dłuższe jelito w stosunku do długości ciała niż ryby
drapieżne. W jelicie nie występują kosmki jelitowe i jest ono połączone z wątrobą i trzustką.
Układ pokarmowy kończy się otworem odbytowym lub kloaką, znajdującymi się u nasady
płetwy odbytowej.

Wymiana gazowa

Wymiana gazowa odbywa się przez skrzela wewnętrzne, zbudowane z blaszkowatych

wyrostków osadzonych na łukach skrzelowych, a także przez skórę.

U ryb chrzęstnoszkieletowych woda dostaje się do skrzeli przez szczeliny skrzelowe

otwierające się w skórze. U ryb kostnoszkieletowych szczeliny skrzelowe otwierają się
w zagłębieniu skórnym (tzw. komorze skrzelowej), przykrytym wieczkiem skrzelowym.

U ryb kostnoszkieletowych obecny jest również pęcherz pławny, stanowiący cienkościenny

worek wypełniony gazami. Wykształcił się on z uchyłka ściany przełyku i może, ale nie
musi być połączony z przełykiem. Pęcherz pławny reguluje ciężar właściwy ryby, a przez to
umożliwia regulację głębokości zanurzenia. Pozwala także na utrzymanie się zwierzęcia
w wodzie bez poruszania płetwami. Jest to zatem narząd hydrostatyczny, u ryb
dwudysznych dodatkowo pełniący funkcje oddechowe.

10 5
9 6

8 7

1
2 4

Przepływ wody
2

Pokrywa skrzelowa

Listki skrzelowe

Przepływ krwi naczyniami włosowatymi w blaszce

Blaszka skrzelowa

Krew uboga w tlen

Krew bogata w tlen

Łuk skrzelowy

Naczynia krwionośne

10
 Łuk skrzelowy
Budowa i funkcje skrzeli ryb. Wymiana gazowa w skrzelach ryb zachodzi bardzo efektywnie dzięki
mechanizmowi przeciwprądowemu. Polega on na przepływie krwi przez blaszkę skrzelową w przeciwnym
kierunku niż woda, która ją omywa. Zapewnia to stały wzrost ciśnienia parcjalnego tlenu we krwi, który
dyfunduje do niej stale z wody na skutek ciągle utrzymującej się różnicy ciśnień tlenu między krwią a wodą.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., na podstawie: Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom
Wydawniczy REBIS, Poznań 2021, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wydalanie i osmoregulacja

Wydalanie zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii oraz osmoregulacja

zachodzi dzięki układowi wydalniczemu i skrzelom.

Proces osmoregulacji różni się w zależności od środowiska życia ryby i jest odmienny u ryb
słodkowodnych i słonowodnych.

Osmoregulacja u ryby morskiej oraz u ryby słodkowodnej.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., na podstawie: Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom
Wydawniczy REBIS, Poznań 2021, licencja: CC BY-SA 3.0.

Koordynacja nerwowa
W mózgowiu ryb, zbudowanym według planu charakterystycznego dla wszystkich
kręgowców, najsilniej rozwinięte jest kresomózgowie.

Funkcję narządu węchu pełnią dwie jamy nosowe z parą nozdrzy, zawierające komórki
węchowe.

Dzięki obecności kubków smakowych ryby odbierają również smaki. Receptory te

występują w jamie gębowej oraz na skórze, m.in. na głowie, tułowiu i płetwach.

Ryby nie mają ucha zewnętrznego, a jedynie ucho wewnętrzne, które jest jednocześnie
zmysłem równowagi. Fale dźwiękowe i drgania wody są odbierane przez ciało ryby,
pęcherz pławny, a następnie przekazywane do ucha wewnętrznego. U ryb
otwartopęcherzowych (Ostariophysi) występuje aparat Webera, czyli parzysty łańcuch
kilku małych kostek łączących pęcherz pławny z błędnikiem błoniastym ucha. Zwiększa on
zakres odbieranych bodźców słuchowych.

Oko ryby jest dobrze rozwinięte, a jego akomodacja, czyli uzyskiwanie zdolności widzenia
na mniejszą lub większą odległość, odbywa się przez przemieszczanie soczewki względem
siatkówki. Narząd wzroku u ryb może rejestrować barwę, kształt i ruch. Dzięki kulistej
soczewce kręgowce te mają szeroki kąt widzenia.

Gruczoły łzowe i powieki nie występują u ryb, ponieważ nie są potrzebne w środowisku
wodnym. Niektóre gatunki, jak np. rekiny, mają na oczach przesłonę migawkową,
zapobiegającą oślepianiu ich przez górne światło, co jest wyrazem przystosowania do
polowań na zdobycz pływającą w silnie prześwietlonych słońcem warstwach wody.

Niektóre gatunki ryb głębinowych mają zredukowane oczy. U ryb słodkowodnych zdolność
ostrego widzenia ograniczona jest zwykle do 1 lub 2 m, natomiast ryby morskie widzą na
odległość 30–50 m.

U większości ryb kostnoszkieletowych, które są krótkowzroczne, soczewka przesuwa się

względem siatkówki do tyłu. Natomiast u dalekowzrocznych ryb, np. rekina, przesuwa się
ona ku przodowi, co sprawia, że bliskie obiekty stają się nieco wyraźniejsze.

Najważniejszym narządem zmysłu ryb jest linia naboczna biegnąca symetrycznie po obu
stronach ciała od głowy do ogona. Zbudowana jest z receptorów, które znajdują się pod
powierzchnią skóry. Receptory te są ułożone w jednej linii w kanalikach, które biegną
wzdłuż ciała ryby i rozgałęziają się po obu stronach głowy. Linia naboczna odbiera
informacje o sile i kierunku prądów morskich, a także pojawiających się przeszkodach, od
których odbijają się fale.

Rozmnażanie i rozwój
Większość ryb to organizmy rozdzielnopłciowe, u których występuje zapłodnienie
zewnętrzne. Przeważająca część tych zwierząt jest jajorodna (np. węgorz, karp).
Zapłodnione jaja są składane w postaci ikry (jaj w galaretowatej osłonce) w czasie okresu
godowego – tarła, a następnie polewane są przez samca spermą (mleczkiem).
Z zapłodnionych jaj wylęgają się larwy zwane narybkiem.

Wśród ryb występują również gatunki jajożyworodne (np. gupiki – Poecilia reticulata)
i żyworodne (np. chrzęstnoszkieletowe), których narybek jest podobny do postaci dorosłej.

Informacje dotyczące wędrówek ryb na tarło znajdują się w e‐materiale: Wędrówki ryb.

Słownik
ikra

komórki jajowe ryb

jajożyworodność

forma rozrodu zwierząt polegająca na rozwoju zarodka w obrębie organizmu matki, ale
w błonach jajowych, kosztem substancji odżywczych żółtka jaja
kloaka

końcowy odcinek przewodu pokarmowego niektórych zwierząt, do którego uchodzą

drogi moczowe i płciowe
linia naboczna

narząd zmysłu wrażliwy na ruchy wody, informujący o kierunku i sile jej prądów; składa
się z zespołu skórnych ciałek zmysłowych ułożonych szeregowo wzdłuż boku ciała
łuski ryb

cienkie płytki w skórze zbudowane z substancji podobnej do tkanki kostnej; pełnią

funkcję ochronną oraz pomagają w poruszaniu się w wodzie
obręcz barkowa, obręcz kończyny przedniej

część szkieletu służąca do umocowania kończyn przednich kręgowców lądowych

i płetw piersiowych ryb
obręcz miedniczna, obręcz kończyny tylnej

część szkieletu służąca do umocowania kończyn tylnych kręgowców lądowych i płetw

brzusznych ryb
osmoregulacja

zdolność organizmu zwierzęcego do utrzymywania stężenia osmotycznego osocza krwi

na względnie stałym poziomie
ostrakodermy

(gr. ostrac – skorupa, pancerz; derma – skóra) ryby bezszczękowe

ości

cienkie kosteczki, pojedyncze lub rozdwojone na końcu, występujące między mięśniami

ryb kostnoszkieletowych
pęcherz pławny

narząd hydrostatyczny większości ryb; ma za zadanie zmniejszanie ciężaru właściwego

ryby, co pozwala jej na swobodne unoszenie się w wodzie oraz poruszanie w płaszczyźnie
pionowej; u niektórych pełni funkcję narządu oddechowego, może też służyć do odbioru
fal dźwiękowych lub wydawania głosu; u większości gatunków jest wypełniony
mieszaniną gazów
płetwa

narząd występujący u zwierząt wodnych służący do poruszania się i utrzymywania

równowagi w wodzie
stożek tętniczy

część serca, która u płazów oraz ryb chrzęstnoszkieletowych odprowadza krew z komory
do tętnicy
tarło

okres godowy ryb, podczas którego następuje akt odłożenia (składania) i zapłodnienia jaj
tryskawka

pierwsza szczelina skrzelowa, która zachowała się u niektórych ryb; u kręgowców

lądowych przekształcona w jamę bębenkową i trąbkę słuchową
zatoka żylna

jama serca krągłoustych, ryb i płazów, zbierająca krew z żył głównych

żyworodność

rodzaj rozrodu u zwierząt; po zapłodnieniu wewnętrznym cały rozwój zarodka przebiega

w organizmie matki
Film

Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1clxrbvp3gLW

Ogólna charakterystyka ryb.
Źródło: reż. Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału pod tytułem: Ogólna charakterystyka ryb.

Polecenie 1

Na podstawie filmu wskaż, kiedy i u jakich organizmów po raz pierwszy pojawiły się szczęki,
oraz wyjaśnij, jakie miało to znaczenie dla funkcjonowania tych organizmów.

Polecenie 2

Opisz, jak przebiega osmoregulacja (czyli utrzymanie równowagi wodno-mineralnej) u ryb

słodkowodnych, a jak u ryb słonowodnych.

Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Zaznacz prawidłowe zdanie.

 Ryby mają układ krwionośny typu otwartego.

Układ wydalniczy ryb zbudowany jest z parzystych nerek typu pranerczy (u


zarodków przednerczy), moczowodów oraz pęcherza moczowego.

 Głównym narządem oddechowym ryb jest skóra.

W mózgu ryb wyróżnia się cztery części: kresomózgowie, śródmózgowie,


tyłomózgowie i rdzeń przedłużony.

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż cechy wspólne dla ostrakoderm i współczesnych ryb.

 Obecność linii nabocznej

 Obecność szczęk

 Obecność łusek

 Szkielet osiowy w postaci struny grzbietowej

 Szkielet kostny
Ćwiczenie 3 輸

Ważnym elementem ciała ryb są płetwy. Umożliwiają one utrzymanie równowagi i poruszanie
się w wodzie. Przyporządkuj nazwy poszczególnych płetw do właściwych kategorii.

Płetwy parzyste

Płetwa grzbietowa

Płetwa piersiowa

Płetwa odbytowa
Płetwy nieparzyste
Płetwa ogonowa

Płetwa brzuszna

Ćwiczenie 4 醙

Połącz w pary poszczególne rodzaje płetw i opis ich funkcji.

Płetwa odbytowa Sterowanie kierunkiem ruchu

Utrzymywanie pozycji ciała oraz

u niektórych gatunków wykonywanie
Płetwa grzbietowa
lotów ślizgowych nad powierzchnią
wody

Pomocnicze sterowanie kierunkiem

Płetwy brzuszne
ruchu

Płetwy piersiowe Główny narząd napędowy

Utrzymywanie równowagi i zmiany

Płetwa ogonowa
kierunku ruchu
Ćwiczenie 5 醙

Uzupełnij poniższy tekst, tak aby przedstawiał prawdziwe informacje. W każdym zdaniu
wybierz odpowiednie wyrażenie.

Najważniejszym narządem zmysłu ryb jest , umożliwiająca odbieranie informacji o

, a także o . Ryby są . Mają soczewkę odpowiadającą za
.
Ich oczy powiek i gruczołów łzowych.

szeroki kąt widzenia kulistą dalekowzroczne ostrość widzenia ciśnieniu wody

wąski kąt widzenia temperaturze kloaka mają parę przeszkodach

dwuwypukłą linia naboczna krótkowzroczne sile i kierunku prądów morskich

pozbawione są

Ćwiczenie 6 醙

Oceń, czy podane stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Proces osmoregulacji przebiega w ten sam sposób
 
u wszystkich ryb.
Większość ryb stanowią organizmy rozdzielnopłciowe.  
Ruchome szczęki ryb służą do rozdrabniania pokarmu.  
Głównym produktem przemiany związków azotowych
 
u ryb jest mocznik.
Ćwiczenie 7 難

Źródło: Ma hew T Rader, Pete Kontakos, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Oceń, która z fotografii przedstawia rybę chrzęstnoszkieletową, a która kostnoszkieletową.

Uzasadnij swoją odpowiedź, wskazując dwie różnice widoczne na zdjęciach.

Ćwiczenie 8 難
U niektórych ryb kostnoszkieletowych prowadzących przydenny tryb życia pęcherz pławny
wtórnie zanikł. Wyjaśnij, czym jest to spowodowane.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: biologia

Temat: Ogólna charakterystyka ryb

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:

Zakres rozszerzony

Treści nauczania – wymagania szczegółowe

X. Różnorodność zwierząt. Uczeń:

4) wymienia cechy pozwalające na rozróżnienie bezczaszkowców i kręgowców,

a w ich obrębie krągłoustych, ryb, płazów, gadów, ssaków i ptaków; na podstawie
tych cech identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Określisz cechy pozwalające na zakwalifikowanie organizmów do gromady ryb.

Przedstawisz systematykę ryb.
Wyjaśnisz działanie i znaczenie elementów budowy właściwych dla ryb.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
praca z filmem;
 rybi szkielet;
mapa myśli;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
arkusze papieru, flamastry.

Przed lekcją:

1. Uczniowie zapoznają się z treścią w sekcji „Przeczytaj”.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla cele zajęć z sekcji „Wprowadzenie”, a następnie wspólnie

z uczniami ustala kryteria sukcesu.
2. Raport z przygotowań. Nauczyciel za pomocą dostępnego w panelu użytkownika
raportu sprawdza przygotowanie uczniów do lekcji, m.in. kto zapoznał się
z udostępnionym e‐materiałem. Nauczyciel poleca uczniom przygotować w parach
pytania z nim związane. Czego uczniowie chcą się dowiedzieć? Co ich interesuje
w związku z tematem lekcji?

Faza realizacyjna:

1. Praca z filmem pt. „Ogólna charakterystyka ryb”. Uczniowie czytają polecenia nr 1 i 2

do multimedium i zapoznają się z filmem. Następnie w parach rozwiązują polecenie nr
1 (w którym mają za zadanie wskazać, kiedy i u jakich organizmów po raz pierwszy
pojawiły się szczęki, oraz wyjaśnić, jakie miało to znaczenie dla funkcjonowania tych
organizmów) oraz polecenie nr 2 (w którym mają za zadanie opisać, jak przebiega
regulacja osmotyczna u ryb słodkowodnych, a jak u ryb słonowodnych). Swoje
rozwiązania porównują z innym zespołem.
2. Rybi szkielet. Nauczyciel rysuje na tablicy rybi szkielet. Na głowie rybiego szkieletu
zapisuje hasło „Ogólna charakterystyka ryb” i zadaje pytanie: „Jakie cechy budowy
i funkcje życiowe ryb poza osmoregulacją poznaliście na podstawie filmu?” (Uczniowie
 wymieniają: odżywianie, pokrycie ciała i ruch, koordynacja nerwowa, krążenie,
wymiana gazowa, wydalanie, rozmnażanie i rozwój). Odpowiedzi uczniów zapisuje na
grubszych ościach rybiego szkieletu. Nauczyciel dzieli uczniów na tyle grup, ile zostało
zapisanych grubych ości. Każda z grup otrzymuje jedną ość do opracowania na
podstawie e‐materiału oraz dodatkowych materiałów źródłowych (zob. materiały
pomocnicze). Informacje dotyczące przydzielonego zagadnienia zapisują na paskach
papieru, które będą doklejane do grubych ości.
Przedstawiciel grupy umieszcza małe ości na rybim szkielecie i omawia opracowane
przez grupę zagadnienie. Nauczyciel w razie potrzeby uzupełnia informacje.
3. Utrwalenie wiedzy i umiejętności. Nauczyciel dzieli klasę na 4‐osobowe grupy.
Uczniowie rozwiązują ćwiczenia interaktywne od 1 do 6 z sekcji „Sprawdź się”, od
najłatwiejszego do najtrudniejszego. Grupa, która poprawnie rozwiąże zadania jako
pierwsza, wygrywa.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie odpowiadają na pytania sformułowane we wstępnej fazie lekcji.

2. Uczniowie opracowują w parach mapy myśli przedstawiające systematykę ryb, cechy
każdej gromady i przykłady gatunków.
3. Nauczyciel wyświetla treści zawarte w sekcji „Wprowadzenie” i na ich podstawie
dokonuje podsumowania najważniejszych informacji przedstawionych na lekcji.
Wyjaśnia także wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia nr 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Jane B. Reece i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Dom Wydawniczy
REBIS, Poznań 2021.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania filmu:

Nauczyciel może wykorzystać film na innych lekcjach poświęconych rybom, m.in.

„Adaptacje ryb do życia w wodzie”.