BÀN THÊM VỀ NGUỒN GỐC ĐÌNH LÀNG

KIỀU THU HOẠCH

Tóm tắt

Đình làng là một thiết chế văn hóa, tín ngưỡng có vai trò quan trọng trong đời sống văn hóa của
cộng đồng cư dân người Việt trong lịch sử cũng như đương đại. Bởi vậy, đã xuất hiện nhiều công trình
nghiên cứu về đình qua nhiều phương diện, trong đó có việc truy nguyên nguồn gốc đình làng. Lâu nay,
cũng đã có một số tác giả bàn về nguồn gốc đình làng, song ý kiến còn khác nhau, và hầu hết các tác
giả đều chưa đưa ra được những cứ liệu đáng tin cậy về mặt lịch sử cũng như về mặt khoa học. Thông
qua nghiên cứu một số tài liệu từ điển học, công trình nghiên cứu về đình làng và tư liệu văn bia cũng
như một số tư liệu thành văn khác, chúng tôi muốn bàn thêm để làm rõ hơn về vấn đề nguồn gốc đình
làng qua việc tiếp cận, lý giải từ điển học và ngôn ngữ học; tiếp cận đình từ góc nhìn chức năng; tìm
niên đại xuất hiện của đình.

Từ khóa: Đình làng, chức năng, nguồn gốc

Abstract

The village hall is a cultural and religious institution that plays an important role in the cultural life
of the Vietnamese community in history as well as in contemporary life. Therefore, there have been
many studies on the village hall on many aspects, including the trace of the origin of the village hall.
There have been some authors discussing the origins of the village hall for a long time, but the opinions
differ, and most authors have failed to provide reliable historical and scientific aspect. Through the
study of a number of dictionaries, village hall studies and epistemological documents as well as some
other written texts, we would like to discuss further to clarify the issue of the origin of the village hall
through access, interpretation of language and linguistics; approaching village hall from a functional
perspective; finding age of the village hall.

Keyword: village hall, function, origin

1. Về vấn đề chức năng của đình làng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính, do Nxb. Khoa học

T
heo tìm hiểu của chúng tôi, người
nói đến đình làng sớm nhất và sơ bộ
định nghĩa về chức năng cơ bản của
ngôi đình có lẽ là Cha/ Linh mục Alexandre De
Rhodes trong cuốn Từ điển Annam - Lusitan - La
Tinh (Thường gọi Từđiển Việt - Bồ La) tên đầy đủ
theo nguyên văn là Dictionarium Annamiticum
Lusitanum et Latinum, Roma, 1651. (Hiện có
bản phiên dịch của nhóm Thanh Lãng, Hoàng
xã hội xuất bản năm 1991). Ở mục từ Đình,
được ghi như sau:
- Đình: Nhà, nơi cộng đồng hội họp để bàn
định công việc.
- Đình hát: Nhà, nơi ca hát để tôn kính quỷ
thần.
Điều thú vị là mục từ đình hát trong Từ điển
A. De Rhodes lại trùng hợp hoàn toàn với từ
 KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT

thờ thần Trấn Hải đại vương và

Hưng Đạo đại vương... Hai gian tả
hữu khá rộng có thể chứa vài trăm
người trong thôn làng tới ngồi ăn
uống, ca hát trong các dịp lễ tiết.
Theo các nhà nghiên cứu folklore
Trung Quốc thì kháp đình có nhiều
chức năng, như thờ thần, vui chơi
diễn xướng văn nghệ trong ngày lễ
hội, ăn uống việc làng, và là nơi hội
họp cộng đồng. Giới nghiên cứu
ngôn ngữ Trung Quốc cho biết,
chữ kháp là ghi theo âm của người
Ảnh 1. Cổng vào Kháp đình ở làng Vạn Vĩ - Nguồn ảnh: Tác giả
Kinh, gồm hai ý nghĩa: Một là hát
xướng, nên có thể dịch kháp đình
là ca đình (đình hát). Hai là ăn, nên
có thể dịch là hương ẩm đình
(đình ăn uống) (18, tr.3-10). Về
chữ kháp đình (đình hát), theo
chúng tôi được biết, thì từ kháp
hoàn toàn tương đồng với từ khắp
trong tiếng Thái, có nghĩa là hát
(19, tr.271). Do vậy, rất có thể từ
kháp của tộc người Kinh với từ
khắp của người Thái là có cùng
một nguồn gốc.
Qua hai cứ liệu như vừa dẫn,
cho thấy hai chức năng cơ bản
Ảnh 2. Bên trong Kháp đình làng Vạn Vĩ - Nguồn ảnh: Tác giả
của đình làng, đó là ngôi nhà để
đình hát mà tộc người Kinh ở Trung Quốc gọi

là kháp đình (哈亭). Tộc người Kinh, tức là tộc long hý châu”(đôi rồng giỡn ngọc). Trong đình
người Việt, di cư sang Trung Quốc vào năm Lê
Hồng Thuận1 thứ 3, tương đương niên hiệu
Minh Vũ Tông, Chính Đức thứ 6, tức năm 1511
(theo bản hương ước do nhóm di dân mang
theo). Hiện nay họ là một trong số 55 dân tộc
thiểu số Trung Quốc, đang sống ở 3 làng Vu
Đầu, Vạn Vĩ, Sơn Tâm trong vùng các bán đảo
ven biển thuộc tỉnh Quảng Tây.
Về phong tục, khi mới sang Trung Quốc, họ
dựng kháp đình bằng tre gỗ mái tranh để làm
nơi thờ thần, về sau kháp đình mới được xây
bằng gạch ngói, trên bờ nóc có đắp hình“song
 KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT
thờ thần, đồng thời cũng là ngôi nhà chung
để hội họp cộng đồng. Đó là hai cứ liệu về
mặt từ điển học và ngôn ngữ học lịch sử rất
đáng tin cậy và có cơ sở khoa học chắc chắn.
Sau đây, chúng ta xem xét tiếp hai tài
liệu nghiên cứu đều tiếp cận ngôi đình từ
góc nhìn chức năng.
Tác giả Nguyễn Văn Khoan có công trình
viết bằng tiếng Pháp Essai sur le đình et le
culte du génie tutélaire des villages au
Tonkin (Khảo luận về ngôi đình và việc thờ
thần thành hoàng của các làng xã ở Bắc Kỳ)
BEFEO, 1930. Học giả Pháp Louis Bezacier
trong L’art Vietnamien, Paris, 1955, đánh
giá cao công

trình của Nguyễn Văn Khoan, cho rằng đây là
một công trình nghiên cứu súc tích, có thể xếp
đình vào kiến trúc dân dụng và cả kiến trúc tôn
giáo cũng được. Nó ăn vào kiến trúc dân dụng
với tính cách là ngôi nhà công cộng, nơi các
kỳ hào hội họp khi làng có hội hè hay để bàn
công việc của làng xã. Ở Chương III của công
trình, nói tới bàn thờ của một hay nhiều vị thần
thành hoàng của làng. (13, tr. 18).
Còn ông Nguyễn Văn Huyên trong công trình
Contribution à l`étude d`un génie tutélaire
annamite Lý Phục Man (Góp phần vào việc
nghiên cứu một vị thần thành hoàng An Nam,
Lý Phục Man), BEFEO, 1938, đã theo lời của một
vài chức sắc địa phương cung cấp cho ông, nói
rằng: Ngày xưa đình là nơi vua ngự khi đi tuần
du trong nước. Ở mỗi tỉnh lỵ có một hành cung,
nơi ngự giá của nhà vua khi tuần du qua. Các
làng nằm trên đường mà xa giá nhà vua thường
đi qua, cũng dựng lên những tòa nhà có công
dụng như hành cung... Điều này còn cắt nghĩa
được tại sao ngày nay, ở một số ngôi đình ta lại
thấy mặt trước trên gian giữa có một bức hoành
phi sơn son thiếp vàng ghi bốn chữ “Thánh cung
vạn tuế” 2.
Sau khi trích dẫn, ông L. Bezacier phản biện
rằng: Cách giải thích này khó đứng vững được, vì
rằng hầu hết nếu không phải là tất cả các làng
đều có đình, kể cả những làng nằm ở xa mọi con
đường mà xa giá nhà vua có thể đi qua. Hơn nữa,
cách xây dựng của đình khác hẳn cách cấu trúc
của hành cung, không thể dùng làm nơi nghỉ
ngơi như hành cung được (20, tr.18).
Ông L. Bezacier ghi nhận đình là một trong
những kiến trúc có ý nghĩa nhất ở Bắc Kỳ, ở đấy
người ta thấy nghệ thuật kiến trúc cũng như
nghệ thuật trang trí khu nhà thể hiện phong phú
nhất. Ông cũng cho rằng nguồn gốc của đình
chưa được biết rõ lắm. (20, tr.19)
Chúng tôi hoàn toàn chia sẻ với nhận định
của ông L. Bezacier, bởi nếu chỉ tìm biết chức
năng của ngôi đình thì cũng chưa thể biết được
cội nguồn lịch sử của nó. Điều quan trọng ở đây
là phải biết được niên đại xuất hiện của
KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT
đình làng trong lịch sử. Nhân đây chúng tôi cũng
xin lưu ý một điều, đó là một số tác giả thường
coi đình trạm như là tiền thân của đình làng. Đó
là quan niệm hoàn toàn sai lầm, thiếu cơ sở
khoa học. Đình trạm là nơi cho khách đi đường
nghỉ chân và tiễn đưa nhau, vốn là kiến trúc của
Trung Quốc.
Bề ngoài mười dặm trường đình
Vương ông gánh tiệc tiễn hành đưa theo
Bản Kiều của Bùi Kỷ - Trần Trọng Kim hiệu
khảo chú thích rằng: Theo Hán thư, đường đi
bên Tàu cứ năm dặm có một đoản đình, mười
dặm có một trường đình3. Chúng tôi tra từ điển
Từ nguyên thì chữ đình ( 亭 ) có hai nghĩa cơ
bản: một là nơi dừng chân ăn nghỉ của khách
đi đường, hai là ngôi nhà có nóc nhưng không
có tường bao quanh. Còn Hán Việt từ điển cửa
Đào Duy Anh thì giải nghĩa đình là cái nhà nhỏ,
cái nhà trạm cho người đi đường nghỉ.
Đình trạm của Trung Quốc du nhập vào Việt
Nam từ bao giờ, chúng tôi chưa tìm được cứ
liệu. Chỉ biết về mặt văn bản lịch sử, thì đời Trần
đã có ghi chép. Theo Đại Việt sử kỷ toàn thư,
“Thượng hoàng (Trần Thừa) xuống chiếu rằng,
trong nước hễ chỗ nào có đình trạm đều phải
đắp tượng Phật để thờ. Trước đây, tục nước ta
vì nóng bức, nên làm nhiều đình cho người đi
đường nghỉ chân, thường quét vôi trắng, gọi là
đình trạm. Thượng hoàng khi còn hàn vi từng
nghỉ ở một đình trạm, gặp một nhà sư bảo rằng:
Người trẻ tuổi này ngày sau sẽ đại quý. Nói xong
thì không thấy nhà sư đâu nữa. Đến nay lấy
được thiên hạ mới có lệnh này”. Sử thần Ngô Sĩ
Liên bình luận:“Đó là mầm đầu tiên của sự sùng
Phật”. (4, tr.11)
Theo tìm hiểu của chúng tôi, thì từ thời
Trần đến thời Lê - Nguyễn, đình trạm vẫn tiếp
tục là nơi nghỉ ngơi của người đi đường. Sách
Thượng Kinh ký sự của Lê Hữu Trác, viết năm Lê
Cảnh Hưng 43 (1782) từng nhắc đến nhiều tên
đình trạm trên đường tới Thượng Kinh4. Sách
Hồi kinh nhật ký (Ký hiệu VNv216, kho sách
Viện Nghiên cứu Hán Nôm) của Lý Văn Phức,
soạn Minh Mệnh 10 (1829) bằng chữ Nôm, thể

song thất lục bát, kể lại cuộc hành trình từ Hà
Nội vào kinh đô Huế thời Nguyễn, qua 36 trạm
dịch trên đường thiên lý. Ví dụ: Khởi trình tới
trạm Hà Mai/ Có ai vì tặng một lời Giang Nam;
Huyện Thanh Trì có làng Thịnh Liệt/ Nghe cá rô
đầm Sét rằng tươi.... Như vậy, rõ ràng là trạm
dịch (từ đình trạm) vẫn tồn tại suốt chiều dài
lịch sử theo chức năng của nó mà không hề
biến thành đình làng.
Ở Trung Quốc, ngoài danh từ đình trạm, còn
có danh từ hương đình (乡亭). Bộ từ điển Từ
nguyên, 1993, giải nghĩa:“Trúc ư hương gian
đích công xá” - nghĩa là ngôi nhà chung xây dựng
ở trong làng, dẫn ví dụ trong sách Liệt tiên
truyện, quyển Thượng, có nói đến hương đình
trong Truyện An Kỳ Sinh, đời Tần Thủy Hoàng và
sách Luận hành của Vương Sung (27 -
97) đời Hán cũng có nói đến hương đình.
Đương nhiên, mặc dù cả tên gọi và thực thể
hương đình Trung Quốc đã có từ thời Tần - Hán,
song vẫn chưa có cơ sở để cho rằng đình làng
Việt Nam là bắt nguồn từ hương đình Trung
Quốc. Chúng tôi hoàn toàn đồng tình với ghi
nhận của ông L. Bezacier, rằng chỗ khác biệt của
đình làng Việt Nam là ở cái kiến trúc trên sàn
cột của nó: “Thật vậy, đáng chú ý ở chỗ nó là
loại nghệ thuật Việt Nam duy nhất xây dựng
trên sàn cột. Chúng tôi chưa hề thấy một sự vi
phạm nhỏ nào đôi với nguyên tắc ấy. Ở Trung
Quốc, lối xây dựng này không có, ít ra theo chỗ
chúng tôi được biết” (20, tr.19).
2. Về vấn đề niên đại của đình làng
Truy tìm nguồn gốc đình làng, như trên
chúng tôi đã đề cập, là ngoài chức năng của
đình còn phải biết được niên đại xuất hiện của
đình. Truy tìm theo hướng này, qua văn bia Hà
Nội, hiện còn thấy tấm bia“Thanh Hà ngọc phả
bi ký” nói về vị thần được thờ tại đình Thanh Hà
là Trần Lựu, tướng đời Trần chống giặc Nguyên
Mông tại Vũ Ninh, sau khi thắng trận về mở tiệc
khao quân ở thôn Thanh Hà rồi hóa, được dân
lập đình thờ (2, tr.27). Đình Thanh Hà vốn có sáu
tấm bia, Tuyển tập văn bia Hà Nội chỉ chọn một
văn bia ghi thần tích thần thành
KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT
hoàng được thờ tại đình để dịch, như vừa nêu.
Thần tích trong “Thanh Hà ngọc phả bi ký” ghi
rõ niên đại sao chép là ngày 6 tháng 3 niên hiệu
Thuận Thiên thứ 3 (1430) thời Lê Lợi. Còn nhóm
tác giả Nguyễn Vinh Phúc, Nguyễn Duy Hinh căn
cứ vào một tấm bia khác trong đình Thanh Hà,
đã cho biết “bia ghi rõ đình được khởi dựng
năm Thuận Thiên thứ 6 (1433)” (14, tr.73). Một
thông tin vô cùng quý báu đó là những điều tra
sâu sát, kỹ càng về quá trình kiến trúc ngôi đình
Thanh Hà của một nhà “Hà Nội học” tầm cỡ, tác
giả Nguyễn Văn Uẩn trong công trình đồ sộ Hà
Nội nửa đầu thế kỷ XX. Theo tác giả, đình Thanh
Hà nguyên gần cửa ô Quan Chưởng, năm Đinh
Sửu, Gia Long 16 (1817), khi sửa cửa Ô và mở
rộng đường phố, đình được di dời đến số 77
phố Hàng Chiếu, song cổng chính của ngôi đình
lại quay sang phố Ngõ Gạch, số 10. Năm Mậu
Dần, Gia Long 17 (1818), đình mới chỉ dựng sơ
sài bằng tre gỗ, đến năm Nhâm Ngọ, Minh
Mệnh thứ 3 (1822), đình mới được xây lại bằng
gạch kiên cố. Đây là những điều được tác giả kể
lại theo văn bia do Bùi Tú Linh soạn năm 1855, Tự
Đức 8 (16, tr.183). Chúng tôi đã đến thăm lại
đình Thanh Hà tại số 10 Ngõ Gạch, quận Hoàn
Kiếm, Hà Nội, được biết đình đã được xếp hạng
di tích lịch sử văn hóa ngày 21 tháng 1 năm
1989. Về kiến trúc, đình vẫn có bộ mái cong và
trên bờ nóc có đắp nổi đôi rồng chầu mặt trời.
Chỉ có điều bốn chữ Hán trên cổng ra vào không
ghi là đình, mà lại ghi “Thanh Hà linh từ” (Đền
thiêng Thanh Hà). Dù sao, đây cũng là ngôi đình
có niên đại sớm nhất từ thời Lê mà chúng ta
được biết. Ngoài tư liệu văn bia, còn một sử liệu
rất đáng tin cậy, đó là sự kiện được chép trong
Lê triều thông sử thường gọi là Đại Việt thôngsử
của nhà bác học Lê Quý Đôn như sau: “Năm
Nhâm Ngọ, niên hiệu Quang Thiêu 7 (1522) đời
Lê Chiêu Tông, nhà vua chạy lánh ra phía tây
Thăng Long, đóng ở đình làng Nhân Mục Cựu”
(5, tr.131) 5.
Hai cứ liệu vừa dẫn đều cho biết niên đại
tuyệt đối, tuy nhiên, để xác định cụ thể và chắc
chắn hơn, chúng ta cần phải tiếp cận vấn đề từ

nhiều góc nhìn để có một cái nhìn tổng hợp,
toàn diện về sự xuất hiện của đình làng.
Như trên đã trình bày, các tác giả tiếp cận
ngôi đình làng từ góc nhìn chức năng, như
Nguyễn Văn Khoan (1930), Nguyễn Văn Huyên
(1938) trong chuyên khảo viết bằng tiếng Pháp
đều gắn đình làng với tín ngưỡng thờ thần
thành hoàng (génie tutélaire). Nhà phong tục
học Phan Kế Bính, trong sách Việt Nam phong
tục (1915) cho biết: tục thờ thần thành hoàng là
từ Trung Quốc truyền sang ta từ thời nội thuộc
(chỉ thời Bắc thuộc - K.T.H), và dẫn câu tục ngữ
“Đất có thổ công, sông có hà bá, cảnh thổ nào
có thần hoàng ấy” (3, tr.62).
Tra tìm theo ý kiến của Phan Kế Bính, chúng
ta được biết huyền tích/ thần tích chép trong
sách Giao Châu ký và Báo cực truyện kể rằng, có
viên huyện lệnh tên Tô Lịch, ba đời nổi tiếng
hiếu thuận. Năm Trường Khánh thứ 3 (823) đời
Đường Mục Tông, viên quan đô hộ Lý Nguyên
Gia dựng phủ lỵ trên nền nhà cũ của Tô Lịch,
hỏi biết đạo đức của Tô Lịch, ngỏ ý muốn thờ
làm thành hoàng, được dân chúng đồng tình,
bèn dựng ngôi đền nguy nga, đẹp đẽ. Đến khi
Cao Biền sang làm An Nam đô hộ phủ, xây đắp
lại thành Đại La, vào năm Hàm Thông 7 (866)
đời Đường Ý Tông, nghe tiếng Tô Lịch anh linh,
mới sửa lễ đến tế lễ, tôn Tô Lịch làm Đô phủ
thành hoàng thần quân.
Vua Lý Thái Tổ sau khi dời đô ra thành Đại
La, đổi tên là Thăng Long (1010), thường mộng
thấy một ông già đầu bạc đến vái chào, hô vạn
tuế. Vua tỉnh dậy, sai quan đến tế, phong Tô
Lịch làm Quốc đô Thăng Long thành hoàng
đại vương (17, tr. 31-32). Theo bài Tựa của Lý Tế
Xuyên, viết năm Khai Hựu thứ 1 (1329) đời Trần
Hiến Tông, thì có thể coi đây là một tệp thần
tích cổ nhất của nước ta.
Qua ghi chép của sách Việt điện u linh, chúng
ta đã thấy rõ tục thờ thành hoàng là do mấy
viên quan đô hộ nhà Đường truyền sang ta.
Song lúc bấy giờ, thần thành hoàng Tô Lịch
được thờ ở đền chứ chưa phải ở đình. Cả đến
khi Lý Thái Tổ sai quan đến tế và phong Tô Lịch
KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT
làm Quốc đô thành hoàng thì cũng vẫn ở ngôi
đền cũ. Cho mãi đến thời Lê, theo ghi chép của
Lê Quý Đôn trong sách Kiến văn tiểu lục, nói về
thể chế quy định kiểu thức kiến trúc các ngôi đền
thờ ở kinh sư vào niên hiệu Hồng Đức (1470 -
1497) đời Lê Thánh Tông, thì trong số 8 ngôi đền
thượng đẳng thần được liệt kê, có bao gồm ngôi
đền Đô đại thành hoàng (6, tr. 59).
Như vậy, từ thời Lý đến thời Lê, nơi thờ thần
thành hoàng đều ở đền. Còn sang thời Nguyễn,
chúng tôi tìm đọc Đại Nam nhất thống chí, một
công trình được coi như tồng tập đầy đủ về
địa chí các tỉnh thời Nguyễn (tính từ nửa đầu
thế kỷ 19 đến nửa đầu thế kỷ 20 của nước Đại
Nam) thì nơi thờ thành hoàng đều ở miếu mà
không ở đền. Qua 32 tỉnh được ghi trong Đại
Nam nhất thống chí, tỉnh thành nào cũng có
miếu thành hoàng, thường đặt ở phía tây tỉnh
thành và hầu hết đều được xây dựng từ thời
Thiệu Trị, phần lớn là năm Thiệu Trị thứ nhất
(1841), năm Thiệu Trị thứ hai (1842). Có một vài
trường hợp ghi là thờ Bản cảnh thành hoàng/
Bản tỉnh thành hoàng, còn hầu hét không ghi
cụ thể (7).
Qua các cứ liệu lịch sử như vừa trình bày, cho
phép chúng ta có thể nghĩ rằng, tín ngưỡng
thành hoàng Việt Nam là có hai dòng, một
dòng được thờ ở đền miếu của tỉnh thành/ đô
thị, và một dòng được thờ ở đình làng. Nói đến
dòng tín ngưỡng thành hoàng ở đình làng là
căn cứ vào tư liệu nghiên cứu của chúng tôi về
thần tích, thần sắc trong mối quan hệ với các
nghi thức thờ cúng thành hoàng làng. Trong
chuyên khảo của mình, chúng tôi đã trình bày
rõ, việc biên soạn thần tích thành văn bản với
một quy mô lớn là từ thời Lê. Chẳng hạn, vào
niên hiệu Hồng Phúc nguyên niên (1572) thời
Lê Anh Tông, triều đình đã hạ lệnh cho các
làng xã phải kê khai thần tích/ thần phả để xét
duyệt, chỉnh lý và bao phong. Việc này được
giao cho một viên quan bộ Lễ là Nguyễn Bính
phụ trách (10, tr.181). Tác giả Nguyễn Duy Hinh
từ góc nhìn tôn giáo học đã viết cuốn Tín
ngưỡng thành hoàng Việt Nam, chủ yếu từ việc

nghiên cứu khá kỹ các văn bản thần tích, thần
sắc, cho rằng: “Việc lập đình, ban sắc phong
thành hoàng có thể diễn ra đầu thời Lê, nhưng
tư liệu chắc chắn đã biết thì thuộc thời Lê Thánh
Tông (1460-1497) (9, tr.380). Bản thân chúng
tôi, khi biên soạn bộ Tổng tập truyền thuyết dân
gian người Việt6 lại có dịp tiếp xúc với hàng ngàn
văn bản thần tích7, qua đó càng thấy rõ mối
quan hệ giữa thần thành hoàng với ngôi đình
làng.
3. So sánh với tín ngưỡng thành hoàng ở
Trung Quốc
Như trên đã trình bày, tín ngưỡng thành
hoàng là từ Trung Quốc du nhập vào Việt Nam,
song nguồn gốc lịch sử của tín ngưỡng này ra
sao, vai trò và chức năng cùng diễn biến lịch sử
của thần thành hoàng ở Trung Quốc như thế
nào, v.v... đó là những điều chúng ta cần phải
nắm bắt, dù chỉ ở mức tôi thiểu, để có thể trên
cơ sở đó mà xem xét quá trình tiếp biến văn hóa
(acculturation) và bản địa hóa tín ngưỡng thành
hoàng của người Việt. Sau đây là một số nội
dung cơ bản về thành hoàng Trung Quốc, do
chúng tôi lược thuật như một Phụ lục khoa học
để chúng ta cùng tham khảo.
Thành hoàng nghĩa chữ Hán chỉ là hào
nước quanh thành, thường nói “thành cao
hào sâu”, hoặc “thành trì”. Thời cổ sơ, người ta tế
thủy dung (hào nước) coi như vị thần bảo hộ tòa
thành, dần dần thành tên thần gọi thần thành
hoàng. Thần thành hoàng có chức năng bảo
hộ thành trì, phù trợ cho dân khang vật thịnh,
giúp dân trong cầu mưa chống hạn, chống
thiên tai địch họa. Từ Đường, Tống trở đi tín
ngưỡng thành hoàng mới phổ biến, có đền rồi
có miếu thờ. Lúc đầu dường như là một vị thần
siêu nhiên, vô nhân xưng. Theo giới nghiên
cứu Trung Quốc, tín ngưỡng thành hoàng có
trước, muộn hơn về sau mới có miếu thờ. Kiến
trúc miếu thành hoàng theo kiểu thức quan
thự, xây dựng giống như một quan nha. Từ
đời Minh, kiến trúc miếu thờ thành hoàng mới
bắt đầu to đẹp, đàng hoàng. Điều này là do
hoàng đế Chu Nguyên Chương lệnh cho các
KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT
phủ, châu, huyện đều phải xây miếu thờ thành
hoàng, kiểu thức là phỏng theo kiến trúc các lỵ
sở quan nha đương thời. Đến thời Thanh, kiến
trúc miếu thành hoàng càng lộng lẫy như cung
điện, hai cửa miếu có sư tử đá hoặc đồng canh
giữ. Thần thành hoàng được đắp nặn bằng đất
thếp vàng, hoặc tạc bằng gỗ phủ sơn để rước
trong lễ hội “thành hoàng xuất tuần” (Thành
hoàng đi dạo chơi phố phường).
Các nhà nghiên cứu Trung Quốc đều nói:
“Thần thành hoàng là thần bảo hộ thành thị
(thành thị bảo hộ thần) trong tín ngưỡng dân
gian Trung Quốc”, hoặc: “Tín ngưỡng thành
hoàng là tín ngưỡng của thành thị do đó, chủ
thể tín ngưỡng là cư dân thành thị mà không
phải là nông thôn” (10), (11).
Thành hoàng là thần bảo hộ thành thị, đó
là đặc điểm/ đặc tính của tín ngưỡng thành
hoàng Trung Quốc. Các miếu thành hoàng ở
các tỉnh thành được ghi trong Đại Nam nhất
thống chí, cho thấy rõ đó là ảnh hưởng tín
ngưỡng thành hoàng Trung Quốc. Còn dòng
thành hoàng được ghi trong các thần tích, gắn
với việc thờ tự ở đình làng, chính là dòng tín
ngưỡng thành hoàng đã bản địa hóa, do dung
hợp với các thần linh bản địa vốn đã có từ xa
xưa của người Việt ở châu thổ Bắc Bộ. Do đó,
chức năng của các thần thành hoàng làng là
bảo hộ xóm làng và mùa màng của cư dân
nông nghiệp.
Về mối quan hệ giữa tín ngưỡng thành
hoàng với kiến trúc đình làng, theo quy luật tín
ngưỡng có trước nơi thờ tự có sau8, chúng tôi
cũng cho rằng đình làng đã xuất hiện từ thời
Lê sơ, thế kỷ XV, tuy nhiên đình với đầy đủ các
chức năng tín ngưỡng - văn hóa - xã hội, cùng
với những yếu tố tạo hình mỹ thuật hoàn chỉnh
thì phải từ thế kỷ XVI, thời Mạc. Tuy nhiên, theo
giới nghiên cứu lịch sử mỹ thuật, thì thế kỷ XVII
mới là giai đoạn phát triển phong phú của kiến
trúc và điêu khắc đình làng, đặc biệt là giai
đoạn nửa sau của thế kỷ XVIII.
K.T.H
(GS.TS, Viện nghiên cứu Văn hóa dân gian)

Chú thích:
1
Niên hiệu thời vua Lê Tương Dực từ 1509
đến 1516.
2
Câu chúc tụng nhà vua thân thể khỏe mạnh,
sống lâu muôn tuổi.
3
Theo Từ nguyên, từ Tần Hán đã có trường
đình, đoản đình, là nơi người đi đường nghỉ ngơi
và tiễn biệt nhau.
4
Bản dịch của Nxb. Văn hóa, 1959, ghi “Kể
chuyện lên Kinh” là sai. Thượng ở đây không phải
động từ, Thượng Kinh là danh từ chỉ thủ đô/ kinh
đô (Theo Từ nguyên, Sách Dư địa chí của Nguyễn
Trãi cũng ghi Thượng Kinh để chi Thăng Long).
5
Bản dịch của Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,
1978, tr. 263, cho biết vua chạy lánh cuộc nổi dậy
cảa Mạc Đăng Dung.
6
Sách do Nxb Khoa học xã hội xuất bản, Hà
Nội, 2004.
7
Theo TS. Nguyễn Hữu Mùi chuyên trách
nhiều năm về kho thư tịch thần tích, thì số lượng
văn bản thần tích ở Viện Nghiên cứu Hán Nôm
hiện có khoảng 5.500 bản.
8.
Theo Trung Quốc thành hoàng tín ngưỡng,
1994, tr. 135.
Tài liệu dẫn
1. Alexandre De Rhodes, Từ điển Annam -
Lusitan - La Tinh (Thường gọi Từ điển Việt - Bồ La)
tên đầy đủ theo nguyên văn là Dictionarium
Annamiticum Lusitanum et Latinum, Roma, 1651.
(Hiện có bản phiên dịch của nhóm Thanh Lãng,
Hoàng Xuân Việt, Đỗ Quang Chính, do Nxb. Khoa
học xã hội xuất bản năm 1991)
2. Ban Hán Nôm (1978), Tuyển tập văn bia Hà
Nội, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
3. Phan Kế Bình (1995), Việt Nam phong tục,
Nxb. Thành phố Hồ Chí Minh.
4. Đại Việt sử kỷ toàn thư (1985), Bản dịch Nxb.
Khoa học xã hội, Hà Nội.
5. Lê Quý Đôn (1973) , Đại Việt thông sử, Bản
dịch của Bộ Văn hóa - Giáo dục và thanh niên xuất
bản, Sài Gòn.
KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT
6. Lê Quý Đôn (1997), Kiến văn tiểu lục, Bản
dịch của Phạm Trọng Điềm, Nxb. Khoa học xã hội.
Hà Nội.
7. Đại Nam nhất thống chí, bản dịch mới của
Hoàng Văn Lâu (2012), Nxb. Lao động - Trung
tâm văn hóa ngôn ngữ Đông Tây.
8. Nguyễn Văn Huyên (1938) Contribution à
l`étude d`un génie tutélaire annamite Lý Phục Man
(Góp phần vào việc nghiên cứu một vị thần thành
hoàng An Nam, Lý Phục Man), Viện Viễn Đông Bác
Cổ (BEFEO)
9. Nguyễn Duy Hinh (1996), Tín ngưỡng thành
hoàng Việt Nam, Nxb. Khoa học Xã hội, Hà Nội.
10. Kiều Thu Hoạch (1971): Truyền thuyết anh
hùng trong thời kỳ phong kiến, trong Truyền thống
anh hùng dân tộc trong loại hình tự sự dân gian
Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.
11. Trương Trạch Hồng, “Thành hoàng thần
cập kỳ tín ngưỡng”, Tạp chí Nghiên cứu tôn giáo
thế giới, số 1 - 1995.
12. Trịnh Thổ Hữu, Vương Hiền Diểu, Trung
Quốc thành hoàng tín ngưỡng, Thượng Hải Tam
liên thư điếm.
13. Nguyễn Văn Khoan (1930) Essai sur le đình
et le culte du génie tutélaire des villages au Tonkin
(Khảo luận về ngôi đình và việc thờ thần thành
hoàng của các làng xã ở Bắc Kỳ), Viện Viễn Đông
Bác Cổ (BEFEO)
14. Nguyễn Vĩnh Phúc, Nguyễn Duy Hinh
(2004), Thần tích Hà Nội và tín ngưỡng thị dân,
Nxb. Hà Nội.
15. Lý Văn Phức(1829), Hồi kinh nhật ký (Ký
hiệu VNv216, kho sách Viện Nghiên cứu Hán Nôm)
soạn Minh Mệnh năm thứ 10.
16. Nguyễn Văn Uẩn (1995), Hà Nội nửa đầu
thế ky XX, tập 2, Nxb. Hà Nội.
Ngày nhận bài: 26 - 2 - 2017
Ngày phản biện, đánh giá: 16 - 3 - 2017
Ngày chấp nhận đăng: 25 - 3 - 2017
KIẾN TRÚC - MỸ THUẬT