▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १ पु ा ं पर ासक प पाल ू ला लं!

उदात्त आणि उत्कट महत्वाकाांक्षी गरुडझेपेपुढे आकाशही ठें गिां ठरलेलां

इतिहासानां पाहहलां। साडे िीनशे वर्ाांपूवीर ् या मराठी मािीवर नाांगराला गाढवां
जुांपून िो इथां हिरवला। आहदलशाही िौजा घोडे उधळीि चारही वेशीांवरून
पुण्याि घुसल्या. घरां दारां पेटली. हकांकाळ्या उठल्या , सैरावैरा धाविाऱयाांची प्रेिां

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पडली. शाही िौजाांनी पुण्याचा कसबा बेतचराख केला. िुटक्या कवड्या आणि
िुटक्या वहािाांची िोरिां लटकवून अन ् एक भली मोठी लोखांडी पहार भर
रस्तत्याि ठोकून शाही िौजा ववजापुरास परिल्या. उरलां कुत्रयाांचां रडिां अन ्
घारी , तगधाडाांचां आभाळाि तभरतभरिां. पुण्याचां स्तमशान झालां. अशी सहा वर्ां
लोटली. शहाजीराजे भोसल्याांच्या या पुिे जहातगरीचा उहकरडा झाला आणि सहा
वर्ाांनांिर पुण्याि शहाजीराजाांची रािी आणि मुलगा मावळी घोडे स्तवाराांच्या या
िुकडीतनशी प्रवेशले. (इ. स. १६ 3 ७ , बहुदा उन्हाळ्याि) पुिां भकासच होिां.
दहा-पाच घरां जीव धरून जगि होिी.

पुण्याची ही मसिावट झालेली पाहून आऊसाहे बाांचां काळीज करपलां। पुण्याच्या या

मालहकिीला राहण्यापुरिीही स्तवि:ची ओसरी उरली नव्हिी. झाांबरे पाटलाांच्या या
वाड्याांच्या या वळचिीला या राजगृहहिीला वबऱहाड थाटावां लागलां. पि त्या
क्षिालाच णजजाऊसाहे बाांच्या या व्याकुळ काळजािून अबोल सांकल्प उमलू लागले.
या पुण्याचां आणि परगण्याचां रूपाांिर आम्ही करू!

चार हदस , चार रात्री उलटल्या आणि आऊसाहे बाांनी सि साजरा करावा िशी
पहहली ओांजळ वाहहली , िी पुण्यािल्या मोडू न-िोडू न गेलेल्या कसबा
गिपिीच्या या दे वळाि। पहहला जीिोर्द्ाार सुरू झाला , िो या गिेशाच्या या
मांहदरापासून. पुण्यािली भाजून पोळू न तनघालेली आठ घरां अन ् बारा दारां
हकलहकली झाली. त्याांची आशा पालवली. घरािली मािसां रस्तत्यावर आली.
कसबा गिपिी दव
ु ाािुलाांनी प्रथमच इिका सजला- पुजलेला पाहून
आयाबायाांना नक्कीच असां वाटलां की , ही मायलेकरां म्हिजे गौरीगिपिीच
पुण्याि आले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

णजजाऊसाहे बाांनी आज्ञा करावी अन ् सवाांनी हौसेनां िी झेलावी , असा भोंडला
पुण्याि सुरू झाला। पुिां पुन्हा सजू लागलां. आऊसाहे बाांच्या या खास नजरे खाली
एकेक नवानवा सजविुकीचा डाव मुठेच्या या वाहत्या काठावर रां गू लागला.
पुण्यािली लोखांडी शाही पहार केव्हाच उखडली गेली आणि एक हदवस हलगी-
िाशाांच्या या कडकडाटाि नाांगराने बैल सजले. नाांगर जुांपण्याि आला. नाांगराला
िाळ लावला होिा , सोन्याचा. खरां खरां सोनां बावनकशी. आणि पुण्याच्या या
भुईवर सोन्याचा नाांगर पाचपन्नास पावलां नाांगरण्यासाठी हिरला. याच भुईवर
सहा वर्ाांपूवीर ् ववजापूरच्या या वजीर खवासखानाच्या या हुकुमानां गाढव जुांपलेला
नाांगर हिरला होिा. िरुिाांच्या या महत्वाकाांक्षा जिू ढोल-लेणझमीच्या या िालावर
सहा वर्ाांच्या या तशवबाच्या या आणि आऊसाहे बाांच्या या सोन्याच्या या नाांगराभोविी िेर
धरून उसळि नाचि होत्या. िी सुखावलेली मराठी जमीन जिू म्हिि
होिी , ‘ पोराांनो मनाांि आिा , िुम्ही वाट्टे ल िे करू शकाल. या मािीि मन
तमसळलांि की , मोिी वपकिील ‘.

अन ् खरां च पुण्याचां परगण्यासकट रूप पालटू लागलां। मािसां आपि होऊन

कामाला लागली. बारा बलुिेदार अन ् गावकामगार स्तवि:चा सांसार सजवावा
िसां घाम गाळीि काम करू लागले. न्यायतनवाडे करायला स्तवि: आऊसाहे ब
जािीनां सदरे वर बसू लागल्या. न्याय अगदी समिोल. िराजूच्या या काट्यावर
माशीही बसि नव्हिी. आऊसाहे बाांनी या काळाि हदलेल्या न्यायतनवाड्याचे
दस्तिऐवज गवसलेि!

पुण्याच्या या पवािी गावालगिचा आांवबल ओढा िारच बांडखोर। पावसाळ्याि असा

िुिान भरून वाहायचा की , अविीभविीची शेिी अन ् झोपड्या , खोपटां पार
धुवून घेऊन जायचा। हे दख
ु िां पुण्याला कायमचांच होिां. आऊसाहे बाांनी
पवािीच्या याजवळ (सध्याच्या या स्तवािांत्रयवीर सावरकर पुिळ्याच्या या पणिमेस) या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ओढ्याला बाांध घािला. तचरे बांदी , चाांगला सहा हाि रुां द , सत्तर हाि लाांब अन ्
पांचवीस हाि उां च. आांबोली ओढ्याचा प्रवाह कात्रजच्या या घाटािून थेट उत्तरे ला
पुिे शहराला खेटून नदीला तमळि असे. हा प्रवाह या बाांधामुळे वळवून घेऊन
पणिमेकडे (सध्याच्या या दाांडेकर पुलाखालून) मुठा नदीि सोडण्याि आला.

पुण्याच्या या अविीभविी सगळे मावळी डोंगर। जांगल अिाट। गेल्या सहा वर्ाांि
वाघाांचा , वबबट्याांचा अन ् लाांडग्या- कोल्हाांचा धुमाकूळ बादशाही
सरदाराांच्या यापेक्षाही थैमान घालीि होिा. ही रानटी जनावरां मारून काढू न
शेिकऱयाांना तनधाास्ति करायची िार गरज होिी. आऊसाहे बाांच्या या लालमहालानां
लोकाांकरवी ही कामतगरी करवून घेिली. रानटी जनावराांचा धुमाकूळ थाांबला.

पि प्रतिविि गावगांडाांचा धुमाकूळ थाांबवविां जरा अवघडच होिां.

आऊसाहे बाांच्या याच हुकुमानां कृ ष्िाजी नाईक , िुलजी नाईक , बाबाजी नाईक
पाटील , इत्यादी दाांडग्याांना जबर तशक्षा करून जरबेि आिलां , कुिाकुिाचे
हािपायच िोडले. काय करावां ? प्रत्येकाला कुठे अन ् हकिी शहािां करीि
बसावां ? िोही मूखप
ा िाचां ठरिो. लालमहालािील मायलेकाराांची स्तवप्न आणि
आकाांक्षा गगनाला गवसण्या घालीि होत्या.!
– तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २ संजीव ी लाभू ला ली…

आहदलशहाने पुिे परगण्याची जहातगरी शहाजीराजाांच्या या नावाने हदली होिी.

शहाजीराजाांना दणक्षि कनााटकािही आहदलशहाने जहातगरी हदली आणि त्याांची

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रवानगी दणक्षिेकडे केली. त्याचवेळी शहाजीराजाांनी पुिे जहातगरीचा सवा
कारभार ‘ तशवाजीराजे याांसी अजाानी मोकास ‘ हदला. तशवाजीराजे पुिे
जहातगरीचे पोटमोकासदार झाले. म्हिजेच प्रत्यक्ष कारभार जरी
तशवाजीराजाांच्या या नावाने झाला , िरी वडीलकीच्या या नात्यानां िो कारभार
णजजाऊसाहे ब पाहू लागल्या. त्याांची मायाममिा मोठी. जरबही मोठी. स्तवप्नही
मोठे . जी मािसां कारभार पाहण्याकरिा म्हिून पुिे जहातगरीकडे
शहाजीराजाांनी नेमन
ू हदली िीही िार मोठ्या योग्यिेची हदली.
तशस्तिीनां , काटे कोरपिे हुकुमाांि वागिारी. कारभार चोख करिारी. तनिावांि
आणि प्रामाणिक. अशी मािसां असली की , उत्कर्ाच होि असिो. मग िे
छोटे सांसार असोि की मोठी साम्राज्ये असोि. उत्तम अनुशासन ही हुकमी
शक्तीच असिे. पुण्याच्या या जहातगरीचा कारभार पाहिारे सगळे च कारभारी
अनुभवी , भारदस्ति , वयानेही बहुिेक साठी-सत्तरी ओलाांडलेले. बाजी
पासलकर , दादोजी कोंडदे व , गोमाजी नाईक , पानसांबळ नूरखानबेग ,
बांकीराव गायकवाड , येसबा दाभाडे , नारोपांि मुजुमदार आणि असेच
िजरुबेकार आिखी काही. ‘ ज्यास जे काम साांतगिले , िे त्याने चोख करावे
‘ ऐश्या िाकदीचे आणि युक्तीबुर्द्ीच्या या ऐपिीचे हे सारे होिे.
णजजाऊसाहे बाांची िडि वेगळीच होिी. किाबगारीचे आणि समिोल न्यायबुर्द्ीचे
सांस्तकार त्याांच्या यावर नेमके कुिी केले ? इतिहासाला त्याांची नावे माहीि
नाहीि. पि कथा कीिानािील पौराणिक णियाांची चररत्रां सवाांप्रमािे त्याांच्या याही
मनावर नक्कीच सांस्तकार करीि होिी. प्रत्यक्ष नणजकच्या या काळाि शाही
घराण्याि किृत्ा व गाजववलेल्या णियाांची एकेक हकीकि जुन्या लोकाांकडू न
त्याांच्या याही कानाांवर जाि असिारच. आहदलशाहीिील बेगम बबुवाजीखानम ,
अहमदनगरची शाहजादी चााँदवबब्बी अन ् त्यापेक्षाही प्रत्यक्ष भेटिाऱया
मावळमुलख
ु ािील हकिीिरी मराठ्याांच्या या लेकीसुना त्याांना हदसि होत्या ना !
कारीच्या या कान्होजी जेध्याांची आई अनसाऊ जेधे ही त्यािलीच.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आसवलीच्या या ढमाळपाटलाांची आई रुपाऊ अन ् अशा अनेक हकिीजिी
यमदि
ू ाांच्या या नजरे ला नजर तभडवून जगि आलेल्या बायका आऊसाहे बाांना
हदसि होत्या. आपिहून मािसाांनी तशकायचां असिां िे हे च! असांच. मराठी
रक्ताि जन्मिा:च असिार शौया आणि धैया आऊसाहे बाांच्या या रक्ताि होि. एका
बखरकाराांनी तलहून ठे वलांय की , ‘ णजजाऊ सारखे कन्यारत्न ईश्वरानेच तनमााि
केले ‘ हकिीही कठीि सांकटां पुढां आली , िरी तिळमात्रही न डगमगिा धैयाानां
िोंड दे िारी होिी ही मराठ्याची मुलगी. आऊसाहे बाांना आपला तशवबा उदात्त ,
उत्कट आणि उत्तुग
ां यशाचा मानकरी करायचा होिा. याचां द्योिक म्हिजे
तशवाजीराजाांची ियार झालेली राजमुदा.

प्रतििांदालेखे वतधर्र्ष्िुवा वश्ववांहदिा साहसूनो तशवस्तयेर्ा मुदा भदाय राजिे

केवढा उत्तुग
ां आणि उदात्त ध्येयवाद साांतगिलाय या राजमुदेि! सदै व
प्रतिपदे च्या या चांदासारखी ववकतसि होि जािारी ही तशवमुदा ववश्वाला वांद्य आणि
लोककल्यािकारी ठरो. सांजीवनी नावाचा एक ववलक्षि मांत्र ववश्वाच्या या
कल्यािासाठी कचाने तमळववला म्हिे! िोच हा मांत्र असेल का ?
तशवाजीराजाांच्या या आज्ञापत्राांवर हाच मांत्र राजमुदा म्हिून झळकू लागला आणि
तशवाजीराजाांचा वावर सुरू झाला. मावळािल्या शेिकरी सवांगड्याि कुिी
मराठा , कुिी माळी , कुिी साळी , कुिी िेली , कुिी रामोशी , कुिी
महार , कुिी धनगर , कुिी ब्राह्माि िर कुिी मुसलमानही. अन ्
आहदलशहाच्या या कानाशी कुजबुजि िक्रारी जाऊ लागल्या की , हा
शहाजीराजाचा पोरगा हलक्या लोकाांच्या याि वावरिो. मुहम्मद आहदलशहाने ही
कुजबुज हसण्यावारी नेली. त्याचा ववश्वासच बसेना की , शहाजीराजाचा
एवढासा पोरगा मावळी डोंगराि बांड पुकारील! या आहदलशाही ववरुर्द् ? कसां

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शक्य आहे ? पि िे सत्य होिां. खरोखरच बांडाची राजकारिां तशवबाच्या या
डोक्याि घुमि होिी.
पि खरां च शक्य होिां का ? अशक्यच होिां. तशवाजीराजाांच्या या समोर केवळ
आहदलशाही होिी का ? नाही. दीडदोन लाखाची िौज सहज उभी करू
शकिाऱया आहदलशहातशवाय पलीकडे गोवळकोंड्याचा कुिुबशहाही होिा. भीमा
नदीच्या या उत्तरे ला भीमेपासून थेट हहमालयापयांि प्रचांड साम्राज्य आपल्या
िळहािावर नाचविारा मुघल बादशहा शाहजहान हदल्लीि होिा. कोकिच्या या
हकनाऱयावर खाली पोिुग
ा ीज होिे. वर जांणजऱयाचा तसद्दी होिा. अन ् तशवाय
इथल्या कुठल्याही चाांगल्या कामाल कडाडू न ववरोध करीि या सवा शत्रूांना
मदि करिारे आमचे लोकही होिेच.
एवढ्या मोठ्या बळाला िोंड दे ण्याइिका तशवाजीराजाांपाशी काय होिां ?
सैन्य ? िोिखाना ? आरमार ? खणजना ? काहीच नव्हिां. पि या सवाांहुनही
एक बलाढ्य गोष्ट त्याांच्या या काळजाांि होिी. कोििी ? आत्मववश्वास! कठोर
ध्येयतनिा! अन ् तनिाांि श्रर्द्ा! अांधश्रर्द्ा नव्हे . भाबडी अश्रर्द्ाही नव्हे . बुध्दीतनि
श्रर्द्ा. अभ्यासपूिा श्रर्द्ा. अन ् याच भावनाांनी भारावलेली मावळी भावांडे. अशाच
असांख्य भावांडाांना िे हाका मारीि होिे. न बोलत्या शद्ाांि. कारि त्याांचे शद्
इतिहासाच्या या कागदपत्राांवर िारसे उमटलेच नाहीि. पि िे नक्की एकेकाला
बोलावि होिे. त्याांचा एकेक शब्द मांिरलेला होिा. महाराजाांचां मनुष्यबळ बोटां
मोजावीि इिक्याच मोजमापाि वाढि होिां. शत्रू परािभर होिा. मावळे
तचमूटभर होिे. पि वहडलाांनी वापरलेला अन ् सह्यादीने तशकवलेला एक
महामांत्र महाराजाांच्या या मस्तिकाि सदै व जागा होिा. कोििा ? गतनमी कावा!

शत्रूच्या या जास्तिीि जास्ति िौजेचा आपल्या कमीिकमी िौजेतनशी आणि कमीि

कमी युर्द्साहहत्यातनशी , कमीिकमी वेळाांि पूिा पराभव करण्याची शक्ती होिी
या गतनमी काव्याि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३ स्वराज् हवे की बाप हवा?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

णजजाऊसाहे ब आणि तशवाजीराजे शहाजीराजाांना भेटण्यासाठी बांगळु रास गेले।
शहाजीराजाांचा मुक्काम तिथां होिा। िेथन
ू च िे आपल्या कानडी मुलख
ु ािील
जहातगरीचा कारभार पाहाि होिे।

पुण्याहून ही मायलेकरे बांगळु रास आली। शहाजीराजाांचे सवाच कुटु ां बीय एकत्र
येण्याचा आणि सुमारे दोन वर्ेर ् एकत्र राहण्याचा हा योग होिा. हाच शेवटचा
योग. या दोन वर्ाािच हां पी ववरुपाक्ष आणि ववजयनगरच्या या कनााटकी
स्तवराज्याची राजधानी ववजयनगर पाहण्याचा योग तशवाजीराजाांना आला.
ववरुपाक्ष हे िीथाक्षेत्र होिे. ववजयनगर हे उद्धध्वस्ति झालेले एका हहां दवी
स्तवराज्याचे राजधानीचे नगर होिे. या प्रवासाि तशवाजीराजाांना खूपच पाहायला
अन ् तशकायला तमळाले. एवढे बलाढ्य साम्राज्य एका राक्षसिागडीच्या या लढाईि
धुळीला कसे काय तमळाले ? हा शेवटचा रामराजा कुठे चुकला ? त्याच्या या
राज्यकारभाराि आणि लष्कराि अशा कोित्या जबर उणिवा झाल्या की
अवघ्या एका मोठ्या पराभवाने त्याचे साम्राज्यच भुईसपाट व्हावे ?

या साऱया गोष्टीांचा शोध आणि बोध तशवाजीराजाांच्या या मनाि घुसळू न तनघि

होिा। त्यािून तमळालेले वववेकाचे नवनीि राजाांना आपल्या भावी उद्योगाि
उपयोगी पडिार होिे. पडले. हे वैचाररक समुदमांथन राजाांच्या या मनाि या दोन
वर्ााि (इ.स १६४० िे ४२ ) घडले. राजे आणि णजजाऊसाहे ब पुन्हा पुण्याकडे
परिले , ( इ. स. १६४२ ) िे मराठी स्तवराज्य सह्यादीच्या या हृदयाि तनमााि
करण्याच्या या तनियानेच! आणि तशवाजीराजाांनी कानद खोऱयािील प्रचांड
सह्यतशखरावरिी बांडाचा झेंडाच उभारला. हा गड िोरिा. लगेच पुढे कोरीगड ,
सुभानमांगळ आणि कोंडािा राजाांनी कब्जाि घेिला. आहदलशाही थक्कच
झाली. एक मराठी कोवळा पोरगा सुलिानी ववरुर्द् बांड करिो ? कुठू न आलां हे
बळ ? हे मोडलांच पाहहजे. या ववचाराने महां मद आहदलशहाने एक अत्यांि धूिा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

डाव सहज टाकला. या तशवाजी भोसल्याच्या या बापालाच जर आपि अचानक
छापा घालून कैद केलां िर हे बांड जागच्या या जागी सांपले. तशवाजी रुमालाने
हाि बाांधून आपल्यापुढे शरि येईल. अन ् मग पुन्हा कुिीही बांडाचा ववचारही
करिार नाही. याकररिा तशवाजीवर िौजही पाठवायची. जरूर िेवढा रक्तपाि
आणि बेतचराखी करायचीच. बस ् ठरलांच.

पि याचवेळी शहाजीला कैद करायचां गरज पडली िर ठारही मारायचां। ठरलां

आणि हदनाांक २५ जुलै १६४८ या हदवशी शहाजीराजाांवर वजीर मुस्तििाखानाचा
ववश्वासघािकी छापा पडला. आपल्यावर काही िरी घािकी सांकट येिार आहे ,
आणि िे वजीराकडू नच येिार आहे हे आधी समजलेले असूनसुर्द्ा शहाजीराजे
गािील राहहले. झोपले. आणि वजीर मुस्तििाने त्याांना कैद केले. हािापायाि
बेड्या ठोकल्या. राजाांची रवानगी कैदी म्हिून ववजापुरास झाली. ही घटना
िातमळनाडमध्ये मदरु े जवळ घडली.

शहाजीराजाांना अपमानास्तपदरीिीने ववजापुराि आिण्याची कामतगरी

अिझलखानाने केली. राजाांना ‘ सत्मांणजल ‘ या हवेलीि आहदलशहाने कैदे ि
ठे वले.

या बािम्या पसरायच्या या आिच आहदलशहाने पुण्याकडे मोठी िौज हदमिीला

दे ऊन ित्तेखान या सरदारास रवानाही केले। तशवाजीराजा आणि त्याचां लहानसां
नवां राज्य कब्जाि घेण्याकरिा.

राजगडावर तशवाजीराजाांना ही भयांकर बािमी समजली की , िीथारूप साहे ब

शाही कैदे ि पडले आणि आपल्यावर ित्तेखान चाल करुन येिोय। बादशहाचा
आिा उघड उघड सवाल होिा की , बोल पोरा , स्तवराज्य हवे की बाप हवा ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शहाजीला आम्ही कोित्याही क्षिी ठार मारू शकिो। िरी मुकाट्याने शरि
ये। जे बळकावलां आहे िे िुझां नखाएवढां स्तवराज्य आमच्या या स्तवाधीन कर
मािी माग. िर बाप सुटेल. नाहीिर अवघां भोसल्याांचां खानदान मुरगाळू न
टाकू. हा सवाल भयांकर होिा वडलाांचे प्राि की स्तवराज्याचे रक्षि ? काय
वाचवायचां ? आईच सौभाग्य की स्तवराज्य ?

दोन्हीही िीथारुपच! मग दोन्हीही वाचवायचे। हा तशवाजी महाराजाांच्या या

मनािला ववचारही िेवढाच क्राांिीकारक होिा. असा ववचार करिारा ववचारवांि
योर्द्ा इिक्या लहान वयाि ज्ञानेश्वराांच्या या नांिर साडे िीनशे वर्ाांनी प्रथमच
मराठी मािीि उगवि होिा. येिाऱया शाही िौजेशी झांुुज द्यायची असा ठाम
तनिय राजाांनी केला. राजाांच लष्करी बळ तचमूटभर होिां. आक्रमि परािभरून
येि होिां. नक्कीच श ्ुाुी िुकारामाांचे ववचार युवा तशवाजी राजाांच्या या मनाि
दम
ु दम
ु ि होिे. ‘ रात्रांहदन आम्हा युर्द्ाचा प्रसांग! अांगी तनियाचे बळ , िुका
म्हिे िेतच िळ! ‘

राजे अतिशय ववचारपूवक

ा आणि योजनाबर्द् आराखडा आपल्या आखाड्याि
रे णखि होिे. शत्रूच्या या जास्तिीि जास्ति िौजेचा आपल्या कमीि कमी िौजेतनशी
पूिा पराभव करायचा हाच डाव , हाच सांकल्प आणि हाच क्राांिीसाठी तसर्द्ाांि.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४ झडप बहहरी ससा ा ी…

ववजापूरचा आहदलशाही सरदार ित्तेखान हा मोठ्या िौजेतनशी कऱहे पठाराि

(पुरांदर िालुका) तशरला। त्याचा िळ जेजुरीजवळच्या या बेलसर गावाजवळ
पडला। त्याला खात्रीच होिी की , तशवाजीराजाांचां बांड आपि लौकराि लौकर
साि मोडू न काढू । त्याांनी आपल्या सैन्याचा एक ववभाग तशरवळवर पाठववला.
नीरा नदीच्या या काठी तशरवळला एक भुईकोट हकल्ला नव्या स्तवराज्याि राजाांनी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कब्जा केलेला होिा. त्याचां नाव ‘ सुभानमांगळ ‘. शाही िौज मोठी होिी.
तिने सुभानमांगळ एका घावािच णजांकला. मराठ्याचा हा स्तवराज्यािील पहहला
पराभव. शहाजीराजे ववजापुराि कैदे ि पडलेले. कोित्याही क्षिी बादशहा
शहाजीराजाांना ठार मारू शकिो अशी पररणस्तथिी. पूवीर ् असे सगळ्याच
बादशहाांनी अनेक लोक मारून टाकल्याच्या या आठविी िाज्या होत्या. कोिाचाही
पाहठां बा नाही.
अशा पररणस्तथिीि तशवाजीराजाांची आणि णजजाऊसाहे बाांची मन:णस्तथिी कशी
झाली असेल ? लक्षाि येिे िी एकच गोष्ट की , इिक्या भयांकर आणि भीर्ि
मृत्युचे िाांडव हदसि असूनही ही मायलेकरां थोडीसुर्द्ा कचरली नाहीि। त्याांचा
आत्मववश्वास जबर होिा. राजे राजगडावर आपला डाव आखीि होिे. त्याांनी
िार-िार िर हजारभर मावळी सैन्यातनशी पुरांदरचा हकल्ला गाठला. िो हदवस
होिा ८ ऑगस्तट १६४८ . पावसाचे हदवस. नीरे ला पािी. पुरांदरपासून अवघ्या
बारा हक. मी. वर इशान्येला बेलसर गावाजवळ ित्तेखानाची छाविी होिी.
याच पुरांदरच्या या दणक्षिेला दहा हक. मी. वर सुभानमांगळ होिा. हा हकल्ला
अगदी नुकिाच , कालपरवा एवढ्याि ित्तेखानी सैन्याने णजांकून घेिला होिा.
त्यावर आहदलशाही तनशाि लागले होिे.
तशवाजीराजाांनी रात्रीच्या या काळोखाि बेलसरजवळच्या या शाही छाविीवर अचानक
छापा घालण्याचा आणि तशरवळच्या या सुभानमांगळावरही हल्ला करून िो हकल्ला
णजांकून घेण्याचा डाव आखला। प्रथम हल्ला सुभानमांगळवर , कावजी मल्हार
या सरदाराबरोबर थोडां सैन्य दे ऊन त्याला पुरांदारावरून थेट तशरवळवर राजाांनी
सोडलां. या पावसाळ्याि कावजी वाटे ि आडवी येिारी नीरा नदी ओलाांडून
सुभानमांगळवर हल्ला चढवविार होिा. नदीला पूल नव्हिा. नावा नव्हत्या.
पोहूनच दणक्षििीरावर जायचे होिे. गेले. सुसरीसारखे मराठे गेले . हकल्ला
बेसावध होिा , नव्हे तनधाास्ति होिा. कावजीने या हकल्यावर मावळ्याांतनशी
हल्ला चढववला. िे िटावर चढले. घुसले. प्रतिकार होि होिा , पि मराठ्याांचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जोश आणि उग्र तनधाार हकल्ल्यावरच िुटून पडला होिा. युर्द् पेटले.
हलकल्लोळ उसळला. मराठ्याांचा मारा भयानक होिा. युर्द्ाि शाही हकल्लेदारच
कावजी मल्हारने कापून काढला. आहदलशाही िौजेची अक्षरश: दािादाि
उडाली. मध्यरात्रीच्या या अांधाराि मराठ्याांनी प्रचांड ववजय तमळववला. पुन्हा
भगवा झेंडा सुभानमांगळवर िडकला. आधी झालेल्या पराभवानां खचून न
जािा मावळ्याांनी शत्रूवर आग पाखडली. अचानक केलेल्या हल्ल्याचा हा
पररिाम. हकल्ला तमळाला.
कावजी मल्हार हकल्याचा बांदोबस्ति करून पुन्हा पुरांदरावर आला। सारां मराठी
सैन्य या ववजयानां अतधकच पेटून उठलां. तशवाजीराजाांनी पुढच्या याच मध्यरात्री
बेलसरवर असाच थोड्याशा मावळ्यातनशी लपिछपि जाऊन एकदम हल्ला
चढववला. यावेळी भगवा झेंडा एका मावळी िुकडीबरोबर होिा. योजनेप्रमािे
राजाांनी या मावळी िुकडीला हुकुम हदला होिा की , िुम्ही ऐन लढाईि घुसू
नका. आम्ही गतनमाांवर हल्ला करिो. अजूनही ित्तेखानाचां सैन्य जे आहे िे
आपल्यापेक्षा जास्तिच आहे . जमेल िसा आम्ही त्याांचा िडशा पाडिो. पि
छाविीि झोपलेले शाही हशम जर आमच्या यावर मोठ्या बळाांनां चालून आले िर
आम्ही माघार घेऊ. िुमच्या या झेंड्याच्या या िुकडीच्या या रोखाने येऊ. आपि सारे च
पुन्हा पुरांदरवर पोहोचू.
हे छापेबाजीचां म्हिजेच गतनमी काव्याचां िांत्र कायम ववजय तमळे पयांि चालूच
राहिार होिां। राजाांनी बेलसरच्या या छाविीवर या योजनेप्रमािे एकदम छापा
घािला. कापाकापी एकच कायाक्रम , अत्यांि वेगानां मावळ्याांनी सुरू केला.
शाही छाविीि गोंधळ उडाला. ित्तेखान जािीनां उठू न मराठ्याांवर िुटून पडला.
मराठे ठरल्याप्रमािे माघार घेऊ लागले. हा पराभव नव्हे च ही युर्द्पर्द्िी होिी.
गतनमी काव्याचां युर्द् एकाच लढाईि सांपि नसिां. िे ववजय तमळे पयांि
महहनोन महहने सुर्द्ा चालूच राहिां.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मराठी िौजा माघार घेि दौडीि सुटली। काही मराठे ही युर्द्ाि पडले। मराठे
परि हिरले पि दस
ु ऱया बाजूनां भगव्या झेंड्याची मराठी िुकडी उत्साहाच्या या
भराि शाही छाविीवर िुटून पडली. ही िुकडी नेमकी शाही सैतनकाांच्या या
िडाख्याि सापडली. खुद्द झेंडेवाल्यावरच घाव पडला. त्याच्या या हािािील भगवा
झेंडा कोसळण्याचा क्षि आला. झेंडा पडिार ? नाही , नाही! कारि िेवढ्याि
याच िुकडीिल्या बाजी कान्होजी जेधे या िरुि पोरानां एकदम पुढे सरसावून
िो पडि असलेला झेंडा स्तवि:च पकडला. बाकीचे मावळे लढिच होिे. बाजी
जेध्यानां त्याांना माघार घेण्याचा इशारा दे ि दे ि लढाई चालूच ठे वली होिी. या
शथीच्या याा धुमाळीि काही मावळे पडले. पि झेंडा सावरीि बाजी यशस्तवीपिे
माघारी हिरला. अन ् आपल्या साथीदाराांच्या यातनशी अांधाराि गुडूप झाला. ही
झेंड्याची िुकडी रक्ताळली होिी. पि झेंडा हािचा न जाऊ दे िा पुरांदर
हकल्यावर दाखल झाली.
अपेक्षेप्रमािे हा हल्ला राजाांना चाांगला जमला होिा. झेंडा जाि होिा , िोही
परि आलेला पाहून राजे हर्ाावले. ित्ते झाली. राजाांनी बाजी जेध्याचां शाबासकी
गजून
ा कवतिक केले. त्याांनी तिथेच त्याचा उल्लेख ‘ सजााराव ‘ असा केला.
हीच बाजी जेध्याांची पदवी ठरली. आिा खासा ित्तेुेखान िुडवून काढण्याचा
राजाांचा तनधाार दसपटीनां वाढला. आत्मववश्वास वाढला. पुरांदर हकल्ला मराठी
युर्द्घोर्िाांनी दिािि होिा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५ ह तो पत्थरों की बौछार है !

बेलसरच्या या ित्तेखानी छाविीवर अचानक छापा घालून तशवाजी महाराज

आपल्या मावळ्याांतनशी पसार झाले। िे पुरांदरावर आले. झेंड्याची िुकडी खरां
म्हिजे साि कापली जािार होिी. भगवा झेंडा शत्रूच्या या हािाि पडिार होिा.
पि बाजी जेध्याांच्या या बहादरु ीमुळे िुकडी आणि झेंडा बचावले. िे ही गडावर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आले. रात्रीची वेळ , पूिा ववजय नव्हे , पि एक यशस्तवी धडक महाराजाांनी
आक्रमक शाही छाविीवर मारली होिी.

महाराजाांनी लगेच आपल्या सगळ्याच सेनेला हुकुम हदला की , पुरांदर गडाच्या या

उत्तर िटावर जास्तिीि जास्ति धोंड्याांचे ढीग जागोजागी गोळा करून ठे वा।
मावळे त्वररि कामाला लागले. डोंगरावर धोंड्याांना काय िोटा! उत्तर बाजूच्या या
िटावर धोंड्याचे लहानमोठे हढगारे घडीभराि जमले.

महाराजाांनी आपल्या मावळ्याांना म्हटले , ‘ आिा मार बसल्यामुळे तचडलेला

िो ित्तेखान आपल्या या पुरांदरावर याच उत्तर बाजूवर सकाळी चाल करून
येईल। िो वर येि असिाना आमची इशारि होईपयांि िुम्ही कुिीही
त्याच्या यावर कसलाही मारा करूनका। येऊ द्याि त्याला वर। आम्ही इशारि करू
अन ् मग िुम्ही शत्रूवर या मोठ्यामोठ्या धोंड्याांचा मारा करा.

‘ सोप्पां काम। स्तवस्तथ काम. शत्रूच्या या सुसज्ज सैन्यावर दारुगोळ्याांचा हल्ला

करिां स्तवराज्याच्या या या शैशववयाि महाराजाांना परवडिारां नव्हि. युर्द्
साहहत्यही कमी. मावळी सैन्यही कमी. त्यावर महाराजाांनी ही दगडधोड्याांची
लढाई अचूक योजली. वबनभाांडवली धांदा. पसाभर धोंड्यापासून तमठीभर
धोंड्यापयांि वेगवेगळ्या आकाराांचे , सह्यादीिील हे दगडी सैतनक महाराजाांनी
ियार ठे वले होिे.

महाराजाांचा अांदाज अचूक ठरला। उजाडत्या उजेडाि ित्तेखान आपलां सार

सैन्य घेऊन पुरांदरच्या या उत्तर पायथ्याशी दौडि आला. िुिान , प्रचांड पुरांदर
त्याच्या यासमोर उभा होिा. आधीच्या या मावळी िडाख्याने खान तचडला होिा
आणि त्याने आपल्या िौजेला घोड्यावरून पायउिार होऊन एकदम एल्गार

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

करण्याचा हुकुम हदला. सुलिानढवा! म्हिजेच एकदम हल्ला. शाही िौज
एकदम पुरांदरावर िुटून पडली. त्याांच्या या युर्द्गजाना दिािू लागल्या. पुरांदरगड
आणि पुरांदरगडी एकदम शाांि होिे. तचडीतचप्प. िे दडलेले होिे. ित्तेखानाची
िौज गडावर धावून तनघाली होिी. गडाच्या या तनम्यापयांि चढलीही. अन ् ऐन
टप्प्याि शत्रू आलेला हदसिाच महाराजाांनी गडावरच्या या मावळ्याांना इशारा केला.
अन ् गजाना सुरूझाल्या. तशांगे धुत्कारूलागली. अन ् मग िे लहानमोठे धोंडे
गडावरून उिारावर धाड् धाड् धाड् उड्या घेि ित्तेखानच्या या सैन्यावर िुटून
पडले. एका का दोन! पाउसच. शाही सैन्य िो दगडाांचा वर्ााव पाहून चकीिच
झालां. थडाथडा मार बसू लागला. कुिी मेलां , िारजि जखमी होऊ लागले.
हा मारा सोसण्याच्या या पतलकडचा होिा.

ित्तेखानालाही खालून हा दगडाांचा येिारा वर्ााव हदसि होिा। िो थक्कच

झाला। अन ् म्हिाला , ‘ यह िो पत्थरों की बौछार है !

‘ आिा ? मावळ्याांना चेव आला होिा। केवळ दगड धोंड्याांची पुष्पवृष्टी करून
मावळ्याांनी गतनम है राि केला होिा. गतनम आरडि ओरडि िोंड हिरवून
गडाच्या या पायथ्याकडे त्या उिारावरून धावि सुटला होिा. उड्या मारीि ,
पडि , घसरि , दगडाांचा मार खाि हे शाही सैन्य उधळलां गेलां होिां. जिू
वादळािला पालापाचोळा. या ित्तेखानाची आिा िळी िुटली होिी. महाराज
आपल्या सैन्यातनशी गडावरून बाहे र पडले आणि गतनमावर िुटून पडले. अखेर
ित्तेखान सासवडच्या या हदशेने पळि सुटला. येथून सासवड िक्त १० हक. मी.वर.
गतनम सासवड गावाि आश ्ुायाला घुसला. मावळ्याांनी पाठलाग करून त्याांना
झोडपून काढले. ित्तेखान कसाबसा ओांजळभर सैन्यातनशी धूम पळि होिा.
ववजापूरच्या या हदशेनां! त्याचां सैन्य आणि स्तवप्न मराठ्याांनी एकाचवेळी पार
उधळू न लावलां होिां.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ित्तेखानाच्या या त्या मोठ्या थोरल्या सैन्याचा आपल्या लहानशा सैन्यातनशी
कमीिकमी वेळाि , कमीि कमी युर्द्साहहत्यातनशी , पूिा पराभव केला होिा.
कोिची ही जाद ू ? कुिाचा हा चमत्कार ? हा गतनमीकाव्याच्या या शक्तीयुक्तीचा
पररिाम , जाद ू , चमत्कार. ववचारपूवक
ा आपल्या लहानशा शवक्ततनशी प्रचांड
शाहीशक्तीला कसां हरवायचां याचां महाराजाांचे तचांिन इथां हदसून येि.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६ तडाखे िक्ति ुक्ति े बैसले िाही तख्ताला!

शहाजीराजे पकडले गेले होिे। त्याांच्या या हािापायाि बेड्या होत्या. त्याांना

मदरु ाईहून ववजापूरला आिलां अिझलखानानां शहाजीराजाांना मकई दरवाजाने
ववजापूर शहराांि आिलां. अन ् भर रस्तत्याने त्याांना हत्तीवरून तमरववि नेल.ां
त्याांच्या या हािापायाि बेड्या होत्याच. या अशा अपमानकारक णस्तथिीिच
अिझलखान शहाजीराजाांची या भर वरािीि कुचेष्टा करीि होिा. िो मोठ्याने
शहाजीराजाांना उद्दे शून म्हिि होिा.

‘ ये णजांदाने इ ि है !

‘ खान हसि होिा। केवढा अपमान हा! राजाांना िे सहन होि नव्हिां. पि
उपाय नव्हिा. राजे स्तवि:च बेसावध राहहले अन ् असे कैदे ि पडले. णजांदाने
इ ि! म्हिजे मोठ्या मानाचा कैदी. तशवाजीराजे स्तवराज्य तमळववण्याचा
उद्योग करीि होिे. त्याांनी बांड मोडले होिे. म्हिून त्याांचे वडील हे मोठ्या
मानाचे कैदी! आिा तशक्षाही िशीच वाट्याला येिार. हे उघड होिां. सि ्
मांणजल या एका प्रचांड इमारिीि राजाांना कडक बांदोबस्तिाि मोहम्मद
आहदलशहाने डाांबलां. आिा भववष्य भेसरू होिां. मृत्यू!

आणि उमलत्या कोवळ्या स्तवराज्याचाही नाश! णजजाऊसाहे ब यावेळी

राजगडावर होत्या। शहाजीराजाांच्या या कैदे ची बािमी त्याांना समजली , त्याक्षिी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याांच्या या मनाि केवढा हलकल्लोळ उडाला असेल! गुन्हा नसिानाही अनेक
किाबगार मराठ्याांची मुड
ां की शाही सत्ताांनी उडववलेली त्याांना माहीि होिी.
प्रत्यक्ष त्याांचे वडील आणि सख्खे भाऊ एका शाही सत्ताधीशाने असेच ठार
मारले होिे. आिा शहाजीराजाांना णजवांि सोडवायचां असेल , िर एकच मागा
होिा.

आहदलशाहपुढे पदर पसरून राजाांच्या या प्रािाांची भीक मागिां! स्तवराजाच्या या शपथा

ववसरून जािां अन ् तमळववलेलां स्तवराज्य पुन्हा आहदलशाहच्या या कब्जाि दे ऊन
टाकिां। नाहीिर शहाजी राजाांचा मृत्यू. स्तवराज्याचा नाश आणि
तशवाजीराजाांच्या याही अशाच तचांधड्या उडालेल्या उघड्या डोळ्याांनी पाहिां हे
आऊसाहे बाांच्या या नशीबी नव्हिां.! तशवाजीराजाांनी स्तवराज्यावर याचवेळी चालून
आलेल्या ित्तेखानाचा प्रचांड पराभव केला होिा. सुभानमांगळ , पुरांदर गड ,
बेलसर आणि सासवड या हठकािी राजाांनी आपली गतनमी काव्याची कुशल
करामि वापरून शाही िौजा पार उधळू न लावल्या होत्या. सह्यादीच्या या आणि
तशवाजीराजाांच्या या मनगटािील बळ उिाळू न आलां होिां. (हद. ८ ऑगस्तट
१६४८ )

अन ् त्यामुळेच आिा कैदे िले शहाजीराजे जास्तिच धोक्याि अडकले होिे।

कोित्याही क्षिी सांिापाच्या या भराि शहाजीराजाांचा तशरच्या छे द होऊ शकि होिा ,
नाही का ?

पि तशवाजीराजाांनी एका बाजूने येिाऱया आहदलशाही िौजेशी झुांज माांडण्याची

ियारी चालववली होिी , अन ् त्याचवेळी शहाजीराजाांच्या या सुटकेकरिाही त्याांनी
बुर्द्ीबळाचा डाव माांडला होिा। राजाांनी आपला एक वकील हदल्लीच्या या रोखाने

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रवानाही केला. कशाकरिा ? मुघल बादशाहशी सांगनमि करून मोघली िौज
हदल्लीहून ववजापुरावर चालून यावी , असा आहदलशाहला शह टाकण्याकरिा.

राजाांचा डाव अचूक ठरला। हदल्लीच्या या शहाजहाननां ववजापुरावरिी असां प्रचांड

दडपि आिलां की , शहाजीराजाांना सोडा नाहीिर मुघली िौजा ववजापुरावर
चाल करून येिील! वास्तिववक हदल्लीचे मोगल हे काही तशवाजीराजाांचे तमत्र
नव्हिे. पि राजकारिाि कधीच कुिी कुिाचा कायमचा तमत्रही नसिो आणि
शत्रूही नसिो. उहद्दष्ट कायम असिां.

हे तशवाजीराजाांचां वयाच्या या अठराव्या वर्ीचां कृ ष्िकारस्तथान होिां। अचूक ठरलां।

ववजापूरच्या या आहदलशहाला घामच िुटला असेल! शहाजीराजाांना कैद करून
तशवाजीराजाांना शरि आिण्याचा बादशाहचा डाव अक्षरश: उधळला गेला.
नव्हे , त्याच्या याच अांगाशी आला. कारि समोर जबडा पसरलेला हदल्लीचा शह
त्याला हदसू लागला. त्यािच भर पडली ित्तेखानाच्या या पराभवाची. तचमूटभर
मावळी िौजेनां आपल्या िौजेची उडववलेली दािादाि भयांकरच होिी.

मुकाट्यानां शहाजीराजाांची कैदे िून सुटका करण्यातशवाय आहदलशहापुढे मागाच

नव्हिा. डोकां वपांजूनही दस
ु रा मागा बादशहाला सापडे ना. त्याने हद. १६ मे
१६४९ या हदवशी शहाजीराजाांची सन्मानपूवक
ा मुक्तिा केली. अवघ्या सिरा-
अठरा वर्ााच्या या तशवाजीराजाांची लष्करी प्रतिभा प्रकट झाली. मनगटािलां
पोलादी सामाथ्यही प्रत्ययास आलां. वडीलही सुटले. स्तवराज्यही बचावलां.
दोन्हीही िीथारुपचां. हकशोरवयाच्या या पोरानां ववजापूर हिबल केलां. अन ् ही सारी
करामि पाहून इतिहासही चपापला. इतिहासाला िरुि मराठ्याांच्या या
महत्त्वाकाांक्षा णक्षिीजावर ववस्तमयाने झुकलेल्या हदसल्या.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७ तीथथरुपांच् ा पमा ा े आम्ही वेढे घेऊ!

ववजापूरच्या या बादशाही ववरुर्द् झडलेल्या पहहल्याच रिधुमाळीि तशवाजीराजाांनी

अस्तमानी यश तमळववलां। पि राजे वहडलाांच्या यावर रागावले , तचडले अन ्

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सांिापलेसर्द्
ु ा। का ? कारि शहाजीराजे बेसावध राहहले , पकडले गेले अन ्
भयांकर सांकट स्तवराज्यावर आले. णजजाऊसाहे ब आणि तशवाजीराजे याांना
मानतसक यािना असह्य झाल्या. हे सारां शहाजीराजाांच्या या गाहिलपिामुळां झालां.

खरां च होिां िे। याची खांि शहाजीराजाांना स्तवि:लाही तनणििच होिी. पि पेच
सोडववण्यासाठी शहाजीराजाांनी तशवाजीराजाांच्या या हािी असलेला स्तवराज्यािला
कोंढािा हकल्ला आणि कनााटकािील शहाजीराजाांचां महत्त्वाचां ठािां शहर बांगळू र
हे बादशहाला दे ऊन टाकायचां कबूल केलां. आणि हे पाहून तशवाजीराजे
रागावले. राजकारिाि अक्षम्य ठरिारी गाहिलपिाची चूक स्तवि:
महाराजसाहे ब शहाजीराजे याांनी केली. पररिाम मात्र या लहानग्या स्तवराज्याला
भोगायची वेळ आली. िळहािावरिी भाग्याचा िीळ असावा िसा कोंढािागड
बादशहाला िुकट द्यावा लागिोय , याचां द:ु ख राजाांना होि होिां. स्तवराज्यािील
िळहािाएवढी भूमीही शत्रूला दे िाना यािना होण्याची गरज असिे!

कोंढािा आहदलशाहीि परि दे ऊन टाकण्याची आज्ञापत्रां राजगडावर आली।

आणि महाराज व्यथीि झाले. िे गडावर कुठां िरी एकाांिाि एकटे च अस्तवस्तथ
होऊन बसले.

तमळालेल्या यशामुळे राजगड आनांदाि होिा। एकटे तशवाजीराजे णखन्न होिे ,

कोंढाण्यावर. राजे कुठां िरी जाऊन एकटे च बसले आहे ि ही गोष्ट वयोवृर्द् सोनो
ववश्वनाथ डबीर याांच्या या लक्षाि आली. सोनोपांि म्हिजे आजोबा शोभावेि अशा
वयाचे वहडलधारे मुत्सद्दी. भोसले घराण्यावर त्याांची अपार माया. िे चरि
चालीने तशवाजीराजाांकडे गेले. महाराज गांभीर आणि उदास हदसि होिे. सोनो
ववश्वनाथाांनी वहडलकीच्या या सुराि त्याांना पुसलां. ‘ महाराज , आपि तचांिावांि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

का ? आिा काळजी कशाची ? िीथारुपसाहे ब शहाजीमहाराज शाही कैदे िून
मुक्त झाले. आपले राज्यही आपि वाचववले. मग तचांिा कशाची ?

‘ राजाांनी गांभीर शब्दाि म्हटलां , ‘ काय साांगावां! आमचे िीथारुपसाहे ब

बेसावध राहहले आणि शाही जाळीि अडकले। आम्ही हरहुन्नर करून त्याांस
सोडववण्यास आहदलशहास भाग पाडले. सुटले. पि वहडलाांनी बादशहाच्या या
मागिीवरून आपला स्तवराज्यािील कोंढािागड परि दे ऊन टाकण्याचे कबूल
केले. काय म्हिावां या गोष्टीला ? आमच्या या कामाचे मोल वहडलाांस समजलेच
नाही. िे स्तवि:स मोठे जाििे म्हिवविाि. पि विान मात्र अजाििे केले.

‘ हे शब्द तशवाजीराजे व्याकुळिेने बोलि होिे , पि िे ऐकिाच सोनो

ववश्वनाथ अतधकच गांभीर होऊन जरा कठोर वहडलकीचे शब्दाि म्हिाले ,
‘ महाराज , काय बोलिा हे ? वहडलाांच्या याबद्दल असां ववपररि बोलिां
आपिाांसारख्या सुपुत्राांस शोभा दे ि नाही.

‘ तशवाजीराजे अतधकच गांभीर होऊन ऐकू लागले। ‘ महाराज वडील चुकले िर

खासच. शांकाच नाही. पि वहडलाांबद्दल असां बोलिां बरां नव्हे . कोंढाण्यासारखा
मोलाचा गड ववनाकारि हािचा जािोय. खरां आहे पि वहडलाांच्या याकररिा हे
सोसावेच महाराज! वहडलाांचा मान राखावा.

‘ तशवाजीराजे एकदम स्तवि:स सावरीि बआदब म्हिाले , ‘ नाही , आमचां

चुकलां। वहडलाांचा अपमान करावा म्हिून आम्ही बोललो नाही. स्तवराज्याचे
नुकसान , मनाला मानवले नाही म्हिून बोललो. कोंढािा गेला म्हिून बोललो.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘ ‘ महाराज कोंढाण्याचे काय एवढे वहडलाांपुढे ? हा अतिमोलाचा गड दे ऊन
टाकावा। महाराज , आपि िर अवघा मुलख
ू काबीज करा. उदास होऊच नका.
‘ महाराजाांना हा वववेक िार मोलाचा वाटला. पटला. त्याांनी जरा िी शब्दाांि
म्हटलां. ‘ होय ‘ जरुर. पि वहडलाांचा झालेला हा अपमान िी कैद. त्या
अिझलखानाचां वागिां बोलिां आम्हाला सहन होि नाही. ज्याांनी ज्याांनी
आमच्या या िीथारुपाांचा असा हीन अपमान केला , त्याांचा त्याांचा सूड आम्ही
आमच्या या हािानां घेऊ. िो अिझलखान , बाजी घोरपडे , िे वझीर
मुस्तििाखान , मनसब ई कार ई मुलकी या साऱयाांचे वेढे आम्ही घेऊ.

‘ सोनो ववश्वनाथ या राजवचनाांनी सुखावले। अवघां पावलां असां वाटलां असावां

त्याांना. आई आणि वहडलाांच्या याबद्दल आमचा राजा असां पोटतिडीकेनां बआदब
वागिो. साऱया मराठी मुलख
ु ापुढां सूयि
ा ु लाचा आदशा ठे विो. एक चाररत्रयसांपन्न
करारी पि नम्रही नेित्त्ृ व मराठ्याांच्या या मुलख
ु ाला लाभलेलां पाहून कोिाच्या याही
डोळ्याांि अतभमानाचे आनांदाश्रू िरळावेि असांच बोलिां राजा बोलला.

हा सारा सांवाद पुढे कवीांद परमानांद गोववांद नेवासकर याांनी तलहून ठे वला।
त्याचा हा आशय.

कोंढािागड आहदलशाहीि राजाांनी दे ऊन टाकला. बादशहाच्या या हुकुमावरून नव्हे .

वहडलाांच्या या आज्ञेवरून
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८ ‘आपले भ ंकर वैरी आहे त, ज्ञा आणण आळस!’

शहाजीराजे ववजापूराि स्तथानबर्द्च होिे। (हद. १६ मे १६४९ पासून पुढे) या

काळाि तशवाजीराजाांना आहदलशाहच्या या ववरुर्द् काहीही गडबड करिां शक्य
नव्हिां. त्याांच्या या महत्त्वाकाांक्षा थबकल्या होत्या. पि गप्प बसिां हा त्याांचा
स्तवभावधमाच नव्हिा. त्याांनी ओळखलां होिां की , आहदलशाह , जांणजऱयाचा
तसद्दी , गोव्याचे हिरां गी , अन ् हदल्लीचे मोघल हे आपले वैरी. पि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

याांच्या यापेक्षाही दोन भयांकर शत्रू आपल्या जनिेच्या या मनाि घुसन
ू बसलेले
आहे ि. त्याांना कायमचां हुसकून काढलां पाहहजे. त्यािील एका शत्रूचां नाव होिां
आळस. आणि दस
ु ऱयाचां नाव होिां अज्ञान.

या दोन्ही शत्रूांना तशवाजीराजाांनी आपल्या स्तवराज्याच्या या सीमापार वपटाळलां

होिां। िे स्तवि: अखांड पररश्रम करीि होिे. ववश्राांिी म्हिजेच आळस. िी
त्याांना सोसविच नव्हिी. त्याांचे हे र कोकिािील दऱयाखोऱयाांि आणि सागरी
हकनाऱयावर हव्या आणि नको अशा गोष्टीांचा शोध घेि होिे. कारि पुढची
मोठी झेप कोकिावर घालायची होिी. याच काळाि त्याांचां लक्ष पुण्याच्या या
आग्नेयेस अवघ्या दहा मैलाांवरिी असलेल्या कोंढवे गावावर गेले. कोंढािा िे
भुलेश्वर या डोंगरराांगेच्या या उत्तरिीवर हे कोंढवां वसलेलां होिां. िेथूनच बोपदे व
घाटािून कऱहे पठाराि जाण्याचा प्राचीन रस्तिा होिा. या घाटाच्या या पायथ्याशीच
कोंढवे गावाला प्यायला पािी नाही अशी ल्हायल्हाय अवस्तथा उन्हाळ्याि
कोंढण्याची होि होिी.

तशवाजीराजाांनी या कोंढव्याच्या या जवळ अचूक जागा शोधून धरि बाांधायचां

ठरववलां। जो काही पाऊस थोडािार पडिो. त्याचां पािी बांधारा घालून
अडवायचां. कमीिकमी खचााि अन ् उत्तम अभ्यासपूवक
ा केलां , िर हे होिां.
राजाांनी िसांच करायचां ठरववलां. स्तवि: जाऊन धरिाच्या या जागेची पाहिी केली.
जागा तनवडली. उत्तमच पि णजथां बांधारा घालायचा तिथांच एक प्रचांड धोंड
उभी होिी. ही धोंड िोडिां आवश्यकच होिां. हे अतिकष्टाचां काम राजाांनी
कोंढाण्यािल्याच येसबा कामठे नावाच्या या एका िरुि मराठ्याला साांतगिलां
आणि त्यानां ही धोंड िोडू न काढली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

धरिाचां काम सुकर झाले। खचाही बचावला. राजे स्तवि: धरिाच्या या जागी आले
आणि तनहायि खूश झाले. येसबानां जीव िोडू न धोंड िोडली होिी. राजाांनी
येसबाला कौिुकाची शाबासकी हदली. कौिुकानां िे येसबाला रोख रक्कम
बणक्षस म्हिून दे ऊ लागले. राजा सुखावला होिा. माझ्या स्तवराज्यािली िरुि
पोरां जीवापाड कष्ट करीि आहे ि याचा त्याला आल्हाद वाटि होिा. पि िो
येसबा! राजाांची रोख बणक्षसी घेईचना. िो म्हिाला , ‘ पैसे खचा होऊन
जािील. मला कायमची धान्य वपकवायला जरा जमीन द्याल का ?

‘ राजे अतधकच भारावले। येसबाला आलेली ही ष्टी िारां च चाांगली होिी.

घरसांसार चाांगला िुलावा यासाठी चार हदवसाांची चांगळबाजी न करिा कायम
कष्टाचां साधन येसबा पसांि करीि होिा. राजाांनी िाबडिोब होकार हदला.
त्याांनी येसबाला चारवीि जमीन हदली. येसबाच्या या आणि त्याच्या या कुटु ां वबयाांच्या या
मनाि एक नवाच अतभमान िुलला की , माझ्या स्तवराज्याि , माझ्या
राजानां , माझ्या कुटू ां बाच्या या कायम हहिासाठी मला वावर हदलां. आिा कष्ट करू.
भरल्या किगीला टे कून पोटभर हक्काची भाकर खाऊ.

राजा अशा नजरे चा होिा। हदवाळीि उटिां लावून आांघोळ घालावी अन ् मळ

धुवून काढावा िसा राजानां कोिाला काही , कोिाला काही काम साांगून त्याांचा
आळस आणि अज्ञान धुवून काढायचा हदवाळसिच माांडला. राजानां मािसां
कामाला लावली. ज्याांना ज्याची गरज असेल , त्याांना राजानां ‘ ऐन णजनसी
‘ मदि चालू केली. रोख रक्कम उधळली जािे. ज्या कामासाठी रक्कम
घ्यायची िे काम करण्याऐवजी मािसां नको तिथां उधळपट्टी करिाि. कामां
बोंबलिाि. अवववेकी मािसां उगीच लगीन करिाि. उगीच दे वळां बाांधि
सुटिाि. दे वाला काय हे असलां आवडिांय व्हय ? राजाांनी रोकड कजा आणि
विनां इनामां दे िां कधी सुरूच केलां नाही. णजजाऊसाहे बाांनी पुण्याि प्रथम

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आल्यावेळी गरजवांिाांना आपले सांसार आणि उद्योगधांदे सजववण्यासाठी ‘ ऐन
णजनसी ‘ मदि केली. िोच हा पायांडा राजे चालववि होिे.

रहाटवड्याच्या या रामाजी चोरघ्याला शेिाि ववहीर बाांधायला नाही का अशीच

मदि केली। यािनां रयिेि कुिाकुिाच्या या पूवीच्या याा जखमा राजे भरूनही काढीि
होिे. िुम्हास्तनी ठाऊ नसल. मी साांगिो. कोंढण्याच्या या या येसबा कामठ्याच्या या
सांसाराला िार मोठी जखम झाली होिी िी कशी ? पूवीर ् कोंढाण्याच्या या
हकल्लेदारानां बादशाहीि या येसबाच्या या थोरल्या भावावर खोटे नाटे आळ घेऊन
त्याला ठार मारलां होिां. कामठ्याांच्या या घरािली लक्ष्मी ववधवा झाली होिी.
काही गुन्हा नसिाना असां आभाळ कोसळलां. कसां सावरायचां ? कुिी
सावरायचां ?

तशवाजीराजाांनी सावरायचां। येसबा कामठ्याचां कोसळलेलां घरकुल तशवबानां

सावरलां. हे असां सावरलां हकसनदे वानां गोवधान पवाि सावरला िसां सावरलां.
आपल्या बोटावर सावरलां. पि अवघ्या गवळ्याांच्या या काठीचा आधार त्या
पवािाला तमळालाच की
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९ ंदग्रहण

शहाजीराजे प्रत्यक्ष िुरुांगािून सुटले , िरीही ग्रहिकाळ सांपला नाही. मोहम्मद

आहदलशाहने शहाजीराजाांना कैदे िून मुक्त केलां. पि त्याांना हुकूम केला की ,
आमची परवानगी तमळे पयांि िुम्ही ववजापूर शहरािच राहायचां. बाहे र कुठे ही
अणजबाि जायचां नाही.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अतिशय धूिप
ा िानां आणि सावधपिानां शहानां हा हुकूम हदला. म्हिजे
शहाजीराजाांना त्यानां ववजापुराि स्तथानबर्द् केलां. याचा पररिाम
तशवाजीराजाांच्या या उद्योगाांवर आपोआप झाला. शहानां या मागाानां तशवाजीराजाांना
धाकच दाखववला की बघ , िुझा बाप मुक्त असला िरीही ववजापूराि िो
आमच्या याच पांजाखाली आहे . जर िू सह्यादीच्या या पहाडाि गडबड करशील , िर
अजूनही िुझ्या बापाचे प्राि जािील याद राख.

धूिा शहाने तशवाजीराजाांच्या या हालचाली साखळबांद करून टाकल्या.

पि गप्प बसिां हा तशवधमाच नव्हिा. िे एक िुिान होिां. त्याांच्या या

महत्त्वाकाांक्षेला ववजेचे पांख होिे. राजाांचां भीमा नदीच्या या उत्तरे कडे थेट
हदल्लीपयांि लक्ष होिां. आज ना उद्या पि लवकराि लवकर आपल्याला भीमा
ओलाांडून मोगलाई सत्तेवर नक्कीच चढाई करायची आहे , हे लक्षाि घेऊन
महाराज वागि होिे. भीमेच्या या उत्तरे ला थेट काश्मीरपयांि शहाजहानचां मोगली
साम्राज्य होिां. िसांच केव्हािरी सह्यादी ओलाांडून मावळिीला असलेल्या
कोकिपट्टीवर आपल्याला उिरायचां आहे आणि कोकिचा समुद आपल्या
ओांजळीि घ्यायचाय हीही महत्त्वाकाांक्षा त्याांची होिीच. कोकिाि सत्ता
ववजापूरकराांची होिी. पि त्यािही तसद्दीनां आपली जबरदस्ति सत्ता जांणजऱयाच्या या
सागरी हकल्ल्यावर थाटली होिी. एखाद्या बेटाांवर आणि गोमाांिकाि पोिुग
ा ीज
हिरां गी जुलम
ू गाजवि होिे. एकूि अवघां कोकि काबीज करिां म्हिजे
सुसरी- मगरीांशी झुज
ां दे ण्याइिकां अवघड काम होिां. अशक्यप्राय!

महाराजाांची सावध महत्त्वाकाांक्षा सह्यादीवरून पणिम पायथ्याशी पसरलेल्या

कोकिावरिी डोकावून डोकावून हिरि होिी. झडप घालयाची होिी. पि
शहाजीराजे जोपयांि ववजापूर शहराि शाही पांजाखाली स्तथानबर्द् आहे ि ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िोपयांि काहीही करिा येि नाही. याची जािीव त्याांना होिी. गप्प बसवि
नव्हिां. पि काहीच करिा येि नव्हिां. पि आपल्याच लहानग्या स्तवराज्याचां
बळ िे वाढववि होिे. पायदळ , घोडदळ , हे रखािां , परराष्ट्रवकील खािां ,
जमीन महसूल , रयिेच्या या अडीअडचिी इत्यादीि िे अववश्राांि गुांिले होिे.
हे रतगरी करिारां नजरबाज खािां , बहहरी ससाण्यासारखां स्तवराज्याभोविी
शत्रूच्या या मुलखाांि तभरतभरि होिां. नानाजी ववश्वासराव हदघे , बहहजीर ् नाईक
जाधव आणि असेच चिुर हे र त्याि होिे. पुढे सांुुदरजी परभुजी आणि
वल्लभदास या नावाचे दोन चिुर गुजराथी हे रातगरीसाठी महाराजाांना गवसले.
तनवडू न तनवडू न आणि पारखून पारखून महाराज मािसां तमळवि होिे. घडवि
होिे. याि जािीधमााचां बांधन नव्हिां. सामान्य मािसाांिून असामान्य मािसां
घडववण्याचा हा तशवप्रकल्प होिा अत्रे , बोकील , वपांगळे , आवीकार
राजोपाध्ये , हिमांिे , पिकी अन ् अशाच कुळकिा करीि खडे घााशी करिाऱया
हकांवा हािाि दभााची जुडी अन ् पळीपांचपात्री घेऊन गावोगाांव श्रार्द्पक्षाची वपांडां
पाडिाऱया वा लग्नमुज
ां ीच मांगलाष्टक िारस्तवराि ओरडि हहां डिाऱया…. पि
िल्लख बुर्द्ी , काळजाि हहम्मि आणि मनगटाि िलवारीची हौस असलेल्या
तनवडक भटातभक्षुकाांचे गुि अचूक हे रून त्याांनाही राजकारिाच्या या आणि
रिाांगिाांच्या या आखाड्याि उिरवविारे महाराज अठरापगड अवघ्या मऱहाठी
जािीजमािीलाही आपल्या हृदयाशी धरीि होिे ; स्तवराज्याच्या या कामाला गुि
ां ीि
होिे. हे राज्य एक आहे , आम्ही सारे एक आहोि अन ् श्रीांच्या या इच्या छे प्रमािे हे
राज्य आम्ही वैभवशाली करिार प्रतिपद्धचांदलेखेव आहोि ही गगनालाही ठें गिी
बनवविारी महत्त्वाकाांक्षा धरीि होिी. महाराजाांचा पहहला पायदळ सेनापिी
होिा नूरखान बेग सरनोबि , बहहजीर ् नाईक जाधव हा रामोशी होिा. महार ,
प्रभू , धनगर , सोनार , तशकलगार , कहार , चाांभार , भाांग , हकिी जािी
जमािीांची नावां घेऊ ? शहाण्िव कुळीच्या या मराठ्याांपासून िे चांदपूर
गोंडवनािील उघड्यावाघड्या गोंडाांपयांि अवघ्याांचा भोंडला सह्यादीच्या या भोविी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज माांडीि होिे. त्याांना ‘ अवघ्या मऱहाठी याांचे गोमटे करावयाचे ‘ होिे.
त्यासाठी हा स्तवराज्याचा मनसुबा त्याांनी माांडला होिा. शहाजीराजाांच्या या
स्तथानबर्द्िेमळ
ु े िे सह्यादीच्या या तशखराांपाशीच थबकले होिे. खोळाांबले होिे.
कोकिाि डोकावून डोकावून बघि होिे. त्याांना कोकिचां वैभव हदसि होिां.
अन ् गरीब रयिेचे हालही हदसि होिे. कोकिाि आांबा वपकि होिा. रस गळि
होिा , कोकिचा दयाा राजा णझम्मा खेळि होिा. शेिकरी राजा अधापोटी
राहि होिा , िरीही जगि होिा.

हबश्याांच्या या अन ् हिरां ग्याांच्या या अत्याचाराांचे िटके खाि होिा िरीही नवी

आशेची स्तवप्न पाहि , द:ु ख उशाखाली झाकून झोपि होिा. कोकिािल्या
त्या आगरी , कुिबी , कोळी , भांडारी , मालविी अन ् गाांवकर ‘ मांडलीांना
‘ पहाटे च्या या स्तवप्नाि तशवाजीराजे हदसि असल्यास काय ?

अन ् याच काळाि (इ। स. १६४९ – १६५२ ) महाराजाांच्या या चािाक्ष हे राांनी

कोकिपट्टी हे रली. सुख , द:ु ख , अपमान , अत्याचार आणि आशेचे हकरिही
हे रले. सतमांदर हे रला , हकनारा हे रला. लबाड हे रले , वैरी हे रले. इमानी अन ्
कष्टाळू ही हे रले.

महाराजाांची झेप पडिार होिी .कोकिपट्टीवर उद्या ? परवा ? िे अवलांबून

होिां. शहाजीराजाांच्या या पुढच्या या पररणस्तथिीवर. पि याच काळाि महाराजाांचां बळ
त्याांच्या या िळहािाएवढ्या स्तवराज्याि सुपाएवढां वाढि चाललां होिां.

पि तनयिी मोठी द्वाड. एका बाजूनी पांखाि बळ वाढववि होिी , िर दस

ु ऱया
बाजूनी िीच तनयिी पांखाांवर भयांकर आघाि करीि होिी. याच काळाि (इ.
स. १६४९ िाल्गुन) जगद्गरू
ु िुकाराम महाराज अचानक हे जग सोडू न गेले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्र माला भा क्र १० क्रांती प्रथम काळजांत व्हावी ला ते.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मोहम्मद आहदलशाहची प्रकृ िी चाांगली नव्हिी। शाह अधाांगवायूसारख्या
ववकारानां लुळापाांगळा झाला होिा. त्याची िवबयि ढासळि होिी. त्याचवेळी
गोलघुमट या प्रचांड इमारिीचां बाांधकाम उां चउां च चढि होिां. लवकरच िे पूिा
होिार होिां.

आपल्याला हे माहहिी आहे ना ? की गोलघुमट ही इमारि म्हिजे याच

मोहम्मद आहदलशाहची कबर. मोहम्मद आहदलशाह िक्तनशीन बादशाह झाला
त्याचवेळी त्यानां स्तवि:साठी स्तवि:च हे कबरस्तिान बाांधावयास सुरुवाि केली.
तनष्िाि वास्तिुकारातगराांनी ही इमारि बाांधली. उच्या चारलेल्या वा उमटलेल्या
ध्वनीचे अनेक प्रतिध्वनी या घुमटाि घुमि होिे. पि आजारी बादशाहच्या या
मनाि एकच ध्वनी आणि असांख्य प्रतिध्वनी उमटि होिे मऱहाठ्याांच्या या बांडाचे.
बादशाह बेचैन होिा.
एक गोष्ट त्यानां केली त्याने चार वर्ाांच्या या स्तथानबर्द्िेनांिर शहाजीराजाांची
मुक्तिा केली. शहाजीराजे दणक्षि कनााटकाि आपल्या जहातगरीवर रवानाही
झाले. म्हिजेच तशवाजीराजाांच्या यावरचां असलेलां दडपि आणि तचांिा एकदम
तभरकावली गेली. स्तवैर सांचार करावयास हे ‘ तशवाजीराजे ‘ नावाचे वादळ मुक्त
झाले अन ् सुसाट सुटले. गेल्या चार वर्ाांि राजाांनी आहदलशाही ववरुर्द् बोटही
उचलले नव्हिे. िे एकदम पाच हजार स्तवाराांचां लष्कर घेऊन स्तवराज्यािून
म्हिजेच राजगडावरून थेट कनााटकाच्या या हदशेनां सुटले. कनााटकाच्या या उत्तर
भागाि मासूर या नावाचां एक जबर लष्करी ठािां होिां. तशवाप्पा नाईक दे साई
हा शाही ठािेदार मासूरच्या या हकल्ल्याि होिा.
तशवाजीराजाांचा भयांकर वादळी हल्ला या मासूरवर अचानक धडकला। त्या
तशवाप्पा नाईकाला स्तवप्नािही कल्पना नसेल की , ही मराठी तचत्त्याांची झडप
आपल्यावर येईल। कारि मासूरपायून तशरवळपयांि सवा मुलख
ु आहदलशाहीचा
होिा। या एवढ्या मोठ्या प्रदे शाि सवाच ठािी आहदलशाहीची. सािारा ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कराड , तमरज , कागल , तचकोडी , िेरदळ इत्यादी सवा ठाण्याांना टाळू न
तशवाजीराजाांनी थेट मासूर गाठलां होिां. तशवाप्पाची अक्षरश: दािादाि उडाली.
त्याची िौज उधळली गेली. िो पळू न गेला आणि महाराज हा िडाखा दे ऊन
िेवढ्याच झपाट्यानां पुण्याकडे पसार झाले. मासूर त्याांनी आपल्या िाब्याि
ठे वलां नाही ? लुटलां नाही ? मधल्या कोिच्या याही ठाण्यावर हल्ला हकांवा कब्जा
केला नाही ?

नाही!नाही! का ? राजाांना आहदलशाहीस हे दाखवून द्यायचां होिां की , हा

तशवाजीराजा भोसला ववसरभोळा नाही , गाहिल नाही , बावळट नाही।
वहडलाांच्या या स्तथानबर्द्िेच्या या काळाि माझां बळ आणि माझी िरबेजी हकिी आहे
हे मी िुम्हाला दाखवून दे िो आहे . माझ्या वहडलाांचा झालेला अपमान मी
ववसरलेलो नाही. मासूरवरच्या या हल्ल्याने आहदलशाही दरबार थक्क झाला.
आिा दरबारला तचांिा होिी पुढे काय काय होिार याची.

महहने उलटि गेले। महाराजाांचे हे र मोगलाईिूनही खबरा आिीि होिे.

हदल्लीचा शाह शहाजहान आग्ऱयाच्या या हकल्ल्याि आजारपि भोगीि होिा.
त्याचा थोरला शाहजादा दारा हदल्लीि होिा. दस
ु रा पुत्र मुराद हा गुजराथेि
सुभेदार होिा. तिसरा पुत्र औरां गजेब हा दणक्षिेि वबदरला होिा. आणि चौथा
बांगालच्या या बाजूस होिा. त्याचां नाव सुजा.

शाहजानला इिर कोिच्या याही वैऱयाांपेक्षा आपल्याच मुलाांची भीिी वाटि होिी.
त्यािला थोरला पुत्र दारा हा सुसस्त
ां कृ ि होिा. बाकीचे सगळे क्रूर श्वापदाहूनही
क्रूर प्रािी होिे. सगळे टपले होिे हदल्लीच्या या िख्िावर. बहुिाांशी सवा राजपूि
सरदार औरां गजेबाला अनुकूल होण्याची शक्यिा होिी. शाहजहान मरण्याचीही
कुिी वाट पाहिार नव्हिा. बांडासाठी जो िो िोिा बांदक
ु ा ठासून ियार होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

खरां म्हिजे पररणस्तथिी अशी होिी की , दारूगोळ्याचां कोठारच उडवावां िसां
बांड करून राजपुिाांना हदल्लीच िाब्याि घेिा आली असिी. क्राांिी! पि या
राजपुिाांना क्राांिीपेक्षा बादशाहाशी असलेली आपली नािी जास्ति मोलाची वाटि
असावीि. राजपुिाांच्या या मनाि क्राांिीचे म्हिजेच स्तवािांत्रयाचे ववचार येिच
नव्हिे. त्याांच्या या अांि:करिाि क्राांिीचे ववचार प्रेररि करिारी एकही णजजाबाई
राजस्तथानाि जन्माला आलेली नव्हिी. इिर कुठू न ही क्राांिी यावी ? क्राांिीची
आयाि आणि तनयााि कधी करिा येि नाही. िी उगवावी लागिे स्तवि:च्या याच
मेंदि
ू मग िी उिरिे हृदयाि , मग िी तशरिे मनगटाि , अन ् मग िी प्रकट
होिे िलवारीच्या या पात्यािून. तशवाजीराजाांना ही उत्तरे ची ओळख पुरेपूर झालेली
हो
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११ राजकारण उदं ड करावे,प र कळोश द्यावे!

तशवाजीराजे िार बारकाईने अभ्यास करून योजना आखीि असि , असे

ठाईठाई हदसून येिे। लहानमोठ्या कामाि त्याांना येि गेलेलां यश पाहहलां की
लक्षाि येिां , की या राजानां या प्रश्ाांचा सवाांगीि अभ्यासपूवक
ा आराखडा
ियार केला होिा. योजनाबर्द्िा हा तशवकायााचा आत्मा. हा अभ्यास त्याांनी
कोित्या साधनाांनी केला हे साांगिा येि नाही. पि महाभारिािील
श्रीकृ ष्िापासून िे शकुनीपयांि साऱया राजनीिीवाल्याांची त्याांना अगदी दाट
ओळख होिी असे वाटिे. कृ ष्िाच्या या राजनीिीचा त्याांच्या या मनावर िार मोठा
पररिाम होिा याांि शांका नाही. कृ ष्िनीिीचा राजकारिाि अचूक उपयोग
करिारा हा शेवटचा राजा. बाकीचे सारे कृ ष्िाचां भजन करिारे , दे वळां
बाांधिारे , अन ् नवस करिारे भाबडे भक्त!

यावेळी (इ। स. १६५६ अखेर) मोगल राज्याची णस्तथिी उगीचच तचांिाजनक

झाली होिी. सामाथ्य प्रचांड होिां. पि राजपुत्राांच्या या स्तपधेमळ
ुा े आणि
शाहजहानच्या या नाजूक प्रकृ िीमुळे सवा दरबारी सां माि पडले होिे. भयांकर
पािाळयांत्री आणि महत्त्वाकाांक्षी आणि िेवढाच ढोंगी औरां गजेब दणक्षिेि बीदर-
नाांदेड या महाराष्ट्राच्या या सरहद्दीवरील भागाि ससैन्य होिा. त्याचे लक्ष बापाच्या या
आजारपिाकडे अन ् म्हिूनच त्याच्या या मरिाकडे अत्यांि आस्तथेने लागलेले
होिे. कोित्याहीक्षिी दणक्षिेिून हदल्लीकडे दौडावे लागेल हे औरां गजेब

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ओळखून होिा. आणि हे च औरां गजेबाचे वमा तशवाजीराजाांनी अचूक हे रले होिे.
राजाांना उत्तरे िून शाहजहानच्या या िब्येिीच्या या बािम्या येि होत्या. अशाच गांभीर
बािम्या राजाांना तमळाल्या. त्याांना खात्रीच पटली की , हा औरां गजेब
आत्तापासूनच हदल्लीकडे जाण्याच्या या अधीर ियारीि आहे . आपल्याला हीच सांधी
आहे या मोगलाांवर झडप घालण्याची!

तशवाजीराजाांनी गांमिच केली। त्याांनी आपले वकील सोनो ववश्वनाथ डबीर

याांना बीदरकडे औरां गजेबाच्या या भेटीसाठी नजरािे दे ऊन पाठववले. हे िू
कोिाचा ? औरां गजेबाला बनवविे! सोनोपांि औरां गजेबाला दरबारी ररवाजाप्रमािे
अदबीने भेटले. खरां म्हिजे अजूनपयांि राजाांनी मोगली सत्तेला लहानसा
ओरखडाही काढला नव्हिा , भाांडि िर नाहीच िे शक्यही नव्हिे. मग
सोनोपांिाांचा नेमका मनसुबा कोििा ? िे औरां गजेबाशी साळसूदपिे बोलले
की , ‘ कोकिािील आणि दे शावरील ववजापुरी आहदलशाहीचा जो मुलख
ू
आमच्या या कब्जाि आम्ही घेिला आहे , त्याला िुमची राजकीय मान्यिा
असावी.

‘ म्हिजे राजाांनी मुलख

ु घेिला होिा आहदलशाहचा अन ् िे मान्यिा मागि
होिे मोगल औरां गजेबाची! िुकटची तनिा राजे औरां गजेबापाशी वकीलाांमािाि
व्यक्त करीि होिे। औरां गजेबाचां याि काय जािार होिां ? िुकटचां मोठे पि!
सोनोपांि हा जिू मैत्रीचाच बहािा करीि होिे.

यािील मराठी डाव औरां गजेबाच्या या लक्षाि आला नाही। त्याने ही मैत्री मांजूर
केली. या हदवशी िारीख होिी २ 3 एवप्रल १६५७ . सोनोपांि वबदरहून परिले.
राजगडला पोहोचले. राजाांशी बोलले आणि िक्त सािच हदवसाांनी
तशवाजीराजाांनी आपलां भरधाव घोडदळ घेऊन , भीमा ओलाांडून मोगली

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मुलखाांि मुसड
ां ी मारली. त्याांनी औरां गजेबाच्या या िाब्यािील जुन्नर ठाण्यावर
एकदम झडप घािली. गडगांज खणजना , शेकडो घोडे आणि युर्द्साहहत्य
पळववले. (हद. 3 ० एवप्रल १६५७ ) सोनोपांिाांनी मैत्रीच्या या िहाचां लग्न सािच
हदवसाांि पार उधळलां. िड्क िड्क िड्क… लगेच राजाांनी श्रीगोंदे , पारनेर
आणि प्रत्यक्ष अहमदनगर या हठकािी असलेल्या मोगली ठाण्याांवर भयांकर
घाव घािले. भरपूर लूट तमळववली.

या साऱया बािम्या औरां गजेबाला वबदरला समजल्या। त्याची िळपायाची आग

मस्तिकाला गेली. या मराठी कोल्ह्याांनी आपल्याला तनिेची हूल दाखवून
आपल्यावर उघडउघड हल्ले केले याचा अथा काय ? आपि िहानां गािील
झालो. तसवानां लोिी पळववलां. गािील का जो माल है , वो अकलमांदका
खुराक है !

पि औरां गजेब यावेळी स्तवि: काहीही करिार नाही याची अचूक खात्री राजाांनी
ठे वूनच त्याला तनिेच्या या िहाचे आतमर् दाखववले अन ् डाव साधला.

औरां गजेबाला घाई होिी हदल्लीकडे जाण्याची। कारि बाप अतिशय गांभीर
आजारी होिा. केव्हा ना केव्हा महाराष्ट्रािून ही मोगलाई सत्ता आपल्याला
उखडू न काढायचीच आहे . नक्कीच. आत्ता हीच सांधी आहे , हे ओळखून ही
सांधी अचूकपिे राजाांनी हटपली. पि पुढची धूिा नाटकबाजी पाहा. राजाांनी हे
छापे घालीि असिानाच रघुनाथ बल्लाळ कोरडे या आपल्या वबलांदर वहकलाला
औरां गजेबाकडे नजराण्याची चार िाटे दे ऊन रवानाही केले होिे. कशाकरिा ?
जुन्नर , नगर , श्रीगोंदे इत्यादी मोगली ठाण्याांवर आमच्या याकडू न ‘ चुकून
‘ झालेल्या दाांडगाईबद्दल पिािाप आणि क्षमेची याचना व्यक्त करण्याकररिा!
या वहकलाने तचडलेल्या औरां गजेबाची भेट घेऊन भरपूर पिािाप व्यक्त केला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

केलेल्या गोष्टीची खोटी मािी मातगिली. हे िू असा की , हदल्लीची घाई
लागलेल्या औरां गजेबानां जािाजािादे खील तशवाजीराजाांवर लहानमोठासुर्द्ा घाव
घालू नये.

ही सारी कोल्हे बाजी औरां गजेबाला समजि नव्हिी काय ? होिी। पि िो

अगतिक होिा. शत्रूच्या या अगतिकिेचा असाच िायदा घ्यायचा असिो , हे
कृ ष्िानां तशकववलां. तशवाजीराजाांनी सिराव्या शिकाि ओळखलां. ज्या हदवशी
आम्ही भारिीय कृ ष्िनीिी ववसरलो , त्या हदवसापासून आमची घसरगुांडी
चालू झाली.

तशवाजीराजाांच्या या हदशेने सांिापाने पाहाि अन ् िक्त हाि चोळीि औरां गजेबाला

हदल्लीकडे जािे भागच होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२ पुढ े पाऊल पुढे पडे ल.

तशवाजीराजाांनी यावर्ी (हद। २ 3 िे 3 ० एवप्रल १६५७ ) एका अत्यांि अवघड

अशा धाडसी राजकारिाि हाि घािला. मोगलाांसारख्या दै त्य बळाच्या या
सत्तेववरुर्द् पहहला हल्ला केला. मोगली ठािी मारली. औरां गजेबानां सवा
पािाळयांत्री डाव आणि ढोंगबाजी करून हदल्ली कब्जाि घेिली. त्याने बापाला
आग्ऱयाला कैदे ि ठे वले. िो ‘ आलमगीर ‘ बनला. म्हिजे जगाचा सत्ताधीश!
या त्याच्या या आलमगीर पदवीचा तशवाजीराजाांवर काय पररिाम झाला ?
राजाांवर दहशि बसली का ? छे ! पि िे णखन्निेने बहुदा हसले असावेि
राजपुिाांच्या या राजतनिेला.

पि इरािच्या या बादशाहवर मात्र पररिाम झाला. याचे नाव होिे शहा अब्बास
सानी. त्याला औरां गजेबाचा राग आला. तिरस्तकार वाटला आणि कीवही. पि
त्याने एक पत्र औरां गजेबाला तलहहले. त्याांि शहा अब्बास तलहहिो : ‘ अरे ! िू
आलमगीर केव्हा झालास ? जगाचा सत्ताधीश! आलमगीर ? िो दणक्षिेकडे
( म्हिजे महाराष्ट्राि) असलेला तशवाजी िुला है राि करिोय. त्याचा बांदोबस्ति
िुझ्याने होईना आणि िू आलमगीर ?’ म्हिजे या आणि पुढच्या या काळाि
तशवाजीराजाांच्या या धुमाकुळाची रिधुमाळी इरािच्या या िेहरान राजधानीपयांि
पोहोचली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तशवाजीराजाांच्या या राज्यकराभाराि आणि रिकारभाराि एक गोष्ट अतिशय
प्रकर्ााने हदसून येिे। िी म्हिजे स्तवावलांबन. कुठे ही , कुिाकडे ही मदिीच्या या-
तभक्षेच्या या आशाळभूिपिाने िे बघि नाहीि. अन्नधान्य , युर्द् साहहत्य ,
गडकोटाांची बाांधिी , दारूगोळा आणि आतथका खणजना सदै व समृर्द्च असला
पाहहजे , हा त्याांचा कडक आग्रह होिा. स्तवराज्याला कधीही आतथका कजा
काढण्याची वेळ आलीच नाही. याि अनेक गोष्टी प्रकर्ाानां नजरे ि भरिाि.
आवश्यक िेवढा खचा , आवश्यक िी काटकसर , उधळपट्टीला पुरिा
पायबांद , तशस्ति तचरे बांद , ष्टाचारी , गुन्हे गारी पक्की जेरबांद. एकदा का
सरकारी सेवकाांना लाच खायची सवय लागली की , रयिेची द:ु खे आणि
िेवढे च शाप राज्यकात्याला सोसावे लागिाि हे राजाांनी पक्कां जािलां होिां.
‘ रयिेस आजार दे ऊ नये. रयिेच्या या भाजीच्या या दे ठासही हाि लावू नये. रयि
द:ु खी झाली िर म्हिू लागेल की , यापेक्षा मोगल बरे ! मग मराठीयाांची
इज्जि वाचिार नाही. ‘ हा महाराजाांचा राज्यकारभार. राज्यसांसार. एखाद्या
दक्ष पि िेवढ्याच प्रेमळ अशा गृहहिीसारखा राज्यकारभार महाराज करीि
होिे. न्याय चोख होिा. अन्याय करिाऱयाांना कडक तशक्षा होि होत्या.
कामतगरी करिाऱयाांना िे पोटाशी मायेनां घेऊन कौिुक करीि होिे.

म्हिूनच जुन्या पत्राांि राजाांच्या याबद्दल शब्द येिाि बेलािुलासारख्या भक्तीचे ,

िुळशी- दवण्यासारख्या अन ् चािा-बकुळीसारख्या सुगांधाांचे। हे बघा ना!
‘ राजश्रीांचे राज्य म्हिजे दे विाभूमी ‘, ‘ हे श्रीांचे राज्य आहे ‘, ‘ हे श्रीांच्या या
वरदे चे राज्य आहे .

‘ तशवाजी महाराज िार िार प्रेमळ होिे। गुिी आणि कष्टाळू परमाथावांि
आणि चाररत्रयवांि सांिसज्जनाांचे िे नम्र भक्त होिे. कोित्याही धमााच्या या ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पांथाांच्या या वा जािीच्या या ईश्वरभक्तापुढे िे हाि जोडू न होिे. पि कोित्याही
राजकारिाि वा राज्यकारभाराि त्याांनी या सांिाांचा हस्तिक्षेप होऊ हदला नाही.
त्याही सांिाांनी िक्त दे वभक्ती , लोकजागृिी आणि लोकसेवाच केली. याि
कोिीही सरकारी सांि नव्हिाच.

तशवाजीराजा एक मािूस होिा। िो अविार नव्हिा. आपि तशवाजीराजाांच्या या

दै हदप्यमान पराक्रमी कृ त्याांनी आणि उदात्त आचरिाने हदपून जािो. आपले
डोळे भक्तीभावाने तमटिाि. नको! िे डोळे उघडण्याची आवश्यकिा आहे .

तशवाजीमहाराजाांनी अचूक सांधी साधून , आपल्या कदा नकाळासारख्या

महाभयांकर असलेल्या सत्तेवर जुन्नर , नगर , श्रीगोंदे इत्यादी ठाण्याांवर
हत्यार चालववले , हे पाहून औरां गजेबाचे डोळे खाडकन उघडले. वटारले गेले.
िो या गोष्टीचा बदला नक्कीच घेिार होिा। पि हदल्ली िाब्याि आल्यावर
णस्तथरस्तथावर व्हायला वेळ लागिार होिा. त्यावेळचाही िायदा घेिार होिे.
तशवाजीराजे! त्याांनी औरां गजेबी सत्तेखालचे कोकिािले उत्तर ठािे णजल्ह्यािले
काही हकल्ले घेिलेच. राजाांच्या यासारखा अचूक सांधीसाधू राष्ट्राला नेहमीच हवा
असिो.

याचवेळी ( इ। स. १६५७ उत्तराधा) राजाांनी कोकिाि आपला घोडा उिरववला.

कारि त्याांना सांपूिा कोकि समुदासकट स्तवराज्याच्या या कब्जाि हवे होिे.
राजाांनी दादाजी राांझेकर आणि सखो कृ ष्ि लोहोकरे याांना ऐन हदवाळीच्या या
िोंडावर कल्याि आणि तभवांडी णजांकावयास रवाना केले , णजांकले. या
दोघाांनीही एकाच हदवशी कल्याि , तभवांडी काबीज केली. या हदवशी
हदवाळीिील वसुबारस होिी. (हद. २४ ऑक्टो. १६५७ ) दग
ु ााडी हकल्ल्यावर
झेंडा लागला. इथे भूमीगि धन हां डे भरून राजाांना तमळाले. लक्ष्मीपूजन साथा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

झाले. कल्यािच्या या खाडीि मराठी आरमाराचा शुभारां भ झाला. आगरी , भांडारी
आणि

कोळी जवान सागरलाटे सारखे महाराजाांच्या याकडे धावि आले. आरमार सजू
लागले. पैशाि हकांमिच करिा येिार नाही , हहऱयामािकाांनी िुळा करावी
अशी ही कोकिची जवान आगरी , कोळी , भांडारी मािसां आरमारावर दाखल
झाली. कोकिची हकनारपट्टी हळू हळू स्तवराज्याि येऊ लागली. आांबा वपकि
होिा , रस गळि होिा पि कोकिचा राजा उपाशीपोटीच झोपि होिा. आिा
स्तवराज्याि आमराया बहरिार होत्या. नारळी सुपारी चवरीसारख्या डु लिार
होत्या. कोकिचा हा उर्:काल होिा.

कल्याि तभवांडीपासून दणक्षिेकडे कोकिवर महाराजाांची मोहीम सुरू झाली.

एकेक ठािां भगव्या झेंड्याखाली येऊ लागलां.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३ आलं उधाण द ाथला.

मोगली ठाण्याांवर तशवाजीराजाांनी अचानक हल्ले केल्यामुळे औरां गजेब

सांिापलेलाच होिा। पि आत्ता यावेळी काहीच करिा येि नाही. हे लक्षाि
घेऊन िो हदल्लीला गेला. पि त्याच्या या मनाि तशवाजीराजाांचा पुरेपरू काटा
काढायचा हे नक्कीच झालां. ववस्तमय वाटिो , िो राजाांच्या या कमालीच्या या
धाडसाचा. एका कदानकाळ सत्तेच्या या ववरुर्द् आपिहून बेमव
ु ि
ा हे असलां लष्करी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राजकारि करायचां राजाांनी साहस केलां ही अत्यांि मोठी झेप होिी. पि िी
अतिशय ववचारपूवक
ा म्हिजेच अभ्यासपूवक
ा होिी. िो वेडेपिा नव्हिा. िो
तमळि असलेल्या सांधीचा अचूक अन ् हमखास िायदा घेिां होिां. िो िायदा
राजाांना झालाच.

अशा अनेक सांधी पुढच्या या इतिहासाि पेशव्याांना लाभल्या। पि त्याचा िायदा

क्वतचिच एखाद्या प्रसांगी घेिला गेला. िसा प्रत्येक सांधीचा िायदा इां ग्रजाांनी
आमच्या याववरुर्द् अचूक हटपला. लहान वयाि आणि आपल्या लहानशा
सैन्यातनशी राजाांनी अनेकदा अवघड डाव धाडसानां णजांकले. ज्याला नेित्त्ृ व
करायचां आहे , त्याने तशवचररत्राचा बारकाईने अभ्यास करावा. काळजाांि
अचूक कल्पनेची कळ येईल. बुर्द्ीि बळ येईल अन ् पदराि िळ पडे ल. आिा
आपि तशवाजीराजाांचा नुसिाच जयजयकार जरा कमीच करावा!

हद. २४ ऑक्टोबर १६५७ या हदवशी तशवाजीराजाांनी कल्यािपासून दणक्षि

कोकिाि सावांिवाडीपयांि वादळी स्तवारी माांडली। महहनोन्महहने राजा स्तवारीवर
आहे , त्याला ववश्राांिी सोसिच नाही. या कोकि मोहहमेि सांपूिा कोकि
महाराजाांच्या या कब्जाि आलां असां नाही. पि हकनाऱयावरचे अनेक हकल्ले आणि
काही जलदग
ु ा महाराजाांनी सुसरीनां शेपटाचा िटकारा मारून एकेक भलामोठा
मासा मारावा , िसा एकेक जलदग
ु ा राजाांनी मटकावला. हरिेचा हकल्ला ,
जयगड , घेररया , दे वगड , रे डी अन ् थेट िेरेखोल तशवाय सह्यादीच्या या
अांगाखाांद्यावरिी असलेले अनेक तगरीदग
ु ा महाराजाांनी काबीज केले. केवढां प्रचांड
वादळ आहे हे ! आमच्या या िरुि मनाि असांच काही अचाट किृत्त्ा व , आजच्या या
हहां दवी स्तवराज्याि आपिही गाजवावां असां येिांच नाही का ? का येि नाही ?
आळस ? अज्ञान ? बेतशस्ति ? अतभमानशून्यिा ? आत्मववश्वासाचा अभाव ?
अल्पसांिुष्टिा ? सगळां च काही!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

याच काळाि इां णग्लश टोपीवाले व्यापारी , बांदक
ु वाले लष्करी पोिुग
ा ीज अन ्
सारे च अठरा टोपीकर हिरां गी हजारो मैलाांवरून सागरी मागााने भारिाि येि
होिे। उां दराच्या या कानाएवढे आणि ववड्याच्या या पानाएवढे याांचे दे श. नकाशावर
लौकर सापडिही नाहीि. पि त्याांची महत्त्वाकाांक्षा लाटे वर स्तवार होऊन
आम्हाला लुटायला आणि कुटायला येि होिी.

कोकिािील या स्तवारीि ( इ। स. १६५७ िे ५८ ) तशवाजीराजाांच्या या नजरे स

अनेक गोष्टी आल्या. काही सुखाविाऱया िर काही तमरचीसारख्या झोंबिाऱया
त्याि राजाांना जी कोकिी मनां आणि मनगटां गवसली , िी िारच मोलाची
होिी. मायनाक भांडारी , बेंटाजी भाटकर , दौलिखान , तसदी तमिी ,
इब्राहहमखान , िुकोजी आांग्रे , लायजी कोळी सरपाटील आणि असे अनेक.
आगरी भांडारी , कोळी , कुिबी , प्रभू , सारस्तवि मांडळी महाराजाांच्या या या
जागर- गोंधळाि किृत्त्ा वाचे पोि पेटवून राजाांच्या या भोविी हुकूम झेलायला
अधीरिेन गोळा होऊ लागली. हे सारे च समाजगट खरोखर गुिी होिे. शौया ,
धाडस , कल्पकिा , तनिा पराक्रमाची हौस आणि उत्तुग
ां महत्त्वाकाांक्षा या
िरुिाांच्या या रोमरोमाि उसळि होिी. राजाांनी या कोकिी चिुर काळसुद्य
ां ाांचा
अचूक उपयोग करायच्या या योजना आखल्या. कृ िीिही आिल्या.

या आगरी , कोळी , भांडारी पोराांचां काय सागरी अप्रूप साांगावां ? जन्मल्यावर

याांना आधी समुदाि पोहिा येि होिां. अन ् मग जतमनीवर राांगिा येि होिां.

एकच पुढच्या या काळािील इतिहासािील साक्ष साांगू का ? तशवाजीराजाांच्या या

मृत्युनांिर औरां गजेबानां मराठी राज्य तगळू न टाकण्याकरिा अमाप दळवादळ
घेऊन इथां स्तवारी केली। पांचवीस वर्ा िो मराठी दे शावर थैमान घालि होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पि कोकिाि हकनारपट्टीचा एकही सागरी हकल्ला अन ् कोकिची वीिभर
जतमनही औरां गजेबाला पांचवीस वर्ााि णजांकिा आली नाही. अणजांक्य! कोकि
अणजांक्य , भांडारी अणजांक्य , आगरी अणजांक्य , कोळी अणजांक्य , समुद
अणजांक्य , मराठी राज्य आणि मराठी ध्वज अणजांक्य. हे किृत्त्ा व कोिाचां ? हे
या कोकिी मदाांचां.

आणि आज याच मािसाांना आम्ही मुब

ां ईि ‘ रामागाडी ‘ म्हिून भांुाडी
घासायला लाविोय. मॅक्सी अन ् साड्या धुवून वाळि घालायला लाविोय.
हॉटे लाि कपबश्या ववसळायला लाविोय. वास्तिववक याांचा मान भारिाच्या या
आरमारी नौकाांवरून शत्रूवर िोिा बांदक
ु ाांनी सरबत्ती करण्याचा आहे . ही सारी
माशाल रे स आहे . तशवाजीमहाराजाांनी िीनशे वर्ाांपूवीर ् हे ओळखलां. कोकि
अणजांक्य बनवलां. आमच्या या लक्षाि केव्हा येिार ? वब्रटीश ववल्यम वपप्ससारखा
एखादा कान्होजी आांग्रा , मायनाक भांडारी हकांवा एखादा मराठी दौलिखान
आम्हाला आज लाभेल का
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १४ मराहि ां ी पोरं आम्ही शभणार ाही मरणाला

याच कोकि स्तवारीिून (इ। स. १६५७ – ५८ ) तशवाजीराजे कुडाळपयांि समुद

आणि भूमी कब्जाि घेि पोहोचले होिे. दे शावरीलही लोिावळ्याजवळच्या या
अनेक हकल्ल्याांचा कब्जा राजाांनी घेिला होिा. राजमाची , लोहगड ,
िुांगतिकोना आणि पूवीर ् शहाजीराजाांच्या यासाठी बादशाहच्या या िाब्याि दे ऊन
टाकलेला कोंढािा राजाांनी काबीज केला होिा. कोकिािील पि सह्यादीवर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

असलेले माहुली , कोहजगड , तसर्द्गड , मलांगगड , सरसगड , इत्यादी गडही
णजांकले होिे. स्तवराज्य वाढलां होिां.

ववजापूरचा अधाांगवायू झालेला बादशाह मोहम्मद आहदलशाह चार नोव्हें बर

१६५६ रोजी मृत्यू पावला होिा आणि त्याचा मुलगा अली आिा बादशाह
झाला होिा। हा अली वयाने १७ – १८ वर्ाांचाच होिा. त्याची आई िाजुल
मुख्खदीराि उिा बडीसाहे बा हीच सवा कारभार पाहि होिी.

क्वतचिच एखाद्या झटापटीि स्तवराज्याच्या या मावळी सेनेचा पराभव होि होिा।

नाही असां नाही. पि उल्लेख करावा असा एकही ववजय या काळाि
आहदलशाही सेनेला कुठे ही तमळाला नाही. सवात्र ववजयाचाच घोर् उठि होिा
मराठ्याांचा. त्यामुळे आधीच हादरून गेलेल्या ववजापूरच्या या शाही दरबारची
अवस्तथा तचांिाक्राांि झाली होिी. खरां म्हिजे ही ववजयाची गगनभेदी गजाना
साडे िीनशे वर्ाांच्या या गुलामतगरीनांिर एकदम उठली होिी. हीच तशवक्राांिी
सगळीकडे च परकीय शत्रू ववणस्तमि आणि बेचैन झाले होिे. स्तवकीय शत्रूांना
काय िोटा ? त्याांचां पोट सििच दख
ु ि होिां. राजाांच्या या या सुसाट कोकि
स्तवारीमुळे (इ. स. १६५७ – ५८ ) आहदलशाही गलबलून गेली होिी.
तशवाजीववरुर्द् काय करावां हे च बड्या बेगमेस आणि शाहास समजि नव्हिां.
ववचार करीि बसायलाही सवड नव्हिी. सिि मराठी वादळाच्या या बािम्या येि
होत्या.

या मराठी ववजयाांचां ममा कोिचां होिां ? का जय तमळि होिे ? असां कोिचां

‘ तमसाईल ‘ महाराजाांना गवसलां होिां ? आम्ही िरुिाांनी आज याचा अभ्यास
केला पाहहजे. महाराजाांनीच अनेक प्रसांगी स्तवि: उद्गारलेल्या शब्दाांि िे ममा
सापडले. िे आपल्या मावळ्याांना म्हििाहे ि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘ आपापले काम चोख करा ‘, ‘ हे राज्य श्रीच्या या आशीवाादाचे आहे ‘,
‘ पराक्रमाचे िमाशे दाखवा ‘, ‘ या राज्याचे रक्षि करिे हा आपला िजा
(किाव्य) आहे , त्याांस चुकू नका। ‘ तसांधू नदीचे उगमापासून कावेरी नदीचे
पैलिीरापावेिो अवघा मुलख
ू आपला. िो मुक्त करावा , ऐसा मानस आहे .

आणि असेच हकिीिरी वमीर ् तभडववि असे शब्द महाराजाांनी आपल्या

णजवलगाांच्या या पाठीवर हाि ठे वून आयुष्यभर उच्या चारले। हे शब्द हृदयी कोरूनच
मावळ्याांनी स्तवराज्याकरिा सवास्तव पिाला लावले. अनुशासन , तशस्ति ,
तनस्तवाथा सेवा , स्तवच्या छ राज्यकारभार आणि नेत्याांवरिी तनिाांि ववश्वास हे
तशवशाहीच्या या यशाचे ममा होिे. म्हिूनच हरघडी , हरहदवशी , तनत्यनवा हदन
जागृिीचा उगवि होिा. मावळ्याांच्या या आकाांक्षापुढति गगन रोज झुकि होिां ,
ठें गिां ठरि होिां. त्यािूनच भरि होिां स्तवराज्य आणि बहरि होिे स्तवातभमानी
सांसार. आळस , अज्ञान , अन ् अहां कार याांची हकालपट्टी झाली होिी. अन ्
लाचारी , हििुरी आणि हरामखोरी याांना स्तवराज्याि जागा नव्हिी. असां सारां
घडलां िरच राष्ट्र उभां राहि असिां. िुलि असिां.

तशवकालाि िसां पाहहलां िर रिाांगिावर होिाऱया जखमाांमळ

ु े कण्हण्याचेच
क्षि रोज आणि अखांड उठि होिे। पि पोरां हसि हसि कण्हि होिी.
अतभमानानां कण्हि होिी , अन ् मग कोिी एखादा शाहीर डिावर थाप मारून
गजाि होिा. ‘ मराहठयाांची पोरां आम्ही , तभिार नाही मरिाला

‘ अन ् मग माझ्यासारख्या सह्यादीच्या या दऱयाखोऱयाि तभरतभरिाऱया

गोंधळ्याला सुचू लागिां की , मऱहाहठयाांची पोरे आम्ही नाही तभिार मरिाला!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

साांगुतन गेला कुिी मराठी शाहीर अवघ्या ववश्वाला.

िीच आमुची जाि शाहीरी मळवट भाळी भवातनचा.

पोि नाचववि आम्ही नाचिो. हदमाख आहे जबानीशीचा.

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा १५ किीण ाही ते व्रत कसलं?

अगदी प्रारां भापासून णजजाऊसाहे ब , तशवाजीराजे आणि राज्यकारभारी याांनी

एक अत्यांि महत्त्वाची पर्द्ि स्तवराज्याि सुरू केली। प्रधानमांडळाांपासून िे
अगदी साध्या हुज – यापयांि प्रत्येक स्तवराज्य- नोकराला रोख पगार , वेिन.
हे वेिनही प्रत्येकाला अगदी तनयतमिपिे तमळावे , अशी व्यवस्तथा कोिालाही
नोकरीच्या या मोबदल्याि विन हकांवा तमरासदारी हदली जाि नसे. सांपूिा
राज्यकारभाराची आतथका व्यवस्तथा वेिनावरच योणजली होिी. सरां जामशाही
आणि विनशाही याला इथेच प्रतिबांध घािला गेला.

कोित्याही बादशाहीि हा असा वेिनबर्द् राज्यकारभार हदसि नाही। सामान्य

नोकराांना पगार असिील. पि बाकीच्या या मोठ्याांना नेमिुका सरां जाम ,
जहातगऱया आणि विनदाऱया होत्या. यामुळे अनुशासन राहिच नव्हिे.
तशवाजीराजाांपाशी हुकमी शक्ती सिि सुसज्ज होिी , यािील हे एक प्रबळ
कारि होिे. पगारी पर्द्िीवरिी राज्यकारभार करिारा तशवाजीराजा हा
अवााचीन युगािला एकमेव राज्यकिाा. त्यामुळे सरां जामशाहीिील दग
ु ि
ुा राजाांनी
अणस्तित्त्वािच येऊ हदले नाहीि. आत्तापयांि बुडालेल्या बादशाह्या आणि
ववजयनगरचे राज्य का बुडाले याचा अचूक वेध तशवाजीराजाांनी तनणिि घेिला
होिा. याि शांका नाही. त्या चुका आपल्या स्तवराज्याि होिा कामा नयेि.
याकररिा िे अखांड सावधान होिे.

मािसाांची परीक्षा होिे िी कठोर सांकटाच्या या आणि भरघोस स्तवाथााच्या या वेळी।

िी वेळ सामोरी आलीच. कमालीच्या या अस्तवस्तथ आणि सांिप्त झालेल्या
आहदलशाही दरबारने एक प्रचांड तनिाायक मोहीम राजाांच्या या ववरुर्द् योणजली. इ.
स. १६४७ पासून िे आत्ता इ. स. १६५९ प्रारभापयांि आहदलशाहीला

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तशवाजीराजे सिि पराभवाचे िटके दे ि होिे. स्तवराज्याचा मुलख
ू वाढि होिा.
कोकिािील िार मोठा प्रदे श , बांदरे आणि हकल्ले राजाांनी काबीज केले होिे.
स्तवराज्याचां आरमार दयाावर स्तवार झालां होिां. आरमाराकडे म्हिजेच सागरी
सरहद्दीकडे यापूवीर ् वाकाटक राजाांपासून िे यादव राजाांपयांि अगदी तशलाहार
आणि कदां ब राजाांपयांिही कोिी महत्त्व ओळखून लक्षच हदले नव्हिे.
कुिाकुिाचे थोडीशीच गलबिे दयाावर िरां गि होिी. पि िी लुटुपुटीच्या या
पोरखेळासारखीच. पोिुग
ा ीज आणि अरबाांसारख्या महामहत्त्वाकाांक्षी शत्रूला अन ्
चाचेतगरी करिाऱया कायमच्या या शत्रूला धडक दे ण्याइिकी िाकद आपल्याि
असली पाहहजे हे तशवाजीराजाांनी अचूक ओळखलां. त्याांनी आरमार उभे
करण्यास गिीने सुरुवाि केली.

खरां म्हिजे ही आरमाराची परां परा शातलवाहनाांपासूनच चालू राहहली असिी ,

िर पुढे तशवाजीराजाांनी आपले आरमार असे जबर बनवले असिे की ,
खरोखरच मराठ्याांचे लष्करी आणि व्यापारी जहाजे थेट इरािी , अरबी ,
युरोपी आणि आहिकी हकनाऱयाांपयांि जाऊन धडकली असिी। खऱया अथााने
रुमशाम पावेिो आमचे आतथका आणि लष्करी साम्राज्य तनमााि झाले असिे.
पि ‘ सागरी पांचक्रोशी ओलाांडली िर आपला धमा बुडिो ‘ अशी खुळचट
कल्पना आमच्या या धमापांहडिाांनी इथे रुजववली अन ् वाढववली. आिा
तशवाजीराजाांना आरमाराच्या या श्रीगिेशापासून सुरुवाि करावी लागि होिी.
स्तवराज्याचे भाग्य असे की , कोकिािील साऱया दयाावदीर ् जमािीांनी राजाांना
काळजापासून मदि केली. हाहा म्हििा दयाावर दरारा बसला. आरमार हा एक
स्तविांत्र लष्करी ववभाग झाला. आरमारी सेनापिी म्हिजे सरखेल म्हिजे
सागराध्यक्ष हे पद राजाांनी तनमााि केले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आिा ववजापुराहून तनघाला होिा अिझलखान। आहदलशाहीने आणि राजमािा
बड्या बेगमेने या खानाला अगदी स्तपष्ट शब्दाि हुकूम हदला की , ‘ हम लढाई
करना चाहिे नही। ‘, ‘ ऐसा बहाना बनाकर तसवाको धोका दे ना।
‘ स्तवराज्यासकट तशवाजीमहाराजाांचा आणि त्याांच्या या सवा साथीदाराांचा ‘ तनमूळ
ा
िडशा ‘ पाडण्याकररिा ही प्रचांड मोहीम खानासारख्या सवााथााने प्रचांड
सेनापिीच्या या नेित्त्ृ वाखाली तनघाली. (इ. स. १६५९ माचा) एवढ्या मोठ्या
प्रमािाि घोडदळ , पायदळ , िोिखाना आणि अपार युर्द्साहहत्य ववजापुराहून
तनघाले. सावाभौम मराठी राष्ट्र उभी करण्याची महाराजाांची कल्पना आणि
महत्त्वाकाांक्षा मुळासकट पार पार तचरडू न टाकण्याकरिा आहदलशाहने माांडलेला
हा डाव होिा.

जास्तिीिजास्ति दक्षिापूवक
ा आणि योजनापूवक
ा खानाने आराखडा आखला।
तशवाजीला डोंगरी हकल्ल्याांच्या या गराड्यािून बाहे र , पूवेकाडील सपाटीच्या या
प्रदे शावर यायला भाग पाडावे असा त्याचा पहहला प्रयत्न होिा. म्हिूनच त्याने
आहदलशाही हद्दीिील दे वदे वस्तथानाांि धुमाकूळ घालण्यास सुरुवाि केली. िेथे
त्याला कोि अडवविार ? त्याच्या या स्तवि:च्या या सैन्यािही आमचीच मािसे
मोठ्या सांख्येने होिी. जिू त्याांच्या याच अध्यक्षिेखाली खान या दे वस्तथानाांचे
तधांडवडे काढि होिा. याि त्याचा हे िू एकच होिा. तशवाजीराजाांना तचडवविे.
त्याांच्या या धातमका भावना कमालीच्या या दख
ु वविे. हे केले की , राजा तचडे ल.
भावनावववश होईल आणि आपल्या ववरुर्द् िो चाल करून येईल , मोकळ्या
मैदानी मुलख
ु ाि!

यािच तशवाजीराजाांच्या या राजकीय वववेकाला आणि लष्करी मुत्सद्दे तगरीला

आव्हान होिे। खबरा तमळि होत्या. यावेळी महाराज कुडाळहून राजगडास
आले. खान म्हिजे मूतिमांि मृत्यूदि
ू च. राजगडावर साक्षाि यमाचे दि
ू

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तघरट्या घालीि होिे. राजाांची अतिशय लाडकी रािी सईबाई क्षयाने अत्यवस्तथ
होिी. खानाच्या या बािम्याांनी स्तवराज्य अस्तवस्तथ होिे.

अन ् मग तशवाजीराजाांची मन:णस्तथिी कशी असेल ? स्तवराज्याचां ि म्हिजे

अणग्नहदव्यच कठीि! कठीि नाही , िे ि कसलां
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा १६ हे ा रत्र् दधी ी े, हे ा रत्र् मावळ ां े

महाराष्ट्राच्या या हहां दवी स्तवराज्यावर प्रािाांतिक सांकट येि असलेले पाहून

भारिािील कोिकोि राजाांच्या या मदिीकरिा येिार होिे ? राजपूि ? जाट ?
बुांदेले ? गढवाल ? डोग्रा ? शीख ? कोिीही नाही। जे काही करायचां होिां िे
राजाांना आपल्या साध्यासुध्या गरीब मावळ्याांच्या या णजवावरच करायचां होिां.
साधी सहानुभि
ू ीसुर्द्ा तमळण्याची वानवा होिी. पि राजाांचा पूिा ववश्वास होिा
या आपल्या भावाांवर आणि भवानीवर।

दरमजल खान िौजेतनशी पुढे सरकि होिा. महाराजाांना धातमका भावनेने

तचडववण्याचा आणि सह्यादीिून मोकळ्या मैदानावर काढण्याचा डाव पूिप
ा िे
िसला. वासरू जसां गाईपासून दरू जाि नाही. िसांच महाराजाांचां प्रेम
सह्यादीच्या या गडकोट दऱयाखोऱयाांवर होिां. िे त्याला वबलगून होिे.

याचवेळी हदल्लीि बादशाह बनलेला औरां गजेब काय ववचार करीि होिा ? हा
दख्खनचा आखाडा त्याला हदसि होिा. िो तशवाजीराजाांवरही भयांकर तचडलेला
होिा आणि अिझलखानाशीही म्हिजेच ववजापूरच्या या आहदलशाहीशीही त्याचां
शत्रूत्त्वच होिां. त्याने साधा सरळ ववचार केला की , आपले हे दोन्हीही शत्रूच
आहे ि. आहदलशाह आणि सीवा. हे दोघेही आपसाांि झुांझिार आहे ि. यािील
जो कोिी तशल्लक उरे ल त्याच्या याववरुर्द् नांिर आपि पाहू काय करायचां िे!
बहुिेक उरिार अिझलखान. तशवाजी सांपिार. हरगीज सांपिार!

गोव्याचे पोिुग
ा ीजही अतलप्तच राहहले. जांणजऱयाच्या या तसद्दीची हौस मराठी राज्य
कोकिािून मुरगाळू न काढण्याचीच होिी. पि यावेळी महाराजाांच्या या ववरुर्द् िार

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मोठी गडबड करण्याची कुवि त्याच्या याि नव्हिी. जी गडबड थोडीिार तसद्दीने
केली िी महाराजाांच्या या मराठी सरदाराांनी उधळू न लावली. तसद्दी गप्प बसला.

आिा सरळसरळ डाव होिा अिझलखान ववरुर्द् तशवाजीराजे. तशवाजी

डोंगरािून बाहे र पडि नाही हे खानाला हदसून आले िरी िो प्रयत्न करीि
होिा. वाईि आल्या आल्या (इ. स. १६५९ मे) त्याने स्तवराज्याच्या या पूवा कडे वर
असलेली चार ठािी साि हजार िौज पाठवून एकदम णजांकली. ठािी अगदीच
लष्करी बाबिीि लहानशी होिी. तशरवळ , सासवड , सुपे आणि पुिे.

या झडपेचा मराठी रयिेवर नक्कीच दहशिी पररिाम होईल. लोक

घाबरिील , आपल्याकडे येऊन सामील होिील अशी त्याची अपेक्षा होिी. या
दहशिीच्या या जोडीला लोकाांना धनदौलिीचे आतमर् दाखववले िर ही खेडवळ
मावळी मािसां नक्कीच आपल्या पायाशी येिील अशी खानाला खात्री वाटली.
त्याने मावळच्या या दे शमुख सरदाराांना आहदलशाहीच्या या तशक्कामोिाबीची िमााने
पाठववली. त्या िमाानाि शाहने या सरदाराांना िमाावले होिे की , ‘ तशवाजीची
बाजू सोडा आणि नामजाद सरदार अिझलखान याांस सामील व्हा. जर
सामील झालाांि िर िुमचां कोटकल्याि करू. पि जर तशवाजीच्या याच बाजूला
राहून बादशाहीववरुर्द् वागलाांि िर िुमचा साि िडशा उडवू. याद राखा!
आम्ही तशवाजाचा मुळासकट िडशा पाडिार आहोि ‘!

हे असलां भयांकर जरबेचां पि िेवढां च गोड आतमर्ाचां िमाान महाराजाांच्या या सवा

मावळी सरदाराांना खानानां पाठववले. पहहलांच िमाान वाईपासून अवघ्या पाच
कोसावर असलेल्या कान्होजी नाईक जेधे याांना तमळालां. कान्होजी नाईक िे
िमाान घेऊनच राजगडावर तशवाजीमहाराजाांकडे आले. आपल्या पाचही िरुि
पुत्राांसह आले आणि त्याांनी महाराजाांना आभाळाएवढ्या ववश्वासानां साांतगिले

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

की , ‘ आपि अणजबाि तचांिा करू नका. मावळच्या या सवा सरदाराांच्या यातनशी मी
िुमच्या या पायाशी आहे . मी माझ्या घरादाराव पािी सोडिो। ‘

केवडा प्रचांड ववश्वास हा! आणि कान्होजीांनी मावळच्या या सवा दे शमुखाांना साांगािी
घेऊन महाराजाांकडे च धाव घेिली. िक्त उिवळीकर खांडोजी दे शमुख हा एकमेव
सरदार आधीच अिझलखानाला जाऊन तमळाला होिा. बाकीचे सवा णजवलग
स्तवराज्याच्या या झेंड्याखाली!

खानाला वाटलां होिां की , लाचार तभत्रया तभकाऱयासारखे हे मावळे माझ्या

छाविीि सेवा करायला येिील. त्याची पूिा तनराशा झाली. िरीही त्याने एक
गांमि केली. या तशवशाही सरदाराांच्या या घराि नव्या वपढीिील पोरां होिी.
कुिाचा मुलगा , कुिाचा पुिण्या , कुिाचा भाऊ इत्यादी या िरुि पोराांच्या या
नावानां. खानानां नवी अशीच आतमर्ाची िमाानां पाठववली. पि एकही पोरगा
खानाला जाऊन तमळाला नाही. सारां स्तवराज्यच महाराजाांच्या या पाठीशी खडां
झालां.

महाराजाांनी हे तनमााि केलां. आजच्या या भार्ेि त्याला म्हििाि राष्ट्रीय चाररत्रय.

राष्ट्रीय तनिा. हे जर आपल्यापाशी असेल िर आपि शत्रूचे पॅटन रिगाडे ही
उलथून पाडू शकिो. कान्होजीांसारखे परमवीर अब्दल
ु हमीद आमच्या याि िळपू
शकिाि. आमच्या या आकाांक्षाांचे झेंडे गगनाि चढू शकिा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १७ महाराजां े राजकारण म्हणजे बुक्तिबळा ा डाव.

तशवाजी महाराजाांनी िीनशे वर्ाांपूवी आम्हाला केवढां मोलाचां लेिां हदलां! राष्ट्रीय
चाररत्रय। नॅशनल करे क्टर। हे असेल िर यशकीिीचे गगनच काय पि
सूयम
ा ड
ां ळ गाठिा येईल. शून्यािून स्तवराज्य तनमााि करिाऱया छत्रपिीांनी
औरां गजेबासारख्या कदा नकाळ वैऱयालाही दाखवून हदलां की , हा तशवाजीराजा
मरि पावला िरीही इथां हजारो तशवाजीराजेच उभे असिील िे न वाकिा ,
लाचारीने न झुकिा , भगीरथ कष्टाांनीही न थकिा महाराष्ट्र स्तवराज्यासाठी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अखांड पांचवीस- पांचवीस वर्ा झुांजि राहिील. िे सारे तशवाजी वाकिारही
नाहीि , अन ् मोडिारही नाहीि. त्याांच्या या त्यागानां हदल्लीचां िख्ि दभ
ु ग
ां ेल.

हे च तशवराष्ट्रीय अन ् महाराष्ट्रधमीया आमचां किृत्त्ा व आणि आमची आकाांक्षा ,

पुढच्या या इतिहासाि साक्षाि , प्रत्ययास आली नाही का ? आलीच! हे लेिां
आम्ही कधीही गांजू दे िा कामा नये. हे लेिां आम्ही कधीही हरवून बसिा
कामा नये. माझ्या कुमार नािवांडाांनो , मी हे महाराष्ट्र टाइम्समध्ये
‘ आकाांक्षाांपुढति णजथे गगन ठें गिे ‘ हे सदर माांडिोय , िे केवळ केवळ या
एकमेव हे िूनेच. छत्रपिी तशवाजीमहाराजाांचे असांख्य , उदात्त , उत्कट आणि
उत्तुग
ां सद्गि
ु जर आम्ही सिि हृदयाि जागे ठे वले िरच या चररत्राचा उपयोग.
नुसिेच पुिळे अन ् नुसत्याच पूजा व्यथा आहे ि. तनजीवा आहे ि.

अिझलखानच्या यास्तवारीमुळे महाराजाांचे शिपैलू नेित्त्ृ व आणि त्याांच्या या

तशलेदाराांचे शिपैलू किृत्त्ा व आपल्याला या एकाच मोहहमेि प्रत्ययास येिेय. या
मोहहमेि महाराजाांनी राजधानी राजगड युर्द्ासाठी न तनवडिा त्याांनी
प्रिापगडसारखा गड तनवडला. प्रिापगड म्हिजे जिू ववधात्यानेच रचून
ठे वलेला सह्यादीिील अत्यांि वबकट चक्रव्यूहच. महाराजाांचा सह्यादीच्या या
नैसतगका रचनेचा , म्हिजेच भूगोलाचा अभ्यास हकिी सूक्ष्म आणि अचूक
होिा हे लक्षाि येिे. अथााि केवळ जावळी प्रिापगडच काय , पि अवघ्या
कोकि , सह्यादी , समुद , मावळपट्टा हकांबहुना अवघा महाराष्ट्रच त्याांनी
सूक्ष्मिेने हे रला होिा. येथील नद्या , तनवबड अरण्ये , दऱयाखोरी , पणिम
समुद , पठारे आणि अशा अवघ्या मराठी मुलख
ु ािील मािसांही त्याांनी अचूक
हे रली होिी. त्याांच्या या सैन्याि कोकिािील जवान होिे अन ् त्या दरू वरच्या या
चांदपुरी गोंडवनािील गोडां ही होिे. सारे च होिे उघड्या शरीराचे , तनधड्या
छािीचे , अन ् कडव्या इमानाचे।

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अिझलखान प्रयत्न करीि होिा अशा या तनवबड चक्रव्यूहािून महाराजाांना
मोकळ्या मैदानावर हुसकून आिण्याचा. त्याचे याबाबिीिील सवा डाव वाया
गेले.

महाराजाांच्या या मनाि या मोहहमेचा िपशीलवार आरखडा आखला जाि होिा.

प्रत्येक पाऊल अतिशय सावधपिानां महाराज टाकीि होिे. ववजापुराहून
तनघाल्यापासून वाईि येऊन पोहोचेपयांि खानाने अनेक पेचदार डाव टाकले.
भावनेला हडवचले. चार ठािी काबीज केली पि महाराजाांनी या काळाि कुठे ही
प्रतिहल्ले केले नाहीि. ठािी जाईपयांि िी राखण्याची तशकस्ति केली. पि
गेल्यानांिर िी परि घेण्यासाठी अणजबाि प्रतिहल्ले केले नाहीि. उलट ठािी
गेल्यावर महाराजाांनी सरसेनापिी नेिाजी पालकराांना त्याांनी साांतगिले , ‘ ही
गेलेली ठािी परि घेण्याचा आत्ता अणजबाि प्रयत्न करू नका.

‘ या काळाि महाराजाांच्या या सैन्यानां खानाच्या याववरुर्द् कुठे ही लहानसाही हल्ला

केला नाही. खानाला या काळाि महाराजाांनी कधीही पत्र वा राजकारिी बोलिी
करण्यासाठी प्रत्यक्ष हकांवा अप्रत्यक्ष दि
ू पाठववला नाही. अगदी गप्प राहहले.
झडप घालण्यापूवीर ् तचत्ता जसा दबून बसिो , डरकाळ्या िोडि नाही , िसे
यामुळे खान बुचकळ्यािच पडला होिा. या तशवाजीच्या या मनाांि आहे िरी काय
याचा त्याला थाांगपत्ताही लागि नव्हिा. पावसाळ्याचे चार महहने उलटल्यावर
प्रथम खानानेच आपला वकील कृ ष्िाजी भास्तकर कुलकिीर ् याांस वाईहून
महाबळे श्वराच्या या पवािाच्या या पतलकडे दरीि असलेल्या प्रिापगडावर पाठववले.
महाराजाांना डोंगरािून बाहे र काढण्याचा खानाचा हा शेवटचा प्रयत्न. त्याने
वकीलाबरोबर पत्रही हदले होिे. खानाची अशी दरडाविी होिी अन ् वकीलाची

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गोडगोड बोलिी होिी की , ‘ प्रिापगडाहून आम्हाांस वाईि भेटण्यासाठी
हुजुरदाखल व्हा ,’ म्हिजे आमच्या या पांजाि या! आमच्या या घशाि येऊन पडा.

हे ही खानाची गोडगोड अजाविी अन ् कठोर दरडाविी महाराजाांनी अतिशय

कुशलिेने अन ् खानालाच प्रिागडाच्या या खाली येिे भाग पाडले अगदी नम्रिेने.
शरिागिीच्या या भार्ेि.

या काळाि स्तवराज्याच्या या हे राांनी आपली कामतगरी अतिशय उत्कृ ष्ट कौशल्यानी

आणि ित्परिेने केली. याचवेळी राजापूरच्या या बांदराि , कोकिाि
आहदलशाहीची िीन लष्करी गलबिे येऊन थाांबली होिी. जर युर्द् भडकले
आणि कोकिाि पसरले िर अिझलखानाला या गलबिािील युर्द्साहहत्याचा
उपयोग व्हावा हा आहदलशाही हे िू होिा. गलबिे सुसज्ज होिी. पि त्याांवरील
शाही मािसे पूिा गािील होिी. इिकेच नव्हे िर खानाची छाविी , पुिे ,
सािारा , कोल्हापूर आणि साांगली या भागािील आहदलशाही ठािी आणि
प्रत्यक्ष खानही वाढत्या प्रमािाि गािीलच बनि होिा. ही हकमया
महाराजाांच्या या वकीलाची , हे राांची आणि प्रत्यक्ष महाराजाांच्या या बोलण्याची.

या साऱयाचा पररिाम ? पराभव कुिाचा ?

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १८ सश्रि, पण सावधा सावे!

स्तवि: पूिा सावध राहून शत्रूला गािील बनवायचां आणि त्याच्या या

गािीलपिाचा पुरेपरू िायदा उठवायचा हा तशवाजीराजाांचा डाव। हाच त्याांच्या या
बुर्द्ीबळाचा डाव. आपल्या वकीलाच्या या मािाि महाराज खानाला आपल्या
चक्रव्यूहाि गांुुिववि चालले होिे. खानाने प्रिापगडच्या या पायथ्याशी यायचां
मान्य केलां.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

खरां म्हिजे इथां जावळीच्या या जांगलाि गडाच्या या वाटे वर खान यायला कबूल
झाला ही खानाची चूकच नाही का ? नाही। खानाला येिां भागच होिां.
नाहीिरी िो दस
ु रां काय करू शकि होिा ? त्याला तशवाजीराजा आपल्या
मगरतमठीि हवा होिा. त्याकरीिा अखेर त्याला प्रिापगडावर हल्ला
करण्याकरिा िरी यावच लागलां असिां. त्याने सरळ ववचार केला की ,
तशवाजी आपल्या भेटीसाठी गडावरून खाली यायला ियार होिोय. म्हिजेच
आपि गडापयांि युर्द् न करिाच , ववना अडथळा जाऊन पोहोचू शकिोय िेही
आपल्या िौजेसह. म्हिून खानाने ही िार मोठी अनुकूल गोष्ट घडिार आहे हे
लक्षाि घेऊन प्रिापगडाखाली यायचां ठरववलां.

याि त्याची काहीच चूक नाही। िो चुकला स्तवि:च्या याच गािीलपिामुळे.

राजकारि , दारुगोळ्याचां कोठार आणि िपोसाधना याांि हकांतचिही गािील
राहून चालि नाही. िपोभांग करायला केव्हा एखादी अप्सरा येईल याचा नेम
नसिो. दारुगोळ्याचां कोठार उडवायला कुठू न हठिगी येईल याचाही नेम नसिो
अन ् राजकारिाि एखादा चािक्य , कृ ष्ि हकांवा तशवाजीराजा केव्हा
समोरच्या याला उलथांपालथां करून टाकील याचाही नेम नसिो. खान याबाबिीि
अत्यांि बेसावध राहीला. िेही स्तवि:च्या या मनाि तशवाजीराजाचा ववश्वासघािाने
जीव घेण्याची इच्या छा धरून.

खान वाईवरून महाबळे श्वराकडे तनघाला। राजाांना णजवांि हकांवा ठार मारून
कब्जाि घ्यायचां अन ् ववजापुरला न्यायचां हे त्यानां अगदी तनणिि ठरववलां
होिां.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

या प्रिापगड कालखांडाि महाराजाांना अनेक मानतसक यािनाांना िोंड द्यावे
लागले होिे। िे प्रिापगडावर राजकारिाि व्यग्र असिानाच तिकडे राजगडावर
त्याांच्या या रािीसाहे ब सईबाई या मृत्यू पावल्या. (हद. ५ सप्टें बर १६५९ ) हे
द:ु ख सामान्य होिां का ? त्याांचा पुत्र सांभाजीराजा हा अवघा दोन वर्ााचा
होिा. णजजाऊ साहे बाांना तचांिा आगीसारखी भाजून काढीि होिी. आईची तचांिा
ही महाराजाांना केवढी असहनीय होि होिी. आईवर कमालीचां प्रेम करिारा हा
पुत्र होिा.

एक गोष्ट सवााि तचांिेची होिी , िी महाराजाांच्या यावर अपरां पार पेम करिाऱया
मावळ्याांच्या या मनणस्तथिीची। हे मावळे महाराजाांवर रामायिािल्या हनुमि
ां ासारखे
अन ् वानरदळासारखे प्रेम करीि होिे. त्याांचा महाराजाांना प्रथमपासूनच आग्रह
होिा की , ‘ महाराज , खानाला जािीने भेटू नका , धोका आहे . िो घाि
करील या डोंगरदऱयाि खानाशी आम्ही झुांजिो. वर्ानवर्ा ही झुांजिो. पि
िुम्ही त्या आगीि तशरू नका.

‘ मावळ्याांचे आणि सरदाराांचे हे प्रेम अलौकीक होिे। पि महाराजाांचा डाव

त्यामुळे अडखळि होिा. शत्रूच्या या जास्तिीिजास्ति िौजेचा आपल्या कमीिकमी
िौजेतनशी , कमीिकमी वेळेि पूिा पराभव करण्याचा डाव महाराजाांनी आखला
होिा. यावर हे सवांगडी म्हिि होिे , ‘ हे जमतलयास ठीक. पि न
जमतलयास कैसे होईल ?

‘ महाराजाांचा जबरदस्ति आत्मववश्वास आणि मावळ्याांचे जबरदस्ति प्रेम याांचा

हा सांघर्ाच होिा।

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि महाराजाांनी एका मध्यरात्री अधावट झोपेिून खडबडू न उठू न आपल्या या
सरदाराांना आपलां स्तवप्नच साांतगिलां। महाराजाांचे शब्द असे , ” श्री भवानी
आमच्या या स्तवप्नाि आली. श्री आम्हाांस बोलली की , ‘ लेकरा , त्याने
(खानाने) माझा अपमान केला. त्वा काम काळजीने करावे. िुजला यश
लाभेल. मीिर िुझी िलवारच होऊन राहहली आहे . ‘ श्री आम्हाांस प्रसन्न
झाली.

” अन ् मग अवघ्याांना पटलेचकी आिा यश तमळिार। महाराजाांनी जनिेच्या या

श्रर्द्े चा केलेला हा अचूक उपयोग. श्रर्द्ा हे सामाथ्य आहे . अांधश्रर्द्ा हे दौबाल्य
आहे . महाराजाांनी आपल्या आयुष्याि कधीही अांधश्रर्द्ा ठे वली नाही. पि योग्य
श्रर्द्े चा आत्मबळ वाढववण्यासाठी असा उपयोग केला.

महाराजाांनी खरोखरच आपल्या िलवारीचे नाव ‘ भवानी ‘ असे ठे वले.

खरां च महाराजाांना स्तवप्नाि भवानीदे वी हदसली की ? िी बोलली का ? श्रीचां

जािे! पि स्तवराज्यावर आलेलां भयांकर सांकट या श्रीवरच्या या सश्रर्द्े नेच उधळलां
गेल।ां राज्य वाचलां , राजा वाचला. ध्वज वाचला हे मात्र सत्य. ज्याने त्याने
आपल्या बुर्द्ीने आणि भावनेने तनवाडा करावा.

मात्र महाराजाांचे आणि सरदाराांचे सवा काम अत्यांि सावधपिे , तशस्तिबर्द्

आणि योजनाबर्द् चालूच होिे. खान महाबळे श्वरपयांि येऊन दाखल झाला
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १९ आकांक्ां ा पंख क्तवजे े.

अिझलखानाशी कसा प्रसांग घडिार आहे , याची कल्पना कुिालाच करिा

येि नव्हिी। पि जो काही ‘ प्रसांग ‘ होिार आहे त्याि काहीही घडो ;
ववजय , पराजय वा मृत्यू , िरीही कोिीही हािी घेिलेलां स्तवराज्याचां काम
थाांबवू नये , हाच महाराजाांचा आपल्या णजवलगाांना कळकळीचा आदे श होिा।
त्याप्रमािे ‘ प्रसांगा ‘ नांिरच्या या साऱया योजना महाराजाांनी आधीच तनणिि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

केलेल्या होत्या. महाराजाांचेच शब्द आहे ि , ‘ आम्हाांस काही दगािटका झाला
िरी नेिाजी पालकराांचे हािाखाली िुम्ही सवा झुांजि राहा.

‘ गीिेि श्रीकृ ष्िाने अजुन

ा ाला असांच साांतगिलां आहे नाही ? कमाण्ये
वातधकारस्तिे!

हद. १० नोव्हें बर १६५९ , गुरुवार या हदवशी िो ‘ प्रसांग ‘ घडिार होिा।

नेमका कसा ? िे ववधात्यालाच माहीि. पि स्तवराज्याचा राजा आणि प्रत्येक
सैतनक ठरल्याप्रमािे आपापल्या जबाबदारीि गका होिा. या हदवशी पहाटे पयांि
सवा सरदार आणि मावळे आपापल्या ठरलेल्या मोचाावरिी टपून बसले होिे.

महाराजाांनी यथासाांग श्रीांची पूजा केली। कुलोपाध्याय प्रभाकर भट्ट राजोपाध्ये

याांनी पूजामांत्र म्हटले. महाराजाांनी पूजा केली ? होय. पि सांपूिा योजना
दक्षिापूवक
ा आखूनरे खन
ू तसर्द् केल्यानांिर िे पूजेस बसले होिे. एखादा
ववद्याथीर ् पूिा अभ्यास केल्यानांिर वडीलधाऱयाांचा नमस्तकारपूवक
ा आशीवााद
घेिो िसे. म्हिजेच महाराज िपियाा करिारे होिे. नवस करिारे नव्हिे.
नवस करिारे लोक दे वाशी ‘ कॉन्रॅ क्ट ‘ करिाि. ‘ माझां अमुक काम होऊ
दे , म्हिजे दे वा मी िुझ्याकरिा िमुक करीन.

‘ अन ् अजूनपयांि िरी तशवाजी महाराजाांबद्दलच्या या ऐतिहातसक ववश्वसनीय

कागदपत्राांि कोित्याही कामाकरिा हकांवा हे िूकरिा महाराजाांनी कोित्याही
दे वदे विेला नवस केल्याची एकही नोंद सापडलेली नाही. िे नवसबाज नव्हिे.

दप
ु ार झाली. महाराज खानाच्या या भेटीसाठी तनघाले. णजवा महाला , सकपाळ ,
सांभाजी कावजी कोंढाळकर , सांभाजी करवर , तसर्द्ी इब्राहीम , येसाजी कांक

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वगैरे दहा णजवलग , महाराजाांचे साांगािी होिे. िेच ठरले होिे. िेच येिार
होिे. पि बालेहकल्ल्यावरून उिरिाना गडाच्या या खालच्या या पररसराि जे मावळी
सैन्य ठे वले होिे , त्याांनी महाराजाांना बालेहकल्ल्याच्या या पायऱया उिरून येिाना
पाहहलेच. या मावळ्याांचा हकल्लेदार होिा गोरखोजी काकडे . हे सारे च मावळे
महाराजाांना पाहून भारावले आणि त्याांना गराडा घालून म्हिू लागले ,
‘ महाराज , तिथे (खानाचे भेटीचे जागी) धोका आहे . आम्हाला िुमच्या या
साांगािी घ्या.

‘ ठरलेल्या योजना जशाच्या या िशाच पार पाडल्या पाहहजेि हा महाराजाांचा

कटाक्ष होिा. कोवळ्या मायेच्या या पोटी डाव वबघडिां योग्य नव्हिां. महाराज
िरीही न रागाविा त्याांना मायेने म्हिाले , ‘ दादाांनो , जे ठरले िेच येिील.

‘ आणि महाराज ठरल्याप्रमािेच भेटीच्या या जागी शातमयान्यापाशी आले.

सवाबाबिीि महाराज अतिशय सावध होिे , दक्ष होिे.

शातमयान्याच्या या दाराशी महाराज पोहोचले. खानाने िांबूच्या या बाहे र न येिाच

आिच महाराजाांना म्हटले , ‘ िू अपनी हहम्मि बहादरु ीकी शेखी बधारिा है !
बेआदब से बुरी राहपर क्यूां चलिा हैं ? मेरा मािहि बन जा! अपनी सारी
शेखी छोडकर इस अिझलखानको गले लगाओ! ‘ आणि खानाने महाराजाांना
तमठी मारली. अन ् क्षिािच त्याने महाराजाांचे मस्तिक आपल्या डाव्या बगलेि
जोराि डाव्या हािाने करकचले. अन ् आपली कट्यार काढू न महाराजाांच्या या
कुशीवर िडाखून घाव घािला. िो घाव नुसिाच खरखरला. कारीगार झाला
नाही. कारि महाराजाांच्या या अांगाि पोलादी तचलखि होिे. त्याच्या या हे लक्षाि
आले असावे. कारि त्याने लगेच दस
ु रा घाव घालण्याकरिा कट्यार उगारली
अन ् िो घाव घालिार , एवढ्याि महाराजाांनी आपल्या डाव्या बाहीिील वबचवा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

खानाच्या या पोटाि खुपसला. हकांकाळी िुटली. दग्याने महाराजाांचा घाि
करावयास आलेला खान स्तवि:च गारद झाला.

जर महाराज प्रत्येक तनतमर्ाला सावध राहहले नसिे , िर िेच गारद झाले

असिे. हा साराच प्रसांग आिा जगाला िपशीलवार माहीि आहे . या
शातमयान्यािील िी भेट म्हिजे या प्रिापगड प्रकरिाचा सूयवा बांबाप्रमािे
केंदवबांद ू आहे . पि सूयवा बांबाचे िे हकरि जसे दरू वर पसरलेले असिाि , िसे
या प्रकरिािील महाराजाांच्या या अलौहकक नेित्त्ृ वाचे हकरि दरू वर पसरलेले होिे.
त्याचा अभ्यास युवकाांनी बारकाईने केला पाहहजे. महाराज गडावरून खानाच्या या
भेटीसाठी उिरले िेव्हा , दे वाला नमस्तकार करून आणि िीथा घेऊन तनघाले.
त्याचवेळी वडीलधाऱया , स्तवराज्यसेवकाांचा अतिशय आस्तथापूवक
ा सल्ला आणि
तनरोप घेऊन िे तनघाले. कुलोपाध्यायाला त्याांनी आदरपूवक
ा वांदन केले.

पि िांबूिील प्रत्यक्ष भेटीच्या या त्या प्रसांगानांिर काही क्षिाि खानाबरोबर

आलेल्या त्याच्या या वहकलाने , म्हिजेच कृ ष्िाजी भास्तकर कुलकिीर ् याने
खानाची िलवार उचलली आणि महाराजाांच्या यावर िो घाव घालण्यासाठी धावला.
महाराज तनतमर्भरही बेसावध नव्हिे. त्याांनी क्षिाि त्या वहकलाचा घाव
अडववला. महाराजाांनी त्याला चाांगल्या शब्दाांि कळकळीने बोलून घाव
घालण्यापासून परावृत्त करण्याचा प्रयत्न केला. खूप साांतगिले. िरीही त्याने
महाराजाांवर िीनवेळा लागोपाठ घाव घािले. िे त्याांनी अडववले , उडवले.
इिके साांगूनही कृ ष्िाजी भास्तकर कुलकिीर ् वकील ऐकि नाही , असां
पाहहल्यावर महाराजाांच्या या भवानीचा सपकन िटकारा हिरला. अन ् कुलकिीर ्
वकील ठार झाला. पाहहलांि ? गडावरून तनघिाना महाराजाांनी कुलोपाध्याय
प्रभाकरभट्ट राजोपाध्ये याांना सादर नमस्तकार केला होिा. कुलोपाध्यायाांचा िो
आशीवााद राजाला होिा , स्तवराज्याला होिा. महाराजाांचां मन आणि मस्तिक

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नम्रिेनां वांदन करीि होिां. पि भेटीच्या या जागी राजाांवर म्हिजेच स्तवराज्यावर
घाव घालिाऱया कृ ष्िाजी भास्तकराला िे ठार करीि होिे.

खानाच्या या बाजूने आलेल्या सरदाराांि महाराजाांचे एक चुलिे , भोसले होिे.

म्हिजे महाराजाांचे िे काकाच. हकल्ल्याच्या या पायथ्याशी झालेल्या युर्द्ाि िे
ठार झाले. महाराजाांचा हुकूमच होिा मावळ्याांना की , ‘ जे झुांजिील त्याांना
मारावे. जे शरि येिील त्याांस मारो नये. ‘ भोसले काका त्याि ठार झाले.
पाहहलांि ? महाराज आपल्या स्तवि:च्या या वहकलाला म्हिजेच पांिाजी गोपीनाथ
बोकील याांना आदराने ‘ काका ‘ म्हिि असि. त्याांना प्रेमाने आपल्या
कुटु ां बािीलच मानीि असि. या प्रिापगड प्रकरिाि महाराजाांनी नांिर पांिाजी
काकाांचा भरघोस सादर सप्रेम गौरव केला.

महाराज आपल्या रक्ताच्या या काकाला ठार मारीि होिे अन ् मानलेल्या काकाांचा

आदर करीि होिे. खानाच्या या वहकलाला ठार मारीि होिे अन ् आपल्या
कुलोपाध्यायाला नमस्तकार करीि होिे. महाराजाांचा हाच स्तवराज्यधमा होिा.
यालाच म्हििाि महाराष्ट्रधमा. ‘ ववांचू दे व्हाऱयासी आला , दे वपूजा , नावडे
त्याला। िेथे पैजाऱयाचे काम , अधमासी व्हावे अधम।। ‘ हाच महाराजाांचा
धमा होिा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला २० आता थांबा ला आणण थबका ला सवड ाही.

‘हम लढाई करना चाहिे नहीां, ऐसा बहाना बनाकर सीवाको धोका दे ना ‘ या
आहदलशाहच्या या हुकूमाप्रमािेच अिझलखानाने महाराजाांना ठार मारण्याचा
घािकी डाव केला। पि हा डाव त्याच्या यावरच उलटला. महाराज अत्यांि सावध
होिे. अिझलखानच महाराजाांच्या या हािून भयांकर जखमी झाला. सांभाजी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कावजी कोंढाळकर या मावळी तशलेदाराने खानाचा तशरच्या छे द केला. महाराजाांना
सांपवावयास आलेला खान स्तवि:च सांपला.

त्यास त्याचा अहां कार आणि गािीलपिा सवास्तवी कारिीभूि होिा। खान
आपल्याला तनणिि दगा करिार आहे , मारिार आहे . याच्या या अगदी
ववश्वसनीय बािम्या प्रारां भापासूनच महाराजाांना समजलेल्या होत्या. त्यामुळे िे
अत्यांि सावध होिे. त्यािून पुराव्यातनशी हे ही सत्य आहे की , खानानेच
महाराजाांवर पहहला घाव घािला. अशा पररणस्तथिीि महाराजाांनी जर बेसावध ,
भोळसट आणि आमच्या या नेहमीच्या याच भारिीय स्तवभावाप्रमािे वेंधळे पिा ठे वला
असिा िर ? िर महाराज मारले गेले असिे. जगानेच ‘ हा सारा
बावळटपिाचा पररिाम ‘ म्हिून महाराजाांनाच दोर् हदला असिा. असली
भारिीय वेंधळी उदाहरिे इतिहासाि काय कमी आहे ि ?

महाराजाांच्या या ववचारसरिीवर आणि कृ िीवर महाभारिाचा , चािक्यनीिीचा

आणि योगेश्वर कृ ष्िनीिीचा िार मोठा पररिाम हदसून येिो। त्याांच्या या दोन
अन्य राजकीय घडामोडीांिून हे च हदसून येिे.

खानाच्या या िौजेची मावळ्याांनी दािादाि उडवली। पि हत्यार टाकून शरि

आलेल्या शत्रू सैतनकाांना त्याांनी ठार केले नाही. कोिाचीही ववटां बना केली
नाही. हाल केले नाहीि. नांिर सवाांना सोडू नच हदले. ही आमची सांस्तकृ िीच
होिी. महाराजाांना खानाचे प्रचांड युर्द्साहहत्य , खणजना , हत्ती , घोडे वगैरे
घरपोच तमळावे , िसे तमळाले.

मोहीम ित्ते करून रात्री महाराज सैन्यातनशी पुढच्या या मोहहमेला तनघाले। ११

नोव्हें बर १६५९च्या या पहाटे , म्हिजेच खानाच्या या दारुि पराभवानांुांिर १५

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िासाांच्या या आि महाराज वाईि येऊन दाखल झाले. िे आईला आणि
कुटु ां वबयाांना भेटायला प्रिापगडावरून राजगडाला गेले नाहीि. ववजयहदन साजरा
करण्यासाठी आणि अन्य जल्लोर् गाजववण्यासाठी क्षिभरही न थाांबिा पुढील
प्रचांड ववजय तमळववण्यासाठी िे आहदलशाही मुलख
ु ावर आणि हकल्ल्याांवर
िुटून पडले.

आम्ही उत्सवबाजाांनी आज हे लक्षाि घ्यावे। अवघ्या १५ हदवसाांि (हद. २५

नोव्हें बर १६५९ ) महाराज कोल्हापुराि , नेिाजी पालकर ववजापुरास , दौलोजी
कोकिाि राजापुरास आणि इिर चार मावळी सरदार तशरवळ , सासवड , सुपे
आणि पुिे या ठाण्याांवर जाऊन धडकले. तशरवळ , सुपे ही चारही ठािी
मराठ्याांनी खानाच्या या वधाच्या याच हदवशी (हद. १० नोव्हें बर) काबीज केली.
राजापुरास खाडीि असलेल्या आहदलशाही लढाऊ गलबिाांवर दौलोजी नावाच्या या
मराठी सरदाराचा छापा पडला. प्रत्यक्ष महाराजाांनी नाांदतगरी , वसांिगड ,
वधानगड , कराड , सदातशवगड , भूर्िगड इत्यादी शाही हकल्ले काबीज केले.
याच धडाक्याि पन्हाळगडासारखा अणजांक्य गड महाराजाांनी २९ नोव्हें बर रोजी
घेिला. कोल्हापुरची महालक्ष्मी िीनशे वर्ाांच्या या गुलामतगरीनांिर स्तविांत्र झाली.

अिझलखानाच्या या आक्रमिाचा पररिाम काय ? स्तवराज्य बुडालां नाही , वाढलां।

हदरां गाई , आळस , चांगळबाजी अणजबाि न होऊ दे िा हा प्रचांड ववजय
मराठ्याांनी तमळववला होिा. आम्ही उत्सवबाजाांनी हे पुन्हा पुन्हा लक्षाि घेिले
पाहहजे. महाराजाांचे नुसिे जयजयकार आिा पुरे!

नेिाजी पालकराला थेट ववजापुरावर सोडिाना महाराज त्याला आज्ञा दे ि

होिे , ‘ सरनोबि , थेट ववजापुरावर चालून जा। िे काबीज करा. अन ्
आहदलशाह बादशाहलाच िाब्याि घ्या.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘ एवढी अिाट अन ् अचूक झेप घेिारा दस
ु रा एखादा सेनापिी वा राजा
आपल्याला इतिहासाि गेल्या एक हजार वर्ाांि िरी सापडिोय का ?
महाराजाांच्या या या उद्योगाांि केवळ झोंडशाही नव्हिी , क्रौया नव्हिां , िर त्या
पाठीमागे उदात्त , उत्कट आणि उत्तुग
ां स्तवािांत्रयाचे ित्त्वज्ञान होिे। साधुसि
ां
म्हिजे मानविेचे महाउपासक. महाराजाांच्या या या पववत्र व पुण्यकरी कायााला
सवा साधुसि
ां ाांचा आशीवाादच होिा. कोिाही अन ् कोित्याही धमाािील सांिाने
महाराजाांच्या या तनर्ेधाचे पत्रक काढले नाही. त्याांना आशीवाादच हदला.

आहदलशाहसकट राजधानी ववजापूरही िाब्याि घेण्याची महाराजाांची आकाांक्षा

होिी। िसां घडलां असिां , िर महाराष्ट्राि केवढी क्राांिी झाली असिी पि
सपाटीच्या या प्रदे शाि असलेले बळकट िटबांदीचे िार मोठे ववजापूर शहर अवघ्या
चार-पाच हजार स्तवाराांच्या यानीशी काबीज करिे नेिाजीला जमले नाही. सिि
आठ हदवस नेिाजी धडका दे ि होिा. शहराच्या या िटाबुरुजाांवर शाही िोिखाना
होिा. मािूसबळ नेिाजीपाशी अगदीच िुटपूांजे ठरि होिे. अखेर त्याने माघार
घेिली आणि िो महाराजाांना सामील होण्यासाठी पन्हाळगडाकडे तनघून गेला.

महाराजाांचा स्तविांत्र िोिखाना नव्हिा. धावत्या मराठी सैन्याबरोबर िोिखाना

नेल्याचे एकही उदाहरि तशवचररत्राि नाही. कारि िोिाच नाहीि. मराठी
हकल्ल्याांवर िोिा असायच्या या िेवढ्या होत्या. अशा या गरीब मराठी
स्तवराज्याने केवळ मािसाांच्या या आणि घोड्याांच्या या जीवावर हे असे अवघड ववजय
तमळववले. युर्द्साधने कमी पैसा कमी , मािसे कमी , सारे च काही rिोकडे
आणि मुठभर. महत्त्वाकाांक्षा मात्र एवढी अचाट होिी की , त्यापुढे गगन ठें गिे
पडि होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २१ रात्रंहद आम्हा ुिा ा प्रसं !

स्तवराज्याचा ववस्तिार वाई प्रिापगडापासून थेट पन्हाळा ववशाळगडापयांि जाऊन

पोहोचला। शत्रूच्या या हािून घडिाऱया चुकाांचा आणि अभ्यासशून्य कृ िीांचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज नेमका िायदा उठवीि असि. महाराजाांची लष्करी प्रतिभा , म्हिजेच
गतनमी काव्यािील काचकिा ववलक्षि चपळ होिी. हे मराठी कोल्हे कोिचा
डाव टाकिील अन ् केव्हा टाकिील याचा अांदाजही शाही सेनापिीांना येि
नव्हिा.

प्रिापगडच्या या अिझलखान मोहहमेि खानाला तनणिि यश तमळिार आहे

आणि मराठी राज्यच सांपिार आहे असे अांदाज नव्हे खात्रीच साऱयाांना वाटि
होिी। त्याि इां ग्रज आणि पोिुग
ा ीजही होिे. खुद्द ववजापूरच्या या आहदलशाहला िर
ववजयाबद्दल शांकाच उरली नव्हिी. णजवांि हकांवा मेलेला सीवा ववजापुराि केव्हा
दाखल होिो याची िो वाट पाहि होिा. झाले उलटे च. पराभव! तशवाजीची
चढाई थेट पन्हाळ्यापयांि झालेली पाहून ववजापूर थक्क झाले होिे. त्याांनाही
थाांबून चालिार नव्हिे. आहदलशाहने घाईघाईने दस
ु री चढाई पन्हाळ्याच्या या
रोखाने करण्याचा मनसुबा केला आणि रुस्तिुमेजमा उिा छोटा रिदल्
ु लाखान
आणि त्याच्या या हािाखाली िाझलखान याांना मोठ्या िौजेनीशी पन्हाळ्याच्या या
रोखाने पाठववले. ही िौज नेमकी हकिी होिी हे समजि नाही. पि पाच
हजाराांहून नक्कीच अतधक होिी. ही शाही िौज येि आहे याच्या या खबरा
पन्हाळ्यावर महाराजाांना आणि नेिाजी पालकरास समजल्या. ही िौज हद. २८
हडसेंबर १६५९ या हदवशी (म्हिजे अिझल वधाच्या यानांिर अवघ्या ४८
हदवसाांनी) कोल्हापुरानणजक पांचगांगेच्या या पररसराि येऊन पोहोचली. महाराज
आणि नेिाजी हे ही वादळाच्या या वेगाने पन्हाळ्याहून या िौजेवर चालून आले.
आधीच्या या अिझल पराभावाने सारा आत्मववश्वास गमावून बसलेली ही िौज
धीर धरूच शकली नाही. महाराज या िौजेवर िुटून पडले. शाही िौजेि
घबराटच उडाली. पहहल्याांदा पळाला िाझलखान. मग बाकीच्या या िौजेलाही
पळण्याचा धीर आला. या लढाईला कोल्हापूरची लढाई असे म्हििाि. पि
हहला लढाईच म्हििा येईल का ? िारिर झटापट हकांवा चकमक म्हिावे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

लागेल. पूिा पराभूि होऊन (न लढिाच) शाही िौज सुसाट पळाली. महाराज
तिचा पाठलाग करीि होिे. पि त्याांनी पाठलागही थाांबववला अन ् नजीकच्या या
तमरजेच्या या भुईकोट हकल्ल्याला वेढा घािला. हकल्ला खूप मोठा होिा. भोविी
खांदक होिा. पुन्हा इथां प्रश ्ुान ् आलाच. मराठी सैन्याला िोिखाना नव्हिा.
अन्य हत्याराांनी जेवढे झुांजिा येईल िेवढे प्रयत्न सुरू होिे. महाराज स्तवि: उभे
होिे.

इथे एक गोष्ट लक्षाि येिे की , वेढा घालून दीघाकाळ युर्द् करिे मराठी
िौजेला परवडिारे नव्हिे। कधीच परवडले नाही. सांपूिा तशवकाळाि भुईकोट
ठािी काबीज करण्यासाठी महाराजाांनी िक्त दोनदाच वेढे घािले. हा पहहला
तमरजेचा वेढा आणि दस
ु रा इ. १६७७ मध्ये ितमळनाडू मधील वेल्लोरचा वेढा.
पहहला जमला नाही , दस
ु रा म्हिजे वेल्लोरचा जमला. पि िो भुईकोट
णजांकायला १४ महहने लागले. असां नेहमीच परवडिारां नव्हिां. कमी मािूसबळ
आणि कमी साहहत्य याांमळ
ु े सपाटीच्या या प्रदे शािील भुईकोट णजांकिां िार
खचााचां , वेळ खािारां आणि समजा णजांकलांच िरी या भुईकोटाांवर मोठीमोठी
सैन्यां ठे विां अवघड होिां. गररबी! काय करिार ? म्हिून व्यवहार दक्षिेने
महाराजाांनी भौगोतलक ववचार , नव्हे अभ्यास करून स्तवराज्याचा ववस्तिार
सह्यादीच्या या आणि समुदाच्या या आश्रयाने दणक्षिोत्तर केला. िोच यशस्तवी ठरला.
कोकिािील परकीय इां ग्रजी , हिरां गी आणि हबशी शत्रूांना कायमचे उखडू न
काढावे याकररिा त्याांनी प्रयत्नाांची तशकस्ति केली. थोडे िार यशही तमळववले.
पि भरपूर साधनाांच्या या आणि मािूसबळाच्या या कमिरिेमळ
ु े त्याांना यशही कमी
तमळाले. पि प्रयत्न कधीही थाांबववले नाहीि. आमच्या याच मािसाांनी जर
महाराजाांना मदि केली असिी , िर मराठी सत्ता उत्तरे कडे केवळ
िापीपयांििरच काय पि हदल्लीपयांि पोहोचली असिी. महाराजाांना सामील

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

होऊन मदि करण्याकरिा िक्त एकच बुद
ां े ला राजपूि छत्रसाल उभा राहहला.
बाकीसारे तनरतनराळ्या बादशाहाचां इमानेइिबारे गुलामतगरीच करीि राहहले.

एक गोष्ट आत्ताच साांगण्यासारखी आहे । महाराष्ट्राची मुब

ां ई पोिुग
ा ीजाांच्या या
िाब्याि होिी. पोिुग
ा ीज आणि इां णग्लश राजघराण्यािील एक लग्नसांबांधाि
पोिुग
ा ीजाांनी इां ग्लांडच्या या राजाला आमची मुब
ां ई हुांडा म्हिून द्यायचे ठरववले.
करारही झाला. पि प्रत्यक्षाि मुब
ां ईि असलेले पोिुग
ा ीज अतधकारी मांुुबईचा
िाबा इां णग्लशाांना दे ण्यास टाळाटाळ , चालढकल करू लागले. पोिुग
ा ीजाांना खरां
म्हिजे मुब
ां ई सोडायची नव्हिी. (पुढे इ. स. १९६१ मध्ये गोवा िरी कुठां
सोडायची इच्या छा होिी!) त्यानांिर तमळे ल िेवढा भारि तगळायची भूक लागली
होिी. आम्ही मांडळी उदार. कोिाकोिाला आमची भूक लागली आहे , हे
हटपण्यासाठी आम्ही कायमचेच टपून बसलेलो होिो. अजूनही! पोिुग
ा ीज
मुब
ां ईचा िाबा सोडि नव्हिे. यावेळी केवळ व्यापारासाठी ईस्तट इां हडया
कांपनीच्या या नावाने इां ग्रजाांची मांडळी सुरि , कलकत्ता , मदास इत्यादी हठकािी
वखारी घालून बसली होिी. सुरिेला जॉजा ऑणक्सांडेन नावाचा इां ग्रज वखारीचा
प्रमुख होिा.

आिा पाहा हां काय झालां िे! मुब

ां ईिल्या आमच्या याच अनेक पुढाऱयाांनी सुरिेला
इां ग्रजी जॉजाकडे पत्रे पाठववली। हकांबहुना एकदा डे प्युटेशनच नेले की , हे
इां ग्रजाांना , िुम्ही लौकर मुब
ां ईचा िाबा घ्या. आम्ही िुम्हाांस आमच्या याकडू न
शक्य िी मदि करू.

पाहहलांि ? आमच्या या मांडळीांना सुरिेिले इां ग्रज व्यापारी जवळचे वाटिाि.

मायबाप वाटिाि. त्याांना पोिुग
ा ीजाांचे जागी इां ग्रजाांचे राज्य असावे असे वाटिे.
पि शेजारीच कल्याि , तभवांडी , अतलबागपासून कुडाळ , ओरसपयांि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

स्तवराज्य थाटू न बसलेला , अिझलखानासारख्या कदानकाळाचा िन्ना
उडवविारा , घाटावर पन्हाळ्यापयांिच्या या मुलख
ु ाचां स्तवराज्य करिारा आपलाच
तशवाजीराजा हदसि नाही. मुब
ां ई घ्या , मुब
ां ई आपली आहे , आम्ही िुम्हाला
मदि करिो असां कुिी म्हिि नाही. आमची ही जन्मजाि खोड आम्ही
आम्हालाच परके समजिो.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २२ ज रां े क्तवळखे.

तशवाजी राजाांनी अिझलखानाचाच केवळ नव्हे , िर अनेक हठकािी

आहदलशाही सरदाराांचा िडाखून पराभव केल्याच्या या बािम्या हदल्लीस
औरां गजेबाला समजल्या। खरां म्हिजे औरां गजेबानां अिझलखानाच्या या
मोहहमेच्या या काळािच तशवाजीराजाांववरुर्द् आपली िौज पाठवायला हवी होिी.
जर त्याने िशी िौज पाठववली असिी , िर महाराजाांना हे दहु े री आक्रमि
केवढां कठीि गेलां असिां. आहदलशाहने िशी ववनांिी औरां गजेबास केलीही होिी
की , तशवाजी हे दख
ु िां िुमचे आमचे आणि आपल्या धमााचेही आहे . म्हिून
िुम्ही आम्हाांस मदि करा. तनदान याचवेळी िुम्हीही तशवाजीववरुर्द् मोहहम
काढा. पि औरां गजेबाने कोिाच्या यािरी पराभवाची वाट पाहहली. अन ् मग
अिझल-पराभवानांिर त्याने शाहहस्तिेखानाच्या याबरोबर ७८ हजार स्तवाराांची िौज
पाठववली. याि पायदळ आणि िोिखाना वेगळा होिाच. हे प्रचांड दळवादळ
दख्खनवरिी तनघाले. त्याच्या या हदमिीस या लष्कराि ५९ सरदार होिे. त्याि
एक बाईपि होिी. तिचे नाव रायबाघन. या प्रचांड िौजेचा रोजचा खचा केवढा
असेल!

याचवेळी तसद्दी जोहर सलाबिखान या किाबगार सरदाराांस ववजापुराहून

आहदलशाहने पन्हाळ्याकडे रवाना केले। त्याची िौज नेमकी हकिी होिी िे
माहीि नाही. पि अधाा लाख असावी. हदल्लीची मोगली िौज आणि तसद्दीची
ववजापुरी िौज एकाच वेळेला स्तवराज्यावर चाल करून आल्या. म्हिजेच
जवळजवळ दीड िे पाविेदोन लाख सैन्याच्या या आणि भल्यामोठ्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िोिखान्याच्या या ववरुर्द् स्तवराज्याला िोंड दे ण्याची वेळ आली. एवढी िाकद
स्तवराज्यापाशी होिी का ? नव्हिी. पि हहम्मि मात्र या दोन्ही शत्रूांपेक्षा
अचाट होिी. महाराज एकाचवेळी दोन शत्रूांच्या या ववरुर्द् कधीही आघाड्या उघडि
नसि. पि दोन शत्रूच चालून आले िर ? िर हत्याराने आणि बुर्द्ीने िोंड
द्यायचे हा तनिय.

एकूि मराठी सैन्य महाराजाांपाशी हकिी असावे ? नक्की आकडा साांगिा येि
नाही। पि िे अांदाजे िारिार िर २० हजारापयांि असावे. २० हजार! ववरुर्द्
दीड लाख! इथेच स्तवराज्याच्या या धैयााची आणि तनिेची परीक्षा लागिे.
त्यासाठीच राष्ट्रीय चाररत्रय जबरदस्ति असावे लागिे. िे चाररत्रय मराठ्याांच्या याि
तनणििच होिे. या दहु े री आक्रमिाांचा शेवटी तनकाल काय लागला ? दोघाांचाही
पराभव , स्तवराज्याचा ववजय. शत्रूच्या या िोिाांचा , हत्तीांचा , खणजन्याांचा आणि
लाांबलचक पदव्या तमरवविाऱया सेनापिीांचाही पूिा पराभव. या ववलक्षि
तशविांत्राचा आणि मांत्राचा आम्ही आजही ववचार केला पाहहजे. नुसत्या
सांख्याबळाचा काय उपयोग ? िे बळ नव्हे च. िी केवळ गदीर.् पि गुिवत्तेनी
श्रीमांि असलेल्या मूठभर तनिावांिाांची िौज हािाशी असेल , िर गेंड्याांच्या या
आणि रानडु कराांच्या या झुांडीही हुलकावण्या दे ऊन खड्ड्याि पाडिा येिाि.

शाहहस्तिेखानाने एकूि आपल्या सव्वा लाख िौजेतनशी स्तवराज्यावर चाल

केली। िौज अिाट पि गिी गोगलगायीची. सासवडहून पुण्याला िो हद. १ मे
१६६० रोजी तनघाला. आणि पुण्यास पोहोचला ९ मे १६६० ला. हे अांिर िक्त
नऊ कोसाांचे. म्हिजे 3 ० हकलोमीटरचे. गोगलगायीपेक्षा खानाचा वेग नक्कीच
जास्ति होिा!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्या प्रचांड िौजेमळ
ु े सपाटीवर असलेले अन ् सांरक्षक िटबांदी नसलेले पुिे
त्याला चटकन तमळाले। ही मात्र गोष्ट खरी.

शाहहस्तिेखानाला आिा मोठी काळजी कोिाचीच नव्हिी। कारि तशवाजीराजे

याच काळाि पन्हाळ्याि अडकले होिे. भोविी तसद्दी जोहरचा अजगरी ववळखा
पडला होिा. पि त्याला मराठी चुिूक समजलीच. िो तशरवळहून तशवापुराकडे
आणि तशवापुराहून गराडणखांडीने सासवडकडे येि असिा , मराठ्याांच्या या ,
म्हिजेच यावेळी राजगडावर असलेल्या णजजाऊसाहे बाांच्या या लहानशा म्हिजेच
सुमारे पाचशे मावळ्याांच्या या टोळीने खानाच्या या वपछाडीवर असा जबरदस्ति हल्ला
केला की , आघाडीवर चाललेल्या शाहहस्तिेखानाला हे कळायलाही िार वेळ
लागला. गराडे िे सासवड हे अांिर सुमारे १५ हकलोमीटर आहे . मराठ्याांनी या
एवढ्याशा अांिरामध्येही खानाची है रािगि केली. (एवप्रल शेवटचा आठवडा
१६६० )

खान पुण्यास पोहोचला। त्याने महाराजाांच्या या लाल महालािच मुक्काम टाकला.

मुठा नदीच्या या दणक्षि िीरावर त्याचे प्रचांड सैन्य िांबू ठोकून पसरले. त्याच्या या
सैन्याि त्याचे खास हदमिीचे हत्ती होिे पाचशे! इिर हत्ती वेगळे .

खान आपला जनानखाना घेऊन आला होिा। हत्ती होिे आणि भलामोठा
अवजड िोिखानाही होिा. आिा साांगा ? मराठ्याांच्या या गतनमी काव्याच्या या
वादळी छापेबाजीला खान कसां िोंड दे िार होिा ? या मोगली (आणि
ववजापुरी) सरदाराांना गतनमी कावा हे युर्द्िांत्रच उमगले नाही. या आमच्या या
डोंगरी दऱयाकपाऱयाांि त्याांच्या या हत्तीांचा अन ् िोिाांचा काय उपयोग ? तशवाय
गळ्याि जनानखान्याचे लोढिां.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जािा जािा साांगिो , महाराजाांच्या या या अचानक छापे घालण्याच्या या युर्द्िांत्राि
महाराजाांनी हत्तीांचा कधीही वापर केला नाही. धाविा िोिखाना त्याांनी कधीच
ठे वला नाही. अन ् लढाईवर जािाना कोिीही , अगदी महाराजाांनीसुर्द्ा कधीही
णियाांना बरोबर घेिलां नाही. मराठ्याांच्या या गतनमी युर्द्िांत्राचा जवळजवळ ४०
वर्ा सिि अनुभव आल्यानांिरसुर्द्ा शेवटी प्रत्यक्ष औरां गजेबही सांभाजी
महाराजाांच्या या ववरुर्द् महाराष्ट्रावर आला , िेव्हा त्याच्या याबरोबर आणि जािरखान
वजीराच्या याबरोबर , हकांबहुना सवाच सरदाराांच्या याबरोबर जांगी जनानखाना होिा.
कधीकधी असां वाटिां औरां गजेबी िौजेचा पराभव त्याांच्या याच हत्ती , िोिा आणि
जनानखान्यानेच केला.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २३ िक्ति ुक्ति एकव ु श का थ साशधती.

९ मे १६६० रोजी शाहहस्तिेखान पुण्याि आला। महाराज याच काळाि म्हिजे

( हद. ५ माचा िे १२ जुलै १६६० ) पन्हाळगडच्या या वेढ्याि अडकले होिे. वेढा
जबरदस्ति होिा. वेढा घालिाऱया तसद्दी जौहरची सेनापिी व योर्द्ा या नात्याांनी
योग्यिा तनवववााद िार मोठी होिी. तसद्दी जौहर आणि शाहहस्तिेखान या
दोन्हीही बड्या सेनापिीि िरक मात्र िार मोठा होिा. शाहहस्तिेखान हा
अभ्यासशून्य होिा. जौहर हा प्रत्येक गोष्टीचा खोलवर ववचार करिारा होिा.
ववशेर्ि: मराठ्याांच्या या गतनमी युर्द्िांत्राची त्याला खूप मोठी जाि होिी.
म्हिूनच िो अतिशय सावधपिे पन्हाळ्याच्या या वेढ्याि उिरला होिा. त्याच्या या
दै नांहदन युर्द्नेित्त्ृ वाि हठसाळपिा , योजनेि ववस्तकळीिपिा , शाही सैन्याांि
नेहमीच आढळू न येिारा ऐर्ाराम , रिक्षेत्राववर्यी अनतभज्ञिा , अनुशासनाचा
अभाव असा कोििाही प्रकार कटाक्षाने िो होऊ दे ि नव्हिा. त्याची तशस्ति
उत्तम होिी. या सवाच बाबिीि त्याची प्रत्येक व्यवहारावर करडी नजर होिी.

त्याच्या याबरोबर अिझलपुत्र िाझल महम्मद हा बरोबरीच्या या नात्याने या

लष्कराि होिा। पि सांपूिा लष्करी कारभार िो स्तवि: दक्षिेने पाहाि होिा.
त्याच्या या हािाखाली काशी तिमाजी दे शपाांडे हा कारभारी होिा. नेमकी
शाहहस्तिेखानची युर्द्नेिा या नात्याने अगदी उलटी प्रतिमा होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एकाचवेळी पुण्याि शाहहस्तिेखान आणि पन्हाळ्याखाली तसद्दी जौहर हे अिाट
सैन्यातनशी स्तवराज्याबरोबर झुांजायला उिरले होिे। येथे एक तचत्र स्तपष्ट हदसिे.
शाहहस्तिेखानच्या या समोर राजगडावरून नेित्त्ृ व करीि होत्या णजजाबाई. त्याांनी
शाहहस्तिेखान स्तवराज्यावर आल्यापासून िे तशवाजीमहाराज तसद्दी जौहरच्या या
वेढ्यािून तनसटे पयांि , म्हिजे सुमारे सहा महहने राजगडावरून
शाहहस्तिेखानाच्या या आघाडीवर अगदी समथापिे िोंड हदले आहे . या खानाने
सुपे , तशरवळ , पुरांदर , सासवड , गराडणखांड या भागाि प्रारां भी (माचा िे मे
१६६० ) हा स्तवराज्यािील उत्तर आघाडीवरचा भाग णजांकून घेण्याकरिा सुमारे
िीस हजार सैन्यातनशी िीन महहने खूप मोठा गहजब करून पाहहला. त्याला
अणजबाि यश आले नाही. याचे श्रेय नेित्त्ृ वाच्या या ष्टीने णजजाऊसाहे बाांनाच द्यावे
लागले. हे श्रेय त्या काळाि याच भागाि मोगलाांववरुर्द् छापे घालीि असलेल्या
नेिाजी पालकराांस नाही का ? आहे ना! नक्कीच आहे .

नेिाजीने आपली कामतगरी खरां च चाांगली केली। पि िो या काळाि सिि

धावत्या लढाया (छापेबाजी) करिो आहे . त्याि िो खेड-मांचरजवळ स्तवि:
जखमीही झाला. िरीही िो झुांजिो आहे . पि सुपे , तशरवळ , पुरांदर ,
सासवड इत्यादी णस्तथर ठािी थोड्याशा बळातनशी शत्रूच्या या अिाट बळाला
यशस्तवी िोंड दे ि या काळाि मावळ्याांनी जी अतिशय अवघड कामतगरी केली
आहे , त्यामागे नेित्त्ृ व आहे . राजगडावर असलेल्या णजजाऊसाहे बाांचे. याच
काळािील मावळच्या या मराठी दे शमुखाांना तलहहलेले एक पत्र उपलब्ध आहे .

िे पत्र तशवाजीराजाांच्या या नावाने गेले असले , िरी िे नक्कीच राजगडावरून ,

म्हिजेच णजजाऊसाहे बाांच्या या आज्ञेने गेलल
े े आहे । त्या पत्राि म्हटले आहे की ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘( आपल्या) मुलखाांि मोगलाांची धाविी सुरू जाहली आहे . िरी िुम्ही
तशकस्तिीने रयिेस साांभाळावे.

‘ मोगलाांचे बळ िारच मोठे होिे। त्यामुळे लुटालुट , जाळपोळ , वेठवबगारी ,

अत्याचार , मांहदराांना उपदव इत्यादी प्रकार सिि चालू होिे. या सवा मोगली
आघािाांचा उल्लेख पुढे तशवाजीमहाराजाांनी सुरिेच्या या सुभेदाराला तलहहलेल्या
पत्राि केलेला आहे .

एकूिच स्तवराज्य हकिी भयांकर कठीि अवस्तथेिून जाि होिे याची कल्पना
येिे। या काळाि स्तवराज्याशी ववश्वासघाि करून शत्रूला जाऊन कोिी मावळे
सरदार हििुर झाल्याची उदाहरिे आहे ि का ? होय! िक्त उदाहरिे आहे ि.
पहहले आहे बाबाजीराम होनप दे शपाांडे याचे , आणि दस
ु रे सांभाजी कावजी
याचे.

चरकाि सापडलेल्या उसाच्या या काांड्याप्रमािे सारे मराठी सांसार वपळवटू न तनघि

होिे। त्याांि एखाददस
ु रे उदाहरि असे तनघाले िर द:ु खद असले िरी
स्तवाभाववक आहे . बाकीचे सारे स्तवराज्य सह्यादीच्या या तशळाांसारखे घाव सोसीि
अभेद्य राहहले. म्हिूनच अखेरचे तचत्र असेच हदसले की , शाहहस्तिेखानचाही
पि पराभव आणि तसद्दी जौहरचाही पराभवच. कारि शत्रूशी झुांजिाऱया
कडव्या तशवा काशीदाांची , बाजी घोलपाांची , बाजी प्रभूच
ां ी , वाघोजी िुप्याांची
आणि हिरां गोजी नरसाळ्याांची प्रचांड स्तवराज्यसेना महाराजाांच्या या आणि
णजजाऊसाहे बाांच्या या आज्ञेची वाट बघिच ित्पर होिी. जौहर आणि शाहहस्तिा
याांच्या या दहु े री आक्रमिाि हदसून आली. मराठ्याांच्या या सेनेची आणि सांसाराांचीही
णजद्द , महत्त्वाकाांक्षा , तनिा , तशवपेम आणि घोरपडीसारखा तचवटपिा ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िीनशे वर्ा सिि आधीच्या या लाचार गुलामतगरीनांिर हे सवा राष्ट्रीय चाररत्रयाचे
सद्गि
ु राजापुरच्या या गांगेसारखे उिाळू न आले.

ही तशवगांगा बुर्द्ीमान , प्रतिभावाि , कल्पक आणि िरीही अहां काररहहि आणि

उपभोगशून्य युवा तशवाजीराजाच्या या मस्तिकािून खळाळि होिी. म्हिूनच
मराठ्याांची पोरां पाळण्याि असल्यापासूनच पराक्रम गाजववण्यासाठी हसिहसि
मुठी वळि होिी.

आपि दस
ु ऱया महायुर्द्ाच्या या काळाि वब्रहटश जनिेने आणि त्याांच्या या पांिप्रधान
चतचलाने अनेक आघाड्याांवर जमानी अन ् जपानसारख्या शत्रूच
ां ा िन्ना उडववला.
त्याबद्दल त्याांचां मनापासून कौिुक करिो. िे कौिुक योग्यही आहे . पि
अशाच प्रचांड आक्रमिािून हहां दवी स्तवराज्य प्रतिपांच्या चांदलेखे साांभाळीि व
िुलववि आणि वाढववि नेिाऱया आमच्या या मावळ्याांना आम्ही ववसरिा कामा
नये.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २४ वघे मरािे ! तलहातावरी सीर घेऊ ी झुंजले.

शाहहस्तिेखान पुण्याि आला (हद। ९ मे १६६० ) खानाने महाराष्ट्राच्या या

सरहद्दीवरून , म्हिजेच बुऱहािपुरापासून कूच केले आणि िो पुण्यास आला.
तशरवळ , सुपे , बारामिी , सासवड ही अगदी छोटी भुईकोट ठािी त्याला
िात्पुरिी तमळाली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पुण्याि येऊन पोहोचायला त्याला साडे चार महहने लागले। एखाद्या मोठ्या
शहराप्रमािे असलेली त्याची छाविी हलि होिी. चालि होिी. पि पळि
नव्हिी. छाविीचा खचा डोंगराएवढा होिा. त्यामानाने तमळकि नगण्य होिी.
िीही शाश्वि नव्हिी.

आज तमळि होिी अन ् उद्या पुन्हा मराठे िी काबीज करि होिे। या साडे चार
महहन्याांच्या या काळाि िक्त पुिां िेवढां नाव घेण्यासारखां ( िक्त नावच
घेण्यासारखां!) खानाला तमळालां. अन ् िे त्याच्या या हािाि हटकलां. पि बाकी
खचा परािभर आणि प्राप्ती दोन बोटाच्या या तचमटीभर असा हा शाही कारभार
होिा. काहीिरी औरां गजेबाला करून दाखववलां पाहहजे म्हिूनच की काय त्याने
पुण्यापासून नऊ कोसाांवर (3 ० हक.मी.) असलेला चाकिचा भुईकोट णजांकायचां
ठरववलां.

चाकिचा भुईकोट हिरां गोजी नरसाळा या नावाच्या या तशवहकल्लेदाराच्या या िाब्याि

होिा। चाकि कोटाचे क्षेत्रिळ कसांबसां अडीच एकराांचां होिां. हकल्ल्याि कसेबसे
िीन-सव्वािीनशे मावळे होिे. हे एवढां टीचभर आकाराचां ठािां णजांकायचा
खानानां बेि केला.

२१ हजार िौज आणि मोठा िोिखाना घेऊन खान पुण्याहून चाकिला

पोहोचला। िो हदवस होिा २१ जून १६६० . या चार तभांिाडाांच्या या चाकि
कोटावर मोगली हल्ले सुरू झाली. अहोरात्र. एक महहना उलटला. हकल्ल्याचा
टवकाही उडू शकला नाही.

इथे एक गोष्ट लक्षाि येिे की , चाकिला खानाचा वेढा पडला। कोित्याही

बाजूने चाकिला मदि करिे णजजाऊसाहे बाांस (मुक्काम राजगड) आणि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नेिाजी पालकराांसही (मुक्काम घोड्यावर) अशक्य होिे. सवा बाजूांनी चाकिचा
सांपका िुटला होिा. चाकि एकाांगी पडला होिा. २१ हजार मोगली िौजेच्या या
आणि िोिाांच्या या गराड्याि , अांगठ्याच्या या नखाएवढा चाकि सवा मारा सहन
करीि झुज
ां ि होिा. अखेर खानानां आपल्या छाविीपासून भुईकोटाच्या या ईशान्य
बुरुजापयांि जतमनीिून बोगदा खिला आणि हकल्ल्यास एकाचवेळी खूप मोठा
सुरुांग लावला. हे भुईखालचे भयांकर सांकट हकल्ल्यािील हकल्लेदारास समजिे
अशक्यच होिे.

पि हद। १४ ऑगस्तट १६६० च्या या मध्यरात्री अांदाजे (दोन अडीच वाजिा) हा

जतमनीखालून ठासलेला सुरुांग खानाने पेटववला. प्रचांड स्तिोट झाला.
ईशान्यबुरुज उडाला. णखांडार पडले. खानाची िौज कोटाि घुसली. चाकिकोट
खानाने काबीज केला. वेढा घािल्यापासून ५४ हदवसाांनी खानाला यश तमळाले.

त्याचेही कौिुक वाटिेच पि काम , काळ , वेग , खचा आणि िौज याांच्या या
पांचराशीकाांि हे तशवराज्य णजांकायला खानाला हकिी िपे लागिार होिी! या
त्याच्या या िपश्ययेचाा भांग करण्यासाठी अनेक मोहाांच्या या आणि बेमालूम चुकाांच्या या
अप्सरा त्याच्या याभोविी नाचि होत्याच.

तिकडे पन्हाळ्याच्या या वेढ्यािूनही महाराज धोंधों पावसािून ववशाळगडकडे पसार

झाले. तसद्दी जौहरसारखा अतिदक्ष तशस्तिीचा , कठोर तनिेचा , इमानी आणि
कडव्या कौशल्याचा सेनापिी िसला. हे त्याचे अपयश एवढे असह्य आणि
अपमानकारक होिे की , त्याने अखेर ववर् वपऊन आत्महत्या केली.

महाराज पन्हाळ्याहून ववशाळगडकडे सटकले िेव्हा त्याांच्या याबरोबर अवघे सहाशे

मावळे होिे। अधाा लाख शत्रू िौजेच्या या अजगरी ववळख्यािून राजे गेले. त्याांचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पाठलाग तसद्दी मसूद (जौहरचा जावई) करीि होिा. त्यानेही महाराजाांना
गाठायची तशकस्ति केली. पि आपल्या छािीचा बाांध करून उभ्या असलेल्या
बाजीप्रभू दे शपाांड्याांनी आणि सहाशे मावळ्याांनी राजा वाचववला. बाजीप्रभूच्या
ां या
बरोबर त्याांचा भाऊ िुलाजीप्रभू हाही झुज
ां ि होिा. महाराज ववशाळ्यावर
पोहोचले. राजा वाचला. राज्य वाचलां. झेंडा वाचला. बाजीप्रभू , िुलाजीप्रभू
आणि काहीशे मावळे ठार झाले. (हद. १ 3 जुलै १६६० ) तशवा काशीद या
नावाचा सैतनक महाराजाांना वाचववण्यासाठी महाराजाांचां सोंग घेऊन पालखीि
बसला होिा. िो तसद्दीला सापडला. हसि हसि हा तशवान्हावी तसद्दीच्या या
हत्याराखाली मरून गेला. राजे वाचले. राज्य वाचले.

काय हो ही मािसां! वेडी! ठार ठार वेडी! हसि हसि मेली. सख्ख्ये भाऊ मेले.
हकिी साधी मािसां , हकिी सामान्य मािसां. होय! हाच तशवकालाचा
वेगळे पिा आहे . सामान्य मािसाांनी असामान्य इतिहास घडववला. महान राष्ट्र
घडववले. हा कोि ? न्हावी! हा कोि ? भांडारी! हा कोि ? कुांभार! हा
कोि ? माळी! हा कोि ? धनगर! हा कोि ? रामोशी! हा कोि ? महार! हा
कोि ?… हा कोि ?….. हा कोि…. हे सारे मराठे ! जो स्तवराज्याकरिा
जगिो अन ् मरिो , िो मराठाच. जो स्तवराज्याला ववरोध करिो , िो मोगल.
साांगा बाळाांनो िुम्ही तशवाजीराजाांचे मराठे आहाि की , औरां गजेबाचे मोगल ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २५ तुका म्हणे ेथे… ेऱ् ा बाळ ा े काम ोहे .

पावनणखांडीि बाजीप्रभू दे शपाांडे लढले। िोिाांचे आवाज ऐकू येईपयांि िे

झुांजिच होिे. पन्हाळ्यावरून तनसटल्यापासून पावनणखांडीि पोहोचेपयांि िे
सिि झपझप चालि होिे. भर पावसाांि. गडद अांधाराि. पन्हाळ्याहून तनघाले
हद. १२ जुलच्या
ै या रात्री सुमारे १० वाजिा. अन ् पावनणखांडीि पोहोचले १ 3

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जुलच्या
ै या दप
ु ारी सुमारे एक वाजिा म्हिजे सिि १५ िासाांची धाव चालू होिी
त्याांची.

तिथेच लढाई सुरू झाली। िी रात्री जवळजवळ साि-साडे सािपयांि. म्हिजे

सिि सहा िास िे िलवारी हािी घेऊन झुांजि होिे. सिि २२ िास शारीररक
श्रम. अववश्राांि. मृत्यूशी झुांज. ही शक्ती त्याांच्या या आणि मावळ्याांच्या या
हािापायाि आली कुठू न ? यावेळी बाजीप्रभूच
ां ां वय काय असावां ? इतिहासाला
माहीि नाही. पि साि पुत्राांचा हा बाप , तनदान पन्नाशी उलटलेला शमीचा
वृक्षच होिा. त्याांना उहद्दष्टाचा गड गाठायचा होिा. त्याांची तनिा रुदासारखी
होिी.

‘ अांगी तनियाचे बळ , िुका म्हिे िेतच िळ। ‘ िुटो हे मस्तिक , िुटो हे

शरीर , हाच त्याांचा हट्ट होिा. उहद्दष्ट साधेपयांि मरायला त्याांना सवडच
नव्हिी. ‘ िोिेआधी मरे न बाजी , साांगा मृत्यूला! ‘ हा त्याांचा मृत्यूला
तनरोप होिा. बाजी , िुलाजी आणि असांख्य मावळे सहजसहज मेले. सूयम
ा ड
ां ळ
भेदन
ू गेले.

इथे एक गोष्ट आठविे। दस

ु ऱया महायुर्द्ाि खारकोन्हच्या या जवळ रतशयाांि
जमान आक्रमक िौजेला अवघ्या बारा कामगाराांनी असांच दीड हदवस झुांजून
रोखून धरलां. शत्रूची मॉस्तकोवर चाललेली धडक या बारा वेड्याांनी रोखून धरली.
मॉस्तकोकडू न मदिीसाठी रतशयन सेना येि होिी. िी येईपयांि हे बारा झुांजले.
सारे मरि पावले. मदि आली. जमान हल्ला माघारी हिरला. अखेर रतशयाचा
जय झाला. हे बारा कामगार रतशयाचे बारा िेजस्तवी प्रेरक िारे ठरले आहे ि
आज.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बाजीप्रभू दे शपाांडे याांचां खरां आडनाव प्रधान असां आहे । भोर शहराजवळ पाच
हकलोमीटरवर ‘ तसांद ‘ या नावाचां एक छोटां सांुद
ु र गाव आहे . तिथां बाजीांचा
भव्य वाडा होिा. भोविी अांगि होिां. आज काहीही तशल्लक नाही. णजथां बाजी
राहहले , वावरले त्या वाड्याची ही अवस्तथा. त्याांच्या या वाड्याच्या या जागेि आज
सावाजतनक सांडास बाांधलेले आहे ि.

जािा जािा एक गोष्ट साांगिो। याच युर्द्काळाि (इ. स. १६५९ – ६० )

आपल्याला आठविांय का ? तशवाजीराजे अिझलखानाच्या या आक्रमिाला िोंड
दे ण्यासाठी जेव्हा राजगडावरून प्रिापगडाांस आले , िेव्हा असाच िुिानी पाऊस
होिा. (श्रावि वद्य प्रतिपदा हद. ११ जुलै १६५९ ) या हदवशी महाराज
राजगडावरून णजजाऊसाहे बाांची शेवटची भेट घेऊन तनघाले. कुटु ां बािील सवाांना
त्याांनी राजगडावरच ठे वले. णजजाऊसाहे बाांची भेट घेिाना त्याांची दोघाांचीही मने
हकिी गलबलली असिील ? रािीसाहे ब सईबाई यािर क्षयाने अत्यवस्तथ
होत्या. त्याांच्या या भेटीिील मानतसक हलकल्लोळ कल्पनेने िरी आपि ओळखू
शकिो का ? आपि तशवतचत्र ओळखिो. तशवचररत्रही शक्य िेवढे जाििो.
पि हे वपळवटू न काढिारे त्याांच्या या जीवनािील क्षि आपल्याला समजूच शकि
नाहीि.

रािीसाहे बाांची आणि त्याांची ही शेवटचीच भेट. यानांिर िक्त एक महहना आणि
सव्वीस हदवसाांनी सईबाईसाहे ब राजगडावर मरि पावल्या. महाराज िेव्हा
प्रिापगडावर होिे.

णजजाऊसाहे बाांची ही भेट झाल्यानांिर , महाराज अिझलवधानांिर िाबडिोब

पुढच्या या मोहहमेला गेले। मध्यांिरी अनेक लढाया आणि घटना घडल्या. मग
महाराजाांची आणि णजजाऊसाहे बाांची भेट पुन्हा केव्हा घडली ? हद. १७ ऑगस्तट

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

१६६० म्हिजेच एक वर्ा , एक महहना आणि एक आठवडा , मायलेकराांची
भेट नाही.

ववशाळगडावरून महाराज राजगडला आले इिक्या हदवसाांनी. महाराजाांचा बाळ

यावेळी सव्वािीन वर्ाांचा झालेला होिा. त्याला उचलून गळ्याशी घेिाना
महाराजाांना काय वाटलां असेल ? आहे का कुिी कवी , कुिी कादां बरीकार ,
कुिी तचत्रकार ? कुठे आहे ि हे आमचे प्रतिभावांि ?

गेली दोन वर्ां (इ। १६५९ िे ६० ) दोन आघाडीवर , दोन जबरदस्ति शत्रू
स्तवराज्याला छळि होिे. तसद्दी जौहर आणि शाहहस्तिेखान. कधीकधी शत्रूच्या या
चुकाांचा आपि अचूक िायदा घेि नाही. महाराज मात्र घेि असि. इथेच पाहा
ना! शाहहस्तिेखानाने पुण्यावरच्या या स्तवारीि एक िार मोठी राजकीय चूक केली.
आपल्या प्रमािेच ववजापूरचा आहदलशाह तशवाजीराजाांचा शत्रूच आहे आणि
िोही तशवाजीराजाांशी पन्हाळगड आघाडीवर झुांजिो आहे ही सरळ गोष्ट
आपल्याला तशवाजीववरुर्द् िायद्याचीच ठरिार आहे . एवढी साधी अक्कल
शाहहस्तिेखानाला जपिा आली नाही. त्याने ववजापूरकराांचाच आहदलशाही
हकल्ला , हकल्ले पररां डा हा काबीज केला! वास्तिववक ववजापूरकर हे यावेळी
शाहहस्तिेखानाचे तमत्रच नव्हिे का ? पि शाहहस्तिेखानाने तमत्राचाच णखसा
कापला. त्याचा पररां डा णजांकला.

हे घडलेले पाहिाच ववजापूरचा आहदलशाह भूकांपासारखा हादरला.

शाहहस्तिेखानाने , मदि िर राहोच पि आपल्यावर घावच घािला हे पाहून
आहदलशाहने तशवाजीमहाराजाांच्या या ववरुर्द् घडलेली युर्द्आघाडी एकदम बांद
करून टाकली. महाराजाांच्या यावर पडलेला प्रचांड युर्द्भार एकदम कमी झाला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांनीही यावेळी आहदलशाहीववरुर्द् कोििीही हालचाल न करण्याचाच
वववेक केला. काम नेहमी मुत्सद्दी वववेकाने करावे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २६ एक भीषण श मी कावा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शाहहस्तिेखानाने मराठ्याांच्या या भूगोलाचा आणि गतनमी काव्याचा कधी ववचारच
केलेला हदसि नाही। पुण्याि आल्यापासून त्याला नाव घेण्यासारखा िक्त
एकच ववजय तमळाला. िो चाकिवरचा. त्याने या ववजयानांिर पूिा पाच
महहने आराम केला. आपल्या छाविीिील सवा बािम्या मराठी हे राांच्या या मािाि
तशवाजीराजाला वबनचूक पोहोचि आहे ि , याची त्याला कल्पनाही नसावी.
त्याने जानेवारी १६६१ मध्ये एक मोठी मोहीम कोकिािील मराठी प्रदे शावर
करण्याचा आराखडा आखला.

या मोहहमेचे सेनापतिपद त्याने कारिलबखान उझबेक या सरदाराकडे

सोपववले। हा खान घमेंडखोर होिा. याच्या याबरोबर अनेक सरदार नेमण्याि
आले. त्याि साववत्रीबाई दे शमुख उिा पांहडिा रायबाघन ही हुशार , वऱहाडी
सरदारीिही होिी. खानाच्या या िौजेचा नक्की आकडा उपलब्ध नाही. पि िो
पांधरा हजारापेक्षा कमी नक्कीच नव्हिा. शाहहस्तिेखानाने या कारिलबला पेि ,
पनवेल , नागोठिे हा भाग णजांकावयाचा हुकूम केला. पि हा कारिलब असा
अतिउत्साही म्हिजेच घमेंडखोर होिा की , त्याने म्हटले की , ‘ हुजूर ,
नागोठिे , पेि , पनवेल िर मी काबीज करिोच , पि कोकिािील
तशवाजीांचे कल्याि तभवांडीपासून िे दणक्षिेकडे (महाडकडे ) असलेली सारी ठािी
आणि मुलख
ू कब्जा करिो.

‘ कारिलबखानाच्या या या साऱया आत्मववश्वासाचा आणि युर्द्ियारीचाही िपशील

महाराजाांना राजगडावर अचूक पोहोचला। जानेवारीच्या या शेवटच्या या आठवड्याि
िो पुण्याहून तनघाला. आपि कुठे जािार आहोि , आपला मारग
् कोिचा ,
तशवजीराजाांचा िो मुलख
ू कसा आहे . इत्यादी कोििीही माहहिी त्याने
आपल्या हािाखालच्या या सरदाराांना साांतगिली नाही. ही गोष्ट रायबाघन या हुशार

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि शूर असलेल्या सरदारिीला आियााची वाटली. तशवाजी , सह्यादी ,
मावळे , गतनमी कावा आणि कोकिी प्रदे श याची तिला चाांगली जाि होिी.
पि तिने कारिलबशी एका शब्दानेही चचाा वा ववचारिा केली नाही. पि हा
खान अांधाराि उडी मारिोय , नक्की आपलां डोकां िुटिार याचा अांदाज तिला
लोिावळ्याजवळ पोहोचल्यावर आला.

खानाने लोिावळ्यापासून खाली कोकिाि उिरिारी आांबेनळीची वाट धरली।

खानाचे सैन्य सह्यादीच्या या दऱयाखोऱयाांि अगदी अनतभज्ञ , म्हिजेच अडािी
होिे. आांबेनळीच्या या पायथ्याशी चाविी नावाचे बारीकसे गाव होिे. त्याच्या या
पररसराि खान पोहोचला. चाविीपासून ऐन कोकिाि जािारी अरुां द वाट
होिी. गदा जांगलािून आणि दोन्ही बाजूला असलेल्या डोंगरािून ही वाट जाि
होिी. ही वाट साडे चार कोस म्हिजेच १५ हकलोमीटर अांिराची होिी. खानानां
या मागााने आपल्या सैन्याला चालण्याचा आदे श हदला. या वाटे चे नाव
ऊांबरणखांड असे होिे. हा हदवस होिा हद. २ िेब्रुवारी १६६१ . मोगली िौज त्या
भयांकर वाटे ने चालू लागली. त्याांना कल्पना नव्हिी की , पुढे काय वाढू न
ठे वले आहे .

पुढे या वाटे च्या या पणिम टोकावर एका टे काडावर झाडीझुडपाांि प्रत्यक्ष तशवाजी
महाराज घोड्यावर स्तवार होऊन उभे होिे। आणि या १५ हकलोमीटरच्या या गदा
झाडीि कमीिकमी पाच हजार मावळे जागोजागी खाचीकपारीि आणि
झाडाांच्या या दाट िाांद्यावरही सशि लपून बसले होिे. ही िौज वाघाांच्या या जाळीि
मेंढराांनी तशरावां , िशी चालली होिी. तशवाजीराजाांना या शत्रूचालीची खबर
सिि समजि होिी. त्याांच्या या मनाि कोवळी दया उपजली. ही सारी मोगली
िौज आिा हटप्पून मरिार हे नक्की होिां. महाराजाांना दया आली असावी िी
त्या साववत्रीबाई रायबाघनची. महाराजाांनी आपला एक वकील वेगळ्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

माहहिीच्या या वाटे नां कारिलबखानाकडे पाठववला. खान चाविी गावाजवळ
म्हिजेच पूिा वपछाडीस होिा. रायबाघनही िेथेच होिी. मराठी वकील
खानाजवळ जाऊन पोहोचला. त्याने अदबीने खानाला महाराजाांचा तनरोप
साांतगिला , ‘ आपि चुकून आमच्या या मुलखाि आलेले हदसिा. आपि
अजूनही त्वररि माघारी तनघून जावे , नाहीिर वेळ कठीि आहे . आमची
ववनांिी ऐकावी.

‘ यावर खानाला जरा रागच आला। त्याने जबाब हदला की , ‘ मी काय

तनघून जायला आलोय काय ? कल्याि तभांवडीपासून सारां दख्खन कोकि
काबीज करिार आहे मी.

हे सारां वकील आणि तिथांच घोड्यावर असलेली रायबाघन ऐकि होिी. िी

काहीही बोलि नव्हिी. तिच्या या डोळ्यापुढे आत्ताच आकाश िाटले होिे. खानाने
वहकलाला असे िेटाळू न लावले. वकील आल्यावाटे ने महाराजाांकडे गेला. त्याने
त्या टे कडीवर घोड्यावर असलेल्या महाराजाांना खानाचा बेपवााई जबाब
साांतगिला. दया करिारे महाराज सांिापले. आणि त्याांना त्या समारे च्या या गदा
ऊांबरणखांडीि ठायीठायी दबा धरून बसलेल्या मावळ्याांना आपल्या पर्द्िीने
इशारा पोहोचववला. अन ् एकदम त्या हजारो मावळ्याांनी खालून चाललेल्या
मोगली सैन्यावर बािाांचा आणि गोळ्याांचा मारा सुरू केला. मोगलाांची क्षिाि
तिरवपट सुरू झाली. कोि कुठू न हल्ला करिोय , कुठू न बाि येिाहे ि हे च
समजेना , गतनमी काव्याच्या या हल्ल्याचा हा खास नमुना होिा. अक्षरश:
हलकल्लोळ उडाला. मोगलाांना धड पुढेही जािा येईना अन ् मागेही येिा
येईना , िुडवािुडव , चेंदामेंदी , आरोळ्या , हकांकाळ्या याांनी ऊांबरणखांडीि
हलकल्लोळ माजला. याचे नाव गतनमी कावा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २७ िबदांक्तव ा जे आमु ा दरारा!

उां बरणखांड म्हिजे जिू १५ हक। मी. लाांबीची बांदक

ु ीची नळीच होिी. मोगली
सैन्याने उां बरणखांड पुरिी ओलाांडलेली नव्हिी. त्या अरुां द जांगली णखांडीि िे
भयांकर ठे चून तनघि होिे हकांवा थेट स्तवगााि जाि होिे. या भयांकर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तचत्तेहल्ल्याची खबर धडपडि , धावि मोगली सरदाराांनी वपछाडीवर असलेल्या
आपले सेनापिी कारिलबखान साहे बाांना हदली. बािमी दे िारे व्याकूळ झाले
होिे. हा भयांकर प्रकार खानाला अनपेणक्षि होिा. हे सगळे च बादशाही सरदार
आपल्या प्रचांड सैन्यसांख्येवर आणि युर्द्साहहत्यावर भाळलेले असायचे. त्याांना
वाटायचां , मराठे मूठभर आहे ि. मारून काढू . पि त्या मूठभर मराठ्याांची
िाकद सुरुांगाच्या या दारूसारखी होिी.

कारिलबखान सुन्नच झाला। कारि पाठोपाठ सवानाशाच्या या खबरा येऊ

लागल्या. यावेळी िी रायबाघन आपल्या घोड्यावर गप्प बसलेली होिी.
खानाने आपला घोडा रायबाघनकडे वळववला आणि िो अगतिक शब्दाांि
तिच्या याशी बोलू लागला , ‘ रायबाघनसाहहबा , अब मैं क्या करूां ? क्या हालि
हो गयी अपनी ?’

त्यावर रागावलेली रायबाघन खानाला म्हिाली , ‘ पुण्याहून तनघिाना आपि

मला सल्ला ववचारला होिाि का ? आपि तशवाजीच्या या कोित्या भागाांि तन
कसे जािार आहोि हे ठाऊक होिां का ?

‘ खानाला आपली चूक कळू न चुकली होिी. पि आिा या बाईच्या या

तशकविीचा ऐन कल्लोळाि काय उपयोग ? िो म्हिि होिा , ‘ अब मैं क्या
करूां ?’

यावर रायबाघनने अगदी स्तपष्ट शब्दाांि त्याला सुनावलां की , ‘ हे असलां साहस

म्हिजे आत्मघािकी वेडेपिा आहे . मी अजूनही आपल्याला साांगिे की ,
आपि मुकाट्याने तशवाजीराजाांकडे िाबडिोब वकील पाठवा. शरि जा. क्षमा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मागा त्याची. िो राजा िार मोठ्या उदार मनाचा आहे . अजूनही िो िुम्हाला
क्षमा करील. नाही िर सवानाश!

‘ खरां च होिां। खानानां आपला वकील पाठववला. पि त्या प्रचांड गोंधळगदीिा

तशवाजीराजाला गाठण्यासाठी जायचां कसां ? अखेर मोठ्या धडपडीनां िो वकील
महाराजाांपयांि जाऊन पोहोचला , हे मोगलाांचां नशीब. त्यानां महाराजाांच्या या पुढे
व्याकूळ होऊन ववनविी केली की , ‘ आम्ही माहीि नसलेल्या या मुलख
ु ाांि
आलो. आमचे चुकले. आम्हाला माि करा. आपल्या िीथारुपसाहे बाांचा आणि
कारिलबसाहे बाांचा दोस्तिाना िार मोठा आहे . आपि मेहरनजर करावी. आपि
रहमहदल आहाि.

‘ महाराजाांनी मन मोठां केलां आणि म्हिाले , ‘ एकाच अटीवर. िुमच्या या

खानसाहे बाांनी जे जे काही बरोबर आिलां आहे िे सवा जागच्या या जागी टाका.
आणि ररकाम्या हािाने , तनशि परि जा , कबूल ?’ ‘ जी , कबूल ‘

खणजना , िांबूडेरे , घोडे , डां केझेंडे आणि सवा जखीरा , म्हिजे युर्द्साहहत्य
जागच्या याजागी टाकून खान परि जाण्यास कबूल झाला. त्याला हे भागच होिे.
त्याची प्रचांड िणजिी मावळ्याांनी केली होिी.

खान परि तनघाला। मान खाली घालून तनघाला. त्याचे महत्त्व आणि स्तथान
कायमचे सांपले. िो आयुष्यािून उठला. या उां बरणखांडीच्या या युर्द्ाि नेिाजी
पालकर , िानाजी मालुसरे , वपलाजी सरनाईक इत्यादी उमाट हत्याऱयाचे
सरदार महाराजाांच्या या बरोबर होिे. सवाांनी मोगलाांच्या या ववरुर्द् हत्यार चालवून
हौस िेडू न घेिली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शाहहस्तिेखानाचे हहशोबवहीि आिखी एक जबर पराभव जमा झाला.

एक गोष्ट आपल्या लक्षाि आली ना ? कारिलबखान लोिावळ्याकडू न

पणिमेला उां बरणखांडीि आला. पि महाराज आधीच (बहुदा एक िेब्रुवारी
१६६१ ) पुण्याकडू न िाम्हिीच्या या हकांवा सवाष्िीच्या या घाटाने कोकिाि उिरले
आणि त्याांनी उां बरणखांडीच्या या िोंडावरच खानाची वाट अडववली. त्याचां सगळां
होिां नव्हिां िेवढां साहहत्य कब्जाि घेिलां. अांगावरचे कपडे तशल्लक ठे वले हे
खानाचां आणि त्याच्या या सैन्याचां नशीबच.

महाराज हद. 3 िेब्रुवारी १६६१ रोजी पाली , जाांभळ

ू पाडा , नागोठिे या मागााने
महाडकडे तनघाले. पि त्याांची सावधिा केवढी! त्याांनी नेिाजी पालकराला
सुमारे दोन-एक हजार िौजेतनशी उां बरणखांडीिच ठे वले. न जागो , िणजि
पावलेला कारिलब पुन्हा युर्द्साहहत्य जमवून कोकिाि उिरू पाहहला , िर
त्याच्या या दस
ु ऱया िणजिीची व्यवस्तथा महाराजाांनी नेिाजीवर सोपववली.

महाराज आिा तचपळू िजवळ श्री परशुरामाच्या या दशानासाठी तनघाले. महाराज

धातमका होिे. पि त्याांच्या या कामाच्या या आड िे दे वधमा , िवैकल्य येऊ दे ि
नव्हिे. िे उरकूनच आिा श्रीदशानास जाि होिे
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २८ त् ा त् ा क
ु ा पुन्हा पुन्हा.

उां बरणखांडीच्या या मोहहमेि कारिलबखान उझबेग याची अगदी नाचक्की झाली.

समृर्द् साहहत्याने सुसज्ज असलेली िौज कमी सैन्यबळाच्या या आणि िुटपुांज्या
युर्द्साहहत्याच्या या तशवाजीराजापुढे का मार खािे आहे , याचा सूक्ष्म अभ्यास
िर राहोच , पि साधा वरवरचा ववचारही कोित्याही मोगली सेनापिीने
कधीच केला नाही.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सहज बोलिो , पाहा पटिां का! आजही आमचे कारखाने आजारी पडिाि।
कायमचे बांदही पडिाि. िोट्याि िर नेहमीच असिाि. घोटाळे आणि भानगडी
याांच्या या मनोरां जक कथाांनी आमचे ववनोदी वाङ्मय समृर्द्ही होि असिे. असां का
होिां ? या सवा आमच्या या पराभवाचां नािां कारिलबखान आणि
शाहहस्तिेखानसारख्या बेतशस्ति अहां कारी , अभ्यासशून्य , कुचराईबाज ,
उपभोगवादी , तनिाहीन म्हिूनच पराभूि सेनापिीांशी जुळलां आहे का ? िेच
नािां आम्हाला उदात्त आणि उत्तुग
ां , ववश्वकल्यािकारी म्हिूनच अनुकरिीय
तशवाजीराजाांशी जोडिा येईल का ?

हीच वरील अवस्तथा आपल्याकडे प्रत्येक क्षेत्राांि आणि ववर्याांि अनुभवास येिे
आहे । आम्ही तनखळ आनांदाने , एकजुटीने , तशस्तिीने , अनुशासनाने खेळाांच्या या
क्षेत्राि िरी वागायला नको का ? म्हिजे मग आम्हाला ऑतलणम्पकमध्ये
एखादां िरी सोन्याचां पदक तमळे ल की! या सवा अपयशाांच्या या मुळाशी एकच
कारि आहे . आम्हाला ‘ राष्ट्रीय ‘ चाररत्रयच नाही.

हदल्लीि औरां गजेब िार मोठ्या अपेक्षेने शाहहस्तिेखानाच्या या दणक्षि मोहहमेवर

लक्ष ठे वून होिा। पि िे त्याचां लक्ष केवळ आशाळभूि ठरलां. शाहहस्तिेखानाला
आिा महाराष्ट्राि उिरून अडीच वर्ेर ् झाली होिी. खचा अिाट आणि तमळकि
जवळजवळ शून्यच. टोळधाडीप्रमािे मराठी मुलखाला आणि मराठी सांसाराांना
ओरबाडीि , कुरिडीि िो बसला होिा. त्यामुळे त्याच्या याबद्दल येथील जनिेि
िक्त दहशिच होिी.

महाराज उां बरणखांडीांच्या या युर्द्ानांिर दणक्षि कोकिाि , राजापूरच्या या रोखाने

मोहहमेवर होिे। स्तवराज्याला ववरोध करिाऱया स्तवकीयाांना उदार मनाने

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वागवून आपल्या ‘ ईश्वरी कायााि ‘ सामील करून घेण्याचा प्रयत्न त्याांचा
नेहमीच असे. सांपूिा तशवचररत्र अभ्यासिाना एक गोष्ट प्रकर्ााने लक्षाि येिे िी
अशी स्तवकीय ववरोधकाांना महाराज समजावून साांगून , कधी मायेनां िर कधी
रागावून स्तवराज्याि येण्याचा आग्रह करि होिे. कुिी आले , कुिी नाही
आले. जे आले त्याांचे कल्याि झालां. कीिीर ् झाली. पि जे कडवा ववरोध
करीि राहहले , त्याांचा अखेर कठोर हािानां त्याांनी समाचार घेिला. पि
त्याांचा पाडाव करण्यासाठी महाराजाांनी स्तवि:चीच शवक्तबुर्द्ी वापरली. त्यासाठी
त्याांनी कोिाही शत्रूपक्षीय सत्ताधीशाची मदि घेिली नाही. उदाहरिाथा ,
चांदराव मोऱयाांचा अगदी द:ु खी मनाने , तनरुपायाने वबमोड केला. पि कोिा
जांणजरे कर तसद्दीची , इां ग्रजाांची वा परकीय शक्तीची मदि घेिली नाही. अशीच
उदाहरिे आिखी पाच िरी साांगिा येिील. मी हे इथां एवढां आवजून
ा का
साांगिोय ? कारि पुढच्या या इतिहासाि पेशव्याांनी हीच भयांकर आत्मघािकी
चूक अनेकदा केली. उदाहरिाथा िुळाजी आांग्ऱयाांचा पराभव आणि बांदोबस्ति
करण्याकरिा नानासाहे ब पेशव्याांनी इ. १७५५ मध्ये मुब
ां ईच्या या इां ग्रजाांशी मैत्री
केली आणि आांग्ऱयाांचा वबमोड केला. इां ग्रजाांनी सुविादग
ु ााच्या या समुदाि
आांग्ऱयाांचां म्हिजेच तशवाजीमहाराजाांच्या या स्तवराज्याचां आरमार समुदाि बुडववलां.
िडिडिाऱया आमच्या याच भगव्या झेंड्याांसह हे आमचां आरमार समुदाच्या या
िळाशी गेल.ां परक्याांना आपल्या राष्ट्रव्यवहाराि आपिहून आमांत्रि दे िां हा
केवढा आत्मघाि! अशा खूप चुका पेशवाईि झाल्या. शेवटी परकीय शत्रून
ां ी
आम्हालाच तगळू न टाकलां.

अशा चुका चुकूनही होऊ नयेि यासाठी महाराज अखांड सावधान होिे.

इथां एक गम्मि झाली. (इ. १६६१ माचा) महाराज दणक्षि कोकिाि दौडि
असिानाच त्याांनी िानाजी मालुसरे या आपल्या काळजािल्या सौंगड्याला एक

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कामतगरी साांतगिली. कोििी ? सांगमेश्वर भागािील रस्तिे दरु
ु स्ति करण्याचे
काम त्याांनी िानाजीला साांतगिले. आिा बघा! एवढा मोठा िालेवार ,
भीमासारखा हा योर्द्ा , त्यानां द:ु शासनासारख्या शत्रूशी लढाया करायच्या या की
हािाि कुदळ िावडां अन ् घमेली घेऊन रस्तिे दरु
ु स्ति करायचे ? अन ् िो मराठा
मदा िेही काम प्रेमानां अन ् हौसेनां जीव लावून करिोय बघा! उन्हािान्हाि.
हदवसभर केवळ श्रमदानी पर्द्िीने नव्हे ! िोटू काढला की ठे वलां घमेलां खाली.
मग हारिुरे. महाराजाांना आणि त्याांच्या या णजवलगाांना नाटकां करिां कधी
जमलांच नाही.

सांगमेश्वरचे रस्तिे दरु

ु स्तिीचे काम करीि असिानाच िानाजीवर एकदा सुव्याांच्या या
आहदलशाही टोळ्याांनी सशि हल्ला चढववला. कुदळ िावडी टाकून िानाजीने
आपल्या मावळ्याांसकट उलटा हल्ला केला. जय झाला. सुवे पळाले. पुन्हा
रस्तिे दरु
ु स्तिी सुरू. खरोखर या सगळ्या मावळी स्तवभावाांचां मूळ कशाि आहे ?
िे तशवाजीराजाांनी या सौंगड्याांना सहज तशकववलेल्या स्तवराज्यधमााि आहे . हे
वेगळां च तनरोगी अन ् हौशी वेड राजाांच्या या सौंगड्याांना लागलां. त्यािून उगववलेलां
वपक तनरोगी अन ् सकस उगवलां.

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा २९ ते श्रिावंत होते, पण उत्सवबाज व्हते.

महाराजाांनी या कोकि दौऱयाि तचपळू िजवळ श्रीपरशुरामाचे दशान घेिले।

मुक्काम केला. पूजाअचाा झाल्या. ववपुल दानधमा केला. याच श्रीपरशुरामावर
यापूवी हाबश्याांचे हल्ले होि होिे. आिा हे स्तथान तनधाास्ति झाले. (माचा अखेर
१६६१ ) अधूनमधून महाराज अशा धमाकायााि उपणस्तथि राहून आनांद लुटीि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पि िे उत्सवबाज नव्हिे. यानांिर पाचच महहन्याांनी महाराजाांनी प्रिापगडावर
श्रीभवानी दे वीची स्तथापना केली. हा स्तथापनेचा कायाक्रम मोरोपांि वपांगळे
याांच्या याहस्तिे झाला.

दे ऊळ छोटे , साधे पि रे खीव केले. श्रीभवानीच्या या पूजाअचेची छान पि

साधीसुधी व्यवस्तथा त्याांनी लावून हदली. या श्रीस्तथापनेच्या या कायाक्रमाला
महाराज स्तवि: उपणस्तथि नसावेि की काय अशी शांका येिे. कारि त्या
िपशीलाांि िसा उल्लेख नाही. ‘ मी उपणस्तथि असल्यातशवाय हा उद्घाटनाचा
कायाक्रम करू नये ‘ असा महाराजाांचा कधीही हट्ट नसे! महाराजाांच्या या
जीवनाि मीपिाला महत्त्व नव्हिे. म्हिून स्तवराज्यािील भूमीपूजने ,
कोनशीला आणि उद्घाटने कधी कुठे खोळाांबलेली हदसि नाहीि!

ववसरायला नको , म्हिून आत्ताच साांगिो. प्रिापगडावर दे वीच्या या पूजाअचेची

सवा व्यवस्तथा महाराजाांनी यथासाांग नेमन
ू हदली. वेदमूिीर ् ववश्वनाथभट्ट हडप
याांचेकडे पूजाअचाा सोपववली. त्याांना तलहहलेल्या पत्रािील महाराजाांचे एक
वाक्य लक्षाि घेण्यासारखे आहे . ‘…………… श्रीांची ‘ तनत्यनैतमवत्तक पूजाअचाा
आणि कायेर ् यथासाांग करावीि. (गडावरील) अन्य कोित्याही कारभाराि लक्ष
घालू नये ‘

महाराजाांच्या या या सूचक शब्दाांवर अतधक भाष्य करण्याची जरुर आहे का ?

महाराज या कोकिस्तवारीि थेट राजापुरावर धडकले। त्याांचा सारा रोख होिा

राजापुरािील ईस्तट इां हडया कांपनीच्या या वखारीवर िेथील उपद्धव्यापी अकरा
इां ग्रजाांवर हे न्री ररव्हीांग्टन हा या अकराांचा प्रमुख अतधकारी होिा. तगिडा ,
डे तनयल , इमॅन्युएल , ररसचास , रे डॉल्ि टे लर इत्यादी बाकीचे होिे. इां ग्रज

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

म्हटलां की िो महत्त्वाकाांक्षी आणि िेवढाच पािाळयांत्री राजकारिी असायचाच.
हे ही अन ् ववशेर्ि: हे न्री िसाच होिा. पन्हाळ्याि तसद्दी जौहरने वेढा घािला.
( इ. स. १६६० , ५ माचा िे पुढे) िेव्हा या हे न्रीने आपल्याबरोबर सवा
इां ग्रजाांना घेऊन इां ग्रजी मोठ्या िोिा जौहरच्या या मदिीसाठी पन्हाळ्यास नेल्या
होत्या. स्तवि: िो इां ग्रजी झेंडे लावून आणि बाँड वाजवीि पन्हाळ्यावर िोिा
डागीि होिा. पूवीर ् महाराजाांशी केलेला ‘ मैत्रीचा करार ‘ मोडू न इां ग्रज हा
उपद्धव्याप करीि होिे.

तशवाजीराजाचा जौहरच्या या हािून आणि पुण्यास येऊन बसलेल्या

शाहहस्तिेखानाच्या या हािून पूिा नाश होिार आहे . असा या इां ग्रजाांना साक्षात्कार
झाला असावा. म्हिून महाराजाांशी केलेला करार मोडू न हे इां ग्रज जौहरच्या या
मदिीला आले होिे. कारि जौहरला जय तमळिार अन ् पुढे आहदलशाहकडू न
आपल्या ईस्तट इां हडया कांपिीला सवलिी आणि जागा व्यापाुारसाठी तमळिार
ही याांना खात्री वाटि होिी.

पि झाले उलटे च. जौहरचा पराभव झाला. इां ग्रजाांना धड दारूगोळ्याचे आणि

खचााचे पैसेही तमळाले नाहीि. कसेबसे िोंड लपववि , पळू न हे लोक
पन्हाळ्याहून राजापुरास आले होिे.

याांचाच काटा काढण्यासाठी महाराज आिा राजापुरावर येि होिे. हे इां ग्रज
इिके ववलक्षि राजकारिी होिे म्हिजेच ( तनब्बर तनलाज्ज होिे) की ,
मराठा राजा तशवाजी राजापुरावर येिोय हे समजिाच जिू काही आपि
महाराजाांच्या या स्तवागि सतमिीचे अध्यक्ष आणि सदस्तय आहोि अशा थाटाि
महाराजाांच्या या स्तवागिासाठी राजापुराबाहे र सामोरे आले. पुढे आले. महाराजाांनी
पाहहले आणि त्याांनी मोरोपांि वपांगळ्याांना हुकुम केला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘ या टोपीकराांना तगर िार करा. िाबडिोब आणि याांची येथील राजापुरची
वखार जप्त करा. आणि कुदळी लावून खिून काढा.

‘ इां ग्रजाांना बोलायला जागाच नव्हिी. जसल्याला िसलांच थेटलां म्हिजे बरां
असिां. हे इां ग्रज व्या गडच्या या कैदे ि डाांबले गेल.े

राजापुरच्या या या छाप्याि महाराजाांना धनदौलि खूप तमळाली. पि एक अमोल

नररत्न त्याांना गवसले. त्याचे नाव बाळाजी आवजी तचत्रे. हहरे , मोिी , सोनां
याची गरज होिी. पि महाराजाांची सवााि आवडिी लाडकी सांपत्ती म्हिजे
त्याांचे णजवलग. एकेक मािूस िे स्तथमांिकाहूनही अतधक प्रेमाने हृदयाशी जपि
होिे. आपल्या तमत्राांववर्यी त्याांनी वेळोवेळी काढलेले उद्गार मधासारखे
ओथांबलेले आढळिाि.

महाराजाांची सांघटन भूक बकासुराहूनही मोठी होिी. िे मािसां तमळवीि होिे.

त्यामुळे मुलख
ु आणि गडकोट आपोआपच तमळि होिे. या बाबिीि
महाराजाांच्या या पाठीशी उभी होिी त्याांची आई , णजजाऊसाहे ब , तिचां प्रेम
महाराजाांवर जेवढां होिां , िेवढां च साऱया मराठ्याांवर होिां. अपार , हकिीिरी
उदाहरिां आहे ि. णजजाऊसाहे बाांचां आईपि जुन्या कागदपत्राांि सापडिां. पि
त्यािल्या दोन ओळीांच्या या मधल्या कोऱया जागेि वबन शब्दाांनी तलहहलेलां
अतधक सापडिे. िे वाचण्यासाठी पला बकच. मॅणक्झन गाकीचां आणि साने
गुरुजीांचां मायाळू मनच हवां. पायाळू मािसालाच जतमनीखाली लपलेलां पािी
सापडिां. या मायाळूां चांही िसांच होिां.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३० प्र ीत डावरील ध लाभ.

सांगमेश्वराच्या याच जवळ १२ हकलोमीटरवर शृांगारपूर या नावाचां गाव आहे . हे

गाव महाराजाांनी णजांकलां. णजांकण्यासाठी युर्द् करायची वेळच आली नाही.
िेथील शाही जाहतगरदार महाराजाांच्या या दहशिीने पळू नच गेला. त्यामुळे
शृांगारपूर वबनववरोध महाराजाांना तमळाले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गावाच्या या पूवेलाा सहा हकलोमीटरवर एक प्रचांड डोंगरी हकल्ला होिा. त्याचां नाव
प्रचीिगड. गडावर आहदलशाही सत्ता होिी. िानाजी मालुसऱयाांनी या गडावर
हल्ला चढवून एकाच छाप्याि हकल्ला घेिला. केवढां नवल! सहा सहा महहने
लढू शकिारे हकल्ले शाही िौजाांना एक हदवसभरही झुांजविा आले नाहीि.
मराठ्याांनी गड घेिला. झेंडा लागला. महाराजाांना ववजयाची वािाा गेली. िे
पालखीिून प्रचीिगडावर तनघाले. बरोबर थोडां मावळी सैन्य होिां. महाराज
गडावर पालखीिून येि आहे ि हे पाहून गड णजांकिाऱया मराठ्याांना अपरां पार
आनांद झाला. आपला ववजय बघण्यासाठी खास महाराजस्तवारी जािीनां येि
आहे हा खरोखर दतु मळा योग होिा. िानाजीला िर आनांदानां आभाळ भरून
आल्यासारखां झालां. गडावरचे लोक गजाि होिे ; वाद्य वाजि होिे. महाराज
गडावर आले.

दरवाज्यािून आि प्रवेशले. मावळ्याांना आनांदाचां उधाि आलां होिां. जिू

इथूनच महाराजाांची पालखीमधून त्याांनी तमरविूक सुरू केली. महाराज लोकाांचे
स्तवागि हसिमुखाने स्तवीकारीि पालखीि बसले होिे. यावेळी वारा सुटला
होिा. भळाळिाऱया वाऱयानां झाडां झुडपां हे लावि होिी. महाराजाांच्या या अांगावरचा
शेला िडिडि होिा. नकळि शेल्याचा िलकावा पालखीबाहे र लोंबि होिा. िो
वाऱयाने उडि होिा. तमरविूक चालली होिी. एवढ्याि गचकन कुिीिरी मागे
खेचावां असा महाराजाांच्या या पालखीला जरा हहसका बसला. शेला खेचला गेला.
िे पाहू लागले. भोई थाांबले. काय झालां िरी काय ? पाहिाि िो महाराजाांच्या या
शेल्याचां पालखीबाहे र पडलेलां टोक एका बोरीच्या या झुडपाला वाऱयाने अटकलां
गेलां होिां. बोरीला काटे असिाि. शेला अटकला. महाराज बघि होिे. त्याांना
गांमि वाटली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मावळे काट्याि अटकलेला शेला अलगद काढू लागले. शेला तनघाला. पि
महाराज हसून सहज गांमिीने म्हिाले , ‘ या बोरीनां मजला थाांबववले. येथे
खिा ‘ मावळ्याांनी पहारी , िावडी आिली आणि त्याांनी बोरीखालची जमीन
खिावयास सुरुवाि केली. केवळ गांमि म्हिून महाराज बोलले. सगळ्याांचाच
उत्साह दाांडगा. अन ् खििाखििा पहारी लगेच अडखळल्या. मािी दरू केली.
बघिाि िो सोन्यानाण्याांनी भरलेला हां डा! हा केवळ योगायोग होिा.
महाराजाांना भूमीगि धन तमळाले. िे धन कुठे गेले ? महाराजाांच्या या घरी ?
‘ कतमशन ‘ म्हिून काही ‘ हप्ते ‘ कोिाकोिाला तमळाले का ?

नाही , नाही , नाही! हे सवा धन स्तवराज्याच्या या खणजन्याि जमा झाले.

इथे एक गोष्ट लक्षाि येिे. महाराजाांना एकूि िीन हठकािी असे भूमीगि धन
तमळाले. िोरिगडावर , कल्यािच्या या दग
ु ााडी हकल्ल्यावर आणि हे असां
प्रचीिगडावर. हे धन स्तवराज्याचां. म्हिजेच रयिेचां. म्हिजेच दे वाचां.

पूवीर ् महाराजाांच्या या आजोबाांना , म्हिजे मालोजीराव भोसल्याांना वेरूळच्या या

त्याांच्या या शेिािच भूमीगि धन तमळालां. िे मालोजीांनी श्रीधृष्िेश्वराचे मांहदर ,
तशखर तशांगिापूरचा िलाव , एक यात्रेकरूांच्या यासाठी धमाशाळे सारखी म्हिा
हकांवा मठासारखी म्हिा इमारि अन ् अशाच लोकोपयोगी कायाासाठी खचा केलां.
आपल्या आजोबाांचा हा वारसा महाराजाांनी आजही साांभाळला. योगायोगानां पि
मालकी हक्कानेच तमळालेलां धन मालोजीराजाांनी आणि आिा तशवाजीराजाांनी
जनिाजनादा नाच्या या पायाांपाशी ‘ श्रीकृ ष्िापािमस्तिु ‘ म्हिि खणजन्याि जमा
केलां. दे वाचां दान आि जनिेचां धन असेच वापरावयाचे असिे. त्याचा अपहार
करिे हे महत्पाप.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एक गोष्ट साांगू का ? महाराजाांच्या या हहां दवी स्तवराज्याला एका पैशाचेही कजा
कधीही नव्हिे. हकांवा खणजन्याि खडखडाट झाला आहे अशी अवस्तथाही कधी
तनमााि झाली नाही. याचे एक कारि समजले ना ? अपहार , ष्टाचार ,
वपळविूक , लुबाडिूक हे शब्दच स्तवराज्याि असिा कामा नये हा आदशा
महाराजाांनी घालून हदला. स्तवराज्याचा खणजना नेहमीच तशलकीचा होिा.

जगद्गरू
ु िुकाराम महाराजाांनी आम्हाला आवजून
ा साांतगिलां आहे की ,

‘ जीहुतनया धन उत्तम वेव्हारे

उदासववचारे वेंच करी ‘

चाांगल्या मागााने , खूप धन तमळवा आणि उदार मनाने खचाही करा , हा

महराजाांचा आदे श होिा आणि आहे .

प्रचीिगडची ही िानाजीची मोहहम इ. १६६१ च्या या पावसाळ्याच्या या पूवी झाली.

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३१ हौसे े स्वराज् सजवावे.

दाररद्य कोिाच्या या वाट्याला आलां िर िे द:ु खदायकच आहे . त्यानां प्रयत्नाला दे व

मानून उत्तम व्यवहारे धन जोडावे सांसार गोड करावा. हौसेनां करावा. ज्याला
हौस नाही त्यानां सांसार आणि राज्यकारभार करूच नये.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अन ् दाररद्याचा अतभमान धरिां हा िर गुन्हा आहे . तशवाजीराजाांनी मािसाांना
कष्ट करण्याची चटक लावली. हौस तनमााि केली. म्हिूनच तशवकालीन पत्राि
आणि तशवकालीन काही कवीांच्या या काव्याि सहज उल्लेख येऊन जािाि की ,
‘ हे राज्य श्रीांच्या या आशीवाादाचां आहे ‘ ‘ राज्येश्रीांचे राज्य म्हिजे दे विाभूमी.
‘ एका ववरकि बैराग्यानां िर म्हटलां की , ‘ अशुर्द् अन्न सेवो नये ‘ अशुर्द्
अन्न म्हिजे ? अयोग्य , पापी , ष्टाचारी मागााने तमळववलेली धनधान्य
दौलि. तिचा उपभोग घेऊ नये. श्रमाने तमळवावे. श्रम म्हिजे दे वपूजा.
आम्हाला केवढी मोठी मािसां इतिहासाि तमळाली पाहा! तशवाजीराजाांसारखा
ववरक्त , उपभोगशून्य छत्रपिी. चक्रविीर.् णजजाऊसाहे बाांच्या यासारखी
‘ कादां वबनीव जगजीवनदान हे िू: ‘ असलेली आई , राजमािा. नव्हे
स्तवराज्यमािा आम्हाला या मराठी मािेनां हदली. या मायलेकराांच्या या जीवनाांि
चांगळमांगळ अन ् उधळपट्टी केल्याची एकही नोंद , उल्लेख गवसि नाही.

कादां वबनीव म्हिजे योतगनीप्रमािे. धमापुरुर् आम्हाला लाभले िेही

सोन्यामोत्याांना ‘ मृवत्तकेसमान ‘ मानिारे श्रीिुकाराम महाराजाांसारखे िोवरी
िोवरी वैराग्याच्या या गोष्टी , जोवरी दे णखला नाही ष्टी िुकाराम. या
तशवकाळािील सारे च सांिसत्पुरुर् असे होिे. मठ करून िाठा करिारे नव्हिे.
जनिेच्या या भाबड्या श्रर्द्े चा उपयोग करून ‘ इस्तटे टी ‘ तनमााि करिारे नव्हिे.
म्हिूनच रयि सुसस्त
ां काराांच्या या अभ्यांग स्तनानाि नहाि होिी. याचा अथा इथां
तशवाजीराजाांच्या या पाच-दहा वर्ाांच्या या स्तवराज्यकाळाि अगदी स्तवगालोक अविरला
असांही नव्हे . समाजाची गिी ही सावकाशच असिे. स्तवराज्यपूवा काळािील
इथलां लोकजीवन हकिी केववलवािां होिां. पि स्तवराज्य वाढू लागल्यापासून
िेच जीवन बदलि गेल.ां मािसा खावया अन्न नाही अशी अवस्तथा असलेला
मराठी मुलख
ु स्तवराज्याि भरल्या किगीला टे कून पोटभर भाकरिुकडा खाऊ
लागला होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

इ. स. १६६१ ची कोकि मोहहम सांपवून महाराज राजगडास परिले. प्रिापगड
िे पन्हाळगड या भयांकर कठीि युर्द्काळािून महाराज अगदी िावून सुलाखून
बाहे र पडले होिे. अजून शाहहस्तिेखान पुण्याि होिाच. स्तवराज्याचे हे र
पुण्यावरिी तघरट्या घालीिच होिे. त्याचे मोठे यश म्हिजे उां बरणखांडीि
केलेला कारिलबखानचा दिदिीि पराभव. पि याच साऱया घाईगदीिून
ा वेळ
काढू न महाराजाांनी गडावर जखमनाम्याचा दरबार भरववला. जखमनामा म्हिजे
ज्याांनी ज्याांनी युर्द्ाि कामतगऱया केल्या त्या किाबगाराांचे भर दरबाराि
भरघोस कौिुक. याच काळाि अज्ञानदास उिा आगीनदास नावाचा एक
नामवांि शाहीर मराठी मुलख
ु ाांि गाजिगजाि होिा. या कौिुकाच्या या दरबाराि
महाराजाांनी युवक्तबुवर्द्वांिाांचे छान कौिुक केले या शाहीराचेही. जेधे नाईकाांना
त्याांनी मानाचे िलवारीचे पहहले पान हदले. वहकलाांना ओांजळी ओांजळीने होन
आणि शेलापागोटी हदली. युर्द्ाि जे खचीर ् पडले त्याांच्या या बायकापोराांना
‘ अडीचसेरी ‘ म्हिजे पेन्शन हदले. कोिालाही उिे पडू हदले नाही.

आज आपिही पाहिो ना! आपले राष्ट्रपिी अशाच राष्ट्रवीराांना , लोकसेवकाांना ,

कलावांिाांना आणि सांशोधकाांना गौरवाची मानतचन्हे हदल्लीि सन्मानपूवक
ा
दे िाि. अशोकचक्र , परमवीरचक्र आणि आमच्या यािील महामानवाांना भारिरत्न
अशासारखे तशरपेंच अपाि करिाि. महाराजाांनीही आपल्या किृत्त्ववांिाांचां
भरघोस कौिुक केलां नेहमीच.

अशाच काळाि शाहहस्तिेखानाच्या या छाविीिून खानाचा भाचा नामदारखान हा

कोकिािील पेि , पनवेलजवळच्या या तमऱया डोंगर उिा तमरागड या हकल्ल्यावर
िौज घेऊन तनघाला. राजगडावर खबरा आल्या. महाराजाांना तशकारीची सांधी
आल्यासारखांच वाटलां असावां. िे महाडच्या या बाजूने कोकिाि उिरले. तमरागड

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

उत्तरे स आहे आणि महाराजाांनी तमऱया डोंगरावर हल्ला करिाऱया
नामदारखानाला आणि त्याच्या या शाही िौजेला अचानक हल्ला करून असां
झोडपून काढलां की , जिू लोहार िापून लाल झालेल्या लोखांडावर दिादिा
घाव घालिो िसां. नामदारखान आपल्या पूवप
ा रां परे प्रमािे पळू न गेला. सारी
मोगली मोहहम साि िसली. ही मोहहम इ. स. १६६२ च्या या प्रारां भी झाली.
नक्की िारीख सापडि नाही. या मोहहमेि स्तवि: महाराज रिाांगिावर झुज
ां ि
होिे. महाराजाांच्या या या अववश्राांि पररश्रमाांना काय म्हिावे ? महाराजाांना
ववश्राांिी सोसि नव्हिी. त्याांच्या या सांपूिा जीवनाि खास ववश्राांिीकरिा िे एखाद्या
थांड हवेच्या या हठकािी दोनचार महहने जाऊन राहहल्याची नोंद सापडि नाही.
स्तवराज्यसाधनाची लगबग त्याांनी कैसी केली ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३२ मो लां ा मरािी माती श माणसे समजली ाहीत.

गेल्या चार वर्ाांि (इ. स. १६५९ िे ६२ ) असांख्य किाबगाराांनी अपार कष्टानां ,

महाराजाांच्या या योजने आणि आसेप्रमािे किाबगारीची शथा केली होिी. त्यािील
हकत्येकजि रिाांगिावर ठार झाले होिे. णजवा महाला सकपाळ , रामाजी
पाांगेरे , तशवा काशीद , मायनाक भांडारी , बाजीप्रभू , कावजी मल्हार , बाजी
पासलकर , वाघोजी िुपे , बाजी घोलप , अज्ञानदास शाहीर , कान्होजी जेधे
आिा हकिी जिाांची नावां साांगू ? या स्तवराज्यतनिाांच्या या आणि किाबगाराांच्या या
राांगाच्या याराांगा महाराजाांच्या या पाहठशी उभ्या होत्या. त्यामुळेच स्तवराज्य सुद
ां र
आणि सांपन्न बनि होिां. कुिाचां नाव ववसरलां िरी स्तवगाािन
ू माझ्यावर कुिी
रागाविार नाही.

पि महाराज मात्र कुिालाही ववसरि नव्हिे. होिे त्याांनाही अन ् जे गेले

त्याांनाही. शाहहस्तिेखानाने उां बरणखांडीच्या या लढाईनांिर पुढच्या या लढाईची (म्हिजे
पराभवाची) ियारी केली. त्याने कोकिािील ठाण्याजवळील कोहजगड नावाचा
हकल्ला घेण्यासाठी आपली िौज पाठववली. िीही मार खाऊन परिली.
आपल्या लक्षाि आलांय ना ? की , शाहहस्तिेखान एका चाकिच्या या
मोहहमेतशवाय कुठल्याही मोहहमेवर स्तवि: गेला नाही. अन ् प्रत्येक मोहहमेमध्ये
महाराज स्तवि: भाग घेिाहे ि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

इ. स. १६६३ साल उजाडलां. शाहहस्तिेखानानां स्तवि: जािीने एक प्रचांड मोहहम
योणजली. कोििी ? स्तवि:च्या या मुलीच्या या लग्नाची! खरां च! आपल्या बहहिीच्या या
मुलाशी त्याने आपल्या मुलीचां लग्न ठरववलां. लग्न अथााि पुण्याि , लष्करी
छाविीि होिार होिां. लाल महालाचां मांगल कायाालय झालां होिां. मुलाच्या या
आईचां नाव होिां. दहरआरा बेगम. ही अथााि खानाची बहीिच. तिच्या या
नवऱयाचां नाव जािरखान. हा यावेळी प्रत्यक्ष औरां गजेबाचा मुख्य वजीर होिा.
िो या लग्नासाठी पुण्यास येिार होिा. आला ही. प्रचांड लवाजमा. प्रचांड
थाटमाट. वेगवेगळ्या लग्नीय समारां भाांची रे लचेल. खािांवपिां. सगळी छाविी
लग्नाि मग्न. शाहहस्तिेखानाची केवढी ही टोलेजांग लग्नमोहहम!

अन ् समोर दणक्षिेकडे अवघ्या पन्नास हकलोमीटरवर एक ढाण्या वाघोबा

जबडा पसरून झेप घेण्यासाठी पुढचे पांजे आपटीि होिा ; त्याचां नाव
तशवाजीराजा.

शाहहस्तिेखानाचां हे काय चाललां होिां ? िो तशवाजीराजासारख्या महाभयांकर

कदा नकाळावर मोहहम काढू न आला होिा की , आपल्या पोरापोरीांची छाविीि
लग्न लावायला आला होिा ? या खानाला वववेकशून्य , बेजबाबदार आणि
चांगळबाज म्हिू नये िर काय म्हिावां ? त्याला तशवाजीराजा समजलाच
नाही। त्याला गतनमी कावा उमजलाच नाही. त्याला इथला भूगोल कळलाच
नाही. आिा या मोगली चैनी पुढे बेचैन तशवाजीराजाांचा आपि अभ्यास
करावा. वास्तिववक पुण्याि आल्यापासून एका चाकितशवाय शाहहस्तिेखानानां
काय तमळववलां ? काहीही नाही. हा िीन वर्ााचा हहशोब. अन ् आिा मुलीचां
अिाट खचाानां लग्न. पुढां काय झालां िे मी साांगिोच. पि आपल्याला िे
आधीच माहहिीच आहे की! शाहहस्तिेखानाची प्रचांड िटिणजिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एक मात्र साांतगिलां पाहहजे. खानानां स्तवराज्याचां , त्याने कब्जाि घेिलेल्या
भागाचां िार नुकसान केलां. लूटमार , णियाांची बेअब्रू , मांहदराांची नासधूस ,
खेड्यापाड्याांचा ववध्वांस. मात्र आिया वाटिां की , पुण्याि िो णजथां राहि होिा
त्या लालमहाल वाड्याच्या या अगदी जवळच असलेल्या कसबागिपिी मांहदराला
त्यानां उपदव हदला नाही. आळां दी , तचांचवड , दे हू , थेऊर इत्यादी
दे वस्तथानाांनाही त्याने त्रास हदल्याची एकही नोंद सापडलेली नाही.

शाहहस्तिेखानचे मूळ नाव अबू िातलब. िो इरािी होिा. तमझाा अमीर उल ्

उमरा है बिजांग नबाब शाहहस्तिेखान अबू िातलब हे त्याचां पदव्यासकट नाव.
िो औरां गजेबाचा मामा होिा. ‘ शाहहस्तिेखान म्हिजे औरां गजेब बादशाहची
दस
ु री प्रतिमाच ‘ असां त्याचां विान एका मराठी बखरीि आले आहे . पि
औरां गजेबािला एकही सद्गि
ु या मामाि हदसि नाही.

खानाकडचा लग्नसोहळा प्रचांड थाटामाटाि दोनिीन आठवडे चालू होिा। या

सांपूिा छाविीच्या या अवस्तथेची माहहिी महाराजाांना राजगडावर समजि होिी.
त्याांच्या या मनाि काहीिरी आपल्या बौवर्द्क करामिीचा. उत्पटाांग डाव िे
खानावर टाकू पाहाि होिे. याचवेळी त्याांनी सोनो ववश्वनाथ डबीर या आपल्या
वयोवृर्द् वकीलाांना पुण्यास खानाच्या या भेटीसाठी पाठवावयाचे ठरववले.
पाठववलेही. पि खानाने सोनो ववश्वनाथाांची भेट घ्यावयाचेच नाकारले. टाळले.
या वबलांदर तशवाजीराजाच्या या कलांदर वहकलाांशी भेटायलाच नको. पूवीर ्
अिझलखान , तसद्दी जौहर , कारिलबखान याांची या मराठी वहकलाांनी कशी
दािादाि उडववली हे त्याला नक्कीच माहहिी होिां. िसे आपल्या बाबिीि
होऊ नये म्हिून असेल पि त्याने भेट नाकारली. म्हिजे परीक्षेला बसायलाच
नको म्हिजे मग नापास होण्याची अणजबाि भीिी नसिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सोनो ववश्वनाथ राजगडास परि आले. काही घडलेच नाही त्यामुळेच या
महाराजाांच्या या डावाचा उलगडा इतिहासाला होि नाही.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३३ हे र म्हणजे राजा ा शतसरा डोळा.

महाराजाांचां हे र खािां अत्यांि सावध आणि कुशल होिां. त्याि एकूि हकिी
मािसां काम करीि होिी हे िपशीलवार तमळि नाही. बहहजी नाईक जाधव ,
वल्लभदास गुजराथी , सुद
ां रजी परभुजी गुजराथी , ववश्वासराव हदघे एवढीच
नावे सापडिाि. पि गुप्तररिीनां वावरिाऱया या गुप्तहे र खात्याि बरीच मािसे
असली पाहहजेि असे वाटिे. परदरबाराि राजकीय बोलिी करण्यासाठी जािारे
स्तवराज्याचे सारे वकील एकप्रकारे गुप्तहे रच होिे. मुल्ला है दर , सखोजी
लोहोकरे , कमााजी , रघुनाथ बल्लाळ कोरडे आदी मांडळी महाराजाांच्या या विीने
परराज्याांि वकील म्हिून जाि होिी. पि िेवढीच हे रातगरीही करिाना िी
हदसिाि. पि आिखीन एक उदाहरि या शाहहस्तिेखान प्रकरिाि ओझरिे
हदसिे. लाल महालाि असलेल्या छोट्याशा बागेचे काम करिारा माळी
महाराजाांचा गुप्तहे र असावा. लाल महालाांि घडिाऱया अनेक घटना अगदी
िपशीलाने महाराजाांना समजि होत्या , हे आपल्या सहज लक्षाि येिे.
शाहहस्तिेखानाच्या या ज्या ज्या सरदाराांनी कोकि भागाि स्तवाऱया केल्या , त्या
प्रत्येक स्तवारीि तशवाजीराजाांनी अत्यांि त्वरे ने आणि िडिेने त्या स्तवाऱया पार
उधळू न लावल्या. हे या मराठी हे रातगरीचेही यश आहे . अिाट समुदावर िर
हे रातगरी करिां हकिी अवघड , मराठ्याांनी सागरी हे रातगरीही ित्ते केली आहे .

आिा िर महाराज प्रत्यक्ष लाल महालाांवरच एका मध्यरात्री छापा घालिार

होिे. सव्वा लाख िौजेच्या या गराड्याि असलेला लालमहाल पूिा बांदोबस्तिाि
होिा. खानाने या महालाांच्या या दालनाांि काही काही िरक केले होिे. म्हिजे
बाांधकामे केली होिी. कुठे तभांिी घािल्या होत्या , कुठे दरवाजे बाांधकामाने

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तचिून बुजवून टाकले होिे. जनान्याचे भाग , मुदपाकखाना , पुरुर्ाांच्या या
खोल्या इिर खोल्या , त्याांवरील पहाऱयाांच्या या व्यवस्तथा इत्यादी अनेक गोष्टी
लाल महालाबाहे र कोिाला िपशीलवार समजिे सोपे नव्हिे. पि महाराजाांनी
जो लाल महालावर छापा घालण्याचा बेि केला , िो अगदी माहहिगारी
असलेल्या कोिा मराठी हे राच्या या गुप्त मदिीनेच. जर अतधक माहहिी
ऐतिहातसक नव्या सांशोधनाने उपलब्ध होईल , िर हे मराठी हे रखात्याच्या या
किाबगारीवर छान प्रकाश पडे ल. आज मराठ्याांना तमळालेल्या यशाांचा िपशील
लक्षाि घेऊन हे राांचे किृत्त्ा व मापावे लागिे आहे .

हे र म्हिजे राजाचा तिसरा डोळा. िो अखांड उघडा आणि सावधच असावा

लागिो. तशवकाळािील हे रखािे हे तनवववााद अप्रतिम होिे. हे र पक्का
स्तवराज्यतनि असावाच लागिो. िो जर परकीयाांशी ‘ दे वािघेवाि ‘ करू
लागला , िर नाश ठरलेलाच असिो. हे र अत्यांि चािाक्ष , बुर्द्ीवान आणि
हरहुन्नरी असावा लागिो. पुढच्या या एका घटनेचा आत्ता नुसिा उल्लेख करिो.
कारवारच्या या मोहहमेि मराठी हे राांनी उत्तम कामतगरी केली. पि एका हे राकडू न
कुचराई आणि चुका झाल्या. महाराजाांनी त्याला जरब दाखववलीच.

आिा महाराज प्रत्यक्ष लाल महालावरच झडप घालून शाहहस्तिेखानाला ठार

मारण्याचा ववचार करीि होिे. ही कल्पनाच अिाट होिी. सव्वा लाखाची
छाविी. त्याि बांहदस्ति लाल महाल. त्याि एका बांहदस्ति दालनाि खान. अन ्
त्याला गाठू न छापा घालायचा. हे कवविेिच शक्य होिे. पि असां अचाट
धाडस महाराजाांनी आखले. हल्लीच्या या युर्द्िांत्राि ‘ कमाांडोज ‘ नावाचा एक
प्रकार सवाांना ऐकून माहहिी आहे . महाराजाांचे सारे च सैतनक कमाांडोज होिे.
पि त्याि पुन्हा अतधक पटाईि असे जवान महाराजाांपाशी होिे. त्याचे
प्रत्यांिर लाल महालाच्या या छाप्याि येिे. ‘ ऑपरे शन लाल महाल ‘ असेच या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

छाप्याला नाव दे िा येईल. ही सांपूिा मोहहम मुख्यि: हे राांच्या या करामिीवर
अवलांबून होिी. सारा िपशील एखाद्या स्तविांत्र प्रबांधािच. माांडावा लागेल. पि
या ऑपरे शन लाल महालचा अभ्यास महाराजाांनी आपल्या सहकाऱयाांतनशी
इिका बारकाईने केला आहे की , आपले मन या एकववसाव्या शिकाच्या या
वेशीि थक्क होऊन जािे. या गतनमी छाप्यासाठी महाराजाांनी वेळ तनवडली
मध्यरात्रीची. मराठ्याांचे बहुसख्
ां य छापे रात्रीच्या या अांधारािलेच आहे ि. लाल
महालावरच्या या छाप्यासाठी महाराजाांनी चैत्र शुर्द् अष्टमीची मध्यरात्र तनवडली.
पुढच्या या उजाडत्या चैत्र शुर्द् नवमीस प्रभू राम जन्मास येिार होिे! रामनवमी.

याच महहन्याि मोगलाांचे पववत्र रोज्याचे उपवास सुरू झाले होिे. छाप्याच्या या
रात्री सहावा रोजा होिा. आकाशािला चांद छाप्याच्या या सुमारास पूिा मावळिार
होिा. पि याचा इथां कुठां सांबांध आला ? आला ना! मोगली सैन्य रोजाच्या या
उपवासामुळे रात्र झाल्यावर भरपूर जेवि करून सुस्तिाविार हा अांदाज खरा
ठरिार होिा. खुद्द शाहहस्तिेखानाच्या या कुटु ां बाि हीच णस्तथिी असिार. तशवाय
हदवस उन्हाळ्याचे. शेजारीच असलेल्या मुठा नदीला पािी जेमिेमच असिार.
छापा घालून झटकन ही नदी ओलाांडून भाांबुडरु
् ्याच्या या (सध्याचे तशवाजीनगर)
भागाि आपल्याला पसार होिा येिार आणि अगदी जवळ असलेल्या
तसांहगडावर पोहोचिा येिार हे लक्षाि घेऊन महाराजाांनी हे ऑपरे शन आखले
होिे.

छाप्यािल्या कमाांडोजनी कसेकसे , कुठे कुठे , कायकाय करायचे िे अगदी

तनणिि केलेले होिे. सांपूिा िपशीलच इिका रे खीव आहे की , या ऑपरे शन
लाल महालची आठदहावेळा महाराजाांनी राजगडावर ‘ ररहसाल ‘ केली असावी
की काय असा दाट िका-िकाच नव्हे खात्री होिे. कारि जे घडले िे इिके

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वबनचूक घडले की , असे घडिे कधीही ऐत्यावेळेला होि नसिे. आपि
िपशील पाहूच.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३४ लष्करी प्रशतभे ा हा मत्कार .

राजगडावरून महाराज सुमारे एक हजार सैतनक घेऊन तनघाले. (हद। ५ एवप्रल

१६६ 3, चैत्र , शुर्द् अष्टमी , रात्री) िे कात्रजचे घाटाि आले. कात्रज घाट ऐन
पुण्याच्या या दणक्षिेला िेरा-चौदा हकलोमीटरवर आहे . महाराजाांनी या घाटाि काही
मावळी टोळ्या ठे वल्या. सुमारे पाचशे मावळे घेऊन िे पुण्याच्या या रोखाने
तनघाले.

इथां एक गोष्ट लक्षाि घ्यायची आहे . िी अशी. शाहहस्तिेखानाने आपल्या

पुण्यािल्या छाविीच्या या भोविी रात्रीची गस्ति घालण्याकरिा आवश्यक िेवढे
आपले सैतनक रोजी ठे वले होिे. याि काही मराठी सरदार आणि सैतनकही
होिे. मोगलाांच्या याकडे नोकरी करिारी ही मांडळी खानाने मुद्दाम गस्तिीकरिा
छाविीच्या या दणक्षिअांगास रात्रीची हिरिी ठे वली होिी. हा ररवाज खान पुण्याि
आल्यापासून चालू असावा असे वाटिे. या सैतनकाांचे काम वास्तिववक सकाळी
उजाडे पयांि अपेणक्षि असे. पि पुढेपुढे याि हढलाई होि गेलेली आढळू न येिे.
हे गस्तिवाले साधारिि: मध्यरात्री हदडदोन वाजपयांिच गस्ति घालीि. नांिर
हळू च छाविीि परिून येि. ही गोष्टी महाराजाांच्या या हे राांच्या या लक्षाि आली.
महाराजाांनी या सांबध
ां गस्तिीचाच अचूक िायदा हटपला.

गस्ति घालायला जािारे लोक छाविीभोविीच्या या मोगली चौकीदाराांना माहहि

झालेले होिे. महाराजाांनी याचा िायदा घेिला. आपल्या बरोबरच्या या सुमारे
पाचशे सैतनकाांपयांि एक जरा मोठी टोळी त्याांनी आपल्यापाशी ठे वली आणि
बाकीच्या या मराठ्याांना , ठरववल्याप्रमािे पुढच्या या उद्योगास छाविीि पाठववली. हे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वबलांदर सैतनक , जिू काही आपिच मोगली छाविीभोविी गस्ति घालिारे
नेहमीचेच लोक आहोि अशा आववभाावाि छाविीि प्रवेशू लागले. चौकीदाराांनी
त्याांना हटकलेही. पि ‘ आम्ही रोजचेच गस्ति घालिारे . आम्हाला ओळखलां
नाही ? गस्तिीहून परि आलो! ‘ असा जवाब तधटाईनां करून आि प्रवेशले.
चौकीदाराांना वाटलां की होय , ही रोजचीच गस्तिीची मांडळी. परि आली आहे ि.
चौकीदाराांची अशी बेमालूम गांमि करून हे सैतनक ठरल्याप्रमािे लाल
महालाच्या या पूवेच्या याा बाजूस पोहोचले. येथे लाल महालाला हकल्ल्यासारखा िट
नव्हिा. उां च तभांि होिी. त्या तभांिीि जाण्यायेण्याचा एक दरवाजा होिा. पि
खानानां िो दगडामािीि बाांधकाम करून बांद करून टाकला होिा.

या आलेल्या मराठी टोळीनां अतिशय सावध दक्षिा घेऊन या बांद केलेल्या

दाराच्या या बाांधकामास भगदाड पाडावयास सुरुवाि केली. मािूस आि जाईल
एवढां भगदाड. हा उद्योग करीि असिाना हकिी सावधपिे त्याांनी केला असेल
याची कल्पना येिे. भगदाड हळू हळू पुरेसे पडले. महाराज येईपयांि मावळे
िेथेच रें गाळि राहहले. अथााि सभोविी सामसूमच होिी.

ज्या पर्द्िीने हे मावळे सैतनक इथपयांि आले , त्याच पर्द्िीने मागोमाग

महाराजही आपल्या टोळीतनशी आले. महाराजाांना आपलाच लाल महाल
चाांगला पररचयाचा होिा. खानाने केलेले बाांधकामाचे बदलही त्याांना समजले
होिे. या भगदाडािून प्रथम महाराजाांनी आि प्रवेश केला.

इथे महाराजाांचा एक अांदाज चुकला. भगदाडाच्या या आि लाल महालाचे

परसाांगि होिे. िेथे काही पाण्याचे बाांधीव हौद होिे. लाल महालाची ही
पूवेकाडील बाजू होिी. या बाजूने लाल महालािून परसाांगिाि यावयास दोन
दारे होिी. दोहीि अांिर होिे. यािील एक दार असेच दगडामािीने तचिून बांद

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

केलेले होिे आणि दस
ु ऱया दारालगि एक पडवी उभी करून खानाच्या या कुटु ां बाचा
खासा मुदपाकखाना म्हिजे स्तवयांपाक करण्याची जागा , ियार केली होिी.
िेथील आचारी पािके इत्यादी सुमारे िेरा-चौदा नोकर िेथेच मुदपाकखान्याि
रात्री झोपि असि. िे सध्या रोजा असल्यामुळे पहाटे बरे च लवकर उठि
आणि कामाला लागि. हे नोकरचाकर अजून उठलेले नसावेि , असा
महाराजाांचा अांदाज होिा. पि िो चुकला आज िे लवकर उठू न कामाला
लागि होिे. आणि महाराजाांना लाांबन
ू च हे लक्षाि आले. आिा ? आिा िे
लोक आपली चाहूल लागली िर आरडाओरडा करिील अन ् साराच डाव वाया
जाईल याची कल्पना महाराजाांना आली. आिा ? आिा िक्त एकच करिां
शक्य होिां. एकदम मुदपाकखान्याि मावळ्याांनी गुपचूप घुसायचां अन ् साऱया
नोकराांना कापून काढायचां. तनरुपाय होिा. हे करिां भाग होिां. महाराजाांनी
आपल्या मावळ्याांना इशारा केला आणि सर ् सर ् सर ् सर ् जाऊन मावळ्याांनी
या साऱया नोकराांना कापून काढलां.

तचिलेल्या त्या दस
ु ऱया दरवाजालाही भगदाड पाडू न महाराज आि घुसले.
तमितमित्या हदव्याांच्या या पुसट उजेडाि िारसां हदसि नव्हिां.
मुदपाकखान्याच्या या दाराच्या या आिल्या बाजूला जो पहारे करी होिा त्याच्या यावर
पहहला घाव पडला. िो ठार झाला. आणि त्याच्या या ओरडण्याच्या या आवाजानां
माडीवर असलेला शाहहस्तिेखान एकदम खडबडू न उठला. िो धनुष्यबाि घेऊन
माडीवरून खाली अांगिाि धावि आला. आणि नेमका महाराजाांच्या या समोरच
िो आला. त्याला काहीच कल्पना नव्हिी. त्याचा एक मुलगा , अबुल
ििहखान जवळच्या याच दालनाांि झोपलेला होिा. िो खडबडू न बाहे र आला.
अांगिाि , आपल्या वहडलाांवर कोिीिरी घाव घालू पाहिोय हे त्याच्या या लक्षाि
आलां. िो वहडलाांना वाचववण्यासाठी पुढां आडवा आला अन ् महाराजाांच्या या
िलवारीखाली ठार झाला. खान घाईघाईनां परि माडीकडे पळि सुटला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३५ प्रथम ोज ा, क्तवक्रम ंतर.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मध्यरात्रीच्या या गाढ झोपेि असलेला लाल महाल आणि स्तवाभाववकररत्या
झोपेचीच पेंग येि असलेले पहारे करी एकदम हल्ला झाल्यानांिर गोंधळू न
जावेि , त्याांनी केवळ आरडोओरडाच करावा आणि सैरभैर धावि पळि सुटावे
हीच अपेक्षा या हल्ल्यामागे महाराजाांची होिी. केवळ ‘ केऑस ‘ काही
मावळ्याांनी लाल महालाच्या या मुख्य दरवाज्याच्या या माथ्यावर असिाऱया
नगारखान्याि घुसायचे ,
िेथे झोपलेल्या वाद्य वादकाांना असेच एकदम उठवायचां आणि िेथील नगारे ,
किेर ् , िुिाऱया , िाशे , मिेर ् इत्यादी वाद्ये वाजवायला लावायचे हा आिखी
एक गोंधळ उडवून दे ण्याचा प्रकार ठरववलेला होिा. िो अगदी िसाच घडला.
काही मावळे नगारखान्याि घुसले. त्याांनी त्या झोपलेल्या वादकाांना कसे
उठववले असेल याचा िका करिा येिो. भूिवपशाच्या चे जिू अचानक आपल्याला
झोडपिाहे ि असेच त्या वादकाांना वाटले असेल.
अधावट झोपेि िी घाबरलेली मािसां िेथील वाद्ये मराठ्याांच्या या दमदाटीवरून
जोरजोराि वाजवावयास लागली. काय घडिांय िे त्या वादकाांना कळे चना. िे
िक्त वाजवीि होिे. कारि पाहठशी नागव्या िलवारीचे मावळे मारे कऱयासारखे
उभे होिे. लाल महालािील प्रचांड गोंधळाि हा नगारखान्यािील प्रकार सवााि
ववलक्षि कल्पक होिा. अांधाराि सारा महाल जागा होऊन ओरडि अन ्
हकांकाळ्या िोडीि होिा. त्याि णियाांचा कल्लोळ भयांकरच होिा.
सवाांचाच या थक्क करिाऱया अचानक हल्ल्याने ( सरप्राईजअॅटॅक) हकिी
गोंधळ उडाला असेल याचे एक उत्कृ ष्ट उदाहरि म्हिजे घाबरून उठलेला
शाहहस्तिेखान स्तवि: माडीवरून अांगिाि सशि धावि आला. पि शि कोिचे
होिे ? धनुष्यबाि! अशावेळी कुिी धनुष्यबाि घेऊन धावेल काय ? िलवार ,
पट्टा हकांवा तनदान भाला िरी घेऊन मािूस समोरासमोर शत्रूवर हल्ला
करावयास धावेल ना ? पि खान धनुष्यबाि घेऊन धावला. काय उपयोग ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याचा मुलगा अबुल ििेखान हा जर त्याचवेळी अचानक आडवा आला
नसिा , िर महाराजाांच्या या हािून खान अांगिािच ठार झाला असिा. पि
पोरामुळे बाप वाचला. इथां या अबुल ििेखन पुत्राचां खरोखर कौिुकच वाटिे.
बापासाठी त्याने आपला प्राि खचीर ् घािला.
खान मात्र आल्याणजन्याने धावि होिा. महाराज आिा त्याचा पाठलाग करीि
होिे. माडीवरिी खानाच्या या दालनाला लागून ( बहुदा) दणक्षिोत्तर असा एक
मोठा दरुिी महाल होिा. त्या मोठ्या हदवािखाण्याि खानाच्या या कुटु ां बािील
आणि अन्य काही णिया झोपलेल्या होत्या. त्या जाग्या होऊन मोठमोठ्याने
ओरडि , हकांकाळि होत्या. तिथे एकदोन जतमनीवरची शमादाने होिी. त्याचा
प्रकाश हकिीसा असिार ? काय घडिांय याचा कोिालाच बोध होि नव्हिा.
िक्त घबराट उडाली होिी.
खान पुढे आणि महाराज मागे असा प्रकार होिा. गोंधळलेला खान केवळ जीव
वाचववण्याकरिाच पळि होिा. पुसटत्या प्रकाशाि महाराज खानाचा पाठलाग
करीि होिे. णियाांच्या या त्या दालनाि खान तशरला. िेथे एक मोठा जाडसर
पडदा (बाड) होिा. खानाने घाईि िो हािाने उडवला. िो आि तशरला.
महाराजाांनी त्या बाडावर आपल्या धारदार िलवारीचा घाव घािला. पडदा
िाटला गेला.
खान घाबरून धावि आल्याचे िेथील बायकाांनी पाहहले. काहीिरी भयांकराहूनही
भयांकर घडिांय या जाणिवेने त्या त्याहून भयांकर घाबरल्या. केवळ कल्लोळ!
पडद्याला पडलेल्या भगदाडािून महाराजाांची आकृ िी आि येिाना णियाांनी
पाहहली. तिथां असलेली शमादाने कोिा शहाण्या िीने िुांकून ववझववली.
अतधकच अांधार झाला. महाराज आिा अांदाजाने खानावर धावि होिे. खान
घाबरून एका णखडकीबाहे र घाईघाईि चढू न खाली दबला. हा सुर्द्ा एकूि
उपलब्ध असलेले पुरावे लक्षाि घेऊन केलेला अांदाज आहे . महाराजाांना वाटले
खान येथेच आहे . म्हिून त्याांनी आपल्या िलवारीचा खाडकन घाव घािला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

घाव लागल्याचे त्याांना जािवले. त्याांना वाटले घाव वमीर ् लागून खान मेला.
अन ् महाराज िेथून िडक आल्यावाटे ने परि परिले.
सांपूिा लाल महालाची वास्तिु भयांकर कल्लोळाने दिािि होिी. त्यािच
नगारखान्यािील वाद्याांचा कल्लोळ चालू होिा.
महाराजाांचा मुख्य उद्दे श मात्र अांधाराि अधाांिरीच राहीला. खान बचावला.
त्याची िक्त िीन बोटे , उजव्या हािाची िलवारीखाली िुटली.
आपले छाप्याचे काम ित्ते झाले असे समजून पूवय
ा ोजनेप्रमािे महाराज आणि
मावळे लाल महालािून तनसटले. लाल महालाबाहे र या साऱया कल्लोळाने
खडबडू न उठलेले छाविीिील खूप मोगली सैतनक जमा झाले होिे. त्याांना
काहीच बोध होि नव्हिा.
खूप मोठा िपशील उपलब्ध असलेले हे ‘ ऑपरे शन लाल महाल ‘ असे घडले.
हा थोडक्याि अहवाल. मुख्य आहे िो तनष्कर्ा. केवळ लष्करी सैतनकाांनी
आणि सेनातधकाऱयाांनीच या ऑपरे शनचा ववचार करावा. तचांिन , मनन
करावे , असे नाही. योजनाबर्द् काम करू इणच्या छिाऱया प्रत्येक ववर्याांिील
प्रत्येक कायाकात्याने या इतिहासाचा सूक्ष्मववचार करावा. विामानकाळाि याचा
कल्पक योजना म्हिून उपयोग झाल्यातशवाय राहिार नाही ? ‘ मॅनेजमेंट
‘ आणि प्रचांड प्रकल्प हािाळिाऱयाांनी या लष्करी कथेचा अभ्यास करून
पाहावा. त्यािून प्रेरिा , योजना आणि शेवटी यश काबीज करिा येईल. पाहा
पटिे का ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३६ हा क्तवज भ् ासा ा……..

ही चैत्र शुर्द् अष्टमीची मध्यरात्र. लाल महालाि अशी ज्वालामुखीसारखी

अचानक उिाळली. खान वाचला. तसांहगडकडे सुखरुपपिे पसार झालेल्या
तशवाजीमहाराजाांना हा िपशील नांिर समजला. िे जरा णखन्न झाले. कारि
जर खान , म्हिजे प्रति औरां गजेबच मारला गेला असिा िर केवळ मोगल

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

साम्राज्यािच नव्हे , िर इराि , िुकााि इिकांच नव्हे िर रुमशाम पावेिो
मराठ्याांचा गतनमीकावा रिवाद्याांसारखा दिािला असिा.

गतनमी कावा हे मराठ्याांचे खास खास युर्द्िांत्र आहे . या युर्द्िांत्राचा अवााचीन

महाआचाया म्हिजे चीनचा माओत्सेिुांग आणि णव्हएटनामचा होतचतमन. िे
सत्यही आहे . पि आपि माओ आणि तमन याांनी स्तवि: वापरलेल्या त्याांच्या या
जीवनािील गतनमी काव्याचा आणि तशवाजी महाराजाांच्या या गतनमी काव्याचा
िैलतनक अभ्यास जरुर करून पाहावा.

लाल महालावरील महाराजाांच्या या छाप्याच्या या बाबिीि मोगलाांची प्रतिहक्रया

काय ? िक्त घाबरट. दहशि. भाबड्या कल्पनाांची ववनोदी कारां जी. याच वेळी
हदल्लीमध्ये दोन युरोपीय डॉक्टसा राहि होिे. डॉ. तथवेनो आणि डॉ. तसडने
ओवेन. या दोघाांनी या लाल महाल छापा प्रकरिी तलहून ठे वलां आहे . ‘ या
छाप्याची दहशि एवढी तनमााि झाली आहे की , तशवाजी हा नक्की
चेटूकवाला असावा असे लोकाांना वाटिे. त्याला पांख असावेि. त्याला गुप्त होिा
येि असावे ‘ म्हिजे केवळ अिवा , कांड्या आणि अतिशयोक्ती.

हा सारा भाबडे पिा होिा. डोळसपिाने मराठ्याांच्या या युर्द्पर्द्िीचा अभ्यास

कुिीच करीि नव्हिां. आज आपि िो केला पाहहजे.

लष्करी अभ्यासकाांनी आणि अनुभवी लष्करी पदातधकाऱयाांनी तशवाजी

महाराजाांच्या या या युर्द्पर्द्िीचा डोळ्याि िेल घालून अभ्यास केला िर आमच्या या
हािून पुन्हा ‘ कारतगल ‘ सारख्या चुका होिार नाहीि. ‘ िेजपूर ‘ सारखा
गाहिलपिा होिार नाही. आणि आमच्या या सांसदे वरच म्हिजे आमच्या या राष्ट्राच्या या
हृदयावरच अतिरे की छापा टाकिार नाहीि. पाहा पटिे का ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शाहहस्तिेखान मात्र कायमचा द:ु खी झाला. त्याला आपल्या पराभवापेक्षा भयांकर
अन ् कायमची होि राहिारी थट्टा , कुचेष्टा असह्य होि असिार. प्रत्येक
घासाला त्याला आठवि होि असेल तशवाजीमहाराजाांची. उजव्या हािाची िीन
बोटे च िुटली ना!

खानाच्या या बाबिीि आिखी काही द:ु खी घटना लाल महालाि आणि एकूि
दख्खनच्या या भूमीवर घडल्या. लाल महालाि उसळलेल्या भयांकर कल्लोळाि
त्याची एक बायको ठार झाली. त्याचा मुलगा अबुल ििेखान हा िर
महाराजाांच्या या हािूनच मारला गेला. या भयांकर दां गलीि त्याची एक मुलगी
नाहहशी झाली. तिचे काय झाले हे कोिालाही आणि इतिहासालाही कधीच
समजले नाही. पुढच्या या काळाि (म्हिजे इ. १६९५ ) प्रख्याि मराठा सेनापिी
सांिाजी घोरपडे याचे हािून याच शाहहस्तिेखानचा एक मुलगा , हहम्मिखान हा
िमीळनाडू ि णजांजीच्या या मागाावर असलेल्या जांगलािील युर्द्ाि मारला गेला.
शाहहस्तिेखान दीघाायर्
ु ी होिा. पि या साऱया द:ु खाांची त्याला या दीघाायुष्याि
भयांकर वेदना सहन करावी लागली.

त्याने बाांधलेली एक साधी पि सुद

ां र मशीद औरां गाबादे ि आहे . पुण्यािील
मांगळवार पेठेस शाहहस्तिाखान पेठ असे नाव पडले होिे.

प्रचांड सैन्य , खणजना आणि प्रचांड युर्द्साहहत्य हािाशी असूनही त्याला

मराठ्याांवर िीन वर्ााच्या या दीघाकाळाि एकही मोठा ववजय तमळविा आला
नाही. चाकि णजांकले. त्याला त्याने इस्तलामाबाद असे नाव हदले. मोगल
साम्राज्यासारख्या एका प्रचांड सत्तेचा िो सरसेनापिी म्हिून महाराष्ट्रावर चालून
आला. पि त्याच्या या यशाच्या या पारड्याि तचांचुक्याएवढे ही यश पडले नाही.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मािसाला कष्ट करून अपयश आले , िर समजू शकिे. कारि त्या कष्टािून
तशक्षि तमळिे. पि केवळ खुचीवार बसून गडगांज पगार खािाऱया मािसाने
काहीही न करिा चकाट्या वपटण्याि आयुष्य घालववले िर िे त्याचेही आणि
कायााचेही अिाट नुकसान असिे.

अशी नुकसानी चाललेली आपि आजच्या या जीवनाि अनेक सांस्तथाांि आणि

मुख्यि: शासकीय नोकरशाहीि पाहिो. अशा मािसाांच्या या कारभारािून ‘ मेरा
भारि महान ‘ जागतिक महासत्ताांच्या या शेजारी बसू शकेल काय ? सवाच क्षेत्राांि
आपल्याला केवढा प्रचांड पल्ला गाठायचा आहे ! घोर्िा िर आपि नेहमीच
ऐकिो. त्या घोर्िा शेवटी ववनोदी ठरिाि. अब्जावधी रुपयाांची नासाडी
करून , लष्करी छाविीि आपल्या मुलीांची अिाट खचााने लग्न साजरी
करिारे शाहहस्तिेखान आम्हाला परवडिार नाहीि. आपल्याला िािडीने गरज
आहे . सांिाजी घोरपड्याांची , हां बीरराव मोहहत्याांची आणि येसबा दाभाड्याांची.
रागावू नका. हा मी उपदे श करि नाही. आजच्या या िरुिाांकडू न एक
माझ्यासारखा ऐांशीवां ओलाांडलेला नागररक अपेक्षा करिो आहे . आकाांक्षा ठे विो
आहे . त्या पूिा व्हाव्याि , त्यापुढिी गगन ठें गिे , माझ्या िरुि तमत्राांनो!
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३७ हदल्लीपदा ी इच्छा सणारा राजा.

सूयााच्या या रथाला तनतमर्ाचीही ववश्राांिी नसिे. अगदी खग्रास ग्रहि लागले

िरीही सूयरा थ चालिच असिो. तशवाजीमहाराजाांचे मन आणि शरीर हे असेच
अववरि करिाना हदसिे. भव्यहदव्य , उदात्त पि व्यवहाया पाहिारा हा राजा
उपभोगशून्य लोकनेिा होिा. पुढे एकदा रायगडावर रावजी सोमनाथ या
नावाचा महाराजाांचा एक सरदार महाराजाांना म्हिाला , ‘ महाराज , आपि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राज्याचा ववस्तिार खूपच केला आहे . परगिे , हकल्ले , बांदरे आणि शाही ठािी
कब्जाि आिली. आपले अांतिम नेमके उहदष्ट्य िरी काय आहे ? आपि कुठे
थाांबिार आहोि ?

‘ या आशयाचा प्रश ्ुान ् रावजीनां पुसला. त्यावर महाराजाांनी उत्तर हदले.

त्याचा आशय असा , ‘ राहुजी , तसांधू नदीचे उगमापासून कावेरी नदीचे
पैलिीरापावेिो अवघा मुलख
ु आणि महाक्षेत्रे मुक्त करावीि ऐसा आमचा मानस
आहे . ‘

म्हिजे अवघा भारि मुक्त करावा , त्याचे हहां दवी स्तवराज्य बनवावे , असा
महाराजाांचा मनोसांकल्प होिा. शून्यािून अवघ्या गगनाला गवसिी घालिारा
हा सांकल्प आपि कधी ववचाराि घेिो का ? हा महाराजाांच्या या मनािील ववचार
पोिुग
ा ीजाांच्या या तलस्तबन येथील ऐतिहातसक दप्तरखान्यािील एका पोिुग
ा ीज पत्राि
डॉ. पाांडुरां ग वपसुलेकार याांच्या या अभ्यासाि आला. मला स्तवि: डॉ. वपसुलेकाराांनीच
हा साांतगिला. अन ् म्हिाले , ‘ तशवाजीराजाचा हा ध्येयवाद आज आम्ही
अभ्यासला पाहहजे.

‘ अस्तसल ऐतिहातसक कागदपत्राांिून हदसिारे तशवचररत्र सूचक उपतनर्दाांसारखे

आहे । आम्हाला त्यावर भाष्य करिारा भाष्यकार हवा आहे . पुढे राजस्तथानाि
रत्नाकर पांहडि नावाचा एक ववद्वान होिा. वास्तिववक िो महाराष्ट्रापासून त्या
काळाि हजार मैल दरू असिारा मािूस. पि दष्टा प्रतिभावांि. त्याने छत्रपिी
तशवाजीराजाांचे विान एकाच शब्दाि केले आहे . िो म्हििो , हा तशवाजीराजा
कसा ?

‘ हदल्लीांदपदतलप्सव :’

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

म्हिजे हा तशवाजीराजा हदल्लीपद आपल्या कब्जाि आिू पाहिारा ‘ आहे .
उत्तुग
ां स्तवप्न पाहिाऱयाांना झोपा काढू न चालि नाही. िे सदै व जागे आणि
सहक्रय असिाि. महाराज िसेच होिे.

असो. आिा पुन्हा एकदा शाहहस्तिेखानाच्या या छाविीि आपि डोकावू.

शाहहस्तिेखानवरिी महाराजाांचा छापा पडला. हद. ६ एवप्रल १६६ 3. यावेळी
औरां गजेब बादशाह काणश्मराि श्रीनगर येथे होिा. त्याला या मराठी छाप्याची
बािमी हद. ८ मे १६६ 3 या हदवशी कळली. िो चकीिच झाला. तचडलाही. िो
त्वररि हदल्लीस परिला. शाहहस्तिेखानाची ही िीन वर्ाांची मोहहम पूिा वाया
गेली होिी. िो ववचार करीि होिा. आिा या तशवाचा बांदोबस्ति कसा करावा ?
प्रथम त्याने शाहहस्तिेखान मामाांना पत्र पाठववले की , ‘ िुमची बदली आसाम-
बांगाल सरहद्दीवर ढाका या हठकािी करण्याि येि आहे . िरी िाबडिोब
ढाक्याकडे रवाना व्हावे ‘ त्या काळी या भागाि कोिाची बदली वा नेमिूक
केली गेली िर िी एकप्रकारे बादशाहाांची नाराजी आणि तशक्षाही समजली जाि
असे. हा बदलीचा हुकूम तमळाल्यावर खानाने औरां गजेबास एक नम्र
पिािापाचे पत्र पाठवून ववनांिी केली की , मला एकवार पुन्हा सांधी द्या. मी
तशवाचा वबमोड करिो. (पि माझी ढाक्यास बदली करू नका.) पि बादशाहने
पुन्हा जरा कडक शब्दाांि खानास हुकूमावले की , िाबडिोब ढाक्यास रवाना
व्हा.

आिा तनरुपाय होिा. द:ु खी खान ढाक्याकडे रवाना झाला.

याच काळाि आसामच्या या राज्याि लतछि बडिुकन या नावाचा एक जबरदस्ति

सेनापिी आसामच्या या ओहोम राजघराण्याच्या या पदरी होिा. हा लतछि आपल्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सांिाजी वा धनाजीसारखाच अचाट किृत्त्ा वाचा सेनापिी होिा. आसामच्या या या
स्तविांत्र राज्याचे मोगलाांशी सििच युर्द् चालू होिे. लतछिने िर हदल्लीला
अगदी है राि केले होिे. या लतछि बडिुकनला शाहहस्तिेखान आिा
आसामवरिी येिार असल्याच्या या बािम्या तमळाल्या. दणक्षिेिील तशवाजीराजाने
या खानाला िणजि करून वपटाळला आहे हे लतछिला िपशीलवार कळले
असावे ; असे हदसिे. ‘ बडिुकन ‘ या शब्दाचा अथा ‘ बडा सेनापिी ‘ मुख्य
सेनापिी असा आहे . या लतछिने शाहहस्तिेखानाला एक पत्र पाठववल्याची
नोंद , ‘ शाहहस्तिेखानकी बुरांजी ‘ या नावाच्या या एका आसामी बखरीि आहे .
लतछि या खानाला तलहहिो आहे .

‘ अरे , िू दणक्षिेस गेला होिास. िेथे असलेल्या तशवाजीराजाने िुझी पार

िणजिी केली. िुझी बोटे च िोडली म्हिे! आिा िू आमच्या यावर चालून येिो
आहे स. आिा िुझे डोके साांभाळा ?

तशवाजीमहाराजाांची करामि पार आसामपयांि त्याकाळी कशी पोहोचली होिी ,

याचे हे उदाहरि आहे .

आज मात्र या आसामािील जनिेला , हकांबहुना भारिािील अनेक प्राांिाांना

तशवचररत्र माहहिच नाही. पि रागावयाचे कशाकररिा आपि ? आपल्याला
िरी लतछि बडिुकन कुठां माहहिी आहे ? पांजाबच्या या थोर रिणजितसांहाचे
एकिरी लहानसे स्तमारक महाराष्ट्राि आहे का ? अजूनही आम्ही भारिाच्या या
इतिहासाचा अभ्यास कुठे करिो आहोि ?

तमत्राांनो , मी एक लहानसा प्रयत्न केला। ओररसा म्हिजे उहडया. आपल्याच

भारिाचा हा साांस्तकृ तिक श्रीमांिी असलेला दे श. उहडया भार्ेि तशवचररत्र मी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

चार वर्ाांपूवीर ् प्रतसर्द् केले. कटक येथे प्रकाशान झाले. गेल्या चार वर्ााि
तमळू न या तशवचररत्राच्या या पन्नास प्रिीही सांपलेल्या नाहीि. अतधक काय
तलहावे ?

शाहहस्तिेखानास आसामच्या या मोहहमेिही यश तमळाले नाही. लतछिने त्याला

जिू पुन्हा एकदा तशवाजीराजाांची आठवि करून हदली.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३८ मरािी हे रां े ‘ ुप्त’ ो दा !

शाहहस्तिेखानाच्या या िणजिीची वािाा हहां दस्त

ु थानभर पसरली. महाराजाांचे हे
ऑपरे शन लाल महाल इिके प्रभावी , चमत्कृ िीपूिा , धाडसी आणि अद्भि
ू
घडले की , साऱया मोगल साम्राज्याि िो एक अति आियाकारक डाव ठरला.
सव्वा लाख िौजेच्या या मोगल छाविीि घुसन
ू खुद्द सेनापिी शाहहस्तिेखानावर
पडलेला हा मूठभर मराठ्याांचा छापा म्हिजे ढगिुटीसारखाच भयांकर प्रकार
होिा. ‘ तशवाजीराजा ‘ म्हिजे , महां मद घोरीपासून (१२ वां शिक) िे थेट
औरां गजेबापयांि (१७ वां शिक) झाडू न साऱया सुलिानाांच्या या िख्िाांना
भूकांपासारखा हादरा दे िारा ववस्तिोट होिा. या सुलिानाांपढ
ु े ठाकलेलां िे
आव्हान होिां. हे आव्हान म्हिजे केवळ शारीररक दाांडगाई नव्हिी. त्यामागे
एक ववलक्षि प्रभावी ित्त्वज्ञान होिां. पररत्रािाय ् साधुनाम ् त्याि मानविेचां
उदार आणि ववशाल असां मांगल आश्वासनही होिां.

लाल महालावरील महाराजाांच्या या या छाप्याि शाहहस्तिेखानची एक मुलगी

हरवली. तिचे नेमके काय झालां िे कधीच कोिाला कळलेलां नाही. पि
अनेकजि ववशेर्ि: शाही कुटु ां बािली मािसां अन ् ववशेर्ि: औरां गजेबाची बहीि
जहााँआरा बेगम याांची अशी समजूि झाली होिी की , सीवाने ही मुलगी
पळवून नेली.

हे सवास्तवी असत्य होिां. पुरावा िर अणजबािच नव्हिा. एक गोष्ट लक्षाि येिे

की , स्तवि: औरां गजेबाने असा आरोप तशवाजीराजाांवर कधीही केलेला ,
नांिरसुर्द्ा सापडि नाही. जहााँआराच्या या पत्राांि मात्र िी हा आरोप अनेकदा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

करिे. जािूनबुजून गैरसमज करून घेिाऱयाांना व दे िाऱयाांना हदव्य ष्टी दे िारा
‘ प्रॉिेट ‘ अजून जन्माला आलेला नाही.

शाहहस्तिेखानावर पडलेला भयानक छापा औरां गजेबालाही वाटला नसेल इिका

द:ु खदायक काही राजपूि सरदाराांना वाटला. ववशेर्ि: जसवांितसांह या
जोधपूरच्या या सरदाराला वाटला. लाल महालािील हा िणजिीदायक छापा
घडल्यानांिर (इ. १६६ 3 एवप्रल ६ ) या जसवांितसांहाने पुण्याशेजाच्या या
तसांहगडावर हल्ला चढववला. त्याच्या याबरोबर त्याचा मेहुिा भावतसांह हाडा
(बुांदीमहाराजा) हाही होिा. तसांहगडावर मराठी सैन्य हकिी होिे िे नक्की
माहहिी नाही. पि या मोगली राजपूि तसांहाांच्या यापेक्षा मराठे नक्कीच , खूपच
कमी होिे.

या तसांहाांना तसांहगड अणजबाि तमळाला नाही. त्याांनी गडाला वेढा घािला.

आत्ताच साांगून टाकिो की , हा वेढा एवप्रल ६ 3 पासून २८ मे १६६४ पयांि
चालू होिा. तसांहगड अभेद्य राहहला. याच काळाि (हद. ५ िे १० जानेवारी
१६६४ ) महाराजाांचा सुरिेवर छापा पडला. हे मी आत्ताच का साांगिोय ?
सुरिेवरच्या या छाप्याकरिा महाराज ससैन्य याच तसांहगडाशेजारून म्हिजेच
जसवांितसांगच्या या तसांहगडला पडलेल्या वेढ्याच्या या जवळू न सुमारे ५ हक. मी.
अांिरावरून गेले. या गोष्टीचा , वेढा घालिाऱया या दोन राजपूि तसांहाांना
पत्ताही लागला नाही. याचा अथा असाच घ्यायचा का की , तसांहगडाला झोपाळू
मोगल राजपुिाांचा वेढा पडला होिा अन ् त्याांच्या या बगलेखालून महाराज सुरिेवर
सूर मारीि होिे.

मोगलाांचे हे रखाने हढसाळ होिे हा याचा अथा नाही का! इथे थोडा भूगोलही
लक्षाि घ्यावा. पुिे िे नैऋत्येला 3 ० हक. मी.वर तसांहगड आहे . तसांहगडच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

असाच काहीसा नैऋत्येलाच २० हक. मी.वर राजगड आहे . महाराज सुरिेसाठी
राजगडावरून तसांहगडच्या या शेजारून पणिमअांगाने , लोिावळा , कसारा घाट ,
दग
ू िपुरी , त्रयांबकेश्वर या मागााने सुरिेकडे गेले. त्रयांबकेश्वरला महाराज हद. 3
१ हडसेंबर १६६ 3 या हदवशी होिे. पुण्यािही मोगलाांची लष्करी छाविी यावेळी
होिीच. राजगड िे सूरि हे सरळ रे घेि अांिर धरले िरी 3 २५ हक. मी. आहे .
म्हिजे नकाशाि असे हदसेल की , तसांहगडचा वेढा आणि पुण्याची मोगल केंद
छाविी याच्या या पणिमेच्या या बाजूने महाराज एखाद्या बािासारखे दोनशे हक. मी.
मोगली अमलाखालील मुलख
ू ाांि घुसले. पुिे आणि तसांहगड येथे असलेल्या
मोगली छावण्याांना याचा पत्ता नाही.

हे मी साांगिो आहे , यािील मुख्य मुद्दा आपल्या लक्षाि आला ना ? अगदी

सरळ गोष्ट आहे की , कमीिकमी वेळाांि महाराज या धाडसी मोहहमा यशस्तवी
करीि आहे ि , त्या कोिाच्या या भरवशावर ? हे राांच्या या भरवशावर। हे राांनी
आिलेल्या वबनचूक माहहिीवर त्याांचे आराखडे आखले जाि होिे. त्या हे राांच्या या
कामतगरीचा िपशील आपल्याला तमळि नाही. मोहहमेचे यश आणि मोहहमेचे
िपशील लक्षाि घेऊनच हे राांनी केलेल्या कामतगरीचा अांदाज आपल्याला करावा
लागिो. प्रतसर्द्ी आणि मानसन्मान याांपासून अतलप्त राहून हे हे र आपापली
कामे धाडसाने अन ् हकत्येकदा णजवावर उदार होऊन अन ् हकत्येकदा जीव
गमावूनही कडव्या तनिेने अन ् कोिाच्या या कौशल्याने करीि होिे. अशी मािसे
साथीला असली िरच तशवाजीमहाराज सावाभौम तसांहासन तनमााि करू
शकिाि. नाहीिर िी अयशस्तवी होिाि. आठवलां म्हिून साांगिो , पेशवाईच्या या
अखेरच्या या काळाि चिुरतसांह भोसले आणि इां ग्रजाांच्या या प्रारां भीच्या या काळाि
क्राांिीकारक उमाजी नाईक खोमिे हे दोन पुरुर् तशवाशाहीचा ववचार डोक्याि
ठे वून धडपडि होिे. दोघाांनाही अखेर मृत्युलाच सामोरे जावे लागले. पहहला
आमच्या याच कैदे ि िळमळि मरि पावला , दस
ु रा इां ग्रजाांच्या या कैदे ि पडला

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि िाशी गेला. हे दोन अयशस्तवी वीर तशवाजी महाराजच नव्हिे का ?
पि यश आले नाही.

आमच्या या िरुिाांनी या यशस्तवी आणि अयशस्तवी तशवाजीांचा अभ्यास केला

पाहहजे. अज्ञािाि राहून स्तवराज्याची कामे करिाऱया तशवकालीन हे राांचे
वाचन , मनन आणि अनुकरिही आम्ही केले पाहहजे. असां केल्यानां काय
होईल ? आमच्या या आकाांक्षाांना खरां च गगन ठें गिे ठरे ल!
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ३९ ित्रूच् ा वमाथवरती घाव.

महाराज मािसां माणिकमोत्याांप्रमािेच तनरखून पारखून घेि असि. त्याांि िे

९९ टक्के यशस्तवीही ठरले. पि िरीही दक्षिा घ्यायची िी घेिच असि.
तसांहगडाला जसवांितसांहाचा वेढा पडण्यापूवी का कोि जािे , पि तसांहगडावरिी
हििवा हििुरीचा सांशय तशवाजीमहाराजाांच्या या मनाांि डोकावला. त्यावेळी
महाराज स्तवि: तसांहगडावर जाऊन आले. त्याांच्या या पर्द्िीनां त्याांनी गडाची
िवबयि िपासली. अन ् त्याांच्या या लक्षाि आलां की , गडाची िवबयि एकदम
खिखिीि आहे . नांिर गडाची ही तनरोगी िवबयि प्रत्ययासही आली. एवप्रल
प्रारां भ िे २८ मे ६४ पयांि मोगली राजपूि सरदार जसवांितसांह राठोड तसांहगड
घेण्यासाठी गडाला १ 3 महहने धडका दे ि होिा. गड अभेद्यच राहहला. झेंडा
िडकिच राहहला. तसांहाांना मात्र टें गळे आली.

स्तवराज्याचा हा वबकट डाव खेळि असिाना प्रामाणिक तनिावांि आणि कष्टाळू

अशा प्रजेने आणि सेनेने महाराजाांना जी साथ केली , त्याला िोड नाही.
प्रजेनांही साथ हदली याला पुरावा काय ? शाहहस्तिेखानच्या या आणि नांिर
तमझााराजा जयतसांहाच्या या स्तवराज्यावरील चाललेल्या अतिरे की आक्रमिाांच्या या
काळाि मावळािील प्रजा सवा सोसून , शरिागिीचा ववचारही मनाि न
आििा लोहस्तिांभासारखी उभी राहहली. प्रजा म्हिजेच जनिा , अशी उभी
राहहली िरच तशवाजी महाराज , ववन्स्तटन चतचला , अन ् हो तचतमन्ह हे
यशस्तवी होि असिाि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज शत्रूला ववचार करायलाही अवतध दे ि नव्हिे. शाहहस्तिेखानावरील
छाप्यानांिर पावसाळा सुरू झाला. सांपला. या काळाि महाराजाांचे हे र , बहहजीर ्
नाईक , त्याच्या याबरोबर बहुदा वल्लभदास अन ् सुद
ां रजी परभुजी गुप्त रूपानां
सुरिेच्या या टे हळिीस महाराजाांनी रवानाही केले. या मराठी हे राांनी सुरि
चाांगलीच हे रून काढली. कोि कोि लक्षाधीश आणि कोट्याधीश आहे ि हे िर
हटपून पाहहलेच. पि सुरिेची लष्करी आणि आरमारी पररणस्तथिी त्याांनी बरोबर
न्याहाळली. सुरि सुस्ति होिी. सुभेदार होिा इनायिखान. पैसे खाण्याि
पटाईि. पैसे खाण्याची त्याची ‘ मेथड ‘ आज आपल्याला नवीन वाटिार
नाही. आपि अनुभवी आहोि. बादशाहाच्या या हुकुमाप्रमािे सैन्याची सांरक्षक
सांख्या िो ‘ कॅटलॉग ‘ वर दाखववि होिा. पि प्रत्यक्षाि िक्त एकच हजार
सैन्य त्याच्या यापाशी होिे. बाकीच्या या सैन्याचा सवा िनखा खानाच्या या पोटाि गुडूप
होिा. आिा ही गोष्ट बहहजीसाारख्या कोल्ह्याच्या या नजरे िून सुटेल काय ?
मराठ्याांच्या या हहिासाठी अशी चिुराई करून इनायिखानसाहे ब मराठी
स्तवराज्याचीच केवढी सेवा करीि होिे , नाही!

तशवाजी महाराज आपल्यापासून काहीशे िसुख

ा (आठ मैल म्हिजे एक
िसुख
ा ) लाांब आहे . िो इकडां कशाला येईल ? आपि अगदी तनधाास्तिपिे पैसे
खािखाि बादशाहचां राज्य साांभाळीि बसायला हरकि नाही. असा
अतिव्यवहाया ववचार करून खान सुभेदारीच्या या लोडाला टे कलेला होिा. सुरिेिील
एकूि सांपत्तीचा आणि शाांि णस्तथिीचा िपशीलवार अभ्यास करून मराठी हे र
राजगडाला परिलेही होिे. आिा महाराज सुरिेच्या या स्तवारीवर सुखरूप कसां
जायचां अन ् डबोलां घेऊन सुखरूप कसां यायचां याचाही िपशील ठरववि होिे.
त्रास न होिा हे साधायचां होिां. वाटे ि कुठे कुठे अडचिी आणि शत्रूचा अडसर
येऊ शकेल , शक्यिोवर असाच मागा ठरवविे आवश्यक होिे. शाांििेच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मागााने सवा काही साध्य करायचे अशी नाहीिरी आमची भारिीय परां परा
आहे च.

राजगड- त्रयांबकेश्वर-जव्हार-गिदे वी-उधना िे सुरि असा हा सामान्यि: मागा

होिा. साधारिपिे हा मागा सह्यादीच्या या घाटवाटाांिून आणि जांगलािून जािारा
आहे . सुमारे पाच हजार घोडे स्तवार आणि सांपत्ती लादन
ू घेऊन येण्याकरिा
सुमारे पाच हजार घोडे महाराजाांचे बरोबर तनघाले. महाराज सुरि काबीज
करायला तनघालेले नव्हिे. शक्यिो रक्तपाि न करिाच खांडिी तमळववण्यासाठी
िे जाि होिे. वाटे ि जव्हारचा राजा आडवा येिो की काय अशी नक्कीच
धास्तिी होिी. त्यातशवाय लष्करी धास्तिी शेवटपयांि कुठे च नव्हिी. महाराजाांनी
जी ‘ पुढची ‘ दक्षिा घेिली होिी िी ववचार करण्यासारखी आहे . सुरि िापी
नदीच्या या खाडीवर आहे . सुरिेच्या या उत्तरे स , ईशान्येस आणि पूवेसा महाराजाांनी
आपल्या सैन्याच्या या लहान लहान िुकड्या सुरिेपासून काही हकलोमीटर
अांिरावरिी ठे वलेल्या स्तपष्ट हदसिाि. या स्तवाराांना छवबन्याचे म्हिजेच गस्तिीचे
स्तवार म्हििाि. सुरिेिील आपला कायाभाग पूिा होईपयांि उत्तर आणि पूवा
बाजूांनी मोगलाांचे कोिी सरदार आपल्यावर चालून येऊ नयेि अशी रास्ति
अपेक्षा त्याांची होिी. पि समजा अहमदाबाद , पाटि , पावागड , सोनगट वा
बुऱहािपूर येथे मोगली ठािी होिी. त्या ठािेदाराांनी आपल्याला ववरोध
करण्यासाठी चाल केली िर ? त्या सांभाव्य मोगली हल्ल्याांची वािाा
आपल्याला खूप आधीच अचूक कळावी ही योजना महाराजाांनी केलेली होिी.

अन ् िसेच घडले. महाराज त्रयांबकेश्वरहून हद. १ जानेवारी १६६४ रोजी

जव्हारपाशी तसरपाांव येथे पोहोचले. सुदैवाने जव्हारच्या या राजाने महाराजाांना
अणजबाि ववरोध केला नाही. महाराज उधना उिा उटना या हठकािी पाच
जाने. १६६४ रोजी म्हिजे सुरिेपासून अवघ्या १० हक. मी. वर पोहोचले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सुरिेचा सुभेदार इनायिखान पूिा गािील होिा. जगाचा तनयमच आहे ,
गािील का जो माल है , वो अकलमांदका खुराक है । सुरि बांदर हे मोगल
साम्राज्याचां आतथका वमा होिां. सुरिेि येिाऱया मालावर बादशाहला प्रचांड
जकािीचे उत्पन्न तमळि असे. सुरि ही जागतिक कीिीची बाजारपेठ होिी.
येथील जकािीचे उत्पन्न जहााँआरा बेगम ( औरां गजेबाची बहीि) हहला तमळि
असे. म्हिजे आिा महाराजाांनी मोगलाांच्या या नाकावरच नेम धरला होिा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४० तापी दीच् ा तीरावर.

तशवाजी महाराजाांचे हे दळवादळ सुरिेच्या या रोखाने नणजक येऊ लागल्यावर

जनिेि घबराट उडाली. खेड्यापाड्याांिील लोक सैरावैरा पळू लागले. ही त्याांची
केववलवािी घबराट पाहून महाराजाांना वाईटच वाटले. त्याांनी आपल्या
सैतनकाांच्या या मािाि या पळिाऱया जनिेला धीर दे ण्याचा प्रयत्न केला. तशवाजी
या िीन अक्षराांची दहशि उत्तरे कडे केवढी पसरली होिी , त्याचे हे प्रत्यांिर
होिे. ‘ मी तशवाजीच आहे . आम्ही मराठे आहोि. िुम्ही घाबरू नका. िुम्हाला
आम्ही अणजबाि धक्का लाविार नाही ‘ अशा आशयाचे धीराचे आश्वासन
सैतनक दे ि होिे. त्यामुळे घबराट थोडीबहुि कमी झाली.

या मराठी मोहहमेच्या या वािाा सुभेदार इनायिखानला समजि होत्या. पि िो

इिका गािील होिा की , त्याचा ‘ तशवाजी सुरिेवर येि आहे या बािम्याांवर
ववश्वासच बसेना.

दध
ु न्यापाशी म्हिजे सुरिेच्या या अगदी सीमेवर महाराज येऊन पोहोचले. त्याांनी
आपला अतधकृ ि वकील (बहुदा वल्लभदास) खानाकडे पाठववला आणि ‘ मला
एक कोटी रुपये खांडिी द्या. मी शहराि येिही नाही. येथूनच परि जाईन.
िुमच्या या शाहहस्तिेखानानां गेली िीन वर्ेर ् आमच्या या मुलख
ु ाची भयांकर लूट आणि
नासाडी केली. बेअब्रुही केली. त्या नुकसानीच्या या भरपाईखािर मला िुम्ही ही
खांडिी द्या. ही खांडिी िुम्ही एकटे ही दे ऊ शकाल. ( म्हिजे इिका पैसा
िुमच्या या एकट्यापाशी आहे . खाल्लेला!) पि मी सोबि धतनकाांची यादी दे ि
आहे . त्या सवाांकडू न िुम्हीच रक्कम गोळा करा. ‘ या आशयाचा सववस्तिर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मजकूर महाराजाांनी सुभेदाराला ववहदि केला. पि सुभेदाराने हे टाळिी करून हे
आवाहन िेटाळू न लावले.

मग मात्र महाराज तचडले. गािील खान तचडला नाही. त्याने ववनोदी पर्द्िीनेच
या भयांकर ज्वालामुखीशी व्यवहार केला. अन ् सुरिेसकट िो या मराठी
लाव्हारसाि एक हजार मोगल सैन्यातनशी बुडाला. सुरिेच्या या रक्षिाांस म्हिजेच
युर्द्ास त्याने उभे राहावयास हवे होिे. ईस्तट इां हडया कांपनीच्या या इां ग्रज प्रमुख
अतधकाऱयाने म्हिजेच जॉजा ऑक्झीांडेन याने स्तवि: सुभेदाराला भेटून या
गांभीर सांकटाची पुरेपरू जािीव करून हदली. पि िरीही िो बेपवााच. उलट
त्याने जॉजालाच म्हटले की , ‘ िुम्ही अांग्रेज लोक िार मोठे ववचारी आणि
बहाद्दरू समजले जािा. अन ् िुम्हीच या तशवाजीच्या या नावाने भुरटे तगरी
करिाऱया लोकाांना इिके घाबरिा ?’

या उत्तराने जॉजा अतधकच गांभीर बनला. त्याला मुख्यि: आपल्या इां ग्रज
वखारीांची तचांिा होिी. हा तशवाजी जर आपल्या वखारीवर चालून आला िर ?
राजापूरच्या या इां ग्रज व्यापारी वखारीांची याच तशवाजीने (माचा १६६० ) कशी
धूळधाि उडववली िे त्याला माहहि होिे.

जॉजा ऑक्झीांडेन आपल्या वखारीि परिला. त्याच्या यापाशी काळे अन ् गोरे

नोकरलोक होिे िक्त दोनशे. त्याने एक ववलक्षि गोष्ट केली.या दोनशे
लोकाांच्या या खाांद्यावर बांदक
ु ा हदल्या. याि मजूर , कारकून आणि सैतनक होिे. िे
आिा सवाचजि सैतनक बनववले गेले. अन ् जॉजाने या दोनशे लोकाांसह बाँड
वाजववि तनशािे घेऊन सुरि शहराि रूटमाचा काढला. जॉजा स्तवि: त्याि
होिा. हे सांचलन सुभेदाराने स्तवि: आपल्या हवेलीिून पाहहले. सुभेदाराला ही
केवळ थट्टा चेष्टा वाटली िो हसला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हा पहहला हदवस. (हद. ६ जाने. १६६४ ) सुरिेबाहे र एक बाग होिा. कालाबाग.
त्यािील एका मोठ्या झाडाच्या या बुांध्याशी महाराज एका खुचीसाारख्या
बनववलेल्या उां चट आसनावर बसले. एवढ्याि एक गांमि घडली. सुरिेि
धमाप्रचाराचे काम करिारा , कॅप्युतसन णििन तमशनचा तमशनरी रे अॅम्ब्रॉस
हा महाराजाांस भेटावयास बुऱहािपूर दरवाज्याबाहे रच्या या कालाबागेि आला.
परवानगी घेऊन िो समोर आला. त्याने महाराजाांस नम्रिेने ववनांिी केली की ,
‘ मी णििन तमशनरी आहे . आमचे एक चचा , मठ आणि रोगग्रस्तिाांवर
उपचार करण्याकररिा हॉणस्तपटल आहे . आपले आणि औरां गजेब बादशाहाांचे
काही राजकीय भाांडि आहे . आमचा त्याि काहीच सांबांध नाही. िरी मी
आपिाांस ववनांिी करिो की , आपि तनदान माझ्या गोरगरीब रोगग्रस्तिाांचा
रक्तपाि करू नये. ‘

या आशयाच्या या त्याच्या या बोलण्यावर महाराज त्याला म्हिाले , ‘ कुिी

साांतगिलां िुम्हाला की , मी िुमचा रक्तपाि करिार आहे म्हिून! िुम्ही लोक
गररबाांकररिा िार चाांगले काम करिा , हे आम्हाला माहहिी आहे . िुम्हाला
अणजबाि त्रास होऊ नये याची दक्षिा आम्ही आधीपासूनच घेिली आहे . िुम्ही
तनधाास्ति असा.

‘ रे . अॅम्ब्रॉस परि गेला खरोखरच मराठ्याांची एक िुकडी णििनाांच्या या या

कायास्तथळाभोविी रक्षक म्हिून उभी होिी.

मराठी सैतनकाांनी खांडण्या गोळा करण्यास शहराि सुरुवाि केली. गडगांज

श्रीमांिाांकडू नच िक्त खांडिी गोळा केली जाि होिी. त्यािही टक्केवारी होिी।
खांडिी घेिल्यावर , त्या त्या धतनकाला रसीद हदली जाि होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सुभेदार इनायिखान आिा मात्र घाबरून सुरिेच्या या हकल्ल्याि आपल्या एक
हजार सैन्यातनशी लपून बसला. त्याने सुरिेुेचे धड रक्षिही केले नाही वा
खांडिी दे ऊन शहर वाचववलेही नाही. बेजबाबदार.

सुरि शहराच्या या बाहे र पि नणजकच एका एकलकोंड्या मोठ्या घराि एक

गुजराथी ववधवाबाई राहि होिी. तिचा पिी धतनक होिा. या बाईच्या या घराला
चुकूनमाकूनही कोिाचा त्रास होऊ नये म्हिून महाराजाांनी मराठी रक्षक रात्री
पहाऱयावर पाठववले होिे.

खांडण्या गोळा केल्या जाि होत्या. पि जे त्या दे ण्याचे नाकारीि होिे ,

त्याांच्या या घराि तशरून मराठे सक्तीने धन गोळा करीि होिे. हठकहठकािी
मराठ्याांनी पकडलेले बादशाही अतधकारी आणि नोकरचाकर कैद करून
कालाबागेि महाराजाांपुढे हजर केले जाि होिे. कुठे ही प्रतिकार असा होिच
नव्हिा. सवा युरोपीय वखारवाल्याांनी आपले ‘ दे िे ‘ मुकाट्याने दे ऊन टाकले
होिे. पि मग रूटमाचा काढिाऱया इां ग्रजाांचे काय ? जॉजाने आपल्या
वखारीच्या या िटाांवर िोिा आणि सैतनक सज्ज ठे वले होिे. त्याांचे युतनयन जॅक
वखारीवर िडकि होिे. स्तवि: जॉजा सुसज्ज होिा. िक्त दोनशे लोक! हजार
लोकाांच्या या तनशी इनायिखान हकल्ल्याि लपून बसला होिा. दरवाजे बांद होिे.
हकल्ल्याचे आणि वववेकाचे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४१ ूक संधी ह पणारे ेतत्त्ृ व हवे

जर सुरिेच्या या सुभेदार इनायिखानाने महाराजाांना योग्य िो प्रतिसाद हदला

असिा आणि महाराजाांशी राजकीय पािळीवरून बोलिी करून महाराज
मागिाि त्या खांडिीबाबि काही ठरववले असिे , िर सुरिेिील हा
अणग्नकल्लोळ टळला असिा। पि िे त्या ष्टाचारी सुभेदाराने केले नाही।
महाराजाांना त्याने आपल्या सैन्यबळातनशी तनवाािीचा प्रतिकारही केला नाही।
िो लपून बसला. अखेर महाराजाांना खांडिीचा आणि खांडिी न दे िाऱयाांचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ववचार कठोरपिे करावा लागला. जगाच्या या इतिहासाि कठोर तनिायाने आपले
राजकीय हे िू पार न पाडिाऱयाांना अखेर स्तवि:चाच नाश उघड्या डोळ्याने
बघावा लागला आहे . सुरिेच्या या प्रकरिावर आज खूप कागदपत्रे आणि वृत्ताां ि
उपलब्ध आहे ि. त्याचा बारकाईने अभ्यास केला िर मराठा स्तवराज्याचा हा
कठोर , किाव्यतनि पि कठोर न्यायीही नेिा जे वागला िे योग्यच वागला
असे हदसून येईल. याि अतभतनवेश नाही. खोटा अतभमान बाळगून ‘ तशवाजी
महाराज की जय ‘ म्हिण्याची गरज नाही.
जर तशवाजी महाराज असे वागले नसिे , िर िे नेभळट ठरले असिे। िे
सोवळ्यािल्या मुकटा नेसन
ू राज्यकारभार करायला उभे नव्हिे , िर
कठोरररिीने भवानी हािाि घेऊन , वेळच आली िर ब्राम्हि हकांवा णििन
तमशनरी गुन्हे गाराांचा तशरच्या छे द करायलाही न कचरिारे ववक्रमाहदत्य होिे.
आम्ही अनेकदा नेभळटपिामुळे अन ् भाबड्या सहहष्िुिेचे ‘ मुखवटे नेसन
ू
राजमुकुट गमावले हो! ‘
बोलून टाकू का ? नुकिेच घडले आहे । पाक अतिरे की आमच्या या सांसदे ि
घुसले। आमच्या या राष्ट्रदे विेच्या या हृदयतसांहासनालाच त्याांनी ठोकर मारली. आम्ही
काय केले ? मुखवटा नेसन
ू आम्ही िक्त कागदी इशारा हदला ‘ हे सहन केले
जािार नाही. ‘
पाकव्याप्त पि भारिाच्या याच पूिा हक्काच्या या काणश्मरी भागाि पाक अतिरे की
ववर्ारी सपाांनी केलेल्या वारूळाांवर आम्ही बॉम्ब का टाकले नाहीि ? आपले
बॉम्ब न्याय्य ठरले नसिे का ?
नाही! िे आम्हाला जमिार नाही। कारि आम्ही सहहष्िुिेचे मुखवटे नेसन
ू
तशवाजी महाराजाांची भवानी हािी घेण्याची नाटकी चूक करीि असिो. खरां
म्हिजे आम्ही सोवळ्याचे मुकटे ही नेसिा कामा नयेि अन ् उपभोगाची भरजरी
राजविेही पेहरिा कामा नयेि. आम्ही श्रीरामाची ववरक्त वल्कले पररधान

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

करून पािकी आक्रमकाांवर रामबाि सोडले पाहहजेि. महाराज असे रामबाि
सोडीि होिे.
हा सुरिेिला रावि काय करीि होिा यावेळी ? िो सुरिेच्या या हकल्ल्याि
आपल्या एक हजार मोगली सैन्यातनशी लपून बसला होिा। त्याने आपला एक
वकील , तिसऱया हदवशी (हद। ८ जाने. १६६४ ) तशवाजीमहाराजाांच्या याकडे
आपले पत्र दे ऊन िहाची बोलिी करण्याकरिा पाठववला. हा वकील
काळाबागेि महाराजाांकडे आला. महाराज रोजच्या या प्रमािेच एका प्रचांड
झाडाच्या या बुांध्याशी उां चट आसनावर बसले होिे. महाराजाांनी भेटीची परवानगी
हदली. िो वकील महाराजाांच्या या समोर सुमारे पांधरा पावलाांवर अदबीने उभा
राहहला. आपल्या हािािील कागदाची वळकटी उलगडीि िो महाराजाांना
म्हिाला , ‘ आमचे सुभेदार इनायिखान आपल्याशी िह करावयास ियार
आहे ि. आमच्या या िहाच्या या अटी अशा ‘ िो वकील एवढे बोलिोय , िेवढ्याि
महाराज दरडावले , ‘ िहाच्या या अटी ? अटी आम्ही घालायच्या या की िुम्ही ?
भेकडाप्रमािे िुमचा सुभेदार हकल्ल्याि लपून बसलाय. आणि िो आम्हाला
अटी पाठविोय ?’
िेवढ्याि िो वकील ‘ महाराज , आपल्याला अगदी महत्त्वाचे मला काही
साांगायचे आहे ‘ ( आपके िहनाईमें मुझे कुछ कहना है ।) असे वारां वार म्हिि
म्हिि महाराजाांच्या या हदशेने पावले टाकू लागला। िो क्षिाि अगदी जवळ
आला आणि त्याने एकदम आपल्या कमरे स असलेली कट्यार उपसली आणि
िो घाव घालण्यासाठी महाराजाांच्या यावर धावला. िो झडप घालिार , एवढ्याि
महाराजाांच्या या नजीक उभ्या असलेल्या मराठा चार-दोन सैतनकाांनी या
वकीलावरच ववजेच्या या वेगाने सपासप घाव घािले. इिके िे मराठे सावध होिे.
िो वकील म्हिजे इनायिखानाने महाराजाांचा खून करण्याकरिा पाठववलेला
मारे करी होिा. मारे करी मारला गेला. मराठे सैतनक विव्यासारखे भडकले.
आणि मग सुरिेि खरोखरच सूडाचा भडका उडाला. सुरिेि जो काही भयांकर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हल्लकल्लोळ उडाला िो सवास्तवी अन ् प्रत्येक बाबिीि बेजबाबदारपिे
वागलेल्या इनायिखान सुभेदारामुळेच. इथे नवल वाटिे िे औरां गजेब
बादशाहचेच. त्याने साम्राज्याच्या या पणिम सागरी सरहद्दीवर , सुरिेसारख्या
जागतिक बाजारपेठ असलेल्या सांपन्न अथानगरीवर इिका नालायक
बेजबाबदार , भेकड तनलाज्ज ष्टाचारी आणि अक्कलशून्य सवाातधकारी कसा
काय नेमला ?
सुरिेच्या या स्तवारीने स्तवराज्य सैतनकाांनी तशलांगि केले। सीमोल्लांघन ‘ आम्ही
कधीही दस
ु ऱयाच्या या मुलख
ु ावर अतिक्रमि वा स्तवारी करीि नाही ‘ असे
अतभमानाने सोवळ्यािला मुकटा नेसन
ू साांगिाऱया आमच्या या मांडळीांनी याचा
ववचार करावा ना ? महाराजाांचे हे महाराष्ट्राबाहे र झालेले दस
ु रे तशलांगि। पहहले
तशलांगि त्याांनी अिझलखानच्या या स्तवारीपूवीचा कनााटकाि मासूर या
आहदलशाही ठाण्यावर , म्हिजे पुण्यापासून जवळजवळ सािशे हक। मी. दरू
केले होिे. महाराज िर म्हिि होिे की , ‘ तसांधू नदीचे उगमापासून कावेरी
नदीचे पैलिीरापावेिो अवघ्या मुलख
ु ाचे राज्य आपल्या स्तवराज्याि सामील
करावे.
‘ केवढी ववशाल पि िेवढीच उदात्त , उन ्नि , उत्कट आणि उत्तुग
ां स्तवप्न
पाहिारा हा नेिा होिा! अशी स्तवप्न जागे असिाऱयाांनाच पडिाि। झोपा
काढिाऱयाांना नाही. त्याांच्या या आकाांक्षा गगनाच्या याही पल्याड सूयम
ा ड
ां ळ भेदन
ू
जाि असिाि.
राहून राहून रूखरूख वाटिे की , पाक अतिरे क्याांच्या या काणश्मरािील वारूळाांवर ,
सांसदच्या या अपमानाचा जाब ववचारण्यासाठी बॉम्ब टाकण्याची अप्रतिम सांधी
आम्ही गमावली. शाहहस्तिेखानाच्या या आक्रमिाचा जाब महाराजाांनी सुरिेवर
ववचारला औरां गजेबाला.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४२ सुरत संपली; उरले फि इं ग्रजी िहाणपण.

सुरि बांदराि अनेक युरोवपयन व्यापारी कांपन्या होत्या। त्यािच इां ग्लीश ईस्तट
इां हडया कांपनी होिी। त्याांची िार मोठी वखार होिी. जॉजा ऑक्झीांडेन हा
त्याांचा यावेळी (इ. १६६४ ) प्रमुख होिा. सवा युरोवपयन व्यापारी कांपन्याांनी ,
महाराजाांचा हा अचानक हल्ला आलेला पाहून महाराजाांपुढे पटकन नमिे घेिले

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि िे खांडण्या दे ऊन मोकळे झाले. पि जॉजा ऑक्झीांडेनने अणजबाि
‘ खांडिी दे िार नाही ‘ असा तनधाार केला. हे त्याचे धाडस भयांकरच होिे.
मराठ्याांच्या यासारख्या कदा नकाळ शत्रूला असा कडवा तनधाारी नकार दे िे म्हिजे
मरि ओढवून घेिेच होिे. महाराजाांनी िीन वेळा या जॉजॅकडे मािूस पाठवून
खांडिीची मागिी केली. त्याचा ठाम नकारच. लक्षाि घेण्यासारखी गोष्ट आहे ,
इां ग्रजाांची खास इां ग्लीश माण्से येथे हकिी होिी ? िक्त ४० अतधक १६०
स्तथातनक सुरिवाली नोकरमांडळी. सवा तमळू न दोनशे. िरीही जॉजा वाघासारखा
वागि होिा. त्याची वखार म्हिजे बळकट हकल्ला नव्हिा. वखारीला कांपाऊांड
वॉल होिी. लढावू िर नव्हिा. िरीही जॉजाचे एवढे बळ ? िे बळ त्याच्या या
मनाि होिे. म्हिूनच मनगटािही होिे. दोनशे लोकाांच्या यातनशी िो वखारीच्या या
रक्षिाकररिा युर्द्ाला सज्ज होिा.
महाराजाांनी जॉजाला तनवाािीचा खांडिीसाठी खतलिा पाठववला आणि मुकाट्याने
खांडिी न द्याल िर राजापुराि दीड वर्ाापूवीर ् आम्ही िुमच्या या इां ग्रजी वखारीची
काय अवस्तथा करून टाकली िे आठवा! असा इशारा हदला। िरीही जॉजाने
तनधाार सोडला नाही. उलट जबाब हदला की , ‘ पुन्हा िुमचा वकील
खांडिीसाठी आमच्या याकडे आला , िर त्याला ठार मारू. ‘
अखेर महाराजाांनी आपली एक सैतनकी िुकडी हल्ला करण्यासाठी इां ग्रजाांवर
पाठववली। जॉजाने कडवा प्रतिकार केला. काही मराठे ठार झाले आणि
महाराजाांनी हल्ला थाांबववला. चक्क माघार घेिली. िे ही योग्यच होिे. कारि
महाराज सुरिेि युर्द् करायला आलेले नव्हिे. त्याांचे उहद्दष्ट स्तपष्ट आतथका होिे.
िसां पाहहलां िर दोनशे (त्याि वबनलढावू मािसेच जास्ति) वखाररक्षकाांचा
वबमोड करायला महाराजाांपाशी सैन्य नव्हिां का ? पि आत्ता लढाईि वेळ
आणि बळ खचा करून हकिी निा वा िोटा होईल याचा ववचार महाराजाांनी
केला. इां ग्रजाांचे बळ होिे , तनिय आणि तनिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांना सुरिेि प्रत्येक िास आणि क्षि महत्त्वाचा आणि अपुरा वाटि
होिा। इां ग्रज खांडिी न दे िा ववजयी ठरले. जॉजा ‘ हहरो ‘ ठरला.
सुरि शहराच्या या उत्तर हदशेस गस्तिीवर ठे वलेल्या मराठी स्तवाराांनी अचूक बािमी
महाराजाांना सुरिेि पोहोचववली की , ‘ मोगलाांचा सरदार महाबिखान हा मोठी
िौज घेऊन पाटिहून सुरिेवर िडिेने येि आहे । महाराजाांना ही बािमी
समजिाच त्याांनी लूट सुरणक्षि नेण्यासाठी िाबडिोब सुरिेिन
ू तनघण्याची
आज्ञा हदली. कारि महाबिखानाशी यावेळी युर्द् करिे परवडिारे ही नव्हिे
आणि उहद्दष्टही नव्हिे. उहद्दष्ट होिे , लूट सहीसलामि स्तवराज्याि नेण्याचे.
महाराज इां ग्रजाांपुढांही तभत्रे नव्हिे. आिा महाबिखानापुढेही तभत्रे नव्हिे. िे
हहशेबी आणि धोरिी होिे.
हद। १० जाने. १६६४ या हदवशी सकाळी सुमारे साडे दहा वाजिा महाराजाांची
सेना आणि सुरिेची सांपत्ती सुरि सोडू न तनघाली आणि स्तवराज्याच्या या वाटे स
लागली. सुरिेिून बाहे र पडिाना बऱहािपूर दरवाजापाशी महाराज घोड्यावरून
क्षिभर सुरि शहराकडे वळले आणि म्हिाले , ‘ बहुिा हदवसाांची इच्या छा हकिी
होिी की , औरां गजेब बादशाहाांची सुरि वसूल करावी. िी आज पूिा झाली.
‘ यावेळी इस्तट इां हडया कांपनीिील एक इां ग्रज अाँथनी णस्तमथ हा ( याला
मराठ्याांनी कैद केले होिे , नांिर सोडू न हदले.) बऱहािपूर वेशीपाशी उभा
होिा. त्याने हे सवा पाहहले आणि नांिर तलहून ठे वले.
महाराज स्तवराज्याच्या या मागााला लागले। महाबिखान पाटण्याहून वेगाने येि
होिा. पि िो , महाराज तनघून गेल्यानांिर साि हदवसाांनी (हद. १७ जाने.
१६६४ ) सुरिेला पोहोचला. या साि हदवसाांि सुरिेची भयांकर बदसुरि झाली
होिी. आिा सुरिेचा मोगली सांरक्षक सुभेदार इनायिखान हा तनधाास्ति झाला
होिा. िो महाबिखानच्या या स्तवागिास गेला. रस्तत्याच्या या दोन्ही बाजूला खूप
गदीर ् होिी. कोिी द:ु खाने व्याकूळ होिे , बहुिेक सारे इनायिवर सांिापलेले
होिे. त्यानेच शहर वाऱयावर सोडू न सुरिेच्या या हकल्ल्याि दडी मारली होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िोच खान आिा महाबिखानाच्या या स्तवागिास सामोरा चालला होिा. त्याच्या या
वागण्याबोलण्याि वा चेहऱयावर अपराधीपिाचा लेशही नव्हिा. पूिा तनलाज्ज.
याचवेळी इां ग्रज जॉजा ऑक्झीांडेन हाही महाबिखानास सामोरा आला.
महाबिखानास सुरिेि घडलेल्या एकूि सवा हकीकिी िपशीलवार समजलेल्या
होत्या. हा खान इनायिनावर कमालीचा नाराज झाला होिा. पि सािसाि
बोलावे अशी िी वेळ नव्हिी. त्याने इनायिला काहीच न बोलिा , जॉजाचे
हाहदका कौिुक केले , ‘ िुम्ही इां ग्रजाांनी एवढ्या मोठ्या शत्रूशी िाठ मानेने
जाबसाल केला याचे खरोखच आिया आणि कौिुक वाटिे ‘ अशा आशयाचा
शब्दाि जॉजाचे गुिगौरव करीि खानाने त्याला एक उत्कृ ष्ट घोडा आणि एक
अत्यांि मौल्यवान रत्नजडीि िलवार भेट म्हिून दे ऊ केली. िेव्हा जॉजा
अतिशय नम्रिेने म्हिाला की , ‘ मी काय ववशेर् केले ? मी माझे किाव्य
केले. माझ्या राष्ट्राकररिा (इस्तट इां हडया कांपनीकररिा) अत्यांि दक्षिेने आणि
कठोरपिे वागलो. ‘ महाबिखानाने िरीही त्याचे कौिुक करीि आपल्या
मौल्यवान आहे राचा स्तवीकार करण्याची जॉजाला ववनांिी केली. िेव्हा जॉजा
म्हिाला , ‘ मला स्तवि:ला काहीही नको. माझ्यासाठी काही करिारच
असाल , िर एकच करा. आपले वजन हदल्ली दरबाराि आहे . िर आपि
औरां गजेब बादशहाांस शब्द टाकून आमच्या या इस्तट इां हडया कांपनीला जरूर त्या
सवलिी तमळवून द्या.
यावर अतधक काही बोलण्याची गरज आहे का ? हे कांपनीवाले इां ग्रज याच
सुरि शहराचे , यानांिर िक्त ९० वर्ाांनी ( इ. १७५५ सुमारास) पूिा मालकी
हक्काचे सत्ताधीश झाले.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४३ क्वश त लढा ा हरतील, पण महा ुिे णजंकतील.

शाहहस्तिेखानवरच्या या छाप्याच्या या बािम्या औरां गजेबास िपशीलवार समजल्या।

त्याचा सांिाप वाढिही राहहला। आिा या सीवाच्या याववरुर्द् नेमके कोििे पाऊल
टाकावे याचा ववचार िो करीि होिा , िेवढ्याि सुरिेवरिी महाराजाांचा छापा
आणि सुरिेची बदसुरि कशी झाली आहे याचाही िपशील त्याला हदल्लीि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

समजला. त्याच्या या सांिापाि भर पडली. पि अभ्यासाि भर पडलेली हदसि
नाही. या सगळ्याच मोगलाांचा अभ्यास अगदी शून्य वाटिो. खूप मोठां सैन्य ,
िोिखाना , खजाना , हत्ती आणि अिाट युर्द्साहहत्य याच गोष्टीांवर या हदल्ली
दरबारचा प्रचांड ववश्वास होिा. मराठ्याांवर नवी मोहहम काढायची म्हिजे या
सवा सामाथ्याि आिखी वाढ करायची हाच याांचा अभ्यास आणि तनिाय.
‘ तशवाजी ‘ हे प्रकरि औरां गजेबास कधीच समजले नाही.
खरोखर ‘ तशवाजी ‘ हे प्रकरि आजही २१ व्या शिकाि जर खरां च समजले ,
िर काय होईल ? पां। जवाहरलाल नेहरू म्हिाले , ‘ जगाच्या या पाठीवर जर
कोिाला स्तवािांत्रय तमळवायचे असेल आणि िे बळकट अन ् समृर्द् करायचे
असेल िर (त्या राष्ट्राने वा समाजाने) छत्रपिी तशवाजी महाराजाांच्या या चररत्राचा
अभ्यास (अन ् अनुकरिही) करावयास हवे. ‘
प. नेहरू याांनी या पूिा आशयाचे उद्गार नागपूर येथे धनवटे वबल्डीांगवर
तशवाजीमहाराजाांच्या या पुिळ्याचे उद्घाटन झाले , त्या प्रसांगी काढले.
महाराज सुरिेहून तनघाले. सह्यादीचा घाट चढू न िे नातसक णजल्ह्याि पोहोचले.
िेथून घाटमाथ्याने राजगडकडे तनघाले.
याच काळाि म्हिजे हद. २ 3 जाने. १६६४ रोजी महाराजाांचे िीथारूप
शहाजीराजे हे कनााटकाि तशमोग्याजवळ होदीगेरी या हठकािी घोड्यावरून
दौडि असिा अपघाि होऊन पडले. मृत्यू पावले. ही द:ु खद खबर हद. ५ िेब्रु.
१६६४ याहदवशी राजगडावर पोहोचली.
थोडासा िपशील असा महाराज सुरिेच्या या लुटीसह िेब्रुवारी प्रारां भी
लोिावळ्याच्या या पुढे पोहोचले। िेवढ्याि (बहुदा 3 िेब्रुवारीस) महाराजाांना
छवबन्याच्या या हशमाांनी पुण्याकडची खबर कळववली असावी की , मोगलाांची
िौज पुण्याहून लोिावळ्याच्या या हदशेने येि आहे . महाराजाांनी िाबडिोब सवा
लूट नेिाजी पालकराांबरोबर शेजारच्या याच लोहगडावर सुरणक्षििेकररिा पाठववली.
मोगल अांगावर येि आहे ि हे पाहून महाराजाांनी वडगावजवळ मोगलाांची वाट

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अडववण्याकररिा नारो बापूजी दे शपाांडे नऱहे कर या आपल्या सरदाराांस साांगािी
सैन्य दे ऊन पाठववले. महाराज उरवडे , घोटवडे , िव , मुठाणखांड , मोसे ,
पानशेि , खामगाांव णखांड या राजगडमागााने पुढे गेले. वडगाांवपाशी नारो
बापूजी दे शपाांडे याच्या या सेनेची मोगलाांशी गाठ पडली. या लढाईि नारो बापूजी
ठार झाला. पि मोगलाांना काहीच साध्य झाले नाही. तशवाजीराजे राजगडकडे
गेले , लूट लोहगडावर बांदोबस्तिाि पोहोचली.
महाराज खामगावाजवळ पोहोचले. िेथून दणक्षिेस राजगड सुमारे २०
हकलोमीटरवर आहे . राजाांना शहाजीमहाराजाांच्या या अपघािी मृत्यूची बािमी
येथेच समजली. सुरिेची स्तवारी , यशस्तवी झाली , तनयिीने मात्र वहडलाांच्या या
प्रािावर आघाि करून त्याांना द:ु खाि लोटले.
अत्यांि िािडीने महाराज राजगडावर पोहोचले। िेथे आिखी एक भयांकर
द:ु खाने भरलेले िाट तनयिीने वाढू न ठे वलेले होिे. मािु:श्री णजजाबाईसाहे ब या
सिी जाण्याच्या या ियारीि होत्या. वडील गेले , आिा आईपि तनघाली.
प्रयत्नाांची तशकस्ति करून महाराजाांनी शथीने आऊसाहे बाांना सिी जाण्यापासून
परावृत्त करण्याि अखेर यश तमळववले. आऊसाहे ब थाांबल्या.
हा सारा प्रचांड कल्लोळ आयुष्यभर महाराजाांच्या या भोविी तचिेसारखाच ज्वाला
नाचवीि होिा. प्रत्येक प्रसांगाला िे िोंड दे ि होिे.
महाराजाांना कोिाची मदि होिी ? कोिाचीही नव्हिी. िापी-नमादेच्या या उत्तरे ला
अवघा हहां दस्त
ु थान मोगलाांची सेवा करीि होिा. राजपुिाांच्या याकडे मदिीच्या या
अपक्षेने पाहण्याची सोयच नव्हिी. याच राजपुिाांच्या या जीवावर औरां गजेबाचे
राज्य सुरणक्षि होिे.
पि इथेच तशवाजीमहाराजाांच्या या स्तवराज्याच्या या ित्त्वज्ञानािील एक महान ित्त्व
सिि टवटवीिपिे बहरि होिे. स्तवावलांबन. कोिावरही अवलांबून न राहिा
स्तवराज्याच्या याच बळावर स्तवराज्याचाच ववचार ववस्तिार आणि समृर्द्ी करायची हे
महराजाांचे महान ित्त्व होिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अजूनही पुण्याि मोगल छाविी होिीच. शाहहस्तिेखान आसाम-बांगालच्या या
सुभेदारीवर ढाक्याकडे तनघून गेला होिा. पि पुण्याि छाविी कायम होिी.
तसांहगडाला जसवांितसांह याने घािलेला वेढा अजून चालूच होिा. महाराज
मोगलाांच्या या पोटाि सुरिेपयांि गेले आणि लूट घेऊन परि आलेसर्द्
ु ा , याचा या
जसवांितसांहाला पत्ताच नव्हिा. अगदी उघड आहे . िसा पत्ता त्याला असिा ,
िर त्याने महाराजाांना तसांहगडाच्या या पणिमेलाच अडवले असिे. जाऊच हदले
नसिे. तनदान परिीच्या या वाटे वर महाराजाांना त्याने राजगडाकडे येऊच हदले
नसिे. पि त्याला कशाचाही पत्ता नव्हिा. यािच मोगलाांची हठसूळ लष्करी
णस्तथिी हदसून येिे. यालाच मी ‘ अभ्यासशून्य मोगलाई ‘ असे म्हििाि.
गेल्या १८ वर्ाांि (इ. १६४६ िे १६६४ ) स्तवराज्याच्या या शत्रून
ां ा कुठे च यश
तमळाले नाही. महाराजाांचे काही िुरळक पराभवही झाले. उदाहरिाथा चाकिची
लढाई. पि यािून शत्रूनी कोििाच ठोस अभ्यास केलेला हदसि नाही. अन ्
महाराजाांचा अभ्यास थबकलेलाही हदसि नाही. या काळाि काही लढाया िे
हरले , पि सवा युर्द् णजांकली. लढायाांमळ
ु े अखांड अशाांििा स्तवराज्याि होिीच
की. पि स्तवराज्यािील नागररकाांनीही आपले शेिकरी जीवन आणि बलुिेदारी
कुठे ही ढासळू हदली नाही. माांजर उां चावरून पडले िरी जतमनीवर पडिाना िे
चार पायाांवरच उभे पडिे. स्तवराज्यही असेच माांजराच्या या कुशलिेने आणि
कोल्ह्याच्या या कौशल्याने सह्यादीच्या या कुशीि जगि होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४४ ॉप शसक् ु र ी! झेड शसक् ु र ी!

सुरिेच्या या मोहहमेि ८ जाने. १६६४ रोजी इनायिखानाने महाराजाांकडे वकील

म्हिून एक मारे करीच पाठववला , हे आपि पाहहले। महाराजाांच्या याकररिा
मावळ्याांनी जी सुरक्षा ठे वली होिी िी लक्षाि घेण्यासारखी आहे . अशी
व्यवस्तथा महाराजाांच्या याभोविी ठे विां हा त्याांच्या या सौंगड्याांचा अांगीभूि सहज

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

स्तवभावच बनला होिा. दगा करिां हा शत्रूचा स्तवभावच असिो. शत्रू िक्त सांधी
साधि असिो. महाराजाांचां सांरक्षि करिां हा मावळी डोळ्याांचा आणि हािाांचा
अगदी घारीांसारखा स्तवभावधमाच झालेला हदसून येिो. अिझलखानाच्या या
भेटीच्या या वेळी शातमयान्याि णजवा महाला सकपाळ हा जर सावध राहहला
नसिा िर ? घािच. सुरिेच्या या मारे कऱयानेही वकीलीचे नाटक करीि करीि
महाराजाांवर एकदम अचानक झडप घािली. जर जवळचे मावळे सावध नसिे
िर ? घािच. पुढे आग्ऱयाच्या या कैदे िही याच मावळ्याांचा अबोल पहारा
महाराजाांभोविी होिा. पुढे जालन्याच्या या स्तवारीिच (इ. १६७९ ) महाराजाांच्या या
अांगाि ििििून ज्वर चढला. त्यावेळी केसरीतसांह आणि मोहकमतसांह हे
अचानक मराठ्याांवर हल्ला करावयास आले. अशा आजारपिाि महाराजाांचां
रक्षि करिां , त्याांना सुरणक्षि हठकािी नेिां अवघड होिां. बहहजीर ् नाईकाने
महाराजाांना आपल्या पाठीवर घेऊन पट्टा नावाच्या या हकल्ल्यावर सुखरूप
पोहोचवलां. महाराजाांची ही तसक्युररटी भोविीच्या या सौंगड्याांनी उत्कृ ष्ट
साांभाळली. त्याि उत्तम नोकरी करिे या गोष्टीपेक्षा कडव्या तनिेने राजा राखिे
हाच भाग जास्ति हदसून येिो. वास्तिववक ‘ महाराजाांचा दरबार िो सवाांस
सहज ‘ असा लौकीक होिा. म्हिजे महाराजाांना कोिीही भेटू शकि असे. पि
याचा अथा भोंगळ बेसावधपिा असा नव्हिा.
आपल्याला स्तवािांत्रय तमळाल्यानांिर हकिी िरी थोर व्यक्ती घािपािाने मारल्या
गेल्या। कोिाकोिाचा मृत्यू सांशयास्तपद घडला. उदाहरिाथा डॉ. श्यामाप्रसाद
मुखजीर ् , लाल बहादरू शािी , महात्मा गाांधी , इां हदराजी , राजीव गाांधी ,
जनरल अरुिकुमार वैद्य , पां. हदनदयाळजी या थोराांच्या या मृत्युचे द:ु ख
आपिास आहे . जगाच्या या पाठीवर असे प्रकार घडिच आले आहे ि. त्याबाबिीि
जास्तिीिजास्ति दक्षिा घेऊन सुरक्षाव्यवस्तथा ठे विे एवढे च आवश्यक आहे ,
असे म्हििा येिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पि तशवाजी महाराजाांच्या या बाबिीमध्ये जी तसक्युररटी त्याांच्या या खाश्या तमत्राांनी
ठे वली िी तनणििच उद्ोधक आहे . महाराज अांगाि वेळप्रसांगी तचलखि घालीि
असि. कधी पोलादी तचलखि , कधी कापडी तचलखि. त्याला बख्िर असा
शब्द आहे . पि त्याांचां सवााि मोठां तचलखि आणि अभेद्य तशरिाि म्हिजे
त्याांचे तनधड्या छािीचे मावळे . या मावळ्याांनीच ही हृदयािील ठे व
प्रािापतलकडे जपली.
मराठ्याांच्या या पुढील इतिहासाि घािपािाचे प्रसांग अनेक आहे ि। सेनापिी
सांिाजी घोरपडे , सेनाधुरांधर सांिाजी भोसले अमराविीकर , नारायिराव
पेशवे , जयाप्पा तशांदे , वकील महादे व भट हहां गिे , वकील धमाराव िमाजी
गलगलीकर इत्यादी राजकारिी व्यक्तीांचे खून पडले. त्यामुळे राजकीय
उलथापालथीही झाल्या. त्याचा अभ्यास केला िर या तसक्युररटीचे महत्त्व
लक्षाि येिे. तसक्युररटी हा थट्टे चा , ववनोदाचा ववर्य नाही. िी अत्यांि
गरजेची गोष्ट आहे . समथाांनी िर असे म्हटले आहे की , महत्त्वाच्या या राजकीय
नेत्याांनी आपला जीव धोक्याि घालिे हे योग्य नाही. ‘ धुरेने युर्द्ासी जािे ,
ही िो नव्हे राजकारिे. ‘ स्तवि:ची अतिशय दक्षिा घेिे म्हिजे भेकडपिा
असा अथा कुिी लावू नये.
पेशवाईि गारद्याांनी नारायिरावष्श ्ुा पेशव्याांवर खुनी हल्ला केला। ऐन
शतनवारवाड्यािच पेशवा मारला गेला. पि त्याांच्या याआधी सदातशवराव भाऊ
पेशवा , नानासाहे ब पेशवा , माधवराव पेशवा याांच्या यावरही मारे कऱयाांनी
अचानक खुनी हल्ले केले होिे हे सरदाराांना माहहि नव्हिे का ?
राजघराण्याांना िर ही भीिी नेहमीच असिे. शतनवारवाड्याि एका पेशव्याचाच
खून झाला , िसाच कोल्हापुराि राजवाड्याि प्रत्यक्ष एका छत्रपिी
महाराजाांचाच खून झाला. हे ऐतिहातसक सत्य आहे . यािून योग्य िो बोध
घेिां आवश्यक आहे . राजकीय खून केवळ हत्याराांनेच केले गेले असे नाही ,
िर खाण्यावपण्याच्या या पदाथाािूनही केले गेले आहे ि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

चािक्याच्या या काळाि खून करण्याचा एक ववलक्षिच प्रकार ‘ मुदाराक्षस ‘ या
नाटकाांि , ववशाखदत्त या नाटककाराने नमूद केला आहे . िो प्रकार म्हिजे
‘ ववर्कन्या ‘.
आजच्या या काळािील एड्सपेक्षाही या ववर्कन्येचा प्रयोग भयांकर आहे . अशा
ववर्कन्येशी शारीररक सांबांध ज्याचा येईल , िो मरिारच. म्हिूनच त्या िीला
ववर्कन्या म्हिि.
एकूि खून पाडण्यािही खूप व्हरायटी आहे . िी भयांकर असली िरी मनोरां जक
आहे . पि राजकीय आणि सामाणजक जबाबदारी ज्याांच्या या तशरावर आली आहे ,
त्याांनी राष्ट्राच्या या आणि समाजाच्या या हहिाकरीिा स्तवि:ची सुरणक्षििा ठे विां हे
अत्यांि मोलाचे काम आहे . टॉप तसक्युररटी , झेड तसक्युररटी ,
स्तवयांतसक्युररटी.
कोल्हापूरच्या या चौथ्या तशवाजी महाराज छत्रपिीांना इां ग्रजाांनी वेडे ठरवून
अहमदनगरच्या या हकल्ल्याि कैदे ि ठे वले. त्या कैदे ि छत्रपिी महाराजाांना इां ग्रज
अतधकाऱयाने अतिशय वाईट ररिीने ठार मारले. इथे महाराज अगतिकच होिे.
पि स्तवामी श्रर्द्ानांदासारख्या सांन्याशाचा खून झाला , िो सांरक्षक दक्षिा न
घेिल्यामुळे. प्रत्यक्ष छत्रपिी तशवाजी महाराजाांच्या या राजे भोसले घराण्याांि
अनेक घािपािी प्रकार झाले , िो तसक्युररटी न ठे वल्यामुळेच शत्रूांनी डाव
साधले. तशवछत्रपिी हे एकच असे नेिे होिे की , िे शत्रूच्या या झडपेि कधीच
सापडले नाहीि.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४५ काळ, काम आणण वे ातील ही ि त

थ .

शहाजीराजे भोसले हे २ 3 जानेवारी १६६४ रोजी कनााटकाि होहदगेरी या

हठकािी घोड्यावरून पडू न मृत्यू पावले। राजगडावर मािु:श्री णजजाबाईसाहे ब
सिी जाण्यास तसर्द् झाल्या. पि मोठ्या मुश्कीलीने तशवाजीराजाांनी आपल्या
आईस सिी जाण्यापासून माघारा हिरववले. या हदवसापासून तशवाजीमहाराज
आठ महहने सिि आईच्या या सहवासाि राहहले. स्तवि:चे आणि आईचेही द:ु ख

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तनवववण्याचा हा महाराजाांचा प्रयत्न होिा. िे आईला कुलदे विेच्या याच हठकािी
मानीि असि.
शहाजीराजाांची समाधी तशमोग्याजवळ होहदगेरी येथे त्याचवेळी व्यांकोजीराजाांनी
बाांधली. हे तशवाजी महाराजाांचे सावत्र भाऊ. त्याांनीच राजपरां परे प्रमािे
शहाजीराजाांची उत्तरहक्रया केली. शहाजीराजाांच्या या समाधीवर ‘ श्री शाजीराजन
समातध ‘ असा लेख कोरलेला आहे .
वहडलाांच्या या मृत्यूनांिर महाराजाांनीही राजगडावर ववपुल दानधमा केला।
आईवहडलाांच्या या बाबिीि महाराजाांचां मन अतिशय नम्र होिां. तनिाांि श्रर्द्ावांि
होिां. पूवीर ् एकदा (इ. १६४९ मे-जून) शहाजीराजाांच्या याच पत्रामुळे कोंढािा उिा
तसांहगड हा मोलाचा हकल्ला आहदलशाहस दे ऊन टाकण्याची वेळ महाराजाांवर
आली. स्तवराज्यािला िळहािाएवढाही प्रदे श शत्रूच्या या िाब्याि जाण्याची वा
दे ण्याची वेळ आली िर महाराजाांना अिोनाि वेदना होि असि. इथां िर
तसांहगडसारखा हकल्ला वहडलाांच्या या चुकीमुळे , बेसावधपिामुळे बादशाहला द्यावा
लागिोय याच्या या वेदना आणि िेवढाच वहडलाांच्या यावरिी राग महाराजाांच्या या
मनाि उिाळू न आला. आणि िे शहाजीराजाांच्या याबद्दल रागावून कडू बोलले. पि
क्षिािच त्याांनी स्तवि:ला सावरलां आणि जरी वडील चुकले असले , िरी
वहडलाांच्या याबद्दल असे कडू बोलिे योग्य नाही याची जािीव त्याांना झाली.
त्याांनी सोनो ववश्वनाथ डबीर याांच्या यापाशी आपले व्याकूळ द:ु ख आणि पिािाप
व्यक्तही केला. यावरून आणि इिरही काही चाररत्रयाची जडिघडि कशी झाली
याची आपल्याला कल्पना येिे.
इथां आिखीन एक गोष्ट लक्षाि येिे , िी णजजाबाई आऊसाहे बाांच्या या बद्दलची।
या आईने आपल्या तशवबाांवर अगदी सहजपिे दोन सांस्तकार केलेले हदसून
येिाि. त्यािला पहहला सांस्तकार शहाजीराजाांच्या या बाबिीिला. तिने आपल्या
मुलापाशी शहाजीराजाांच्या या हािून घडलेल्या राजकीय चुकाांबद्दल कधीही टीका
आणि कठोर दोर्ारोप केलेले आढळू न येि नाहीि. अन ् दस
ु री गोष्ट म्हिजे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शत्रूपक्षािीलही कोित्याही धमााच्या या वा जािीच्या याबाबि कडवट द्वे र्भावना
तनमााि होऊ हदली नाही. िशी एकही नोंद उपलब्ध नाही. िी महाराजाांना ,
‘ या अिझलखानाला ठार मार ‘ असां म्हििे पि िो मुसलमान आहे म्हिून
त्याला ठार मार असा भाव त्याि अणजबाि हदसि नाही. जािीधमाद्वेर्ाच्या या पार
पतलकडे गेले ही मायलेकरे आमच्या या इतिहासाि हदसून येिाि.
णजजाऊसाहे बाांची ही तशकवि म्हिजे मराठी इतिहासािील एक पववत्र अध्याय
आहे . त्यावर अशाुोुां चार ओळी तलहून भागिार नाही. ववस्तमृि प्रबांधच
तलहावयास हवा.
या वर्ीचाा ( इ। १६६४ ) पावसाळा सांपि आला आणि ऑक्टोबरच्या या
प्रारां भीच्या या महाराजाांना ववजापुरकडची खबर तमळाली की , खवासखान या
सरदारास बेळगाांवमागेर ् कोकिाि कुडाळ भाग तशवाजीराजाांकडू न णजांकून शाही
अमलाखाली आिण्याकररिा मोठ्या सैन्यातनशी कूच करण्याचा हुकुम झाला
आहे . खानाबरोबर मुधोळहून बाजी घोरपडे याांनाही जाण्याचा हुकुम सुटला
आहे .
हे बाजी घोरपडे बादशाहचे तनिावांि सेवक। आणि म्हिूनच स्तवराज्याचे शत्रू
बनले होिे. त्याांनीच पूवीर ् शहाजीराजाांना बेड्या घालून कैद केले होिे. या सवा
गोष्टीांचा राग णजजाऊसाहे बाांच्या या आणि महाराजाांच्या या मनाि सिि धुमसि होिा.
वहडलाांचे तचरां णजवाांस िर साांगिे होिे की , ‘ बाजी घोरपडे याांचे वेढे घ्यावेि
‘ वेढे म्हिजे सूड.
आईवहडलाांची ही इच्या छा आणि स्तवराज्यािीलच एक कठोर किाव्य म्हिून
महाराजाांनी याचवेळी (ऑक्टोबर १६६४ ) राजगडावरून िडिेने कूच केले।
बाजी मुधोळहून खवासखानास सामील होण्याच्या या आिच त्याांनी मुधोळवरच
धडक मारली. या अचानक छाप्याि बाजी घोरपडे महाराजाांचे हािून ठार झाले.
वर्ााच्या या आिच महाराजाांनी वहडलाांची इच्या छा पूिा केली. हा मुधोळवरील
महाराजाांचा छापा लष्करी ष्टीनेही अतिशय अभ्यास करण्यासारखा आहे . हाही

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एक प्रबांधाचा ववर्य आहे . या छाप्याने ववजापूर हादरले. कारि मुधोळ िे
ववजापूर हे अांिर िार कमी आहे . याचा दस
ु रा अथा असा होिा की ,
शहाजीराजाांच्या या मृत्यूनांिर महाराजाांनी थेट ववजापुरच्या या वेशीपयांि धडक मारली
होिी. महाराजाांच्या या या सगळ्या लष्करी वेगाांचा अभ्यास केला , िर असा
गिीमान सेनापिी भारिाि िर सापडि नाहीच , पि युरोवपय इतिहासािही
कोिी हदसि नाही. थोडा िार नेपोतलयनच महाराजाांच्या या जवळपास येऊ
शकिो.
मुधोळवरच्या या छाप्यानांिर महाराजाांनी थेट कुडाळ-सावांिवाडीवर दौड घेिली
आणि िेथे येऊन बसलेल्या खवासखानावर त्याांनी हल्ला चढववला. खानाचा
पूिा पराभव झाला. राजगड िे ववजापूर िे मुधोळ िे कुडाळ ही अांिरे नकाशाि
पाहहली की आणि कमीिकमी वेळाि महाराजाांनी मारलेली यशस्तवी दौड
पाहहली की माझे वरील ववधान वाचकाांच्या या लक्षाि येईल.
या कुडाळ स्तवारीि एकच गोष्ट महाराजाांना जािवली असेल की ,
खवासखानाच्या या िौजेि व्यांकोजीराजे भोसले हे आपले भाऊ आपल्याववरुर्द्
लढावयास उभे आहे ि. वहडलाांच्या या मृत्यूनांिर दोन भाऊ एकमेकाांच्या या ववरुर्द्
शत्रू म्हिून उभे राहावेि हे आमच्या या वाट्याला वाढू न ठे वलेले कायमचेच दद
ु ै वा
आहे . खवासखान आणि व्यांकोजीराजे पराभूि झाले ; अन ् सुखरूप ववजापुरास
सुखरूप पोहोचले.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४६ स्वराज् ाच् ा सरहद्दी भेद्य सल् ा पाहहजेत

कुडाळची मोहहम ित्ते करून महाराज ससैन्य मालविास आले. हा सागरी

हकनारा. मालविािून महाराजाांचे लक्ष समुदावर हिरि होिे. िे बेट त्याांना
समोरच हदसि होिे. बेटाचे नाव कुरटे बेट. महाराजाांनी आपल्या कोकिी
तशलेदाराांसह हे बेट , होडीिून जाऊन पाहहले. त्याांना िार आवडले. िे
म्हिाले , ‘ इथां सागरी हकल्ला बाांधावा ‘.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

खरां म्हिजे सुरिेहून आिलेली सांपत्ती सागरी सरहद्द बळकट करण्यासाठी
महाराज कुठे िरी पि योजनापूवक
ा खचा करण्याचा ववचार करीि होिेचे। या
कुरटे बेटावर जर पािकोट बाांधला िर दणक्षिेकडील गोवेकर हिरां ग्याांच्या या
आणि इिर शत्रूांच्या या िोंडावर आपलाही एक जबरदस्ति जांणजरा उभा राहील हा
ववचार त्यामागे होिा आणि महाराजाांनी िो बोलूनही दाखवला , ‘ येथे जलदग
ु ा
बाांधावा ऐसा मानस आहे ‘ यातनतमत्ताने यावेळी एक तचत्तरकथाच घडली. या
नव्या पािहकल्ल्याचे भूमीपूजन करावे , त्याकररिा आधी सुमह
ु ू िा पाहावा अन ्
लगेच सांकल्प सोडू न मग कामास सुरुवाि करावी असा ववचार त्याांचे मनी
आला. त्याांनी बरोबरच्या या कारभाऱयाांस पूवि
ा यारीची आज्ञा हदली. महाराजाांचे
बरोबर त्याांचे राज गुरुजी होिेच. अडचि काहीच नव्हिी. पि महाराज
म्हिाले , ‘ येथे आपले गुरुजी नकोि ‘ मग ? जे मालविािील स्तथातनक
धातमका कायेर ् करिारे नेहमीचे गुरुजी असिील त्याांनाच बोलवावे.
कारभाऱयाांना कदातचि यावेळी सां मही पडला असेल. आपले गुरुजी आहे ि
ना ? मग स्तथातनक कशाांस ?
पि यािच या राजाचे मन व्यक्त होिार होिे. स्तथातनक मािसाांकडू न अशी
कायेर ् करवून घेिली की , स्तथातनक मािसाांची मने स्तवराज्याच्या या कामाि
अतधकच रुजिाि , एकरुप होिाि. त्याांची नािी अिूट होिाि. मालविािील
स्तथातनक गुरुजी होिे , कोिी एक जानभट अभ्यांकर वयोवृर्द् स्तवभावाने खास
मालविी. जरा तिखट.
महाराजाांनी जानभटाांस आिावयास कारकुनाांबरोबर पालखी पाठवली. भटजी
घरीच होिे. पालखी आली. कारकून म्हिाले , ‘ कुरट्या बेटावर महाराज
राजश्री जलदग
ु ा बाांधीिािी , िरी प्रथम पूजनाांस मुहूिा पाहिे आहे . सांकल्प
सोडिे आहे . म्हिून राजेश्री आपिास बोलवविािी. पालखी आिली आहे .
चलावे. ‘
पि भटजी साि नकार दे ऊन म्हिाले , ‘ आमचे येिे होि नाही ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नवलच. एवढा तशवाजीराजा राजकाजासाठी बोलाविोय , पालखी पाठविोय
अन ् हे भटजी येि नाहीि. काय कारि ? जानभट कारिही साांगेनाि. पालखी
परि गेली. महाराजाांनाही आिया वाटलां. त्याांनी पालखीसह पुन्हा कारकुनाांना
जानभटजीांकडे तनमांत्रि पाठववले. पुन्हा िेच. गुरुजीांनी नकार हदला. पालखी
परिली. महाराजाांनी कारकुनाांना पुन्हा पाठववलां अन ् म्हटलां की , ‘ भटजीांस
घेऊन येिे. न आतलयास उचलून घेऊन येिे. ‘
अन ् िसांच करावां लागलां। कारकुनाांनी नम्र जबरदस्तिी करून गुरुजीांना
पालखीिून महाराजाांकडे आिलां. महाराजाांनी त्याांचे न येण्याचे कारि पुसलां ,
िेव्हा िो गरीब ब्राह्माि म्हिाला , ‘ महाराज , येथे धमाराज्य आले. आनांदच
आहे . पि येथे िुम्ही जलदग
ु ा बाांधू पाहिा. आम्हाांस सांकल्प मुहूिा साांगावयास
बोलवविा. पि आम्हाांस भय वाटिे. कारि की , पतलकडे (वेंगुलाा भागाि)
आहदलशाही ठािी अजून आहे ि. ( त्यापतलकडे गोवेकर हिरां गी आहे ि.) िे
उद्या येथे चालून आल्यास प्रथम आम्हाांसच धरिील म्हिून भय वाटिे.
‘ महाराजाांच्या या अगदी मनाांिले ववचार सतमांदरािल्या दे वमाशासारखे उसळू न
आले. स्तथातनक सरहद्दीवरील अवघ्या प्रजेस असा पूिा ववश्वास वाटला पाहहजे
की , आमच्या या राज्याची ही सरहद्द आमच्या या राजाने अगदी पक्की बांदोबस्तिाि
जागिी ठे ववली आहे . िो आपली पुरेपरू खबरदारी घेिारच आहे , हा ववश्वास
अवघ्याांच्या या मनाांि ठाम होिे गरजेचे आहे .
म्हिूनच िर महाराजाांनी या धातमका कायाासाठी स्तथातनक वेदमूिीरां न
् ा
बोलववले। महाराजाांनी आपला ववचारही बोलून दाखववला की , ‘ तचांिा करू
नका. येथे असे समथा लष्करी ठािे घालिो की , आमचे सामाथ्य पाहून
सरहद्दी पतलकडचे जे शत्रू असिील , िे दहशि खाऊन उठोन तनघूनच जािील.
‘
सरहद्दीच्या या रक्षिाबद्दलचा महाराजाांचा हा ववचार हकिी मोलाचा होिा!
आमच्या याच दे शाि आमचेच नागररक तनवाातसि व्हावेि हे बरे नव्हे . आमच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सरहद्दी तचरे बांदीच असल्या पाहहजेि. आमच्या या सरहद्दीवरची बायकामािसेच
काय , पोरे बाळे च काय पि गाईवासरे ही तनधाास्ति असली पाहहजेि. आमचे
राज्यकिेर ् आमच्या या पाहठशी अहोरात्र जागे उभे आहे ि हा ववश्वास ठामपिे
सवाांच्या या मनाांि असला पाहहजे , हा ववचार केवढा मोलाचा आहे . महाराजाांच्या या
मनाांि िोच होिा.
मग श्रीगिेश पूजन झाले. मुहूिा ठरला. तचरा बसला. बेटावर बाांधकामास
सुरुवाि झाली. सुरिेिील खांडिी स्तवराज्याच्या या नव्या आरमारी िळासाठी
खचीर ् पडू लागली.
शाही िौजेचा पूिा पराभव झाला होिा , िरीही ववजापूरच्या या आहदलशाहाने
व्यांकोजीराजे भोसले याांना दोन गावे इनाम हदली , स्तवराज्याववरुर्द् अन ्
भावाववरुर्द् इमानदारीने लढल्याबद्दलचे हे इनाम.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४७ ग्रहणकाळात एकाग्र साध ा कराव ा ी सते

जीवनाि सांकटे कोिावर येि नाहीि ? सुख-द:ु खाच्या या धाग्याांनी प्रत्येकाचे

जीवन वविलेलेच असिे। प्रखर िेजस्तवी सूयाालाही ग्रहिकाळ अटळ असिो।
आिा स्तवराज्यावरही एक महाप्रचांड आक्रमि येऊ घािले होिे. हदल्लीि
औरां गजेब अशा मोठ्या मोहहमेची योजना करीि होिा. ही त्याची
स्तवराज्यावरील मोहहम जिू तनिाायक ठरिार आहे , असा प्रचांड आखाडा िो
माांडीि होिा. खरोखरच हे लहानसां हहां दवी स्तवराज्य या मोगली मोहहमेि
हटकिार की सांपिार असाच जबडा औरां गजेबाने उघडला होिा. प्रचांड सैन्य ,
िोिखाना , हत्ती , युर्द्साहहत्य , खजाना दणक्षिेवर जिू िुटलेल्या प्रचांड
धरिासारखा लोटावयाचा हा आराखडा होिा. म्हिजे त्याच चुका पुन्हा एकदा
औरां गजेब करीि नव्हिा का ? िळहािाएवढ्या तशवस्तवराज्याचा आणि मूठभर
तशवसैन्याचा समूळ नाश करण्याकरीिा हे अिाट बळ महाराष्ट्रावर पाठववले
की , आपले काम चोख होिार. आपि िक्त वाट पाहायची , मोगली झेंडा
तशवाजीच्या या राजगडावर िडकल्याच्या या बािमीची आणि िो तशवाजी मारला
गेल्याची हकांवा कैद केल्याची. आपि अलमगीर आहोि. सीवा एक भुरटा
दां गेखोर आहे . असेच मूल्यमापन प्रारां भापासून (िे स्तवि:च्या या अांिापयांि)
औरां गजेब करीि होिा. बळाने बुवर्द्चा पराभव करिा येिो अशी त्याची
कल्पना होिी. इथेच िो चुकि होिा. अन ् आजही अनेकजि अशाच चुका

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

करिाि. हहटलरने चतचलाच्या या बाबिीि आणि अमेररकने णव्हएिनामच्या या
बाबिीि अशीच चूक केली. पररिाम जगाला हदसून आला. औरां गजेब हीच
चूक आत्ता ( इ. १६६५ ) नव्याने करीि होिा. प्रचांड युर्द्साहहत्य आणि सेना
असूनही शाहहस्तिेखानचा पराभव का झाला याचा त्याने थोडासुर्द्ा ववचार
केलेला हदसि नाही. तशवाजीमहाराजाांचे ित्त्वज्ञान आणि कायापर्द्िी योगेश्वर
श्रीकृ ष्िाच्या या ( कागदावर न रे खलेल्या पि कृ िीि आिलेल्या) चक्रव्यूहाइिकी
अभेद्य आणि आत्मववश्वासू होिी. या तशवनीिीचा आणि तशवकायााचा पराभव
करण्याची िाकद कोित्याही शत्रूकडे नव्हिी. तिचा पराभवच करावयाचा असेल
िर त्याांचेच लेक करू शकिील. अन ् त्याांच्या याच लोकाांनी या तशवनीिीचा आणि
तशवस्तवराज्यकायााचा घाि केलेला पुढे आपल्याला हदसून येि नाही का ?
आज इतिहासाि उभा हदसिो आहे िो असाच औरां गजेब। तशवाजीराजा न
समजलेला महान शत्रू.
पुन्हा एकदा प्रचांड सैन्य दणक्षिेवर तनघाले। औरां गजेबाने एक गोष्ट मात्र
मोलाची केली. त्याने वववेकी , अनुभवी आणि बुवर्द्मान असा सेनापिी नेमला.
त्याचे नाव तमझााराजा जयतसांग. हा एकमेव सेनापिी असा आहे की ज्याने
तशवाजी महाराजाांच्या या युर्द्पर्द्िीचा तशवअनुयायाांचा आणि तशवमुलख
ु ाचा बराच
ववचार केलेला आहे . पि त्यािही औरां गजेबाने आपल्या सांशयी स्तवभावाप्रमािे
हदलेरखान पठाि या जबरदस्ति सरदारास जवळजवळ बरोबरीचे अतधकार
दे ऊन तमझााराजाांबरोबर पाठववले. हदलेरखान हा जबर योर्द्ा आहे . पि त्याला
डोके कमी आहे . िे पुढे हदसून येईलच. औरां गजेबाने तशवाजीराजाांववरुर्द्
तमझााराजा आणि हदलेर याांना पाठववले. म्हिजेच िीन पायाांची शयाि
खेळायला एकमेकाांचे एकेक पाय एकत्र बाांधून धावायला पाठववले.
स्तवराज्यावरील हाच िो ग्रहिकाळ. हे ग्रहि क्षणिक की खग्रास हे काळ
ठरवविार होिा. नव्हे , स्तवराज्यच िे ठरवविार होिे. म्हिजेच स्तवराज्यािील
जनिा आणि रिाांगिावरचे मराठी सैतनक. नक्की आकडे माहहि नाहीि. पि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सुमारे दीड िे पाविेदोन लाख िौज या मोगली मोहहमेि आहे . इिर
मोहहमाांपेक्षा या मोहहमेि एकच गोष्ट (प्रकर्ााने) हदसून येिे की , तमझाा आणि
हदलेर याांच्या याबरोबर जनानखान नाही. तमझााराजे आणि हदलेर इ. १६६४ ,
ऑक्टोबर २९ नांिर मोहहमशीर झाले.
ववशेर् लक्षाि घेण्यासारखी गोष्ट आहे की , या प्रचांड आक्रमिाच्या या वािाा
महाराजाांना समजि होत्या. त्याांना पुरेपरू कल्पना होिी. िे सावध होिे. याच
काळाि त्याांनी एक साधे गणिि माांडलेले हदसिे की , ही मोगली लाट (इ.
१६६४ ) च्या या हदवाळीच्या या हदवसाांि हदल्लीहून तनघिेय. िी आपल्या सरहद्दीवर
येऊन पोहोचायला , म्हिजेच पुण्यावर पोहोचायला अजून पाच महहने
लागिार आहे ि , हे तनणिि. िेवढ्या वेळेि इिर काही कामे उरकिा येिील.
म्हिून महाराजाांनी कनााटक सागरी हकनाऱयावरील कारवार , मजाा , अांकोळा ,
भटकळ , सदातशवगड आणि बसनूर इत्यादी महत्त्वाची आहदलशाही ठािी
तगळू न टाकण्याची योजना केली. आपल्या उत्तर आणि पूवा स्तवराज्यसरहद्दीची
तचांिा त्याांना नव्हिीच. पुरांदर , लोहगड , माहुलीगड , कसाराघाट इत्यादी
ठािी सुसज्जच होिी. कोकिी सौंगड्याांच्या या पूिा भरवशावर िे कोकिाि
तनधाास्ति होिे. महाराजाांनी याचवेळी येि असलेल्या सूयग्र
ा हिाचे हदवशी एक
दानसोहळा करावयाचे योणजले. हद. ६ जाने. १६६५ , पौर् वद्य आमावस्तया या
हदवशी सूयग्र
ा हि होिे. महाबळे श्वर येथे त्याांनी आपल्या आईची म्हिजेच
णजजाऊसाहे बाांची सोन्याने िुळा केली. हे सवा धन दानधमााि खचा करावयाचे
असिे. िे केले. महाराज हद. ८ िेब्रुवारीस मालविाांस आले. पूवय
ा ोजनेने
आरमार बांदराि तसर्द् होिे. महाराज गलबिावर चढले. कारवारवरील ही त्याांची
मोहहम आरमारािून होिार होिी. त्याांच्या या आयुष्यािील ही एकमेव आरमारी
स्तवारी. महाराज कारवारवर तनघाले. तमझाा राजा बुऱहािपुरावरून औरां गाबादकडे
सरकि होिा. महाराजाांनी सूयग्र
ा हिाचेवेळी स्तनाने , दाने , पूजाअचाा केल्या
होत्या. तमझााराजेही िवैकल्ये करीि स्तवराज्यावर येि होिे. बगलामुखी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कालरात्री या भवानीदे वीची त्याांनी होमहवनपूवक
ा आराधना केली. पुढे
तशवशांकराची कोटीतलांगाचाने अांि:करिपूवक
ा केली. औरां गजेबाला यश तमळावे
आणि तशवाजीराजाचा पूिा ववनाश व्हावा ही तमझााराजाांची श्रीचरिी प्राथाना
होिी. एकाचे मन असे , दस
ु ऱयाचे मन िसे. तिसरे मन औरां गजेबाचे. त्याला
तशवाजीराजेही नको होिे अन ् तमझााराजेही नको होिे. या िीन मनाांचा आम्ही
कधीही अन ् आजही अभ्यास केला नाही अन ् करीिही नाही.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा ४८ मा थ वारकऱ् ां ा आणण धारकऱ् ां ाही.

शाहहस्तिेखानाच्या या िटिणजिीनांिर , त्याच्या याच हािाखालचा सरदार जसवांितसांह

राठोड हा खूप मोठी िौज घेऊन पुण्याशेजारच्या याच तसांहगडाला वेढा
घालण्यासाठी आला. त्याने गडाला मोचे लावले. त्याच्या याबरोबर त्याचा मेव्हिा
बांुुदीमहाराजा भावतसांह हाडा हाही होिा. झुांज सुरू झाली.
शाहहस्तिेखानाची झालेली िणजिी सवााि जास्ति असह्य होि होिी या
जसवांितसांहाला आपि पुण्याि लाल महालाभोविीच्या या छाविीि असिाना
खानावर छापा पडावा हा जिू या तसांहाला स्तवि:चाच अपमान वाटि होिा.
झालेल्या िणजिीचा थोडािरी बदला घेण्याकरीिा आपि शेजारचा तसांहगड
घ्यावा असा जसवांिचा हे िू होिा.
हा वेढा चालू असिानाच तसांहगडच्या या पणिमेच्या या बाजूने स्तवि: महाराज पाच
हजार घोडदळ घेऊन सुरिेवर गेले. जसवांिला याचा पत्ताच नव्हिा. महाराज
सुरिेहून परि असेच जसवांिच्या या पणिमबाजूने राजगडला गेले. जसवांिला
याचाही पत्ता नव्हिा. बािमीदार नाहीि , लष्करी गस्ति नाही , सावधपिा
नाही. कशी या मोगलाांना कल्पना आली की , हे मराठे कोल्हे आपल्या
अविीभोविी आट्यापट्या खेळिाहे ि अन ् आपल्याला त्याांचा भयांकर धोका
आहे . पि केवळ प्रचांड युर्द्साहहत्य , पैसा आणि अपार सैन्य याच्या या णजवावर
आपि मराठ्याांना मोडू न काढिार आहोि अशी स्तवप्न हे लोक पाहि होिे.
तनव्वळ हा त्याांचा भाबडे पिा होिा.
आिा पाहा , हद. ६ एवप्रल १६६ 3 या हदवशी शाहहस्तिेखानावर महाराजाांचा
छापा पडला. त्या हदवसापासून िे पुढे तमझााराजा आणि हदलेरखान दस
ु री
प्रचांड मोहहम घेऊन याच पुण्याि येईपयांि , म्हिजेच माचा १६६५ पयांि
मोगलाांचा मुक्काम पुण्याि होिाच. या पाविेदोन वर्ााि मोगली सरदाराांनी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

काय काय तमळवलां ? काहीही नाही. जसवांि आणि भावतसांह हे तसांहगडाला
गराडा घालून बसले होिे. प्राप्ती काय ? शून्य. मधूनमधून मराठ्याांच्या याच
हािचा मार खाि होिे.
याच काळािील तशवाजी महाराजाांची कमाई लक्षाि घ्यावी. सुरिेची खांडिी ही
त्याांची प्रचांड आतथका कमाई. मुधोळकर बाजी घोरपड्याांचा समूळ िडशा ,
कुडाळवर खवासखानाचा पूिा पराभव , तसांधुदग
ु ा हकल्ल्याच्या या बाांधकामास
प्रारां भ , णजजाऊसाहे बाांची महाबळे श्वरास सुविािुळा दानधमा , कारवारवरील
आरमारी स्तवारी अन ् यातशवाय अनेक लहानमोठी स्तवराज्यािील कामे यशस्तवी.
हा हहशोब पाहहल्यावर मोगल आणि मराठे याांचा उद्योग कोित्या काळ काम
आणि वेगाने चालला होिा हे लक्षाि येिे.
महाराजाांचा कामाचा हा झपाटा पाहहला की , त्याांच्या या ध्येयवादाची कल्पना
येिे. साडे िीनशे वर्ाांच्या या गुलामतगरीनांिर आपि मराठे आणि आपला महाराष्ट्र
स्तवराज्य तमळवीि आहोि , याची सावध जािीव महाराजाांना आणि त्याांच्या या
सौंगड्याांना होिी.
पाहा. या साऱया उद्योगाि उपभोगाला , उनाड चैनबाजीला , आळसाला अन ्
आरामाला कुठे जागा सापडिे का ? नाही , नाही , नाही. जीिशीिा
अवस्तथेिून स्तविांत्र होिाऱया राष्ट्राने या चांगळबाजीच्या या वासालाही उभे राहू नये.
पहहल्या दोन वपढ्याांनी करायचे िे राष्ट्र उभारिीसाठी कष्ट , कष्ट आणि कष्टच.
त्याची गोड िळे खायची िी पुढच्या या वपढ्याांनी. आपि िक्त करायची साधना
आणि आराधना. आपि जगले पाहहजे िस्तथ वारकऱयासारखे.
हे सारे तशवाजी महाराजाांच्या या सांपूिा जीवनाि अखांड हदसून येिे. म्हिूनच
त्याही वेळचे लोक म्हिि की , हे राज्य म्हिजे दे विाभूमी , हे राज्य श्रीच्या या
वरदे चे आहे . हे राज्य व्हावे हे श्रीचे मनाि िार आहे . मराठीयाांचे गोमटे करावे
यासाठी अवघा डाव माांहडला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हे सारां स्तवराज्यावर औरां गजेबाच्या या विीने चालू न येिाऱया राजपुिाांना ,
बुांदल्याांना , जाटाांना आणि शाही छाविीि इमानेइिबारे चाकरी करिाऱया
पांहडिाांना कधी हदसलेच नाही का ? हदसले असेल , पि उमजले नाही. कारि
दे श आणि समाज याांच्या याशी काहीिरी आपल्याला करावयास हवे ही भावनाच
शून्याि होिी. खाना वपना , मजा करना या पतलकडे त्याांना जीवनच नव्हिे.
जसवांितसांगने तसांहगडला वेढा घािल्याला पाऊि वर्ा होऊन गेले होिे.
पररिाम शून्यच. अखेर एके हदवशी जसवांितसांहाने गडावर सुलिान ढवा केला.
म्हिजे काय ? म्हिजे एकवटू न गडावर हल्ला चढववला. पि िो हल्ला
गडावरच्या या मराठ्याांनी पार चुरगाळू न काढला. हल्ला वाया गेला. पि
मराठ्याांनीही एके हदवशी (२८ मे १६६४ ) गडावरून बाहे र पडू न पायथ्याशी
असलेल्या जसवांितसांहाच्या या छाविीवर भयांकर हल्ला चढववला. त्याांनी
मोगलाांना झोडपून काढले. खुद्द जसवांितसांहालाही जखमा झाल्या. जसवांितसांह
आणि भावतसांह अवघ्या मोगल िौजेतनशी पुण्याकडे धूम पळाले. पूिा पराभव.
हे दोन तसांह णजवांि सुटले हीच कमाई.
म्हिजे थोडक्याि हहशोब असा की शाहहस्तिेखानच्या या या टोलेजांग मोहहमेि
मोगलाांची कमाई काय ? िर िक्त चाकिचा छोटासा हकल्ला.
खरोखर हा सारा इतिहास तचत्रपटाच्या या (डॉक्युमेंटरीज) माध्यमािून िुम्हा
उमलत्या िरुिाांपुढे माांडला पाहहजे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ४९ वाकणारही ाही मोडणारही ाही.

कारवार हकनाऱयावरील बसनूर उिा बतसलोखर महाराजाांचा आरमारी छापा

पडला. पि या मोहहमेमागे हकिी पर्द्िशीर योजना त्याांनी केली असेल याचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अभ्यासकाांनी ववचार करावा. आधी हे र पाठवून िेथील लष्करी आणि राजकीय
णस्तथिीची पूिा माहहिी तमळवून नांिरच ही सागरी मोहहम त्याांनी केली. त्याि
यश चाांगले तमळाले. पि अपेक्षेप्रमािे पुरेपूर तमळाले नाही. जेथे यश तमळाले
नाही त्याचाही त्याांनी नांिर पुरेपरू अभ्यास केलेला हदसिो. प्रत्येक ववर्याि िे
अभ्यासाला आणि योजनाबर्द् आराखड्याला महत्त्व दे ि असि. आमचे आजचे
थोर समाजसेवक बाबा आमटे िरुिाांना उद्दे शून एक गोष्ट तनक्षून साांगिाि ,
मलाही त्याांनी िी साांतगिली. िी अशी ‘ भान ठे वून योजना आखा आणि
बेभान होऊन काम करा ‘ हकिी महत्त्वाचा इशारा आहे हा नाही ? अगदी हे च
सूत्र महाराजाांच्या या कायापर्द्िीि आढळिे.
पि भान ठे वून केलेल्या योजनेि जर कुिी कायाकिाा अनुयायी चुकला हकांवा
त्याने जािूनबुजून कुचराई केली , िर बेभान होऊन केलेले काम अपेणक्षि
होिे. थोडािार असाच प्रकार कारवार मोहहमेि कोिा िरी हे रतगरी करिाऱया
गुप्तचराकडू न घडला. आपला मराठी मािूस अचूक वागावा , अचूक चालावा
आणि अचूक बोलावा ही महाराजाांची अपेक्षा नेहमीच असे. पि त्यािूनही असा
क्वतचिच का होईना , पि चुकार गडी तनघि असे. कारवार मोहहमेि अशी
चुकीची वा अपुरी गुप्त बािमी आपल्याच हे राांनी हदल्यामुळे आपिाांस थोडे
अपयश आले हे महाराजाांनी हे रले. पि त्याांनी कानाडोळा केला नाही. त्याांनी
त्या सांबांतधि हे राला शासनही केले. करायलाच हवे होिे. नाहीिर चुका
करायची चटक लागिे. कोिाची िरी तचठ्ठी आिली की , मोठमोठ्या
गुन्ह्यािील प्रतिविि आरोपी अलगद सुटिाि , नांिर मानाने तमरविािही. हे
बरे नव्हे .
या कारवार मोहहमेच्या या काळािच महाराजाांचा वाढहदवस (िाल्गुन वद्य िृिीया)
येऊन गेला. हा त्याांचा पस्तिीसावा वाढहदवस. पि िो साजरा केल्याची नोंद
नाही. इिकांच नव्हे त्याांनी आपला कोििाही वाढहदवस साजरा केला नाही.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आज मात्र आमच्या या ‘ िरुि , िडिदार , िेजस्तवी ‘ हहरोंना ववसाव्या
वर्ाांपासून ‘ प्रत्येक वर्ी आपला वाढहदवस जाहहरािबाजीने साजरा करण्याची
चटक लागली आहे . तसर्द्ीच्या या मागे लागावे , प्रतसर्द्ीच्या या नव्हे . तशवरायाांस
आठवावे. जीववि िृिवि मानावे. महाराजाांनी स्तवराज्य साधनाची लगबग कैसी
केली , िे स्तमरावे. स्तवि:चा आरोग्यसांपन्न शांभरावा वाढहदवस साजरा
करण्याची जरुर महत्त्वाकाांक्षा ठे वावी. त्यासाठी तनव्यासनी असावे. असो. बहुि
काय तलहहिे ?
मोहहम सांपवून महाराज भूमागााने परिले. मोहहमेवर येि असलेले तमझााराजे
पुण्याच्या या हदशेने सरकि होिे. िे आणि हदलेरखान पुढच्या या मोहहमाांची चचाा
करीि असावीि असे हदसून येिे. दोघाांचेही हे िू एकच होिे. तशवनाश! पि
पर्द्िी वा मागा जरा तभन्नतभन्न होिे. हदलेरचे म्हििे असे की , ‘ या
तशवाजीराजाचे हकल्ले एकूि आहे ि िरी हकिी ? िार िार िर चाळीस. िे
सवाच हकल्ले आपि युर्द्ाने णजांकून घेऊ. हा ववचार आपल्या प्रचांड
सैन्यबळावर हदलेर माांडीि होिा. हा ववचार केवळ तशपाईतगरीचा होिा. त्याि
सरदारी नव्हिी. डोके कमीच होिे. तमझााराजाांचा ववचार वेगळा होिा. त्याि
अभ्यास हदसून येिो. तमझााराजाांचे म्हििे थोडक्याि असे तशवाजीराजाचे
हकल्ले घेिे वाटिे तििके सोपे नाही. कारि त्या हकल्ल्यािील मराठी मािसां
अणजांक्य आहे ि. िी हििवा हििुरीने ववकि घेिे वा लढू नही णजांकून घेिे
जवळजवळ अशक्य आहे . या मािसाांचे म्हिजे लढाऊ सैतनकाांचे घरसांसारच
जर आपि िुडवून काढले आणि त्याांची बायकापोरे , शेिीवाडी आणि त्याांची
खेडीपाडी पार मुरगाळू न काढली िर गडागडाांवर असलेले हे मराठी आपोआप
भुईवर गुडघे आणि डोकां टे किील. त्यामुळेच तशवाजीराजा हा आपोआप शरि
येईल.
असा ववचार आणि पुढे प्रत्यक्ष िो ववचार कृ िीि आिू पाहिारा तमझााराजा
जयतसांग हा एकमेव शत्रू वा सेनापिी ठरला. बाकीचे सगळे हािामारी आणि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जाळपोळ करिारे केवळ दां गेखोर. हदलेर आणि तमझाा हे दोन सेनापिी
आपापले ववचार घेऊन पुण्याि दाखल झाले.
महाराजाांनी एक तिसराच प्रयत्न करून पाहहला. मोगलाांचे बळ अिाट आहे
आणि तमझााराजा हा सेनापिीही शहाण्या डोक्याचा आहे . जर हे प्रचांड मोगली
वादळ आपल्या अांगावर न येऊ दे िा परस्तपर ववजापुरच्या या आहदलशाहकडे च
वळवविा आले िर स्तवराज्याला मोगली धक्का लागिार नाही , या हे िूने
महाराजाांनी तमझााराजाकडे अशी बोलिी वहकलामािाि केली की , हा
ववजापूरचा बादशाह आहदलशाह हदल्लीचा शत्रू आहे . त्याचा िुम्ही पुरा मोड
करा. आम्ही िुम्हाांस मदि करू.
म्हिजे ववजापूर खलास करून टाकायचां अन ् त्याि आपिही चार ओांजळी
कमवायच्या या असा हा महाराजाांचा डाव होिा. िो डाव तमझााराजाांनी अचूक
ओळखला. आणि त्याांना दादच हदली नाही. मोगली िौज त्याांनी थेट पुण्यावर
आिली. पुिे ही त्याांची केंद छाविी झाली. शाहहस्तिेखानापासून पुिे
मोगलाांच्या याच िाब्याि होिे. आिा आपि टाळू पाहाि असलेले मोगली
आक्रमि टळि नाही , हे महाराजाांना कळू न चुकले. सांकट हकिीही मोठे
अांगावर आले िरीही आपला आब न सोडिा िाठ उभे राहायचे हा महाराजाांचा
नेहमीचा स्तवभाव.
तमझााराजा आणि हदलेरखान याांनी आपापल्या पर्द्िीप्रमािे मराठ्याांववरुर्द् डाव
खेळायचां ठरववलां. मराठी स्तवराज्याची जाळपोळ , लूट जनिेवर अत्याचार ही
मराठ्याांना शरि आिण्याकररिा तमझााराजाने ठरववलेली खेळी त्याने सुरू
केली. पुण्याि कुबाहिखानास , कालाा , मळवली , वडगाांव या मावळ भागाि
कुिुबुद्दीनखान आणि पुण्याभोविीच्या या भागाि इां दमिबुांदेला , रायतसांग
तससोहदया इत्यादी सरदाराांना ही धूमाकूळ घालण्याची कामतगरी साांगून
धामधुमीस प्रारां भही केला. (माचा. १६६५ ) वब्रटीश भूमीवर सिि बॉम्बवर्ााव
करून वब्रटीश सैन्याचे धैया खचववण्याचा हहटलरने असाच प्रयत्न दस
ु ऱया

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महायुर्द्ाि केला होिा हे आपल्याला आठविांय ना ? अशाच घनघोर प्रसांगी
राष्ट्राचे चाररत्रय हदसून येिे. िे खचिे िरी हकांवा धगधगिे िरी.
परीक्षा होिी स्तवराज्यािील जनिेची. मराठी सैतनकाांना हा मोगलाई विवा
हदसि होिा. आपली घरे दारे आणि बायकापोरे पार तचरडू न तनघि आहे ि , हे
मराठ्याांना उघडउघड हदसि होिे. समोरासमोर मोगलाांशी झुज
ां ायला मराठी
मािूसबळ कमी पडि होिे. िरीही प्रतिकार चालूच होिा. स्तवराज्यास आरां भ
झाल्यापासून आत्तापयांि (१६४६ िे १६६५ ) मराठी सैतनक सिि लढिोच
आहे . ववश्राांिी नाहीच अन ् आिा िर ढगिुटीसारखे मोगली हत्ती आपल्यावर
िुटून पडले आहे ि. हे मराठ्याांना हदसि होिां. महाराजाांनाही हदसि होिां.
नकाशा पाहहला िर हा मोगली धूमाकूळ मुख्यि: पुिे णजल्ह्याच्या या मध्य आणि
पणिम भागावर तमझााराजाांनी केंहदि केला होिा.
पि इथेच तशवशाहीचा मावळा सैतनक आपलां प्रखर धैया , शौया ,
सहनशीलिा , त्याग , तनिा आणि नेित्त्ृ वावरील ववश्वास अन ् प्रेम अगदी
नकळि , अगदी सहज , अगदी उत्स्तिूिा अन ् अगदी हसिहसि जगून वागून
दाखववि होिा. यालाच राष्ट्रीय चाररत्रय म्हििाि. या काळािील या आक्रमक
आगीच्या या वर्ाावाि कोित्याही हकल्ल्यावरचा वा दऱयाकपारािल्या
ठाण्याछाविीिला मराठा सैतनक हिाश , तनराश , गभागळीि वा अगतिक
झालेला हदसि नाही. हे कशावरून ? हििुरी नाही. आपापल्या कामाि कसूर
नाही अन ् महाराजाांकडे केववलवाण्या ववनववण्याही नाहीि की महाराज आमचे
सांसार मािीला तमळिाहे ि. महाराज हे युर्द् थाांबवा. शरि जा. िह करा.
आम्हाला वाचवा.
मराठी स्तवराज्याच्या या पाठीचा किा वज्रासारखा आणि गदान शेर्ासारखी िाठ
हदसून आली िी या तमझाा-हदलेर याांच्या या आक्रमिाच्या या काळािच. असा हा
किा होिा की , वाकिारही नाही अन ् मोडिारही नाही.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५० से हे कोकण, से हे मावळ

हदलेरखानाने आपली हकल्ले घेण्याची मोहहम सुरू करण्याचे ठरववले. प्रथम

पुरांदर आणि तसांहगड हे हकल्ले ‘ लक्ष्य ‘ म्हिून तनणिि केले. मोगली

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सजााखानाने तसांहगडास मोचे लावले. यावेळी तसांहगडावर णजजाऊसाहे ब आणि
महाराजाांच्या या एक रािीसाहे ब होत्या. या नेमक्या कोित्या रािीसाहे ब होत्या ,
त्याांचे नाव सापडि नाही. पि णजजाऊसाहे ब तसांहगडाि असल्यामुळे आधीच
बलाढ्य असलेला तसांहगड अतिबलाढ्य बनला. तसांहगडचा हकल्लेदार यावेळी
कोि होिा त्याचेही नाव समजि नाही. पि गेल्याच वर्ीर ् (हद. २८ मे
१६६४ ) जसवांितसांह राठोड आणि भावतसांह हाडा या दोघाांवर जबरदस्ति हल्ला
करून त्याांचे मोचेर ् पार उधळू न लावून अन ् त्याांना वपटाळू न लाविारा जो
मराठा हकल्लेदार होिा , िोच हा आिाही असावा.
पुरांदर हकल्ल्याला एकजोड हकल्ला आहे . त्याचां नाव वज्रगड. म्हिजे
हदलेरखानाने पुरांदर वज्रगड आणि तसांहगड हे हकल्ले प्रथम घेण्याचे तनणिि
केले. हदलेरखान आणि त्याच्या याबरोबर तमझााराजेही पुरांदरच्या या हदशेने तनघाले.
त्याांचा मागा पुिे िे हडपसर-लोिी-िुरसुग
ां ी-चोराची आळां दी- सोनोरी-सासवड िे
पुरांदर असा होिा. हदलेरखानाचा कामाचा झपाटा ववलक्षि गिीमान होिा.
आळस आणि चैनबाजी त्याच्या या स्तवभावािच नव्हिी. मोगलाांकडील एकूि
सेनानायकाांि या शांभर वर्ााि हा हदलेरखान म्हिजे एकमेव वेगळा अपवाद
ठरावा असा इस्तलामी सेनानायक होिा. एखादे काम अांगावर घेिले की िे पुरे
करण्याकररिा िो अहोरात्र बेचैन असायचा.
हदलेरखान म्हिजे मूतिमांि तनिा , मूतिमांि िळमळ , मूतिमांि िडिड. खान
आणि तमझााराजे पुण्याहून तनघाले आणि 3 ० माचा १६६५ या हदवशी
सोनोरीच्या या डोंगराच्या या दणक्षि पायथ्याशी असलेल्या सोनोरी गावाि पोहोचले.
त्याांच्या याबरोबर अिाट युर्द्साहहत्य आणि लवाजमा होिा. िरीही अवघ्या १५ –
१६ हदवसाांि पुण्याहून िे सोनोरीस पोहोचले. सैन्य तनदान पाऊिलाख िरी
होिेच. येथे एक आठवि दे िो. हे च अांिर िक्त 3 ० हजार सैन्यानीशी चालून
जायला पूवीर ् शाहहस्तिेखानास पूिा नऊ हदवस लागले होिे. हद. १ मे िे ९ मे
१६६० अथााि हदलेरखानसारख्या सिि भडकि राहिाऱया बारुदगोळ्याची

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शाहहस्तिेखानसारख्या गचाळ सेनानीशीच काय पि कोित्याही इिर इस्तलामी
सेनानीशी िुलना करिा येिार नाही.
मोगलाांनी िोिखाना मोठाच आिला होिा. त्याि िीन िोिा प्रचांड होत्या. हद.
3 १ माचा १६६५ रोजी मध्यरात्री अचानक मराठ्याांच्या या शेपाचशे स्तवाराांच्या या
टोळीने खानाच्या या या सोनोरीजवळच्या या छाविीवर एकदम वळवाच्या या
पावसासारखा हल्ला चढववला. छाविी झोपलेली होिी. त्या प्रचांड छाविीवर हा
हल्ला िसा लहानसाच होिा. पि इिका भयांकर होिा की , मोगलाांची क्षिाि
िाराांबळ उडाली. मराठे सुसाट वादळासारखे आले. अचाट वेगाने िुटून पडले.
त्याांनी भन्नाट कापाकापी केली अन ् सुसाट पसार झाले. कसे आले , कोठू न
आले , कोठे गेले पत्ताच नाही. आले गेले मनोगिी. हदलेरला मराठ्याांचा
पहहला पररचय असा झाला.
हद. १ एवप्रल रोजी खान िशाच वेगाने १५ हक. मी.वर असलेल्या पुरांदरच्या या
पायथ्याशी जाऊन पोहोचला. खानाने लगेच मोचेबद
ां ी सुरू केली. स्तवि: खान
जािीने नेित्त्ृ व करीि होिा. तमझााराजे या वेढ्यापासून दीड हक. मी. असलेल्या
नारायिगावापाशी आपली छाविी ठोकून राहहले.
एक हदवस हदलेरच्या या वेढ्याि भयांकर भडका उडाला. खानाचा दारुगोळ्याचा
साठा अचानक पेटला. सगळी दारू प्रचांड स्तिोटाने एकाक्षिाि खाक झाली.
भयानक नुकसान झाले. हा अपघाि ? की मराठ्याांनी केलेला आघाि ?
नक्की माहहि नाही. पि बहुदा मराठ्याांच्या या गुप्तचराांनीच ही हठिगी टाकली
असावी.
पुरांदरच्या या भोविी अक्षरश: िोिा बांदक
ु ािून आग गडावर िेकली जाि होिी।
मराठी इतिहासािील एक रौद सांग्राम म्हिून या युर्द्ाचा अध्याय दाखवावा
लागेल.
यावेळी मराठी सैन्याची पथके जागोजाग मोगलाांना सिावीि होिीच. पि
मनुष्यबळ कमी पडि होिे. महाराज तनियाने उभे होिे. त्याांची मनोभूतमका

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याांच्या याच शब्दाि अशी , ‘ पृथ्वीचा भार नाहीसा करण्यासाठीच मी जन्माला
आलो आहे . माझ्या भूमीचे रक्षि करिे हे माझे किाव्य. िे बजावण्यास मी
कधीही चुकिार नाही. ‘
मोगलाांचा धूमाकूळ पुिे णजल्ह्याि चालू होिा. िो त्याांनी केंहदि केला होिा.
त्यामुळे आग भयांकर होिी. याचवेळी कोकि भक्कम आणि तनधाास्ति होिे.
महाराजाांचे आगरी , भांडारी , कोळी , प्रभू , कोकिी मराठे कोकिची अन ्
ववशेर्ि: हकनारपट्टीची राखि करीि होिे. तमझााराजाने यावेळी औरां गजेबास
डाक पाठवून ववनांिी केली की , गुजराथेिून मराठी कोकिावर िुम्ही मोगली
िौजा पाठवा. हे कोकि झोडपले पाहहजे. औरां गजेबाने हे केले नाही का ?
माहहि नाही. पि पूवीर ् शाहहस्तिेखानाने कोकिावर पाठववलेल्या एकूि एक
सरदाराांचा कोकिी मराठ्याांनी पार धुव्वा उडवून हदलेला होिा. पूिा िणजिी. हे
औरां गजेबाच्या या लक्षाि असावे. म्हिूनच बहुदा त्याने कोकिािील आगरी ,
कोळी , भांडाऱयाांची कलागि काढली नाही. हदलेर आणि तमझााराजा याांनीही
पुण्याहून कोकिावर आपल्या िौजा पाठववण्याचे धाडस केले नाही. कोकिच्या या
मािसाांची इथे ओळख पटिे. असे हे कोकि , असे हे मावळ , तचवट ,
चपळ , चमत्काररक.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५१ पुरंदर ा दख्ख दरवाजा.

पुरांदर गड बुलद
ां आहे बेलाग आहे । प्रचांड िर घटोत्कचासारखा आहे . असा हा
गड चटकन तमळावा असा प्रयत्न हदलेरखान करीि होिा. महहना उलटू न गेला
होिा. अजूनही गड खानाला चटकन तमळि नव्हिा.
अन ् एक तचत्तरकथाच गडाच्या या दणक्षिेस काळदरीि घडली। खानानां गडाचा
दख्खन दरवाजा िोिाांच्या या सरबत्तीने अस्तमानाि उडववण्याचा घाट घािला. दोन

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

प्रचांड िोिा मोठ्या कष्टाने काळदरी या गावापासून गडाच्या या या दख्खन
दरवाजापासून थोड्या अांिरावर असलेल्या डोंगरमाथ्यावर चढववण्याि आल्या.
खाटल्यावर पहुडलेल्या घटोत्कचानां आपला एक गुडघा उां चावावा िसा हा
डोंगरमाथा हदसिो. भोविी झाडी. समोर उां चावर िो दरवाजा. हा दरवाजा जर
कब्जाि आला िर पुरांदरच्या या थेट बाले हकल्ल्यावरच आलमतगरी झेंडा लाविा
येईल हा हदलेरचा डाव. हे काम अत्यांि अवघड होिे. पि िोिाांच्या या माऱयाने
दरवाजा उडवून िे साधिा येईल असा खानाचा ववश्वास होिा. या िोिाांच्या या
मोच्या याावर एक मोगली िुकडी आणि दोन प्रख्याि सरदार खानाने नेमले.
दाऊदखान कुरे शी आणि रसूल बेग रोजभानी हे िे दोघे. अहहमही होिे. म्हिजे
हा दरवाजा आिा अशा िोिाांच्या या आणि मोगली सरदाराांच्या या िोंडासमोरच उभा
होिा. त्या मानाने दरवाजा बऱयाच उां चीवर गडाच्या या खोबिीि होिा.
अन ् या िोिाांचा मारा दरवाज्यावर सुरूही झाला. दोन-िीन हदवस उलटले.
दरवाजा पक्का होिा. (अजूनही आहे .) अन ् याचवेळी एका रात्री गडद
अांधारािून आणि गडाच्या या अांगावर असलेल्या झाडीझुडपाांिन
ू सुमारे चारशे
मावळे , काळदरीकडू न गडावर उां दरासारखे या दरवाजाच्या या रोखाने घुसले. चढू
लागले. या मावळ्याांच्या या पाठीवर धान्याची आणि बारुदाची म्हिजे िोिा
बांदक
ु ाांच्या या दारुची लहानमोठी पोिी होिी. महाराजाांनी राजगडावरून
पुरांदरगडावर मुरारबाजीांना ही रसद गुपचूप पाठववली होिी. सुमारे दोनशे पोिी
होिी. मोगली सैन्याच्या या आणि िोिाांच्या या िडाख्यािून हे मावळे मोठ्या
हहमिीने , कष्टाने आणि चिुराईने गड चढि होिे. दाऊदखान कुरे शी आणि
रसूलबेग रोजभानी याांना या चोराांच्या या चिुराईची चुकूनही चाहूल लागली नाही.
दख्खन दरवाज्यावरच्या या मराठ्याांनी अचूकपिे हदां डीदरवाजा उघडला. ही मराठी
कुमक आणि रसद गडाि अगदी सुखरूप पोहोचली. दख्खन दरवाजा बांद
झाला. मोगली िोिा उडचि होत्या.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रात्र सांपली. हदवस उगवला. मुरारबाजीांना ही नवीन कुमक पाहून केवढा आनांद
झाला असेल नाही ? खास महाराजाांनी गडाला पाठववलेली ही मदि.
अन ् रात्र सांपल्यावर हदवसाउजेुेडी दाऊदखानला अन ् रसूलबेगला बािमी
लागली की , रात्रीच्या या अांधारािून आपल्या समोरच्या या झाडीिून मोठी थोरली
कुमक मराठ्याांनी गडावर नेली. दोघेही सरदार थक्क झाले , सुन्न झाले ,
गप्प झाले , गप्पच राहहले. कारि ही आपली िणजिी आपिच कशी कुिाला
साांगायची! अन ् जर गडाच्या या उत्तर पायथ्याशी असलेल्या हदलेरखानाला ही
िणजिी समजली , िर िो सांिापेल. अन ् काय करील याचा नेम नाही , हे िे
दोघे ओळखून होिे. म्हिून गप्पच बसले.
िो हदवस मावळला. रात्र झाली. िोिा उडिच होत्या. अस्तवलानां तशकावां िशा.
गडाच्या या बाले हकल्ल्यावर याच रात्री एक भयांकर धाडसी कवटाळ हकल्लेदाराने
योजले. त्याने चाळीस मावळ्याांना सज्ज केले. मोगलाांच्या या उडिाऱया
िोिाांवरच झडप घालण्यासाठी केवढे धाडस! या चाळीसािील काहीांच्या या जवळ
टोकदार मोठे लोखांडी णखळे आणि हािोडे होिे. ही सशि टोळी दख्खन
दरवाजाच्या या हदां डीिून गुपचूप बाहे र पडली. झाडीिून लपि छपि िोिाांकडे
उिरू लागली. या छाप्याची कल्पनाही दाऊद आणि रसूल याांना आली नाही.
या मराठ्याांनी एकदम अांधारािून येऊन मोगलाांवर झडप घािली. मोगलाांचा
गोंधळच उडाला. झटापट पेटली. हािोडे वाल्या मावळ्याांनी गदीर ् करून
िोिाांच्या या तछदाि णखळे घािले. घाव घािले. िोिा क्षिाि तनकामी झाल्या.
काम झाले. मावळे णजिक्या झपाट्याने आले तििक्याच झपाट्याने झाडीि
पसार झाले. चार सहा मावळे मारले गेले.
दख्खनची हदां डी उघडली गेली. मावळे हकल्ल्याि तशरले. हदां डी बांद झाली.
खानाच्या या िोिा ठार बांद पडल्या होत्या. काळगडावर मावळी कुमक पोहोचली.
आज आपल्या िोिा बेकाम होऊन तनपतचि पडल्या. िोबा!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

या गोष्टी लपून राहहल्या नाहीि. हदलेरखानाला त्या समजल्या. िो
आगीसारखा भडकला. सांिापून िो या बांद पडलेल्या िोिाांच्या याकडे दौडि आला.
दाऊद आणि रसूल गुन्हे गारासारखे मान खाली घालून उभे होिे. सांिापलेल्या
हदलेरखानाने आपला क्रोध शब्दाि उधळावयास सुरुवाि केली. अत्यांि कठोर
भार्ेि दाऊद आणि रसूल याांची िो अब्रू सोलून काढीि होिा. थाांबिच नव्हिा.
िो त्याांना बेविादार , हरामखोर , नालायक , बत्तमीज अशा घनघोर तशव्याांनी
झोडपीि होिा. हकिीिरी वेळ.
त्याांनी दोघाांनी िरी हकिी ऐकून घ्यायचे ? जबाबदारी त्या दोघाांवर होिी हे
खरां . पि आिा त्याबद्दल हकिी तशव्या घालायच्या या ? अखेर एक क्षि असा
आला की , दाऊदखान कुरे शीने मान वर करून हदलेरखानालाच जाब
ववचारला , ‘ िुमच्या याच छाविीि दारूगोळ्याचा सारा साठा भडकून उडाला ,
कोि जबाबदार होिां त्याला ? आम्ही ? की िुम्ही ?’
दाऊदचा सवाल मुह
ाँ िोड होिा. अन ् मग! दाऊदखान आणि रसूल बेग याांची
लाांब दस
ु ऱया छाविीि बदली करण्याि आली! िे पररां ड्याच्या या हकल्ल्याकडे
रवाना झाले. पुरांदर झुांजिच होिा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५२ हदल्लीपशत आणण छत्रपशत : ेतत्ृ वातील फरक.

हदलेरखान हा मोगल सेनापिी पठाि होिा। पि ् त्याची तनिा सवास्तवी

औरां गजेबाच्या या पायाशी होिी। वास्तिववक पठाि जमािीचे मोगलाांशी वैरच होिे.
कारि हदल्लीची सत्ता पठाि वांशाकडू न खेचून घेऊन बाबर हा हदल्लीचा पहहला
मोगल बादशाह झाला होिा. पि हे आसले काही नािे लक्षािही न घेिा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हदलेरखान त्याांची सेवा करीि होिा. इिकी िळमळू न अहोरात्र शाही चाकरी
करिारा मािूस राजपुिाांच्या यातशवाय इिर कोित्याही समुदायाि तमळिे
अशक्य होिे. औरां गजेबाच्या या मनाि सांशयाने कायमचेच कुरुप केलेले होिे.
त्याचा कोिावरही ववश्वास नसायचा.
स्तवि:च्या या मुलामुलीांवर िर त्याचा अणजबाि ववश्वास नव्हिा. तमझााराजाांवरही
नव्हिा. पि त्याचे राजपुिी किृत्त्ा व , शौया आणि मोगल बादशाहीबद्दलची
स्तवामीतनिा औरां गजेब जािून होिा. म्हिूनच तमझााराजाांवर त्याने
महाराष्ट्रावरील मोहहम सोपववली. पि तिथेही सांशयी स्तवभाव व्यक्त झालाच.
तमझाा व सीवा दोघेही राजपूि. िे कदातचि आपल्या- ववरुर्द् एक झाले िर ?
आपली नुकसानी झाली िर ? म्हिून तमझाावर सावध लक्ष ठे वण्यासाठीच
औरां गजेबाने हदलेरला या मोहहमेि बरोबर हदले होिे. हे तमझााराजाने ओळखले
होिे. म्हिूनच अनेकदा मिभेद आणि अवमान तगळू न टाकून तमझाा हदलेरच्या या
कलाकलाने वागि होिा. पुरांदरच्या या वेढ्याि तमझाा आणि हदलेर याांचे अनेकदा
खटके उडाले. तमझााने शक्य िेवढे स्तवि:ला सावरीि सावरीि अलगद पडिे
घेिलेले हदसून येिे.
हदलेरखान पुरांदरसाठी अत्यांि नेटाने हट्टाला पेटला होिा. त्याचे एकूि या
मोहहमेिील विान पाहहले की , दस
ु ऱया महायुर्द्ािील एखाद्या जनरल पॅटनची
हकांबहुना हहटलरचीच आठवि होिे. पि येथे हदलेरच्या या बाबिीि िे विान
कौिुकाचेच वाटिे.
पुरांदरच्या या पूवा पहाडावर असलेल्या ‘ काला बुरुजावर ‘ हदलेरने मोठ्या कष्टाने
िोिा डागल्या व मारा सुरू केला. पि मराठ्याांच्या या या बुरुजावर असलेल्या
दारुच्या या साठ्याचा स्तिोट झाला अन ् बुरुज उडाला. ऐांशी मराठे हशम एका
रकमेने उडाले. ठार झाले. हदलेरला हे अचानक यश तमळाले. आनांदाच्या या भराि
हकांतचिही न रें गाळिा त्याने िाबडिोब या णखांडारावर आपल्या िौजेचा एल्गार
केला. स्तवि: हदलेरखान उभा होिा. त्याला वाटले की , आपि हकल्ल्याि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

घुसिार , नक्की आत्ताच हकल्ला तमळिार. पि मराठे िेवढे च अक्राळववक्राळ
होिे. काळा बुरुज उडालेला , ऐांशी मराठी मािसां तचांधड्या झालेली समोर
हदसूनही मराठे कचरले नाहीि. त्याांनी मागेच असलेल्या सिेद बुरुजावरून या
मोगली हल्ल्यावर जबर प्रतिहल्ला चढववला. िो एवढा तिखट होिा की ,
हल्ला करिारे मोगल माघारा पळि सुटले. ही मराठी णजद्द पाहून हदलेर
चकीि झाला. पि िेवढाच भयांकर सांिापला. अन ् मग िो सांिाप पुरांदरावर
त्याने आगीसारखा ओकावयास सुरुवाि केली. काळ सरकि होिा. हदवस
उलटि होिे. पि हदलेरच्या या काळजाि तनराशेची रात्र होिच नव्हिी. गडही
तमळिच नव्हिा. िेव्हा हदलेरने आपल्या सेनातधकारी सरदाराांसमोर सांिापून
आपली पगडी घालिार नाही. असा हा हट्टी , सांिापी हदलेर , औरां गजेबाला
असे सरदार तमळाले पि िे त्याला साांभाळिा आले नाहीि. मािसां कशी
साांभाळावीि , त्यासाठी आपल्या काळजाचा िुकडा कापून द्यावा लागला िरी
िो द्यावाच हे तशकावां तशवाजीराजाांकडू न औरां गजेबाला हे कसां जमिार ?
अखेरपयांि पुरांदरगड हदलेरला णजांकून घेिा आलाच नाही. गडावर मराठी
सैन्याला नेिा नव्हिा. मुरार बाजी ठार झाले होिे. िरीही पुरांदर झुांजिच
होिा. नेिा नसिानाही एक हदलाने , एक मनाने आणि एक तनिेने अशी
मरिाच्या या िोंडावर उभे राहून झुांजिारी मािसां स्तवराज्याला महाराजाांनी
घडववली. खऱया अथाानां पुरांदरावर यावेळी लोकशाही होिी. खऱया अथाानां
लोकशाही यशस्तवी होिे िी अशीच. आपसाांि क्षुद , स्तवाथीर ् भाांडिे भाांडून
नव्हे !
आमच्या या लोकशाहीचे दशान लोकसभेि आणि ववधानसभेि आपल्याला नेहमीच
घडिे. आपि पावन होऊन जािो.
हदलेर आणि तमझााराजे हे दोघेही औरां गजेबाकरीिा आणि मोगली िख्िाकरीिा
णजवाचां रान करीि होिे. या दोघाांच्या याही आयुष्याची अखेर कशी झाली ?
हिाश आणि द:ु खमय. याच तमझााराजाला औरां गजेबाने उदयराज मुन्शी या ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तमझााराजाच्या याच नोकराकडू न ववर् घालून पुढे (हद. ११ जुलै १६६७ ) बुऱहािपूर
येथे मारले. आणि हदलेरचां काय झालां ? आयुष्यभर त्याने औरां गजेबाची जीव
उगाळू न सेवा केली. पुढे सांभाजीराजाांच्या या ववरुर्द् माांडलेल्या युर्द्ाि हदलेर असाच
लढि होिा. मराठे हरि नव्हिे. मोगलाांना यश तमळि नव्हिे. तचडलेल्या
औरां गजेबाने हदलेरलाच दोर् हदला. ‘ िुमच्या याच अांगचोरपिामुळे आपि हार
खािो आहोि ‘ असा आरोप औरां गजेबाने घेिला. (इ. १६८५ ) त्यावेळी
हदलेरनां मान खाली घािली. त्याला काय यािना झाल्या असिील त्या
त्यालाच ठाऊक. आयुष्यभर ज्याची सेवा केली , िो आपल्याला अांगचोर
म्हििोय.
हदलेरने आपल्या िांबूि एकाांिी ववर्य वपऊन आत्महत्या केली. हे पाहहल्यावर
आठवावेि तशवाजीराजे. त्याांचे कैसे बोलिे होिे ? कैसे चालिे होिे ? त्याांची
सलगी दे िे कैसे असे ? िानाजी , कान्होजी जेधे , णजवा महाला , बाजी
प्रभू , दौलिखान , बाळ प्रभू तचटिीस , येसबा दाभाडे , धाराऊ गाडे ,
हहरोजी िजाद अन ् असेच हकिीिरी हहरे आणि हहरकण्या महाराजाांच्या या
हृदयािच जाऊन बसलेल्या हदसिाि. प्रेम ही एक अलौहकक शक्ती आहे . िी
नेत्याांनी अन ् अनुयायाांनीही कधी ववसरू नये. तिचां दशान घडावां. प्रदशान करू
नये. स्तवाथीर ् व्यत्यय कामामध्ये येऊ नयेि. यशाचे प्रत्यय यावेि. खरे प्रेम
अबोलच असिे. ऐसी कळवळ्याची जािी , लाभाववि कररिी वप्रिी. तशवकाल
म्हिजे ठायी ठायी या प्रेमाचा प्रत्यय.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५३ एक हदव् , तेवढे दाहक तेज…

अिझलखानची स्तवारी िशीच शाहहस्तिेखानाची आणि तसद्दी जौहरचीही स्तवारी

अशा स्तवाऱया अिाट बळातनशी शत्रूपक्षाांनी स्तवराज्यावर केल्या की , स्तवराज्य
तशवाजीराजाांच्या या आणि जागृि झालेल्या मराठी जनिेच्या या सकट पूिा
नेस्तिनाबूि करावे असा तनधाारच होिा , पि िो कमीिकमी बळ असूनही
तशवाजीराजाांनी पूिा उधळू न लावला. साडे िीनशे वर्ेर ् मरगळू न गुलामतगरीि
पडलेल्या मराठ्याांनी हा चमत्कार कसा काय घडवून आिला ? हा चमत्कार

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराष्ट्र धमा नावाच्या या एका अद्भि
ू ित्त्वज्ञानाने घडवून आिला. ही गोष्ट
तशवशत्रूांना ओळखिा आली नाही.

आत्ताही तमझााराजा आणि हदलेरखान याांच्या या स्तवारीचा प्रारां भ तमझााराजाांनी

लक्षचांडी होमाने आणि कोटी तलांगाचान िाने केला. अिझलखानाने
िुळजाभवनीवर घाव घालिाना काढलेले उद्गार इतिहासाला ज्ञाि आहे ि. त्याने
दे वीला सवाल केला होिा म्हिे की , ‘ बिाओ िेरी करामि! बिाओ िेरी
अजमि! ‘ करामि म्हिजे पराक्रम आणि अजमि म्हिजे चमत्कार. या
दोन्हीचाही प्रत्यय अिझलखानाला आला. त्याचा पूिा नाश मराठ्याांनी केला.
त्याला प्रत्यय आला. पि महाराष्ट्र धमााचे वमा आणि ममा उमगले नाही.

पि आिा हदलेर , तमझााराजा याांच्या या या अिाट मोहहमेि िे ममा आणि वमा

तनणििपिे तमझााराजाांच्या या थोडे िार लक्षाि आले. अनुभवाने तमझााराजाांना
हदसून आले की , हे मराठी वादळ स्तवाथीर ् लुटारुां चे नाही. याांच्या या पाठीमागे
उदात्त स्तवािांत्रयाचा , सर्द्मााचा आणि सुसस्त
ां कृ िीचा वववेक आहे . हट्ट आहे .
आपि मात्र कोिा एका धमावेड्या बादशाहाचे सेवक आहोि. त्याची शाबासकी
तमळवून त्याच्या या दरबाराि मोठ्यािला मोठा सरदार होण्याची आपली धडपड
आहे . आपले लक्षचांडी यज्ञ आणि कोहटतलांगाचाने पुण्य तमळवण्यासाठी नाहीि.
या मराठ्याांची घरे दारे आणि खेडीपाडी आपि बेतचराख करीि सुटली आहोि ,
िरीही हे मराठे वाकायला ियार नाहीि. हे सारे तमझााराजाांना प्रत्यक्ष
अनुभवावयास तमळि होिे. पि िरीही िे आपले राजपुिी इमान पाळीि होिे.
हदलेरखान या इमानदार राजपुिाचा मत्सरच करीि होिा. खानाला
तमझााराजाांच्या या प्रामाणिक तनिेबद्दल सिि सांशयच वाटि होिा. हे
तमझााराजाांच्या याही लक्षाि आलेले होिे. िो हदलेरला साांभाळीि साांभाळीि ववचार

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

करीि होिा की , औरां गजेबाची सेवा , माझा स्तवि:चा िायदा आणि या थोर
ववचाराांच्या या तशवाजीराजाचेही जमेल िेवढे कल्याि आपि कसे करू ?

पुरांदरचा वेढा अतिशय त्वेर्ाने हदलेरने चालू ठे वला होिा. तिकडे तसांहगडालाही
असाच हलकल्लोळ चालू होिा. दोन महहने उलटू न गेले िरीही हे दोन्हीही गड
वाकलेले नव्हिे. मराठी खेडीपाडी जळि होिी. िरीही मराठी जनिा नमण्याची
तचन्हे ही हदसि नव्हिी. हदलेरसारखा सांिप्त सेनानी पुरांदर घेण्याची प्रतिज्ञा
करून अक्षरश: अहोरात्र पुरांदरला धडका दे ि होिा.

या पुरांदर युर्द्ाि एक महान महाराष्ट्रधमााचे ब्रीद प्रखर िेजाने प्रकट झाले. हद.
१ एवप्रल १६६५ पासून अहोरात्र दीड महहना पुरांदरगड मेरू पवािासारखा या
अणग्नमांथनाि घुसळू न तनघि होिा. गडाचे नेित्त्ृ व मुरारप्रभू बाजीप्रभू नाडकर
उिा दे शपाांडे या सरदारी िलवारीच्या या एखाद्या योध्यासारखे होिे. एकूि हा
पुरांदरचा भयानक सांग्राम आणि मुरार बाजी दे शपाांडे याचे नेित्त्ृ व सववस्तिर
वबनचूक तलहायला प्रतिभा हवी , ‘ चाजा ऑि द लाईट वब्रगेड ‘ तलहहिाऱया
अल्िेड टे तनसनची वा राम गिेश गडकऱयाांचीच.

पुरांदराभोविी युर्द्िाांडव िर चालूच होिे. एके हदवशी ( बहुदा हद. १६ मे

१६६५ ) या मुरार बाजीच्या या मनाि एक धाडसी ववचार आला. िे धाडस
भयांकरच होिे. गडावरून सुमारे सहाशे योर्द्े साांगािी घेऊन उत्तरे च्या या बाजूनने
एकदम मोगलाांवर अन ् खुद्द हदलेरखानवरच िुटून पडायचे , अगदी
कडे लोटासारखे , असा हा ववचार होिा. हा ववचार की अववचार ? ववचारपूवक
ा
अववचार. एकच वर्ाापूवीर ् तसांहगडाभोविी मोचेर ् लावून बसलेल्या जसवांितसांह
या मोगली राजपूि सरदारावर तसांहगडच्या या मराठी हकल्लेदारानां अवघ्या काहीशे
मावळ्याांच्या यातनशी असाच भयांकर धाडसी हल्ला गडािून बाहे र पडू न चढववला

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

होिा. िो पूिा यशस्तवी झाला होिा. मार खाऊन जसवांितसांह आणि मोगली
िौज उधळली आणि पळू न गेली होिी. अगदी िसाच हल्ला करण्याचा ववचार
आिा मुरार बाजीच्या या मनाि आला होिा. िो या जोहारास तसर्द् झाला. त्याने
एकदम हदलेरखानाच्या याच रोखाने गडावरून खाली झेप घेिली. भयांकर कल्लोळ
उडाला. वीज कोसळावी िसा हदलेर िर थक्कच झाला. िो आवेश अिलािूनच
होिा. सहाशे मराठे प्रचांड मोगली दलावर िुटून पडले होिे. हदलेरखानाने या
हल्ल्यावर आपलाही मोगली हल्ला िेवढ्याच त्वेर्ाने चढवला.

मुरार बाजीचे या आगीिील शौयािाांडव पाहून खान त्याही णस्तथिीि ववणिि

झाला. खुश झाला. त्याने मुरारवरील मोगली हल्ला स्तवि:च हुकूम दे ऊन
हटववला. थाांबववला. िो तनथळिा मुरार खानासमोर काही अांिरावर झुांजि
होिा. िो थाांबला. हदलेरखानाने त्याला मोठ्याने म्हटले , ‘ अय बहाद्दरू ,
िुम्हारी बहादरु ी दे खकर मैं तनहायि खुश हुाँआ हूाँ। िुम हमारे साथ चलो। हम
िुम्हारी शान रखेंगे! ‘

हे उद्गार ऐकून मुरारबाजी उलट भयांकरच सांिापला. हा खान मला हििुरी

तशकविोय. याचाच त्याला भयांकर सांिाप आला. मुरार बाजीने त्याच सांिापाि
जबाब हदला. ‘ मी तशवाजीराजाचा तशपाई. िुझा कौल घेिो की काय ?’

आणि मुरार बाजी हदलेरच्या या रोखाने िुटून पडला. पुन्हा युर्द् उसळले. खानाने
बाि सोडू न मुरार बाजीला ठारही केले. एक महान िेज सूयि
ा ेजाि तमसळले
गेले.

हे िेज म्हिजेच महाराष्ट्र धमााचे िेज. मराठ्याांचा तशवकालीन इतिहास म्हिजे

याच िेजाचा आववष्कार.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५४ राजकारण आणण रणां ण क्तववेकी सावे

मुरारबाजी दे शपाांडे याांचे मरि हा िुमच्या या आमच्या या पुढील एक सवाल नाही

का ? का जगायचां ? कसांिरीच जगायचां का ? ‘ अय ् हकल्लेदार , िुझ्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राजाला सोडू न िू आमच्या याकडे ये. िुला इथे सवा काही तमळे ल. ये. ‘ हे
आवाहन शत्रू करिो आहे आणि मुरार बाजी जबाब दे िोय राजतनिेचा.
स्तवराज्यतनिेचा अन ् मग मुरार बाजी शत्रूकडू न ठार मारला जािो आहे . या
मुरार बाजीचा सांसार िरी कोिचा होिा ? त्याच्या या सुखाच्या या कल्पना िरी
कोिच्या या होत्या ?

आमचे सांसार आज नेमके कसे आहे ि ? आमच्या या सुखाच्या या कल्पना िरी

कोित्या आहे ि ? टे बलाखालून नोटाांचे गठ्ठे घेिां हा आमचा ववजय. त्यावर
जगिां हा आमचा ववजयोत्सव. अन ् आमच्या या नेत्याांच्या या घोर्िा आणि
आश्वासनां अशी की आपला भारि लवकरच जगािील महासत्ताांच्या या राांगेि उभा
राहील.

पटिां का हे ? शक्य आहे का हे ?

मुरार बाजी पुरांदरावर मारला गेला. पि तमझााराजा जयतसांहाच्या या

स्तवराज्यदहनाच्या या कायाक्रमाि होरपळि असलेल्या मराठी मािसाांची एकेक
एकेक तन:शब्द आहुिी स्तवराज्याचां आणि महाराष्ट्र धमााचां बळ वाढविच होिी.
त्या तशवकाळाि अगदी तनणिि मराठी स्तवराज्यही केवळ दणक्षिेकडील नव्हे ,
िर सांपूिा जगािीलच महासत्ता होिी. इरािच्या या शाह अब्बास बादशाहनां
औरां गजेबाला पत्र तलहून म्हटलां होिांच ना की , ‘ िुम्ही कसले ‘ आलमगीर
‘? जगाचे बादशाह ? िो लहानसा तशवाजीराजा िुमच्या याने आवरला जाि नाही.
त्याला आवरून दाखवा. ‘

इथेच जागतिक पािळीवर आमच्या या राष्ट्राचां रूप आणि स्तथान व्यक्त झालां. हे
रूप आणि स्तथान व्यक्त केलां अगदी िुमच्या या आमच्या यासारख्या सामान्य

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मािसाांनी. अगदी अठरापगड सामान्य नागररकाांनी. एक असामान्य इतिहास
याच सामान्याांनी घडववला. तशवाजीराजा आणि त्याचां हहां दवी स्तवराज्य पार
बुडवून टाकायला आलेले लाखालाखाांचे सरदार मराठ्याांनी िुांकरून उडवले.

डोळ्यसमोर घडि असलेला पुरांदरचा सांग्राम तमझााराजाांना गदगदा हलवि

होिा. आपल्या आणि तशवाजीराजाांच्या या जगण्यािला िरक दाखवि होिा.
तमझााराजाांच्या या जागे होण्यालाही िरीही मयाादा होिीच. त्याांचा मोगली तधांगािा
थाांबलेला नव्हिा.

पुरांदरही अजून लढिच होिा. ‘ येक मुरारबाजी पडीले म्हिोन काय जाहले ?
आम्ही हहम्मि धरोन भाांडिो. ‘ असे म्हिि गडावरचे मराठे अजूनही लढिच
होिे. नेिा पडला िरीही झुांजि राहण्याची तशकवि महाराजाांनी महाराष्ट्राला
हदली. पुढच्या या काळाि िानाजी तसांहगडावर पडला िरीही मराठ्याांनी गड
णजांकलाच. सेनापिी प्रिापराव गुजर पडले िरीही मराठ्याांनी आक्रमक
बहलोलखानाचा पराभव केलाच. पुढे िर तशवाजी महाराजच मरि पावले
िरीही मराठ्याांनी औरां गजेबाचा २५ वर्ेर ् झुांजून पूिा पराभव केलाच. तशवाजी
महाराजाांनी इतिहासाचा नवा अध्याय सुरू केला. िोपयांि आमचा इतिहास
म्हिजे , राजा हकांवा सेनापिी पडला की पराभव झाला नसला िरीही पळू न
जािे , असा होिा. पि इथे इतिहासच बदलला. प्रत्येकाने म्हिजे सैतनकाने
आणि नागररकानेही आपापले काम चोख करावे , राज्य राखावे असा इतिहास
घडू लागला. घडला म्हिूनच तशवाजीमहाराजाांच्या या मृत्यूनांिरही तशवाजीनांिर
कोि आणि तशवाजीनांिर काय असा प्रश ्ुान्च तनमााि झाला नाही.

ही केवळ कोिाला िरी उगीच कोपरखळी दे ण्याची माझी भावना नाही. िी

वृत्तीच नाही. इतिहासानेच तसर्द् झालेले हे अमृिाचे एक आचमन आहे .

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

केव्हा चालून जायचे , केव्हा थाांबायचे , अन ् गरजच पडली िर केव्हा माघार
घ्यायची हे तशवचररत्रािून तशकावे. तमझााराजा जयतसांह आणि हदलेरखान
याांच्या या या अघोरी आक्रमिाला िीन महहने पुण्याभोविीच्या या मावळ्याांनी खडिर
झुांज हदली. िार सोसलां. एरवी आयुष्यभर अत्यांि पववत्र आणि धमातनि
जीवन जगिारा तमझााराजा इथे स्तवराज्याववरुर्द् राक्षसासारखा कठोर बनला
होिा. जनिा सोसि होिी. सैतनक झुांजि होिे. पि महाराजही व्याकुळ मनाने
ववचार करीि होिे की , हे हकिी सोसायचां माझ्या मािसाांनी ? गेली २० वर्ेर ्
माझी मािसां सिि झुांजिाहे ि , सोसिाहे ि. ववश्राांिी नाही. आिा आपिच
चार पावलां माघार घेऊ या. म्हिून महाराजाांनी मोगलाांशी िह करायचा ववचार
केला आणि पुरांदरच्या या पायथ्याशी नारायिपूरजवळ स्तवि: महाराज
तमझााराजाांना भेटावयास गेले. िह झाला. स्तवराज्यािील २ 3 हकल्ले आणि
भोविीचा प्रदे श महाराजाांनी मोगलाांस द्यावा हा महत्त्वाचा मुद्दा िहाि होिा. िो
तमझााराजाांनी (आणि हदल्लीहून औरां गजेबानेही) मान्य केला. इिरही दोन
कलमे होिी. हा िह महाराजाांनी अतिशय सावधपिे केला. आम्ही मािसां
िहाि नेहमी हरिो. गमाविो िर खूपच. पि काहीवेळा िर युर्द् णजांकूनही
िहाि सवास्तव गमाविो. हे येथे घडले नाही.

एक गोष्ट प्रकर्ााने या एकूि लढ्याि हदसून आली. तमझााराजा हदलेर सांपूिा

स्तवराज्य णजांकून घेऊन , तशवाजीराजाला समूळ नष्ट करण्यासाठी आले होिे.
िो त्याांचा सवास्तवी हट्ट होिा. पि िीनच महहन्याि मराठ्याांनी हदलेला सांघर्ा
पाहहल्यानांिर िक्त २ 3 हकल्ल्याांवर समाधान मानण्याचा ववचार या दोघाांना
मुकाट्याने करावा लागला. यािच नेित्त्ृ वाचे आणि अनुयायाांचे बळ व्यक्त झाले.
हा तशवशाहीच्या या इतिहासािील अत्यांि महत्त्वाचा अध्याय ठरला
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५५ पुरंदर ा तह

रां दरचा िह म्हिजे मोगलाांपुढे माघार! २ 3 हकल्ले आणि भोविीचा प्रदे श

तमझााराजा आणि हदलेर या मोगली सरदाराांच्या या स्तवाधीन करण्याचा हा णखन्न
प्रसांग. या िहाचा अभ्यास करिाना सांबांतधि भागाचे नकाशे आणि कागदपत्रे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सिि समोर ठे वावीि आणि ववचार करावा. मोगलाांची ही मोहहम प्रत्यक्ष सुरू
झली 3 ० माचा १६६५ आणि िहाने सांपली हद. ११ जून १६६५ म्हिजे िक्त
अडीच महहन्याांि तशवाजीराजाांनी मोगलाांपुढे हत्यार ठे वले. या अडीच
महहन्याांि मोगलाांनी स्तवराज्याचे कोिकोििे प्रदे श णजांकले ?

उत्तर असे आहे की , िक्त वज्रगड हा पुरांदराचा छोटा उपहकल्ला हदलेरखानाने

लढू न णजांकला. यातशवाय स्तवराज्यािील कोििाही भाग त्याांना तमळाला नाही.
कोकिपट्टीकडे िर डोकावूनही त्याांना पाहिा आले नाही. मोगलाांचा जो काही
लष्करी धूमाकूळ चालला होिा , िो िक्त पुिे णजल्ह्यािल्या चार िालुक्याि
चालला. पुरांदर , भोर , मावळ आणि पुिे उिा हवेली हे िे िालुके. यािील
िक्त पुरांदर उपहकल्ला वज्रगड आणि तसांहगड याांना मोगली मोचेर ् लागले.
बाकीच्या या स्तवराज्याच्या या भागाांि म्हिजेच वरील चार िालुक्यािच जाळपोळ
आणि लुटालूट मोगलाांनी केली. मग एवढ्याच मयााहदि भागाि , अवघ्या दोन
हकल्ल्याांच्या या युर्द्ाि , अन ् त्याही यशस्तवी युर्द्ाि महाराजाांना असे काय अवघड
वाटले म्हिून त्याांनी माघार घ्यावी ? सािारा , साांगली , कोल्हापूर आणि
सांपूिा कोकि यावेळी सुरणक्षि राहहले होिे. धक्का बसला होिा िक्त चार
िालुक्याांना आणि सव्वादोन हकल्ल्याांना मग िह का केला ? मला वाटिारे
उत्तर असे आहे . पाहा पटिे का!

इ. १६४६ सालापासून सिि २० वर्ेर ् हे लहानसे स्तवराज्य मोठे होण्यासाठी

राबि आहे . अांिगाि राज्य व्यवस्तथा आणि आक्रमक शत्रूशी सिि झुांज चालू
आहे . उसांि नाहीच. आपल्या बळाच्या या मानाने हा भार असह्यच होिा. शत्रूही
होिे अिझल , शाहहस्तिा , ििे , तसद्दी जौहर याांच्या यासारखे हत्तीांशी हरिाांनी
हकिी झुांजावां ? राज्यकारभारािही हकिी यािना. शेिी सुधारावी ? की
पाण्याचा प्रश ्ुान ् सोडवावा ? रानटी जनावराांचा बांदोबस्ति करावा की प्रतिविि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गुांडाचा वबमोड करावा ? अन ् करावां िरी काय काय ? अन ् मग सांसार केव्हा
करावा ? यािच २० वर्ेर ् गेली. अन ् गेंड्याांची िौज यावी िशी तमझाा आणि
हदलेरखान याांची झुांड पुिे प्राांिाि घुसली. त्यािच मोगलाांच्या या बाजूला
तमझााराजा जयतसांहासारखा वेगळ्याच वळिाचा हुशार सेनापिी चालून आलेला
िो िर घरां दारां मोडल्यातशवाय मराठे वाकिार नाहीि असां समजून ‘ उद्धध्वस्ति
भूमी ‘ करण्याचा डाव माांडून बसला.

आजपयांि आलेल्या (अन ् नांिरच्या याही) सवा शत्रू सेनापिीि हा तमझााराजा

वेगळ्याच बुवर्द्चा होिा. म्हिून महाराजाांनी चार पावलां जरा माघार घ्यायचां
ठरववलां. हे वादळ गेलां की पुन्हा सारे गडकोट णजांकून घेऊच. हा तनिय
होिाच. म्हिून हा पुरांदरचा िह. िह म्हिजे तनरुपायाने घेिलेली उसांि.
पुढची झेप घेण्यासाठी चार पावले मागे येऊन , दबून घेिलेला मोहोरा. या
िहाि िीन मुद्दे होिे. १ ) २ 3 हकल्ले आणि साि लाख होनाांचा प्रदे श
औरां गजेबास दे िे. २ ) दणक्षिेिील मोगलाांचा जो कोिी सुभद
े ार तशवाजीराजाांना
मदिीला बोलववल त्यावेळी तशवाजीराजाांनी बारा हजार घोडे स्तवाराांतनशी मोगल
सुभेदाराच्या या मदिीस जािे. 3) युवराज सांभाजीराजे भोसले (वय वर्ेर ् नऊ)
याांच्या या नावाने बादशाहने पाच हजाराची मनसब दे िे. सांभाजीराजे ‘ नािवान
‘ म्हिजे लहान असल्यामुळे त्याांचा प्रतितनधी म्हिून तशवाजीराजाांचा एक
मािब्बर सरदार काम करील. असा हा िह आहे . याांि तशवाजीराजाांनी
‘ माांडलीक ‘ म्हिून राहण्याचा कुठे ही उल्लेख नाही. एक स्तविांत्र पि माघार
घेिलेला राजा याच नात्याने हा िह झालेला आहे . आग्ऱयाला महाराजाांनी
औरां गजेबाचे भेटीस जावे असा उल्लेखसुर्द्ा या िहाि नाही. मग आग्रा भेट ,
दरबार , महाराजाांची कैद इत्यादी सारे प्रकार कसे घडले ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याचां असां झालां , तमझााराजाच्या या पदरी उदयराज मुन्शी या नावाचा एक
अत्यांि हुशार राजस्तथानी मािूस होिा. िो त्याांचा एकमेव सल्लागार.
तमझााराजे िक्त त्याचेच सल्ले ऐकि आणि मानीि. या उदयराजच्या या डोक्याि
एक ववलक्षि कल्पना आली. िी कल्पना म्हिजे तशवाजीराजाांना बादशाहच्या या
भेटीसाठी हदल्ली-आग्ऱयास न्यावे! म्हिजे महाराजाांनी आग्ऱयास जावे ही
कल्पना स्तवि: महाराजाांची िर नव्हिीच. पि औरां गजेबाचीही नव्हिी आणि
तमझााराजाांचीही नव्हिी. िी कल्पना होिी या उदयराज मुन्शीची. िी त्याने
तमझााराजाांस साांतगिली. िी त्याांना एकदम अिलािून वाटली. िे बेहद्द खुश
झाले.

या मुन्शीने ओळखले होिे की , तमझााराजाांच्या या मनाि तशवाजीराजाांबद्दल जरा

सादर सद्भावना आहे . त्याांच्या या मनाि औरां गजेबाबद्दलही तनिा आहे . अन ् आज
असलेले शाही दरबारािील आपले स्तथान याहूनही अतधक उां चावे अशी
तमझााराजाांची स्तवाभाववक महत्त्वाकाांक्षा होिी. हे सवा ओळखून हे सवाच साधावे
असा एक बुवर्द्बळाचा डाव मुन्शीने तमझााराजाांपुढे माांडला. जर तशवाजीराजे
आग्ऱयास बादशाहाांच्या या भेटीस आले , िर कोिापुढेही आजपयांि न वाकलेला ,
झुकलेला एक जबरदस्ति हहां द ू राजा आपल्या शाही िख्िापुढे वाकल्याने
औरां गजेबाचा हदमाख तन:सांशय अपार वाढिार होिा. या भेटीच्या या तनतमत्ताने
तशवाजीराजाांसारखा एक भयांकर शत्रू (तनदान काही काळ िरी) दणक्षिेि
थांडाविार होिा. हा औरां गजेबाचा िायदा. अशा भयांकर शत्रूला शरि आिून
तमझााराजाांनी त्याचे २ 3 हकल्ले आणि मुलख
ु तमळववल्यामुळे मोगलाईची
आजवर झालेली बेअब्रु धुवून तनघाली होिी. िी तमझााराजाांमळ
ु े . त्यामुळे त्याांचे
वजन या ववजयामुळे खूपच वाढले होिे. त्यािच जर तशवाजीराजे आग्ऱयास
बादशाहपुढे आले , िर त्याहूनही िे अतधक वाढिार होिे. हा तमझााराजाांचा
िायदा. अन ् हदल्लीशी तशवाजीराजाांची मैत्री (हकांवा शाांििेचा िह) झाल्यास

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मोगलाांची वारां वार स्तवराज्यावर येिारी आक्रमिे (तनदान काही काळ िरी)
थाांबिील आणि दणक्षिेि मराठी स्तवराज्याचा पूिा शक्तीतनशी ववस्तिार करण्याचा
महाराजाांचा हे िूही साध्य होईल , हा तशवाजीराजाांचा िायदा. असे हे अिलािून
राजकारि , उदयराज मुन्शी याच्या या डोक्यािून उगवले. त्यािूनच औरां गजेब
बादशाहच्या या मस्तिकािील ज्वालामुखी जागा झाला.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५६ राष्ट्री जबाबदारी म्हणजे ो साध ा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तमझाा राजाांना उदयराज मुन्शीने आपली ही िीन पदरी राजकीय कल्पना
समजावून साांतगिली होिीच. आिा िी औरां गजेबाला आणि तशवाजीराजाांना
त्याांच्या यापुरिी समजावून साांगून कृ िीि आिण्याची अवघड कामतगरी
तमझााराजाांनी हािी घेिली. त्याांनी आपल्याच छाविीि तशवाजीराजाांना मुद्दाम
बोलावून घेऊन आग्रा इथां बादशहाांच्या या भेटीस चलाच , त्याि िुमचा म्हिजेच
मराठी राज्याचाही कसा िायदा होिार आहे हे पटवून दे ण्याचा प्रयत्न केला.
प्रथम िर महाराजाांनी राजाांची ही आग्ऱयास दरबाराि जाण्याची कल्पना स्तपष्ट
नाकारली. कारि औरां गजेब हे काय हलाहल आहे हे त्याांना माहहिी होिे ना!
पि तमझााराजाांनी परोपरीने पटवीि महाराजाांना असे स्तपष्ट वचन हदले की ,
‘ महाराज , आपि आग्ऱयास चलाच. झाला िर िुमचा िायदाच. िोटा
नाहीच. िुमच्या या प्रािाच्या या सुरणक्षििेची हमी मी घेिो. हा राजपुिाचा शब्द
आहे . िुळशीबेल हािाि घेऊन िुम्हाला वचन दे िो की , िुम्ही सुखरूप जाल
आणि सुखरूप परि याल. माझा मुलगा रामतसांग िेथे आहे . िो माझ्याइिकीच
िुमची जोखीम घेईल आणि साांभाळील. खात्री ठे वा. चलाच. ‘

िरीही महाराजाांनी एकदम हो म्हटले नाही. िे राजगडास परिले. आपल्या सवा

सहकाऱयाांशी बोलले. ही आग्ऱयाची कल्पना गोंडस होिी. पि तििकीच भयांकर
धोक्याची होिी. गाठ औरां गजेबाशी होिी. ज्याने आपल्या बापापासून प्रत्यक्ष
पोटच्या या थोरल्या पोरापयांि अनेक आप्तइष्टतमत्राांचाही कायमचाच तनकाल
लावला , िो औरां गजेब तशवाजीराजाांच्या या बाबिीि कसा वागेल याची कल्पनाच
दाहक होिी. िी कुिालाच राजगडावर पटिारी आणि पचिारी नव्हिी. हा
धोका भयांकर आहे याची जािीव ठे वून सवाांनी प्रतिकूल मि हदले ,
महाराजाांनी आग्ऱयास जाऊ नये.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज मात्र मनाि धाडसी खेळ खेळण्याचा ववचार करीि होिे. आग्ऱयास
जावेच. एकदा ही मोगलाई आणि राजपुिी मािसां जवळू न न्याहाळावीि. हा
ववचार त्याांच्या या मनाि तनणिि डोकावला. पाचपाचशे वर्ा हा उत्तर हहां दस्त
ु थान
गुलामतगरीि राहिो िरी कसा अन ् सुलिानी सत्ता ठे विे िरी कसे हे एक
कोडे च होिे. महाराजाांना िे तनरखायचे होिे. पाचशे वर्ाांि स्तवािांत्रयासाठी एकही
बांड नाही ? एका आरवलीिील तसांहाने आपले राज्य सावाभौमत्वाने
हटकवण्याचा जीवापाड प्रयत्न केला. त्याला कोिाचीही साथ नाही ? का
नाही ? असां काय अलौहककत्त्व या सुलिानी दां डसत्तेि आहे ? पाहू िरी.

या आशयाचेच ववचार महाराजाांच्या या मनाि उकळि असिील नाही ? त्याांचा

ववश्वास तमझााराजाांच्या या शब्दाांवर नक्कीच होिा. हा राजपूि िसविार नाही ,
वचन पाळील आणि आपि सुखरूप जाऊ अन ् सुखरूप येऊ एवढी िर खात्रीच
महाराजाांना होिी. िी िुळशीची अन ् बेलाची पाने त्याांना खुिवीि असावीि.

महाराजाांनी आपल्या सौंगड्याांना याच मुद्धद्यावर पटवून हदले की , आपि

सुखरूप जाऊ , सुखरूप परि येऊ. मानाने सावाभौम प्रतििेने. नवीन काही
तशकून. नवीन काही स्तवप्ने पाहून.

पि औरां गजेबाचे काय ठरले ? तमझााराजाने औरां गजेबासही तलहहले की ,

आपि तशवाजीराजाांस दरबाराि येण्याचे आमांत्रिपत्र पाठवावे. मीही राजाांना
आग्रह करीि आहे . आपले पत्र आणि माझा आग्रह तनणिि सिल होिील.
राजे दरबारच्या या भेटीस जरूर येिील. त्याि बादशाहाांचा खूप मोठा िायदाच
होईल. तमझााराजे बादशहाांस तलहून पटवीि होिे. पि बादशहास मनािून पटि
नव्हिे. बहुदा त्याला तशवाजीराजाांची प्रिापगडची वाघनखे आणि लालमहालाि
कडाडू न पडलेला मामाांच्या या बोटाांवरचा भवानीचा घाव हदसि असावा. राजाांनी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आग्ऱयाला यावे ही गरजच औरां गजेबास वाटि नव्हिी. पि नांिर त्याच्या या
मनािील ज्वालामुखी जागा होि गेला.

इथे एक िार पुढे औरां गजेबानेच नमूद करून ठे वलेली गोष्ट साांगिा येिे.
औरां गजेबाच्या या डायऱया ( शाही रोजनामे) सापडल्या आहे ि. डॉ. जदन
ु ाथ
सरकार , डॉ. महाराजकुमार रघुवीरतसांग आणि श्रेि इतिहासकार सेिुमाधवराव
पगडी याांनी या शाही डायऱयाांिील बराच मोठा भाग अभ्यासून प्रतसर्द् केला
आहे . त्याि अगदी अखेरच्या या म्हिजे इ. १७०५ िे १७०७ या काळािील नोंदी
िार बोलक्या आहे ि. त्यािील एक नोंद अनेकदा केली गेली आहे . औरां गजेब
म्हििो , ‘ मी एक िार मोठी चूक केली. त्या सीवाला मी आग्ऱयाि
वेळच्या यावेळी (म्हिजे लवकराि लवकर) ठार मारले नाही. ही माझी भयांकर
चूक झाली.

म्हिजे याचा अथा अगदी स्तपष्ट आहे की , महाराजाांना आग्ऱयािच खिम

करून टाकण्याचा ववचार औरां गजेबाच्या या मनाि तनणिि होिा.

आिाही औरां गजेबाने हाच ववचार आपल्या डोक्यािल्या खास कप्प्याि ठे वून
तमझााराजाांस कळववले की , सीवाला आग्ऱयास जरूर पाठवा.

आणि महाराजाांच्या या नावानेही एक खास पत्र त्याने पाठववले. हे पत्र उपलब्ध

आहे . पत्र छोटे सेच आहे . ‘……… िुम्ही आग्ऱयास दरबारी यावे. िुमचा योग्य
िो मान करून िुम्हाांस तनरोप हदला जाईल. ‘ हा या पत्राचा आशय आहे . हे
पत्र महाराजाांस तमळाले. तमझााराजाांनीही िुळशीबेल हािी घेऊन महाराजाांस
वचन हदले की , िुम्ही सुखरूप जाल , सुखरूप याल. माझा मुलगा कुाँवर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रामतसांग आग्ऱयास आहे . िो सवा सुरणक्षििेची दक्षिा घेईल. हा राजपुिाचा
शब्द आहे .

महाराजाांचा आग्ऱयास जाण्याचा बेि ठरला. स्तवराज्याच्या या सांपूिा जबाबदारीची

आणि अतधकाराची तशक्के कट्यार णजजाऊसाहे बाांच्या या हािी सुपूदा करण्याि
आली. यािच णजजाऊसाहे बाांची थोर योग्यिा स्तपष्ट होिे. त्याांच्या या हदमिीस
िीन मांत्रयाांचे मांत्रीमांडळ दे ण्याि आले. पांिप्रधान , अथामत्र
ां ी आणि सरसेनापिी.
मांत्रीमांडळाि हे िीनच मांत्री होिे. महाराष्ट्र राज्याचे सवााि लहान असे हे पहहले
आणि शेवटचे मांत्रीमांडळ.

इथेच एक गोष्ट नमूद करिो. पुढे महाराजाांना औरां गजेबाने आग्ऱयाि कैदे ि
ठे वले. तमझााराजे िेव्हा दणक्षिेि धारूर उिा ििाहाबाद येथे होिे. त्याांनी
औरां गजेबास तलहहलेली पत्रे उपलब्ध आहे ि. त्याांनी मराठी राज्याच्या या
णस्तथिीबद्दल तलहहलेले पत्र िर िारच मोलाचे आहे . तमझााराजे म्हििाि.
‘ इकडे ( मराठी राज्याचा म्हिजेच णजजाऊसाहे बाांचा) राज्यकारभार अतिशय
चोख आणि दक्ष आहे . त्याि सुई तशरकवावयासही जागा नाही. ‘

िार लक्षाि घेण्यासारखी ही तमझााराजाांची साक्ष आहे . त्यािून णजजाऊसाहे ब ,

मांत्रीमांडळ आणि एकूिच मराठी राज्यकारभाराि असलेली एकूि एक मािसे
केवढ्या जबाबदारीने आणि तनिेने राज्य साांभाळि होिी िे हदसून येिे.

मी यालाच राष्ट्रीय चाररत्रय म्हिजे नॅशनल कॅरे क्टर म्हििो.

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५७ एक फसलेला डाव

तशवाजी महाराजाांच्या या अनेक योजना आणि त्यानुसार केलेल्या कृ िी या

ववणस्तमि करिाऱया आहे ि. काळ , काम आणि वेग याचां जसां भान त्याांनी
काटे कोरपिे राखलेलां हदसिां , िसेच त्या योजनेि सांभाव्य धोके आणि
घािपाि टाळण्यासाठी त्याांनी केलेली बुवर्द्ची आणि प्रतिभेची कसरि ही

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ववणस्तमि करिारी आहे . या सवा योजना मग त्या अिझलप्रकरिीची असो ,
लाल महाल छाप्याची असो , पन्हाळगड सुटकेची असो वा सुरि स्तवारीची
असो त्याांच्या या एकट्या स्तवि:वर अवलांबन
ू नव्हत्या.

त्याि सहभागी होिारा प्रत्येक सैतनक आणि अतधकारी हाही िेवढाच प्रमुख
सहभागी घटक होिा. त्यामुळे त्या योजना यशस्तवी करण्याची जबाबदारी
प्रत्येक घटकावर सारखीच पडि होिी. घटकाांची सांख्या मोठी होिी. त्यामुळेच
योजना िसण्याचीही शक्यिाही मोठी होिी. योजना , डोंबाऱयाच्या या िारे वरून
झपझप चालण्याइिकीच अवघड असायची. शेवटपयांि यशस्तवीररत्या पोहोचला
िर जग कौिुकानां टाळ्या वाजवील. म्हिेल , ‘ वा! काय ववलक्षि करामि
केली! ‘ पि जर थोडीसुर्द्ा चूक झाली िर सवास्तवाचा नाश. मग जग
म्हिेल , ‘ वेडा! काहीिरीच करायला गेला अन ् धगधगत्या खाईि जळू न
मेला. ‘

अशीच एक योजना महाराजाांनी पन्हाळगड काबीज करण्यासाठी योजली. पूिा

पूवि
ा यारीने महाराज हद. १५ जाने. १६६६ या हदवशी कोल्हापूरपासून सुमारे ५०
हक. मी. अांिरावरील गांधवा गडाच्या या पररसराि ( िालुका चांदगड) अांदाजे चार
हजार सैन्यातनशी पोहोचले. रात्रीचा अांधार होिा. मोहहम मोठी होिी. गुप्तिा
राखायची म्हटलां िरी हजारो सैन्याच्या या हालचालीि िी कशी राखिा येिार!
म्हिून जे काही करायचां िे कमीिकमी वेळाि आणि अत्यांि वेगाने (म्हिजेच
शत्रूला पत्ताही लागिार नाही अशी दक्षिा घेऊन) करायचां हे तनणिि होिां.
महाराज गांधवा गडाच्या या पररसराि आले. त्यापूवीर ् त्याांनी नेिाजी पालकर
सरसेनापिी याांना सूचना (म्हिजेच हुकुम) दे ऊन बजावले की , या
अमुकअमुक वेळेला , अमुक हठकािी सैन्यातनशी आम्हाला सामील व्हा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज स्तवि: अगदी काटे कोर ठरल्याप्रमािे ियार राहहले.

पि नेिाजी पालकर ‘ समयाांस पावले नाहीि. ‘ त्याची वाटही जास्तिवेळ

पाहिा येि नव्हिी. मध्यरात्र उलटली. म्हिजेच इां णग्लश िारीख १६ जानेवारी
सुरू झाली. महाराज आधीरिेने वाट पाहाि होिे. जर आत्ताच हल्ला केला
नाही , िर अशी सांधी पुन्हा येिार नाही. या जाणिवेने िे अस्तवस्तथ होिे.
अखेर नेिाजी पालकर आलेच नाहीि. आिा वेळ दवडण्याि अथा नव्हिा. एक
िर मोहहम रद्द करा हकांवा आहे त्या बळातनशी आत्ताच हल्ला करा. असा िो
प्रसांग काटे कोर िारे वरचा होिा. अखेर महाराजाांनी पन्हाळगडावर चालून
जाण्याचा तनिाय केला.

सैन्य पन्हाळगडाच्या या कुशीि तशरले. गडाच्या या पूवेच्या याा दरवाजावर म्हिजेच

‘ चार दरवाजावर ‘ महाराजाांनी एकदम हल्ला चढववला. हकल्लेदार आपल्या
आहदलशाही सैन्यातनशी महाराजाांच्या यावर अपेक्षेपेक्षाही िडिेने चालून आला.

भयांकर लढाई पेटली. कल्लोळ उसळला आणि िपशील साांगायलाच हवा का ?

महाराजाांची दािादाि उडाली. पराभव झाला. त्याांनी माघार घेिली. त्याांचे एक
हजार सैतनक मारले गेले. महाराज ववशाळगडाकडे पसार झाले.

हा पराभव का झाला ? नेिाजी पालकर वेळेवर न आल्यामुळे हा पराभव

झाला. हजार मािसे मेली. अतिशय नुकसान झाले. तशवाय पन्हाळ्याचा
दरु ावा आिखीच वाढला. महाराज सांिप्त झाले. काटे कोर योजना सवाांनी तमळू न
काटे कोरपिे पार पाडली िरच इतिहासाि कौिुकाची ठरिे. नाहीिर िणजिी.
िटिणजिी. अपार नुकसान.महाराज ववशाळगडावर पोुेहोचले , हे च नशीब.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नेिाजी पालकर दस
ु ऱया हदवशी म्हिजे हद. १७ जानेवारीस ववशाळगडावर
परस्तपर आला. आिा महाराजाांच्या या समोर जािां म्हिजे भडकलेल्या आगीि
प्रवेश करिांच होिां. नेिाजीला िरीही जािां भाग होिां. िो गेला आणि
महाराजाांनी त्याला िलवारीसारखाच सपकन सवाल केला.

‘ समयाांस कैसे पावला नाहीि ?’

महाराजाांनी नेिाजीला िाबडिोब सेनापिीपदावरून बडििा केले. सिापूवीच्या याा

स्तवराज्याचा सरसेनापिी एका क्षिाि बडििा झाला. पुढां घडलां िे िारच
द:ु खद. नेिाजी पालकर ववशाळगडावरून तनघाला आणि ववजापुरास
आहदलशाही िौजेि दाखल झाला. स्तवराज्याचे नािे सांपले. खरां म्हिजे
नेिाजीच्या या द:ु खद आयुष्यास सुरुवाि झाली. नांिर िो हदलेरखानास तमळाला.
म्हिजेच औरां गजेबाचा िो नोकर बनला.

मराठी इतिहासािील हा केवढा द:ु खद प्रसांग. याि महाराजाांची चूक होिी

का ? नेिाजीला का उशीर झाला ? एवढी मोठी चूक नेिाजीसारख्या
सरसेनापिीने केल्यावरही महाराजाांनी त्याला क्षमा करावयास हवी होिी का ?
पुढे पन्हाळा णजांकून घ्यावयास आठ वर्ाांचा उशीर झाला. त्याला जबाबदार
कोि ? या सगळ्याच प्रश ्ुानांच्या या गाांधील माश्या आपल्याला सिाविाि.
समाधान करिारां उत्तर सापडि नाही.

यािून भयांकर वेदना दे िारी गोष्ट म्हिजे नेिाजीने औरां गजेबास सामील व्हावे
ही. महाराजाांनी यापूवीर ् पांिप्रधानपदावरून िीन वेळा मािसे काढू न टाकली.
इिरही अनेक पदाांवरून महाराजाांनी मािसे काढली , नवी नेमली. पि नेिाजी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पालकरच्या या सारखा अनुभव आला नाही. सांशोधनाने अतधक माहहिी उपलब्ध
होईल िेव्हाच या प्रकरिावर प्रकाश पडे ल.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५८ दो महत्त्वाकांक्ां े घडणारे दिथ

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आपल्या नऊ वर्ााच्या या युवराज सांभाजीराजाांना बरोबर घेऊन हद. ५ माचा १६६६
या हदवशी तशवाजीराजाांनी राजगडावरून आग्ऱयास जाण्यासाठी गडाबाहे र
पाऊल टाकले. त्याांचेबरोबर िक्त िीनशे सैतनक होिे. तमझााराजाांनी आपला एक
खास प्रतितनधी महाराजाांबरोबर हदला. त्याचे नाव िेजतसांह कछवा.
औरां गजेबाचाही एक खास प्रतितनधी महाराजाांबरोबर दे ण्याि आलेला होिा.
त्याचे नाव गाझीबेग िवझुक. महाराजाांच्या या वाटखचाासाठी औरां गजेबाने एक
लाख रुपये मांजरू केले होिे. टी. ए.! डी. ए.!

महाराज आपल्या म्हिजेच मराठी स्तवराज्याच्या या प्रतििेबाबि िार दक्ष होिे.

औरां गाबादे स एक घटना घडली. िी पाहा. महाराज औरां गाबादे स पोहोचले.
येथील शाही सुभेदार सबतशकन खान हा ररवाजाप्रमािे महाराजाांस शहराच्या या
वेशीवरच स्तवागिासाठी सामोरा यावयास हवा होिा. पि या खानाने
महाराजाांच्या या स्तवागिास स्तवि: न जािा आपल्या पुिण्यास पाठववले. खानाच्या या
मनािील ववचार असा की , हा सीवा सामान्य दजााचा एक जमीनदार आहे .
त्याच्या या स्तवागिास माझ्यासारख्या ज्येि मोगल सुभेदाराने काय म्हिून
जायचे ?

सबतशकनखानाने महाराजाांना असा तनरोप पाठववला की , ‘ िुम्ही माझ्या

तनवासस्तथानी हदवािखान्याि येऊन मला भेटा. ‘

महाराजाांना राग आला. िे खानाच्या या भेटीस गेले नाहीिच. िे सरळ

औरां गाबादे िून बाहे र पडले. महाराजाांनी सबतशकनला कवडीचीही हकांमि हदली
नाही. ही चपराक खानाला बसली. िो घाबरलाच. कारि आपल्या वागण्याचा
वृत्ताांि बादशाहाांस कळला िर ? कळिारच. मग मात्र आपली धडगि राहिार
नाही. बादशाहाांच्या या राजकारिास आपल्या या उमाट विानामुळे बाधा येईल.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बादशाह सांिापिील. म्हिून िो घाबरला. िो नजरािे घेऊन महाराजाांच्या या
भेटीस हदल्ली दरवाजाबाहे र व्याकूळ होऊन आला. त्याने चुकीबद्दल हदलतगरी
व्यक्त केली. आजावपूवक
ा त्याने महाराजाांना आपल्याकडे मुक्कामास चलण्यास
ववनववले. महाराजाांनीही मग िार न िाििा त्याच्या या हवेलीस िक्त भेटीसाठी
जाण्याचे ठरववले. मुक्कामास नाही. जर महाराजाांनी याहून कडक धोरि
स्तवीकारले असिे , िर ? आग्रा दौऱयाच्या या प्रारां भीच हा खटका उडाला असिा.
व्यत्ययच आला असिा. अन ् सबतशकनखानाचेही िार मोठे नुकसान झाले
असिे. हदली एवढी चपराक पुरे आहे असे ठरवून महाराज खानाच्या या िक्त
भेटीस दस
ु ऱया हदवशी जाऊन आले. प्रकरि तमटले. पि त्यािून महाराजाांचे
दशानही घडू न गेले. गाझीबेग िवझुक आणि िेजतसांह कछवा याांनाही , काय
समजायचे िे समजून चुकले. िे अतधक दक्ष झाले.

महाराजाांचा हा सगळा आग्रा प्रवास मोगली सत्तेखालच्या या मुलख

ु ािून चालला
होिा. गेल्या पाचशे वर्ाांि (१२ वे १७ वे शिक) हा मुलख
ु कधीही स्तविांत्र
झालाच नव्हिा. स्तवािांत्रयाकररिा कधीही बांडच झाले नव्हिे. गुलामतगरी
सोसिा सोसिा िी अांगवळिी पडली होिी.

महाराज राजगडावरून तनघण्यापूवीचा औरां गजेब हदल्लीहून आग्ऱयास आला

होिा. कारि त्याचा बाप शहाजहान आग्ऱयाच्या या हकल्ल्याि हद. २२ जानेवारी
१६६६ या हदवशी मरि पावला. औरां गजेबानेच आपल्या वहडलाांना काळजीपूवक
ा
कैदे ि ठे वले होिे. आधीची आठ वर्ेर ् िो या कैदे ि मरिाची वाट पाहाि होिा.
िे पावले. औरां गजेब हद. २५ जाने. रोजी आईबापाांच्या या कबरीच्या या दशानास
िाजमहालमध्ये गेला. दशान घेिले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आिा िो वाट पाहाि होिा सीवाच्या या दशानाची. अगदी खरां साांगायचां िर या
सीवाचा कसा कसा पािउिारा करायचा अन ् त्याला कसां ठार मारायचां याचाच
िो ववचार करीि नव्हिा का ? अनेक पुराण्याांनी आणि त्याच्या या स्तवि:च्या याच
डायरीिील नोंदीांनी हे खरां ठरि नाही का ?

तशवाजीराजे आणि बादशाह औरां गजेब या दोन व्यवक्तरे खा हकिी ववलक्षि

तभन्न आहे ि.

महाराजाांच्या या प्रवासािील बािम्याांनी औरां गजेबास सिि कळि होिे की ,

तशवाजीराजे कसे कसे आपल्या जवळ येि आहे ि! यावर्ीर ् त्याचा पन्नासावा
वाढहदवस आग्ऱयाच्या या हदवािे आममधल्या शाही दरबाराि साजरा होिार
होिा. त्याच दरबाराि तशवाजीराजे हजर व्हावेि अशी त्याची इच्या छा होिी.
हजारो दरबारी उपणस्तथिाांच्या या दे खि िो आजपयांि बेलगाम बांडखोरासारखा
वागलेला सीवा मरहट्टा कसा आदबीने मुजरे करीि येिो िे त्याला जनिेला
दाखवायचे होिे आणि महाराजाांनाही मोगल साम्राज्याचा िळपिा हदमाख
दाखवायचा होिा. क्षिाक्षिाने िो क्षि जवळ येि होिा. महाराजाांनी चांबळ
नदी ओलाांडली होिी. नरवर या हठकािी महाराज पोहोचले हद. ९ मे १६६६ या
हदवशी. हद. १२ मे १६६६ या हदवशी बादशाहाची पन्नासावी सालतगरा होिी.

तशवाजीराजाांची सवा व्यवस्तथा सांपका मध्यस्ति म्हिून कुाँवर रामतसांग याच्या यावर
बादशाहाने सोपववली होिी. त्याच्या या मदिीस मुखलीसखान या नावाचा सरदार
दे ण्याि आला होिा. तशवाजीराजाांचे आग्ऱयास भरदरबाराि येिे सवाांना
उत्सुकिेचे होिे. पि काही शाही ररश्िेदाराांना अणजबाि पसांद नव्हिे.
औरां गजेबाची बहीि जहााँआरा बेगम ही िर सांिप्तच झालेली होिी. तिने
भावाला म्हिजे बादशाहाला अनेकदा अनेक प्रकारे या भेटीपासून परावृत्त

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

करण्याचा प्रयत्न केला होिा. पि औरां गजेबाने हे बायकी सल्ले कधीच ऐकले
नाहीि. कारि त्याला पाहायचे होिे , तशवाजीराजाांचे िख्िापुढे झुकलेले
मस्तिक. अन ् नांिर पाहायचे होिे िुटलेले मस्तिक. तशवाजीराजे आणि
औरां गजेब या दोन प्रचांड महत्त्वाकाांक्षा होत्या. या आग्रा प्रकरिाांि या दोन्हीां चे
ही दशान घडले. अराऊांड बॉम्बे या आपल्या पुस्तिकाि इ. १८८५ मध्ये
डग्लसने तलहहले आहे की , या आग्रा प्रकरिाचे विान करायला वॉल्टर
स्तकॉटच हवा. he would have been worked up the subject with all his
bost of heraldry and pump in power in to glowing colours.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ५९. आग्रा हकल्ल् ात प्रवेि

महाराज आग्र्यापासून सुमारे १५ हक. मी. अांिरावर जाऊन पोहोचले.

औरां गाबादे नांिर येथे पोहोचेपयांि कोििाही खटकिारा प्रकार प्रवासाि घडला
नाही. पि महाराजाांच्या या मनाला भीमानदी ओलाांडल्यापासून िे थेट आग्र्याि
पोहोचेपयांि एकच गोष्ट सिि खटकि असली पाहहजे. जळजळीि वपत्त
उिाळू न यावां िशी त्याांची मनणस्तथिी होि असली पाहहजे. िी गोष्ट म्हिजे या
भूमीची आणि भूमीपुत्राांची दद
ु ा शा , गुलामतगरी , लाचारी आणि िरीही मोगली
िख्िापुढे कमरे पयांि वाकिारी मुजरे तगरी. गीिा साांगिारा श्रीकृ ष्ि याच
भागाि जन्मला ना! वावरला ना! त्याच्या या गीिेिल्या एकाही काना , मात्रा ,
वेलाांटीने या मोगलाांववरुर्द् स्तवािांत्रययुर्द् पुकारू नये ? िक्त एकच अपवाद.
अरवली पवािािला महारािा प्रिापतसांह. िोही अनेकाांच्या या ष्टीने भारिीय
एकात्मिेला बाधा आििाराच ठरला ना ? अखेर प्रश ्ुान ् पडिो , स्तवदे श
म्हिजे काय ? स्तवराज्य म्हिजे काय ? ‘ स्तव ‘ म्हिजेच काय ?

महाराजाांचा सवा आटावपटा या ‘ स्तव ‘ साठी नव्हिा का ?

औरां गजेबाच्या या वाढहदवसाची िारीख होिी १२ मे १६६६ . त्याने िीन हदवस

आधीच रामतसांग आणि मुखलीसखान याांना हुकूम केला की , ‘ तशवाजीराजे
वाढहदवसाच्या या दरबाराला हाणजर राहहले पाहहजेि. त्या ष्टीने राजाांना कळवा.
म्हिजे िे आदल्याच हदवशी (हद. ११ मे रोजी आग्ऱयाजवळ येऊन पोहोचू
शकिील. त्याप्रमािे रामतसांगने िािडीने महाराजाांच्या या वाटे वर स्तवार पाठववले

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि कळववले की , वाढहदवसाच्या या आदल्या हदवशी आपि आग्ऱयापयांि
येऊन पोहोचावे. महाराज त्याप्रमािे खरोखरच दक्षिा घेऊन आग्ऱयापासून
जवळच सुमारे १० हक. मी. वर हदवस मावळिा येऊन पोहोचले. याच हठकािी
िक्त एक धमाशाळा होिी. तिचे नाव मुलक
ु चांदकी सराई.

महाराजाांच्या या या टप्प्यावरील आगमनाची वािाा रामतसांग आणि मुखतलस याांना

वेळेवर समजली. िे त्याप्रमािे महाराजाांच्या या स्तवागिाकररिा साजसरां जामातनशी
तनघाले. िे तनघिार एवढ्याि प्रत्यक्ष औरां गजेबाने या दोघाांना समोर बोलावून
घेिले आणि हुकूम केला की , ‘ या क्षिापासून सलीमगड महालाची गस्ति
पहारे दारी िुमच्या यावर सोपववली आहे . ‘ सलीमगड महाल आग्ऱयाच्या या
हकल्ल्यािच आहे . बादशाहाचे आपल्या कुटु ां बासह वास्तिव्य त्याि होिे.

सलीमगडची गस्ति म्हिजे रात्रांहदवस पहाऱयाची जबाबदारी कोिा ना कोिािरी

महत्त्वाच्या या सरदाराांवरच सोपववली जाि असे. ही परां पराच होिी. पि एका
बाजूने रामतसांग आणि मुखतलस याांना तशवाजीराजाांच्या या स्तवागिाची जबाबदारी
बादशाहाने िमाावली होिी अन ् त्याचवेळी त्याने महालावर गस्ति घालण्याचीही
जबाबदारी या दोघाांवर सोपववली. दोघेही अवाक् झाले. बादशाहापुढे बोलिा येि
नसे. तशवाजीराजाांच्या या स्तवागिाला जाण्याचा सारा सरां जाम रद्द करून
मुकाट्याने हे दोघे (अथााि आपल्या सैन्यातनशी) सलीमगड महालाच्या या
गस्तिीवर दाखल झाले. हा तशवाजीमहाराजाांच्या या स्तवागिाच्या या सोहोळ्याची मुद्दाम
िणजिी करण्याकररिा बादशाहाने योजलेला डाव. महाराज िर सराईपाशी
येऊन पोहोचले होिे. आपल्या स्तवागिाला शाही प्रतितनधी , आपल्या योग्यिेस
शोभेल अशा पर्द्िीने आणि शाही ररवाजाांप्रमािे नक्कीच येिार ही महाराजाांची
अगदी रास्ति अपेक्षा होिी. पि रामतसांगने पाठववलेला लाला तगरीधरलाल
मुन्शी या नावाचा एक सामान्य कारकून एकटा महाराजाांना भेटावयास आला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याने नम्रिापूवक
ा महाराजाांना म्हटले की , ‘ जरा व्यवस्तथेि अचानक घोटाळा
झाला आहे . िरी आपल्या स्तवागिास उद्या सकाळी ( हद. १२ मे) शाही सरां जाम
येईलच. िूिा आजची रात्र आपि येथेच काढावी. महाराजाांना हे खटकले.
एवढ्या मोठ्या शाही दरबाराि अशी अनास्तथा असावी ?

एकूि राजगडावरून तनघाल्यापासून महाराजाांच्या या बाबिीि मोगलाांकडू न

घडलेला हा दस
ु रा राजनैतिक अपमान , पहहला औरां गाबादे स. दस
ु रा येथे.

पि महाराजाांनी िोही तगळला. समजूिदारपिे त्याांनी एक रात्र इथेच काढली.

हद. १२ मे बादशाहाचा वाढहदवस उगवला. सामान्यपिे सकाळी १० चे सुमारास

हा वाढहदवसाचा कायाक्रम आग्रा हकल्ल्याि सुुुरू होिार होिा. म्हिजेच
महाराज आणि सांभाजीराजे याांना हकल्ल्याि सुमारे १० वाजिा पोहोचिे जरूर
होिे. पि बादशाहाने सलीमगडची गस्ति सोडू न रामतसांगला आणि
मुखतलसखानला महाराजाांच्या या स्तवागिास जाण्याची अनुज्ञा हदलीच नाही.
त्याला महाराजाांचा एक वेगळाच नाटकी दे खावा करून घेण्याची इच्या छा होिी.
िी म्हिजे तशवाजीराजे दरबाराि उशीरा यावेि. िे आलेले दरबाऱयाांना
जािवावेि. िेथे महाराजाांनी आणि सांभाजीराजाांनी आपिास केलेले मुजरे
आणि अपाि केलेले नजरािे सवाांस हदसावेि. तशवाजीसारखा भयांकर मािूस
िख्िापुढे कसा वाकिो याचे कौिुक लोकाांनी पाहावे ही औरां गजेबाची खरी
इच्या छा आणि योजना होिी. म्हिून त्याने प्रत्यक्ष दरबार सुरू झाल्यानांिर
तशवाजीराजाांना घेण्यासाठी रामतसांग आणि मुखतलसखान याांना पाठववले.
िोपयांि उशीर खूप झाला. त्यािून पुन्हा रस्तिे चुकल्यामुळे महाराजाांना
आिण्यास रामतसांगलाही उशीर झाला. अनेक घोटाळे झाले. अखेर महाराजाांची
वाट िरी हकिी पाहायची , म्हिून तनरुपायाने , स्तवि:च्या याच चुकीमुळे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

औरां गजेबाचा हा नाटकाचा डाव िसला. दरबार सांपवावा लागला. महाराज
जेव्हा आग्ऱयाच्या या हकल्ल्याि प्रवेशले िेव्हा झिझिीि दप
ु ार झाली होिी.
रामतसांग आणि मुखतलस त्याांच्या याबरोबर होिे. इिर कोिीही मराठा वकील वा
अतधकारी समवेि नव्हिा. यावेळी बादशाहाचे दोन दरबार सांपले होिे. पहहला
हदवाि-ए- आम. दस
ु रा हदवाि-ए-खास. तिसरा एक दरबार भरि असे. त्या
ररवाजाप्रमािे बादशाह घुशलखान्याि येऊन बसला. समोर सरदाराांच्या या राांगा
उभ्या राहहल्या. बादशाहाच्या या अगदी समोर आणि सरदाराांच्या या मधून सरळ
रे घेि पाण्याचा आयिाकृ िी सुद
ां र हौद आणि त्याि एका ओळीि अनेक कारां जी
होिी. येथे तसांहासन नव्हिे. बादशाह मसनदीवर बसला होिा. घुशलखाना
म्हिजे स्तनान करण्याची जागा. पि ही शाही बाथरुम म्हिजे एक मोठा
थोरला हदवािखानाच होिा. आजही िो आहे . बादशाहाची मसनद जरा उां चावर
होिी. डाव्या उजव्या बाजूस त्याचे ज्येि अतधकारी उभे होिे. त्याि अजाबेगी
होिा.

महाराजाांना घेऊन रामतसांग समोर आला. अकीलखान नावाच्या या सरदाराने

महाराजाांना अदबीने ‘ यावे ‘ असे म्हटले. महाराज आणि सांभाजीराजे अन ्
सत्कानजराण्याची िाटे घेिलेले दोन नोकर असे औरां गजेबाच्या या पुढे गेले. शाही
आसनापासून महाराज बहुदा साि- आठ िुटाांवर पोहोचले. बादशाहाने
त्याांच्या याकडे बतघिलेसर्द्
ु ा नाही. एका शब्दानेही बोलिे , चौकशी करिे ,
तनदान चेहऱयावर णस्तमि व्यक्त करिे हे सुर्द्ा औरां गजेबाच्या या ववतचत्र स्तवभावाला
यावेळी परवडले नाही. िो जपमाळ ओढीि होिा. महाराजाांनी आणि
सांभाजीराजाांनी ररवाजाप्रमािे बादशाहास िीन वेळा मुजरा (कुतनसााि) केला
आणि सत्कानजराण्याची िाटे बादशाहापुढे सादर केली. बादशाह काही बोलिील
अशी स्तवाभाववक अपेक्षा होिी. पि िो अगदी ठप्प होिा. नांिर लगेच त्याने
अहकलखानास िमाावले की , याांना जागेवर सुपूदा करा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हा साराच शाही विानाचा प्रकार अपमानकारक होिा. पाचशे कोसावरून
आपल्या भेटीस आलेल्या एका हदलदार समशेरबहाद्दराचां कालपासून आिापयांि
हे असां स्तवागि होि होिां. आियाच! महाराजाांना समोरच्या या सरदाराांिील जरा
मागच्या या राांगेि अकीलने नेऊन उभे केले. शांभरू ाजे शेजारीच. नांिर बादशाहाने
एकमागोमाग एक अशा चौघा बड्या दरबाऱयाांना मानाची णखलि (आहे र) सुपूदा
केली. त्याि महाराजाांना अणजबाि वगळले. हाही केवढा अपमान होिा! त्याि
पुन्हा महाराजाांच्या याच पुढच्या या एका राांगेि जोधपूरचा जसवांितसांह उभा होिा.
अथाािच त्याची पाठ महाराजाांकडे होिी. त्यालाही मानाची णखलि दे ण्याि
आली. याच जसवांितसांहाचा तसांहगडावरच्या या मराठ्याांनी सपाटू न पराभव केला
होिा. ( हद. २८ मे १६६४ ) जसवांितसांहालाही पाठीवर जखमा झाल्या होत्या.
िो सैन्यासह पळि सुटला म्हिून बचावला. त्याचा आत्ता बादशाह
महाराजाांच्या या दे खि सत्कार करीि होिा. अन ् सन्मानाचे पाहुिे म्हिून
आलेल्या महाराजाांकडे पुरेपूर दल
ु क्ष
ा करीि होिा. हा केवढा अपमान!
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६० कारस्था े घुमू ला ली…

आग्र्याच्या या दरबाराि एकामागोमाग होि गेलेले अपमान आणि त्यािल्यात्याि

आपल्या सामनेसामने एका पराभूि जसवांितसांहाचा केलेला सन्मान पाहून
महाराजाांना आपला अपमान अतिशय असह्य वाटला. िे रागाने लाल झाले.
रामतसांगला त्याांनी तिथल्यातिथेच दरडावून ववचारले , ‘ हा सारा कसला प्रकार
चालववला आहे ? अपमान! याच्या यापेक्षा मृत्यू परवडला. मी मराठा आहे .

हे मी सहन करिार नाही ‘ आणि महाराजाांनी एकदम दरबाराकडे पाठ

हिरववली. शांभरू ाजाांसह िे झपझपझप आपल्या जागेवरून वळले आणि शाही
सरदाराांच्या या मागच्या या बाजूस गेले. सांिापामुळे त्याांना जरा चक्कर आली. िे
जतमनीवरच बसले. दरबाराि एकच खळबळ उडाली. खळबळ म्हिजे कुजबुज.
अत्यांि अदबीने बादशाहाची आदब साांभाळीि आणि महाराजाांच्या या बेगुमान ,
उर्द्ट , रानटी विानाबद्दल नाराजी व्यक्त करीि ही कुजबुज उिा खळबळ चालू
होिी. ज्या दरबाराि तशांक आली िर िी सुर्द्ा अत्यांि अदबीने तशांकायची ,
तिथे तशवाजीराजे वाघासारखे चविाळू न मोठमोठ्याने या अपमानाांचा तनर्ेध
करीि असलेले पाहून हे सगळे शाही सरदार अत्यांि बेचैन झाले होिे.

बादशाह मात्र शाांिपिे समोरचा आरडाओरडा ऐकि होिा आणि असे जिू
काही भासवीि होिा की , आपि उत्तर ध्रुवावर असून , ही मराठी खळबळ

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

दणक्षि ध्रुवावर कुठे िरी चालू आहे . त्याने अहकलखानास सांथपिे िमाावले ,
‘ अकील , वह दे खो , सीवाकी त्यौंरीयााँ क्यू चढ गयी है ?’ अकीलखान
पुढच्या या राांगेिून तनघून महाराजाांपाशी थोड्या अांिरावर पोहोचला. िेव्हा त्याला
महाराजाांचे शब्द कानी पडले , ‘ मला दरबाराि उभां करिा ? मी काय िुमचा
नोकर आहे ? मी िुमचा पाहुिा. मला साधी णखलिही हदली जाि नाही ?’

रामतसांग िरी काय बोलिार ? िोही अखेर शाही गुलामच. िो एवढां च

म्हिाला. ‘ महाराज , बादशाहाांची प्रतििा वबघडिे आहे . आपि रागावू नका ,
आपल्या जागेवर परि चला. ‘

महाराजाांनी हे साि नाकारले. रामतसांग म्हिाला , ‘ महाराज याचे दष्ु पररिाम

होिील. बादशाह नाराज होिील. ‘

हे सवा बोलिे हहां दीिून चालले होिे. अकीलने परि जाऊन बादशाहास म्हटले
की , ‘ णखलि न हदल्यामुळे तशवाजीराजे नाराज झाले आहे ि. ‘ िेव्हा
बादशाहाने अकीलबरोबरच नवीन णखलिीचे िाट महाराजाांकडे पाठववले.
अकीलने िाट पुढे करिाच महाराज कडाडले , ‘ मी िुमच्या या बादशाहाची
णखलि णझडकारिो. ‘

खरां म्हिजे महाराजाांचे सगळे बोलिे बादशाहाला नक्कीच ऐकू जाि होिे. िो
काय समजायचे िे समजून गेला होिा. मराठी रक्त लाव्हारसासारखे उसळलेले
सारा दरबारच पहाि होिा. मराठी रक्ताला मान खाली घालून अपमान सहन
करण्याची सवयच नाही. ( नव्हिी)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रानटी जनावराप्रमािे राजे सांिापले आहे ि , असे अकीलने बादशाहास
साांतगिले. िेव्हा त्याने रामतसांगला समोर बोलावले आणि आज्ञा हदली ,
‘ रामतसांग , तशवाजीराजाांवर गुलाबपािी तशांपडा आणि त्याांना मुक्कामावर
घेऊन जा. ‘

गुलाबपािी तशांपडू न महाराष्ट्राचा सांिाप आणि अपमान शाांि होिार होिा

काय ? रामतसांगने महाराजाांना सांभाजीराजाांसह दरबारािून नेले. महाराजाांनीही
बादशाहाकडे वळू नसुर्द्ा पाहहले नाही. भेटून जािे िर दरू च.

कालपासून घडि असलेल्या या सवा अपमानकारक घटनाांचा पररिाम अगदी

स्तपष्ट आत्ताच हदसि होिा. िो म्हिजे ज्या हे िूने तमझााराजाांनी हे तशव-
औरां गजेब भेटीचे महाकठीि राजकारि जुळवून आिले त्याला औरां गजेबाने
सुरुांगच लावला. दरबारािून मुक्कामावर पोहोचेपयांि महाराज वा रामतसांग
काहीच बोलले नाहीि. पोहोचल्यावर रामतसांग एवढे च म्हिाला की ,
‘ महाराज , आपि एवढां रागवावयास नको होिां ‘ िेव्हा महाराज एकदम
म्हिाले , ‘ िुमच्या या बादशाहास काही रीिररवाज समजिाि का , पाहुण्याशी
कसां वागायचां िे ?’

मग रामतसांग आपल्या वाड्याि तनघून गेला. त्याच्या या वाड्याच्या या ववशाल

प्राांगिािच अनेक िांबू ठोकून महाराजाांसह सवाांची राहण्याची व्यवस्तथा या
छाविीि करण्याि आली होिी. महाराजाांचा खास शातमयाना स्तविांत्र होिा.
म्हिजेच त्याांची राहण्याची व्यवस्तथा इमारिीि नव्हिी , िर िी या छाविीि
होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आपि िार अडचिीि येऊन पडलो आहोि , आिा याचा पररिाम काय
होिार हे त्याांना नेमके जािवि नव्हिे. झालेला प्रकार वाईट होिा. पि िो
सवास्तवी औरां गजेबानेच मुद्दाम घडवून आिला होिा. खरे िर औरां गजेबाचेच याांि
नुकसान होिार होिे. अशा ववणक्षप्त राजकारिाला आणि गजकिााला और्ध
नसिे. िक्त असिे खाज आणि आग.

हा पहहला हदवस. १२ मे १६६६ . िो हदवस व रात्र नांिर शाांिच गेली. पि

सवाांचीच मने अशाांि होिी. दस
ु ऱया हदवशी महाराज आपल्या सवा सैन्यातनशी
म्हिजे सुमारे िीनशे मावळ्याांतनशी आग्रा शहराि िेरिटका मारावयास
तनघाले. एका हत्तीवर िे आरुढ झाले होिे. पुढच्या या एका हत्तीवर भगवा झेंडा
िडकि होिा. शांभरू ाजे बरोबर होिे. ऐन शहरािून महाराज िेरिटका मारून
आले. बहुदा िे दे वदशानासही यावेळी गेले असावेि. पि िशी नोंद नाही.
िाजमहाल बघायला गेल्याचीही नोंद नाही. महाराजाांच्या या िोंडी िाजमहालचा
कुठे उल्लेख आल्याचीही नोंद नाही.

महाराज आग्ऱयाि प्रथम प्रवेशले िेव्हा िे आणि युवराज शांभरू ाजे कसे
िेजस्तवी आणि अस्तसल राजपुिाांसारखे हदसि होिे याचे विान परकालदास
नावाच्या या रामतसांगच्या या एका सेवकाने एका पत्राि तलहहले आहे . हे पत्र अप्रतिम
आहे . त्याि महाराजाांचे व्यवक्तमत्त्व स्तपष्ट उमटले आहे . १ 3 मे रोजी
मधूनमधून रामतसांग आपल्या प्राांगिािल्या शातमयान्याि महाराजाांना भेटून
गेला. औरां गजेबाचे काही काही सरदार असेच भेटून गेले. हे सवा औपचाररक
पि सुसस्त
ां कृ िपिे घडि होिे. महाराजही त्याांच्या याशी शाांिपिे बोलि होिे. पि
एक गोष्ट महाराजाांना स्तपष्ट लक्षाि आली होिी की , आपल्यावर बादशाहाची
सक्त नजर आहे . येथून एकदम तनसटू न पसार होिे आत्ता शक्य नाही. पि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

प्रत्यक्ष आघाि करून महाराजाांना बेड्या घालिे हकांवा ठार मारिे असे धाडस
औरां गजेबाला करिे अवघडच होिे.

समजा िसे काही त्याने केले असिे , िर ? िर रामतसांग आणि काही थोडे
राजपूि तचडले असिे का ? िशी भीिी िरी बादशाहाला नक्कीच वाटि होिी.
कारि रामतसांग हा आपल्या बापाइिकाच िुळशीबेलाच्या या शपथेला बाांधील
होिा. राजपुिाचा शब्द म्हिजे ‘ प्राि जाय पर वचन न जाय ‘ असा लौकीक
सवात्र होिा. त्याची धास्तिी त्याला होिी. म्हिून िो भडकलेला पि विानाि
शाांि असा राहहला होिा. शाही कुटु ां बािील त्याची बहीि जहााँआरा , मामी ,
मावशी , इिर नािलग आणि अनेक सरदार ‘ िो ‘ दरबार सांपल्यापासून
औरां गजेबाला आग्रह करकरून म्हिि होिे की ‘ सीवाने भयांकर विान करून
आपला अपमान केला आहे . आपि त्याला ठारच मारा. ‘ पि बादशाह
कोििाही अतभप्राय व्यक्त न करिा त्याला ठार कसे मारिा येईल याचा ववचार
करीि होिा. बादशाहाला आिखी एका प्रकारची भीिी वाटि होिी , असे
वाटिे.

िी म्हिजे शुजाची. बादशाहाने आपल्या भावाांचा काटा काढला होिा. दारा व

मुराद याांना ठार केले होिे , पि शुजा हा भाऊ भूतमगि झाला होिा. िो
सापडि नव्हिा. वेळोवेळी चोरट्या बािम्या उठि की , शुजा गुप्तररिीने बांडाची
ियारी करीि आहे . िो एक हदवस हदल्लीवर चालून येिार. या जरी ऐकीव
अिवा होत्या िरी औरां गजेबाला त्याची धास्तिी होिीच. तशवाजीराजाचे तनतमत्त
घडू न जर राजपूि सरदार या शुजाला सामील झाले िर िे िारच महागाि
पडे ल असे स्तपष्ट हदसि होिे. बादशाह या सांबांधाि बोलि नव्हिा पि िशी
भीिी त्याला नक्कीच वाटि होिी. म्हिून तशवाजीराजाला वेगळ्या पर्द्िीने
खलास करण्याची कारस्तथाने त्याच्या या डोक्याि घुमि होिी. चारच हदवसानांिर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

म्हिजे हद. १६ मे १६६६ या हदवशी बादशाहाने तशवाजीराजाांना ठार
मारण्यासाठी शुजािखानाच्या या नावाने िमाान ियार करण्याचा हुकुम सोडला!
आिा ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा ६१ मृत् ुच् ा िावर…

त्याचे असे झाले की , हद. १६ मे रोजी औरां गजेबाचे काही महत्त्वाचे सरदार
त्याची भेट घेण्यासाठी हकल्ल्याि आले. िसे िे रोजच येि होिे. त्याां चा मुद्दा
एकच. या सीवाला ठार मारा. त्याने आपले अनेक अपराध केले आहे ि.
जहााँआरा बेगम ही बहीि. तिचा मुद्दा आिखीन वेगळा. िी म्हिि होिी की ,
या सीवाने शाहहस्तिेखानाची मुलगी पळववली. िी आपली मामेबहीि होिी.
याच सीवाने सुरि शहराचे मला तमळिारे जकािीचे उत्पन्न खलास करून
टाकले. म्हिून याला ठार मारा. आज (हद. १६ मे) मात्र सारे चजि आग्रह करू
लागले की सीवाला ठार माराच.

आणि खरोखरच औरां गजेबाने तिरीतमरीस यावे िसे येऊन म्हटले की , ‘ होय.
मी सीवाला ठार मारिार आहे ! ‘ हा त्याचा अचानक व्यक्त झालेला तनिाय
ऐकिाच सवाजि क्षिभर ववणस्तमिच झाले. बादशाहाने िमाान ियार करण्याचा
हुकुम सोडला. हे एक प्रकारे हकल्ल्याि अगदी गुप्तपिे चालू होिे. पि आिया
असे की , ही भयांकर गोष्ट रामतसांगला त्याचे घरी समजली. िो कमालीचा
बेचैन झाला. त्याने िािडीने तमझाा मोहम्मद अमीनखान मीरबक्षी या िार
मोठ्या सरदाराकडे धाव घेिली. रामतसांगने मीरबक्षीला कळवळू न ववनांिी केली
की , माझा अजा बादशाहाांना आत्ताच्या या आत्ता आपि जािीने जाऊन सादर
करावा. मीरबक्षीने त्याची ववनांिी खरोखरच मान्य केली. रामतसांगने
बादशाहासाठी अजा लगेच ियार केला. हदला. िो घेऊन तमझाा हकल्ल्याि गेला
मग स्तवि:च रामतसांग बादशाहाकडे का गेला नाही! त्याचे कारि बादशाहाची
अशी अचानक भेट घेण्याचा अतधकार रामतसांगला नव्हिा. िो चौथ्या दजााचा
सरदार होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मीरबक्षीने बादशाहाला जािीने त्वररि भेटून रामतसांगचा अजा हदला. त्याि
रामतसांगने असे म्हटले होिे की , ‘ आपि तशवाजीराजाांना ठार मारण्यासाठी
िमाान काढीि आहाि. आपि सवाशक्तीमान आहाि. आपि राजाांना ठार मारू
शकिा. पि आम्ही तशवाजीराजाांना शपथपूवक
ा सुरणक्षििेचा शब्द हदला आहे .
हा राजपुिाांचा शब्द आहे , िरी आपि राजाांना ठार मारिार असाल िर प्रथम
मला ठार मारा. मग तशवाजीराजाांना मारा. ‘

हा अजा पाहून बादशाह चपापलाच. त्यािील पहहली गोष्ट अशी की , सीवाला

ठार मारण्यासाठी िमाान ियार करण्यासांबांधीची बािमी येथन
ू बाहे र पडलीच
कशी ? रामतसांगला कळलीच कशी ? दस
ु री गोष्टी अशी की , रामतसांग म्हििो
की , ‘ मला प्रथम ठार मारा. मग सीवाला ठार मारा ‘ याचा अथा असाही
उघडउघड हदसिोय की , मी णजवांि असेपयांि सीवाच्या या अांगाला िुम्ही हाि
लावू शकि नाही. इथेच बादशाह चपापला. त्याने राजाांना ठार मारण्यासांबांधीचे
िमाान थाांबववले आणि मीरबक्षीला साांतगिले की , ‘ रामतसांगला उद्या (हद. १७
मे) हकल्ल्याि आम्हाांस भेटावयास साांगा. ‘

तशवाजीराजाांचे िािडीने मरि बादशाहाने पुढे ढकलले. हद. १७ मे रोजी

रामतसांग हकल्ल्याि हदवाि-इ-खासमध्ये बादशाहास भेटावयास गेला. भेटला.
बादशाह रामतसांगला म्हिाला , ‘ िुझा अजा तमळाला. मांजूर आहे . पि सीवा
आमच्या या परवानगीतशवाय आग्ऱयािून तनघून जािार नाही आणि कोििेही
घािपािी कृ त्य करिार नाही अशी िू ग्वाही दे िोस का ? िू या गोष्टीला
जामीन राहिोस का ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

प्रश् भयांकरच अवघड होिा. वादळाला जामीन राहण्यासारखेच होिे हे .
रामतसांग घरी आला. त्याने महाराजाांना सवा हकीकि साांतगिली. महाराज िी
ऐकून गांभीर झाले. बादशाहाचा आपल्याबाबिीिील डाव अगदी स्तपष्ट झाला.
महाराज शाांिपिे उठले. त्याांनी रामतसांगबरोबर त्याच्या या महालािील दे वघराि
प्रवेश केला. िेथील िुळसीबेल हािाि घेिले. अन ् दे वाला वाहाि त्याांनी
रामतसांगला म्हटले ‘ भाईजी , िुम्ही बादशाहाांना जमानपत्र तलहून द्या. मी
जमानपत्राप्रमािे वागेन. ‘

रामतसांगला हायसे वाटले. िो हकल्ल्याि गेला. हदवाि-इ-खासमध्ये बादशाहास

भेटला. जमानपत्र हदले. िे घेि बादशाह म्हिाला , ‘ रामतसांग ,
तशवाजीराजाांना घेऊन काबूल कांदाहारच्या या स्तवारीवर जाण्याची ियारी कर. ‘

रामतसांगला हे सरळ वाटले. त्याने होकार हदला. रामतसांग हकल्ल्यािून परिि

असिाना रादअांदाझखान उिा शुजाअिखान सुभेदार याने रामतसांगला म्हटले
की , ‘ महाराज काँुुवरजी , मैं भी आपके साथ काबूल आनेवाला हूाँ! मुझे
बादशाहका हुक्म हुआ है ! ‘

हे ऐकले मात्र , आणि रामतसांग कमालीचा बेचैन झाला. याि बादशाहाचा डाव
अगदी स्तपष्ट होिा की , काबूलच्या या प्रवासाि कुठे िरी घािपाि करून
तशवाजीराजाांची अन ् सवाच मराठ्याांची कत्तल उडवायची. हा डाव राक्षसी होिा.
या कत्तलीि रामतसांगचीही आहुिी पडिार होिी. याच शुजाअिखानाने
बादशाहाच्या या हुकुमावरून अलवार येथे िीन हजार सत्नामी गोसावी बैराग्याांची
कत्तल केली होिी. अशा या क्रूरकमा शुजाअिखानच्या या जबड्याि महाराज ,
शांभरू ाजेसर्द्
ु ा सापडिार होिे. आत्ता जिू िे मृत्युच्या या ओठावर पावले टाकीि
होिे.-

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६२ खैबरणखंडीच् ा जबड् ात?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

स्तवि:च्या या घरट्यापासून महाराज आपल्या िीनशे णजवलगाांतनशी हजार मैल
दरू , अनोळखी मुलख
ु ाि एका भयानक शत्रूच्या या पांज्याि सापडले होिे.
औरां गजेब , ज्याच्या या काळजाचा डाव ववधात्यालाही लागलेला नव्हिा. िो
औरां गजेब महाराजाांचा चोळामोळा करण्याचे डाव आखीि होिा.

राजगडावर राजाच्या या आईला याची कल्पना िरी असेल का ? िी थकलेली

आई उत्तरे कडे नजर लावून माझी पाखरे कधी परि येिील म्हिून वाट पाहाि
होिी. पि स्तवि:वर पडलेली स्तवराज्याची जबाबदारी हकांतचिही ढळू न दे िा.
याचवेळी तसांधुदग
ु ा हकल्ल्याचे मालविच्या या समुदाि बाांधकाम चालू होिे. मराठी
आरमारावरचे आगरी , कोळी आणि भांडारी दयाासारां ग पोिुग
ा ीजाांवर ,
जांणजऱयाच्या या तसद्दीवर आणि मुब
ां ईकर इां ग्रजाांवर कडक लक्ष ठे वून होिे. ‘ हा
तशवाजीराजा आग्ऱयाि अडकला आहे . हीच सांधी त्याच्या या राज्यावर आणि
आरमारावर तगधाडी झडप घालायला अगदी अचूक आहे . िी त्याची म्हािारी
काय करील आपल्याववरुर्द् ?’ असा ववचार या शत्रूांच्या या मनाि येिे अगदी
सहज स्तवाभाववक होिे. पि त्या म्हािारीचे डोळे गरुडाच्या या आईसारखे
सरहद्दीवर अन समुदावर तभरतभरि होिे. आरमारी मदाांची तिला पुरेपूर
पाठराखि होिी. या आग्रा प्रकरिाि एकही हििुरीचे वा कामचुकारपिाचे वा
लाचखाऊपिाचे उदाहरि सापडि नाही. आपि ववचार करावा. आपि िो
कधीच करीि नाही.

आपि रमिो आणि हदपून जािो िे आग्रा प्रकरिािील महानाट्याने , त्यािील

प्रतिभेने अन ् त्यािील बुवर्द्वैभवाने. या भयांकर राष्ट्रीय सांकटकाळाि
स्तवराज्यािली मािसे एका म्हािारीच्या या नेित्त्ृ वाखाली कशी वागली , कशी दक्ष
राहहली याचा आपि ववचारच करीि नाही. त्या काळाचा इतिहास पाहा.
राज्यकिाा सांकटाि सापडला हकांवा राज्यापासून दहा पावले दरू गेला की

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याच्या यामागे त्याच्या या राज्याि बांडे झालीच म्हिून समजावे. हििुरी ,
हरामखोरी घडलीच म्हिून समजा. पि महाराज राजगडावरून तनघाल्यापासून
सव्वा सहा महहने हजार मैल दरू जाऊन पडले होिे , िरीही स्तवराज्याचा
कारभार िी म्हािारी आणि तिची हजारो मराठी पोरां बाळां चोख करीि होिी.
यालाच म्हििाि राष्ट्रीय चाररत्रय. आठविां का ? चीनने भारिावर आक्रमि
केले. िेव्हा िेजपूरचे म्हिजे आपल्या सरहद्दीवरचे कतमशनरसकट सवा
अतधकारी पळू न गेले म्हिे! इथां कळिे आमच्या या म्हािारीची योग्यिा. आमच्या या
िीन मांत्रयाांच्या या मांवत्रमांडळाची योग्यिा. हुजूरपासून हुजऱयापयांि सवाांचीच
योग्यिा.

िपशीलवार पुरावे दे िारी कागदपत्रे नक्की वबकानेरच्या या राजस्तथानी पुराित्त्व

ववभागाि हजाराांनी उपलब्ध आहे ि. त्याचा अभ्यास करायला मािसे तमळि
नाहीि. काय करावे ? आत्तापयांि डॉ. जदन
ु ाथ सरकार , डॉ. महाराजकुमार
रघुवीरतसांह आणि प्रा. गिेश हरी खरे आणि सेिुमाधवराव पगडी याांनी
बरीचशी कागदपत्रे या दप्तरखान्यािून तमळवून प्रतसर्द् केली अहे ि. िीही
वाचायला अभ्यासक कुठे आहे ि ? काय करावे ?

असू द्या! महाराज सांतचि होिे. रामतसांहाने काबूलवरच्या या स्तवारीवर जाण्याचा

हदलेला हुकुम महाराजाांच्या या कानावर घािला. त्याची स्तवि:ची मनणस्तथिी केवढी
बेचैन होिी. औरां गजेबी डाव ऐकून महाराजही कमालीचे अस्तवस्तथ झाले.
खैबरणखांडीच्या या आसपास आपला खून पाडण्याचा हा डाव आहे हे उघड त्याांच्या या
लक्षाि आले. पि काय करिार ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

औरां गजेबाने रामतसांगला असे साांतगिले की , जखीरा आणि तशवांदी याची
पूवि
ा यारी करून , दरबारच्या या ज्योतिर्ाने मुहूिा हदला की िू सीवासह
(शुजाअिखानासह) कूच कर. िोपयांि थाांब. ‘

म्हिजे सुमारे आठवडाभर. िेवढे च मरि पुढे सरकले म्हिायचे! इथे एका
गोष्टीची आठवि हदली पाहहजे. औरां गजेबाने आपल्या काही सरदाराांना अशी
आज्ञा दे ऊन ठे वली होिी की , ‘ िुम्ही थोड्या थोड्या जिाांनी हदवसािून
केव्हा िरी एकदा जाऊन सीवाला भेटि चला. िो काय काय बोलिो िे मला
नांिर साांगा. राजे. ‘ त्याप्रमािे दोन वा िीन चार सरदार आळीपाळीने
महाराजाांना भेटावयास येिच होिे. महाराज त्याांच्या याशी अगदी चाांगल्या
खानदानी पर्द्िीने बोलि वागि होिे. रोज.

याच चारदोन हदवसाांि एक बािमी. बहुदा ही बािमी मराठी वकीलाकडू नच

महाराजाांना समजली असावी. बािमी अशी की , औरां गजेबाने तमझााराजा
जयतसांहाच्या या नावाने िीन परगण्याांची जादा जहागीर बहाल केली. ही जहागीर
तमझााराजाांच्या या एकूि सेवेबद्दल होिी.

ही बािमी ऐकून महाराज तचडले. थोड्याच वेळाि रामतसांह शातमयान्याि

त्याांना भेटावयास आला. िेव्हा महाराज तचडू न त्याला म्हिाले , ‘ झालां
िुमच्या या बादशाही सेवेचां साथाक ? आम्हाला (िसवून) इथे आग्ऱयाि
आिण्याची कामतगरी िुमच्या या वहडलाांनी केली. त्याबद्दल हे िीन परगिे
िुम्हाला जादा जहागीर तमळाले. ‘

महाराज रागावले होिे. रामतसांह हे पाहून अगदी व्याकूळ झाला. त्याचा त्याि
काय दोर् होिा ? तमझााराजाांनीही तशवाजीराजाांना आग्ऱयाि आिून

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बादशाहाच्या या िडाख्याि अडकववले असाही काही भाग नव्हिा. होिा िो
तमझााराजाांचा सद्भावच. ही जहागीर तमझााराजाांनी स्तवि: मातगिलेलीही नव्हिी.

पि महाराज सांिापले हे ही सहज स्तवाभाववक होिे. रामतसांह मात्र व्याकुळ

झाला होिा. त्याला काय बोलावे िे समजेना. क्षिाभराने महाराजच शाांि
झाले. त्याांनीही जािले. रामतसांह आपल्यावर हकिी प्रेम करिो आणि राजपुिी
शब्दाकररिा हकिी सावध राहिो हे त्याांनी ओळखले होिे. महाराजाांनीच
रामतसांहला म्हटले , ‘ भाईजी , मी रागावलो. िुम्ही ववसरून जा. ‘

आठवडाभराि जावे लागिार होिे. खैबरणखांडीच्या या जबड्याि!

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६३ िबदां ी उधळू लावलेले िाही कारस्था

तशवाजीराजाांना घेऊन काबूलच्या या स्तवारीवर जाण्याची ियारी रामतसांह करीि

होिा. बादशाहाचा लाडका क्रूर सरदार शुजाअिखान हा आपल्याबरोबर येिार
आहे याचा धसका रामतसांहाला होिाच. कूच करण्यास अजून पाच-साि हदवस
लागिार होिे. महाराज स्तवि: या औरां गजेबी डावामुळे अस्तवस्तथ होिे. त्याांनी
एक वेगळे च रान यावेळी उठववले. कोििे ?

महाराजाांकडे रोज हदवसािून अनेकदा शाही सरदारमांडळी भेटावयास यायची.

आजपयांि (हद. १७ मे १६६६ ) महाराज या सरदाराांशी छान हसून , गोडीने
बोलायचे. पि काबूलच्या या वािेने तचडलेले महाराज , काबूलचा ववर्य न काढिा
या येिाऱया सरदाराांशी औरां गजेबाबद्दल सरळसरळ टीकात्मक बोलावयास
लागले. त्याि चीड होिी. राजाांचा आशय असा होिा , ‘ बादशाहाांच्या या विीने
केवढी वचने हदली. पि इथे आल्यापासून िुमचे बादशाह आमचा सिि
अपमानच करीि आहे ि. आम्हाला हदलेल्या वचनाांचां काय ? हाच शाही
ररिररवाज आहे काय ? शब्दाांची हकांमि नाही ? आम्ही उघडउघड िसलो
आहोि. हे बादशाही प्रतििेला शोभिां का ?’
भेटीस येिाऱया सरदारमांडळीांशी हे असांच रोज अन ् सिि महाराज वैिागून
बोलि होिे. िे सरदारही चकीि होि होिे कारि अतिशय खानदानी नम्रिेने
गोड बोलिारे महाराज बादशाहाबद्दलच वैिागून बोलिाना पाहून त्याांना

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

धक्काच बसि होिा. बादशाहाबद्दल असां गुपचूप बोलण्याचां धाडसही कुिी
करीि नसे. इथे िर महाराजाांनी िी आघाडीच उघडली. या सवा गोष्टीांचा वृत्ताांि
हे च सरदारलोक बादशाहाला भेटून साांगि होिे. आपल्याच ववरुर्द् ऐन
आग्ऱयाि आपल्याच सरदाराांना हा सीवा वबघडविो आहे अशी भीिी
बादशाहालाच वाटायला लागली. हे सरदार बादशाहाच्या याच हुकुमावरून
महाराजाांना भेटि होिे. यािून बादशाहाच गोंधळला. कारि साऱया दरबारी
लोकाांि हा उघडउघड बादशाहाववरोधी प्रचार धुमसू लागला. बादशाहाला अशीही
भीिी वाटू लागली की , खैबरणखांडीकडील प्रवासमागाावर कदातचि हे ववरोधी
प्रचाराचे भडक बांड अतधकच मोकाट सुटेल. खैबरणखांडीपयांि िरी या तशवाजीचा
मुडदा पाडिा येिार नाही. िोपयांि प्रचाराचा विवा जनिेि पसरे ल. त्यािून
पुन्हा शाहजादा शुजा याचीही लटकिी धास्तिी बादशाहाच्या या डोक्यावर होिीच.
काय करावे िे त्याला कळे ना. ‘ वचने दे ऊन बादशाहाने मला आग्ऱयाि
आिले. ही वचने तमझााराजाांच्या यामािाि मला हदली गेली आणि आिा माझी
साि साि िसविूक केली जाि आहे . हे बादशाहाांना शोभिां का ?’ हा
महाराजाांचा मुद्दा असांख्य कानाांमनाांपयांि रोज केवळ बेरजेने नव्हे िर
गुिाकाराने पेटि चालला होिा. बादशाह यामुळेच कमालीचा अस्तवस्तथ होिा.
सीवाला िाबडिोब ठार मारावे का ? अशक्य आहे . कारि राजपुिाचा शब्द!

काबुलची मोहहम रद्द करावी का ? अशक्य आहे . कारि शाही प्रतििेला धक्का
लागिोय. काय करावां ?

अखेर बेचैन बादशाहाने रामतसांहाला बोलावून जाब ववचारला की , ‘ हा सीवा ,

आम्ही वचने मोडली , आमचा ववश्वासघाि झाला असे आमच्या याववरुर्द् सिि
बोलिो आहे . िुमच्या या वहडलाांनी सीवाला वचने िरी कोिची हदली होिी ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रामतसांहाला त्याचे उत्तरही दे िा येईना. महाराज स्तवि:ही वचनाांचा िपशील
साांगेनाि. प्रचाराचा प्रचांड काांगावखोर कल्लोळ महाराजाांनी शाही सरदाराांच्या या
समोर चालूच ठे वला होिा. बादशाहाच्या या भोविी गाांधील माश्याांचां मोहोळ उठलां
होिां.

अखेर बादशाहाने उसने अवसान आिून रामतसांहाला असा हुकुम हदला की ,

‘ काबूलच्या या मोहहमेवर तनघण्याचा बेि आम्ही हुकुम दे ईपयांि पुढे ढकला. ‘

ढकलला. हकांबहुना रद्दच झाला. म्हिजेच महाराजाांना बेमालूमररत्या

खैबरणखांडीच्या या आसमांिाि गाठू न ठार मारण्याचा शाही बेि आपोआप
बारगळला.

प्रचाराचां सामाथ्य काय असिां याचा हा िीनशे वर्ाांपूवीचाा साक्षाि नमुना.

केवळ शब्दाांच्या या िीरां दाजीने महाराजाांनी हे औरां गजेबी कारस्तथान शातमयान्याि
बसून हािून पाडले. हत्याराववना महाराजाांनी शब्दाांची लढाई णजांकली.

पि दोनच हदवसाांि एक भयांकर प्रकार घडला. महाराज आपल्या

शातमयान्याि आपल्या काही मराठ्याांशी सहज बोलि बसले असिा
शातमयान्याच्या या दारावरचे मावळे पहारे करी एकदम दचकून महाराजाांकडे धावले.
अन ् म्हिाले , ‘ महाराज , हे पाहा काय! ‘ महाराज अन ् सवाचजि उठले ,
दाराकडे धावले. बाहे र पाहिाांि िो शेकडो मोगली सैतनक आणि त्याांचा
म्होरक्या कोिवाल तसद्दी िौलादखान महाराजाांच्या या छाविीला सैन्यातनशी
गराडा घालीि होिा. सुमारे दोन हजार मोगल असावेि. मराठी तचमुकली
छाविी गराडली जाि होिी. कैद! महाराज या गराड्याि कोंडले जाि होिे.
औरां गजेबाने महाराजाांना उघडउघड कैद केलां होिां. िुरुांग नव्हिा हा. बेड्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नव्हत्या हािाि. पि ही कडक कैदच होिी. महाराजाांना धक्काच बसला.
त्याांना भववष्य हदसून आले. पहहला आवेग अनावर झाला. त्याांनी शांभरू ाजाांना
पोटाशी कवळीले. एकूिच आपि या आग्रा प्रकरिाांि मृत्युच्या या जबड्याि
अडकलो आहोि याची खात्री झाली. हद. २५ मे १६६६ .
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा ६४ हा बुक्तिबळा ा डाव

महाराजाांची नजर कैद सुरू झाली. िीनशे मावळ्याांच्या या मराठी छाविीलाही

सैतनकाांचा गराडा होिा. महाराज , शेजारीच असलेल्या रामतसांगच्या या
तनवासस्तथानी या कैदे िूनही जाि येि होिे. त्यावरही िुलादखानचा पहारा
होिा. म्हिजेच पळू न जािे सांभविच नव्हिे. महाराज तचांिेि वपचून तनघि
होिे. रामतसांग िर द:ु खी आणि अगतिक होिा. तशवाय त्याच्या या डोक्यावर
राजपुिाचा शब्द म्हिून महाराजाांच्या या सुरणक्षििेची िुळशीबेलाची पाने हे लावि
होिी. एकेक क्षि हदवसा हदवसासारखा जड जाि होिा. महाराजाांच्या या दोन
वकीलाांना मात्र छाविीबाहे र कोिाच्या या भेटीगाठी हकांवा (गुप्त राजकीय
कामेधामे) यासाठी जािा येि असे. वकील या नात्याने त्याांना मोकळीक
होिी. रघुनाथ बल्लाळ कोरडे आणि त्रयांबक सोनदे व डबीर हे िे वकील.

एकूि या कैद प्रकरिामुळे या वकीलाांची आणि महाराजाांच्या या गुप्त हे राांची

जबाबदारी पिाला लागि होिी. छाविीिील वािावरि अतिशय गांभीर आणि
तचांिाक्राांि होिे. आत्ता तशवाजीमहाराजाांना बेमालूमररत्या कसे ठार मारायचे
याचा ववचार बादशाहाच्या या डोक्याि चालू होिा. आिा हा सीवा पळू न िर
जाऊच शकिार नाही अन ् घािपािी राजकारिां करूच शकिार नाही याची
खात्री बादशाहाला होिी. कारि रामतसांगाने जामीनपत्र हदलेले होिे आणि
िुलादखानचा कडक पहारा होिा. शाही सरदाराांचे पूवीप्रामािे रोजचे
‘ तशवाजीदशान ‘ या कैदे िही चालूच होिे. महाराज त्याांच्या याशी पूवीप्रामािे छान
छान साणत्त्वक भार्ेि वबनराजकारिी ववर्य बोलि होिे.

महाराज कैदे ि पडले आहे ि हे दणक्षिेि राजगडावर णजजाऊसाहे बाांना समजलेच.

त्याांची व्याकुळिा कशी साांगावी ? अखेर त्या आई होत्या. तमझााराजा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जयतसांहालासुर्द्ा हा औरां गजेबी कावा आणि राजाांची कैद समजलीच. िे ही
िेवढे च द:ु खी झाले. त्याांचे राजकारि आणि अांि:करि करचळू न गेले.
औरां गजेबाला आपल्या पदरच्या या शहाण्या मािसाांचीही हकांमि कधीच कळली
नाही. तमझााराजाांनी रामतसांगला गुप्त पत्राने कळववले की , ‘ दक्ष राहा. आपला
शब्द तशवाजीराजाांना िुळसीबेलासह आपि हदला आहे . ‘ तमझााराजाांनी
ओरां गजेबाला एक सूचक पत्र पाठववलेले उपलब्ध आहे . त्याि त्याने म्हटले
आहे की , ‘ तशवाजीराजाांना कैदे ि ठे वल्यामुळे दणक्षिेिील त्याच्या या राज्य
कारभारावर कोििाही पररिाम झालेला नाही. (त्याची आई) इिका चोख
राज्यकारभार करीि आहे की , त्याि सुई तशरकवावयासही जागा नाही.

आग्ऱयाि कैदे चे हदवस मुग

ां ीच्या या गिीने उलटि होिे. या काळाि महाराजाांनी
औरां गजेबास काही पत्रे पाठववली. त्याचा साराांश असा की , मी आिा
बादशाहाांच्या या हुकुमाप्रमािे बादशाहाांची सेवा करिार आहे . पि या साऱया
पत्राांना औरां गजेबाने थोडासुर्द्ा अनुकूल प्रतिसाद हदला नाही. त्याच्या या डोक्याि
एक वेगळीच कारस्तथानी भट्टी पेटली होिी. तशवाजीराजाांना कसां आणि केव्हा
कोंडू न ठार मारायचां याचा ववचार िो करीि होिा. अन ् या भयांकर
मगरमतमठीिून कसां आणि केव्हा सुटायचां याचा महाराज ववचार करीि होिे.

एके हदवशी िेजतसांह कछवा हा महाराजाांशी बोलि बसला होिा. हा िेजतसांह

म्हिजे राजगड िे आग्रा या प्रवासाि महाराजाांच्या या बरोबर असलेला
तमझााराजाांचा एक राजकीय सहकारी. महाराज िेजतसांहाला म्हिाले.

‘ तमझााराजाांना बादशाहाांचा स्तवभाव माहहि नव्हिा का ? मग त्याांनी अशा

भयांकर मािसाच्या या ववश्वासाची ग्वाही मला दे ऊन या कैदे च्या या सांकटाि कशाला
आिून टाकलां ? आिा माझ्यावर केवढा कठीि प्रसांग आला आहे . ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांच्या या या उद्गारावर िेजतसांह म्हिाला , ‘ आमचे दरबार (तमझााराजे)
िक्त उदयराज मुन्शीचाच सल्ला घेिाि आणि ऐकिाि. इिर कोिाचेच ऐकि
नाहीि. ‘ महाराजाांचा स्तवभाव नेमका वेगळा होिा. िे त्यानुसार स्तवि:चा
तनिाय ठरवीि असि.

औरां गजेब कोिाचाही सल्ला घेि नव्हिा. कुिी सल्ला हदलाच िरी स्तवि:चाच
तनिाय िो ठरवीि असे. अशीही त्यावेळची राजकारिािली यादी होिी.

महाराजाांच्या या भोविी मावळे होिे. महाराज शातमयान्याि राहि होिे.

रामतसांगाांचे मन कसे होिे पाहा! त्याला महाराजाांची अतिशय काळजी
वाटायची. त्याने एकेहदवशी आपले सुमारे एकोििीस अत्यांि ववश्वासू आणि
शूर लोक महाराजाांच्या या शातमयान्याच्या या भोविी रात्रांहदवस पहाऱयास ठे वले.
याला म्हििाि पलांगपहारा. न जागो याही पररणस्तथिीि बादशाहाने एकदम
महाराजाांवर काही घािपािी हल्ला घािला , िर कडवा प्रतिकार करण्यासाठी
आपली मािसां असावीि ही रामतसांगाची इच्या छा.

बादशाहाकडे िुलादखानाने िक्रार कळववली की , ‘ माझा येथे कडक पहारा

असिानाही या रामतसांहाने मला न ववचारिा आपली मािसे सीवाच्या या
शातमयान्याभोविी पहाऱयावर नेमली आहे ि. हुजूरनी याची दखल घ्यावी. ‘

यावर बादशाहाने रामतसांहाला बोलावून जाब ववचारला. िेव्हा रामतसांह

म्हिाला , ‘ हुजूर , तशवाजीराजाांच्या या बाबिीि आपि माझ्याकडू न जमानपत्र
तलहून घेिले आहे . म्हिून तशवाजीने तनसटण्याचा प्रयत्न करू नये आणि
घािपािी कोििेही कृ त्य करू नये म्हिून मी दक्षिेसाठी माझाही पहारा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याच्या यावर ठे वला आहे . ‘ बादशाहाला हे एकदम पटले. अांदर की बाि त्याला
कळलीच नाही.

औरां गजेबाच्या या मनािील कुटील आराखडा तनणिि झाला. त्याने कोिापाशीही

अक्षराने वाच्या यिा न करिा ठरववली की या अशा पर्द्िीने सीवाचा वबखो
बुतनयाद काटा काढायचा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६५ मधात पडलेल् ा मािीसारखी महाराजां ी वस्था.

राजकारिाचा खेळ हा आट्यापाट्याांच्या या खेळाइिकाच सावधपिानां खेळावा

लागिो. तशवाजीराजे आिा आग्ऱयाच्या या कैदे िला हा खेळ आट्यापाट्यासारखाच
अत्यांि सावधपिे आणि बुवर्द्बळाइिक्याच प्रतिभेने खेळि होिे. त्याांचे चौिेर
सवा णक्षतिजाांपयांि लक्ष आणि कान टवकारलेले होिे.

महाराजाांना आिा पहहला मोठा प्रेमाचा अडसर आडवा येि होिा िो

रामतसांहाचा. कारि रामतसांहाने जमानपत्र बादशाहाला तलहून हदलां होिां.
त्यामुळे जोपयांि जमानपत्र अणस्तित्त्वाि आहे िोपयांि रामतसांहाच्या या णजवाच्या या
सुरणक्षििेची काळजी आिा महाराजाांना वाटि होिी. पि स्तपष्ट शब्दाांि िे
बोलूही शकि नव्हिे. िे स्तवि:ही रामतसांहाला वचन दे ऊन बसले होिे. या
काळाि तमझााराजाचीही मुलाला म्हिजे रामतसांहाला दोन-िीन पत्रे आलीच
की , ‘ िू काळजी घे. ‘

औरां गजेबाने एके हदवशी अगदी सहज सुभेदार हिदाई हुसेन खान याला म्हटले
की , ‘ हिदाई , िुझ्या हवेलीचे जे बाांधकाम चालू आहे िे लवकर पुरे कर. ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हिदाई हुसेन खान हा एक अतिशय सरळ सज्जन पि किाबगार मािूस
होिा. िो आग्रा सुभ्याचा सुभेदार होिा. त्याची स्तवि:ची एक भव्य हवेली
यावेळी िो बाांधि होिा. औरां गजेबाच्या या डोक्याि असा डाव घाटि होिा की ,
ही त्याची हवेली बाांधून पूिा झाली की , त्या हवेलीि अचानक तशवाजी-
सांभाजीराजे याांना चाांगल्या जागी राहण्यासाठी नेऊन ठे वायचे. अगदी कडक
बांदोबस्तिाि. अन ् मग तिथेच खोटी नाटी कारिे साांगन
ू राजाांना मारून
टाकायचे. हा पािाळयांत्री डाव इिर कोिालाही माहहिी नव्हिा. खुद्द
हिदाईलाही िो माहहि नव्हिा. औरां गजेबाने आिा एकमेव लक्ष केंहदि केले
होिे या हवेलीच्या या बाांधकामावर. िे बाांधकामही झपाट्याने चालू होिे.

इथेच औरां गजेब चुकला. आपल्या या हवेलीिील हवेशीर राजकारिाच्या या

पतलकडे िो सीवा आिखीन काही भयांकर डावपेच आखीि असेल याची
पुसटशीही कल्पना औरां गजेबाला आली नाही. राजकारि कधी आखलेल्या
िुटपट्टीच्या या रे घेने होि नसिे. चािक्यासारखी मािसे वळसे घेि घेि शेवटी
शत्रूचा गळा अचूक आवळिाि. महाराजाांचां राजकारि नागीिीसारखे वळसे घेि
चालू होिे.

महाराजाांनी पहहले प्यादे अडीच घरां हलववले. ‘ दणक्षिेिील माझे सवा हकल्ले
( म्हिजे सवा स्तवराज्यच की!) मी बादशाहाांच्या या स्तवाधीन करून बादशाह
साांगिील िी कामतगरी करिार आहे ,’ असा साळसूद आव िे आिीि होिे.
बोलूनही दाखवि होिे.

आणि अचानक एके हदवशी महाराजाांची िब्येि वबघडली. कसांसच होऊ लागलां.
खरां म्हिजे काहीही होि नव्हिां. हे ढोंग होिां. आपि आजारी असल्याचे िे
उत्तम अतभनयाने येिाऱया-जािाऱया सरदाराांना आणि तसद्दी िुलादखानलाही

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

दाखवि होिे. महाराजाांचे दख
ु िे हळू हळू वाढिच होिे. म्हिजेच पसार
होण्याची बळकट ियारी चालू होिी. वैद्य , हकीम आणि और्धे याांचीही
रहदारी सुरू झाली होिी. एकेका हदवसाने नाटक पुढे सरकि होिे.

एके हदवशी महाराजाांनी बादशाहाकडे आपला अजा पाठवला की ,

‘ और्धोपचार चालू आहे ि. पि बरे वाटि नाही. िरी गोरगररबाांस व िहकर-
गोसाव्याांस दानधमा करण्याकररिा तमठाई वाटण्याची मला परवानगी असावी.
मी तमठाईच्या या डाल्या हस्तिस्तपशा करून येथून बाहे र पाठवीन. िी तमठाई बाहे र
वाटली जाईल. िकीर , साधुसि
ां ाांचा मला दव
ु ा तमळे ल. त्याने िरी मला बरे
वाटे ल. िरी आपली परवानगी असावी. ‘

येथे एक आियााचा धक्का दे िारी गोष्ट साांगिो. तमठाईचे पेटारे येिार आणि
िी तमठाई पुढे वाटली जािार ही एक अगदी साधी सरळ कल्पना होिी. हा
अजा बादशाहाकडे गेला. आिया असे की कोिवाल तसद्दी िुलादखानाने या
कल्पनेबद्दल शांका व्यक्त केली आणि बादशाहास नम्रिेची सूचना केली की ,
‘ या सीवाला ही तमठाईची परवानगी दे ऊ नका. मला धोका वाटिो. ‘

म्हिजे िुलादखानालाही याांि चुकचुकल्यासारखे काही वाटलेले हदसिे. पि

औरां गजेबाला त्याि काहीच वाटले नाही. त्याला शांभर टक्के खात्री होिी की
सीवा माझ्या कडे कोट कैदे ि आहे . अन ् लवकरच त्याची रवानगी हिदाईच्या या
हवेलीि व्हायचीच आहे . बादशाहाचे लक्ष अगदी पोपटाच्या या डोळ्याप्रमािे
हवेलीच्या या पूिि
ा ेकडे लागलेले होिे.

एके हदवशी महाराजाांनी रामतसांहाकडे ६५ हजार रुपये कजााऊ मातगिले.

औरां गजेबाने या कजा दे ण्या-घेण्याला मुळीच आक्षेप घेिला नाही. कारि त्याि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

औरां गजेबाचे काहीच जािार नव्हिे. त्याचे लक्ष होिे िक्त हवेलीकडे . िो
हवेलीिली हवा हकल्ल्याि बसून खाि होिा.

तमठाईच्या या पेटाऱयाांची ये-जा सुरू झाली. महाराज हाि लावीि होिे. पेटारे
बाहे र जाऊन तमठाई वाटली जाि होिी. रामतसांहाकडू न घेिलेले कजा महाराज
अचूक वापरीि होिे.

एक हदवस महाराजाांनी रामतसांहाला म्हटले की , ‘ भाईजी , माझ्याकररिा

िुम्ही जमानिीि अडकलेले. िुम्हाला हकिी त्रास होिोय. आिा िुम्ही
बादशाहाांना साांगून ही सवा जबाबदारी काढू न घेण्यासाठी जमानिीचा अजा रद्द
करून घ्या. ‘ रामतसांहाला यािील गुप्त डावाची शांकासुर्द्ा आली नाही. उलट िो
‘ नाही , नाही महाराज. िुमची सवास्तवी जबाबदारी माझ्यावर आहे . म्हिून मी
जामीन अजा रद्द करून घेिार नाही ‘ असे तनक्षून म्हिाला. त्यामुळे
महाराजच अडचिीि अडकले. आिा या भोळ्या वबचाऱयाला मी कसां काय
समजावून साांगू ? खरां बोलायची सोय नव्हिी. कारि हा रामतसांह बादशाहाशी
तनिावांि होिा ना! त्या तनिेपाई त्यानी उलटाच काही प्रकार केला िर ?
महाराज मधाि पडलेल्या माशीसारखे अडकले होिे. उडिाही येि नव्हिे अन ्
बुडिाही येि नव्हिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६६ राजकारण उदं ड करावे प र कळोश द्यावे

अखेर महाराजाांनी रामतसांहाच्या या ववनवण्या करकरून जमानि अजा रद्द करवून

घेण्याचे रामतसांहाकडू न मान्य करून घेिले. रामतसांह औरां गजेबास भेटला.
‘ आिा तशवाजीराजाांची सवा जबाबदारी िुलादखान पाहि आहे िच. िौजाही
आहे . तशवाय राजाांची प्रकृ िी अगदी ठीक नाही , िरी मला या जामीनकीिून

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आपि मुक्त करावे. ‘ ही रामतसांगची मागिी बादशाहाला िायद्याचीच वाटली.
त्याचे लक्ष होिे हिदाईच्या या हवेलीकडे . बादशाहाने स्तवि:च्या या हािाने रमतसांहाची
जमानि िाडू न टाकली. रामतसांहला हायसे वाटले.

तशवाजीराजाांना त्याहूनही हायहायसे वाटले. खरां म्हिजे महाराज प्रेमाच्या या

महाकठोर बांधनािून सुटले. अत्यांि अवघड अशी ही त्याांची पहहली सुटका.

महाराजाांनी आिा वेळोवेळी बादशाहाकडे अजी करून आग्रह केला की , ‘ मी

आिा इथेच कायमचा राहिार आहे . पि माझ्या बरोबरच्या या लोकाांना परि घरी
जायला आपि परवानापत्रे द्यावीि. मला त्याांची आिा येथे गरज नाही.
गरजेपुरिी मोजकी नोकर मािसे िक्त ठे वून घेिो. ‘

हे ही बादशाहाला सहजच पटले. उलट आवडले. महाराजाांची मािसे परवानापत्रे

घेऊन ‘ कैदे िून ‘ बाहे र पडली आणि योजलेल्या हठकािी योजनेप्रमािेच आग्रा
पररसराि भूतमगि राहहली. ही परवाना घेऊन सुटलेली मािसे अतिशय सावध
दक्षिेने आपापली कामे करीि होिी. त्याि एक कुांभार सैतनक होिा. त्याला
आग्ऱयापासून काही अांिरावर तनजान माळावरिी कुांभाराची भट्टी पेटवून
अहोरात्र राहावयास साांतगिले होिे. हा कुांभार िरुि कोिच्या या गावचा होिा ?
त्याचे नाव काय होिे ? वय काय होिे ? इतिहासाला काहीही माहहिी नाही.
साांतगिलेलां काम चोख करायचां एवढां च त्याला माहहिी होिां. ही मािसे
प्रतसर्द्ीच्या या मागे नव्हिीच. िी तसर्द्ीच्या या मागे होिी. आपि करिो आहोि िे
दे वाचां काम आहे याच भावनेनां ही मािसे काम करीि होिी. भट्टी पेटवून
बसिां , एकट्यानां बसिां , तनजान अनोळखी माळावर भुिासारखां बसिां सोपां
होिां का ? िो काय खाि होिा ? कोि आिून दे ि होिां ? काहीही माहहिी
तमळि नाही. महाराज सुटून येिील , िे आपल्या पेटत्या भट्टीच्या या खुिेवर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

येिील म्हिून ही भट्टी सिि पेटिी ठे वण्याचां काम हा करीि होिा. त्याचां
अहोरात्र लक्ष महाराजाांच्या या येण्याकडे लागलेलां असायचां. हकिी साधी मािसां
ही! कुिी कुांभार , कुिी न्हावी , कुिी महार , कुिी भटजी , कुिी रामोशी.
पि याच सामान्य मराठ्याांनी असामान्य मराठी स्तवराज्य तनमााि केलां. त्याांना
कोििी पदवी द्यायची ? पद्मभूर्ि , पद्मश्री , पद्मववभूर्ि ? याांना पदवी एकच
मराठा! असा एकेक मराठा िेिुका महाराजाांनी तमळववला.

औरां गजेब लक्ष ठे वून होिा हिदाईच्या या हवेलीवर. अन ् एकेहदवशी (बहुदा िो

हदवस हद. १७ ऑगस्तट , शुक्रवार , १६६६ हाच असावा) औरां गजेबाने या पूिा
झालेल्या हवेलीि तशवाजीराजाांना अथााि सांभाजीराजाांसह , नेऊन ठे वायचे िे
उद्याच म्हिजे हद. १८ ऑगस्तट , शतनवार , सकाळी १६६६ याहदवशी हा त्याचा
बेि अगदी गुप्त होिा. त्याचे आयुष्यािले सवााि मोठे राजकारि याांि भरलेले
होिे. दणक्षिेिील एक भयांकर शत्रू कायमचा सांपिार होिा. आिा त्याला
रामतसांहाचे वा इिर कोिाही रजपुिाचे भय वाटि नव्हिे. त्या हवेलीि
महाराजाांना कडे कोट बांदोबस्तिाि ठे वून सावकाशीने सांपववण्याची त्याची योजना
होिी.

केवढा भयांकर आणि भीर्ि हदवस होिा हा! महाराष्ट्राचे आनांदवनभुवन

करण्याचे हजारो मराठी िरुिाांचे स्तवगीया स्तवप्न तचरडले जािार की गोवधान
पवािाप्रमािे आकाशाि उचलले जािार हे या हदवशी ठरिार होिे. मराठी
सांिाांचे आणि कोवळ्या सांिाांनाांचे आशीवााद सिल होिार की , औरां गजेबी
विव्याि जळू न जािार हे ववधात्यालाही समजि नव्हिां. ज्ञानेशाांचां पसायदान
आणि श्रीनामदे वाांची , ‘ आकल्प औक्ष लाभो िया… ‘ ही कळवळू न केलेली
आजाविी औरां गजेबासारख्या जल्लादाच्या या कवािीखाली तचरिाळू न जािार याचा
अांदाजही हहां दवी स्तवराज्याच्या या कुांडलीिील नवग्रहाांना येि नव्हिा. मराठ्याांचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हा कृ ष्ि िुरुांगाच्या या काटे री गजाांिून सुखरूप यमुनापार होिार िरी कसा ?
होिारा ? अशक्य. अशक्य. आजपयांि औरां गजेबाच्या या मगरमुखािून कुिीसुर्द्ा
सुटलेलां नाही. महाराज कसे सुटिार ? महाराजाांना या उद्याच्या या मरिाची
आणि औरां गजेबाच्या या आजच्या याच रात्रीच्या या काळोखाि रां गिारी स्तवप्न कशी
समजिार ? काय , घडिार िरी काय ?

पि आग्ऱयाि आपल्या अ श्य डोळ्याांनी आणि अतिसूक्ष्म कानाांनी

वावरिाऱया महराजाांच्या या गुप्तहे राांनी ही महाराजाांच्या यावर पडू पाहिारी मृत्युची
िुांकर अचूक पकडली. तनणिि पकडली. औरां गजेबाचा उद्याचा , म्हिजे
शतनवार हद. १८ ऑगस्तट १६६६ , सकाळचा बेि मराठी गुप्तहे राांनी अचूक हे रला.
वकीलाांनी नक्कीच अचूक अांदाजला. औरां गजेबाचा डाव गुप्त होिा. िरीही िो
तििक्याच गुप्तररिीने हे राांनी हे रला. नेमका कसा ? नेमका कुिीकुिी ? हे
सारां च इतिहासाि गुप्त आहे . पि महाराजाांना ही भयांकर खबर समजली. आिा
जे काही करायला हवां िे एका तनतमर्ाचाही उशीर न करिा , िािडीने ,
आजच्या या आज , अांधाराि करायला हवां , नाहीिर कायमचा अांधार. केवढा
भीर्ि हदवस होिा हा! हद. १७ ऑगस्तट १६६६ , शुक्रवार , श्रावि वद्य द्वादशी.
उद्याची सकाळ कशी उगविार ? मृत्युच्या या उां बरठ्यावर की उगवत्या केशरी
सूयााच्या या णक्षतिजावर ?

महाराज सावधच होिे. आिा जे काही करायचां िे इिक्या िािडीनां अन ्

इिक्या काळजीपूवक
ा की , यमालाच काय पि औरां गजेबालाही कळिा कामा
नये.

महाराज कोिचांही दख
ु िां झालेलां नसिानासुर्द्ा अतिशय आजारी होिे. डाव्या
डोळ्याची पापिीसुर्द्ा लवि नव्हिी , िरीही भयांकर आजारी होिे. अनेकाांचां

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राजकीय आजारपि आम्ही नेहमीच पाहि आलेलो आहोि. पि महाराजाांचे हे
आग्ऱयाच्या या कैदे िील आजारपि अति राजकारिी होिां. आत्ता काय होिार ?
रात्री काय होिार ? उद्या सकाळी ? नांिर ? काय , काय , काय ? ववधािाच
जािे. नव्हे , हदल्लीि सांचार करिारी गुप्त भुिांच जािि होिी. िीही सतचांि
आणि थरथरत्या , धडधडत्या काळजाने.

चारच हदवसाांपूवी म्हिजेच हद. १३ ऑगस्तट रोजी गोकुळाष्टमी होऊन गेली

होिी.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६७ धाडसी कल्पकते ी झेप

महाराज गेल्या महहना सव्वा महहन्याि अगदी पर्द्िशीर आणि काळजीपूवक

ा
आजारी होिे. हे आजारपिाचां नाटक त्याांनी आणि त्याांच्या यापेक्षाही त्याांच्या या
जवळच्या या मावळी सौंगड्याांनी छान साजरां करीि आिलां होिां. वैद्य , हकीम ,
और्धां याची गरज होिीच ना! िी महाराजाांपयांि पोहोचवण्याची परवानगी
िुलादखानामािाि आणि मराठी वहकलाांमािाि औरां गजेबाकडे जेव्हा जेव्हा
मातगिली गेली , िेव्हा िेव्हा िी तमळिही गेली. औरां गजेबाचां लक्ष होिां िक्त
हिदाई हुसेनच्या या हवेलीच्या या बाांधकामाकडे . िे बाांधकाम पूिा होिच होिां.

याच काळाि दणक्षिेि बीड-धारूर-ििहाबाद येथे असलेला तमझााराजा अतिशय

तचांिेने व्याकुळ होिा. कारि महाराजाांना आग्ऱयास पाठवण्यामागे त्याचे जे
ववधायक राजकारि होिे , िे औरां गजेबाने उधळू न लावले होिे. असा आपल्या
मनाि ववचार येिो की , औरां गजेबाच्या या ऐवजी येथे अकबर बादशाह असिा ,
िर त्याने तमझााराजाांच्या या या राजकारिाचा हकिी वेगळा उपयोग करून घेिला
असिा ? पि औरां गजेबाचे राजकारि आणि अांि:करि उत्तमररिीने स्तवाथा
साधिारे ही नव्हिे. त्याचे पररिाम त्याला आणि त्याच्या या मोगल सल्िनिीला
भोगावे लागले. अखेर मराठ्याांच्या या हािूनच औरां गजेबही सांपला आणि त्याची
मोगल सल्िनिही सांपली. खरां म्हिजे राजकारि म्हिजे एक योगसाधना

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

असिे. पि शकुनीमामा , दय
ु ोधान , धनानांद , जयचांद आणि असे अनेक वेडे
अदरू दशीर ् प्रािी तनमााि झालेले आपि पाहिो. आजही पाहिो आहोि की िे
पाहाि असिाना त्याांची िक्त ‘ न्युईसन्स व्हॅ ल्यू ‘ लक्षाि येिे. अन ् पटिां
की , काही लोकाांचा िो धांदाच आहे . च्या क्कश ्ुाद्यद्ह्लद्ष्ह्य द्ह्य ड्ड
ड्ढह्वह्यद्ठ्ठद्गह्यह्य श ्ुाद्घ ह्यह्नह्वड्डठ्ठिह्मड्डद्यह्यज ् त्याांचा शेवटही औरां गजेबी
पर्द्िीनेच होिो.

शुक्रवार हद. १७ ऑगस्तटची दप

ु ार म्हिजे औरां गजेबाच्या या डोक्याि चाललेलां
गहजबी िुिान होिां. िो वरून अगदी शाांि होिा.

महाराजाांच्या या डोक्याि आणि त्याांच्या या सौंगड्याांच्या या अांि:करिाि यावेळी काय

चाललां असेल ? न हदसू दे िा , कोिालाही सांशयही न येऊ दे िा सारा डाव
ित्ते करायचा होिा. त्या त्या मराठी सौंगड्याांनी आपापली भूतमका हकिी
सिाईने या रां गमांचावर पार पाडली असेल ? याचा ववचार आज आमच्या या
आजच्या या सामाणजक आणि राजकीय खेळाांि आम्ही सूक्ष्मपिे करण्याची गरज
आहे की नाही ? अहो , िालमी करूनही आम्हाला त्यािला अतभनयसुर्द्ा
साधि नाही.

असू द्या! तमठाईचे येिारे पेटारे या शेवटच्या या हदवशीही यायचे िे वबनचूक

आले. ही वेळ सांध्याकाळची , अांधाराि चाललेली होिी. हा सारा प्रसांग , हे
सारे क्षि तचांिनानेच समजू शकिील. ज्या क्षिी महाराज पेटाऱयाि तशरले ,
आणि िो पेटारा बांद झाला , िो क्षि केवढा तचांिाग्रस्ति होिा.
शातमयान्यावरच्या या मोगली पहारे कऱयाांपक
ै ी एखाद्याची नजर जर त्यावेळी त्या
प्रसांगाकडे गेली असिी , िर काय झालां असिां ? महाराजाांच्या या जागी चटकन
पलांगावर शाल अांगावर घेऊन झोपिारा हहरोजी िजांद हकिी सिाईने वागला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पाहा! िो जरा चुकला असिा िर ? पेटारे नेिारे वेर्ाांिरीि मावळे गडबडले
असिे हकांवा बावळटासारखे वागले असिे िर ? हे सारे च प्रश ्ुान ्
अभ्यासकाांपढ
ु े येिाि. त्याची उत्तरे ही त्याांनाच शोधावी लागिाि.

ही वेळ सांध्याकाळची साि वाजायच्या या सुमाराची होिी. असे लक्षाि येिे. पेटारे
नेिाऱया साथीदाराांवर केवढी जबाबदारी होिी! आपि काही ववशेर् वेगळे आज
करिो आहोि असा हकांतचिही सांशय पहारे कऱयाांना अन ् िुलादखानला येऊ
नये , याची दक्षिा या पेटारे वाल्याांनी हकिी घेिली असेल ? असा आम्हाला
नाटका-तसनेमाांि अतभनय िरी करून दाखविा येईल का ? ज्या क्षिी पेटारे
शातमयान्यािून आणि छाविीच्या या पररसरािून बाहे र पडले असिील िेव्हा
मावळ्याांना झालेला आनांद व्यक्त करण्याइिकीही सवड नव्हिी.पेटारे तनसटले.

अांधार दाटि गेला. नेमके महाराजाांचे सांबांतधि पेटारे भट्टी पेटवून बसलेल्या
कुांभाराच्या या हदशेने धावि होिे. याच हदशेने सांबांतधि मावळे घोडे घेऊन येि
होिे. महाराज ज्या क्षिी त्या पेटलेल्या भट्टीपाशी जाऊन पोहोचले असिील ,
त्याक्षिी त्या कुांभाराला काय वाटले असेल ? त्या जाळाच्या या अधुऱया प्रकाशाि
या सगळ्या हालचाली , पसार होण्याची घाईगदीर ् आणि सवाांच्या या चेहऱयावरचे
भाव कसे हदसले असिील ? िक्त कल्पनाच करायची. इतिहास येथे थबकिो.
कारि याचा िपशील कुिीच तलहून ठे वलेला अजून िरी सापडलेला नाही. हे
आपल्या अभ्यासाने आणि प्रतिभेने कलावांिाांनी साांगायचे आहे . तचत्रकराांनी
तचिारायचे आहे कवीांनी आणि गायकाांनी गायचे आहे . अतभनेत्याांनी रां गमांचावर
सादर करायचे आहे . तशल्पकाराांनी तशणल्पि करावयाचे आहे . केवढा ववलक्षि
इतिहास घडलाय हा! आमच्या या मनाांि एकच शांका डोकाविे , की यािील
एकही मावळा हििुर कसा झाला नाही ? जहागीर तमळाली असिी ना

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

औरां गजेबाकडू न चांगळ करायला अमाप दौलि तमळाली असिी ना , शाही
खणजन्यािून.

असां काहीच घडलां नाही. कारि राष्ट्रीय चाररत्रय. या प्रकरिािील प्रत्येकजि

हा ‘ नायक ‘ होिा. कुांभारापयांि याि खलनायक एकही नव्हिा.

नेिाजी सुभार्चांद बोस हे वब्रहटशाांच्या या हािावर िुरी दे ऊन तनसटले. भारिाच्या या

स्तवािांत्रयासाठी िे भारिाबाहे र गेले. त्याांनी हहां दक
ु ु श पवाि ओलाांडला. त्याांच्या या
डोळ्यापुढे ही आग्ऱयाहून सुटकाच असेल काय ? आणि आमच्या या िडाख्यािून
है दराबादचा लायकअली पसार झाला िेव्हा आमच्या या डोळ्यापुढे िुलादखानचा
वेंधळे पिा असेल काय ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६८ क्तवलक्ण करामत मरािी ुप्तहे रां ी

महाराजाांचे हे कठोर कैदे िून बेमालूमपिे तनसटिे हा जगाच्या या इतिहासािील

एक ववलक्षि चमत्कार आहे . या सांपूिा आग्रा प्रकरिाचा खूपच िपशील
इतिहास सांशोधकाांना तमळाला आहे . ही कथा म्हिजे एक ववशाल सत्य
कादां बरी आहे . ही एक हदव्य िेवढे च थरारक महाकाव्य आहे . प्रतिभावांिाांची
नवनवोन्मेर्शातलनी प्रतिभा णस्तितमि व्हावी अशी ही सत्य कलाकृ िी आहे .

समजा , महाराज जर त्याच हदवशी तनसटले नसिे , िर काय झाले असिे ?

त्याच हदवशी िे तनसटले हा केवळ योगायोग होिा का ? कदातचि कुिी
म्हिेल की , महाराजाांना झालेला हा ईश्वरी साक्षात्कार होिा. पि नेमके
त्याच हदवशी (हद. १७ ऑगस्तट) तनसटू न जाण्याचे महाराजाांनी िडकािडकी
ठरववले आणि िे पसार झाले. याच्या या पाठीमागे मराठी हे राांनी करामिच
असली पाहहजे. त्यातशवाय हे घडलेले तचत्तथरारक नाट्य बुवर्द्ला उमगि नाही.

िे पेटाऱयािून गेले की वेर्ाांिर करून गेले! मोगली कागदपत्राि िे वेर्ाांिर

करून गेले असे उल्लेख आहे ि. पि सुमारे २ 3 ऑगस्तट म्हिजेच सुटकेनांिर
एक आठवड्याने मोगलाांच्या या टे हळ्याांना अधावट जळू न ववझून गेलेले पेटाऱयाचे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अवशेर् त्या माळावर आढळले. त्यावरून त्याांचीही खात्री झाली की , सीवा
पेटाऱयािून पसार झाला आणि त्याने पेटारे जाळू न टाकले. ‘ सेवो दखन्नी
और सेवो के पुत्तो सांभो दखिी वपटारा बैठकर भागोछे ‘ अशी राजस्तथानी
पत्राि नोंद आहे . अशाच पर्द्िीने सुटून जाण्याची महाराजाांची कल्पना मात्र
त्याांच्या या पूवि
ा यारीवरून आग्ऱयाि ियार करून घेिल्याचे हदसून येिे. महाराज
आपल्या बरोबरच्या या मराठी साथीदाराांसह नरवरपासून पुढे सटकले िेव्हा
नरवरच्या या मोगली ठािेदाराला महाराजाांनी आपल्याला तमळालेली , दणक्षिेि
घरी जाण्याची परवानापत्रे दाखवली. त्या ठािेदाराने महाराजाांना सोडू न हदले.
ही पत्रे म्हिजे महाराजाांनी ियार करून घेिलेली बनावट परवानापत्रे होिी.

महाराज आग्ऱयाहून एकदम दणक्षिेच्या या मागााला न लागिा िे उलटे उत्तरे कडे

म्हिजेच मथुरेकडे दौडि गेले. ही त्याांची दौड एकूि ६० हकलोमीटरची होिी.
मथुरेि मोरोपांि वपांगळे याांची सासुरवाडी होिी. मोरोपांिाांच्या या पत्नीचे बांधू िेथे
राहि होिे. महाराजाांना िे माहहिी होिे. राजगडापयांिची दौड तचरां जीव
शांभरू ाजाांना झेपिार नाही , म्हिून शांभरू ाजाांना मोरोपांिाांच्या या मेहुण्याांच्या या घरी
छपवून ठे वायचे आणि आपि मराठी मुुुलख
ु ाकडे नांिर दौडायचे हा
महाराजाांचा आराखडा होिा. त्यामुळे महाराजाांची दौड १२० हकलोमीरटने आणि
वेळ जवळजवळ दहा िासाांनी वाढिार होिी , िरीही शांभरू ाजाांच्या याकररिा
त्याांनी हे महागाईचे गणिि पत्करले. मथुरेपयांिचा प्रवास ऐन काळोख्या रात्री
दौडि करावा लागला. शांभरू ाजाांचे वय यावेळी िक्त नऊ वर्ाांचे होिे. या नऊ
वर्ााच्या या मुलाला मोरोपांिाांच्या या मेहुण्याांच्या या स्तवाधीन करून महाराज अगदी
त्वररि दणक्षिेच्या या मागााला लागले. शांभरू ाजाांच्या या साांगािी महाराजाांनी बाजी
सजेरााव जेधे दे शमुख याांना ठे वले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

दणक्षिची दौड सुरू झाली. महाराज नरवरला पोहोचले. िेथे मोगलाांचे लष्करी
गस्तिीचे ठािे होिे. या ठािेदाराची महाराजाांनी मुद्दाम धाविी भेट घेिली.
त्याांनी आपल्याजवळची दस्तिके (परवानापत्रे) त्याला दाखवली. ठािेदाराला
प्रत्यक्ष तशवाजीराजाांना पाहून काय वाटले असेल ? िो भयांकर सीवा ,
आपल्यासमोर पाचपांचवीस मराठी सैतनकाांतनशी उभा आहे . याची प्रत्यक्ष
प्रतचिी त्या ठािेदाराला स्तवप्नासारखी वाटली असेल नाही! िो ववणस्तमि
झाला ? गोंधळला ? भारावला ? क्षिभर घाबरला ? िो भयांकर सीवा
आपल्याला दस्तिके दाखवून आपल्या परवानगीनेच जािो आहे या सुखद
जािीवेने आनांदला ? काय झाले असेल त्याचे ? त्याने महाराजाांना पुढे
जाण्यास म्हिजेच झपाट्याने पसार होण्यास मोठ्या आदबशीरररिीने
परवानगी हदली.

महाराज नरवरवरून तनसटले. िे स्तवि:हून या ठािेदाराला दस्तिके दाखवून

पसार झाले. याि त्याांचा तमणस्तकल , थट्टे खोर स्तवभाव हदसून येिो. ही थट्टा
प्रत्यक्ष औरां गजेबाचीच होिी.

िसेच झाले. महाराज हद. १७ ऑगस्तटला सांध्याकाळी पसार झाले. त्यावेळी

त्याांच्या या शातमयान्याि हहरोजी िजांद स्तवि: ‘ महाराज ‘ म्हिून शाल पाांघरून
झोपला. सुमारे पाच-सहा मावळे तचांिाग्रस्ति चेहऱयाांनी भोविी होिे.
थोड्याचवेळाने तचांिाग्रस्ति चिुर उठले अन ् शातमयान्याच्या या दारावर असलेल्या
मोगली पहारे कऱयाांना ‘ आम्ही महाराजाांची और्धां आिावयास जािो ‘ असे
साांगून बाहे र पडले. अशा प्रकारचा और्धासाठी जाण्यायेण्याचा ररवाज रोजच
चालू होिा. त्यामुळे हे लोक जाि आहे ि , िे नेहमीप्रमािे और्धां घेऊन
परिही येिार आहे ि अशी स्तवाभाववकच पहारे कऱयाांची कल्पना झाली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आिखी थोड्या वेळाने हहरोजी िजांद भोसले हा हळू च पलांगावरून उठला.
त्याने याही घाईगदीिा गांमिच केली. त्याने त्या पलांगावर कोिीिरी मािूस
(म्हिजे तशवाजी महाराज!) झोपला आहे असे भासावे म्हिून उशाशी एक
छोटे से गाठोडे ठे वले. मधे लोड ठे वला आणि पायाच्या या बाजूला दोन जोुेड उभे
करून ठे वले आणि यावर शाल पाांघरली. अगदी साक्षाि तशवाजीराजे गाढ
झोपल्यासारखे वाटावे.

अन ् स्तवि: िांबूच्या या बाहे र तनघाला. त्याने दारावरच्या या पहारे कऱयाांना

साळसूदपिे साांतगिले की , ‘ मघा मािसां और्ध आिायला गेली , िी अजून
का येि न्हाईि , िे पाहून येिो ‘ हहरोजीही तनसटला. आिा त्या
शातमयान्याि कोिीही नव्हिे. सगळे पसार!

दस
ु रा हदवस उजाडला आणि बोभाटा झाला. एकच कल्लोळ उसळला.
िौलादखानाला िांबूि तचटपाखरूही हदसले नाही. पलांगावर एक गाठोडे , एक
लोड आणि दोन जोडे शालीखाली गाढ झोपलेले आढळले. िे पाहून
िुलादखानाची काय अवस्तथा झाली असेल ? िो ववरघळला की गोठला ?
त्याला तशवाजीराजाांचा आणि औरां गजेबाचाही चेहरा आलटू न पालटू न हदसू
लागला असेल का ? आपि णजवांि असूनही ठार झालेलो आहोि याचा
साक्षात्कार झाला असेल का ? केवढी िणजिी!

एवढ्या प्रचांड पहाऱयािून अखेर िो सीवा आपली थट्टा करून पसार झाला.
आिा त्या औरां गजेबापुढे जायचे िरी कसे ? त्याला साांगायचे िरी काय ?
काय अवस्तथा झाली असेल िुलादखानची ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

औरां गजेबाचे भयांकर क्रूर जल्लादही हे सारां समजल्यावर खळखळू न , पोट
धरून हसले असिील.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ६९ रां णा ड स्वराज् ात आला महाराजही

स्वराज् ात आले

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज तनसटल्यापासून जवळजवळ १२ िासाांनी िुलादखानाला हा भयांकर
प्रकार लक्षाि आला. रामतसांगला धावि जाऊन िुलादने ही भयांकर वािाा
साांतगिली. त्यावेळी रामतसांगने त्वररि उच्या चारलेले एक वाक्य एका पत्राि
सापडले आहे . रामतसांग म्हिाला , ‘ तशवाजीराजे गायब झाले ? पि सारी
जबाबदारी िुमच्या यावरच होिी. ‘ या क्षिी तशवाजीराजाांनी आग्रह धरून
जमानपत्र आपिाांस का रद्द करावयास साांतगिले , याचा बोध रामतसांगला
झाला. नरवरच्या या ठािेदाराने आग्रास बादशाहाकडे पत्र पाठवून कळवले की ,
‘ हुजूर , णजल्लेइलाही बादशाहाांच्या या हुकुम पावला. परवानापत्र (दस्तिक)
असिाऱयाांनाच दणक्षिेकडे जाऊ द्यावे. इिर कोिालाही जाऊ दे ऊ नये , या
आपल्या हुकुमाची अमलबजाविी मी आधीपासूनच करीि आहे . कोिालाही
दस्तिकातशवाय आम्ही जाऊ दे ि नाही. त्याांच्या यापाशी बादशाही परवानगीचे
दस्तिक होिे. म्हिूनच आम्ही त्याांना जाऊ हदले. नाहीिर त्याांनाही अटकाव
करिार होिो.

ठािेदाराचे हे पत्र औरां गजेबाला तमळाले. िो सुन्नच झाला. काय बोलिार ?

एक प्रकारे ठािेदार या पत्राने बादशाहाला कळवि होिा की , हुजूर आपि
काळजी करू नये. आपल्या दस्तिकाप्रमािेच तशवाजीराजाांना आम्ही सुखरूप
मागीर ् लावले. सुन्न झालेल्या औरां गजेबाने ठािेदाराच्या या पत्रावर िक्त िीन
अक्षराि िासीमाध्ये स्तवि: शेरा मारला आहे , ‘ नरवरचा हा ठािेदार बेवकूि
आहे . ‘

हे पत्र सध्या आांध्र – है दराबाद येथील पुराित्व ववभागाि ह्यद्गद्यद्गष्ह्लद्गि

२ड्डद्मड्डद्द्गह्य श ्ुाद्घ ह्लर्द्द्ग िद्गष्ष्ड्डठ्ठ या सांग्रहाि आहे . कै. प्रा. ग. ह. खरे
याांनी िे प्रतसर्द् केले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

औरां गजेबाने िाबडिोब आग्रा शहराि लष्कर घािले आणि शहराची कसून
झाडाझडिी सुरू केली. त्याला एकच आशा वाटि होिी की , िो सीवा
नक्कीच आग्रािच लपून बसलेला असेल. िो या झडिीि सापडे ल. ही झडिी
िीन हदवस (१८ िे २० ऑगस्तट १६६६ ) सिि चालू होिी. सीवा सापडला
नाही. पि दद
ु ै वााने हद. २० रोजी महाराजाांचे दोन वकील सापडले. रघुनाथ
बल्लाळ कोरडे आणि त्रयांबक सोनदे व डबीर हे दोन्हीही वकील कसे काय
सापडले कोि जािे. पि या दोघाांचे औरां गजेबाने महाराजाांचा पत्ता
काढण्यासाठी आिोनाि हाल केले. त्या हालाांना सहन केले. पि तशवाजी
महाराजाांच्या या बद्दल एका अक्षरानेही माहहिी साांतगिली नाही. हे तनिावान
चाररत्रय कसे घडले याचा आजच्या या युवकाांनी अभ्यास केला पाहहजे. त्यािूनच
आपल्या आजच्या या हहां दवी स्तवराज्याचे कडवे नागररक उभे राहिार आहे ि.

औरां गजेबाने महाराजाांचा शोध घेण्याचा सिि प्रयत्न केला. पि िो व्यथा गेला.
महाराज आणि त्याांचे सवा सौंगडी स्तवराज्याि येऊन पोहोचले. अडकले िक्त
दोन वकील. िे हाल सहन करीि होिे.

औरां गजेबाने दणक्षिेि हदलेरखानाच्या या छाविीि असलेल्या नेिाजी पालकरास

िाबडिोब कैद करून आग्रास पाठवण्याचा गुप्त हुकूम हदलेरला पाठवला.
वास्तिववक नेिाजी शाही चाकर बनला होिा. महाराजाांच्या या सुटकेशी त्याचा
काहीही सांबांध नव्हिा. िरीही त्याला हदलेरने शाही हुकुमाप्रमािे धारूरच्या या
हकल्ल्याि अचानक कैद केले. त्याच्या याबरोबर त्याची एक बायको , मुलगा
जानोजी आणि काका कोंडाजी पालकर याांनाही कैद करण्याि आले आणि
आग्रास रवाना करण्याि आले. वड्याचे िेल वाांग्यावर.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

या सवा पालकराांना बादशाहाने बाटवले. नेिाजीचे नवे नाव ठे वण्याि आले
मोहम्मद मशीदा कुलीखान. महाराज सुटल्यापासून पांचववसाव्या हदवशी (१२
सप्टें बर १६६६ ) राजगडास येऊन पोहोचले. हजार हदवाळी दसऱयाांचा आनांद
राजगडावर राजापूरच्या या गांगेसारखा एकदम उसळू न आला. त्या आनांदाला सीमा
नव्हिी. यावेळी घडलेली एक गोष्ट अत्यांि महत्त्वाची आहे . महाराज आग्राहून
सुटले १७ ऑगस्तट रोजी. त्याच्या याआधी दोनच हदवस , म्हिजे १५ ऑगस्तट
रोजी णजजाऊ साहे बाांनी सैन्य पाुाठवून कोल्हापूर परगण्यािला राांगिा गड हा
हकल्ला आहदलशाहीकडू न णजांकून घेिला होिा. ही घटना केवढी ववलक्षि
आहे ? तशवाजीराजे मृत्यू ्च्या या दाढे ि आग्राि असिानाच इकडे महाराष्ट्राि
त्याांची आई आणि मावळी सौंगडी एक अवघड मोहीम ित्ते करीि होिे.
महाराज सहा महहने स्तवराज्याि नव्हिे. िे मृत्यूशीच आग्राि जिू लपांडाव
खेळि होिे. या कालखांडाि स्तवराज्यािील वीिभरही भूमी शत्रूच्या या िाब्याि
गेली नाही. एकही हििूर तनमााि झाला नाही. कारभार बेतशस्ति नाही. उलट
स्तवराज्य एका जबरदस्ति हकल्ल्याने वाढलेच. राष्ट्रधमााचा हा मूिीमांि
साक्षात्कार.

या साऱया प्रकरिाि तमझााराजे , कुाँवर रामतसांग व त्याांचे कुटु ां ब भयांकर

औरां गजेबी कोपाि भाजून तनघाले. या साऱया प्रकरिाचा धक्का बसून
तमझााराजे बऱहािपूर येथे मरि पावले. औरां गजेबाने उदयराज मुन्शी
याच्या यामािाि तमझााराजाांवर ववर्प्रयोग करून त्याांना ठार मारले , असा
कीरितसांगने उदयराजवर आरोप केला. उदयराज स्तवि: धमाांिर करून
मुसलमान झाला. रामतसांगला बादशाहाने दरबार बांद केला.

एवढे सगळे होऊनही रामतसांग बादशाहाचा तनिावांि सेवकच राहहला! रामतसांग

सांस्तकृ ि भार्ेचा पांहडि होिा. यावर अतधक भाष्य काय करावां ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७० राजा ी आई ती प्रजे ीही आई

राजगड आनांदाच्या या डोहाि डु ां बि होिा. साऱया मावळाांि आनांदाचे िरां ग उमटि

होिे. याच काळाि एक कथा घडली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गुांजि मावळाि (िा. वेल्हे णज. पुिे) िाांभाड नावाचां एक गाव आहे .
महाराजाांचा एक तशलेदार ववठोजी नाईक तशळमकर हा या गावचा. महाराज
आग्ऱयाला गेले त्यावेळी त्याांच्या या माांहदयाळीि हा ववठु जीही होिा. िोही
आग्ऱयाि अडकला. िसाच िो महाराजाांच्या या साांगािी सुटलाही. पि सगळे
सुखरूप आले , िोही आला. राजगडावर जसा आनांद उिाळला िसा ववठु जी
आपल्या घरी सुखरूप आल्यानांिर त्याच्या या घरीही आनांद उिाळला. महाराज
बहुदा याच आठवड्याि प्रिापगडावर भवानीदे वीच्या या दशानास गेले.
त्याांच्या याबरोबर ववठु जी चार हदवसाांनी सगळे परिले.

ववठु जीही आपल्या घरी परिला आणि चहकिच झाला. सगळां घर आनांदाि
हलिडु लि होिां. म्हािाऱयाांपासून राांगत्याांपयांि सगळे च आनांदाि होिे.
ववठु जीला जािवलां की , हा आनांद काहीिरी वेगळा आहे . अन ् मग घराि
वहडलधाऱयाांकडू न त्याला समजलां , की ववठु जीच्या याच धाकल्या लेकीचां लगीन
वहडलधाऱयाांनी गेल्या चार हदवसाांि ठरवून टाकलां. नवरामुलगा चाांगला
िालेवार कुळािला. दे खिा. नाव म्हादाजी नाईक पािसांबळ. बापाचां नाव
गोमाजी नाईक. महाराजाांचा िो उजव्या हािाचा सरदार. अशा िालेवार घराांि
ववठु जी तशळमकराची लेक लक्ष्मी म्हिून , म्हादजी नाईकाचा हाि धरून
प्रवेशिार होिी. दोन्हीकडच्या या वहडलधाऱयाांची लगीन बोलिी झाली होिी. पि
कुांकू लागायचां होिां , सुपारी िुटायची होिी. ववठु जी नाईक घरी येण्याची वाट
होिी.

ववठु जी नाईक आला. त्याला हे सारां समजलां. िोही आनांदला. सुखावला.

घरच्या याांनी त्याला साांतगिलां.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘ ववठु जी , मुलाांकडची मािसां चारसहा हदवसाांनी पोरीला कुांकू लावायला येिार.
सुपारी िुटिार िवाच लगनाची तिथीतमिी ठरवायची. माांडवाची मुहूिम
ा ेढ ,
हळदी , साखरपुडा आणि बाकीचे सोपस्तकर हे ही ठरवायचां. ‘

ववठु जी सुखावला. िरीही त्याचा चेहरा तचांिावला.

आठ हदवसाांनी नवरदे वाकडची बुजरूख मािसां अन ् गुरुजी हे सारां ठरवायला

ववठु जी नाईकाच्या या घरी येिार होिे. पि दोन हदवस आधीच ववठु जीनां
पाहुण्याांना साांगावा धाडला की , ‘ जरा कामाांची अडचि आहे , आपि लगीन
सुपारीसाठी मागाहून आठ-दहा हदवसाांनी यावा. ‘

पािसांबळ पाहुण्याांनीही मानलां. अस्तिी अडचि मािसाांना. सुपारी दहा

हदवसाांनी िोडू .

दोन्ही घरी आनांद. सडा सारविां , आया-बायाांची आणि करवल्याांची गोड

वदा ळ. पि ववठु जी मात्र तचांिावलेला.

हे ही दहा हदवस सरि गेले. अन ् ववठु जीनां व्याह्याांच्या या घरी पुन्हा हाि जोडू न
साांगावा पाठववला की , ‘ पाहुिे , जरा अडचिीनां खोळाांबलोय. थोडां आठ हदस
आिखीन थाांबावां. ‘

पाहुिे साांगावा ऐकून जरा थबकलेच. खरां म्हां जी मुलीच्या या बाजूनां बापानां
जािीनां येऊन बोलायला हवां. लग्नाची तिथां धरायचा आग्रव करायला हवा.
पि मुलीचा बाप नुस्तिे साांगावे पाठविोय. अन ् लगीन तिथां पुढां पुढां ढकलिोय
का ? ही काय रीि झाली ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

असां आिखीन एकदा झालां. मग मात्र चारचौघाि कुजबुज सुरू झाली की ,
असां का करिायांि ववठु जी नाईक ? गोमाजी नाईक पािसांबळसुर्द्ा कसांनुसे
झाले. पि त्याांचां मन खानदानी. गप्प राहहले. पि एकदा भैरोबाच्या या पारावर
अन ् चावडीच्या या सदरे वर मािसां कुजबुज लागली की , िी काय थाांबिी व्हय ?
पाण्याि पडलेला िेलाचा थेंब जसा सईकन पसरिो , िसां झालां.

अन ् ववठु जी नाईकाांची ही वाकडी चाल राजगडावर णजजाऊसाहे बाांच्या या कानावर

गेली. कुिीिरी कुजबुजलांच. आऊसाहे बाांचां डोकां पाांढऱया केसाखाली जरा
काळजावलां. त्याांनी गुपचुप ववठु जीला बोलावू पाठवलां.

आऊसाहे बाचा तनरोप आला. ववठु जीचां मन जरा धसकावलांच. कशापायी

हुकुमावलां असल आऊसाहे बानां ?

गडावर ववठु जी दोन्ही हािानी मुजरे घालीि आऊसाहे बाांच्या या पुढां गेला.
आऊसाहे बाांनी म्हटलां , यावां यावां नाईक आणि आऊसाहे बाांनी जरा काळजीच्या या
खालच्या या आवाजािच ववठु जीला पोरीच्या या लग्नाचां पुसलां , का लग्नाची िीथी
धरि न्हाईस ? लग्नासारखी गोष्ट. चारचौघाि त्याचा चारिोंडी कालवा होऊ
नये. बाळा. लौकीकाला बरां नाई. ववठु जी तचांिावलेल्या आदबीनां. ‘ जी
‘ म्हिाला. नक्की िीथी धरिो म्हिाला.

पि हे ही चार हदवस गेले. त्यामुळे आिा मात्र पाहुिे पािसांबळ जरा मनािनां
वबघडलेच. ववठु जी नाईक तशळमकर दे शमुखाांना आपली लेक आमच्या या
पािसांबळ घराि द्यायची नाही का ? लगीन मोडायचांय का ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अन ् आऊसाहे बाांनाही हे पुन्हा समजलां. त्याांनी िािडीचा हुकुम िेकला अन ्
ववठु जीला राजगडावर बोलावू पाठवलां. ववठु जी आला. आऊसाहे बाांच्या या पुढां
अपराध्यासारखा आला. आऊसाहे बाांनी त्याला रागे रागे कारि पुसलां. ववठु जी
कसाबसा कसनुसा बोलि आऊसाहे बाांना म्हिाला , ‘ आऊसाहे ब , कसां साांगू ?
लग्नासारखी गोष्ट केवढी भाग्याची. पािसांबळाांसारख्या िालेवाराच्या या घराि सून
म्हिून माझी लेक जािार ही केवढी भाग्याची गोष्ट. पि कसां लगीन करू ?
घरी काय काय बी न्हाई. आग्ऱयाला जाण्याच्या या आधी हदलेरखान मोगलाची
स्तवारी गुांजि मावळापयांि आली. सारां मावळ िुडवून काढलां त्यानी. सत्यानाश
केला. आिा घरी कायबी न्हाई. लग्नाि पोरीच्या या अांगावर खिचोळी िरी
घालायला हवी. चार पाहुिी येिार काय करू ? सावकारबी गवसेना. त्याांचांही
मोगलाांनी िळपट केलां. कसां करू आऊसाहे ब ? पोरीच्या या बाशीांगला दोरा अपुरा
पडिोय. ‘

अन ् मग आऊसाहे ब आिखीनच रागावल्या. अरे ववठ्या , हे मला साांगिा येऊ

नये का िुला ? मी इथां गडावर कशासाठी बसलीय ? का नाही बोललास ?
अरे िू या घरािला ना ?

ववठु जीनां घरची ररकामी भाांडी आऊसाहे बाांच्या या पुढां कधी वाजवली नाहीि हे ही
खरां च. कारि आपल्या म्हािारीला हकिी त्रास द्यायचा ?

आऊसाहे बाांनी कारभारी कारकुनाला हाक मारली. कारकुनाचां नाव नारोजी

त्रयांबक आणि म्हटलां ‘ नारूजी , आपल्या ववठु जीच्या या घरी लेकीचां लगीन
तनघालांय. लग्नाला जेवि जेवढां जेवढां लागिां , िे िाबडिोब िाांभाडच्या या
तशळमकर वाड्याि गडावरून पोहोचिां करा. ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अशी होिी राजाची आई. असा होिा राजा आणि अशी होिी प्रजा. लगीन
वाजि गाजि सारां झालां.

या ववठु जी नाईक तशळमकराला एका पत्राि स्तवि: तशवाजीमहाराजाांनी

तलहहलांय , ‘ ववठु जी नाईक , िुम्ही िर आमच्या या कुटु ां बािल्यासारखेच. ‘

मराठी मािसाांची अशी राजाशी नािीगोिी होिी.

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७१ आ ा ंतर े राजकारण

महाराज आग्र्याच्या या कैदे ि आजारी पडले होिे. िे आजारपि खोटां होिां. पि

आग्ऱयाहून परि आल्यानांिर मात्र महाराज खरां च आजारी पडले. अतिश्रमामुळे
हे आजारपि महाराजाांच्या या वाट्याला आलां. पुढे जवळजवळ िीन आठवडे
(सप्टें बर १६६६ उत्तराधा) महाराज पडू न होिे. आजारी पडलेल्या महाराजाांना
पाहिां म्हिजे दतु मळा च दशान.

महाराजाांच्या या अांगाि ज्वर होिा. पि त्याच्या याबरोबर डोक्याि तचांिा होिी की ,

माझा लेक अजून मथुरेहून परिलेला नाही. दस
ु री तचांिा त्याहून भयांकर होिी.
माझे दोन भाऊ औरां गजेबाच्या या दाढे खाली अडकले आहे ि. हाल सोसिाहे ि िे
कसे सुटिील ? केव्हा सुटिील ?

त्रयांबक सोनदे व डबीर आणि रघुनाथ बल्लाळ कोरडे हे महाराजाांचे दोन वकील
२० ऑगस्तट , सोमवार १६६६ या हदवशी आग्रा शहराि िुलादखान कोिवालाने
केलेल्या झाडाझडिीि सापडले. कैद झाले. या हदवशी अमावस्तया होिी. हे
दोन्ही वकील जिू यमदि
ु ाांच्या या हािी णजवांि गवसले गेले. मग त्याांचे जे हाल
झाले िे पाहून प्रत्यक्ष यमराजही कळवळले असिील.

हा िेव्हा त्यािील हालाचा एक औरां गजेबी प्रकार. या दोघाांना लाकडी खोड्याि

करकचून आवळण्याि आले. हे सवा हाल तशवाजीमहाराज कसे गेले , कुठे
गेले , कोित्या मागाांनी गेले याचा शोध घेण्यासाठी िुलादखानाने चालवले
होिे. या दोन्ही वहकलाांच्या या नाकाांच्या या पाळ्या तचमट्याि धरून त्याांची डोकी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वर करण्याि आली. मीठ कालववलेल्या गरम पाण्याच्या या वपचकाऱया
नाकपुड्याांि घालण्याि आल्या आणि त्या वपचकाऱयाांिील पािी जोराने
त्याांच्या या नाकाि मारण्याि येि होिां आणि इिर प्रकारे िर अनेक हाल ,
छळविूक.

या दोघाांची सुटका कशी करिा येईल , याची तचांिा महाराज करीि होिे.
महाराजाांचे स्तवि:चे आजारपि हळू हळू ओसरि गेले.

याच काळाि महाराज राजगडावर येऊन पोहोचल्याच्या या म्हिजेच त्याांच्या या

आग्ऱयाहून सुटकेच्या याही खबरा साऱया दे शभर पसरल्या. गोव्याचा पोिुग
ा ीज
गव्हनार होिा जुआव नूतनस द कुांज कोंहद द साणव्हसेंति. याने पूवीर ् महाराज
आग्ऱयाि कैदे ि अडकल्याचे कळल्यानांिर तलस्तबनला आपल्या पोिुग
ा ीज
बादशहाला एक पत्र तलहून कळववले होिे की , ‘ िो तशवाजी आग्ऱयास गेला
असिा औरां गजेबाने त्याला कैदे ि डाांबले आहे . (हद. २५ मे १६६६ ) िो आिा
कधीही सुटण्याची शक्यिा नाही. औरां गजेब तशवाजीला मरे पयांि कैदे ि ठे वील
हकांवा ठारच मारून टाकील. ‘ ही गोष्ट पोिुग
ा ीजाांना आनांदाचीच वाटि होिी.
कारि त्याांचा सवाांि मोठा शत्रू होिा तशवाजी राजा.

पि हे पत्र तलस्तबनला पोहोचायच्या या आिच महाराज १७ ऑगस्तट १६६६ ला

सुटले. ही गोष्ट या पोिुग
ा ीज गव्हनारलाही कळली. िेव्हा िो थक्कच झाला.
(द:ु खीही झाला) त्याने तलस्तबनला आपल्या पोिुग
ा ीज बादशहाला यावेळी एक
पत्र पाठववले आहे . त्या पत्राि साणव्हसेंति गव्हनारने तलहहले आहे की , ‘ िो
तशवाजी औरां गजेबाच्या या कैदे िून मरे पयांि सुटण्याची शक्यिा नाही , असे मी
पूवीर ् आपिास तलहहले. परां िु िो तशवाजी अशा काही चमत्कारीकररिीने
कैदे िून सुटला (आणि स्तवि:च्या या गडावर येऊन पोहोचलादे खील) आहे की ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

इकडचे सारे जग आियााने थक्क झाले आहे . खरोखर हा तशवाजी म्हिजे एक
ववलक्षि मािूस आहे . त्याची िुलना जर करायचीच असेल िर िी अलेक्झाांडर
हद ग्रेट हकांवा ज्युतलयस सीझर याांच्या याशीच करावी लागेल. ‘ हा पोिुग
ा ीज
शत्रूचा तशवाजी महाराजाांच्या याबद्दलचा अतभप्राय आहे .

महाराज याचवेळी म्हिजे ऑक्टोबर १६६६ मध्ये हवापालट करण्याकररिा

म्हिून म्हिजेच ववश्राांिीकररिा म्हिून सावांिवाडी आणि पिजी याांच्या या पूवेलाा
ऐन सह्यादीच्या या राांगेि , एक अतिअवघड हकल्ला आहे , त्या हकल्ल्यावर गेले.
िे म्हििाना ववश्राांिीकररिा जाि आहे ि , असे म्हटले. पि प्रत्यक्षाि
पोिुग
ा ीजाांची सत्ता गोव्यािून उखडू न काढण्याची योजना आखण्यासाठीच या
मनोहर गडावर आले होिे. याांि शांका नाही.

हा गड पोिुग
ा ीजाांच्या या उत्तर सरहद्दीवरिी घनघोर जांगलाि आहे . महाराजाांची
िुलना तसकांदर आणि सीझर याांच्या याशी करिारा साणव्हसेंति हाच यावेळी
पिजीस गव्हनार होिा. या गव्हनारने महाराजाांकडे रामाजी कोठारी
याच्या याबरोबर आग्ऱयाहून (कैदे िून सुटून) सुखरूप परि आल्याबद्दल सहदच्या छे चे
पत्र आणि नजरािाही पाठववला. परां िु महाराज मनोहर गडावर येऊन
राहहल्याचे रामाजीला समजले. त्याने मनोहर गडावर जाण्याचा प्रयत्नही केला.
पि अवघड वाटा आणि घनदाट अरण्य याांमळ
ु े त्याला या डोंगरी हकल्ल्याचा
मागा सापडला नाही. म्हिून िो पिजीस परि गेला.

महाराजाांनी आग्ऱयाि कैदे ि अडकलेल्या डबीर आणि कोरडे या आपल्या दोन

वकीलाांच्या या सुटकेसाठी औरां गजेबास एक पत्र तलहहले आहे . त्याचा मराठी
भार्ेिील िजुमाा सापडला आहे . सांपूिा पत्रच वाचण्यासारखे आहे . िे
मराठ्याांच्या या इतिहासाची साधने खांड आठवा याि छापले आहे . आपि वाचा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्यािील मुख्य ववर्य असा की , ‘ मी आपली परवानगी न घेिा आग्ऱयाहून
तनघून आलो , याचे मला वाईट वाटिे. मी पूवीप्रामािेच आपल्याशी नम्र आहे .
‘

औरां गजेबानेही एकूि आपली पररणस्तथिी ओळखली होिी. त्यानेही त्रयांबक

सोनदे व डबीर आणि रघुनाथ बल्लाळ कोरडे या दोन वकीलाांची हद. ८ एवप्रल
१६६७ रोजी सुटका केली.

सुमारे नऊ महहने यमयािना सहन करून िे दोघे वकील सुटले आणि

राजगडावर येऊन पोहोचले. त्याांच्या या भेटीने महाराजाांना आणि महाराजाांच्या या
भेटीने त्याांना काय वाटले असेल ? येथे शब्द थबकिाि. प्रेम ना ये बोलिा ,
ना साांगिा , ना दावविा , अनुभव तचत्ता तचत्त जािे!
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७२ पाखरे परतली

आग्र्याला महाराज गेले त्यावेळी त्याांच्या याबरोबर जास्तिीि जास्ति िीनशे मािसे
असल्याची नोंद आहे . ही सवा मांडळी सुटून सुखरूप घरी आली. यािील एकही
मािूस दगावला नाही. एकाही मािसानां दगा हदला नाही. अत्यांि ववश्वासू ,
धाडसी , कष्टाळू आणि तनिावांि असेच हे िीनशे सौंगडी साांगािी होिे. हििवा
हििुरीची शांकासुर्द्ा येि नव्हिी. घडलेही िसेच. असे सहकारी असिाि िेव्हा
पवािप्राय प्रचांड कायेर ् गोवधानासारखी करां गळीवरही उचलली जािाि.

आग्रा प्रकरिाि घडलेल्या एका गोष्टीची नोंद गमिीदार आहे . नऊ वर्ााच्या या

युवराज सांभाजीराजाांना महाराजाांनी मथुरा येथे ‘ मथुरे ‘ या आडनावाच्या या
कुटु ां बाि ठे वले. सांभाजीराजाांच्या या साांगािी बाजी सजेरााव जेध दे शमुख याांनाही
ठे वले. कुिाला सांशय येऊ नये म्हिून या मथुरे कुटु ां वबयाांनी ‘ हा मुलगा
आमचा भाचा आहे ‘ असेच वेळप्रसांगी म्हिि राहहले. शांभरू ाजाांना त्याांनी
जानवे घािले आणि धोिरही नेसववले. हे मथुरे कुटु ां ब मोरोपांि वपांगळ्याांचे
सासुरवाड होिे. बखरीिून काही कथा ही नोंदलेल्या सापडिाि. तनदान महहना
सव्वामहहना शांभरू ाजे मथुरे याांच्या या घरी राहहले. या काळाि कोिा मोगल
अतधकाऱयाांना सांशय आला म्हिे की , हा लहान मुलगा याांचा कोि ? िेव्हा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कृ ष्िाजीपांि मथुरे याांनी उत्तर हदले की , ‘ हा आमचा भाचा आहे ‘ िेव्हा या
मोगल अतधकाऱयाांनी म्हटले , की एका िाटाि जेवाल ? िेव्हा मथुरे याांनी
‘ होय ‘ म्हिून एका िाटाि दही पोहे शांभरू ाजाांबरोबर खाल्ले म्हिे! ही कथा
खरी असो वा खोटी असो , पि तशवाजी महाराजाांची मािसे कोित्या
ववचाराांनी आणि आचाराांनी भारावलेली होिी , याची द्योिक नक्कीच आहे .

सांभाजीराजे याांना घेऊन मथुरे बांधू नांिर सुखरूप राजगडला येऊन पोहोचले.
हदवस होिा २१ नोव्हें बर १६६६ . महाराजाांनी या मथुरे बांधन
ूां ा ‘ ववश्वासराव
‘ असा हकिाब हदला. यािच सवा काही आले. महाराजाांच्या या नेित्त्ृ वाखाली
मराठ्याांची अठरापगड सांघटना एखाद्या तचरे बांदी हकल्ल्यासारखी बळकट आणि
अणजांक्य बनली. त्यािूनच हे सावाभौम हहां दवी स्तवराज्य छत्रचामराांतनशी उभे
राहहले.

महाराजाांच्या या बरोबर अनेक प्रकारची मांडळी होिी. त्याि परमानांद गोववांद

नेवासकर या नावाचा एक ववद्वान सांस्तकृ ि पांहडि होिा. िो सांस्तकृ ि कवीही
होिा. महाराज त्याला साधूसि
ां ाांसारखा मान दे ि. आग्ऱयाहून सुटायच्या या
आधीच महाराजाांनी या परमानांदाला महाराष्ट्राकडे पाठववले. त्याच्या यापाशी
परवानापत्र होिे. पि नांिर आठवडाभरािच महाराज आग्ऱयाहून तनसटले.
सवात्र एकच कल्लोळ झाला. त्यावेळी हा परमानांद आग्ऱयाहून राजस्तथानमागेर ्
दणक्षिेकडे येि होिा. िो दौरा या गावी अचानक जयपूरच्या या राजपूि (पि
मोगली सेवेि असलेल्या) सैतनकाांच्या या हािी गवसला. त्याांनी त्याला अटक
करून ठे वले. या अटकेचाही िारसा बोभाटा झालेला हदसि नाही हकांवा होऊ
हदला नाही. यावेळी दणक्षिेि धारूर जवळ असलेल्या तमझााराजाांना
परमानांदाच्या या अटकेची बािमी समजली. िेव्हा तमझााराजाांनी हुकुम पाठववला
की , तशवाजीराजाांच्या या पररवारािील या परमानांद कवीस अगदी सुखरूप जाऊ

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

द्यावे. (म्हिचेच पोहोचवावे) त्याप्रमािे परमानांद कवी सुखरूप सुटला. िो
बहुदा या प्रवासाि वारािसी येथे जाऊन आला असावा. त्याने तलहहलेल्या
‘ अनुपुराि ‘ उिा ‘ तशवभारि ‘ या तशवचररत्र ग्रांथाि असे म्हटले आहे की ,
‘ काशीिील पांहडिाांनी तशवाजीराजाांचे चररत्र माझ्या िोंडू न ऐकण्याची इच्या छा
व्यक्त केली. त्याप्रमािे मी हे तशवचररत्र कथक केले. ‘ प्रणिपत्य प्रवक्षातम
महाराजस्तय तधमि: चररिां तशवराजस्तय भरित्स्तयेव भारिम ् ‘ हे प्रथम
तशवचररत्रकथन यावेळीच काशी येथे घडले असावे , असा साधार िका आहे .
परमानांद नांिर स्तवराज्याि सुखरूप पोहोचला. िो रायगड णजल्ह्यािील पोलादपूर
या गावी राहि असे. त्याचा जीवनक्रम अध्यात्ममागीर ् होिा. त्याचा पुढे
मृत्यू कधी झाला िे माहीि नाही. परां िु त्याची समाधी पोलादपूर या गावी
आहे . पोलादपुराि परमानांदाचा एक मठही होिा. परमानांद गृहस्तथाश्रमी होिा.
त्याच्या या मुलाचे नाव दे वदत्त. िोही कवी होिा. त्यानेही तलहहलेले काव्य
ररसायिकार सरदे साई याांनी प्रतसर्द् केले.

आग्ऱयाच्या या कैदे ि असिाना महाराजाांनी रामतसांहाकडू न सुमारे ६५ हजार रुपये

कजा घेिले होिे. िे महाराजाांच्या या सुटकेच्या या आधीच. राजगडच्या या खणजन्यािून
एका रकमेने तमझााराजाांच्या या प्रतितनधीमािाि परि करण्याि आले. या साऱयाच
व्यवहारावरून आपलां खाजगी , सामाणजक आणि राजनैतिक आचरि शुर्द्
ठे वण्याचा महाराजाांचा तनग्रह हदसून येिो.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७३ सुसस्

ं कृ त राजा े दिथ

महाराजाांचां मन केवळ राजकारिावरच केंहदि नव्हिां. इिरही अनेक ववर्याांि

िे लक्ष घालीि होिे. त्याांना स्तवि:ला सांस्तकृ ि आणि िासीर ् या भार्ा येि
होत्या , असे म्हिण्यास ठाम पुरावा नाही. पि त्याांना या भार्ाांचां महत्त्व
नक्कीच वाटि होिां. िासीर ् , इां ग्रजी , हिरां गी इत्यादी परकीय भार्ाांची
राजकारिाकररिा जाििी मािसां जवळ ठे विां. गरजेचांच होिां. त्याप्रमािे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मुल्ला है दर उिा काझी है दर , सोनो ववश्वनाथ डबीर , रघुनाथपांि कोरडे ,
त्रयांबकपांि डबीर इत्यादी िासी जािकार महाराजाांच्या या पदरी होिे. त्यािील
बहुिेक सवाांनीच राजकीय कामतगऱया उत्तमररिीने पार पाडलेल्या आहे ि. या
सवा वकीलाांचा परराज्याांशी सिि सांबांध येि होिा. पि कोिी लाच खाल्ली
आहे वा स्तवराज्यदोह केलाय असां उदाहरि नाही. िक्त एकच मनुष्य जरा
वेगळा तनघाला. िो म्हिजे वरील मुल्ला है दर. हा िारसनवीस वकील अत्यांि
बुवर्द्मान आणि महा कारस्तथानी व चिुर होिा. पि िो पुढे औरां गजेबास
जाऊन तमळाला.

सांस्तकृ ि भार्ेवर जसे महाराजाांचे प्रेम हदसून येुेिे िसेच आपल्या बोली
मराठीवरही हदसून येिे. शाहीर , पौराणिक कथानके आणि िाणत्त्वक शािीय
गांथलेखन करिारे पांहडि कवी महाराजाांच्या या आदरास पात्र होिे. कवीांद
परमानांद , जयराम वपांड्ये , धुांडीराज व्यास , रघुनाथपांि अमात्य , बाळकृ ष्ि
ज्योतिर्ी सांगमेश्वरकर , केशव पांहडि पुरोहहि , सांकर्ाि सकळकळे , कवीराज
भूर्ि , गागाभट्ट आदीकरून अनेक भार्ाप्रभू महाराजाांच्या या वलयाांि होिे.
त्याि प्रत्यक्ष युवराज सांभाजीराजे याांचीही गिना होिी. युवराज शांभरू ाजे उत्तम
सांस्तकृ ििज्ज्ञ लेखक होिे. वरील यादीिील प्रत्येकाने एक वा अनेक गांथ
तलहीले आहे ि. युवराजाांनीही दोन सांस्तकृ ि पुस्तिके तलहीली आहे ि.
सांभाजीराजाांना तशक्षि दे ण्यासाठी उमाजी पांहडि या नावाचा तशक्षक तनयुक्त
करण्याि आलेला होिा. सांभाजीराजे याांनी सांस्तकृ िमध्ये तलहहलेले एक प्रदीघा
दानपत्र सापडले आहे . हे दानपत्र म्हिजे शांभरू ाजाांचे थोडक्याि आत्मचररत्रच
आहे . जयपूरच्या या रामतसांह कछुवाहला त्याांनी तलहहलेली सांस्तकृ ि पत्रे उपलब्ध
आहे ि. स्तवि: तशवाजी महाराजाांनी तलहहलेली म्हिजेच तचटिीसाांनी तलहून
घेिलेली अनेक पत्रे उपलब्ध आहे ि. त्यािूनही महाराजाांचे भार्ाप्रभुत्त्व आणि
िकाशुर्द् ववचारसरिी हदसून येिे. लोकसाहहत्याकडे ही त्याांचे प्रेमाने लक्ष होिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अज्ञानदास शाहीराांनी अिझलखान वधावरचा तलहहलेला पोवाडा आज उपलब्ध
आहे . या अज्ञानदासाला महाराजाांनी गौरवपूवक
ा एक शेर सोन्याचा िोडा आणि
एक जािीवांि घोडा बक्षीस हदल्याची नोंद आहे .

महाराजाांची मुदा सांस्तकृ िमध्ये आहे . त्याांनी णजांकलेल्या आणि नव्याने

बाांधलेल्या अनेक हकल्ल्याांना सांस्तकृ ि नावे हदली. उदाहरिाथा प्रिापतगरी उिा
प्रिापगड , चाकि उिा सांग्रामदग
ु ा , तसांधुदग
ु ा , सुविादग
ु ा , तशवापट्टि आणि
अशी अनेक. पदनामकोश म्हिजेच राज्यव्यवहारकोश. आपल्या भार्ेचे आणि
आपल्या राष्ट्रीय सांस्तकृ िीचे महत्त्व महाराजाांनी पुरेपरू ओळखले होिे. सांज्ञा
बदलल्या की सांवेदनाही बदलिाि हे त्याांनी अचूक ओळखले होिे.
सागरध्यक्ष , राजमांडळ , अष्टप्रधान , शिागार इत्यादी राज्यव्यवहाराि
येिाऱया तनरतनराळ्या अतधकाऱयाांची , वस्तिांुूची आणि वास्तिूची नावे
सांस्तकृ िप्रचुर ठे वलेली राज्यव्यवहार कोशाि आढळिाि. त्याांचे तशलालेखही
सांस्तकृ िमध्ये आहे ि. रायगडावर वववेकसभा नावाची एक वास्तिू होिी. जािकार
शािज्ञाांचा परामशा घेण्यासाठी आणि चचाा तचहकत्सा करण्यासाठी ही
वववेकासभा होिी.

स्तवराज्याि सवाच धमाांचा आणि कलाकाराांचा आदर ठे वला जाि होिा.

महाराजाांचे सवााि महत्त्वाचे धमाकाया म्हिजे स्तवराज्याला बाधक ठरिाऱया
भाबड्या रूढी त्याांनी बाजूला सारल्या. उदाहरिाथा समुदपयाटन.
स्तवराज्यकाळाि आमची व्यापारी गलबिे मस्तकिपयांि जाि होिी. पणिम
समुदावर मराठी आरमाराचा दरारा आणि वचास्तव होिे.

या सवा उपलब्ध पुराव्यािून एकच गोष्ट तनदशानास येिे की , स्तवराज्यािील

प्रजा सुखी आणि तनधाास्ति असली पाहहजे. येथे कोिावरही अन्याय होिा कामा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नये. गुिीजनाांचा सन्मान राखला पाहहजे. स्तवराज्य सुसस्त
ां कृ ि असले पाहहजे.
राज्यकिाा सुसस्त
ां कृ ि असला की , हे आपोआपच घडि जािे. या बाबिीि
परदे शी समकालीन इतिहासकाराांनी आणि प्रवाशाांनी तलहून ठे वलेल्या हकीकिी
वाचनीय आहे ि.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा ७४ ही राज ीती साऱ् ा आलम ीरां ी होती…

राजकारिाि ओळखायची असिाि शत्रूपक्षाकडील मािसाांची मन. शत्रूपक्षाकडे

खणजना हकिी आहे आणि युर्द्साहहत्य हकिी आहे हे समजावून घेण्यापेक्षाही
महत्त्वाचां असिां शत्रूपक्षाकडे मािसां कशी आहे ि. औरां गजेब हा समजायला
सवाांि अवघड मािूस. अगदी खरां साांगायचां िर महाराज तशवाजीराजे याांना
सुर्द्ा आग्रा प्रकरिाि औरां गजेब समजला नव्हिा असां म्हिावां लागेल िे
िसले आणि औरां गजेबाच्या याच कैदे ि पडले. िेही त्याच्या या घरी जाऊन.
महाराजाांना िसविां ही केवढी अवघड गोष्ट होिी. पि तमझााराजाांच्या या
वचनामुळे महाराज िसले. खरां म्हिजे मरिच त्याांनी ओढावून घेिलां होिां.
पि प्रतिभेची एक चािक्यभरारी मारून महाराज सुखरूप सुटले. आग्राला
जाण्यापूवीर ् मोगलाांना द्यावे लागलेले िेवीस हकल्ले आिा जिू महाराजाांच्या या
ध्यानी , मनी , स्तवप्नी ववनवीि होिे की , महाराज औरां गजेबाच्या या
मगरतमठीिून िुम्ही सुटलाि , आिा िुम्ही आम्हालाही सोडवा.

औरां गजेबाच्या या ध्यानीमनी हे च हकल्ले सिि आक्रोश करीि होिे , सुटून परि
मराठी स्तवराज्याि जाण्याकरिा. औरां गजेब आग्राि बसून दक्षिा घेिा होिा.
िूिा िरी िह कायम राखण्याचां वचन महाराजाांनी औरां गजेबाला हदल होिां.
म्हिून समुद शाांि होिा. पि त्या तशवसागराच्या या िळाशी असलेला
ज्वालामुखी गडगडि होिा. त्सुनामी लाटाांसारखा. औरां गजेबाांची सूक्ष्म हालचाल
त्याच्या या मनाच्या या आिल्या कप्याि चालू होिी. म्हिजे त्याचां असां झाले ,
तसांहगड हकल्ल्यावरिी यावेळी (१२ जून १६६५ पासून पुढची चारवर्ा) औरां गजेब
हदल्ली-आग्राहून लक्ष ठे वीि होिा. यावेळी औरां गजेबाचा हकल्लेदार तसांहगडावर
होिा सिाराजखान. त्याचीच तसांहगडावरिी हकल्लेदार म्हिून हदलेरखानाने
आणि तमझााराजाांनी नेमिूक केली होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

दोन वर्े (१६६६ ऑक्टोबरपयांि) िोच औरां गजेबचा झेुेुांडा तसांहगडावर
साांभाळीि होिा. पि अचानक १६६६ च्या या नोव्हें बराि औरां गजेबाने उदयभान
राठोड याला िािडीने हदल्लीहून तसांहगडाकडे रवाना केले , हकल्लेदार म्हिून
का ? का – िे समजायला औरां गजेब समजावून घ्यायला लागेल. वास्तिववक
हा सिाराजखान अतिशय शूर होिा. कडवा , तनिावांि सरदार होिा. अन ्
सवाांि महत्त्वाची गोष्ट म्हिजे िो मुसलमान होिा. िरीही औरां गजेबाने त्याला
काढू न उदयभान राठोडला तसांहगडचा हकल्लेदार नेमला. का ?
सिाराजखानापेक्षाही काही जास्ति गुि उदयभान मध्ये होिे ? होय. होिे. िेच
समजावून घ्यायचेि.

हा उदयभान राजपूि आहे याचां नाव उदयभानतसांह राठोड असे आहे .

अजमेरपासून सुमारे २५ हकमीवर तभनाय या नावाचां एक ठािां आहे . िो या
तभनायचा राहिारा त्याला दोन मुलगे होिे. िरुि. वबशनतसांग आणि
हकशनतसांग. सारां घरािांच हदल्लीच्या या िख्िापुढे इमानदारीनां कमरे इिकां
वाकलेल.ां उदयभान तसांहगडावर हकल्लेदार म्हिून आला. या तसांहगडाच्या या
बरोबर दणक्षिेला अवघ्या २० हकमीवर एक तसांह डोळे वटारून बसला होिा.
त्याचां नाव तशवाजीराजा. तसांहगड आणि राजाांचा राजगड असे समोरासमोर
जिू वाघतसांहासारखे शेपट्या आपटीि होिे. म्हिजे उदयभानला तसांहगड
हकल्याचा हकल्लेदार म्हिून बादशहाांनी जबाबदारी आपल्यावरच का सोपववली
याची पुरेपूर जािीव झाली. आजही आपि तसांहगडावरच्या या बालेहकल्यािील
श ्ुाुीकोंडिेश्वर महादे वाच्या या दे वळापाशी उभां राहून राजगडाकडे नजर टाकली
िर असा भास होिो की , आपल्या शेजारी उदयभान हकल्लेदाराच उभा आहे
अन ् िो सारखा टक लावून राजगडाकडे बघिो आहे .

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कदातचि उदयभानचीही तसांहगडावरील नेमिूक पाहून असां आपल्या कल्पनेि
तचत्र िरळिां की , औरां गजेबाची लाडकी लेक झेबुणन्नसा हीच बापाला
ववचारिीय , ‘ अब्बाजान आपि सिाराजखानासारख्या नेकजाि , बहाद्दरू
सरदाराला काढू न या उदयभान राजपूिाची त्या जागेवर का नेमिूक करि
आहोि ? हा सिाराजाच्या या रुस्तिमीचा आणि विादारीचा अपमान नाही का ?
िो काय कमी आहे उदयभानापेक्षा ?’
अन ् मग आपल्या अभ्यासािून हदसिारा औरां गजेबही तिला उत्तर दे िाना हदसू
लागिो की , ‘ नहीां बेटा! सिाराजखानाची बहादरु ी कमी नाही. पि
इस्तलामच्या या िख्यावर सिाराजखानापेक्षा जास्ति तनिा आहे . उदयभान
राजपुिाची. अगां , हे मोगली राज्य आपल्याला तमळालांय आणि हटकलांय या
राजपुिाच्या यामुळेच. आणि पुढेही हटकिार असेल िरीही राजपुिाांच्या यामुळेच. िो
भयांकर सीवा हदल्लीच्या या या आलमगीरापुढे नजरािे घेऊन आला , िो
कोिामुळे ? तमझााराजे जयतसांगामुळे आणि आमच्या या हािावर मूठभर मािी
दे ऊन पसार झाला िो कोिामुळे ? िो आमच्या याच एका िुलादखानामुळे
दणक्षिेच्या या इतिहासािही थोडां मागे पहा! याच सीवाचा बाप शहाजी भोसला
आहदलशहाच्या या कैदे ि पडला िो कोिामुळे ? िो बाजी घोरपडे मुधोळकर
याांच्या यामुळे आणि सुटला िो ववजापूरी सरदार ित्तेखान याच्या या चुकीच्या या
युर्द्पर्द्िीमुळे. ित्तेखानाचा सीवाने साि पराभव केला आणि शहाजी भोसला
कैदे िून सुटला िर लक्षाि ठे व बेटी , आम्हा आलमगीराांची राज्ये चालिाि िी
इथल्याच लोकाांच्या या इमानदारीवर आणि पराक्रमावर म्हिून आम्ही तसांहगडावर
हकल्लेदारी हदली आहे उदयभान राठोडला. सिाराजला काढू न.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७५ कोंढा ा ा हकल्लेदार उद भा शसंह रािोड

अशी आपली समजूि आहे की कोंढाण्याचे नाांव तसांहगड असे ठे वले गेले िे
िानाजी मालुसरे याांनी गड घेिला पि स्तवि: िानाजी मारले गेले म्हिून.
परां िु वस्तिुणस्तथिी अशी आहे की , तशवाजीराजाांनी कोंढािा गडाचे नाांव तसांहगड

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

असे ठे वले िे त्याही पूवीच. इ.स १६६४ च्या या आधीपासूनच. म्हिून आपि
त्याचा उल्लेख ‘ तसांहगड ‘ याांच नावाने करीि आहोि.

उदयभान राठोड हा तसांहगडावर हकल्लेदार म्हिून दाखल झाला. त्याचा

करडा , कठोर अांमल सुरू झाला. िो मुळचाच क्रूर हकांवा सांिापी स्तवभावाचा
असेल की नसेल हे माहीि नाही. पि तसांहगडाच्या या राखिदारीची जोखीम
तशरावर आल्यावर िो भयांकर कठोरपिे वागि राहहला याि शांका नाही.
त्यािलीच ही एक हहककि पहा.

तसांहगडाच्या या उत्तर पायथ्याशी घनदाट झाडी होिी.अिकरवाडी , थोपटवाडी ,

डोिजे , खानापूर इत्यादी लहान-लहान खेडी ववखुरलेली आहे ि. एके हदवशी
हा उदयभान हकल्लेदार गडाच्या या उत्तर िटावरून कठोर नजरे ने पाहिी करीि
हिरि होिा. त्याचेच मोगल पहारे करी हठकहठकािी िटावर गस्ति घालीि होिे.
उदयभानचे लक्ष िटावरून गडाच्या या पायथ्याकडे गेले. िो टवकारून बहहरी
ससाण्यासारखा पाहू लागला. अन ् त्याचे लक्ष गेले एका कोिा मराठी
खेडुिाकडे . िो खेडूि घरच्या या चुलीसाठी जळि म्हिून काट्याकुट्या गोळा
करीि होिा. िो कुिी मराठा सैतनक नव्हिा. हत्यारबांद तशपाईही नव्हिा. एक
गरीब सांसारी मराठा खेडूि. उदयभानचे लक्ष त्याच्या यावर गेले. गडावरून िो
हठपक्याएवढा हदसला असेल. पि उदयभानने एकदम आपल्या पहारे करी
मोगल तशपायाांना िमाावले , ‘ पकडो ! तगर िा करो! ‘

मोगली पहारे करी गडावरून पुिे दरवाजाने गडाबाहे र धावले. त्याांनी पायथा
गाठला. झाडी-झुडपाि घुसन
ू त्याांनी त्या मराठी खेडुिाला पकडले. िो खेडुि
व्याकुळिेने साांगि होिा , की मी गनीम नाही. मी गरीब आहे . घरासाठी
सरपि वेचिोय. पि त्याचां ऐकिो कोि ? मोगलाांनी त्याला धरून गडावर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

चालववलेच. त्याला उदयभानापुढे आिले. काट्याचा नायटा करिाि िो असा.
िू हे रतगरीच करीि आहे स असा गहजब उदयभानाने चालू ठे वला. हा हा
म्हििा ही हे रतगरीची खबर गडाच्या या पायथ्याशी आणि सभोवार मराठी
खेड्यापाडयाांि पसरली. खरां म्हिजे िेवढ्याचसाठी हा खटाटोप उदयभानाने
केला. काट्याचा नायटा केला. त्या गरीबाची चौकशी माांडली आणि शेवटी
तनकाल हदला , ‘ याचा गडावरून कडे लोट करा! ‘

त्याच्या या आरोळ्या हकांकाळ्या िुटल्या. साऱया मावळ मुलख

ु ाचां काळीज भीिीनां
दिािल. उदयभानचा दरारा असा ढाण्यावाघासारखा गडाच्या या घेऱयास पसरला.

तसांहगडाला िटावर पहारे होिेच. पि तशवाय गडाच्या या चहुअांगास हठकहठकािी

‘ मेटे ‘ होिी. मेटां म्हिजे त्या भागाि सिि जागिा पहारा ठे विारी
सैतनकाांची चौकी. अशी एकूि आठ मेटे होिी. या सवा मेटाांवरिी एक मुख्य
नाईक असायचा. त्याला म्हिायचे घेरेसरनाईक. याची जबाबदारी
हकल्लेदाराइिकीच मोठी समजली जायची. हे घेरेसरनाईकाचे मुख्य मेटां
गडाच्या या पणिमेच्या या अांगास होिे. आणि आजही िेथे मराठी वस्तिी आहे .

अवघा गड कळकी , आवळी , बेहेडा , वपांपळ आणि कावीच्या याा घनदाटीि

घेरला गेला होिा. अशा या तसांहगडावर अांमल होिा आलमगीराचा. वास्तिववक
गडावर असायचे स्तवराज्याचे तशलेदार , थोपटे , हडमळे , मुजमले , पवार ,
मिे , कोंडे , पायगुडे , पासलकर आणि हकिी घराण्याांची नावां साांगू ? ही
सारी तशवाजीराजाांची मािसां.

एखादी गोड आठवि औक्षाि घडली िर अत्तराच्या या िायासारखी आपि

कानामनाांि जपिो. त्याहून गोड घडली िर काळजाच्या या कोंदिाि जपिो. या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गडाच्या याच काळजाि एक आठवि िाजी होिी. िी म्हिजे तमझााराजा जयतसांह
आणि हदलेरखान पठाि याांनी स्तवारी केली िेव्हाची. या दोन मोंगल
सेनापिीांच्या या हुकुमाने सिाराजखान नावाच्या या मोंगल सरदाराला तसांहगडास वेढा
घालण्याचा हुकुम झाला. सिाराजचा वेढा तसांहगडाला पडला. यावेळी
पुरांदरालाही हदलेरखानाने वेढा घािला होिा. झुांजी सुरू झाल्या होत्या.
कोंढण्याचा वेढा आधाशी वाघाच्या या भुकेनां रे ड्यावर झडप पडावी िसा चालू
होिा. यावेळी प्रत्यक्ष णजजाऊ साहे ब गडावर होत्या आणि त्याांच्या या साांगािी
तशवाजी महाराजाांच्या या एक रािीसाहे बही होत्या. म्हिजे या सासू ् – सुना गडाि
असल्यामुळे गडावरच्या या मावळ्याांना गेंड्याांच बळ आलां होिां. महाराजाांच्या या
कोित्या रािीसाहे ब यावेळी इथे होत्या , त्याांचे नाव मात्र समजू शकलेले
नाही. णजजाऊसाहे ब स्तवि: गडावरून मोगलाांशी प्रत्यक्ष लढाई करि होत्या
अशीही नोंद नाही. पि त्याांचे नसिे अणस्तित्वही गडावरच्या या मावळ्याांना
दे वघरािल्या कुलदै विासारखे जािवि होिे.

सिाराजखानाचा हा वेढा सिि सव्वािीन महहने चालू होिा. शेवटी ११ जून

१६६५ रोजी झालेल्या पुरांदरच्या या िहाि तमझााराजाांना व हदलेरखानला हा गड
द्यावा लागला. दे िां भागच होिां. णजजाऊसाहे बाांना गडावरच्या या सवाांनीशी
झेंड्याडां क्यासह गडावरून उिरावे लागले. ही िी काट्यासारखी काळजाि कुरूप
करून बसलेली आठवि आऊसाहे बाांच्या या , महाराजाांच्या या अन ् िानाजी
मालुसऱयासकट अवघ्या मावळ्याांच्या या मनाि खुपि होिी.गड होिा उदयभान
हकल्लेदाराच्या या कब्जाि.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७६ आता लक् पोतुथ ीजांवर

आग्र्याहून सुटल्यानांिर महाराज नाव्यााच्या या जांगलाि ववश्राांिीसाठी म्हिून ,

दणक्षि कोकिािील हिमांत्या घाटाजवळच्या या मनोहर गडावर सुमारे महहनाभर
राहहले. हा मुक्काम इिक्या आडवाटे वर आणि अवघड असलेल्या या गडावर
करण्याचां कारि काय ? गोवा येथून थोड्या अांिरावरच होिा. पोिुग
ा ीजाांची
गोव्याची सत्ता पूिा उखडू न टाकून पूिा गोमांिक स्तवराज्याि समाववष्ट करावा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ही त्याांची इच्या छा होिी. पोिुग
ा ीज आणि तसद्दी वा इां ग्रज वा मोगल हे सारे
परकीय होिे. उघडउघड शत्रू होिे. आक्रमि करून त्याांनी या दे शाचे लचके
िोडले होिे. या सवाांची कायमची हकालपट्टी करावी हीच महाराजाांची
महत्त्वाकाांक्षा होिी. आमच्या या दे शाची , आमच्या या हक्काांची सांपूिा भूमी
आमच्या याच िाब्याि असली पाहहजे ही महाराजाांची भूतमका होिी. अन ् त्याि
वावगां काय होिां ? जगािही असाच न्याय आहे ना ? महाराजाांनीही हीच
महत्त्वाकाांक्षा ठे वली होिी. वेळोवेळी सांधी साधून हिरां ग्याांच्या या िाब्याि असलेला
बारदे श-गोवा णजांकून घेण्याकररिा त्याांनी आजपयांि प्रयत्न केुेलेही होिे. िे
थोडे से यशस्तवीही झाले होिे. पि हिरां ग्याांना पूिप
ा िे उखडू न काढण्याची इच्या छा
अजून अपुरीच राहहली होिी.

महाराज मनोहरगडावर मुक्कामास आहे ि याची खबर गोव्याचा गव्हनार द

ववसेंदी याला समजली होिी. औरां गजेबासारख्या कदानकाळाच्या या दाढे िून हा
मराठा राजा सुटलाच कसा याचा त्याला ववलक्षि अचांबा वाटि होिा. त्याने
आपल्या बादशाहाला , तलस्तबनला हा अचांबा पत्र तलहून व्यक्तही केला.
वास्तिववक ववसेंिीची मनािून अपेक्षा अशीच होिी की , हा तशवाजी
आग्ऱयाहून सुटूच नये. िो कैदे िच मरावा हकांवा आलमतगराने त्याला मारावे.
पि काय करिार ? राजा िर सुटला. आला. थोडा आजारीही पडला अन ्
त्यािून बरा होऊन हवापालट करण्यासाठी मनोहरगडावर येऊन राहहला आहे ,
आिा त्याच तशवाजीला सुटकेबद्दल शुभेच्या छा आणि सद्भावनेचा आहे र
( नजरािा) पाठवविे त्याला अगत्याचे वाटले. रामाजी कोठारी या नावाच्या या
आपल्या एका वकीलाबरोबर त्याने हे पत्र आणि नजरािा मनोहरगडाकडे
रवानाही केला. परां िु या रामाजी वकीलाला मनोहरगडाचा अवघड रस्तिा
गवसलाच नाही. िो परि गेला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज लगेच मोगलाांच्या या ववरुर्द् उठाव करिार नव्हिे. स्तवराज्याची सवा
व्यवस्तथा अतधक बळकट करून नांिर सांधीची वाट पाहाि महाराज काही काळ
थाांबिार होिे. हकिी काळ ? योग्य सांधी तमळे पयांि.! परां िु खूप दमल्यानांिरही
हािपाय पसरून जाांभया दे ि बसिां हे महाराजाांच्या या प्रकृ िीिच नव्हिां. िे
मनोहर गडावरून राजगडाकडे (बहुदा राजापूर , अिस्तकुरा , ववशाळगड ,
वासोटा , प्रिापगड या मागााने) परिले. त्याांच्या या मनाि घोळि होिे
गोमाांिकाच्या या पूिा मुक्तिेचे ववचार.

या हठकािी एक गोष्ट साांतगिलीच पाहहजे. िी म्हिजे , स्तवराज्यािून

पुरांदरच्या या िहाने औरां गजेबाने जे २ 3 हकल्ले आणि मुलख
ु कब्जाि घेिले होिे
त्यािील कोित्याही हकल्ल्यावर वा ठाण्यावर बादशाहाने मराठी मािूस
अतधकारी पदावर नेमलेला हदसि नाही. उलट असे म्हिावेसे वाटिे की ,
महाराजाांच्या या आग्रा कैदे च्या या कालखांडािसुर्द्ा कोिीही मराठी मािूस
औरां गजेबाकडे चाकरीची भीक मागायला गेलेला हदसि नाही. इथे जािा जािा
हे ही लक्षाि घ्यावां की पेशवाई बुडाल्याबरोबरच इां ग्रजाांच्या याकडे मराठी
कारकुनाांच्या या आणि चाकरमान्याांच्या या राांगा नम्रिेने मान वाकवून उभ्या
राहहल्या.

लोहगडावर राजा गोपाळदास गौड , माहुली गडावर राजा मनोहरदास गौड ,

तसांहगडावर उदयभान , पुरांदरावर शेख रझीउद्दीन अशी काही मोगली
अतधकाऱयाांची नावे साांगिा येिाि.

या बाबिीि असेही म्हििा येईल की , तशवाजीराजाकडू न घेिलेल्या गडाांवर

आणि मुलख
ु ाांवर मराठी मािसे न नेमण्याची खबरदारी औरां गजेबाने घेिली. िे
दरू दशीपािाचे श्रेय औरां गजेबास द्यावयास हरकि नाही.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आग्ऱयाि अडकलेली सवा मािसे अगदी परमानांद कवी , डबीर , कोरडे वकील
आणि शेवट पलांगावर झोपलेला हहरोजी िजांदसुर्द्ा स्तवराज्याि सुखरूप परि
पावले. हे आग्रा प्रकरि म्हिजे स्तवराज्य उभारिीच्या या मागाावर तनमााि झालेले
केवढे भयानक सांकट होिे. या काळाि अडकलेली मािसे सुटून आली. पि
स्तवराज्याच्या या तनत्यनैतमवत्तक कामाि अडकलेली मािसां णजजाऊसाहे बाांच्या या
नेित्त्ृ वाखाली अतधक किखरररिीने कामाि अडकली.

महाराजाांनी आपली नजर राजगडावरून पोिुग

ा ीजाांच्या या सरहद्दीवरिी वळववली.
त्याांच्या या मनाि एक अिलािून राजकारि आकार घेि होिां. या हिरां ग्याांना
उखडू न काढण्यासाठी एक ववलक्षि उत्तपटाांग डाव महाराजाांच्या या मनाि आला.
महाराज मोठी िौज घेऊन ( कदातचि दहा हजार असावी) कुडाळवर आले
आणि त्याांनी थेट सप्तकोटीश्वराचे नावेर ् गाव गाठले. म्हिजे महाराज जुन्या
गोव्यापासून अवघ्या 3 ० हक. मी.वर येऊन पोहोचले. गव्हनार ववसेंिीची
छािीच दडपली. पि भयाने नाही , िर जबाबदारीने. कारि हा भयांकर शत्रू
अलेक्झाांडरसारखा , ज्युतलयस सीझरसारखा समोरच ठे पला होिा.

महाराजाांनी एकदम जुन्या गोव्यावर हकांवा सेंट एस्तटोवा हकल्ल्यावर झडप न

टाकिा िे नाव्यााच्या या जांगलाि िक्त िळ ठोकून बसले. पि नुस्तिां बसिां हा
हे िू नव्हिा. त्याांनी एका बाजूने सप्तकोटीश्वराची पूजाअचाा चालू केली आणि
सांधी साधून आपल्या िौजेिील लोक वेगवेगळ्या सांख्येनां आणि वेर्ाांनी
गोव्याच्या या मुलख
ु ाांि घुसवावयास सुरुवाि केली. घुसखोरी!

याच वेळी सागरी मागााने आणि दे शावरच्या या भीमगड हकल्ल्याच्या या मागााने ,

िसेच सरळसरळ कुडाळ ओरसच्या या मागाानेही मराठी कुमक गोळा करीि करीि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गोव्याच्या या गव्हनारचा गळा आवळण्याचा महाराजाांचा हा अिलािून डाव होिा.
मग काय झालां ?

यावेळी गोव्याचा हिरां गी गव्हनार आजारी होिा. िवबयि सुधारि नव्हिी.

िरीही िो दक्ष होिा. इ. स. १६६७ ऑक्टोबर.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा ७७ एका सुद
ं र स्व ा ा कस्मात स्त

गोमाांिकाि ज्ञानेश्वराांच्या या काळापयांि कदां ब घराण्याचे राज्य होिे. अनक

दे वदे विाांची सुद
ां र सुद
ां र मांहदरे हठकहठकािी होिी. गदा झाडी , त्यािून
खळाळिाऱया नद्या , लगिच्या या सह्यादीवरून कोसळिारे धबधबे आणि अशा या
नांदनवनाहुनही सुद
ां र असलेल्या गोमाांिकावर राज्य करिारे कदां बराजे हे
सुसस्त
ां कृ ि , कलावप्रय आणि िेवढे च शूर होिे. थोडे से का होईना पि त्याांचे
आरमारही होिे.

या कदां ब घराण्याची जी राजदै विे होिी , त्याि हदवाडी येथे सप्तकोटीश्वर

शांकराचेही मांहदर भव्य आणि अतिसुद
ां र होिे. कदां ब राजे स्तवि:ला
‘ गोपकपट्टिातधपति सप्तकोटीश्वर लब्ध वरप्रसाद ‘ अशी पदवी अत्यांि
अतभमानाने तमरवीि असि. पुढे कदां बाांची राजवट यादवाांनी बुडववली. आणि
नांिर यादवाांची राजवट सुलिानाांनी बुडववली. आधी ववजापूरच्या या
आहदलशाहाच्या या िाब्याि गोवा गेला. त्याांच्या याकडू न वास्तको-द-गामा या
पोिुग
ा ीज दयाावदीर ् सरदाराने हद. १५ िेबुवारी १५१० या हदवशी गोवा णजांकून
घेिले. िेव्हापासून पोिुग
ा ीज सत्ता ही गोव्याि मूळ धरून बसली. या
पोिुग
ा ीजाांना धमावेड लागलेलां होिां. स्तवधमााचा म्हिजेच णििॅतनटीचा प्रचार
करण्याचा त्याांना क्रूर छां द जडला होिा. सत्ता णस्तथरावल्यावर त्याांनी इ. १५६५
या वर्ीर ् योजनापूवक
ा गोमाांिकािील साडे सहाशे मांहदरे िोडली. असांख्य लोक
सक्तीने बाटववले. अनेकाांनी आपापल्या दे वमूिीर ् मोठ्या धाडसाने लपिछपि
पळववल्या आणि सध्याच्या या िोंडे महालाि हठकहठकािी त्या स्तथावपल्या.
ज्येस्तयुईट णििन तमशनऱयाांनी हहां दां च
ू ा भयांकर धमाछळ माांडला. यावर डॉ. ए.
के. वप्रओळकर याांचा अभ्यासपूिा असा ग्रांथ आहे . गोवा इन्क्वीणझशन. या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

छळवादाला गोमाांिकीय लोक थरथरा कापीि असि. हा छळवाद जेथे चाले
त्याला म्हिि व्होडलेघर. म्हिजे यमाचे घर.

इ. स. १५६५ च्या या या ज्येस्तयुईट कल्लोळाि हदवाडीला असलेला हा

सप्तकोटीश्वरही सापडला. हिरां ग्याांनी सप्तकोटीश्वराचे मांहदर पाडू न टाकले आणि
या दे वाची जास्तिीि जास्ति अवहे लना करण्याकररिा वा या दे वाि दे व नाही हे
दाखवून दे ण्याकररिा िे तशवतलांग शेिाच्या या बाांधावर नेऊन ठे वले. त्याि हे िू
असा की , जािाऱया येिाऱयाांचेही पाय त्या दे वाला लागावेि. ही पररणस्तथिी
इ. १६०५ पयांि या दे वाची होिी. िी १६०५ मध्ये साकळीच्या या सूयरा ाव दे साई
याांच्या या प्रयत्नाने थोडी पालटली आणि त्यावेळच्या या गोव्याच्या या गव्हनारने
दे सायाांना नावेर ् येथे जाांभ्याच्या या खडकाांि लहानश्या कोनाड्याि हा दे व नेऊन
ठे वावयास परवानगी हदली.

खडकाांि कोनाडा कोरून सप्तकोटीश्वराची स्तथापना दे वाच्या या भक्तमहाजनाांनी

आणि दे साई याांनी केली. िी जागा आणि िो कोनाडा आजही अणस्तित्त्वाि
आहे . या कोनाड्यासमोरच नारळीच्या या झावळ्याांचा माांडव घालून दे वाची अचाना
करण्याची रीि सुरू झाली. प्राचीन भव्य मांहदर गेले. उरले िे झोपडीसारखे
दे ऊळ हकांवा दे वळासारखी झोपडी.

तशवाजीराजे नाव्याास आले आणि त्याांनी आपला िळ या मांहदरानणजकच

जांगलाि ठोकला. िे स्तवि:ही तनत्यनैतमवत्तक श्रीांची अचाना करीि होिे.
एकेहदवशी महाराज श्रीांसमोर पुजेसाठी बसले. स्तथातनक पुजारी पूजेचे मांत्र
साांगि होिा. एवढ्याि वाऱयाची जरा मोठी िुांकर दे वापुढच्या या झावळ्याांच्या या
माांडवावर पडली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्यािील एक झावळी सटकन तनखळली आणि पूजा करीि असलेल्या
तशवाजीराजाांच्या या अांगावर पडली. बाकी झाले काहीच नाही पि दे वाच्या या
अांगावरचे िूल सहज ओांजळीि पडावे िशी ही माांडवावरची झावळी राजाांच्या या
अांगावर पडली. िेव्हा िो पुजारी राजाांस म्हिाला , ‘ महाराज श्री
सप्तकोटीश्वराने आपिाांस प्रसाद हदला आणि आज्ञाही हदली की , आपि येथे
श्रीचे मोठां कायमस्तवरूपी मांहदर बाांधावे. ‘

महाराजाांच्या या मनाि सप्तकोटीश्वराचे मांहदर बाांधण्याचे ववचार घोळिही असिील

इिकांच काय , पि अवघे गोमाांिक भूमी स्तविांत्र करून सुद
ां र करावी हाही
ववचार त्याांच्या या मनाि होिाच की! पि महाराजाांनी पुजाऱयाचा अन्वयाथा
आनांदाने मनावर घेिला आणि खरोखरच नणजकच जमीन साि करून मांहदर
बाांधावयास राजाांनी प्रारां भही केला.

क्षि उलटि होिे. हदवस पालटि होिे. राजाांचे सैतनक रात्री अपरात्री चोरट्या
पावलाांनी आणि झाकल्या रूपाांनी गोव्याच्या या हिरां गी अमलाि प्रवेश करीि
होिे. राजाांनी माांडलेलां हे रिाांगि खरोखर अत्यांि कल्पक आणि वबनिोड
होिां. िे थोडक्याि असां , नाव्यााच्या या उत्तरे कडू न म्हिज ्ुेुाच तसांधुदग
ु ा , कुडाळ
या हदशेने मराठी सैन्य पुढे सरकावे.

ऐन समुदािून दयाासारां ग , मायनाक व्यांटाजी भाटकर आहद आरमारी

मराठ्याांनी सांकेिाच्या या हदवशी समुदमागााने आगवादच्या या हकल्ल्यावर आणि
जुन्या गोव्यावर आरमारी हल्ला चढवावा. सप्तकोटीश्वराच्या या पणिमेस असलेल्या
सह्यादीच्या या माथ्यावरील भीमगड हकल्ल्यावरूनही मराठी सैन्य असेच
गोमाांिकाि उिरावे आणि प्रत्यक्षाि स्तवि:पाशी असलेल्या सैन्यातनशी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांनी गोमाांिकावर झेप घ्यावी. हे एकाच वेळी अचानक व्हावे. असा हा
व्यूह महाराजाांच्या या मनाि िरळि होिा. पावले पडि होिी.

पि घाि झाला. आि घुसलेल्या मराठी सैतनकाांचा पोिुग

ा ीज गव्हनाराने अचूक
वेध घेिला आणि एकेहदवशी त्याने हे सारे सैतनक , तनदान सापडले िेवढे
सैतनक कैद केले. आपला डाव हिरां ग्याने अचूक ओळखून उघडा पाडल्याच्या या
खबरा महाराजाांस नावेर ् येथे समजल्या. त्याांना अतिशय राग आला आणि
आपल्या लोकाांच्या यातनशी आणि व्यूहाि ठरववलेल्या भोविालच्या या मराठी
सैन्यातनशी गोव्यावर हल्ला करण्याचा ववचार त्याांच्या या मनाि आला. पि
गव्हनारने आपल्या सवा ठाण्याांची आणि हकल्ल्याांची युर्द्ाच्या या ष्टीने जय्यि
ियारी केली होिी. हकांबहुना िी करूनच नांिर त्याने घुसखोर मराठ्याांना
पकडण्यासाठी जाळे टाकले होिे.

महाराजाांनाही हल्ला करिा आलाच असिा. परां िु एकदम छापा घालून गोवा
णजांकण्याची करामि त्याि साधिा आली नसिी. तचवट हिरां ग्याांशी दीघाकाळ
युर्द् चालू ठे वावे लागले असिे. महाराजाांनी खेदाने पि ववचारपूवक
ा तनिाय
घेिला की , हिरां ग्याांशी वबघाड करो नये. थाांबावे.

िसा प्रत्यक्ष युर्द्ास आधी प्रारां भ झालेला नव्हिाच. महाराज थाांबले.

हिरां ग्याांनीही महाराजाांवर आपि होऊन हल्ला न चढवविा िक्त सांरक्षिात्मक
भूतमका घेिली. त्यामुळे युर्द्प्रसांग घडलाच नाही. महाराजाांनी हिरां ग्याांशी
मैत्रीचा िह केला. गोमाांिकाच्या या पूिा मुक्तीचा मुहूिा दद
ु ै वााने पुढे गेला. महाराज
नाव्यााहून परिले. मांहदर मात्र बाांधन
ू पूिा झाले. मांहदरावरिी महाराजाांच्या या
नावाचा तशलालेख कोरला गेला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

होय. गोमाांिकाच्या या मुक्तीचा क्षि साधला गेला नाही. पि महाराजाांच्या या मनाचे
सांपूिा दे शाच्या या सांपि
ू ा स्तवािांत्रयाचे भव्य स्तवप्न इतिहासाि नोंदववले गेले.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७८ जंणजरे शसंधुद ु ाथ ी वास्तुिांत

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सुमारे चार वर्े मालवि हकनाऱयाजवळच्या या कुरटे बेटावर तसांधुदग
ु ा या
पािकोटाचे बाांधकाम चालू होिे. महाराजाांच्या या इमारि खात्यावरील
अतधकाऱयाांनी तसांधुदग
ु ा िालेवारीने बाांधून पूिा केला. हकल्ल्याि आवश्यक त्या
सवा इमारिी बाांधन
ू काढण्याि आल्या. सदर , धान्याची आणि बारुदगोळ्याची
कोठारां , सैतनकाांच्या या कररिा राहाण्याच्या या अलांगा , श्रीभवानी आणि अन्य
दे विाांची मांहदरे , सरकारवाTडा इत्यादी बाांधकामे पूिा झाली. समुदाि जिू
नवीन तशवलांकानगरी थाटली गेली. हकल्ल्याची वास्तिुशाांि महाराजाांनी साजरी
केली. त्यावेळी त्याांनी हकल्ल्यास नाव हदले ‘ तसांधुदग
ु ा ‘.

या वास्तिुशाांिीस म्हािारे , जानभट , अभ्यांकर उपणस्तथि नसावेि असे त्याांच्या या

अनुल्लेखावरून वाटिे. पि त्याांचे भाचे दादां भट वबन वपलांभट उपाध्ये हे मात्र
होिे. पौरोहहत्य त्याांनीच केले. समारां भ छान झाला. सवा कात्यासवात्या
कामगाराांची महाराजाांनी कौिुके केली. सुरिेहून आिलेली सांपत्ती अशी साथाकी
लावली.

िे समयी महाराज दादां भट उपाध्ये याांस म्हिाले की , ‘ िुम्ही आिा येथून

पुढे कायमचेच हकल्ल्याि राहाल काय ? दे वदे वस्तथानाांची आणि हकल्ल्यािील
तनत्यनैतमवत्तक धातमका सिसमारां भाांची सवा व्यवस्तथा िुम्हीच पाहाल काय ‘ हे
दादां भट उपाध्ये सांसारी होिे. िरुि होिे. हकल्ल्याि पूजेअचेसााठी आणि अन्य
धातमका उपचाराांसाठी कायमचे राहायचे िर गोष्ट आनांदाचीच होिी. पि
कायमची बाांतधलकी वाट्यास येिार होिी.

हकल्ल्यािल्या लष्करी अतधकाऱयाांसारखीच ही धातमका जबाबदारी महाराज

दादां भटास सुचवीि होिे. हकिी िासाांनी हकांवा हदवसाांनी दादां भटाने महाराजाांना

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आपली इच्या छा होकाराथीचा कळववली याची नोंद नाही. पि असे वाटिे , की
त्याच हदवशी त्याांनी महाराजाांची इच्या छा आणि गडाची सेवा स्तवीकारीि
असल्याचे तनवेदन केले असावे असा अांदाज आहे .

बहुदा दादां भटाने आपल्या पत्नीचा ववचार घेिला असावा. घेिला की नाही कोि
जािे! पि दादां भटाने हे काम स्तवीकारले. त्याांच्या यावर तसांधुदग
ु ाासाठी युर्द्
करण्याची सांरक्षिात्मक जबाबदारी कधीच पडिार नव्हिी. पि हकल्ल्यािील
सैतनकाांचे मनोबल आणि धातमका बाबिीिील पाववत्रय पूिा उत्साहाने
हटकववण्याची जबाबदारी तनणिि अांगी पडिार होिी. तसांधुदग
ु ाावर हकल्लेदार ,
महालदार , सवा लष्करी कारखानदार , पहारे करी , गस्तिवाले आरमारी आणि
पूजाअचाा करिारे गुरुजी आपापल्या कामाांि रां गून गेले. १८ टोपीकर
हिरां ग्याांच्या या , श्यामल तसद्धद्याांच्या या आणि इदलशाही गतनमाांच्या या उरावरी
तसांधुदग
ु ााचे जबरदस्ति बलवान आरमारी ठािे महाराजाांनी उभे केले.

सहज जािाजािा उल्लेख करावासा वाटिो की , हा तसांधुदग

ु ा हकल्ला अगदी
अखेरपयांि कधीही शत्रूच्या या कब्जाि गेला नाही. अगदी इां ग्रजी राज्य
आल्यावरही तसांधुदग
ु ाावरिी मालकी राहहली िी कोल्हापूरच्या या छत्रपिी
महाराजाांकडे च मराठी मनाला अतभमान वाटावा आणि त्याची छािी
शीडासारखी िुगावी असाच हा तसांधुदग
ु ा आहे .

पुढे घडलेल्या एका घटनेचा उल्लेख करावयाचा आहे . इ. १६८० नांिर

रायगडावर राज्यातभवर्क्त झाले. सांभाजी महाराज छत्रपिी सिि नऊ वर्ेर ्
मोगलाांशी झुांज दे ि दे ि त्याांनी स्तवराज्य िाठ मानेने युर्द्मान ठे वले.
तसांधुदग
ु ह
ा ी िसाच बुलद
ां होिा. पुढे दद
ु ै वााने शांभछ
ू त्रपिी महाराज आलमगीर
हािी गवसले गेले आणि त्याने छत्रपिीांना ठारही केले. धाकटे राजारामराजे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

छत्रपिी होऊन राज्य राखू लागले. अन ् याच (इ. १६९१ िे ९८ ) काळाि या
तसांधुदग
ु ाावर सागरी मागााने औरां गजेबाने स्तवारी पाठववली. म्हिजे आिा
तसांधुदग
ु ा काबीज करण्यासाठी मोगली आरमार येिार होिे. िे उत्तरे कडू न येऊ
लागले. तसांधुदग
ु ााला खबरा आल्या.

हकल्ल्यास िाांब्राांचा परीघ पडिार हे तनणिि झाले. िे समयी हकल्ल्यािील

हकल्लेदार मोहहिे याने युर्द्ाची बईजवार ियारी केली. धान्य , दारुगोळा ,
आणि जरूर त्या युर्द्साहहत्याचा साठा तसांधुदग
ु ााि भरला जाऊ लागला. मोगली
हल्ला केव्हाही येवो , आम्ही आगरी , कोळी , भांडारी अन ् अठरापगड कोकिी
मािसां महाराजाांची मािसां आहोि अशा अतभमानाने अवघा तसांधुदग
ु ा मोगली
सुसरी मगरीांची वाटच पाहू लागला. त्यावेळी हकल्लेदार मोहहिे याच्या या मनी
एक कोवळा ववचार आला की , एकदा गडास मोगलाई वेढा पडला म्हिजे िो
हकिी हदवस चालेल हे काय साांगिा येिय
ां ?

कदातचि वर्ाामागून वर्ासर्द्

ु ा. म्हिून हकल्लेदाराने दादां भट गुुुरुजीांस पुसलां
की , गुरुजी मोगल येिाि. झांुुज लागिार. गतनमाांचा आरमारी गराडा
पडिार. आम्ही िर तसपाईच हो. आम्ही झुांजूच. पि िुमचे कैसे होईल ?
एकदा गराडा पडला की मग बाहे र जािे कठीि. िरी िुम्हाांस आम्ही आत्ताच
सुखरूप मालविाांस हकांवा कडवाडाांससुर्द्ा बायकामुलाांतनशी पोहोचिे करिो.
काळजी करू नका. िरी ववचार साांगावा. ‘ याांवर दादां भटाने ‘ हकल्ल्यािील
काम ‘ आम्हाांवर सोपववले िेच कोित्याही पररणस्तथिीि करीि राहण्याचा
आपला ववचार हकल्लेदारास साांतगिला.

मोगली आरमार आले. बारुदगोळा लोहाराच्या या हठिग्यासारखा चौिेर उडू

लागला. गडाचां अवसान मोठां . गड हकांतचिही वाकेना. पि हदवसाांमागून ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महहन्याांमागून , वर्ाही उलटलां. िरीही तसांधुुुदग
ु ा झुांजिच राहहला. हकल्ला
वाकला नाही. हकल्ल्यािील अन्नधान्यही कमी होऊ लागले. िरीही हकल्ला
वाकला नाही.

पुढे िर हकल्ल्याि पटकीची साथ उद्भवली. िरीही हकल्ला वाकला नाही.

हकल्लेदारापासून िे रोज पूजाअचाा करिारे लांगड्या दादां भटापयांि अवघा
तसांधुदग
ु ा दयााभवानीच्या या बळानां झुांजि राहहला. अखेर मोगल हरले. तसांधुदग
ु ा
बुलद
ां राहहला. बाका राहहला.

केवढां ववलक्षि कथानक या तसांधुदग

ु ााच्या या तभांिीआड घडलां आहे . तसांधुदग
ु ााच्या या
तभांिी आणि दरवाजा वाट पाहिोय. एखाद्या मराठी प्रतिभावांि तचत्रपट
तनमाात्याची.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ७९ व् ा राजधा ीच् ा र ेस प्रारं भ

स्तवराज्याला प्रारां भ केल्यापासून महाराजाांचे वास्तिव्य मुख्यि: राजगडावरच

होिे. राजगड हाच स्तवराज्याच्या या राजधानीचा हकल्ला करावा असे त्याांच्या या
मनाि होिे , म्हिूनच राजगडाचा वापर राजधानी सारखाच सुरू झाला. (इ.
१६४६ पासून) त्या वेळेपासूनच राजगडाच्या या िीनही माची आणि बालेहकल्ला
बाांधकामाने सजू लागल्या. सुवेळा , सांजीवनी आणि पद्माविी अशी या िीन
माचीांची नावे. एवढी उत्कृ ष्ट बाांधकामे महाराष्ट्रािील कोित्याही एकाच
हकल्ल्यावर सापडिार नाहीि. राजगड केवळ अणजांक्य होिा.

वास्तिववक स्तवराज्याचे राज्यकारभारािील वेगवेगळे भाग सपाट प्रदे शावरिी

असिे हे राजाच्या या प्रजेच्या या आणि राज्याच्या या दळिवळिाच्या या ष्टीने जेवढे
सपाटीच्या या शहराि सोईचे होिाि , िेवढे उां चउां च डोंगरमाथ्यावर होऊ शकि
नाहीि. पि असे शहराि सपाटीवर राजधानी करिे क्राांिीच्या या प्रारां भ काळाि
धोक्याचेही असिे. शत्रू केव्हा झडप घालील आणि ऐन राजधानीलाच कधी
धोका पोहोचेल याचा नेम नसिो. म्हिून उां च तशखरावर िटबांदीने अणजांक्य
बनववलेल्या हकल्ल्यावर राजधानी असिे गरजेचेच असिे. राजगडचे बाांधकाम
सुमारे १० वर्ेरां ् चालले होिे. जगािील उत्कृ ष्ट अशा डोंगरी लष्करी हकल्ल्याि
राजगडाचा समावेश करावा लागेल.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

इ. स. १६४६ पासून िे आग्ऱयाहून सुटकेपयांि स्तवराज्याची राजधानी राजगड
होिी. अद्यापीही होिीच की , पि तमझााराजा जयतसांग आणि हदलेरखान याांची
स्तवारी आली िेव्हा महाराजाांच्या या प्रत्ययास एक गोष्ट आली की , मोगलाांचे
लष्कर राजगडाच्या या पायथ्यापयांि घुसण्याचा प्रयत्न करीि आहे .

रायकरि तससोहदया , दाऊिखान कुरे शी , सिाराजखान इत्यादी मोगली

सरदार राजगडाच्या या उत्तरे स असलेल्या मावळाि , म्हिजेच गुांजि मावळ
आणि कानद मावळ या भागाांि ववध्वांसन करण्यासाठी मुसड्
ां या मारिाहे ि. या
मोगली सरदाराांनी प्रत्यक्ष राजगडावर हल्ले चढववले नाहीि. मोचेर ् लावले
नाहीि हकांवा वेढा घालून बसण्याचेही प्रयत्न केले नाहीि. िशी एकही नोंद
सापडि नाही. िरीही मोगली शत्रू राजधानीच्या या पायथ्यापयांि येऊन जािो ही
गोष्टही िार गांभीर होिी. म्हिून महाराजाांनी राजधानीचे हठकािच
बदलावयाचा ववचार सुरू केला.

नवी राजधानी कुठे करायची म्हटले , िरी िी डोंगरी हकल्ल्यावरच करावी

लागिार हे उघड होिां. जेव्हा कधी पुढे स्तवराज्याचा सपाट प्रदे शावरिीही
ववस्तिार होईल , िेव्हा एखाद्या शहराांि राजधानी करिे थोडे सोईचे ठरे ल. पि
जोपयांि उत्तर , पूवा आणि दणक्षि या बाजूांना बादशाही अांमल अगदी लागून
आहे , िोपयांि डोंगरािून बाहे र येिे आणि राजधानी स्तथापिे हे धाडसाचे
आणि लष्करी जबाबदारी वाढवविारे ठरे ल.

म्हिून महाराजाांनी राजधानीचा ववचार नवीन केला. त्याांचे लक्ष रायगडावरच

णखळले. कोकिच्या या बाजूने समुदापयांि मराठी स्तवराज्याचा ववस्तिार झालेला
होिा. रायगड उां च पवािावर असूनही ववस्तिाराने प्रचांड आणि सांरक्षिाच्या या ष्टीने
केवळ अणजांक्य होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि महाराजाांनी ‘ राजधानी ‘ करण्याच्या या ष्टीने रायगडावर बाांधकामे सुरू
केली. त्याांनी रायगड राजधानी केली. याि त्याांची युर्द्नेिा या ष्टीने अतधकच
ओळख चाांगल्याप्रकारे इतिहासाला होिे.

रायगड सवा बाजूांनी सह्यतशखराांनी गराडलेला आहे . एका इां ग्रजाने या

रायगडावर असा अतभप्राय व्यक्त केला आहे की , ‘ रायगडसारखा अणजांक्य
हकल्ला जगाच्या या पाठीवर दस
ु रा नाही. ‘ दस
ु ऱया एका इां ग्रजाने रायगडाला
‘ त्नद्ड्ढह्मड्डद्यह्लश ्ुाह्म श ्ुाद्घ ह्लर्द्द्ग श्वड्डह्यह्ल ‘ असे म्हटले आहे . हे न्री
ऑणक्झांडेन , ऑस्तटीन , युस्तटीक इत्यादी अनेक पािात्य मांडळीांनीही रायगडचा
डोंगरी दरारा आपापल्या शब्दाांि तलहून ठे वला आहे .

हहराजी इां दल
ु कर या नावाचाही एक उत्कृ ष्ट दग
ु व
ा ास्तिुिज्ज्ञ महाराजाांच्या या हािाशी
होिा. महाराजाांनी याच हहराजीला राजधानीच्या या रुपाने रायगडची बाांधकामे
साांतगिली. यािील सवााि महत्त्वाचा मुद्दा होिा रायगडाच्या या म्हिजेच
राजधानीच्या या बेलाग सुरणक्षििेचा. त्या ष्टीने रायगड सजू लागला. रायगड
हकिी बलाढ्य आहे , हे प्रत्यक्ष पाहहल्यानांिर खरे लक्षाि येिे.

हळू हळू एकेक राज्यकारभाराचा ववभाग राजगडावरून रायगडावर दाखल होऊ

लागला. पुढे इ. १६७४ मध्ये महाराज प्रत्यक्ष ‘ तसांहासनाहदश्वर छत्रपति
‘ झाले िे याच रायगडावर. त्यावेळी हहराजी इां दल
ु करानी जी काही बाांधकामे
गडावर केली , त्याची नोंद एका तशलालेखाि कोरली. हा तशलालेख आजही
रायगडावर श्रीजगदीश्वर मांहदराच्या या बाहे र आहे . िेथेच दे वळाच्या या पायरीवर
त्याने पुढील शब्द कोरले आहे ि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘ सेवेचे ठाई ित्पर हहराजी इां दल
ु कर ‘

रायगडावर चढू न जाण्याची वाट अरुां द आणि डोंगरकड्याच्या या कडे कडे ने वर

जािे. त्यामुळे चढिाऱयाला धडकीच भरिे. वर चढि असिाना डावीकडे खोल
खोल दऱया आणि उजवीकडे सरळसरळ कडा. असे हे बाांधकाम गडाच्या या
माथ्यापयांि करिाना केवढे कष्ट पडले असिील , याची कल्पनाही नेमकी येि
नाही.

अशा उां च गडावर तचरें बदी दरवाजे , बुरुज , चोरवाटा आणि सांरक्षक मोचेर ्
पाहहले की , हहराजीने भीमाच्या या खाांद्यावर जिू चक्रव्यूहच रचला असे वाटिे.
त्याने एक सुद
ां र वास्तिू , एक बलाढ्य लष्करी वास्तिू आणि िेवढीच मोलाची
कला , सांस्तकृ िी , ववववध शािे याांची ‘ रायगड ‘ ही सरस्तविी नगरीही उभी
केली. हहराजी इां दल
ु कर हा तनष्िाि लष्करी वास्तिुिज्ज्ञ होिा स्तवि: महाराज.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८० जंणजऱ् ा ा शसद्दी

याच काळाि (इ.स. १६६९ ) महाराजाांनी जांणजऱयाच्या या तसद्दीकडे नजर टाकली.

खरां म्हिजे त्याांची क्रुर्द् नजर तसद्दीवर प्रारां भापासूनच वटारलेली होिी. हे
जांणजऱयाचे तसद्दी म्हिजे मूळचे आहिकेिील अॅवबसेतनयन. याांनाच हबशी
म्हिि. वास्तिववक हे भारिाि आले नाहीि. गुलाम म्हिून व्यापारी लोकाांनी
त्याांना आिले. गुलामाांचा व्यापार हा त्याकाळी सगळीकडे च िेजीि होिा. या
हबशी गुलामाांची शरीरप्रकृ िी लोखांडासारखी भक्कम होिी. त्याांचा रां ग
काळाभोर होिा. महाराज आणि मराठी मािसां या हबश्याांना श्यामल म्हिि.
हे तसद्दी केवळ गुलामतगरी करीि जगले नाहीि , िर युर्द्ािही जबर पराक्रम
गाजववण्याची आपली शक्ती आणि कुशलिा त्याांनी दाखवून हदली. दणक्षिेिल्या
बहामनी , आहदलशाही कुिुबशाही , तनजामशाही आणि हदल्लीच्या या मोगलशाही
सुलिानाांच्या या पदरी या हबश्याांनी लष्कराि कामतगऱया करून दाखववल्या.

अहमदनगरच्या या तनजामशाही राज्याि एक जबरदस्ति तसद्दी व्यादाचा िजीर ्

झालेला आपल्याला ठाऊक आहे . िो म्हिजे मतलक अांबर तसद्दी. हा प्रारां भी
असाच गुलाम पोरगा होिा. पि आपल्या किृत्त्ा वाने िो तनजामशाहीचा केवळ
वजीरच नव्हे , केवळ सेनापिीच नव्हे , केवळ राज्यकारभारी प्रशासकही नव्हे
िर नगरचा सवेसव
ा ाा ठरला. महाराष्ट्राचा गतनमी कावा पुन्हा एकदा उजळू न

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

काढला िो या मतलकने. हदल्ली सल्िनिीला म्हिजेच जहागीरच्या या िौजाांना
जबर िडाखे दे ऊन तनजामशाही हटकवविारा हा मतलक अांबर गतनमी काव्याचा
प्राचाया वाटिो. शहाजीराजे भोसले हे एक उत्कृ ष्ट सेनापिी म्हिून ( इ. १६१०
पासून पुढे) गाजू लागले , िे याच मतलक अांबरच्या या गतनमी काव्याच्या या
युर्द्िांत्रािून िरबेज होऊनच. भािवडीची लढाई (इ. १६२४ ऑक्टोबर) शहाजी
राजाांनी शथा करून णजांकली. जहाांतगरी आणि आहदलशाही याांच्या या प्रचांड
जोडिौजेचा एकाच युर्द्ाि शहाजीराजाांनी िडशा उडववला. यावेळी रिाांगिावर
मतलक अांबरने स्तवि: भाग घेिला नव्हिा. सवा जोखीम त्याने शहाजीराजाांवर
टाकली होिी. प्रचांड जय तमळाला. कोिाला ? खरां म्हिजे शहाजीराजाांना.
मराठ्याांना. पि श्रेय तमळाले मतलक अांबरला. तमळे ना का! िो वजीरच होिा
ना. पि शहाजीराजे , म्हिजेच एक मराठा , एवढ्या झपाट्याने अस्तमानाि
झळाळू लागल्याचे सहन होईना याच मतलक अांबरला. भोसल्याांचा मत्सर करू
लागला. तनजामशाहीिील आपल्याच हािाखालील मराठी सरदाराांि भेद पाडू
लागला.

पुढे या साऱया सुलिानी आणि हबशी राजकारिािून अचूक बोध घेिला ,

उगवत्या तशवाजीराजाांनी! अगदी इ.स. १६४७ पासून महाराजाांनी आपली पावलां
अगदी अचूक टाकली िी आधीच्या या इतिहासािून बोध घेऊन. एक तनष्कर्ा
महाराजाांचा नक्कीच होिा की , हे तसद्दी बेभरवशाचे आहे ि.

मुरुडच्या या सागरी हकनाऱयाजवळ बेटावर असलेला जांणजरा अशाच तसद्दी

हबश्याांच्या या पूिा स्तविांत्र सत्तेखाली होिा. हे हबशी कामापुरिे स्तवि:ला
तनजामशाहीचे हकांवा जरूर िेव्हा हदल्ली बादशहाचेही सेवक म्हिवून घेि. पि
जांणजऱयाच्या या तसद्दीांची प्रवृत्ती पूिप
ा िे सावाभौम महत्त्वाकाांक्षेची होिी. एका
बेटावरिी असलेलां िळहािाएवढां हे हबशी राज्य ववलक्षि तचकाटीने आणि क्रूर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जरबेने त्याांनी साांभाळलां होिां. सध्याच्या या रायगड णजल्ह्याच्या या हकनारी भूमीवर
आपल्या हबशी राज्याचा अांमल बसववण्याचा , म्हिजेच उगवत्या हहां दवी
स्तवराज्याला कोकिाि कडवा ववरोध सिि करण्याचा तसद्दीचा अखांड उद्योग
चालू होिा.

महाराज या ‘ श्यामला ‘ च्या या दां गेखोरीमुळे कायमचे अस्तवस्तथ झालेले होिे.

‘ हा जांणजऱयाचा तसद्दी म्हिजे आमच्या या (मराठी) दौलिीस लागलेला

पाण्यािील उां दीर आहे ‘ असे िे म्हिि.

अगदी इ.स. १६५७ पासून सिि पुढे या हबश्याांच्या या ववरुर्द् महाराज लढाया
करीि राहहले. पि आपल्या जांणजरा हकल्ल्याच्या या आणि आरमाराच्या या बळावर
तसद्दी कायमचाच झुज
ां ि राहहला. बेटावरील हा हकल्ला बळकट आहे . याचे बळ
केवळ िटाबुरुजाांच्या या बलाढ्य बाांधिीि नाही ; िर िे भोविी पसरलेल्या
अथाांग समुदामुळे आहे , हे महाराजाांच्या या केव्हाच लक्षाि आलेले होिे. पि हा
पाण्याि डु ां बि असलेला पािकोट जांणजरा णजांकिे हे खरोखर णजकीरीचे काम
होिे. स्तपेन , िान्स हकांवा अन्यही युरोवपयन राष्ट्राांना अगदी थेट
नेपोतलयनपयांि जसे वब्रहटश बेटाांचे ववरुर्द् ववजय तमळवविा आले नाहीि ,
अगदी िसेच या मुरुड जांणजऱयाच्या या बेटाांववरुर्द् महाराजाांना आणि पुढे शांभू
छत्रपिीांनाही यश तमळू शकले नाही.

केवळ समुद हीच या मुरुड जांणजऱयाची िाकद होिी काय ? त्याहीपेक्षा

जबरदस्ति िाकद या मुरुड जांणजऱयाि असलेल्या हबशी लोकाांच्या या अिूट
ऐक्याि होिी. हे त्याांचे आपसािील ऐक्य आणि आपल्या नेत्यावरील त्याांची

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तनिा एवढी जबरदस्ति होिी की , या हकल्ल्याि मराठ्याांचा कधीही चांचूप्रवेशही
होऊ शकला नाही.

पुढच्या याच काळािील एक गोष्ट साांगिा येईल. इ.स. १७ 3 ७ मध्ये

तचमाजीअप्पा पेशवे याांच्या या नेित्त्ृ वाखाली मराठ्याांची जांणजऱयाववरुर्द् मोहहम सुरू
झाली. उरि येथे िार मोठी लढाई झाली. त्याि मराठ्याांनी जांणजऱयाचा मुख्य
नेिा (सुलिान म्हटले िरी चालेल) तसद्दी साि याला युर्द्ाि ठार मारले. नेिा
पडला. पि पाण्यािला जांणजरा िसाच झुांजि राहहला. हे एकीचे , तशस्तिीचे
आणि अनुशासनाचे बळ आहे .

महाराज जांणजऱयावरील मोहीम आिाही माांडीि होिे. (इ. १६६९ ) जांणजऱयाचे

िीन तसद्दी एकवटू न प्रतिकारास उभे होिे. तसद्दी कासम , तसद्दी खैरि आणि
तसद्दी सांबूळ ही त्याांची नावे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८१ मो लांच् ा महत्त्वाकांक्े ा ज्वालामुखी जा ा झाला

महाराजाांनी यावर्ी (इ. १६६९ ) मुरुड-जणजांऱयावर अगदी नेट धरून मोहहम

सुरू केली. ही मोहहम दहु े री होिी. हकनाऱयावरून आणि ऐन समुदािूनही.
स्तवराज्याचे आरमार समुदाकडू न िोिा बांदक
ु ाांचा भडीमार करीि होिे. स्तवि:
महाराज काही आठवडे पेिपाशी िळ ठोकून बसले होिे. पेिच्या या जवळचे
हकल्ले कनााळा आणि रोह्याच्या या जवळचे हकल्ले अवतचिगड , त्याचप्रमािे
िळे गड आणि हकल्ले भोसाळगड हे महाराजाांच्या याच स्तवराज्याि होिे. त्यामुळे
असे वाटि होिे की , हदघीच्या या खाडीि समुदाि असलेला हबश्याांचा जांणजरा
हकल्ला हा मराठी हकल्ल्याांनी पूवहा दशेने आणि मराठी आरमारामुळे समुदाि
पणिमहदशेने अगदी कोंडल्यासारखा झाला आहे . िक्त नेट धरून सिि
जांणजऱयावर मारा केला िर जांणजऱयाला अन्नधान्य पुरवठा आणि
युर्द्साहहत्याचा पुरवठा कुठू नही होिार नाही. त्याची पूिा नाकेबांदी होईल. अन ्
िशी मराठ्याांनी केलीच. वेंटाजी भाटकर , मायनाक भांडारी , िुकोजी आांग्रे ,
लायजी कोळी , सरपाटील , दयाासारां ग आणि दौलिखान ही मराठी सरदार
मांडळी आणि आरमारी मांडळी अगदी असाच सवा बाजून
ां ी जांणजऱयाला गळिास
टाकून बसली. महाराज अन्य राजकीय मनसुब्याांसाठी रायगडास गेले. ही
मोहहम प्रत्यक्ष महाराज चालवीि नव्हिेच. िी चालवीि होिे हे सगळे मराठी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सरदार आणि खरोखर या सैन्याने जांणजऱयास जेरीस आिले. जांणजऱयाची
अवस्तथा व्याकूळ झाली.

रायगडावर या खबरा महाराजाांना पोहोचि होत्या. असे वाटि होिां की , एक

हदवस ही लांका आपल्याला तमळाली आणि जांणजऱयावर भगवा झेंडा लागला ,
अशी खबर गडावर येिार. इिकांच नव्हे िर जांणजऱयाचा मुख्य तसद्दी
खैरिखान हा मराठी आरमारी सरदाराांशी िहाची बोलिी करू लागला.

पि िेवढ्याि हकल्ल्यािील इिर दोन तसद्दी सरदाराांनी या मराठ्याांना शरि

जाऊ पाहिाऱया तसद्दीला अचानक कैद केले आणि युर्द् चालूच ठे वले. काही
हरकि नाही , िरीही जांणजरा मराठ्याांच्या या हािी पडिार हे अगदी अटळ होिे.
जांणजरे कर तसद्दीांचे ही कौिुक वाटिे. त्याांचे धाडस , शौया आणि स्तविांत्र
राहण्याची णजद्द अिुलनीय आहे .

याचवेळी एक वेगळे च राजकारि महाराजाांच्या या कानाांवर आले. हदल्लीि

बसलेल्या औरां गजेबाने तसांध आणि गुजरािच्या या हकनाऱयावर असलेले आपले
आरमार जांणजऱयाच्या या तसद्दीला मदि करण्यासाठी जांणजऱयाकडे पाठववण्याचा
डाव माांडला. हुकुम गेले आणि मोगलाांचे थोडे िार आरमारी दल तशडे िुगवून
दणक्षिेकडे जांणजऱयाच्या या हदशेने तनघाले. या बािम्या ऐकून महाराज चपापलेच.
हे औरां गजेबी आक्रमि सागरी मागाावर अनपेणक्षि नव्हिां. पि मोगल मराठे
असा िह झाला असिाना आणि गेली िीन वर्ेर ् ( इ. १६६७ िे १६६९ ) हा
िह महाराजाांनी ववनाववक्षेप पाळला असिाना , औरां गजेब असा अचानक
वाकडा चालेल अशी अपेक्षा नव्हिी. आिा जांणजऱयाचे युर्द् हे अवघड जािार
आणि हािािोंडाशी आलेला जांणजरा तनसटिार हे स्तपष्ट झाले. जांणजऱयाशी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि उत्तरे कडू न येिाऱया औरां गजेबी आरमाराशी युर्द् चालू ठे वायचे की नाही
असा प्रश ्ुान ् महाराजाांपुढे आला.

िेवढ्याि महाराजाांना औरां गाबादे हून एक खबर तमळाली की , औरां गजेबाचे

मनसुबे घािपािाचे ठरि आहे ि. म्हिजेच बादशाह शाांििेचा िह मोडू न
आपल्याववरुर्द् काहीिरी लष्करी वादळे उठववण्याच्या या बेिाि आहे . अन ् िसे
घडलेच.

त्याचां असां झालां , औरां गाबादमध्ये सेनापिी प्रिापराव गुजर आणि तनराजी
रावजी नातसककर याांच्या याबरोबर पाच हजार मराठी घोडे स्तवार गेली िीन वर्ेर ्
मोगल सुभेदाराच्या या हदमिीस होिे. हे कसे काय ? आग्ऱयास जाण्यापूवीर ् जो
पुरांदरचा िह झाला , त्याि एक कलम असे होिे की , तशवाजीराजाांचे पुत्र
सांभाजीराजे भोसले ( त्यावेळी वय वर्ेर ् आठ) याांच्या या नावाने बादशाहाने पाच
हजाराची मनसब द्यावी. त्या कलमाप्रमािे हे पाच हजार मराठी स्तवार
औरां गाबादे स होिे. युवराज सांभाजीराजे हे ‘ नािनाव ‘ म्हिजे वयाने लहान
असल्यामुळे िे प्रत्यक्ष स्तवि: या सैन्यातनशी औरां गाबादे ि राहू शकिार नव्हिे.
म्हिून सेनापिी प्रिापराव गुजर आणि त्याांच्या याबरोबर कारभारी म्हिून
तनराजी रावजी या दोघाांनी िेथे राहावे असे ठरले.

यावेळी औरां गाबादला सुभेदारीवर होिा औरां गजेबाचा प्रत्यक्ष एक शाहजादा.

त्याचे नाव अजीम. िो गेली िीन वर्ेर ् कोित्याही लढाया वबढायाांच्या या
भानगडीि पडलाच नाही. खानावपना और मजा कराना हे च त्याचे यावेळी
ित्त्वज्ञान होिे. िो महाराजाांशी स्तनेहानेच राहि वागि होिा. वाकड्याांि तशरि
नव्हिा. त्याचे खरे कारि साांगायचे िर असे पुढे मागे आपल्याला आपल्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िीथारूप आलमगीर बादशाहाांच्या या ववरुर्द् बांड करायची सांधी तमळाली , िर
तशवाजीराजाांशी मैत्री असलेली बरी!

याच शाहजादा अजीमला हदल्लीवरून बापाने एक गुप्त हसबल हुक्म (म्हिजे

अत्यांि िािडीचा हुकुम) पाठववला. पि हा हसबल हुक्म काय आहे हे
अजीमला एकदोन हदवस आधीच समजले! िो हुकुम भयांकर होिा. जिू
ज्वालामुखी त्यािून भडकिार होिा. पृथ्वी हादरिार होिी.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८२ बुिी आणण बळ ां ा आ ळा खेळ

औरां गजेब हदल्लीि गेली िीन वर्े जरी मराठी मुलख

ु ाच्या या बाबिीि शाांि
होिा , िरी त्याच्या या अचाट बुर्द्ीि सिि वेगवेगळे िासे पडिच होिे. महाराज
न मरिा आग्र्याहून तनसटले आणि आपल्या तचरे बांदी सह्यप्रदे शाि पोहोचले. या
गोष्टीचा त्याला राहून राहून उबग येि होिा. तनसटू न गेलेला सीवा केवळ
शाांििेचा िह कुरवाळीि आपल्या घरट्याि बसला आहे . एवढ्यावर
औरां गजेबाचे समाधान नव्हिे. ववश्वासही नव्हिा. हा सीवा आज ना उद्या सांधी
साधून मोगलाईवर झडप घेिार हे िो ओळखून होिा. औरां गजेबानेच िह
मोडीची कुऱहाड स्तवि: घालावयाचे ठरववले आणि त्याने जांणजऱयाच्या या तसद्दीच्या या
मदिीसाठी आपले मोगली आरमार सीवावर सोडले. लगेच त्याने अजीमला
म्हिजे औरां गाबादमध्ये असलेल्या आपल्या तचरां जीवाांना एक गुप्त हजबल हुक्म
म्हिजे िािडीचा हुकूम पाठववला की , ‘ औरां गाबादे ि असलेल्या सीवाच्या या
सेनापिीला (प्रिापराव गुजर) त्याच्या या कारभाऱयाला (तनराजी रावजी) आणि
इिर प्रमुख मराठ्याांना िाबडिोब एकदम छापा घालून कैद करा आणि
हदल्लीला त्याांना बांदोबस्तिाि आमच्या याकडे पाठवा. सीवाच्या या मराठ्याांची
औरां गाबादे ि असलेली छाविी मारून काढा आणि त्यािील लूट खणजन्याि
जमा करा. सीवा आग्ऱयास आला त्यावेळी त्याला वाटखचाासाठी जी एक लाख
रुपयाांची रक्कम आपि हदली आहे , िी या छाविीच्या या लुटीिून जमा होईल.
हुक्मकी िामील जल्द अज ् जल्द हो जाए! ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हा िो भयांकर औरां गजेबी ज्वालामुखीचा स्तिोट या हुकुमाि भरलेला होिा.
म्हिजे औरां गजेबाने अगदी उघडउघड महाराजाांच्या या ववरुर्द् आघाडी उघडली.
िह मोडला.

खरां म्हिजे हा िह मोडण्यासाठी महाराजही उत्सुकच होिे. िे सांधीची वाट

पाहाि होिे. िी सांधी औरां गजेबानेच हदली. इथां एक मोगली शहाजाद्याांच्या या
स्तवभावािील गांमि हदसली. अजीमला आपल्या बापाचा िो हजबल हुक्म
अजून तमळायचाच होिा. िो वाट दौड करीि होिा. पि त्या हुकुमाचा
िपशील अजीमला आधीच औरां गाबादे ि कळला िो आपल्या गुप्त हस्तिकाांकडू न.
बापाचा स्तवभाव माहहि असल्यामुळे अजीमला आिया वाटले नसावे. पि
त्याने अत्यांि िािडीने , गुपचूप मराठ्याांच्या या छाविीिून प्रिापराव गुजर
आणि तनराजी रावजी याांना आपल्या सिेर ् एखास म्हिजे खास वास्तिव्याचा
वाडा बोलावून घेिले. िे दोघे आले आणि अजीमने त्याांना म्हटले , ‘ मला
बादशाहा अब्बाजान याांचेकडू न असा हुकुम येिो आहे . ‘ अजीमने येिारा
भयांकर आलमतगरी हुकूम त्या दोघाांना साांतगिला. आपल्याववरुर्द् येि असलेला
एवढा भयांकर हुकूम प्रत्यक्ष औरां गजेबाचा पुत्रच प्रिापराव आणि तनराजी याांना
साांगि होिा. केवढा चमत्कार. अन ् अजीमने या मराठी सरदाराांना लगेच
म्हटले की , ‘ िुम्ही िुमच्या या सैन्यासह आणि छाविीसह िाबडिोब पसार
व्हा. नाहीिर िेवढ्याि वहडलाांचा हुकूम मला तमळाला , िर मला
िुमच्या याकररिा काहीच करिा येिार नाही. हुकुमाची अांमलबजाविी करावीच
लागले. ‘

यावर प्रिापराव काय बोलले िे इतिहासाला माहहि नाही. पि तनराजीसह िे

अजीमचा तनरोप घेऊन िाबडिोब आपल्या छाविीि आले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

काही वेळािच प्रिापराव , तनराजी आणि पाच हजार मराठी स्तवाराांची छाविी
पाखरासारखी पसार झाली. मराठी छाविी एकदम अशी भुराकन का उडू न गेली
हे औरां गाबादे ि कोिालाच कळले नाही. कळले होिे िक्त अजीमला.

याच सुमारास जांणजऱयाला घािलेला मराठी आरमाराचा वेढा महाराजाांनी हुकूम

पाठवून उठववला. जांणजऱयाभोविीच्या या समुदाि असलेली मराठी गलबिे भराभरा
तनघून गेली. मुरुडच्या या आसपास असलेली मराठी िौजही तनघून गेली.

या प्रकाराने तसद्दीांना काय वाटले असेल कोि जािे! पि जांणजऱयाचा गळिास

आत्तािरी सुटला. जीव वाचला.

या जांणजऱयाच्या या हकल्ल्याचे नाव होिे , ‘ जांणजरे मेहरुब ‘ मेहरुब म्हिजे

अष्टमीची चांदकोर. तसद्धद्याांच्या या या अधाचद
ां ाचे बळ असे हटकले.

तिकडे औरां गाबादे हून पसार झालेले पाच हजार स्तवार थेट महाराजाांकडे आले
नाहीि. प्रिापराव आणि तनराजीपांि याांनी तिसराच डाव टाकला. पाच हजार
िौज घेऊन िे जे सुटले , िे थेट औशाच्या या हकल्ल्यावर. हा हकल्ला
मोगलाांच्या या म्हिजेच औरां गजेबाच्या या िाब्याि होिा. हा हकल्ला िुळजापूरच्या या
जवळ आहे . हकल्ला जबरदस्ति. येथे हकल्लेदार होिा शेर बहाद्दरू जांग. त्याला
स्तवप्नािही कल्पना नव्हिी की , मराठ्याांची िौज आपल्या हकल्ल्यावर झडप
घालिार आहे . िो बेसावधच होिा. तशवाजी राजाांपासून इिक्या दरू अांिरावर
असलेल्या आपल्या औसा हकल्ल्यावर मराठी कसे येिे शक्य आहे ? तशवाय
आत्ता िर बादशाहाांचा सीवाशी मैत्रीचा िह चालू आहे . पि बादशाहानेच या
िहावर कुऱहाड घािल्याचे शेर बहाद्दरू जगला कुठे माहहि होिे ? मराठ्याांची
धडक इिक्या वेगाने आणि आवेगाने हकल्ल्यावर आली की , हकल्ल्याि एकच

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पळापळ आणि गोंधळ उडाला. वास्तिववक असे व्हायचे काहीही कारि नव्हिे.
एवढा बळकट िटबांदीचा हकल्ला सहज झुांजू शकला असिा. पि त्याांची
हहम्मिच बारगळली. मराठी िौज हकल्ल्याि घुसली. वीस लाख रुपयाचा रोख
खणजना प्रिापरावाांच्या या हािाि पडला. कदातचि इिरही काही लूट आणि हा
खजाना घेऊन मराठी िौज प्रिापरावाांच्या या मागोमाग हकल्ल्यािून बाहे र पडली
आणि दौडि सुटली थेट महाराजाांकडे . ‘ आग्रा प्रवासाचा खचा रुपये एक लाख
मराठ्याांच्या या छाविीच्या या लुटीिून खणजन्याि जमा करा ‘, असा हुकूम
सोडिाऱया औरां गजेबाला मराठ्याांनी आपले एकूि एकवीस लाख रुपये
पळववल्याचे आिा कळिार होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८३ श रं जीवां े तीथथरुपांस पत्र

मराठी िौज औशाच्या या हकल्ल्यािूनही २० लाखाचा खणजना घेऊन पसार झाली.

औरां गजेबाचा सुटलेला हजबल हुक्म मराठे औरां गाबादे िन
ू पसार झाल्यावर
थोड्याच काळाि आला आणि तचरां जीव अजीम याांस तमळाला. आिा या
वहडलाांच्या या हुकुमाला उत्तर काय द्यायचे ? तचरां जीवाांनी िीथारुपाांस तलहहले की ,
‘ आपला हुकुम तमळण्यापूवीचा प्रिापराव आणि त्याांची िौज शहरािून पसार
झाली. अशी अचानक कशी पसार झाली िे लक्षाि येि नाही. पि जर आपले
आज्ञापत्र थोडे आधी येऊन पोहोचले असिे , िर मराठ्याांचा िडशा पाडिा
आला असिा. ‘

तचरां जीवाांचे हे उत्तर वाचून औरां गजेबास काय वाटले असेल ? एक मात्र नक्की
की त्याच्या या डोक्याि असलेला प्रिापराव , तनराजी आणि प्रमुख मराठ्याांना
अचानक कैद करून , हदल्लीि आिून , हौसेप्रमािे ठार मारण्याचा गोड बेि
उधळला गेला. पाच हजार मराठे शहर औरां गाबादे िून णजवातनशी सुटले.
औरां गजेबाचे केवढे प्रचांड नुकसान झाले ?

महाराज यावेळी राजगडावर होिे. घडलेल्या घटनाांच्या या बािम्या त्याांना येऊन

पोहोचि होत्या. िह मोडण्याचे औरां गजेबाने केलेले उद्योग िेही त्याांना समजले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एवढे च नव्हे िर आपला पराक्रम महाराजाांना सादर करण्याकररिा औशाचा
खणजना घेऊन प्रिापरावही राजगडास पोहोचले.

आधीची िीन साडे िीन वर्े महाराजाांनी आपली लष्करी शक्ती आणि भावी
युर्द्ाची ियारी जय्यि करण्याि खचा केलेली होिी. महाराज आणि मुत्सद्दी
मांडळ नव्या डावपेचाांसाठी कल्पनाांचा आखाडा उकरीि होिे. औशाला
मराठ्याांनी घािलेला छापा िपशीलवार हदल्लीस औरां गजेबाला कळला. त्याने
औशाच्या या पराभूि हकल्लेदाराचा हकिाब एका शब्दाने छाटू न कमी केला.
म्हिजे काय ? या हकल्लेदाराचे नाव होिे शेर बहाद्दरू जांग. त्यािील जांग ही
दोन अक्षरे काढू न टाकण्याचा हुकुम औरां गजेबाने हदला. पि मग पुढे काय ?
पुढे काय झाले कोि जािे ?

औरां गजेबाच्या या डोक्याि सििच धुमसि असलेले धमावेड हकांवा धमापेम म्हिा
यावेळी उसळू न आले. औरां गजेब िसा स्तवधमाावर कडोववकडीचे प्रेम करिारा
होिा. याि काहीही शांका नाही. पि त्याकररिा अन्य धतमयाांचा छळ आणि
अपमान करण्याचे कारि काय ? िे अजूनही कोिास उमजलेले नाही. त्याने
एक स्तविांत्र घोडे स्तवाराांचे सैन्यच ियार ठे वले. त्याांचे काम मूिीभाजन आणि
धातमका छळवाद. याच काळाि अनेक पववत्र हहां द ू धमाक्षेत्र त्याने उद्धध्वस्ति
केली.

इतिहासाचा अभ्यास करिाना असा एक ववचार डोळ्यापुढे येिो की , हे हाल

आणि अपमान भारिाि सवाांच्या याच वाट्याला येि होिे ना ? होय. मग या
सवाांनी म्हिजे पांजाबाि तशरवाांनी , आसामाि आसामीांनी , महाराष्ट्राि सवा
मराठ्याांनी , राजस्तथानाि सवा राजपुिाांनी , काणश्मराि डोग्राांनी जर एकवटू न
उठाव केला असिा िर येथील वेडी धातमका दाांडगाई थाांबली नसिी का ? पि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हे कधीच होऊ शकले नाही. उलट गोमाांिकाि पोिुग
ा ीजाांच्या या इणन्क्वणझशनला
उधाि आले होिे.

आिा महाराजाांचे लक्ष आग्ऱयाला जाण्यापूवीर ् मोगलाांना हदलेल्या २ 3

हकल्ल्याांवर आणि तशवाय नव्याने घेण्याकरिा उभ्या असलेल्या तशवनेरी ,
साल्हे र , मुल्हे र इत्यादी गडाांकडे ही लागले होिे. राजगडावरच्या या
खलबिखान्याि याच भावी मोहहमाांचे आराखडे आखले जाि होिे.

याच काळाि असाच आिखीन एक तशवाजीराजा आसामाि मोगलाांच्या या ववरुर्द्

गेंड्याच्या या बळाने धडका दे ि होिा. त्याचे नाव लतछि बडिुकन. हा
आसामच्या या राजाांचा सरसेनापिी होिा. आसाम पूिा णजांकावा म्हिून मोगल
सुलिान अन ् आत्ता ववशेर्ि: औरां गजेब सिि आसामवर िौजा पाठववि होिे.
युर्द्े चालू होिी. त्यािच शाहहस्तिेखान मामाला औरां गजेबाने मुद्दाम या
बडिुकनच्या या ववरुर्द् झांुुजायला पाठववले. (इ. १६६ 3 जून) या शाहीमामाला
िो ढाक्यापयांि आल्याचे कळल्यानांिर लतछि बडिुकनने त्याला एक पत्र
पाठववल्याची नोंद ‘ शाहहस्तिाखान की मुरांजी ‘ या कागदाि आहे .

पि अखेर तनयिीने इथेही आसामवर घाव घािला. लतछि बडिुकन हा

भयांकर आजारी पडू न (बहुदा ववर्मज्वरानेुे) मरि पावला. बडिुकन म्हिजे
मुख्य सेनापिी. बहुआ , बडपुजारी , बडिुकन याचा अथा त्या त्या क्षेत्रािला
मुख्य.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८४ आता ी शसंह डावर

तसांहगड म्हिजेच कोंढािा. हा

हकल्ला पुण्याच्या या नेऋत्येला िीस हक. मी.वर आहे . या हकल्ल्याचे चररत्र
अध्यायवारीने साांगावे असे मोठे आहे . पि काही मोजक्या घटनासुर्द्ा या
गडाचे वेगळे पि साांगिाऱया आहे ि. सवााि शेवटची लढाई प्रथम पाहूया. इ.
१७ नोव्हें बर १८१७ या हदवशी पुिे शहर शतनवारवाड्यासकट कॅप्टन रॉबटा सन
या इस्तट इां हडया कांपनीच्या या इां ग्रजाच्या या कब्जाि गेले. म्हिजेच पेशवेही गेले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पेशवाईही गेली. सािाऱयास महाराज छत्रपिी प्रिापतसांहराजे याांनाही इां ग्रजाांचे
माांडतलकत्त्व स्तवीकारावे लागले. म्हिजेच मराठी सत्ता सांपली. पाठबळ दे िारा
धनी हकांवा कोिी वाली उरला नाही.

िरीही या पुण्याशेजारचा हा डोंगरी तसांहगड इां ग्रजाांच्या या सुसज्ज बांदक

ु धारी
िौजेशी आणि चहुअांगाने गडावर मारा करिाऱया कुलपी गोळ्याांच्या या इां ग्रजी
िोिखान्याशी झुांजि होिा. इां ग्रजाांनाही याचे आिया वाटि होिे , की हे
मुठभर मराठे तनराधार झालेले असूनही आपल्या ववरुर्द् अहोरात्र का
झुांजिाहे ि ? इां ग्रजाांनी एकूि गडावर िोिाांचे मोठे गोळे धडकववले , त्या
गोळ्याांची सांख्या िीन हजाराहूनही अतधक होिी , िरीही मराठे झुांजिच होिे.
या तसांहगडच्या या शेवटच्या या युर्द्ाचा आम्ही कधी सूक्ष्म ववचार केला का ? िसे
हदसि नाही. या लढिाऱया मराठ्याांच्या या मनाांि कोििी नेमकी भावना
असेल ? ववचार असेल ? इां ग्रजी तनशाि पुण्यावर लागल्यानांिर शेजारचा
तसांहगड अजूनही रोज अहोरात्र इां ग्रजाांशी लढिोय याचा पररिाम पुण्यािील
आणि एकूि मराठी राज्यािील जनिेच्या या मनावर काही झाला का ? िसेही
हदसि नाही. लढिारे आणि मरिारे मराठे झुांजिच होिे. सारा दे श
गुलामतगरीि पडल्यानांिर तसांहगड , सोलापूरचा हकल्ला राजधानी रायगड
आणि असेच आिखी काही हकल्ले इां ग्रजाांशी झुांजि होिे. या त्याांच्या या झुांजी
म्हिजे व्यथा मृत्युच्या या खाईि उड्या घालिेच होिे. रायगड कॅप्टन प्रॉथरशी
दहा हदवस झुांजला. (हद. १ मे िे १० मे १८१८ ) सोलापूरचा हकल्लाही असाच
आठापांधरा हदवसा इां ग्रजाांनी घेिला. तसांहगड मात्र झुांजिच होिा. अखेर त्याचे
िेच होिार होिे. िेच झालां. हकल्ला इां ग्रजाांच्या या हािी पडला. एखादे राष्ट्र
दद
ु ै वाने शत्रूच्या या गुलामतगरीि पडि असिाना ज्या अगदी शेवटच्या या लढाया
हदल्या जािाि , त्या त्या राष्ट्राच्या या भावी स्तवािांत्रय सांग्रामािील खरोखर
पहहल्या लढाया असिाि. तसांहगडची ही लढाई म्हिजे भारिाच्या या भावी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

स्तवािांत्रय सांग्रामािील पहहले स्तवािांत्रययुर्द् नाही का ? ही लढाई इां ग्रजाांशी िीन
महहन्यािून हकांतचि अतधक काळ चालली होिी. अखेर गड पडला. तसांहही
पडले.

या आधीच्या या काळािला तसांहगडाचा इतिहास असाच धगधगीि ज्वालाांनी

लपेटलेला आहे . १ 33 ९ पासून िे इ. १६४७ पयांि हा गड सुलिानाांच्या या
कब्जाि होिा. शेवटी आहदलशाही ठािेदार म्हिून तसद्दी अांबर वाहब हा
हकल्लेदारी साांभाळि होिा. नेमकी िारीख माहीि नाही. पि इ. १६४७ च्या या
अखेरीस तशवाजी महाराजाांच्या या योजनेने आणि कारस्तथानाने बापूजी मुद्गल
नऱहे कर दे शपाांडे याने ‘ कारस्तथाने ‘ करून कोंढािा स्तवराज्याि काबीज करून
आिला. महाराज आणि णजजाऊसाहे ब याांची मने सुखावली आणि बळावली.
कारि तसांहगडसारखी अश्रिाची बलाढ्य जागा स्तवराज्याि आली. या गडावर
श्री काळभैरव आणि योगेश्वरी याांचे मांहदर आहे . या दे वाळाला श्री अमृिेश्वर
असेही नाव आहे . स्तथातनक लोक याला अांबरीबुवा असे म्हििाि. या दे वाच्या या
दे वळाांि बसून णजजाऊसाहे बाांनी रयिेचे काही न्यायतनवाडे केल्याच्या याही नोंदी
आहे ि. कोिालाही आवडावा असाच हा सह्यादीिील दातगना आहे . एक गोष्ट
आत्ताच साांगून टाकू का ? पुढे (इ. १७० 3 एवप्रल) मध्ये औरां गजेबाने अगदी
म्हािारपिी हा गड छत्रपिी िाराबाईसाहे बाांच्या या कारहकदीिा काबीज केला.
त्याचा िपशील आत्ता नको. पि बादशाहाच्या या िाब्याि हा हकल्ला आल्यावर
िो स्तवि: गडावर गेला. त्याने गड पाहहला. एक गाजलेला असामान्य मराठी
हकल्ला आपल्या िाब्याि आलेला पाहून औरां गजेब तनहायि खूश झाला आणि
त्याने या हकल्ल्याला नाव हदले , ‘ बक्शीांदा बक्श ‘ िो म्हििो , ‘ यह िो
खुदाकी करामि है ! यह बक्शीांदा बक्श है । आलमगीर के तलए है ! बक्शीांदा
बक्श! ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बक्शीांदा बक्श म्हिजे परमेश्वराची दे िगी.

हा गड पुण्याच्या या नजीक असल्यामुळे म्हिा , पि पुढच्या या काळाि बहुिेक

सवा थोर मांडळी या गडावर येऊन , राहून गेली आहे ि. अगदी लो. हटळक ,
म. गाांधी , स्तवा. सावरकर , जयप्रकाश नारायि इिकेच नव्हे िर नेिाजी
सुभार्चांद बोससुर्द्ा.

गडावर लो. हटळकाांनी स्तवि:Fसाठी छान घर बाांधले. एक गांमि साांगू का ?

म. गाांधी याांचेही स्तवि:च्या या मालकीचे एक घर तसांहगडावर आहे . मोहनदास
करमचांद गाांधी हे नाव सािबाऱयाच्या या उिाऱयावर आहे .

तमझााराजे जयतसांग आणि हदलेरखान पठाि हे औरां गजेबाचे सरदार

स्तवराज्यावर चालून आले. (इ. १६६५ माचा) त्यावेळी मोगली िौजेने
पुरांदरगडास आणि तसांहगडासही मोचेर ् लावले. तसांहगडचा मोचाा होिा.
सिाराजखान याच्या याकडे . िो शथा करीि होिा , गड घेण्याची. पि गडाचा
टवकाही उडाला नाही. गड णजद्दीने अखेरपयांि ( म्हिजे लढाई थाांबेपयांि)
झुांजिच राहहला. यावेळी गडावर महाराजाांच्या या मािोश्री णजजाऊसाहे ब या
वास्तिव्याला होत्या. त्याांचे िे वास्तिव्य हे च प्रचांड प्रेरक सामाथ्य होिे. पि हद.
११ जून १६६५ या हदवशी मोगलाांशी महाराजाांचा िह पुरांदर गडाखाली झाला ,
अन ् त्याि िेवीस हकल्ले मोगलाांना द्यावयाचे महाराजाांनी मान्य केले. त्याि
तसांहगड होिा.

िहाप्रमािे तसांहगड दे िे भाग होिे. सिाराजखान आणि हदलेरखान याच्या या

तनसबिीचा एक सरदार अन ् प्रत्यक्ष महाराजाांचाही एक मुिातलक यावेळी
गडावर आले. गड मोगलाांच्या या िाब्याि दे ण्याचा सोहळा सुरू झाला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

णजजाऊसाहे बाांना आपल्या सवा मराठ्याांतनशी आणि डां केझेंड्याांतनशी गडावरून
कल्याि दरवाज्याने उिरावे लागले. उिरल्या. पि गड उिरि असिाना
त्याांच्या या मनाची काय अवस्तथा झाली असेल , याची आपि कधी कल्पना केली
का ? ज्याांच्या या आकाांक्षाांपुढे गगनही ठें गिे ठरि होिे. त्याांना आपल्या
हािािलाच पराभूि न झालेला हकल्ला शत्रूच्या या िाब्याि दे ऊन उिरावे लागि
होिे. त्याकररिा िे गगन आणि िे मन आणि त्या मनाचा मनस्तवी महाराजा
तिळातिळाने समजावून घेण्याची आवश्यकिा आहे . – -तशवशाहीर बाबासाहे ब
पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८५ माघ वद्य वमी ी रात्र

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

यावेळी प्रिापगडच्या या मावळिीला असलेल्य डोंगर-वेढ्यािील ‘ उमरठ ‘ या
गावाि लग्नाचा माांडव पडला होिा म्हिे! हे लग्न प्रत्यक्ष उमरठकर सुभेदार
िानाजीराव मालुसरे याांच्या या मुलाचां होिां म्हिे. रायबा हा त्याांचा लहानसा
मुलगा.

या सगळ्या कथा मराठी प्रत्येक कानामनाला गेली 3 ०० वर्ा ठाऊक आहे ि.

त्यावर िुळशीदार शाहीर या नावाच्या या शाहहराने चौकबांद मोठा पोवाडाही
रचलेला सापडला आहे . बखरीिून थोडीिार माहहिी तलहहलेली आहे . पि याि
अभ्यासकाांच्या या मिे मिभेदाचे मुद्देही अनेक आहे ि. एवढे तनणिि की ,
तसांहगड काबीज करण्याची कामतगरी महाराजाांनी िानाजी मालुसरे या जबऱया
मदाावर सोपववली. िानाजी हा स्तवराज्याच्या या लष्कराि एक हजार पाइकाांचा
सुभेदार आहे . त्याला एक सख्खा भाऊ आहे . त्याचे नाव सूयााजी.

मोंगलाांच्या या ववरूर्द् िडजोडीनांिर आपले हकल्ले परि होण्यासाठी महाराजाांनी

जी मोहीम उघडली. त्या मोहहमेचा पहहला नारळ िानाजीच्या याच हािाि त्याांनी
हदला या ववर्यी मिभेद नाही. मुहूिा होिा माघ वद्य नवमी , शुक्रवार हद. चार
िेब्रुवारी १६७० मध्यरात्रीचा.

ही मोहीम करण्यासाठी िानाजी सुमारे ५०० मावळे घेऊन राजगडावरुन

तनघाला , हे ही पूिा सत्य. आिा थोडा अभ्यास करू या. मोहीम प्रत्यक्ष हािी
घेण्यापूवीर ् गडाची अवघड सवघड बाजू िानाजीने लक्षाि घेिली असले की
नाही ? गुप्त हे रतगरीने गडाच्या या घेऱयाि आपल्याला गुपचूप पोहोचिा येईल ,
बोभाटा होिार नाही यासाठी त्याने काही प्रयत्न केले असिील का ? प्रत्यक्ष
अस्तसल समकालीन कागदपत्राि हे काहीच सापडि नाही. कागदच नाहीि. पि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िुळशीदार शाहहराच्या या पोवाड्यािील ऐन मिभेदाचे मुद्दे बाजूला ठे वले , िरी
गडाच्या या भोविी असलेल्या उिरिीवरील जांगलािील मेटकऱयाांशी िानाजीने
सांधान बाांधले व घेरे सरनाईकाला त्याने आपलेसे केले , हे पूिा सांभाव्य
वाटिे. गडावर एकूि मोगली सैन्य दीड हजार असून िटावर हठकहठकािी
जबर िोिा खड्या आहे ि अन ् गडाच्या या ववशेर्ि: पणिमेच्या या कड्यावर
उत्तराधााि िटबांदी बाांधीव नाही , अन ् त्या बाजूस पहारे ही जरा कमी आहे ि.
असे िानाजीच्या या लक्षाि आहे . व त्या ष्टीनेच िो या कड्याखाली नेमका
आला. नाहीिर िो िसा आला नसिा. ही सवा माहहिी घेरेसरनाईक
मेटकऱयाकडू न िानाजीला तमळाली हा जो पोवाड्याि व उत्तरकालीन
आख्यातयकाांि सूर हदसिो िो सत्य असण्याची शक्यिा आहे .

एक िर िानाजीचे (म्हिजे महाराजाांचेही पि) तनणिि ठरलेले हदसिे की ,

नेहमीच्या या ढोबळपर्द्िीने गडावर चाल करावयाची नाही. गडाला वेढा घालून
माहहनोन ् महहने झुज
ां ि बसावयाचे नाही. िर अचानक झडप घालून (सरप्राइज
अॅटॅक) गड कब्जाि घ्यावयाचा. गडावर अशी झडप घािली व प्रवेश तमळववला
िर त्याांच्या या िोिखान्याचा काहीही उपयोग त्याांना होिार नाही. त्या
तनरूपयोगी ठरिील. जी काही झांुुज द्यावी लागेल िी समोरासमोर द्यायची.
त्याि अवघड भाग िारिार मोठा होिा. एकिर गडाि प्रवेश तमळविे अत्यांि
अवघड अन ् तमळाला िर गडावरचे सैन्य आपल्या तिप्पट आहे याची जािीव
मराठ्याांना तनणिि आहे .

म्हिूनच िानाजीने मेटावरच्या या कोळी मेटकऱयाांशी आधीपासून सांधान बाांधून

अचानक छाप्याची ियारी चोख केलेली होिी , असे हदसिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िानाजी चार िेब्रुवारी १६७० च्या या मध्यरात्री म्हिजे बहुदा दोन अडीच वाजिा
तनवबड अरण्याि अन ् गडाच्या या उिरिीवर आपल्या लोकाांतनशी येऊन पोहोचला.

गडवरचां वािावरि शाांि सुन्न होिां. गस्तिीची पाळी असलेले मोंगल सैतनक
आपापल्या जागी गस्ति घालीि होिे. हकल्याची दोन प्रवेशदारे पुण्याच्या या
हदशेला म्हिजे उत्तरे ला एका पाठोपाठ एक असे िीन मोठे दरवाजे आणि
दणक्षिेच्या या बाजुल असे दोन दरवाजे. या बाजूने हकल्याच्या या खाली कल्याि
नावाचे खेडेगाव आहे . म्हिून या दरवाज्यास कल्याि दरवाजा हे नाव होिे.
आणि उत्तरे च्या या बाजूच्या या दरवाजाांना पुिे दरवाजा असे नाव होिे. वास्तिववक
उदयभान राठोड हा मोंगली हकल्लेदार अतिशय तनिावांि आणि दक्ष होिा.
त्याचां काम हकल्लेदार या नात्यानां िो ठीक करीि होिा. पि िानाजीने
हकल्ल्याच्या या आणि हकल्लेदाराच्या या दब
ु ळ्या दव्ु याांचा अचूक शोध आणि वेध
आधीच गुप्त ररिीने हकल्याच्या या सरघेरेनाईकाांकडू न तमळववला होिा. खरां
म्हिजे स्तवराज्य आणि मोंगलाई यािील िह उघडउघड मोडल्यानांिरचे हे
हदवस आहे ि. उदयभानने अतधक जागरुक दक्षिा घ्यायला हवी होिी. पि
एकूि हकल्याच्या या अवघड खाांदाबाांधा , आपली गडावरील मािसेही उत्तम ,
िोिा आणि बारूदगोळा अगदी सुसज्ज , दरवाजे अगदी भक्कम अशा या
जमेच्या या भाांडवलवर उदयभान तनतचांि होिा. नेमका अशाच माघ वद्य
नवमीच्या या मध्यरात्रीच्या या काळोखािला मुहूिा िानाजीने पकडला आणि
तचत्याांच्या या चोरपावलाांनी पाचशे मावळ्याांतनशी िो गडाच्या या पणिमाांगास
तभांिीसारख्या िाठ उभ्या असलेल्या कड्याच्या या कपारीशी येऊन पोहोचला ही
नेमकी जागा गडाच्या या माथ्यावर दब
ु ळी होिी. पहारे नसावेिच हकांवा अगदी
ववरळ होिे. या बाजूला िटबांदीही अगदी अपुरी आहे . या जागेचां नाव हकांवा या
कड्याचां नाव डोितगरीची कडा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

स्तवि: िानाजी आणि असेच आिखी िीन-चार गडी कड्याशी आले.
प्रत्येकाच्या या खाांद्याला एकेक लोखांडी मेख आणि वाखाची बळकट दोरखांडाची
वेटोळी होिी. िानाजीसह हे दोरखांडवाले मावळे कडा चढू लागले. हे काम िार
िार अवघड आणि धोक्याचांही असिां कड्याला खडकाांि असलेल्या
खाचीकपारीि पावलां आणि हािाची बोटां घालून चाचपि चाचपि वर चढायचां.
त्याि अांधार दाट. कुठे कपारीि जर सापानागीिीनां वेटोळां घािलेलां असलां
अन ् त्याला धक्का लागला िर ? िर मृत्यूच. कुठे मधमाश्याांचां हकांवा गाांधील
माश्याांयां पोळां लागलेलां असलां िरीही सांकटच. कुठां तगधाडाांनी कपारीि अांडी
घालून त्यावर उबववण्यासाठी पांखाांचा गराडा टाकून बैठक माांडली असली िरी
कठीिांच. आजच्या या काळाि कडे चढिाऱया तगयाारोहकाांस याची अचूक कल्पना
येऊ शकेल. अशा अवघड धोक्याांना सामोरे जाि जाि एक भीिी मावळ्याांच्या या
मनगटाि आणि पावलीि सिि जागी होिीच , की एखाद्या कपारीिून आपला
हाि हकांवा पाऊल सट्कन तनसटलां , िर भयाि मृत्युतशवाय दस
ु रां कोिां
आपल्याला झेलील ? अशा या डोिातगरी कड्याची उां ची हकिी होिी ? होिी
आणि आजही आहे सुमारे बावीस , चोवीस पुरूर् ?

अशा या कड्याच्या या माथ्यावर पक्या िटबांजीचीही जरूर नाही अन ् या बाजूने

कोििाही शत्रू कधीच येिां शक्य नाही अशा पूिा ववश्वासानां हकल्लेदारानां
येथील बांदोबस्ति अगदी हठसूळ ठे वलेाल असावा.

नेमकी हीच जागा वानराांसारखी चढू न जाण्याकरीिा िानाजीनां ठरववली होिी.

िो चढि होिा. आिखी एक गोष्ट लक्षाि येुेिे की , तसांहगड यापूवीर ् मराठी
स्तवराज्यािच होिा. िानाजी सुयााजी आणि असांख्य मावळ्याांनी तसांहगडावर
राहून , हहां डून अन ् हिरून गडाची माहहिी प्रत्यक्ष अनुभववली होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मावळे अन ् िानाजी वर पोहोचले. त्याांनी खाांद्यावर अडकववलेले दोरखांड वर
मेखा अडकवून कड्याखाली सोडले. अन ् मग भराभरा सवाच मावळे वर आले.
मोठ्या प्रमािाि वस्तिी गस्तिी आणि राबिा गडाच्या या दणक्षि पूवा व उत्तर
बाजूला होिा. िानाजी हत्यारे सरसावून त्या हदशेला पुढे सरकू लागला.
मावळे ही. अन ् एका क्षिी मोंगली सैतनकाांचा आणि शाांििेचा एकदमच भडका
उडाला. युध्द पेटले.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा ८६ जणू आषाढ घ ांिी झुंजे वादळ वात

आरडाओरडा , हकांकाळ्या , गजाना याांचा एकच कल्लोळ गडावर उसळला.

सुस्तिावलेल्या अन ् गाढ झोपलेल्या अन ् जागिी गस्ति घालिाऱया त्या मोगली
सैन्यावर एकदम धगधगिे तनखारे येऊन पडावेि असा हा िानाजीचा हल्ला
होिा. इथे मावळ्याांच्या यामध्ये जबर इर्ाा होिी. आत्मववश्वास होिा. आपि
णजांकरिारच. पि जर समजा कच खाल्ली िर आपल्याला पळू न जायलाही
वाट नाही. आपि लढलांच पाहहजे , णजांकलांच पाहहजे , नाहीिर मेलच
ां
पाहहजे , पुन्हा असा डाव खेळिाच येिार नाही अन ् जगून हकांवा मरूनही हे
पराभवाचां िोंड महाराजाांना अन ् णजजाऊसाहे बाांना दाखवायचां ? कसां ? पि
असला कसला ववचारही कोिाच्या या मनाि येि नव्हिा. उदयभानला त्याच्या या
वाड्याि हा भयांकर हल्ला अकस्तमाि समजला. इिकी दक्षिा घेऊनही हे मराठे
गडावर आलेच कसे , पोहोचले कसे हा सवाल आिा व्यथा होिा. उदयभान
ढाली िलवारीतनशी धावला. यावेळी मोगली सैतनकाांनी मशाली पेटवल्या
असिील का ? शक्यिा आहे .

अन ् प्रत्यक्ष गदीिा उदे यभान आणि िानाजी घुसले. या अचानक हल्ल्याचा

मोगली सैन्यावर नक्कीच पररिाम झाला. बराचसा गोंधळ अन ् थोडीिार
घबराट. युर्द् कडकडि होिे. त्यािच उदयभान आणि िानाजी अचानक
समोरासमोरच आले आणि घावावरिी घाव एकमेकाांवर कोसळू लागले. ही
झटापट हकिी वेळ चालली असेल ? काही साांगिा येि नाही. पि प्रत्येक क्षि
जगण्या मरण्याच्या या िराजूची पारडी खालीवर झुलवीि होिा. कुिी कोिाला रे टू
शकि नव्हिा. कुिी हटिही नव्हिा. िेवढ्याि उदयभानचा िलवारीचा कडाडू न
कोसळलेला घाव िानाजी सुभेदाराांच्या या ढालीवर पडला. अन ् ढालच िुटली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

केवढा कल्लोळ! त्याही णस्तथिीि डोईचां मुड
ां ासां िुटक्या ढालीच्या या हािावर घेऊन
अन ् कमरे चां पटकुरां त्या हािावर गुांडाळीि िानाजी एकाांगी लढि होिा.
उदयभानला जबर हर्ा झाला असेल की , खासा गनीम आिा क्षिाक्षिाि
मारिोच. िो वारावर वार िडाखून घालू लागला. िेवढ्याि ढाल िुटलेल्या
हािावर घाव पडला. अन ् िानाजीचा हािच िुटला. िरीही रक्त गाळीि उजव्या
हािािल्या िलवारीने िो झुांजिच राहहला. दोघांही एकमेकाांवर घाव घालीि
होिे. या क्षिी िानाजी काय ओरडि असेल ? उदयभान काय ओरडि
असेल ? इतिहासाला माहीि नाही. पि नक्की गजाि असिील. अन ् एका
क्षिी िराजूची पारडी हे लकावली. उदयभानचा िानाजीला अन ् िानाजीचा
उदयभानला कडाडू न धारे चा िडाखा बसला आणि दोघांही भयांकर जखमी ,
हकांबहुना मृत्युच झेलीि एकाचवेळी भुईवर कोसळले. दोघेही ठार झाले. अन ्
ही गोष्ट अविीभविीच्या या चार मावळ्याांना हदसली. अन ् िे गोंधळलेच. खचलेच.
अन ् ओरडू लागले. ‘ सुभेदार पहडले , सुभेदार पहडले! ‘ पळा. अन ् हाहा
म्हििा सुभेदार पडल्याचा रिबोभाट झाला. बरे चसे मावळे धीर खचून ज्या
कड्यावरून दोराने िे चढू न आले होिे , त्या हदशेला धावि सुटले ,
कड्यावरून उिरण्यासाठी वास्तिववक उदयभानही पडला होिा ना! पि िी वेळ
अशी होिी , िी साांगिा येि नाही. िी वेळ यमाची. िी वेळ णजवाच्या या मायेची.
मावळे ओरडि धावि होिे. गदीिा झुज
ां ि असलेल्या सूयााजी मालुसऱयानां हे
पाहहले , ऐकलां. त्यानां ओळखलां , अन ् िो त्याच दोराांच्या याकडे िाडिाड धावि
सुटला. पोहोचलाही अन ् त्याने गडाखाली सोडलेले दोर , जे लोंबि होिे , िे
िलवारीच्या या घावानां िाडिाड िोडायला सुरुवाि केली. िोडले. अन ् िसाच िो
वळू न पळू पाहिाऱया मावळ्याांवर ओरडला , ‘ पळिाय भेकडाांनो ? िुमचा
बाप इथां झुांजिा झुज
ां िा पडला अन ् िुम्ही कुठां पळिाय ? थू िुमच्या या
णजनगानीवर. हे थोबाड कुिाला दाखवविार आहाि ? अरे , िुमी कोिाची
मािसां ? महाराजाांची ? पळिा ? हिरा माघारी! ‘ अन ् सूयााजीनां एकच

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गजाना केली. ‘ हर हर हर हर महादे व ‘ पळिे होिे िे हिरले. सूयााजीने अन ्
सवाांनीच मोगलाांच्या यावर कडाडू न िेरहल्ला चढववला , िो त्या सवाांच्या या दोन
हािाि जिू आठआठ हािाांच्या या भवानीचां बळ अविरल्यासारखाच. या भयांकर
हल्ल्याि मोगलाांची दािादाि उडाली. गड मराठ्याांनी णजांकला.

असा हा इतिहास. जो तसांहगड पूवीर ् आणि नांिरही प्रतिस्तपाध्याशी महहनोन

महहने झुांजली. पि हार गेला नाही. िो अणजांक्य गड एका अचानक गतनमी
छाप्याि िानाजी , सूयााजी आणि सवा मावळे याांनी जीव पिाला टाकून ,
िारिर दीडदोन िासाि णजांकला. गडावरच्या या िोिा मुकाट होत्या. मराठ्याांवर
एखादीही िोि उडववण्याची सांधी अन ् अवसर मोगलाांना तमळाला नव्हिा.
शत्रूच्या या तिप्पट िौुैजेचा कमीिकमी वेळेि अन ् कमीिकमी शिाांुांतनशी पूिा
पराभव मराठ्याांनी केला. हे या असामान्य लढाईचांुां असामान्य महत्त्व.

काल्पतनक कादां बऱया , कथा , पोवाडे अन ् अख्यातयका याांच्या या गुांिागुांिीिून

सत्य शोधीि शोधीि आपि इथपयांि तनणिि येऊन पोहोचिो की , सूयााजी
मालुसऱयानां आणि त्याच्या या मावळ्याांनी एक िार मोठा राष्ट्रीय मोलाचा धडा
रक्तानी तलहून ठे वला की , नेिा पडला िरी झुांजायचां असिां. णजांकायचां असिां.
सेनापिी पडला िरीही! अन ् खासा राजा पडला िरीही! हा तशवाजीराजाांनी
घालून हदलेला आखाडा आणि आराखडा सूयााजीनां प्रत्ययास आिून हदला ,
नाहीिर आमची रीि अशी की , नेिा , सेनापिी हकांवा राजा पडला की ,
सवाांनी पळि सुटायचां.

महाराजाांना केवढां द:ु ख झालां असेल याची िुलना साांगायला िराजूच नाही.
त्याांच्या या िोंडू न उद्गार तनघाले , िे आज तशलालेखासारखे इतिहासाि कोरले
मात्र गेले आहे ि. ‘ माझा एक गड आला पि माझा दस
ु रा गड गेला. ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८७ शसंह डा ं , एक वे ळं पा

तसांहगडावर पाण्याची 33 टाकी आहे ि. कालभैरव अमृिेश्वर , कोंढािेश्वर

महादे व , नृतसांह , मारुिी , गिपिी , गडाच्या या रामदऱयाि भवानी अशी
दे वदै विेही आहे ि. पूवेकाडच्या या कांदकड्यावर सुबक िटबुरूज आहे ि. खोल गुहेि
गारगार अन ् काचेसारखां स्तवच्या छ पािी आहे . याला म्हििाि सुरुांगाचे पािी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

यादवकाळािील एखाद्या सुद
ां र मांहदराचे पडकेमोडके अवशेर्ही अस्तिाव्यस्ति
पडलेले आहे ि. याच गडावर पुढे 3 माचा १७०० या हदवशी तशवछत्रपिीांचे
धाकटे तचरां जीव छत्रपिी राजाराम महाराज याांचा मृत्यू घडला. त्याांचे दहन
जेथे झाले , त्या जागेवर पुढे महारािी छत्रपिी राजमािा िाराबाईसाहे ब याांनी
समाधीमांहदर बाांधले. िानाजी मालुसऱयाांचीही नांिर बाांधलेली समाधी आणि
त्याही नांिर बसववलेला अधापुिळा गडावर आहे .

या गडावरचां िरुिाांचां अपरां पार प्रेम सिि आमच्या या प्रत्ययास येि गेलां आहे .
गडाच्या या दोन्ही वाटाांनी िरुि या गडावर येिाि , हसिाि , खेळिाि ,
बागडिाि. दही दध
ू वपिाि घरी जािाि. क्वतचि कोिी धाडसी मुलगा
आडरान वाटे नां पायी गड चढू न येण्याचा हौशी डाव यशस्तवी करिो. कधी कोिी
दोर सोडू न गडावर चढण्या उिरण्याचा डाव करिो. आपि अणश्वन ववद्याधर
पुांडतलक हे नाव ऐकलां असेल. अनेकाांच्या या िर िो ओळखीचा खेळगडीच होिा.
अणश्वन धाडसी होिा. वबबट्या वाघासारखे त्याचे काहीसे घारे असलेले डोळे
पाहहले की , असां गमिीनां वाटायचां , की हे पोरगां तसांहगडावरच्या या गुहेिच
सिि नाांदि असावां.

शिकाचां पावकां काळाच्या या तनठव्याि भरायला आलां असावां. त्या हदवशी

अणश्वन तसांहगडावर गेला. झपझप चढला. त्या हदवशी गडावर गेल्यानांिर
कल्याि दरवाज्याने िो बाहे र पडला. अन ् गडाला उजवा वळसा घालून
पणिमेच्या या डोिातगरीच्या या कड्याखाली आला. उां च , तभांिीसारखा िाठ कडा
हदसिोय. हाच िो कडा. या कड्यावरून िानाजी सुभेदार जसे चढले , िसाच
अणश्वन हािापायाची बोटां कड्यावरच्या या खाचीि घालून तशडीसारखा चढू लागला.
नेहमीच असले खेळ रानावनाि अन ् घाटाणखांडीि खेळिारा अणश्वन पूिा
आत्मववश्वासाने तसांहगडाचा कडा आपल्या बोटाांनी , आपल्या वीस बोटाांनी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

चढि होिा. वविीवविीने िो वर माथ्याकडे सरकि होिा. हे कडा चढण्याचे जे
िांत्र आहे ना , त्याि एक गोष्ट तनणिि असिे. की मधेअधे कुठे थाांबायला
तमळि नाही. अन ् मधूनच पुन्हा माघारी हिरिा येि नाही. एकदा चढायला
सुरुवाि केली की , वर माथ्यावर पोहोचलांच पाहहजे. अणश्वन चढि होिा.
पुरुर्भर गेला. दोन पुरुर् , िीन पुरुर् , चार पुरुर् , पाच पुरुर् , सहा पुरुर् ,
साि , आठ , नऊ , दहा , अकरा , पुरुर्ाांपयांि वर गेला. अन ् पूिप
ा िे अगदी
सिाईनां माथ्यावर पोहोचलाही. तगयाारोहिाचा िो आनांद सोिा सेटवर कळिार
नाही. अणश्वन आनांदाि होिा. दमला असेल , थोडािार घामही आला असेल.
माहीि नाही. पि त्याचा आनांद िकााच्या या पतलकडां जाऊनही लक्षाि येिो. िो
माथ्यावर पोहोचला , अन ् त्याच्या या मनाने चेंडूसारखी उसळी घेिली. िो या
कड्यापासून पुन्हा गडाच्या या कल्याि दरवाजाकडे तनघाला. कल्याि
दरवाज्यािून पुन्हा बाहे र पडला. गडाला उजवा वळसा घालून पुन्हा त्याच
डोिातगरीच्या या कड्याच्या या िळाशी आला. अन ् पुन्हा िोच कडा आपल्या वीस
बोटाांनी चढू लागला. आत्मववश्वासाची एक जबर िुांकर त्याच्या या मनावर
इतिहासाने घािली होिी. हा इतिहास अध्याा पाऊि िासाांपूवीचा घडला होिा.
िो त्यानेच घडववला होिा. पुन्हा आिखीन एक िसेच पान तलहहण्यासाठी
अणश्वन कडा चढू लागला.

अणश्वन चढि होिा. एक पुरुर्. एक पुरुर् म्हिजे सहा िूट. घोरपडीच्या या

नखीसारखी त्याची बोटां वर सरकि होिी. दोन पुरुर्. िीन पुरुर्. चार ,
पाच , सहा , साि , अन ् आिखीन हकिी कोि जािे. अणश्वन वर सरकि
होिा आणि काय झालां , कसां झालां , कळले नाही कोिाला. अन ् अणश्वनचा
पाय हकांवा हाि सटकन तनसटला. खडकाांवर आदळि , आपटि अणश्वन
डोिातगरीच्या या िळाला रक्ताि न्हाऊन कोसळला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हे द:ु ख शब्दाांच्या या पतलकडे आहे . तसांहगडही गुडघ्याांि डोकां घालून ढसढसा
रडला असेल.

अणश्वन गेला. त्याचां घर , त्याच्या या तमत्राांची घरां , अन ् सारे च पुांडतलक

पररवारािले सगेसोयरे नाकािोंडाि द:ु ख असह्य होऊन िळमळू लागले.

होय. हे िार मोठां द:ु ख आहे . असे अपघाि कड्यावर , नद्याांच्या या महापुराि ,
कधी जीवघेण्या शयािीि िर कधी खेळिानाही घडलेले आपि पाहिो.

यावर उपाय काय ? धाडस , साहस हे तशपाईपिाचे खेळ खेळायचेच नाहीि

का ? नाही. खेळले पाहहजेि. जास्तिीि जास्ति दक्षिा घेऊन खेळले पाहहजेि.
त्यािूनच तशपाईपिा अांगी येिो ना!

आज महाराष्ट्रभर िरुि मुलम

ां ल
ु ी असे काही कमीजास्ति धाडसाचे खेळ
खेळिाना हदसिाि. एका बाजूने िे पाहिाना आनांद होिो. दस
ु ऱया बाजूने मन
धास्तिाविां , या मुलाांना म्हिावसां वाटिां , छान पि पोराांनो , याही िुमच्या या
खेळािले तनयम तशस्ति , गुरुची तशकवि अन ् धोक्याचे इशारे डावलू नका.
खूप खेळा. खूप धाडसी व्हा. मोठे व्हा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ८८ ज ासी मरणा े भ े, त् ाणे क्ात्रधमथ करो े

अन्य काही उपाये पोट भरावे. असां युवकाांना साांगिारे समथा आयुष्यभर
शौया , धैयााचा आणि भक्ती , तनिेचा उपदे श आणि आग्रह जनाांना करीि होिे.
धीर धरा , धीर धरा , हडबडू गडबडू नका. वववेकी जे गवसेना , ऐसे काहीच
असेना. म्हिून ववचारी बना , वववेकी बना. कृ िीशील बना. प्रयत्नाांची तशकस्ति
करा. यत्न िो दे व जािावा. प्रपांच नेटका करा. उगीच विवि हहां डोनी काय
होिे ? म्हिोन योजनाबर्द् , तशस्तिबर्द् , नेटाने हािी काम घ्या अन ् िे पूिा
करा. तनरोगी असा. सदा मारुिी हृदयी धरा. शक्तीची उपासना करा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शक्ती युक्ती जये ठायी , िेथे श्रीमांि धाविी. म्हिजेच ईश्वर युक्ती त्याांच्या याच
मदिीला धाविो. सांसार आणि व्यवहार उत्तम करा. जयासी प्रपांच साधेना िो
परमाथी खोटा. सशक्त व्हा. कोि पुसे अशक्ताला , रोगीसा बराडी हदसे. सुद
ां र
हदसा , सुद
ां र असा , सुद
ां र जगा असा साराच आणि अजूनही हकिीिरी मानवी
जीवनाला उपयुक्त अन ् मागादशाक असा जीवनवेद समथाांनी आयुष्यभर
साांतगिला. स्तवि: व्यवक्तगि िीन दगडाांचा सांसार न माांडिा अवघ्या
जनलोकाांचा सांसार सुखी आणि किाव्यित्पर व्हावा यासाठी त्याांनी स्तवि:च
जीवन महाराष्ट्राच्या या सहािेवर चांदनासारखां णझजवलां. त्या समथाांनी
सज्जनगडावर दे ह ठे वला , त्या हदवशीही माघ वद्य नवमी होिी.

िानाजी मालुसऱयाने तसांहगडावर दे ह ठे वला त्याही हदवशी माघ वद्य नवमी

होिी. िक्त वर्ा वेगवेगळे . एकाने मराठी मुलख
ु ाला जीवन हदले. दस
ु ऱयाने
मराठी मुलख
ु ासाठी जीव हदला. दोघाांनीही वाट्याला आलेली तिथी साजरी
केली. या भूमीसाठी या जनलोकाांसाठी आपलेही जीवन वा जीव खचीर ्
घालिारे हकिीिरी समथा आणि हकिीिरी मालुसरे इतिहासाि आपल्याला
हदसिाि ना! युवकाांनी आकाशालाही ठें गिां ठरवविारी आकाांक्षा हृदयी धरावी
अन ् हसिहसि जगावां अन ् हसिहसिच येिारी अशी तिथी साजरी करावी
असांच हे इतिहासािील वीर आणि वववेकी िी- पुरुर् आपल्याला साांगि
असिाि नाही का ? बेचैन जगा अन ् चैनीि मरा , भान ठे वून योजना करा
अन ् बेभान होऊन काम करा हाच याचा अथा.

िानाजीच्या या मृत्युने महाराजाांच्या या आणि मराठ्याांच्या या मनावर द:ु खाचां सावट

आलां. पांधरा हदवस उलटले. अन ् ववसाव्या हदवशी म्हिजेच हद. २४ िेब्रुवारी
१६७० रोजी राजगडावर बाळां िीिीच्या या दालनावरचा पडदा हलला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सोयराबाईसाहे ब , रािीसाहे ब प्रसूि झाल्या. त्याांचे पोटी पुत्र जन्माला आला.
मनां उमलली. आविीची तभांगरी हिरली. राजकुमार जन्मास आले. गडावर
रीिीप्रमािे नगारे चौघडे अन ् बारुदगोळा उडवीि बांदक
ु ा वाजल्या. महाराज
यावेळी राजगडावरच होिे. त्याांना णजजाऊसाहे बाांनी ही आनांदाची बािमी
साांतगिली. तसऊबा , राजकुमार जन्मास आले.

आनांदच , मुलगा जन्माला आला अन ् समजा मुलगी जन्माला आली असिी

िर ? िरीही आनांदच. महाराजाांच्या या पोटी एकूि सहा कन्या जन्माला
आल्याच की. िरक नाही.

पि इथे जरा तनयिीनां मानवी मनाला कोपरखळी हदलीच. नवीन जन्माला

आलेला हा राजकुमार ( राजाराम महाराज) पालथा म्हिजे पालथ्या णस्तथिीि
जन्माला आला. मानवी मनाला हे असलां काही झालां की , खटकिांच. मन
जरा चुकचुकिांच. मग मन शाांि करण्यासाठी करा अतभर्ेक , िोडा नारळ.
म्हिा मांत्र. करा शाांि. अन ् बाळाच्या या बऱयाकरिा करा नवस. हे चालिांच.
आजच्या याही जगाि आपि पाहिोच की. पि पुत्र राजाराम जन्माला आल्यावर
महाराजाांना हे ही समजले , ‘ राजकुमार जन्मास आले , पि पालथे जन्मास
आले. ‘

हे ऐकिाच महाराज चट्कन उद्गारले , ‘ पालथे जन्मास आले ? बहुि उत्तम!

आिा हदल्ली पालथी घालिील! ‘

जीवनािल्या अशा घटनाांचा पुरोगामी अथा लाविारा हा राजा होिा. हा िीथारुप

होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एकूि वािावरि बदलले. नवी पालवी आली. इथां सहज जािाजािा साांगायचांय
की , तशवाजी महाराजाांच्या या जीवनाि त्याांनी दे वाला हकांवा दे वीला नवस
केल्याची एकही नोंद सापडि नाही. व्यवक्तगि स्तवि:च्या या सुखद:ु खासाठी हकांवा
स्तवराज्याच्या या अवघड सवघड कामतगऱया ित्ते व्हाव्याि , आग्ऱयाच्या या कैदे िून
सुटावां , तसद्दी जौहरच्या या वेढ्यािून पार व्हावां अशा गोष्टीांसाठीही महाराजाांनी
कधी नवस केल्याची नोंद तमळि नाही. त्याांचां मन अत्यांि श्रर्द्ावांि होिां. पि
अांधश्रर्द्ावांि नव्हिां. िे भावनाशील होिे. पि भावनाप्रधान नव्हिे. िे
स्तवकष्टाने , िपियेने यशे तमळवीि होिे. नवसासायासाांनी नव्हे .
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा ८९ म्हातारा इतुका वघे पाऊणिे व मा

महाराजाांच्या या जीवनाि लढाया अनेक. शत्रूकडील भुईकोट अन ् तगरीकोट काबीज

करण्यासाठी त्याांनी अनेक लढाया केल्या. पि एक गोष्ट लक्षाि येिे की ,
हकल्ले घेिाना िे एकदम आकणस्तमक हल्ला करूनच घेण्याचे त्याांचे बेि
असि. त्याांच्या या सांपि
ू ा जीवनाि हकल्ल्याला वेढा घालून िो णजांकण्याचा प्रयत्न
महाराजाांनी अगदी बोटावर मोजण्याइिक्याच वेळी केला. तमरजेचा हकल्ला
घेण्यासाठी त्याांनी या भुईकोटाला दोन महहने वेढा घािला होिा. जािीने िे
वेढ्याि होिे. (हद. २९ हडसेंबर १६५९ िे माचा २ , १६६० ) सिि झुांजूनही हा
भुईकोट त्याांना तमळाला नाही. अखेर त्याांनी तमरजेहून पन्हाळ्याकडे माघार
घेिली. सेनापिी नेिोजीने ववजापूरच्या याच भुईकोटावर सिि आठ हदवस हल्ले
केले. शेवटी त्याला माघार घ्यावी लागली. येथे ‘ सरप्राइज अॅटॅक ‘ नेिोजीस
जमला नाही.

इ. १६७७ िांजावर मोहहमेचे वेळी िातमळनाडू मधील वेल्लोरच्या या भुईकोटास

मराठी सैन्याने वेढा घािला. हा वेढा प्रदीघाकाळ म्हिजे सुमारे एक वर्ेर ् चालू
होिा. अखेर वेल्लोर कोट मराठ्याांनी काबीज केला. बस्तस! वेढे घालण्याचे हे
एवढे च प्रसांग. बाकी सवा वेगवेगळ्या हहकमिीने कमीिकमी वेळाि त्याांनी
ठािी णजांकलेली हदसिाि. वेढे घालण्याि िार मोठे सैन्य प्रदीघा काळ गांुुिून
पडिे. तशवाय ववजयाची शाश्विी नसिे. अन ् एक महत्त्वाची गोष्ट म्हिजे
महाराजाांपाशी अशा वेढ्याांकररिा लागिारा िोिखाना कधीच नव्हिा.

आिा महाराजाांच्या या डोळ्यासमोर उभा होिा गड पुरांदर. हद. ८ माचा १६७० या

हदवशी हल्ल्याचा बेि होिा. तनळो सोनदे व बावडे कर याांना महाराजाांनी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पुरांदरची मोहहम साांतगिली. हद. ८ माचालाच सोनोपांिाांनी पुरांदरावर छापा
घािला. एकाच छाप्याि पुरांदर स्तवराज्याि आला. लढाई झाली. पि जय
तमळाला. मोगली हकल्लेदार शेख रजीउद्दीन पराभूि झाला. मराठी सैन्यािील
केशव नारायि दे शपाांडे हा िरुि लढिाना मारला गेला. गड तमळाला. हद. ८
माचा मुरारबाजी दे शपाांड्याांच्या या पुरांदराला पुन्हा स्तवराज्याि स्तथान तमळाले. इथे
एक गोष्ट लक्षाि येिे की , महाराजाांनी तसांहगडापासून औरां गजेबाववरुर्द् चढाईचे
धोरि स्तवीकारले. तसांहगड तमळाला. या घटनेने पुरांदरचा हकल्लेदार शहािा
व्हावयास हवा होिा ना ? पि पुरांदरही असाच झटकन मराठ्याांनी घेिला.
हकल्लेदार शेख पराभूि झाला. िो सावध नव्हिा ? त्याचे कौशल्य हकांवा
हत्यार कुठे िोकडे पडले ? की मराठ्याांनीच अगदी वेगळाच काही डाव टाकून
पुरांदर घेिला ? या लढाईची िपशीलवार माहहिी तमळिच नाही.

महाराजाांनी लगेच (माचा १६७० ) इिर हकल्ल्यावरच्या या मोहहमाही तनणिि

केल्या. इिकेच नव्हे िर स्तवि:ही जािीने मोहहमशीर झाले. आखाडा मोठाच
होिा. िुांग , तिकोना अन ् लोहगडापासून थेट खानदे श वऱहाडपयांि महाराज
धडक दे िार होिे. तनरतनराळ्या सरदाराांच्या यावर एकेका गडाची मोहहम
महाराजाांनी सोपववली होिी. या प्रचांड आघाडीच्या या अगदीच थोडा िपशील हािी
लागला आहे . सवात्र मराठ्याांना ववजय तमळि गेला , तमळि होिे , हा त्याचा
इत्यथा. मोरोपांि वपांगळ्याांनी त्रयांबकचा हकल्ला काबीज केला. हां बीररावर
मोहहत्याांनी नातसकच्या या उत्तरे स मुसड
ां ी मारली. ठरववलेले घडि होिे. मोगली
ठाण्यािून धनदौलि आणि युर्द्साहहत्य तमळि होिे. ववजयाच्या या बािम्या
राजगडावर आणि स्तवराज्याि सिि येि होत्या. यावेळी एक गांमि घडली.
अत्यांि मातमका. पुरांदर घेिल्यानांिर महाराजाांनी गडाच्या या उत्तर बाजूचा मुलख
ु
म्हिजे सामान्यपिे पुण्यापासून बारामिीपयांिच्या या मुलख
ु ावरिी तनळो सोनदे व
बावडे कर (ज्याांनी पुरांदर काबीज केला) याांची मुलकी अतधकारी म्हिून

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नेमिूक केली होिी. आज्ञेप्रमािे िे कामही पाहू लागले होिे. याच काळाि
मराठ्याांची ही उत्तर आघाडी सुरू झाली होिी. ववजयाच्या या बािम्या हररोज येि
होत्या. त्या या तनळोपांि बावडे कराांनाही समजि होत्या. त्या ऐकि असिाना
तनळोपांि अस्तवस्तथ होि होिे का ? त्याांना असां वाटि होिां की , या नवीन
िलवारीच्या या मोहहमेि महाराजाांनी आपल्याला घेिलां नाही. सगळे राव आणि
पांि हठकहठकािी ववजय तमळवीि आहे ि िसा मीही िलवारीने तमळववला
नसिा का ? का घेिला नाही मला ? मुलखाची मुलकी कारकुनी मला का
साांतगिली ? अन ् या म्हािाऱया बावडे कराची लेखिी मानेसारखीच थरथरली.
त्याांनी महाराजाांना या काळाि तलहहलेले एक पत्र सापडले आहे . त्याांनी तलहहले
आहे की , महाराज आपि स्तवि: आणि राजमांडळािील अनेक समशेरवांि
पराक्रमाची शथा करीि आहे ि. ठािी घेि आहे ि. मोगलाांकडील धनदौलि
स्तवराज्यासाठी तमळवीि आहे ि आणि मला मात्र आपि लेखिीचा मनसुबा
साांतगिला आहे . मलाही समशेरीचा मनसुबा साांगावा. मीही चार ठािी अन ् चार
सुविााची िुले तमळवून आिीन.

म्हािाऱया बावडे कराांना बाळसां आलां होिां. त्याांचा उत्साह आणि आकाांक्षा
याांच्या यापुढे गगन ठें गिेसे झुकले होिे. तनळोपांिाांचे वय यावेळी नेमके हकिी
होिे िे समजि नाही. बहुदा िे पांच्या याहत्तीच्या या आसपास असावे असा िका आहे .
वयाने थोराड असलेले असे त्याांचे दोन पुत्र यावेळी स्तवराज्याि काम करीि
होिे. एकाचे नाव नारायि अन ् दस
ु ऱयाचे रामचांद. असा हा तनळोपांि न
वाकलेला म्हािारा बाप्या मािूस होिा. त्याांचे पत्र महाराजाांस मोहहमेि
तमळाले. िे वरील आशयाचे पत्र महाराजाांस तमळाल्यानांिर त्याांना काय वाटले
असेल ? आपली म्हािारी मािसेही केवढी उमेदीची आहे ि ? याांचे पोवाडे
गायला शाहीरच हवेि. याांच्या या आकाांक्षापुढे आभाळ बुटके आहे . अन ् हे च
स्तवराज्याचे बळ आहे . महाराजाांनी मायेच्या या ओलाव्याने आणि कौिुकाने

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तभजलेले उत्तर तनळो सोनदे व बावडे कराांना पाठववले. िे सापडले आहे . महाराज
म्हििाि , ‘ लेखिीचा मनसुबा आणि िलवारीचा मनसुबा सारखाच मोलाचा
आहे . कुठे कमी नाही. एकाने साध्य करावे , दस
ु ऱयाने साधन करावे. म्हिजेच
िे साांभाळावे. ‘

खरां म्हिजे आिा नव्या नव्या िरुिाांनी नव्या मोहहमाांवर मोहीमशीर व्हावे.
ित्ते करावी. त्याचे जिन मागच्या या आघाडीवर असलेल्या अनुभवी पाांढऱया
केसाांनी करावे. आिा जर िुम्हाांसारख्या इिक्या वयोवृर्द्ाांना आम्ही िलवारीची
कामे साांगू लागलो िर ? जग काय म्हिेल ? महाराजाांच्या या पत्राचा हाच
आशय होिा. तनळो सोनदे वही समजुिीचे शु होिे. कलांक नव्हिा. िेही
समजले. उमजले. त्याांची लेखिी मुलकी कारभाराि घोड्यासारखीच दौडि
राहहली.

यानांिर एकाच वर्ााने (इ. १६७१ ) तनळो सोनदे व बावडे कर वाधाक्याने

स्तवगावासी झाले.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९० व् ा क्तवज ां ी माशलका

हां बीरराव मोहहिे , मोरोपांि , प्रिापराव , आनांदराव भोसले आणि असे अनेक
समशेरीचे सरदार नातसकपासून िापीपयांि हुिूिू घालीि होिे. महाराज स्तवि:
हकल्ले तशवनेरीच्या या रोखाने तनघाले हा महाराजाांच्या या जन्माचा हकल्ला. त्याची
ओढ वेगळी काय साांगावी ? महाराजाांनी तशवनेरीवर हल्ला चढवला. महाराज
या गडाशी हकिी िास हकांवा हदवस झुांजि राहहले. हे माहीि नाही. पि त्याांना
या अणजांक्य तशवनेरीि अणजबाि रीघ तमळे ना. अखेर माघार घेऊन महाराज
नािेघाटाने कोकिाकडे वळले. (इ. १६७० एवप्रल बहुदा) तशवनेरीवर
महाराजाांना यश आले नाही.

महाराज कोकिाि उिरले आणि त्याांनी माहुलीच्या या हकल्ल्यावर छापा टाकला.

माहुली गड अजि आहे . भांडारदग
ु ा , पळसदग
ु ा आणि माहुली अशा िीन उत्तुग
ां
तशखराांनी हा गड उभा आहे . यावेळी येथे औरां गजेबाचा हकल्लेदार होिा राजा
मनोहरदास गौड. हा बलाढ्य हकल्लेदार दक्षिेने गड साांभाळीि होिा.

महाराजाांचा गडावर छापा पडला. जबर झटापट झाली आणि महाराजाांना

माघार घ्यावी लागली. गड तमळाला नाही. पराभवच. लागोपाठ हा दस
ु रा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पराभव. महाराज आपल्या सैन्यातनशी हटटवाळ्यास आले. महागिपिीचे हे
हटटवाळे . िळ पडला. पुढचे काय पाऊल टाकावे हा ववचार त्याांच्या या मनी होिा.
शहर बांदर कल्याि आणि िेथील हकल्ले दग
ु ााडी मोगलाांच्या या िाब्याि होिी.
महाराजाांनी िेच लक्ष्य केले. त्याांनी सुभक
े ल्यािवर झडप घािली. मोगलाांची
अक्षरश: दािादाि उडाली. कल्याि ित्ते झाले. (इ. १६७० , एवप्रल अखेर)

माहुलीच्या या हकल्ल्यावर खासा सीवा चालून आला. पि आपल्या बहाद्दरू

हकल्लेदाराने त्याचा पूिा पराभव केला याच्या या बािम्या औरां गजेबाला हदल्लीि
समजल्या. िो सुखावला त्याने राजा मनोहरदास गौड याचे भरभरून कौिुक
आणि सिाराजी केली. मनोहर दासलाही धन्यिा वाटली. कुिालाही जमि
नाही िे आपल्याला जमले. सीवाचा पराभव! िो आनांदला , सुखावला आणि
लगेचच धास्तिावलाही. कारि हा यशाचा तशरपेच आिखीन हकिी िास
आपल्या माथ्यावर झळकेल याची त्याला खात्री नव्हिी. म्हिून त्याने
औरां गजेबाकडे नोकरीिून कायमची रजा मातगिली. इस्तिीिा म्हिजेच
राजीनामा हदला. असा अांदाज आहे की , राजा मनोहरदास हा वयाने वृर्द्
असावा. कारि औरां गजेबाने त्याचा अजा मांजूर केला आणि माहुली गडावर
अलीववदीखाान याची नेमिूक केली.

महाराज कल्यािास होिे. त्याांनी माहुलीच्या या हकल्ल्यावर एकदम झडप घािली.

अन ् हकल्ला णजांकला. खान पराभूि झाला. (इ. १६७० जून १६ )

पुरांदर , तशवनेरी , माहुली आणि अनेक हकल्ल्याांशी या काळाि घडलेल्या

लढायाांचा िपशील तमळिच नाही. हा उन्हाळा होिा. (जून १६७० ) पेि
पनवेलच्या या जवळ तशरढोिचा हकल्ले कनााळा बोट उां चावून उभा होिा. गडावर
मोगली तनशाि होिे. महाराज या गडावर हल्ला करण्यासाठी पायथ्याशी आले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मे अखेर. महाराजाांनी अचानक छापा घािला नाही आणि वेढाही घािला नाही.
त्याांनी एक वेगळाच प्रयत्न सुरू केला. कनााळ्याच्या या पायथ्याशी त्याांनी मािी
उकरून खूप तचखल ियार केला. त्या तचखलाची घमेली आघाडीवर
बाांधासारखी ओिावयास सुरुवाि केली. त्याि लाकडी िळ्या उभ्या केल्या.
म्हिजेच एक सांरक्षक तभांि उभी केली. अशा हकल्ल्याच्या या हदशेने तचखलाि
िळ्या उभ्या करीि त्याच्या या आडोशाने मराठी सैन्य गडावर पुढे पुढे सरकि
होिां. अन ् असे करीिकरीि त्याांनी हद. २२ जून १६७० या हदवशी कनााळ्यावर
शेवटचा हल्ला चढववला. अन ् गड काबीज झाला. या आधीच महाराजाांना
आपल्या मराठ्याांनी माळा लावून लोहगड (अन ् ववसापूर गडसुर्द्ा) णजांकल्याची
खबर आली. हद. १ 3 मे १६७०

या सांपूिा मोहहमेि तशवनेरीसारखा अपवाद सोडला िर सवात्र मराठी झेंडे ित्ते

पावले. एकदा हरलेला माहुलीगड ित्ते झाला होिा. आग्ऱयास जाण्यापूवी
पुरांदरच्या या िहाि मोगलाांना द्यावे लागलेले एकूि एक हकल्ले स्तवराज्याि आले.
तशवाय इिरही काही हकल्ले मराठ्याांनी घेिले. या एकूि चढाईि मराठी
सैन्याि हदसिारा उत्साह , आत्मववश्वास आणि महत्त्वाकाांक्षा कारां ज्यासारखी
नाचि होिी.अस्तवस्तथ होिा औरां गजेब.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९१ शिवसृ ी ा एक िबदशिल्पकार

याच काळाि (इ. १६७१ ) महाराज रायगडावर काही काळ होिे. नेमका महहना
आणि िारीख माहीि नाही. एके हदवशी गडावर एक पाहुिा आला. अचानकच
आला. िरुि होिा. िो हहां दी भावर्क होिा. कवी होिा. याचां नाव भूर्ि
तिवारी. िो राहािारा यमुनाकाठीच्या या हटकमापूरचा. या गावाचां खरां नाव

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वत्रववक्रमपूर. कानपूरपासून काही कोसाांवर हे गाव आहे . अकबर बादशाहाच्या या
जो राजा वबरबल म्हिून चिुर सरदार होिा त्याचांही गाव हे च हटकमापूर. या
गावाि वबहारीश्वर महादे वाचां मांहदर आहे .

कवी भूर्िाच्या या बाबिीि अतधकृ ि माहहिी िारच थोडी तमळिे. बाकी साऱया
कथा आणि दां िकथा. हा महत्त्वाकाांक्षी आणि अत्यांि िेजस्तवी भार्ाप्रभू
हटकमापूरहून रायगडाकडे आला. हे अांिर कमीिकमी िेराशे हक.मी. अांदाजे
आहे . इिक्या दरू वरून िो दगडाधोंड्याांच्या या आणि काट्याकुट्याांच्या या
सह्यादीांवरच्या या रायगडावर आला. कशाकरीिा ? तशवाजीराजाांच्या या दशानाकरिा.
कथा , दां िकथा बाजूला ठे वल्या िरी एक गोष्ट लक्षाि येिे की , या भूर्िाला
यमुनाकाठी तशवाजीराजाांच्या या शौयााच्या या आणि मुत्सद्दे तगरीच्या या कथावािाा
नक्कीच समजलेल्या होत्या. ववशेर्ि: महाराजाांचे आग्रा प्रकरि अन ् त्यािून
त्याांची झालेली ववलक्षि सुटका. त्याच्या या मनावर या तशवचररत्राचा ववलक्षि
प्रभाव पडला होिा.

हा काळ मोगलाईचा अन ् ववशेर्ि: औरां गजेबाचा होिा. गांगायमुना अांधारािूनच

चाचपडि वहाि होत्या. अन्याय आणि अपमान जनिेच्या या आिा अांगवळिी
पडले होिे. जगन्नाथ पांहडिासारख्या सांस्तकृ ि कवीांनाही हदल्लीचा बादशाह
जगदीश्वर वाटि होिा. अशा काळाि एक हहां दी िरुि कवी सह्यादीि येि होिा.
आजपयांि ज्याांना कधी पाहहलेलेही नाही अशा महाराजाांच्या या दशानाच्या या ओढीने
येि होिा.

आला. महाराजाांची आणि त्याची भेट रायगडावर झाली. िो कवी आहे हे

त्याांना समजले आणि त्याांनी त्याला म्हटलां , आपि कवी आहाि ? मला
आपलां एखादां काव्य ऐकिा येईल का ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

भूर्िाने चटकन म्हटलां

‘ हे राजन ,

इं द णजशम जृंभपर। बाढब स ंबपर

रावण सदं भपर। रघुकुलराज है

पव बा रबाहपर। संभू रशत ाहपर

जो सहसबाहपर। रामहिजराज है

दावा दम
ु दं डपर। ीता मृ झंडपर
भूषण क्तवतुंडपर। जैसे मृ राज है

तेज तम ंिपर। कन् णजशम कंसपर

जो म्लेंछ वंिपर। िेर शिवराज है ,
िेर शिवराज है ‘

ही अप्रतिम कवविा ऐकून महाराजाांना आनांदच झाला. पि त्याि महाराजाांची

भूर्िाने िुलना केली होिी रामाशी , कृ ष्िाशी , तसांहाशी. महाराजाांनी येथे
एवढे च लक्षाि घेिले की , हा हहां दी भावर्क कवी प्रतिभावांि भार्ाप्रभू हदसिोय.
या पाहुण्याचा आदर करावा आणि गडावर त्याला ठे वून घ्यावे , असे त्याांच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मनाि आले. भूर्िाचा मुक्काम गडावर पडला. या काळाि (म्हिजे सुमारे
अडीच वर्ेर)् भूर्िाने महाराजाांच्या या जीवनािील अनेक घटनाांचा अन ् ववशेर्ि:
युर्द्प्रसांगाांचा वेध घेिला , हे तनणिि आणि त्याने महाराजाांच्या या जीवनावर
काव्यरचना करावयास प्रारां भच केला.

पि ही काव्यरचना करिाना त्याने या तशवकाव्य रचनेिच वाङ्मयािील

अलांकारशािाचा पररचय करून हदला आहे . म्हिजे पांहडि मम्मट या सांस्तकृ ि
पांहडिाने अलांकारशािावर काव्यप्रकाश हा गांथ तलहहला आणि वाङ्मयािील
अनेकववध अलांकाराांची ओळख करून हदली िसाच उपक्रम भूर्िाने आपल्या
तशवकाव्याि केला आहे . एक एक अलांकार त्याने िार सुद
ां र आणि प्रभावी
शब्दाांि तशवचररत्राि गुांिला आहे . अन ् तशवचररत्र काव्याि गुि
ां ले आहे .
अलांकारशािावरचा हा त्याचा गांथ तचरां जीव आहे . सांस्तकृ ि भार्ेि जबरदस्ति
प्रभावी गद्य नाटक तलहहिाऱया ववशाखदत्त या दोन हजार वर्ाांपूवीच्या याा
नाटककार कवीची जेवढी योग्यिा सांस्तकृ ि वाङ्मयाि आहे , िेवढीच शक्तीशाली
प्रतिभा आणि िेज भूर्िाच्या या या तशवकाव्याि आहे .

त्याने आपल्या या गांथास नाव हदले , तशवराजभूर्ि. याि वीररसाचा

परमोत्कर्ा हदसेल. प्रत्येक अलांकाराची व्याख्या साांगून त्याचां साक्षाि उदाहरि
म्हिून तशवचररत्रािला एखादा प्रसांग आणि ित्त्व कवीने रसपूिा काव्याि
तलहहले आहे ि. या कवी भूर्िचे एक तचत्र सापडले आहे . तचत्राि भूर्ि
घोड्यावर बसलेला दाखववला आहे . तचत्रकाराचे नाव कुठे ही हदलेले नाही.
तचत्रावर िळाशी ‘ भूर्िकब ‘ अशी अक्षरे आहे ि. हे तचत्र औांध येथील ( णज.
सािारा) ऐतिहातसक वस्तिुसग्र
ां ाहलयाि आहे . सवााि ववशेर् म्हिजे
तशवचररत्रािील घटना , त्यािील सांबांतधि स्तथळे आणि व्यक्ती याांचे उल्लेख
अन्य पुराव्याांनी वबनचूक असल्याचे अभ्यासकाांच्या या प्रत्ययास येिे. त्याचा ग्रांथ

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

काव्याचा आहे पि ववर्य इतिहासाचा आहे . शिधारी वीराांचा जेवढा आदर
रायगडावर होि होिा , िेवढाच प्रतिभावांि कलावांिाांचाही आदर होि होिा.

भूर्िाचां घरािां हे ववद्वान कवीांचां होिां. त्याचे बांधू आणि वडील हे ही उत्तम कवी
होिे. भूर्िावर अनेक सांशोधकाांनी लेखन केलेले आहे . पि दां िकथाांच्या यातशवाय
त्याच्या या प्रत्यक्ष जीवनािील घटनाांचा शोध लागि नाही. इतिहास सांशोधनाची
आणि लेखनाची आपल्याकडे कुिी पवाा केली नाही. इतिहास िो ही
सांशोधनपूवक
ा साधार इतिहास म्हिजे दे शाचे अत्यांि मोलाचे धन आहे , याचा
सुगावा आत्ताशी गेल्या शांभर वर्ााि आम्हाला जरा लागू लागला आहे .
महाराष्ट्राबाहे र िर इतिहासाकडे िार थोडे लक्ष हदले जाि आहे . आसाम ,
राजस्तथान , कनााटक आणि आांध्र या प्राांिाांना महाराष्ट्राइिकाच ववलक्षि
िेजस्तवी आणि प्रेरक इतिहास आहे . िेथील कला आणि ववववध ववर्याांवरील
ग्रांथ म्हिजे कुबेराचे धन आहे . पि िार थोड्या प्रज्ञावांिाांचे तिकडे लक्ष गेलेले
आहे . या कववराज भूर्िाबद्दल उत्तरप्रदे शाि जास्तिीिजास्ति सांशोधन होण्याची
आवश्यकिा आहे . हा भूर्ि म्हिजे प्रतिभेचा कस्तिुरीगांध आहे .
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९२ हहराजी इं दल

ु कर आणण हकल्ले रा ड

रायगड हकल्ला हा ित्कालीन लष्करी ष्टीने अभ्यास करण्यासारखा हकल्ला

आहे . एखाद्या िाटाि भािाची मूद ठे वावी िसा हा सवा बाजून
ां ी अतलप्त असा
डोंगर आहे . रायगड सह्यादीचा पराक्रमी पुत्रच आहे . रायगडाची प्रत्येक हदशा
केवळ अणजांक्य आहे . तभांिीसारखे िाठ सरळ कडे पाहहले की , असां वाटिां ,
हा गड आपल्या अांगावर येिोय. पावसाच्या या हदवसाांि अन ् त्यािल्या त्याि
आर्ाढी पावसाांि रायगड चढू न जािां हा एक अघोरी आनांद आहे . आर्ाढी
ढगाांची िौज गडाला गराडा घालून िाांडव करीि असिे. कधीकधी त्यािच
वादळ घुसिे अन ् मग होिारा ढगाांचा गडगडाट आणि ववजाांचाही कडकडाट
आपि कधी अनुभवला आहे का ? वेळ हदवस मावळण्याची असावी , हे सारां
थैमान सुरू झालेलां असावां अन ् आपि गडावरच्या या नगारखान्याच्या या उत्तुग
ां
माथ्यावर उभे असावां.

रिवाद्याांचा बेिाल कल्लोळ , तशांगिुिाऱयाांचा आणि शांखाांचा अचानक आक्रोश ,

रुदवीिाांच्या या िारा िुटाव्याि असा ववजाांचा सिािि सिािि उठिारा तचत्कार
पावसाच्या या भयांकर वर्ाावाि डोळे उघडिा येि नाहीि पि उघडले िर
अविीभविीचा िो महाप्रलय कल्लोळ भयभयाट करीि आपल्याला गदागदा
हलवि असिो. िो प्रलयांकाल , महारुद , क्षुब्ध सहिशीर्ा , दग
ु ेशा तशवशांकर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि सवा सांहारक चांडमुड
ां भांडासुरमहदनी , उदां डदां ड महहर्ासुरमहदनी
महाकातलका दग
ु ााभवानी भयांकर रौद िाांडव एकाचवेळी करीि आहे ि असा भास
व्हायला लागिो. कतभन्न अांधार वाढिच जािो. रायगड हे सारां िाांडव आपल्या
खाांद्यावर आणि मस्तिकावर झेलीि उभा असिो. अन ् त्याही भयानक क्षिी
आपल्याला वाटायला लागिां , अजुन
ा ाला हदसलेलां कुरूक्षेत्रावरचां िे भयप्रद
दशान यापेक्षाही हकिी भयांकर असेल!

असा हा पावसाळ्यािला रायगड , कोि णजांकायला येईल ? अन ्

वबनपावसाळ्यािला रायगड िरी ? िेही अशक्यच. तशवाच्या या भोविी िाांडव
करिाऱया त्याच्या या भूिप्रेि , वपशाच्या च , समांधाहद भयांकर शक्ती मावळ्याांच्या या
रुपानां रायगडावरिी असायच्या याच ना ?

अशा रायगडाि प्रवेश करण्याची कोिा दष्ु मनाची हहां मि होिी ? रायगडाि
प्रवेश करिां शत्रूला अशक्य होिां. सीिेच्या या अांि:करिाि राविाला प्रवेश
तमळिां जेवढां अशक्य िेवढां च शत्रूला रायगडावर प्रवेश तमळिां अशक्य होिां.

या रायगडावर तशवाजीमहाराजाांनी राजधानी आिली. हहरोजी इां दल

ु करासारखा
कुशल बाांधकामगार महाराजाांनी गडावरच्या या िटाकोटाबुरुजाांसाठी आणि अन्य
बाांधकामाांसाठी नामजाद केला. हहरोजी कामाला लागला. रायगडाच्या या
अांगाखाांद्यावर श्राविािल्या गोकुळासारखां बाांधकाम सुरू झालां. गडाचे कडे
आिखी अवघड करण्यासाठी सुरुांगाांच्या या बत्त्या तशलगावल्या जाऊ लागल्या.
सुरुांगाांचे पडसाद दाही हदशाांस घुमू लागले. महादरवाजा , तचत्ता दरवाजा ,
नािेदरवाजा , वाघ दरवाजा अन ् अवघड साांदीसापटीि बाांधलेला चोरदरवाजाही
अांग धरू लागला. िीन मनोरे रूप घेऊ लागले. नगारखाना , सािमाडी
महाल , पालखी दरवाजा , मेिा दरवाजा , तशरकाई भवानीचां दे ऊळ , कुशाविा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िलाव , गांगासागर कोळां ब िलाव पाण्याने भरू लागले. कमीजास्ति चाळीस
बेचाळीस दक
ु ानाांची दोरी लावून सरळ राांग उभी राहहली. मधे रस्तिा , समोर
दस
ु री राांग. जगहदश्वराचां भव्य मांहदर उभां राहहलां. असा रायगड पगडीवरच्या या
कलगीिुऱयाांनी अन ् नऊ रत्नाांच्या या िुलदार जेगो चौकड्याांनी सजवावा िसा
हहराजीने सजवला.

केवळ राजधानीचा हकल्ला म्हिून िो सुद

ां र सजवावा एवढीच कल्पना
रायगडच्या या बाांधिीबाबिीि नव्हिी. िर एक अणजांक्य लढाऊ हकल्ला म्हिून
गडाचां लष्करी महत्त्व महाराजाांनी आणि हहराजीनां दक्षिापूवक
ा लक्षाि घेिलां
आहे . गडावरच राजघराण्याचां वास्तिव्य राहिार असल्यामुळे राजणियाांची
राहण्याची व्यवस्तथा हहराजीने खानदानी पडदा साांभाळू न केली. या ववभागाला
बादशाही भार्ेि म्हिि असि , ‘ झनानखाना ‘ हकांवा ‘ दरुिीमहाल ‘ हकांवा
‘ हरमखाना ‘. पि रायगडावर या कौटु ां वबक राजवाड्याला म्हिि असि
‘ रािीवसा ‘ या राजकुटु ां बाच्या या ववभागाि प्रवेश करण्याकररिा णियाांसाठी
दणक्षिेच्या या बाजूस एक खास दरवाजा बाांधला. त्याचां नाव मेिादरवाजा.
बारद्वारी आणि बाराकोनी उां च झरोक्याचे दोन मनोरे गडावर बाांधले या
मनोऱयाि प्रत्येक मजल्यावर मध्यभागी कारां जी केली. तभांिीांशी लोडिक्के
ठे वून सहज पांधरा- सोळा आसामीांनी महाराजाांशी गोष्टी बोलण्याकरिा वा
राजकीय चचाा करण्याकरिा बसावां , अशी जागा मनोऱयाच्या या दोन्ही
मजल्याांवर ठे वली आहे .

हदवे लावण्याकरिा सुद

ां र कोनाडे आहे ि. झरोक्याांवर पडदे सोडण्याकरिा गोल
कड्याही ठे वल्या आहे ि. आबदारखाना , िरासखाना , तशलेखाना ,
णजन्नसखाना , दप्तरखाना , जामदारखाना , मुदपाकखाना इत्यादी सारे
महाल , दरख आणि कोठ्या गडावर बयाजवार होत्या. रात्री सगळीकडे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हदवेलागि व्हायची. नगारखाना कडकडायचा. सनईचे सूर कोकिहदव्याला साद
घालायचे. गडाचे सारे दरवाजे कड्याकुलुप घालून बांद व्हायचे. िोि उडायची.
गस्तिीच्या या पाहरे कऱयाांच्या या आरोळ्या लाांबन
ू लाांबूनही उठायच्या या. मशाली
पेटायच्या या. अन ् सारे व्यवहार िेवढ्या प्रकाशाि गडावर चालायचे. दे वघराि
अन ् राजवाड्याि उदाधुपाचे अन ् चांदनाचे सुगांध दरवळायचे. अन ् दे वघराि
जगदां बेची आरिी तननादायची. असा रायगड डोळ्यापुढां आला की मन िार
सुखाविां. आजचा उद्धध्वस्ति भकास आणि आम्ही लोकाांनीही तसगरे टची
थोटकां , दारुच्या या ररकाम्या बाटल्या , अन ् खरकटे प्लॅणस्तटकचे कागद आणि
वपशव्या अस्तिाव्यस्ति िेकून अन ् हठकहठकािी तभांिीांवर आपली नावां तलहून
ववदप
ु केलेला गड पाहहला की , स्तवि:च्या याच मनाला सुरूांग लागिो. त्याच्या या
च्या याणुुांधड्या उडिाि. अन ् वाटिां , ‘ िुझ्या ववतछन्न रूपाला , पाहुतन
िाटिो ऊर. ‘
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९३ हहरकणी

इतिहासाि गाजलेल्या जुन्या वाड्या राजवड्याांच्या या, हकल्लेकोटाांच्या या आणि शूर

वा कूर , सज्जन वा दज
ु न
ा , आदरिीय वा तिरस्तकरिीय अशा व्यक्तीांच्या या
भोविी इतिहासाचां ववश्वसनीय असां वलय असिांच. पि दां िकथाांचां आणि
आख्यातयकाांचां असांही एक विुळ
ा असिांच. या साऱया आख्यातयका खऱयाच
असिाि असां नाही हकांवा खोट्याच असिाि असांही नाही. पुरावा तमळे पयांि
त्याांना सत्य इतिहासाच्या या शेजारी बसवविा येिार नाही. या कथाांना नवलकथा
असे नाव द्यावेसे वाटिे. केवळ आपल्याकडे च नाही िर झाडू न साऱया पािात्य
दे शाांसह जगाि अशा नवलकथा लोकमानसावर कायमच्या या शिकानुशिके
तचिारल्या गेल्या आहे ि.

हकल्ले रायगडावरही अशा नवलकथा चमकि आहे ि. अशीच ही एक प्रख्याि

नवलकथा.

आभाळाला तभडलेल्या अन ् भुईवरही अस्तिाव्यस्ति पसरलेल्या रायगडाच्या याभोविी

झाडीझुडपाांच्या या दाटीि शेिकऱयाांची बरीच गावां नाांदि होिी. मुलीांनी सागर
गोट्याचा डाव टाकावा अन ् िे ववखुरलेले स्तवैर सागरगोटे जसे हदसावेि , िशी
या गावािली लहानलहान खोपटी गडावरून आपल्याला हदसिाि. त्यािलांच हे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एक गाव , रायगडवाडी. उगीच वीस-बावीस गविी छपराांचां हे गाव. एखाददस
ु रां
घर कौलारू. आजही याचां रूप पालटलेलां नाही.

नवरात्र सांपली. रायगडावरचा दसराही नगाऱयासारखा दिािला. तशलांगि

झालां. महाराज छत्रपिी तशवाजी महाराज तमरविुकीने तशलांगिाहून परिले.
दरबार झाला. मानपान झाले. खाांद्याला खाांदा तभडवून सरदार तशलेदार उराउरी
भेटले. पुरिावरिाचा सि साजरा झाला.

चार हदवस उलटले. अन ् गडाभोविीच्या या वाड्या-हुांड्याि गडाच्या या गडकऱयाचा

एकेक स्तवार तशपाई वाडीि येऊन गावकऱयाांना गडावरचा तनरोप साांगन
ू गेला
‘ आयाांनो , बायाांनो , उद्या हाय पुनव. कोजातगरी. िवा गडावर महाराजाांच्या या
राजवाड्याि सांध्याकाळला दध
ू लागिांय हां डाहां डा , िरी समद्या आयाबायाांनी
जमल िेवढां दध
ू हां ड्याभाांड्यािून , हदस मावळायच्या या आांि , गडावर वाड्याांि
आिून घालावां. उशीर करू न्हाई. ‘

दस
ु रे हदवशी कोजातगरी पुनव उगवली. रायगडवाडीिल्या आयाबाया अन ्
लेकीसुना सुखावल्या. दध
ू घालायला गडावर जायचां. राजारािीच्या या हां ड्याि दध
ू
घालायचां. चार पावलां गडावरची शोभा बघायची अन ् परिायचां. ठरलां.

जमला िेवढा टाकमहटकला करून गवळिी ियार झाल्या. कुिाच्या या कानी

बाळ्याबुगड्या िर कुिाच्या या दां डाि चाांदीच्या या येळा. दां डाचां का असना िरी
नीटनेटकां लुगडां अन ् चोळी , असल िर नाकाि वाटोळी नथ िर कुिी काहीच
नसल्यामुळे अांगभर माहे री चालल्यासारखा आनांदच. लेवूनलपेटून ियार
झाल्या. या गोकुळच्या या गवळिी हसि बोलि चकचक घासलेले हां डे घेऊन
तनघाल्या. त्याांनी हहरा गवळिीला साद घािली. हहरा घरी एकटी. नवरा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

स्तवारीवर गेलेला. बाकी कुिीच नाही. िक्त पाळण्याि सहा-साि महहन्याचां
पोर , त्याला पदराखाली पाजून हहरा तनघाली. ‘ आलो , आलो , आलो
‘ म्हिून हहरा पडसाद दे ि उठली. पेंगुळलेलां बाळ पाळण्याि झोवपवलां अन ्
गाडग्या मडक्याांनी भरलेल्या आपल्या सांसाराला कडी घालून टचटच जोडवी
वाजवीि , हां डा डोक्यावर घेऊन तनघाली. म्हिि असेल , आलो वैन्सां. हसि
बोलि रायगडवाडीिल्या या सगळ्या िरण्या राधा चालू लागल्या. थट्टा
चेष्टाांना दध
ु ासारखा ऊि येि होिा.

हहराच्या या घराि कुिी मािूस नव्हिां. राजारािीचा सांसार. माांडीवर िान्हुल.ां

तिनां मनाशी हहशेब केला , की माझा बाळा आत्ताच वपवून झोपलाय. आिा
हदस मावळिो काही जागा व्हायाचा न्हाई. िवपाविर गडावर जाऊन , दध
ू
घालून कवाच परि येऊ , पाळण्यािला राजा जागा व्हायच्या या आि. अशा
हहशेबानां हहरा तनघाली. कुजबूज गोष्टीि अन ् थट्टाचेष्टेि आयाबाया झपाझपा
गड चढू न गेल्या. महादरवाज्याशी आल्या. केवढा बया िो दरवाजा! वर झेंडा.
भैरोबा , खांडोबासारखे तधप्पाड बाप्येगडी हािी भाले तघऊन गस्ति घालत्यािी.
अशा दरवाजािून या गौळिी गडाि गेल्या. गड कसा रामराजाच्या या गावावािी
गजबजला होिा. पालख्या मेिां अधूनमधून लगाबगा धावि होिे. िलावावर
दोन िीन हत्ती सोंडे नां पािी उडवीि होिे. गांगािळ्याला वळसा घालून या
सगळ्या राधा गौळिी लगाबगा चालल्या होत्या. वाड्याि आल्या. केवढा बया
त्यो सौपाकाचा राांधवडा! याला मुदपाकखाना म्हित्याि.

साऱया जिीांनी राजवाड्याि दध

ू घािलां. हां डेकळशा ररकाम्या केल्या अन ्
कारकुनानां एकेकीला हािावर दध
ु ाचे पैसे हदले. ररकाम्या चुांबळीवर अन ्
कमरे वर ररकामे हां डे अन ् घागरी घेऊन गौळिी सगळीकडे टकामका पाहाि
राजवाड्यािून बाहे र पडल्या. सूयद
ा े व डु ां बायला घडीभर वेळ होिा. दोन पैसे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जास्तिच तमळाले या आनांदाि साऱयाजिी सुखावल्या मनानां परिि होत्या.
हसिाबोलिाना नथाांचे झुबके हलि होिे. एकटी हहरा एका खडकावर उभी
राहून दोन्ही हािानां ररकामा हां डा गुडघ्यावर धरून समोर हदसिारां
अल्याडपल्याडचां गडाचां रूप बघि होिी. िी पहहल्याांदाच गडावर आली होिी ,
लगीन झाल्यापासून , नवऱयाच्या या िोंडी गडाचां रूप तिनां ऐकलां होिां. पि
पाहहलां नव्हिां. िी पाहण्याि रमली होिी. सूया डु ां बि होिा. तिला मैिरिीांनी
साांतगिलां होिां की , ‘ हहरे , गडाचां दरवाजां हदस मावळिाच िोि वाजली की
कड्याकुलपां घालून बांद होत्याि गां! ध्यान हठव! ‘

साऱयाजिी तनघून गेल्या. हहरा ररकामा हां डा घेऊन उभी होिी , िी

मांिरल्यासारखी बाजारपेठेकडे झपाझपाझपा चालि तनघाली. केवढी बाजारपे ठ!
लखलख माल झगमगि होिा. साड्या काय , तचरगुटां काय , हां डे भाांडी काय ,
चाांदीचां गोठ िोंड काय , येळा काय , वाळां काय! आिा साांगू िरी हकिी असां
वाटि होिां , सगळा बाजार हां ड्याि घालावा अन ् घरी दादल्यासोनुल्यासाठी
घरला न्यावा. पुनवेचा हदस. गोंधळी पोि पेटवून सांबळ झाांजा वाजवीि
पेठेिून चालले होिे. कडकलक्षीम्या आसूड कडाडीि दान मागि होत्या. कुिी
बहुरुपी सोंग घेऊन हिरि होिा. िर मधूनच कोिाचा पालखीमेिा ‘ पैसपैस
‘ करीि गदीिून
ा झपाझपा जाि होिा. हहरा भान ववसरली होिी.

अन ् िेवढ्याि झािकन िोिेचा आवाज कडाडला. हहरा एकदम भानावर आली.

तिला एकदम आठवलां , की िोिेसरशी गडाचां दरवाजां बांद व्हत्याि.

आिा ? आिा ? आिा ? तिच्या या िोंडू न घाबरलेला अन ् कळवळलेला शब्द

उमटला. ‘ आई! आये!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तिला स्तवि:िलीच आई आठवली होिी. अन ् घरचा पोराचा पाळिा हदसू
लागला होिा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९४ डा ा कडा? व्हे , मराजा ी पाि !

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हहरा दचकली. अन ् ररकामा हां डा घेऊन गडा
च्या या महादरवाजाकडे पळि सुटली. गडाच्या या माथ्यापासून महादरवाजा जवळ
होिा का काय ? साडे सािशे पायऱयाांइिकां अांिर. साठसाठ हाि उां चीच्या या दोन
प्रचांड बुरुजाांच्या यामध्ये िो महादरवाजा उभा होिा. दरवाजा करकचून बांद
झालेला होिा. मोठे मोठे िुळवटासारखे अडसर आणि मनगडासारख्या कड्या
कोयांड्याांनां घािलेली िी मधमाशाांच्या या पोळ्यासारखी दोन कुलुपां आणि दोन्ही
बाजूच्या या दे वड्याांवर वावरिारे तधप्पाड पहारे करी. हहरा घाबरली. िी कोवळी
पोर. तिला उमगेचना. काय करावां िे िी कळवळू न त्याांना म्हिाले , ‘ कवाड
उघडा हो. मला घरी जायचांय , उघडा ना! ‘

‘ न्हाय पोरी , आिा दरवाजां बांद झालां , उां द्या सकाळाला हदस उगवला की
िोि व्हईल अन ् दरवाजां उघडां ल. मांग जावा. ‘

हहरा रडू च लागली. िो दे वडीवरचा गडी म्हिाला , ‘ आां! अग पोरी ,

रडिीयास कशापायी ? काय जांगलाि पडलीस व्हय ? अगां , राजाच्या या
रायगडावर हायस िू , आजची राि गडावर ऱहावा. ‘

हहरा कळवळू न म्हिि होिी. पदराचा शेव पसरून ववनवीि होिी , ‘ मला
जाऊ द्या. म्या पुन्हा न्हाई येनार. ‘

‘ आत्ता ? काय राविराखीसाच्या या लांकेि अडकलीयास का काय िू ? अग ,

सीिामाय , का रडिीयास ? हिां कायदा लई कडक हाय. राजाचा परधान जरी
आत्ता आला , िरी कवाड खुलिार न्हायी. अगदी महाराजाांनी जािीनां हुकूम
हदला , िर गडाचां गडकरी जािीनां तयऊन ह्या कड्याकुलपां काढिील. न्हाईिर
न्हाई. रडू नगांस , ऱहावा. ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

व्याकुळलेली हहरा मुसमुसि होिी. तिला तिचां पाळण्यािलां लेकरू डोळ्यापुढां
हदसि होिां. िे रडि असांल , भुकेनां कळवळां ल. शेजारापाजाराला कोन हाय ?
कुनाच्या या ध्यानी येनार ? कशी म्या अवदसा माझ्याच लेकराची बैरीन झाले ?
आिा काय करू!

‘ व्हय , व्हय पोरी. अवघाड झालां. आिा घरी जाशील सकाळाला िवा
सासुसासरां काय करिील िुझां ? िुझा दादला ?’

‘ नाय वो! घरी कुनीबी नाय. माझां िान्हां लेकरू झोपवून म्या आलो. आिा
जागां होऊन रडि असांल एवढी मोठी राि. त्या लेकराचां काय हुईल ?’

‘ आरा , आरा , आरा. अगां साांगायचां न्हाई व्हय ? थाांब गडी पाठीविो
हकल्लेदाराकडां . हकल्लेदार जािीनां यील. अन ् िुला त्यो म्हाराजाची खासखास
परवानगी तघऊन कवाड खोलील. राजा न्हाई म्हिार न्हाई. राजाचां काळीज
लई मोठां हाय. दहा हां डां दध
ू मावल त्याि. थाांब. ‘

आणि दरवाजावरचा एक गडी हकल्लेदाराच्या या सदरे कडां धावला. पेटलेल्या

दे वडीवरच्या या मशालीच्या या उजेडाि ढाली िलवारी तभांिीला टाांगलेल्या हदसि
होत्या. पहारे करी जरा तिकडां कुठां वळला , िो समजुिीच हहराला काहीबाही
साांगि होिा. णखनभरानां असांच बोलि त्यानां वळू न पाहहलां. िर-िर हहरा
त्याला हदसलीच नाही. िो चार पावलां हहकडां तिकडां तनरखू पाहू लागला.
‘ आत्ता ? ही पोरगी आत्ता व्हिी. गेली कुठां ? आां ?’ त्यानां तिथल्या
पहारे कऱयाांना म्हटलां सगळीच जि दरवाजाच्या या आसपास मशाल घेऊन बघू

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

लागले. ‘ पोरी , पोरी ‘ करून हाकारू लागले. पोरगी नाहीशी झाली. गेली िरी
कुठां ? गवसेचना.

एवढ्याि हकल्लेदार झपाझपा आले. पहारे कऱयाांनी त्याांना समदा परकार

साांतगिला. लेकुरवाळी पोर , गडाि अडकली. रडि व्हिी. आत्ता व्हिी. कुठां
गेली ? पाहहलां पाहहलां. पि गवसचना! काय चेटूक झालां ? हकल्लेदार तनब्बर
काळजाचा गडी. पि लेकुरवाळ्या पोरीची ही गि ऐकून लोण्यावािी इरघळला.

हहरा िळमळि िळमळि सैरावैरा अांधाराि , हां डा हािी घेऊन धावि होिी.
आपि काही केल्या आिा दरवाजािून सुटिार नाही असां तिला वाटलां. म्हिून
िी गडाच्या या त्या भयांकर कड्यावरून खाली उिरून जािा येईल का , म्हिून
िटीसापटी शोधि सैर धावि होिी.

आणि तिनां गडाच्या या पणिमेच्या या टोकावर धाव घेिली. मधूनअधून मािसाांची

चाहूल येि होिी. पहारे करी कुठां कुठां उभे राहहलेले भुिाच्या या सावलीसारखे तिला
हदसि होिे. िी लपिछपि त्या टोकाच्या या कड्यावर आली. तिनां हां डा खाली
ठे वला. ववहहरीि डोकावून बघावां , िसां तिन खाली पाहहलां. खोल खोल.
भयाि. भीर्ि. कतभन्न अांधार. तिनां साडी सावरली. पदर खोचला आणि
गडावरून म्हिजे त्या भीर्ि कड्यावरून खाली उिरण्याकरीिा चाचपडि
चाचपडि आधार शोधला. िी उिरू लागली. काळाच्या या काळोख्या घशाि िी
जिू उिरू पाहाि होिी. तिला काहीही हदसि नव्हिां. काहीही ऐकू येि नव्हिां.
तिला हदसि होिां , िक्त पाळण्यािलां आपलां बाळ अणि ऐकू येि होिा
भुकेल्या अन ् रडवेल्या बाळाच्या या ओठाांचा नाजूक आवाज. वाऱयाच्या या झुळकीनां
रानपाखरां तचल्लाटि होिी. रािहकड्याांनी सूर धरला होिा. त्या भयाि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कड्यावरून किाकिानां अन ् क्षिाक्षिानां िी उिरिच होिी. हकिीिरी वेळ.
वेळेचां भान व्हिां कुनाला ?

हहरा उिरि नव्हिी. आईचां वात्सल्य उिरि होिां. आईचां काळीज उिरि होिां.
िी उिरिच होिी. कुठां िरी अटकून साडी िाटिीय की अचानक टोकदार
काट्याांवर हाि पडू न काटा तशरिोय , कशाचांच तिला भान नव्हिां. अनवािी
हहरा आिा दीनवािी नव्हिी. तिच्या या हािापायाांच्या या बोटाि वातघिीचां बळ आलां
होिां. हकिी येळ गेला ? ठावां कुनाला! अडखळि , कुठां ठे चाळि िी उिरिच
होिी. साांदीसापटीच्या या काट्याकुट्यानां अांधाराि तिला ओरबाडू न काढलां होिां.
तिच्या या साडीच्या या पार तचरिाळ्या झाल्या होत्या.

आणि हहरा िळाशी पोहोचली. अन ् झाडाझुडपाांिून सुसाट हररिीसारखी

रायगडवाडीिल्या आपल्या घराकडां धावि सुटली.

गडावर गडकऱयाच्या या काळजाि कालवा झाला. एक िरिीिाठी पोर आपल्या

गडावर अशी सीिेच्या या सांकटाि सापडावी ? त्यािून िी हरवलीय. हकल्लेदारानां
दहा गडी मशाली घेऊन सगळीकडां शोधायला पाठववले. कुठां शोधायचां ?

हा समदा कररना महाराजाांना समजला. महाराज बेचैन झाले. चौिेर शोध सुरू
झाला. कळे ना की ही गवळ्याची पोर कुठां कड्यावरून कोसळली का काय ?

पुनवेचा चांद माथ्यावर आला. पोरीचा शोध लागेना.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अन ् िेवढ्याि वळखलां. हा हां डा तिचाच. िी कुठां च ? नाही. नक्कीच इथून
कोसळली. हकल्लेदार महाराज अन ् महादरवाज्यावरचे अवघे गडी कळवळले.
नक्कीच पोरगी कोसळू न मेली.

तिचा ररकामा हां डा घेऊन गडावरचे दोन स्तवार रायगडवाडीि रामपारी आले.
बघिाि िो िी पोरगी , हहरा आपल्या बाळाला माांडीवर घेऊन पाजि होिी.
रायगडासकट स्तवराज्यािले अवघे गडकोट , अवघां कोकि अन ् अवघी मावळां
तिच्या या माांडीवर जोगवली होिी.

खरां च. आईच्या या त्या वात्सल्यापुढे अन ् मराठी लक्षुमीच्या या त्या सहज साहसापुढे

गगन ठें गिां झालां होिां. गगनाहुनी उां च उां च झेप घेिाऱया मराठी
महत्त्वाकाांक्षाच जिू तिच्या या माांडीवर दध
ू पीि होत्या.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९५ रा डा ी व् था

काल आपि हहरा गौळिीची ‘ कथा ‘ ऐकलीि. उपलब्ध असलेल्या आणि

पुण्याच्या या ऐतिहातसक सरकारी दप्तरखान्याि जपलेल्या रुमालाांि ‘ हहरकिीचा
कडा ‘, ‘ हहरकिी बुरुज ‘, ‘ हहरकिीचा पहारा ,’ इत्यादी शब्द असलेली
अक्षरश: शेकडो अस्तसल कागदपत्रे आज आपल्याला अभ्यासासाठी तमळिाि.
या हहरकिीच्या या उल्लेखाांवरून ही हहरा गवळिीची हकीगि वास्तिव असावी ,
असे हदसून येिे.

महाराजाांनी , हहरा गवळि ज्या भयांकर अवघड कड्यावरून उिरून गेली ,

त्या कड्याच्या या माथ्यावर नव्याने भरभक्कम बुरुज बाांधण्याची इमारि
खात्याला आज्ञा हदली. हहराजी इां दल
ु कर सुभेदार , खािे इमारि याांनी हा बुरुज
बाांधला.

तगयाारोहि करिाऱया युवायुविीांना ही हहरा गवळि कायमची पेरिादायी ठरली

आहे . ऐतिहातसक आख्यातयकाही हकिी प्रेरक आणि मागादशाक ठरिाि ,
त्याचा हा अनुभव आहे .

रायगडाच्या या एकूि बाांधकामावरिी ववजापूरच्या या आहदलशाही बाांधकामाचा

(वास्तिु-स्तथापत्य कामाचा) खूपच पररिाम हदसून येिो. मेडोज टे लर याांनी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

इ.स. १८८५ मध्ये तलहहलेला ‘ ववजापूर आटा अॅण्ड आहकटे क्चर ‘ हा ग्रांथ
जरूर पाहावा आणि रायगडचाही अभ्यास अभ्यासकाांनी करावा.

रायगडाचां ऐतिहातसक , भौगोतलक , साांस्तकृ तिक आणि गतनमी काव्याच्या या

ष्टीने लष्करी महत्त्व हकिी मोठे आहे . हे आमच्या या लोकाांना कधीच समजले
नाही. छत्रपिी शककात्या तशवाजीमहाराजाांच्या या राजधानीचा म्हिजे ‘ िख्िाचा
जागा ‘ रायगड पेशवाईि इ.स. १७ 3 ४ पासून १८१८ पयांि केवळ अडगळीि
पडला होिा. त्याचे महत्त्व पेशव्याांना काहीच वाटले नाही. या कालखांडाि
सािारा , कोल्हापूर , िांजावर येथील प्रत्यक्ष राजघराण्यािील एकही व्यक्ती
रायगडावर आली नाही. िसेच एकही पेशवासुर्द्ा आला नाही. रायगड म्हिजे
राजकीय कैदी ठे वण्याचा केवळ िुरुांग ठरला. अखेरच्या या काळाि दस
ु ऱया
बाजीराव पेशव्याांनी श्रीमांि सवाई माधवराव पेशव्याांच्या या ववधवा पत्नीला या
रायगडावर कैदे ि ठे वले होिे. तिचे नाव श्रीमांि यशोदाबाईसाहे ब. त्या
रायगडावर अकरा हडसेंबर १८११ या हदवशी मृत्यू पावल्या. भडाग्नी दे ऊन
त्याांचे गडावर दहन करण्याि आले. बस्तस! एवढाच पेशवे घराण्याचा अन ्
रायगडाचा सुिकसांबांध. साडे िीन शहण्यािला प्रख्याि मुत्सद्दी शहािा सखाराम
बापू बोकील हाही बारभाईंच्या या कारकीदीिा रायगडावर िुरुांगाि होिा. त्याचाही
मृत्यू येथेच झाला. एकूि रायगड िो स्तवगाास बहुि जवळ ठरला ?

रायगड इ.स. १७ 3 ४ पासून इ.स. १८१८ , ९ मेपयांि मराठी सत्तेखाली होिा.

आिया म्हिजे रायगडावर याच काळाि राजसभेच्या या भव्य महालाांि
तसांहासनाच्या या डाव्या उजव्या बाजूस ववटाांचे हौद बाांधण्याि आले. (िे आजही
तशल्लक आहे ि.) त्या हौदाि धान्य भरून ठे वीि. म्हिजेच प्रत्यक्ष
राज्यातभर्ेक झाला , त्या राजसभा मांहदराचे धान्याचे कोठार बनवले गेले.
वास्तिववक या राजसभेचे एक स्तवािांत्रयदे विेचे मांहदर म्हिून वैभवसांपन्न असे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

प्रेरिादायी स्तमारक म्हिून मराठी सत्ताधीशाांनी जपिूक करावयास हवी होिी.
पि त्याांनी गडाचा बनवला िुरुांग आणि राजतसांहासन सभेचे बनवले गोदाम.
सांपूिा तशवचररत्राकडे च पेशवाईि दल
ु क्ष
ा झाले ; तिथे एका रायगडाची काय
कथा ? राज्यकारभार , युर्द्पर्द्िी , अष्टप्रधान पर्द्िी , आरमार ,
परराष्ट्रनीिी , स्तवराज्यातनिा आणि अतलणखि राज्यघटना या तशवराष्ट्रधमााचा
आम्ही कधी ववचारही केला नाही. मग अभ्यास कुठला ? त्याचे आचरि
कुठले ?

छत्रपिी तशवाजी महाराजाांचे चररत्र हे केवळ कोिा एका असामान्य मानवाचे

चररत्र नाही. िी एक राष्ट्रधमााची , राष्ट्रीय चररत्रयाची आणि राष्ट्रतनिेची गाथा
आहे . िी आम्ही गुांडाळू न ठे वली. आजही आम्ही काही वेगळे वागिो आहोि
का ? तमरविुकी , गुलाल , वगाण्या , जयजयकार , अन ् पुिळे च पुिळे ,
यातशवाय काही करिो आहोि का ?

रायगडाच्या या बाबिीि िक्त एकच गोड आनांददायी असा अपवाद इ.स. १७९८
च्या या काळाि नाना िडिवीसाांनी केला. त्याांनी महाराजाांच्या या राजसभेिील
तसांहासनाच्या या चौथऱयाची तनत्य उत्तम व्यवस्तथा आस्तथापूवक
ा सुरू केली.
नांदादीप , पूजा , कीिान , वत्रकाळ सनई चौघडा इत्यादी मांगल आचार उपचार
सुरू केले.

पेशवाईच्या या अगदी शेवटच्या या पवााि िे ही बांद पडले. नगाऱयावर अखेरची

हटपरी पडली. आमचे राष्ट्रीय चलनवलनच सांपले. आम्ही ‘ कोमा ‘ ि गेलो.
णजवांि असूनही मेलो.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रायगडावर इां ग्रजाांनी १ मे १८१८ या हदवशी हल्ला चढवला. कॅप्टन प्रॉथर हा
नेित्ृ व करीि होिा. या वेळी गडाचा हकल्लेदार होिा अबुल ििेखान. आपलां
सारां बळ एकवटू न िो गडावरचा भगवा झेंडा साांभाळि होिा. मराठे इां ग्रजाांना
इरे सरीने टक्कर दे ि होिे. पि अखेर दहाव्याच हदवशी म्हिजे १० मे १८१८
या हदवशी रायगडावर दारूगोळ्याचा प्रचांड स्तिोट होऊन सारा गड धडाडू न
पेटला. वरून सूयााची उन्हाळी आग , खालून इां ग्रजाांची िोिाबांदक
ु ाांची आग अन ्
गडावरही आगच आग. रायगड होरपळू न गेला. शत्रू कॅ. प्रॉथर गडाि तशरला.
भयांकर अवस्तथा झाली होिी रायगडाची. प्रॉथर गडाि आला , िेव्हा एका
खुरट्या लहानग्या झुडपाच्या या लहानग्या सावलीि एक िी बसली होिी. िी
होिी शेवटच्या या बाजीराव पेशव्याांची पत्नी. तिचां नाव श्रीमांि वारािसी बाईसाहे ब
पेशवे. कॅ. प्रॉथर वारािसीबाईसाहे बाांशी अदबीने आणि आदराने वागला. त्याने
त्याांना मेण्यािून सन्मानपूवक
ा पुण्याकडे रवाना केले. ब्रह्माुाविा येथे स्तथानबर्द्
असलेल्या श्रीमांि दस
ु ऱया बाजीराव पेशव्याांकडे नांिर वारािसीबाईंची इां ग्रजाांनी
रवानगी केली.

रायगडावर उरली िक्त राख. सारे वाडे , राजसभा आणि होिां नव्हिां िे
जळण्यासारखां सारां जळू न गेल.ां सवााि धडाडू न जळालां असेल रायगडचां रक्षि
करण्याकरिा दहा हदवस झुांजलेल्या अबुल ििेखानचां आणि मराठी सैतनकाांचां
काळीज.

पुढच्या या काळाि रायगडाची सारी आबाळच होिी.

तशवाजीराजा छत्रपिी या शब्दाांची जाद ू एकोणिसाव्या शिकाच्या या उत्तराधााि

मराठी मनाांि पुन्हा तशलगावली गेली. नक्की वर्ा आणि हदवस माहीि नाही.
कुठे सापडि नाही. पि थोर महात्मा आपल्या चार सहकारी सौंगड्याांतनशी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रायगडावर आला. हाच महात्मा महाराष्ट्राला कळवळू न साांगि होिा , ‘ ज्ञान
तमळवा. अभ्यास करा. ज्ञानाववि मति गेली , गिी गेली , सवास्तव गेल.ां
दाररद्याि आणि अपमानाि कुजि जगू नका. मराठी पोरीबाळीांनो , लेकीसुनाांनो
िुम्हीही तशका , िुकट राबिारे गुलाम होऊ नका. शेिकऱयाांनो , कष्टासाठी
अन ् पोटासाठी किाबगारीचा आसूड हािी घ्या. ‘

या महात्म्याने तशवाजीराजाांचां ववश्वरूप ओळखलां होिां. हा महात्मा रायगडावर

आला. त्याने तशवाजी महाराजाांच्या या समाधीवर डोकां टे कलां. महाराजाांची कीिीर ्
आणि त्याांचे पोवाडे गाण्याचा जिू सांकल्पच सोडू न हा महात्मा रायगडावरून
उिरला. महात्मा जोिीराव गोववांदराव िुले. िे नेमके केव्हा रायगडावर येऊन
गेले , िी िारीख सापडि नाही. पुढच्या या काळाि लोकमान्य हटळक हे दोन
वेळा रायगडावर येऊन गेले. त्याांनी महाराजाांच्या या समाधीच्या या जीिोर्द्ााराचा
सांकल्पच सोडला. तशवाजी रायगड स्तमारक मांडळ या नावाचा रस्तट स्तथापन
केला. तशवजयांिीचे सावाजतनक उत्सव दे शभर सुरू झालेच होिे. अशा सवा
लोकजागरिािून पुन्हा एकदा रायगडाकडे महाराष्ट्राचे लक्ष गेले.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९६ राजमाता – एक समथथ ेतत्ृ व

रायगडावर राजधानीच्या या ष्टीने अनेक बाांधकामे सुरू झाली. हळू हळू पूिा होि
गेली. त्याचवेळी रायगडच्या या डोंगरवाटे वर तनम्म्यावरिी पाचाड येथे ववशाल
सपाटी पाहून महाराजाांनी छान राजवाडा बाांधला. वाड्याच्या या भोविी तचरे बांद
बुरुज आणि दोन भव्य दरवाजेही बाांधले. पाचाड हे एक छोटे से कोकिी
खेडेगाव , या राजवाड्याच्या या अगदी जवळच आहे . पाचाडािील लोकवस्तिी
शेिकऱयाांची त्याि अनेक जािीजमािीांची घरां , हा पाचाडचा वाडा महाराजाांनी
आपल्या आईकररिा बाांधला. या वाड्याला आज णजजाऊसाहे बाांचा वाडा असेच
म्हििाि. आिा हा पडू न मोडू न पडला आहे . िरीही त्याच्या यावर सारे जि
आदरपूवक
ा प्रेम करिाि. पाऊस काळाि आणि थांडीि रायगडाच्या या ऐन
माथ्यावर हवा िार गारठ्याची असिे. म्हिून या काळाि आऊसाहे बाांना
मुक्कामाला हा वाडा सोईचा असे. महाराजही राहाि.

इथां वाड्याि सवा प्रकारच्या या सोई महाराजाांनी केल्या. त्याि एक ववहीर तचरे बद
ां ी
बाांधली. छोटीशीच. पि दे खिी. पाचाडमधल्या गावकऱयाांनाही पािी न्यायला
वापरायला ही ववहीर मुक्त होिी. या ववहहरीच्या या काठावर खेटूनच एक लहानसा
तचरे बांदी ओटा बाांधलेला आहे . त्यावर टे कून बसायला एक सुबक िक्क्याही
बाांधलेला आहे . िक्क्या अथााि अखांड एका दगडाचाच. महाराज जेव्हा जेव्हा
पाचाडला मुक्कामला असि , िेव्हा िेव्हा कधी सकाळी िर कधी मावळिेवेळी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िे इथां या ववहहरीवर िक्क्याशी बसि. गावािल्या आयाबाया पािी भरायला
ववहीरीवर येि. कोिा कोिा बायाांच्या या सांगिीला त्याांची लहानगी मुलां बोट
धरून येि. महाराजाांना िे िार आवडे . िे त्या लेकीसुनाांची अतिशय आस्तथेनां
चौकशी , ववचारपूस करीि. त्याांच्या या लहानग्या पोराांना महाराज जवळ घेि
आणि त्याांना काही खाऊ दे ि. हे महाराजाांचां मायेचां वागिां औरां गजेबाच्या या
दरबारािील मोहम्मद हाशीम खािीखान या िवारीखनवीसाला समजलां. त्याला
नवल वाटलां. प्रजेिल्या बायकामुलाांना हा राजा आपल्याच कुटु ां बािल्या
मािसाांसारखां वागवविो याची त्याला मोठी कौिुकानां गांमि वाटली.

इथां एक गोष्ट सहज मनाि येिे की , या िक्क्याच्या या ववहहरीवर पािी भरायला

येिारी सारी मािसां ववववध जािीांची असि. त्याांनाही हे राजमािेच्या या
राजवाड्यािील पािी , वाड्याि येऊन , ववहहरीवर भरिा येि होिां. अतधक
काय तलहहिे ?

कधी गडाच्या या माथ्यावरील राजवाड्याि िर कधी पाचाडमधल्या राजवाड्याि

णजजाऊ आऊसाहे बाांचा मुक्काम असायचा. अखेर णजजाऊसाहे बाांनी आपला
शेवटचा श्वास याच पाचाडच्या या वाड्याि सोडला. आऊसाहे ब सवाांशीच आईच्या या
मायेनां वागि असि असां उपलब्ध असलेल्या अस्तसल कागदपत्राांवरून हदसून
येिां. ही आई एखाद्या योतगनीसारखीच जगली आणि वागली. जयराम
गांभीरराव वपांड्ये या नावाचा एक ववद्वान कवी महाराज होिा. िो मूळचा
राहिारा विीच्या या सप्तश्रृग
ां ीच्या या पररसरािील होिा. त्याांनी तलहून ठे वलेले दोन
गांथ सापडले आहे ि. त्यािील त्याांनी णजजाऊसाहे बाांच्या या बद्दल काढलेले उद्गार
मननीच आहे ि. जयराम म्हििो , ही णजजाऊसाहे ब कशी आहे ?
‘ कादां वबतनव जगणजवनदानहे िु:! योतगनीप्रमािे जगाला जीवन दे िारी ही
राजाची आई आहे . नव्हे जगाचीच आई आहे . एका मराठी बखराांि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

णजजाऊसाहे बाांच्या याबद्दल म्हटलांय , की , ‘ णजजाऊसारखे कन्यारत्न ईश्वराने पैदा
केले. ‘

सवासामान्यपिे िी स्तवभावाि हदसून येिारी वेगळी वैतशष्ट्ये णजजाऊसाहे बाांि

नव्हिी असे हदसिे.

मोठे पिाचा अहां कार नाही. डागडातगन्याांचा सोस नाही. नात्या गोत्यािल्या
कोिाचा मत्सर नाही हकांवा कुिाचे िाजील लाडकौिुकही नाही. सविी मत्सर
नाही. िीथायात्रे कररिा का होईना पि भटकण्याची हौस नाही. पुण्याजवळच्या या
आळां दी , दे हू , सासवड , जेजुरी , तचांचवड , मोरगाांव , तशखर तशांगिापूर ,
पार्ाि अशा जवळजवळच्या या िीथाक्षेत्राांि त्या क्वतचि गेल्याही असिील.
त्याांच्या या काही नोंदीही सापडल्या आहे ि. त्याांनी दे वाला हदलेली दानपत्रेही
आहे ि. पि या सगळ्या दे वधमााि आणि यात्रेजत्रेि कुठे ही चांगळवाद हदसि
नाही. तशखर तशांगिापूरच्या या दे वळाच्या या बाहे र त्याांनी एक साधे पि भव्य
प्रवेशद्वार (कमान) बाांधले आहे . त्या कमानीच्या या पायरीवर राजे भोसले.
एवढाच दोन ओळीि त्याि मजकूर आहे . यािील सांभाजीराजे भोसले म्हिजे
णजजाऊसाहे बाांचे थोरले पूत्र. आपल्या दोन मुलाांच्या या नावाने आऊसाहे बाांनी ही
कमान बाांधली असा याचा अथा आहे . पार्ाि येथील श्री सोमेश्वर महादे वाच्या या
मांहदराचा त्याांनी जीिोर्द्ाारही केला. या मांहदराच्या या सभामांडपाि तभांिीवर सुद
ां र
रां गीि पौराणिक तचत्रे तचिारण्याि आलेली होिी. या तचत्राांची थोडीिार
प्रतसर्द्ीही महाराष्ट्र शासनाने केली. आिा मात्र आम्ही मांडळीांनी या मांहदराची
सुधारिा करण्याच्या या नादाि ही तचत्रे (म्युरल्स) चाांगली ठे वलेली नाहीि.
पार्ािच्या या या सुद
ां र तशवमांहदराच्या या पणिमेस िट , ओवऱया आणि पायऱया
बाांधलेल्या आहे ि. या पायऱयाांशेजारूनच ‘ राम ‘ नावाची एक छोटी नदी
वाहिे. या नदीच्या या पात्राि सुद
ां र बांधारा आणि लकुांडे बाांधलेली आहे ि. हे सारे च

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

प्रेक्षिीय काम णजजाऊसाहे बाांच्या या पुण्यािील वास्तिव्य काळाि (इ. १६ 3 ७ िे
इ. १६४५ ) झालेले आहे . ही बाई िार दरू ष्टीची , वववेकी होिी. याच
काळािले तिने न्यायासनावर बसून हदलेले न्यायतनवाडे अगदी समिोल आहे ि.
शेिकऱयाांना आणि दाररद्याने होरपळलेल्या अन ् शाही गुलामतगरीि वपचून
तनघालेल्या अनेक लोकाांना तिने हदलेला मदिीचा हाि म्हिजे भावी
तशवशाहीच्या या सुखी स्तवराज्याची शुभचाहुलच होिी.

णजजाऊसाहे ब तशवाजीराजाांना घेऊन पुण्याि आल्या , ( इ. १६ 3 ७ िेब्रुवारी)

त्यावेळी आहदलशाही िौजाांनी कसबा पुिे आणि इिर छत्तीस गावे िार
चुरगाळू न मुरगाळू न टाकली होिी. (इ. १६ 3 २ ) त्यािच इ. १६ 3 ० आणि
१६ 3 १ चा भयांकर दष्ु काळ पडला होिा. त्याि कयााि मावळाचां म्हिजेच
पुिे प्रदे शाचांही भयांकर नुकसान झालां. या अस्तमानी आणि सुलिानी सांकटाि
सांसार होरपळू न तनघाले. आऊसाहे ब आणि राजे इ. १६ 3 ७ मध्ये पुण्याला
आले आणि त्याांनी पुिे आणि परगिा पुन्हा णस्तथरस्तथावर करण्यासाठी ज्या
ज्या गोष्टी केल्या , त्या अभ्यासनीय आहे ि. गरजवांि गावकऱयाांना त्याांनी
‘ ऐनणजनसी ‘ मदि केली. म्हिजे शेिी आणि अन्य बलुिेदारीिील व्यवसाय
करण्याकररिा ज्या ज्या गोष्टीांची आवश्यकिा , असिे , त्या गोष्टीच त्याांना
हदल्या. म्हिजे बैल , मोट , शेिीची अवजारे इत्यादी. यामुळे बारा बलुिेदार
व इिरही गावकरी आपापल्या उद्योगाला इर्ेर ् हौसेने लागले. रानटी जनावराांचा
आणि चोरातचलटाांचा बांदोबस्ति केला. िेही काम त्याांनी गावागावच्या या िराळ ,
जागले , येसकर , पाटील पटवारी याांच्या यावर सोपववले. रानटी जनावरां म्हिजे
वाघ , वबबटे , रानडु करे , इत्यादीांचा गावकऱयाांनीच उपदव कमी करून
टाकला. त्याबद्दलही या मांडळीांना थोडे िार कौिुकाचे ‘ शेपटामागे इनाम बक्षीस
‘ दे ण्याि येि होिे. हा िपशील आिखीही मोठा आहे . णजजाऊसाहे बाांच्या या
नेित्त्ृ वाखाली ही लोकाांच्या या सोईसुखाची कामे त्याांनी केली. लोकाांचेच सहकाया

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याांि तमळववल्यामुळे पुिे परगिा िाजािवािा झाला. सहज मनाांि येिे की ,
आजच्या या काळाि आमच्या या तनवडू न येिाऱया लोकप्रतितनधीांना , मग िे
ग्रामपांचायिीचे असोि की ववधानसभा अन ् सांसदे चे असोि , त्याांना या
तशवशाहीच्या या उर्:कालाि णजजाऊसाहे बाांनी केलेल्या जनहहिाांच्या या कायाािन
ू
तनणिि मागादशान तमळू शकेल आणि प्रेरिाही तमळे ल. तशवकालािील
आऊसाहे बाांचे आणि सांस्तथानी काळािील राजर्ीर ् छत्रपिी शाहू महाराजाांचे
ववधायक काया म्हिजे खरोखर महाराष्ट्राला अत्यांि उपयुक्त अशी
लोकराज्यकारभाराची गाथाच आहे . पि लक्षाि कोि घेिो ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९७ राजमाता स्वराज् ा ी प्रेरक, संघ क ििी

महाराष्ट्राच्या या इतिहासाि दोन हजार वर्ाांपव

ू ीर ् शातलवाहन कुळाि गौिमी या
नावाची एक प्रभावशाली ‘ आई ‘ होऊन गेली. सािकिीर ् शातलवाहन हा तिचा
पूत्र. पैठिचा सम्राट. िो स्तवि:ला अतभमानाने अन ् कृ िज्ञिेने म्हिवून घेि
असे ‘ गौिमीपुत्र सािकिी सािवाहन ‘. नातशक आणि पुिे परगण्याांि
असलेल्या लेण्याांमधील तशलालेखाांि या मायलेकाांचे उल्लेख सापडिाि. त्या
महान राजमािेनांिर महाराष्ट्राला महान राजमािा आणि लोकमािा लाभली िी
णजजाऊसाहे बाांच्या या रूपाने.

णजजाऊसाहे बाांच्या या बद्दलची कागदपत्रे त्या मानाने थोडीिारच गवसली आहे ि.

पि साधार िकााने व पररणस्तथिीजन्य पुराव्याांनी हे चररत्र आपल्या
मन:पटलावर उत्तम ‘ िोकस ‘ होिे. इ. १६ 3 ० िे 33 पयांिचे तशवाजीराजाांचे
तशशुपि त्यािून डोळ्यापुढे येिे. नांिर राजाांचे बालपिही अतधक स्तपष्ट होि
जािे. त्याांच्या या बालपिच्या या खेळाांचे आणि खेळण्याांचे सापडलेले उल्लेख मातमका
आहे ि. त्यािील एक उल्लेख असा आहे की , आपल्या सौंगड्याांच्या याबरोबर
तशवाजीराजे लढाईचे खेळ खेळिाहे ि. या लुटुपुटीच्या या लढाईि मािीच्या या
हढगाऱयाांचे हकल्ले करून िे णजांकण्याची राजे आणि त्याांचे तचमिे सैतनक शथा
करिाहे ि. अन ् राजे म्हििाहे ि , ‘ हे हकल्ले आपले. आपि येथे राज्य करू.
‘ इथां राजाांचे पाय पाळण्याि हदसिाि. अन ् राजमािेचे महत्त्वाकाांक्षी मन त्या
पाळण्याच्या या झोक्याांप्रमािेच घोडदौड करिाना हदसिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आपल्याकडे एक लोकाांचा लाडका ववर्य अजूनही सिि चचेिा चवीने
चघळिाना हदसिो. िो म्हिजे तशवाजीमहाराज अतशणक्षिच काय पि पूिा
तनरक्षर होिे! त्याांना साधी सहीसुर्द्ा करिा येि नव्हिी. स्तवि:च्या या
विामानकालीन अडािीपिाचे समथान तशवाजीमहाराजाांचा आधार घेऊन िर
आम्ही करि नाही ना ? वास्तिववक महाराज तनरक्षर होिे. त्याांना सहीसुर्द्ा
करिा येि नव्हिी हा आरोपच पूिा खोटा आहे . हा आरोप ग्राँट डि
याांच्या यापासून डॉ. यदन
ु ाथ सरकाराांपयांि अनेक इतिहासकाराांनी केला आहे .
महाराजाांवर तनरक्षरिेचा आरोप करिे म्हिजे राजमािेवरच , मुलाच्या या
बाबिीि तनष्काळजी राहहल्याचा आरोप करिे आहे . िो खोटा आहे . आिा िर
महाराजाांच्या या हस्तिाक्षाराांनी लेखनसीमा केलेली हकिी िरी पत्रे तमळाली आहे ि.
त्याांच्या या ववद्येचे इिरही अनेक पुरावे सापडले आहे ि. त्यावर एक स्तविांत्र
प्रकरिच तलहहिा येईल. अववद्येने मति जािे , मति ववना गिी जािे ,
गतिववना सवास्तव जािे हे राजमािेच्या या आणि पुढे महाराजाांच्या या मनाि हकिी
खोलवर रुजले होिे , हे अभ्यासकाांच्या या लक्षाि येिे. तशवाजी महाराजाांची
सवाांगीि अतिसुद
ां र आणि किाबगार अशी घडि णजजाऊसाहे बाांनीच केली.

तशवाजीमहाराज जे काही तशकले िे अांिमुख

ा होऊन ववचाराांनी तशकले. त्याांच्या या
ववचाराि वववेक होिा. अांि:चक्षून
ां ी िे गगनालाही ठें गिे करून टाकिील अशा
भावना , अशी स्तवप्ने , अशा आकाांक्षा िे पाहाि होिे. नांिर कृ िीि आिि
होिे. पूिा व्यवहारी ष्टीने वागि होिे. मागच्या या वपढ्याांि घडलेल्या घटनाांचा
खोलवर ववचार करीि होिे. त्यािून तशकि होिे. प्रत्येक गोष्ट स्तवि: अनुभव
घेऊनच तशकायची असां ठरववलां िर मािसाला माकांडे याचां आयुष्यही पुरिार
नाही. िे तशकण्याकरिाच इतिहासाचा अभ्यास आवश्यक असिो. इतिहास
म्हिजे साक्षाि अनुभव.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

म्हिूनच आज (इ. स. २००५ अन ् पुढेही) आम्ही इतिहासाचा अभ्यास केला
पाहहजे. असे केल्याने काय होईल ? असे केल्याने आमच्या या राष्ट्रीय आकाांक्षा ,
सामाणजक आकाांक्षा अन ् व्यवक्तगि आकाांक्षाही गगनाला ठें गिे करून
सूयम
ा ड
ां ळही भेदन
ू जािील. म्हिून तशवचररत्र! अन ् म्हिूनच महारुद
हनुमानाचाही अभ्यास. नारळ िोडण्याकरिा नव्हे , शांभरापैकी पस्तिीस माका
तमळवून पास होण्यासाठीही नव्हे , िर कलेच्या या आणि शािाांच्या या अांगोपाांगाि.
सूयवा बांब गाठण्याइिकी झेप घेण्याच्या या महत्त्वाकाांक्षेसाठी. टागोर , वववेकानांद ,
रामन , डॉ. भाभा , राजा रवववमाा , योर्द्ा अब्दल
ु हमीद , अन ् आजही
आपल्या पुढे साक्षाि िळपि असलेले राष्ट्रपिी अब्दल
ु कलाम अमात्य सेन ,
रववशांकर , भारिरत्न लिा मांगेशकर , डॉ. ववजय भटकर , तशल्पकार सदातशव
साठे अशी किृत्त्ा वाचे शिसूया शोतधिाना शिआिीर ् धन्य होि आहे िच ना!

णजजाऊसाहे ब आणि तशवाजीराजे याांची चररत्रे तमळू न एकच महान महाभारि

आपल्यापुढे उभे आहे .

णजजाऊसाहे बाांच्या या चररत्राि एक गोष्ट प्रकर्ााने लक्षाि येिे. पाहा पटिे का.
तशवाजीराजाांना त्याांनी पाळण्यापासून तसांहासनापयांि घडववलां. हािी तछन्नी-
हािोडा घेिला िो प्रखर बुवर्द्चा अन ् सुसस्त
ां काराचा , राजसांस्तकाराचा , स्तवि:
राजाांना बोटाशी धरून राजाांच्या या सोळाव्या सिराव्या वयापयांि त्याांनी
राज्यकारभाराचे अन ् राजरिनीिीचे मागा हारववले. स्तवि: न्याय आणि
राज्यकारभार केला. नांिर आपि स्तवि: राजव्यवहारािून अलगद पावले टाकीि
त्या बाजूला होि गेल्या. राजाांच्या या पाठीशी उभ्या राहहल्या. अन ् राजाांच्या या
अनुपणस्तथिीि , ववशेर्ि: आग्ऱयाच्या या भयांकर सांकट काळाि , स्तवराज्याचा
सांपूिा राज्यकारभार स्तवि: पाहहला. अगदी चोख.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कुठे ही काहीही कमी न पडू दे िा. अन ् नांिर सांपूिा प्रसन्न मनाने आणि
समाधानाने त्याांनी राज्यकारभारािून तनवृत्ती घेिली. पाहा आपि : इ. स.
१६७० पासून पुढे याच क्रमाने णजजाऊसाहे बाांचे जीवनचररि घडि गेले की
नाही ? गोष्टी साांगेन युवक्तच्या या चार हीच भूतमका त्याांची हदसून येिे. मोह ,
लोभ , उपभोग , सत्तेची हाव इत्यादी ववर्ारी पदाथाांचा त्याांनी स्तवि:ला कधी
स्तपशाही होऊ हदला नाही. त्याांच्या या िेजाचे वलय हे हहां दवी स्तवराज्याच्या या मागे
शेवटपयांि हिरि मात्र राहहले. कवी जयराम वपांड्ये याांनी तलहून ठे वल्याप्रमािे
खरोखर णजजाऊसाहे बाांचे जीवन कादां वबतनवि ् जगजीवनदान हे िूनेच भरून
राहहले होिे. त्याांच्या या जीवनाला रां गच द्यायचा असेल , िर िो भगवा रां गच
द्यावा लागेल.

सत्ता , सांपत्ती , िारुण्य , सौंदया आणि आयुष्य याचा कुिी मोह धरू नये. हे
सारां वा यािील काही प्राप्त झाले िर त्याचा योग्य िो उपयोग करावा. िे आज
असिे , उद्या सांपिे. तशल्लक राहिो िो त्याचा ‘ कसा उपयोग केला ‘ िो
इतिहास.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९८ महत्त्वाकांक्े े क्ेपणास्त्र

महाराजाांच्या या जीवनािील अनेक घटना आणि मोहहमा याांचा वेग इिका

ववलक्षि हदसिो की , अशा प्रकरिाांना नाव काय द्यावे ? त्याला पुन्हा िेच
नाव द्यावेसे वाटिे ‘ आकाांक्षापुढति णजथे गगन ठें गिे ‘ खरां म्हिजे
महत्त्वाकाांक्षेचे क्षेपिाि हे पयाायी नाव झाले.

मोगलाांववरुर्द् महाराजाांनी तसांहगड तमळवून मोहहम सुरू केली. हद. ४ िेब्रुवारी

१६७० अन ् लगेच मराठी सैन्याचे क्षेपिाि सुटले. पुरांदरच्या या पराभवी िहाच्या या
या क्षेपिािाने हठकऱया उडववल्या. औरां गजेबाला हदलेले सवा हकल्ले
महाराजाांनी परि णजांकले. त्याांनी स्तवि: णजांकलेला हकल्ला कनााळा. हद. २२
जून १६७० म्हिजे चार िेब्रुवारी िे २२ जून अवघ्या पाच महहन्याि हा प्रचांड
झपाटा तशवसैन्याने दाखवला. पावसाळा सुरू झाला. लढिारे सैन्य शेिाि राबू
लागले. ऑक्टोबर १६७० प्रारां भी म्हिजेच दसऱयाला मोहहमा पुन्हा तशलांगिाला
तनघाल्या. पांधरा हजारा स्तवाराांची िौज कल्यािहून सुरिेच्या या रोखानां रोरावि
तनघाली आणि ऐन हदवाळीि मराठी िौज सुरिेि तशरली. सुरि स्तवारीची ही
दस
ु री आवृत्ती हदवाळीच्या या प्रकाशाि प्रतसर्द् होि होिी. मात्र पहहल्या सुरि
स्तवारीपेक्षा (इ. स. १६६४ जानेवारी) ही दस
ु री स्तवारी लढायाांनी गाजली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सवा प्रतिकाराांना िोंड दे िदे ि सुरिेची सिाई मराठे करीि होिे. नेहमीप्रमािे
इां ग्रजाांनी आपल्या वरवारीांचे रक्षि केले. मराठ्याांची इां ग्रजाांची गोळाबारी चालूच
होिी. िरीही इां ग्रज वाकेनाि. पि आपि िार हट्टाला पेटलो िर मराठे
आपला सवानाश करिील हे इां ग्रजाांच्या या लक्षाि आले. त्याांचा प्रमुख स्तरीनशॅम
मास्तटर याने नमिे घेऊन आपला वकील नजराण्यासह महाराजाांकडे पाठववला.
या नजराण्याि उत्कृ ष्ट िलवारी आणि मौल्यवान कापडही होिे. महाराज
एवढ्याने सुखाविार नव्हिे. पि अतधक वेळ व आपली अतधक मािसे खचीर ्
घालून आत्तािरी इां ग्रजाांकडू न अतधक िारसे तमळिार नाही , िक्त जय तमळे ल
हे लक्षाि घेऊन महाराजाांनी इां ग्रजाांशी चाललेले रिाांगि थाांबववले. मुख्य
कारि म्हिजे महाराजाांना झपाट्याने सुरिेहून तनघून जािे जरुरीचे होिे.
नाहीिर मोगलाांच्या या िौजा जर आल्या , िर सांपत्तीच्या याऐवजी जबर सांघर्ाच
समोर उभा राहील. मूळ हे िू सिळ होिार नाही हे लक्षाि घेऊन महाराज
थाांबले. सुरिेिली सांपत्ती (नक्की आकडा साांगिा येि नाही) घेऊन महाराजाांनी
नातसकच्या या हदशेने कूच केले. ही हदवाळी आनांदाची आणि सुख समृर्द्ीची
झाली.

पूवी महाराज सुरिेवर येऊन गेले होिे हे लक्षाि असूनही औरां गजेबाने
सुरिेच्या या सांरक्षिाची ववशेर् व्यवस्तथा केलेली नव्हिी. सावध होिे आणि
कडवेपिाने वागले िे इां ग्रजच. या त्याांच्या या कडवेपिाचा पररिाम म्हिजे ,
याच सुरिेचे िे पांच्या याऐांशी वर्ाांनी म्हिजे इ. स. १७५६ मध्ये सत्ताधारी पूिा
मालक बनले. सुरिेचा इां ग्रज अतधकारी स्तरीनशॅम मास्तटर हा जेव्हा इां ग्लांडला
परि गेला. िेव्हा लांडनमध्ये त्याचा ‘ राष्ट्राची प्रतििा वाढवविारा शूर नेिा
‘ म्हिून सुविापदक दे ऊन सत्कार करण्याि आला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्या सीवाने दस
ु ऱयाांदा आपली बदसुरि केली याचा राग औरां गजेबाला आलाच.
िहाि तमळववलेले सवा हकल्ले आणि मुलख
ु सीवाने घेिलेच होिे. आिा सुरिेि
आपली त्याने बेअब्रुही केली याचा हहशेब औरां गजेबाच्या या डोळ्यापुढे उभा राहहला
होिा. आग्ऱयाि आपि त्याच्या याशी ज्या पर्द्िीने वागलो , त्याचे अपमान
केले , त्याला कैदे ि टाकले , त्याला ठार मारण्याचे बेि केले त्याचा हा
सीवाने घेिलेला सूड होिा हे औरां गजेबाच्या या लक्षाि आले.

शाही वाढहदवसाच्या याहदवशी सीवाने अपाि केलेला सोन्याच्या या मोहराांचा नजरािा

आणि केलेले मुजरे औरां गजेबाला िार िार महागाि पडले.

महाराज सुरिेच्या या सांपत्तीसह व िौजेसह बागलािाि (नातसक णजल्हा , उत्तर

भाग) पोहोचले. सुरिेवरच्या या या दस
ु ऱया छाप्याची बािमी औरां गाबाद ,
बुऱहािपूर , अहमदाबाद इत्यादी हठकािी पोहोचली होिी. बुऱहािपुराहून
दाऊदखान कुरे शी झपाट्याने महाराजाांना अडववण्यासाठी तनघाला आणि त्याने
विी हदां डोरीच्या या जवळ महाराजाांना रात्रीच्या या अांधाराि गाठले. ही कातिकी
पौणिमेची रात्र होिी. हद. १६ ऑक्टोबर १६७० . भयांकर युर्द् पेटले.
दाऊदखान , इकलासखान , रायमकरां द , सांग्रामखान घोरी , इत्यादी नामवांि
मोगली सरदार महाराजाांवर िुटून पडले होिे. आिलेली सांपत्ती सुखरूप
साांभाळू न आलेला हा प्रचांड हल्ला िोडू न काढण्याचा महाराजाांचा अवघड डाव ,
साऱया मराठ्याांनी एकवटू न यशस्तवी केला. रात्रीपासून सांपूिा हदवस ( हद. १७
ऑक्टोबर) हे भयांकर रिकांदन चालू होिे. अनांि हािाांची िी विीची सप्तश्रृग
ां
भवानी जिू मराठ्याांच्या या अनांि हािाि प्रवेशली होिी. मोगली सैन्याचा प्रचांड
पराभव झाला. महाराज स्तवि: रिाांगिाि झुांजि होिे. कातिकेच्या या
पौणिमेसारखांच महाराजाांना धवल यश तमळाले. मोगलाांचा हा प्रचांड पराभव
होिा. आपल्या हे लक्षाि आलां ना , की ही लढाई मोकळ्या मैदानावर झाली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गतनमी काव्याया छुप्या छाप्याांच्या याही पतलकडे जाऊन मोकळ्या मैदानाि अन ्
रात्रीच्या या अांधारािही महाराज अन ् मावळे झुांजले अन ् ित्ते पावले.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ९९ शिवरा ां े समृि हहं दवीराज्

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हहां दवी स्तवराज्य अणजबाि कजाबाजारी नव्हिे. इ. १६७० हे वर्ा महाराजाांना
प्रचांड यशदायी धनदायी ठरले. पि याचे वमा आणि ममा काय ? या यशाच्या या
नौबिीांचा आणि तशांगिुिाऱयाांचा आवाज प्रेरिादायी आहे हे खरे . पि या मागे
महाराजाांनी आणि त्याांच्या या प्रत्येक सैतनकानेही योजनाबर्द् केलेली पूवा आणि
पूिा ियारी , कडक अनुशासन , तिखट तशस्ति आणि आपल्या नेत्यावरिी व
ध्येयावरिी अढळ तनिा व ववश्वास हे या यशाचे ममा आहे . महाराज
तशवाजीराजे हे पाच वर्ााि तशवनेरी गड घेण्याि अपयशी ठरले. नांिर लगेच
माहुलीगड घेण्यािही प्रथम त्याांना पराभव पत्करावा लागला. बाकी सवात्र सवा
मावळ्याांना व सरदाराांना अचूक यश तमळि गेले.

महाराजाांनाच दोन हठकािी अपयश आले. कोिाही सरदाराच्या या वा सैतनकाच्या या

मनाांि अववश्वासाचा ठराव तलहहला गेला नाही. कारि तनिाांि , ववश्वास
आपल्या नेत्याच्या या ईश्वरी महत्त्वाकाांक्षेची प्रत्येकाला पुरेपूर खात्री होिी.
माहुलीचा हकल्ला ही महाराजाांनी लगेच णजांकलाच की , तशवनेरी
णजांकण्याकररिा महाराजाांनी पांिप्रधान मोरोपांि वपांगळे याांना आज्ञा केली.
प्रधानपांिाांनीही तशवनेरीवर कडवा हल्ला चढवला. पराक्रमाची साऱया सैन्याने
तशकस्ति केली पि तशवनेरी पुढे मोरोपांिाांनी हार खाल्ली. मोरोपांिाांना माघार
घ्यावी लागली. पि माघारी हिरलेले पराभूि मोरोपांि त्रयांबकच्या या हकल्ल्यावर
चालून गेले. (हद. २५ ऑक्टोबर १६७० ) या हदवशी मोरोपांिाांनी हकल्ले
त्रयांबकगड काबीज केला. म्हिजेच इ. १६७० च्या या प्रचांड ववजयमातलकेि िक्त
तशवनेरीचा अपवाद सोडला िर ही मातलका अपरां पार यशदायीच ठरली.

एका मागोमाग एक मोहहमा सिि चालू आहे ि बघा! स्तवराज्याचा अांिगाि

राज्यकारभार चोख ठे वला जाि आहे . बघा. कोकि पट्टा आणि समुद

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हिरां ग्याांना , जांणजरे कर श्यामलाांना आणि मोमईकर इां ग्रजाांना वबनिोड जबाब
दे ि अखांड सावधान , सारे चजि आगरी , कोळी , भांडारी , कोकिी कुिबी
सारे चजि दयाावदीर ् बनले आहे ि बघा. त्यामुळे महाराजाांना कोकिची तचांिाच
वाटि नव्हिी. अनुशासन हठकेठीक होिे. एक ववचार मनाि येिो. बोलू
काय ? भारिाच्या या पांिप्रधान इां हदराजी याांनी (इ. १९७६ ) मध्ये एक भयांकर
अवघड प्रयत्न करून पाहहला. त्याांनी वीस कलमी कायाक्रम शासनाच्या या हािी
घेिला. जनिेच्या या पुढे ठे वला. िी वीस कलमे खरोखरच राष्ट्राच्या या हहिाची
नव्हिी काय ? क्वतचि थोडािार कोिाचा याि मिभेद होऊ शकेल. पि
उत्कृ ष्ट अनुशासन असावे आणि कष्टास पयााय नाही , या दोन कलमाांशी
कशाकररिा कोिाचा ववरोध असेल ? इां हदराजीांच्या या राजकीय मिाांशी व
धोरिाांशी मिभेद असावयास हरकिच नाही. पि जे तनवववााद राष्ट्राच्या या
कल्यािाचे आहे त्याच्या याशीही आमचा मिभेद असावा का ? अनुशासन ,
कष्ट , ष्टाचाररहहि राज्ययांत्रिा आणि कडवे स्तवराज्यप्रेम या गोष्टी
तशवशाहीिही तनधााराने पाळल्या जाि होत्या. म्हिूनच हहां दवी स्तवराज्य
छत्रचामराांहकि सावाभौम सुविा तसांहासनावर अतधविि होऊ शकले ना ? आम्ही
त्याचा ववचार कधी करिो का ?

सुरि , नगर , हुबळी , कारां जा , नांदरु बार , औसा , इत्यादी अनेक मोगली
ठाण्याांची महाराजाांनी लूट केली असे आपि पाहिो. िे खरे ही आहे . पि
त्यािही महाराजाांचे ववचार , खांडिी गोळा करण्याचे तनयम , त्यािील कडक
अनुशासन , त्यािील नीिी आणि तशस्ति महाराजाांनी हकिी दक्षिेने पाळली
होिी. याचाही अभ्यास झाला पाहहजे. कोिाही गरीब कुटु ां बाला झळ लागू नये
याची दक्षिा िे घेि होिे. ज्याांना ‘ श्रीमांि ‘ म्हििा येईल अशा लक्षातधशाांना
आणि ज्याांना ‘ नबकोट नारायि ‘ म्हििा येईल अशा अतिश्रीमांिाांना
महाराज पैसे मागि होिे. त्याच्या या पावत्याही हदल्या जाि. पुन्हा त्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पाविीधारकाांना कोिीही त्रास दे ि नसे. ित्कालीन उद्योगधांद्याांचे कारखाने उभे
करावेि आणि परदे शाांशीही आयाि-तनयाािीचा व्यापार करावा असे ववचार
महाराजाांच्या या मनाि येि नव्हिे असे नाही. थोडािार प्रयत्न त्याांनी केलेला
हदसूनही येिो. पि पारिांत्रयािलाच स्तवदे श स्तविांत्र करण्याकररिा युर्द्ाचाच
प्रचांड खतचका उद्योग महाराजाांना करावा लागल्यामुळे शाांििेिच करण्यासारखे
बाकीचे उद्योगधांदे करण्यास त्याांना वेळ , स्तवास्तथ्य आणि पैसाही पुरेसा
नव्हिा. या साऱया लुटीांच्या या मागे एक कठोर पि तनणिि उदात्त हे िू होिा.
स्तवराज्य श्रीमांि पैसव
े ाले नव्हिे. खाऊनवपऊन सुखी होिे. स्तवराज्याला एक
पैशाचेही कजा नव्हिे. पुढे पेशवाईि प्रत्येकाला कजाच होिे.

स्तवराज्य स्तवावलांबी असावे असा प्रयत्न महाराजाांचा होिा. गलबिे बाांधण्याचे

कारखाने (गोद्या) त्याांनी कोकिाि काढले होिे. पुरांदर हकल्ल्यावर िोिा
ओिण्याचाही कारखाना त्याांनी काढला होिा. गावोगावच्या या गावकामगाराांना
चाांगल्या प्रमािाि उद्योगधांदे तमळि होिे. सुिार , लोहार , चाांभार , मािांग
इत्यादी छोट्या पि पारां पररक व्यावसातयकाांना हािाला काम अन ् पोटाला दाम
तमळि होिा. तमठागराांना कोकिाि पूिा सांरक्षि होिे. विनदाराांपासून इिकेच
नव्हे िर धातमका दे वदे वस्तथानाांपासूनही शेिकऱयाांवर अन्याय होऊ नये , त्याांना
भुदांड बसू नये याबाबिीि िे दक्ष होिे. याबद्दलची अनेक पत्रे उपलब्ध आहे ि.

या कालखांडाि मराठी बांदराांिून आखािी दे शाांशी ववशेर्ि: मस्तकिसारख्या

शहरी बांदराांशी व्यापार चालि होिा. याबाबिीि डॉ. बी. के. आपटे याांचा
मराठी व्यापारी आरमाराच्या या सांबांधीचा इतिहास ग्रांथ वाचनीय आहे .

अरबी व्यापारीही घोड्याांचा व हत्याराांचा व्यापार स्तवराज्याच्या या बांदराांशी

तनधाास्तिपिे करू शकि होिे. त्याांच्या यावर आतथका , धातमका हकांवा शारीररक

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जुलम
ु जबरदस्तिी कधीही होि नसे. पि एक गोष्ट साांगण्यासारखी आहे .
अरबस्तथानािून काही सौदागर बरे चसे (नक्की आकडा माहीि नाही) अरबी
जातिवांि घोडे ववकावयास भारिाि आिीि होिे. असा व्यापार नेहमीच
चालायचा. घोड्याांना तनरतनराळ्या भारिािील सत्ताधाऱयाांची , सरदाराांची ,
श्रीमांिाांची आणि व्यापाऱयाांचीही मागिी असायची. हे घोडे मराठी राज्यािल्या
बांदरािही उिरायचे. एकदा असेच बहुदा मोठ्या सांख्येने अरबी सौदागराांनी
तगऱहाईकाांची मागिी पुरववण्यासाठी घोडे राजापूर बांदराि आिले.

ही घोड्याांची गलबिे येि असल्याची बािमी महाराजाांना रायगडावर समजली.

महाराजाांनी राजापुरच्या या आपल्या अतधकाऱयाांना आज्ञा पाठववली की , ‘ हे
अरबी घोडे िाब्याि घ्या आणि त्याची जी काही हकांमि असेल िी िाबडिोब
द्या. ‘ त्याप्रमािे राजापुरच्या या सुभेदाराने हे घोडे जागीच िाब्याि घेिले आणि
त्याांनी अरबी सौदागराांना साांतगिले की , ‘ िुमच्या या अन्य कोिा तगऱहाईकाांना
हे घोडे यावेळी ववकि न दे िा आम्हालाच ववकि द्या. महाराजसाहे ब याची पूिा
हकांमि आपिास दे िील. ‘ अरबाांना हे मान्य करिे भागच होिे. त्याि त्याांचे
नुकसानही नव्हिे. थोडीशी सक्ती होिी पि जुलम
ु अणजबाि नव्हिा. अशा
व्यवहाराला म्हिि असि ‘ खूशखरे दी. ‘
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १०० एका बुद

ं े ला राजपुता ी रुडझेप

विी हदां डोरीची लढाई लहानसान झाली नाही. िे युर्द्च झाले. मोकळ्या
मैदानावर झाले. इ. स. १६४६ पासून िे आत्ता १६७० पयांि. या पांचववशीि
अनेक चकमकी झाल्या. अनेक जरा मोठ्या झटापटीही झाल्या. अनेक लढाया
झाल्या , त्याि मोकळ्या मैदानावर काही लढाया झाल्या.

रुस्तिुमे-जमा व िाझलखान याांच्या याशी कोल्हापूरजवळ २८ हडसेंबर १६५९ रोजी

झालेली कोल्हापूरची लढाई , ही मोकळ्या मैदानावरची होिी. िी णजांकली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्यानांिर अनेक छोट्या झटापटीही मावळ्याांनी ित्ते केल्या. पि विी
हदां डोरीच्या या मोठ्या युर्द्ाने मोठाच बदल हदसून आला. आिा आम्ही मोकळ्या
मैदानावरही शत्रूच्या या तिप्पट चौपट िौजाांचाही पराभव करू शकिो , हे तसर्द्
झाले.

याच आत्मववश्वासाने आपली युर्द्पर्द्िी आणि युर्द्नीिी आपि चालववली , िर

हरलेली राक्षसिागडी , ििेपूर तसक्री आणि हळदीघाटही आम्ही पुढे ित्ते करू
असा आत्मववश्वास महाराजाांच्या या मनाि आणि सैन्याच्या याही मनाि तनमााि
झाला असेल िर नवल काय ? आमच्या या घोड्याांच्या या टापा गोदावरी ओलाांडून
उत्तरे च्या या हदशेने पडू लागल्या. आम्ही सुरिेि िापीच्या या िीरापयांि पोहोचलो.

आिा नमादा , नांिर चांबळा , नांिर यमुना , नांिर गांगा , रावी , झेलम ,
सिलज अन ् नांिर तसांधू ही आम्ही पार करू शकू , अन ् अटक गाठू . हहां दक
ु ुश
ओलाांडू , गाांधारीच्या या अन ् शकुनीच्या या गांधारपयांिही पोहोचू असा ववश्वास मराठी
बाळाांच्या या बाळमुठीि अन ् मराठी जवानाांच्या या मनगटाि प्रकटला असेल काय ?
कारि याच काळाि महाराजाांनी सुरिेच्या या मोगल सुभेदाराला तलहहलेले एक पत्र
साडपले आहे . त्याि िे म्हििाि , ‘ िुमचे मोगली घोडे माझ्या मुलख
ु ाि
पराभूि होि आहे ि. माझ्या मुलख
ु ाचे रक्षि मी करिारच. िुम्ही िुमच्या या
बादशाह औरां गजेब आलमगीर याांना िुमचे अनुभव अन ् पराभव का कळवीि
नाही ?’

महाराजाांनी रावजी सोमनाथ पिकी सुभेदार याांस बोलून दाखववलेले मनोगि

आज अस्तसल कागदोपत्री उपलब्ध झाले आहे . महाराज म्हििाि , ‘ तसांधू
नदीचे उगमापासून कावेरी नदीचे पैलिीरापयांि अवघा मुलख
ु (म्हिजे आसेिु
हहमाचल भारिवर्ाच) मुक्त करावा महाक्षेत्रे सोडवावीि ; ऐसा मानस आहे .

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘ केवढी आकाांक्षा! केवढी महत्त्वाकाांक्षा! केवढे ववशाल स्तवप्न! आकाांक्षापुढति
णजथे गगन ठें गिे!

याच काळाि इ. स. १६७१ , पावसाळा , पि नक्की िारीख उपलब्ध नाही.

एक उमदा बुांदेला राजपूि युवक ऐन पावसाळ्याि महाराजाांना भेटण्याकरिा
आपल्या मूठभर सहकाऱयाांतनशी मोगलाईिून महाराष्ट्राि आला. त्याचे नाव
छत्रसाल चांपिराय बांुुदेला. वास्तिववक छत्रसालाच्या या वहडलाांनी आणि पररवाराने
मोगल बादशाहीची िनमनधनपूवक
ा लष्करी चाकरी केली. पि औरां गजेबाने
चांपकरायचा अखेर ववश्वासघािाने अांि केला. त्याचे घरदार , सवास्तव जप्त केले.
बुांदेल्याांचे हे राजघरािे अक्षरश: रस्तत्यावर आले. ‘ पानी वपनेके तलए तमट्टीका
बिानभी नहीां राहा! ‘ अशी त्याची अवस्तथा झाली. छत्रसालाच्या या आईने
आत्मापाि केले. छत्रसाल तनराधार होऊन उघड्यावर पडला. अखेर हा िरुि
(वय अांदाजे १८ वर्ेर ् असावे) मोगलाांच्या या सैन्याि तशपाईतगरीची नोकरी धरून
कसा बसा जगू लागला. त्याच्या या बायकोचे नाव हकशोरीदे वी.

बुऱहािपूर येथे मुघल सरदार खान जहााँ बहाद्दरू , बहाद्दरू खान कोकलिाश याची
छाविी होिी. त्यािच छत्रसाल होिा. सुमारे दीड वर्ा आधी ( इ. स. १६६८
सुमार) मोगलाांनी हदलेरखानाच्या या सेनापिीत्वाखाली , नागपूर , तशविी ,
तछां दवाडा , दे वगड वगैरे भागाचे गोंडवनी राज्य णजांकून घेण्याकररिा मोठी
मोहहम काढली. यावेळी गोंडाांचा राजा होिा बख्िबुलद
ां शहा. त्याची राजधानी
तछां दवाड्याजवळ दे वगडच्या या हकल्ल्याि होिी. हा गोंड राजा पूिा सावाभौम
स्तविांत्र होिा. त्याची कुलदे विा होिी दां िेश्वरी भवानी. िे सांपि
ू ा गोंडराज्य
णजांकून घेण्याकररिा हदलेरखानची मोहहम सुरू झाली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अखेर हदलेरखानाने जांगलमय अन ् डोंगरमय भागाि असलेला दे वगड काबीज
करण्यासाठी वेढा घािला. हा भाग अतिशय दग
ु म
ा म्हिूनच अणजांक्य होिा.
हदलेरखान सुमारे सहा महहने झुांजि होिा. पि त्याला दे वगड तमळे ना. िेव्हा
दे वगड काबीज करण्याचे काम त्याने छत्रसालावर सोपववले. छत्रसालाला आनांद
झाला. वास्तिववक आपल्याच एका स्तविांत्र गोंडराजाचे स्तवराज्य बुडवून िे
औरां गजेबाच्या या घशाि घालण्यचे पाप आपि करीि आहोि , याची जािीव
छत्रसालाला झालीच नाही. पराक्रमाची शथा करून दे वगड छत्रसालाने णजांकला.
राजा बख्िबुलद
ां शहा कैद झाला. औरां गजेबाचे तनशाि छत्रसालाने िडकववले.

या महापराक्रमाबद्दल छत्रसालाला काय तमळाले ? त्याला हवी होिी हदल्लीच्या या

दरबारािील मानाची सरदारकी. पि त्याला काहीच तमळाले नाही.
औरां गजेबाकडू न साधे शाबासकीचे पत्रही तमळाले नाही. मानपत्रही नाही.
पुष्पगुच्या छही नाही. शाल आणि नारळही नाही!

या प्रकाराने छत्रसाल भयांकर नाराज झाला. हदलेरखानानांिर नेमिूक झाली

बहाद्दरू खान कोकलिाशची. औरां गजेबाने मराठ्याांववरुर्द् या कोकलिाशची
योजना केली. िो बुऱहािपुरास िळ दे ऊन बसला. त्याि छत्रसाल होिा.
पावसाळा सुरू झाला होिा. िो सांपेपयांि खान छाविीिच होिा. अस्तवस्तथ
असलेला छत्रसाल ववचार करीि होिा. त्याच्या या मनाि ववचार आला की ,
आपि इथून गुपचूप तशवाजीमहाराजाांकडे जावे आणि त्याांच्या या पदरी सैन्याि
राहून चाकरी करावी. नमादेच्या या उत्तरे ला असा भयांकर आत्मघािकी ववचार
महारािा प्रिापाांच्या यानांिर याच एका िरुि राजपुिाच्या या मनाि आला. एकमेव
वेडा!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि तशकारीला जािो असे कारि साांगून छत्रसाल आपल्या मूठभर
सहकाऱयाांच्या यातनशी भर पावसाि बुऱहािपूर छाविीिून बाहे र पडला आणि
त्याने तशवाजी महाराजाांचा मागा धरला. त्याला जांगलािून , तचखलािून आणि
नद्यानाल्यािून जावे लागि होुेिे. खाण्यावपण्याचे आणि मुक्कामाचे िार हाल
होि होिे. काही वेळेला िर सापडलेल्या तशकारीचे माांस कच्या चे खाण्याची वेळ
त्याच्या यावर व सहकाऱयाांवर येि होिी. त्या सहकाऱयाांि लालजी पुरोहहि उिा
गोरे लाल तिवारी या नावाचा ब्राह्माि तमत्र होिा. तमळे ल िे खाऊन अन तमळे ल
िी तशकार करून हे सारे वाट िुडवीि होिे. िार हाल. खाण्यावपण्याचे ,
गोरे लाल तिवारीचे हाल िर िारच होि होिे. त्याला माांसाहार कसा चालेल ?
( कारि िो त्या काळचा ब्राह्माि होिा!) छत्रसालाने गोदावरी ओलाांडली ,
प्रवरा , भीमा , नीरा ओलाांडून िो श्रीकृ ष्िा नदीच्या या पररसराि प्रवेशला.
त्याला बािमी तमळाली की , महाराज तशवाजीराजाांचा मुक्काम कृ ष्िानदीच्या या
िीरावर छाविीि आहे . महाराजाांची छाविी लाांबवरून हदसू लागली.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १०१ एका व् ा हहं दवी स्वराज् ा ी ज् ोत उजळली.

छत्रसाल बुांदेला तशवाजीराजाांना भेटाव

यास आला त्यावेळी महाराजाांची छाविी कृ ष्िा नदीच्या या काठावर नणजक
होिी , असा गोरे लाल तिवारीने उल्लेख केला आहे . एकूि अभ्यास करिा असे
वाटिे की , ही छाविी कुरुां दवाड , तमरज , साांगली अशा पररसराि असावी.
गोरे लाल तिवारीने नेमक्या हठकािाचा उल्लेख केलेला नाही.

छत्रसाल बुांदेला आपल्याला भेटावयास येि आहे हे महाराजाांना समजिाच

त्याांना आनांदच झाला. छत्रसालाचे त्याांनी अतिशय णजव्हाळ्याने स्तवागि केले.
आपल्या िांबूि त्याला महाराजाांनी आपल्या शेजारी बसववले. त्यावेळी गोरे लाल
तिवारी हा छत्रसालाचा सहकारी प्रत्यक्ष हजर होिा. यानेच नांिर ‘ छत्रप्रकाश
‘ नावाचा गांथ तलहहला. (हा ग्रांथ हदल्ली ववद्यापीठाने प्रकातशि केला आहे .)
त्याि गोरे लालने छत्रसालाच्या या या भेटीचा िपशील हदला आहे .

महाराजाांनी आगि स्तवागिानांिर छत्रसालाला ‘ आपि कोििी अपेक्षा धरून

आमच्या याकडे येिे केले आहे ?’ असे ववचारले. िेव्हा छत्रसालाने हदलेले उत्तर
िारच उत्कृ ष्ट आहे िे मुळािच वाचले पाहहजे. पि साराांश असा की ,
‘ महाराज , मला औरां गजेबाची चाकरी करण्याची इच्या छाच नाही. या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गुलामतगरीची मला तशसारी येिे. महाराज , मला आपि आपल्या राज्याि
सैतनक म्हिून नोकरी करण्याची इच्या छा आहे . ‘

त्यावर महाराज म्हिाले , ‘ छत्रसालजी , िुमच्या यासारखा तसांहाचा छावा

आम्हाला सेवक म्हिून लाभला , िर िी आनांदाची आणि सन्मानाचीच गोष्ट
ठरे ल. पि आपि नोकरी कशाकरिा करिा ? आपि स्तविांत्र राज्य स्तथापन
करावे. जे मी इथां केलां , िेच आपि बुांदेलखांडि करा सारा मोगली मुलख
ु
काबीज करा. ‘

छत्रसालाच्या या मनाि या स्तवािांत्रयाच्या या ववचाराने गोड कल्लोळ उसळला.

आजपयांि असा ववचार साांगायला त्याला कुिी भेटलाच नव्हिा. सवााि ववशेर्
गोष्ट इथां लक्षाि येिे की , त्याांनी छत्रसालाला पूिा स्तवावलांबनाने व पूिा
स्तवि:च्या या हहमिीवर हे नवे बुद
ां े ली स्तवराज्य तनमााि करण्याची प्रेरिा हदली.
महाराज त्याच्या याशी जे ववचार बोलले , त्याचा साराांश असा , ‘ छत्रसालजी ,
आपि मनाि आिा. आपि स्तवराज्य तनमााि करू शकाल. सैन्य आणि
युर्द्साहहत्य नक्कीच उभे करू शकाल. आत्मववश्वासाने काम करा. आपली
कुलदे विा ववांध्यवातसनी भवानी आणि आपले आराध्य दै वि िो ब्रजनाथ
श्रीकृ ष्ि आपल्या पाठीशी आशीवाादास उभे आहे ि ‘

केवढा ववलक्षि मांत्र हा ? याचे सामाथ्य सांजीवनी मांत्राहूनही मोठे नाही काय!

महाराजाांनी छत्रसालास त्याच्या या सवा सहकाऱयाांसह एक महहनाभर ठे वून घेिले.

छाविीिून महाराज राजगडी परिले. गडावर महाराजाांच्या या सहवासाि
छत्रसालास खूपच बघायला , ऐकायला अन ् तशकायला तमळाले. छत्रसाल
यावेळी अगदी िरुि होिा. एका किाबगार िरुिाशी नेिा कसा वागिो हकांवा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कसे वागावे हे महाराजाांच्या या या छत्रसाल भेटीच्या या महहनाभराि हदसून येिे.
एक िेजस्तवी अन ् उत्तुग
ां महत्त्वाकाांक्षा अांि:करिाि घेऊन छत्रसाल तनघाला.
महाराजाांनी त्याला अतिशय प्रेमादराने वागववले. व िेवढ्याच प्रेमादराने त्याला
प्रेरिा दे ऊन तनरोप हदला.

औरां गजेबाववरुर्द् बुांदेलखांडाि एका नव्या स्तवािांत्रयाचे बांड महाराजाांनी

तशलगावले. एक नवी युवा शक्ती हहरीरीने स्तवार झाली.

आिा आमची ववचार करण्याची पर्द्ि बघा. या छत्रसाल भेटीिून

तशवाजीराजाांनी छत्रसालाला ‘ हडस्तकरे ज ‘ केले आणि त्याला परि पाठवून
हदले , असा अथा एका थोर इतिहासकाराने आपल्या इां ग्रजी गांथाि लावला
आहे . गांथाचे नाव ‘ स्तर्द्द्१ड्डद्भद् ड्डठ्ठि र्द्द्ह्य ह्लद्द्वद्गह्य ‘

महाराजाांनी छत्रसालाला राजगडावरून तनरोप दे िाना त्याच्या या आदरसत्कार

केला. महाराजाांनी त्याला एक उत्कृ ष्ट दजााची िलवार अपाि केली. ही
िलवार , छत्रसालचे आजचे वांशज पन्ना येथे असिाि त्याांनी त्याांच्या या
म्युणझयममध्ये ठे वलेली आहे .

छत्रसालाने परि आल्यावर बांुद

ु े लखांड आणि ववांध्याचल या प्रदे शाि
मोगलाांच्या या ववरुर्द् अगदी तशवाजीमहाराजाांच्या या सारखेच स्तवािांत्रययुर्द् पुकारले.
लढि लढि काही वर्ाांि त्याने बुांदेलखांड स्तविांत्र केला. एक नवे हहां दवी
स्तवराज्य मध्यप्रदे शाि जन्मास आले. छत्रसालाची असांख्य पत्रे व अन्य
ऐतिहातसक साहहत्य उपलब्ध आहे . त्याने आपल्या हहरदे सा नावाच्या या मुलाला
तलहहलेुेले एक पत्र िार सुद
ां र आहे . आपि िरुिपिी तशवाजीराजाांना कसे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

भेटलो , त्याांच्या या सहवासाि कसे तशकलो आणि कसे हे बुांदेलीराज्य तनमााि
केले हे त्याने हहरदे साला तलहहले आहे .

छत्रसालास िीन पुत्र होिे. हहरदे सा , जगिराय आणि हहां दप

ु ि ही त्याांची नावे.
छत्रसाल सुमारे ऐांशी वर्ेर ् जगला. त्याने एक आदशा स्तवराज्य तनमााि केले.
त्याच्या या अखेरच्या या काळाि ( इ. स. १७ 3 ०चा सुमार) मोहम्मदखान बांगश
याने बुद
ां े लखांडावर स्तवारी केली. त्यावेळी छत्रसाल वयाने थकलेला होिा. मुले
शूर होिी. पि िरीही त्याांनी मोठ्या ववश्वासाने व आशेने थोरल्या बाजीराव
पेशव्याांस मदिीस बोलाववले. बाजीराव पेशव्याांनीही मदिीसाठी धाव घेिली
आणि बांगशाचा पराभव केला. बुांदेलखांडी स्तवराज्य सांकटािून वाचले.

छत्रसाल बुांदेल्यावर गोरे लाल तिवारी उिा लालजी पुरोहहि या त्याच्या या

सहकाऱयाने ‘ छत्रप्रकाश ‘ हा गांथ तलहहला. तशवकालीन व छत्रसालकालीनही
प्रख्याि कवी भूर्ि यानेही छत्रसालावर काही काव्य तलहहले आहे . अतलकडे
डॉ. घनश्यामदास गुप्ता याांनी छत्रसालाचे चररत्र प्रतसर्द् केले आहे . डॉ. गुप्ता हे
झाांसी येथे असिाि.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १०२ जान्तलक्ष्मी े कारं जे.

सुरिेवरच्या या दस
ु ऱया स्तवारीनांिर महाराजाांना वाटे िच विी हदां डोरीला मोगली
सरदाराांनी अडववले. (हद. १६ ऑक्टोबर १६७० ) या युर्द्ाि महाराजाांचा प्रचांड
ववजय झाला.

आिा महाराजाांचे लक्ष गेले , एका कारां ज्यावर. हे कारां जे वऱहाडाि होिे. कारां जे
हे अपार सांपत्तीचे शहर होिे. ‘ लाड ‘ आडनावाांची अनेक घरािी. कारां ज्याि
होिी. म्हिून त्याला लाडाचे कारां जे असे म्हिि. अन ् या लाडाांना कारां ज्याचे
लाड म्हिि. कारां ज्याि व्यापार िार मोठ्या प्रमािावर चाले. इां ग्रज , डच
आणि अन्य युरोपीय व्यापारी सुरिेहून खानदे शाि आणि वऱहाडाि मुख्यि:
कापसाच्या या खरे दीसाठी सिि येि. खानदे शािील नांदरु बार हे शहरही असेच
प्रख्याि होिे. तशवाय धरिगाव आणि बुऱहािपूरही खूप श्रीमांि होिे.

अथााि सत्ता होिी इथां औरां गजेबाची. यावेळी बुऱहािपुरास सुभेदार म्हिून होिा
जसवांि तसांह राठोड. हा जोधपूरचा सरदार. िो महाराजाांचा कडवा शत्रू होिा
आणि औरां गजेबाचा कडवा सेवक होिा. अचलपूर उिा इररचपूर येथेही खान-ए-
जाम या नावाचा मोगल सरदार िौजबांद होिा. हा सारा नकाशा महाराजाांना

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

उत्तम माहीि होिा. महाराजाांनी पहहला छापा लाडाच्या या कारां जावर घालायचे
ठरववले.

िारीख सापडि नाही पि महाराज िौजेतनशी (बहुधा पुिे- सांगमनेर-ववांचूर-

आहदलाबाद या मागााने) एकदम लाडाच्या या कारां ज्यावर आले. या क्षिी
कारां ज्याि उडालेल्या गोंधळ अन ् पळापळ चक्रीवादळासारखी झाली. एवढ्या
मोठ्या व्यापारी शहराच्या या सांरक्षिाची व्यवस्तथा काहीच नव्हिी. खान
जमानबरोबर लष्कराची छाविी होिी. पि िी अचलपूरला , जवळजवळ ७०
हक. मी. दरू . महाराज कारां ज्याि तशरले. त्यावेळी काही इां ग्रज व्यापारी आणि
दलाल खरे दीसाठी कारां ज्याि आले होिे. सुरिेिील अनुभवाने शहािे झालेले हे
इां ग्रज िाबडिोब मराठी हल्ल्याने सावध झाले. त्याांनी आपल्या बचावासाठी
काय केले ? त्याांनी णियाांचे कपडे (म्हिजे बहुदा साड्या , ओढण्या , बुरखे
इत्यादी असावे) पेहेरले. कारि त्याांना अनुभवाने हे माहीि होिे की , हे मराठे
णियाांच्या या वाटे ला कधीही जाि नाहीि. त्याांचा अपमानही िे कधी करीि
नाहीि. या वेर्ाांिरामुळे इां ग्रज बचावले. बाकीची व्यापारपेठ मराठ्याांच्या या
िडाख्यािून सुटली नाही. मोठी सांपत्ती ( नक्की आकडा माहीि नाही)
मराठ्याांनी तमळवली.

या हल्ल्याची बािमी खान जमानला अचलपुराि समजली. िो अणजबाि

डगमगला नाही. आपली िौज घेऊन कारां ज्याकडे अगदी शाांि आणि सांथपिे
िो तनघाला. कारि मराठ्याांचा पाठलाग करण्याचेही पुण्य तमळवायचे आणि
मराठ्याांशी मारामारी करण्याची अवघड भानगडही टाळायची असा त्याचा
दरू दशीर ् मनसुबा होिा. मराठ्याांची गाठच पडिार नाही अशा वेगाने िो येि
होिा. आला. पि त्यावेळी मराठे घ्यायचे िेवढे घेऊन केव्हाच पसार झाले
होिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांची इच्या छा बुऱहािपुरावरही छापा घालण्याची होिी. पि जसवांितसांह
िेथे होिा. िो कडवा प्रतिकार करील अन ् बुऱहािपुरािून त्यामुळे आपल्याला
िार काही तमळिार नाही असा व्यापारी हहशेब करून महाराजाांनी
बुऱहािपुरावर न जािा नजीकच्या या बहादरु पुऱयावरच िक्त छापा टाकला आणि
तमळाले िेवढे घेऊन महाराज परिले. कारि बुऱहािपूर णजांकिे हा काही
महाराजाांचा हे िू नव्हिा.

महाराजाांना सांपत्ती हवी होिी. म्हिून िे मोगली श्रीमांि ठाण्याांवर हल्ले

चढवीि होिे. यावेळी त्याांनी उत्तर खानदे शािील हकांवा पणिम वऱहाडािील
एकही हकल्ला हकांवा मोगली ठािी णजांकून घेण्याचा प्रयत्न केला नाही.

हा पैसा त्याांना कशाकरिा हवा होिा ? िो हवा होिा स्तवराज्याच्या या सवाांगीि

बळकटीसाठी. भावी आक्रमिाांना िोंड दे ण्यासाठी. युर्द्साहहत्यासाठी आणि
लष्करासाठी. महाराजाांना कोि परि पाठविार होिां ? मोठे मोठे व्यापार
उभारून स्तवराज्यासाठी पैसा तमळवावा िर एवढा वेळ आणि स्तवस्तथिा नव्हिी.
याच श्रीमांि शहरािील हे श्रीमांि व्यापारी हदल्लीहून बादशाहाने खूि केली िरी
सक्तीचे नजरािे पाठवीि होिे. मग महाराजाांनीही पि असेच सक्तीचे नजरािे
स्तवराज्यासाठी वसूल केले िर काय हरकि होिी. महाराजाांनी सुरिेवर स्तवारी
केली आणि खांडण्या घेिल्या. म्हिून का रागवायचे ? हीच सुरि महाराजाांच्या या
आधी पोिुग
ा ीजाांनी लुटली. िेव्हा हकांवा नांिरही कोिी काहीही बोलले नाही.

या लुटीचीही तशस्ति आणि कडक तनयम महाराजाांनी घालून हदलेले होिे.

गडगांज श्रीमांिाांकडू नच िे त्याांच्या या सांपत्तीच्या या प्रमािाि म्हिजे िीन टक्के
हकांवा पाच टक्के अशा पर्द्िीने खांडिी मागि. िी तमळाली की पावत्या दे ि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि ग्वाही दे ि की आम्ही पुन्हा िुमच्या याकडे खांडिी मागिार नाही. ‘ लूट
‘ या शब्दाचा अनेकाांनी जािूनबुजून बदनामी करण्याकररिा हवा िो अथा
लावला. मोगली आणि त्यापुढील तनरतनराळ्या सुलिानाांनी , पोिुग
ा ीजाांनी ,
हबश्याांनी , आणि पाळीव पेंढाऱयाांनी महाराष्ट्राची वेळोवेळी अक्षरश: बेतचराख
धूळधाि उडवली , त्याबद्दल कोिीही बोलि नाही. खरे म्हिजे या सवा गोष्टीांचे
मोल स्तवराज्याच्या या अथाकारिाि आहे . त्याचा अभ्यास झाला पाहहजे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा १०३ दांडा-राजपुरी ी होळी पौणणथमा.

स. १६७० हे वर्ा स्तवराज्याला

रिधुमाळीचे गेले. पुढचे ही वर्ा िसेच जािार होिे. एकाच वेळी दोन
आघाड्या न उघडण्याचे महाराजाांचे धोरि होिे. पि दोन शत्रूांनी जर
स्तवराज्यावरिी वेगवेगळ्या आघाड्याांवर चाल केली , िर लढावेच लागिार ना!
जांणजऱयाचा तसद्दी आकाराने लाांडग्याएवढा होिा. पि समुदामुळे त्याचे बळ
हत्तीएवढे होिे. जांणजऱयाचे तसद्दी एकूि िीन. तसद्दी सांबूळ , खैरि आणि
कातसम. या तिघाांचाही एकमेकाांवर अभेद्य ववश्वास होिा. त्याांची एकी पोलादी
होिी. त्याांच्या यावर त्याांच्या या सैन्याचा असाच ववश्वास आणि अशीच तनिा होिी.
त्याांची महत्त्वाकाांक्षा समुद आणि कोकिपट्टी आपल्या सत्तेि ठे वण्याची होिी.
महाराजाांना हे िीन तसद्दी म्हिजे असाध्य दख
ु िे झाले होिे. औरां गजेब िर
कायमचाच खवळलेला होिा. पोिुग
ा ीज सांधी शोधि होिे. यावेळी जांणजरे कराांचे
भावी चढाईचे डाव ओळखून महाराजाांनी जांणजऱयाववरुर्द् आपिच मोहहम
तनणिि केली. महाराज मोठ्या ईर्ेने आपल्या कोकिी सरदाराांना म्हिाले ,
‘ खुद्द जांणजऱयावरच आपले तनशाि लागले पाहहजे. जो कोिी तनशाि लावील
त्याला एक मि सोने बक्षीस! ‘

हे बक्षीस ईर्ेकारिा होिां. एक मि सोनां म्हिजे आजचे ३४५६ ग्रॅम्स ,

म्हिजे महाराजाांनी ठरववलेले हे शाबासकीचे सोने भरगच्या च होिे पि अवास्तिव
नव्हिे. महाराज रायगडावरून लष्कर घेऊन उिरले. रायगडापासून सुमारे १२
– १३ हकलोमीटरवर महाराज थाांबले. मोहहमेआधीच्या या काही योजना पूिा
करण्याचा त्याांचा ववचार असावा. रात्रीचा मुक्काम पडला. ही रात्र होळी
पौणिमेची होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

याचवेळी राजपुरीच्या या हकल्ल्याि तशमग्याची होळी पेटली होिी. कोकिचे
जवान होळी भोविी खेळि होिे , नाचि होिे. गािी गाि होिे. राजपुरीच्या या
िटाबुरुजाांवर गस्ति नेहमीप्रमािेच कडक होिी.

या पौणिमेच्या याच हदवशी जांणजऱयाच्या या तसद्दी खैरि आणि तसद्दी कातसम या

दोघाांनी एक ववलक्षि डाव योजला. मराठ्याांच्या या िाब्याि असलेली राजपुरी
णजांकून घ्यायचीच असा िो डाव होिा. त्याकरिा त्याांनी राजपुरीच्या या उत्तर
दरवाज्यावर खैरि तसद्दीने सैन्यातनशी हल्ला चढवायचा आणि राजपुरीच्या या
नैऋत्य हदशेने , म्हिजे पणिम आणि दणक्षि या हदशाांच्या या साधारिि:
मध्यबाजूने तसद्दी कातसमने सैन्यातनशी तशड्याांवरून िटावर चढायचे अन ्
हकल्ल्याि घुसायचे असे ठरववले. राजपुरीचा कोट हा काहीसा उां चट टे कडीवर
होिा. जांणजऱयाच्या या हकल्ल्याच्या या पूवेसा समुद आणि हकनाऱयावर हा राजपुरीचा
कोट होिा. थोडक्याि म्हिजे मुरुडच्या या हकनाऱयावर राजपुरीचा हकल्ला.
हकल्ल्याला पणिमेस समुद अन ् समुद अवघ्या सहा हकमीवर जांणजरा.

अांधार पडल्यावर खैरिने सुमारे पाचशे तसद्दी सैतनक होडग्याांिून आणि तसद्दी
कातसमने सुमारे िेवढे च सैतनक होडग्याांिून राजपुरीच्या या रोखाने जाण्याकरिा
काढले. एकूि तसद्दी सैन्य हकिी होिे हे माहीि नाही. पि अांदाजे एवढे
असावे.

समुदािून खैरिची टोळी बहुदा लाांबचा वळसा घेऊन दबि दबि होडीिून
उिरून राजपुरीच्या या उत्तर दरवाजाच्या या रोखाने सरकू लागली. त्याचप्रमािे तसद्दी
कातसमने ही राजपुरीच्या या वपछाडीच्या या म्हिजे नैऋत्तेच्या या िटावर दबि दबि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

चाल सुरू केली. राजपुरीवर उत्तर आणि दणक्षि बाजूने तसद्दीांचे सैन्य सरकू
लागले. हकल्ल्यािील मराठे होळीचा खेळ खेळण्याि दां ग झाले होिे.

राजपुरीच्या या िटाांवरच्या या पहारे कऱयाांनाही या येिाऱया दोन्ही बाजूच्या या हल्ल्याांची

कल्पना आली नाही. तसद्दी खैरिने उत्तरे कडू न चाल केली. कातसमनेही
ठरल्याप्रमािे वपछाडीकडू न चाल केली.

होळीभोविी गाण्यानाचण्याि दां ग असलेल्या मराठी सैतनकाांना आधी उत्तरे च्या या

दरवाज्याच्या याबाजूने येि असलेल्या हल्ल्याची चाहूल लागली आणि त्या
हल्ल्याचा प्रतिकार करण्याकरिा अगदी स्तवाभाववकपिे उत्तरे कडे हकल्ल्यािले
मराठे धावि सुटले. वपछाडीकडू नही असा आिखी एक हल्ला येि आहे याचे
त्याांना भान राहहले नाही. त्याांचे सवा लक्ष आणि बळ उत्तरे कडे धावले.
गोळाबारी सुरू झाली.

वपछाडीकडू न तसद्दी कातसमने तशड्याांवरून चढावयास सुरुवाि केली. त्या

बाजूला तसद्धद्याांना प्रतिकार करण्यासाठी मराठे सैतनक अल्पसांख्येने होिे.
त्यामुळे कातसमने सैन्यातनशी झपाट्याने िटावर चढू न हकल्ल्याि प्रवेश
तमळववला. झटापट सुरूच झाली. उत्तरे कडू नही तसद्दीांचा मारा चालू झाला होिा.

हकल्ल्यािील मराठ्याांचे दारूगोळ्याांचे कोठार दणक्षिेचे बाजूस होिे. त्या

कोठारािून दारूगोळा काढू न वापरण्यासाठी मराठे त्वरा करू लागले. तसद्दी
खैरिचे लोकही मोठ्या णजद्दीने तशड्या लावून उत्तरे कडू न िटावर चढू लागले.
होळीप्रमािेच लढाई धडाडू न पेटली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एवढ्याांि कसे घडले कोि जािे! पि दणक्षि बाजूस असलेल्या दारूगोळ्याच्या या
कोठारावर हठिगी पडली आणि एका क्षिाि प्रचांड स्तिोट होऊन मराठ्याांचा
सारा दारूगोळा कोठारासकट उडाला. धूर उसळला. काहीच हदसेना. अनेक
मराठे आणि कोठाराजवळ पोहोचलेले कातसमचे काही सैतनक तचांधड्या उडू न
खलास झाले. कातसम णजवांि होिा. त्याने मोठमोठ्याने ओरडू न आपल्या
सैतनकाांना प्रोत्साहन दे ण्यासाठी युर्द्घोर्िा सुरू केल्या. उत्तरे कडीलही तसद्दी
खैरिचा हल्ला यशस्तवी झाला. खैरि हकल्ल्याि घुसला. भयांकर रिकांदन सुरू
झाले होिे. दारूगोळ्याचा भडका उडू न मराठ्याांचे सारे बळ सांपले होिे. तसद्दीचा
एल्गार ित्ते झाला होिा. राजपुरी खैरि आणि कातसम याांनी काबीज केली.
भगवा झेंडा उडाला. तसद्दीचे तनशाि लागले. त्याांचे नगारे उडू लागले. दाांडा-
राजपुरी तसद्दीांच्या या कब्जाि गेली.

आिा समुद हकनाऱयावरचा राजपुरीचा हकल्लाच हािािून गेल्यावर खुद्द

जांणजऱयाच्या या हकल्ल्यावर मोहीम कशी करिार ? हल्ला करायला िळच उरला
नाही. हा प्रकार हद. १० िेब्रुवारी १६७१ या हदवशी घडला. महाराज या हदवशी
रायगडपासून एका मजलेवर िळ ठोकून राहहले होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १०४ ुणीज ां ा राजा.

राजपुरीच्या या हकल्ल्यावर मध्यरात्री दारूगोळ्याचा प्रचांड स्तिोट झाला. मराठी

सैन्य मारले गेले. जे कोिी मराठे तसद्दीांना णजवांि सापडले त्याांचेही मरि
अटळच होिे. हकनाऱयावर वा सागराि एखाद्या गलबिावर तसद्दीांना कुिी मराठे
सैतनक णजवांि सापडले , िर त्याांना हे तसद्दी कधीही सोडि नसि. त्याांना िे
भयांकररीिीने ठार मारि असि. तशवाजी महाराजाांचे सैतनक होिे हे एक
खडिर िच होिे. हे ि तशवसैतनकाांनी िान्हाजीप्रमािे , बाजी प्रभूप्रमािे ,
बाजी पासलकराांप्रमािे , येसबा दाभाड्याांप्रमािे आणि गडकोटाांच्या या
िटाबुरुजाांप्रमािे साांभाळलां.

एक ववलक्षि गोष्ट या राजपुरीच्या या भयांकर रात्री घडली. तशवाजी महाराज हे

रायगडापासून एक मजल अांिरावर या रात्री छाविीि होिे. मध्यरात्रीचा हा
सुमार. महाराजाांना गाढ झोप लागली होिी. एवढ्याि अचानक महाराज
दचकून जागे झाले. पहाऱयावर असलेली भोविीची मराठी मािसे झटकन
जवळ आली. महाराज एकदम का जागे झाले अन ् का बेचन
ै झाले हे त्याांना
समजेना. महाराज त्याांना म्हिाले , ‘ काहीिरी भयांकर घोटाळा झाला आहे .
िाबडिोब दाांडा राजपुरीकडे स्तवार पाठवा. खबर आिा. ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एक दोन स्तवार राजपुरीच्या या रोखाने दौडि गेले. राजपुरीच्या या जवळ
पोहोचण्याच्या या आधीच त्याांना समजले की , रात्री राजपुरीवर तसद्धद्याांचा हल्ला
झाला. दारूगोळ्याचां कोठार उडालां. राजपुरी गेली. तसद्धद्याांचे तनशाि लागले.
स्तवार परिले. महाराजाांना ही खबर त्याांनी साांतगिली. हा एक िार मोठा
धक्काच होिा. द:ु खही होिे. पि उपाय काय ? जांणजऱयाची मोहहम
महाराजाांनी िहकूब केली. िे रायगडास णखन्न मनाने परिले. राजपुरीचे
अपयश कुिामुळे ? या खबरा इां ग्रजास समजल्या. त्याांनी त्याांच्या या
कल्पनेप्रमािे अथा लावला की , मराठी सैतनक राजपुरीस दारू वपऊन चैनीि
नाचगािी करीि होिे. त्यामुळे हा पराभव मराठ्याांचा झाला. पि ही शक्यिा
वाटि नाही. कारि लष्करी छाविीि आणि हकल्लेकोटाांि िाडी , माडी , दारू
वा अमलीपदाथा याांना सक्त बांदी होिी. राजपुरीसारख्या जांणजऱयाच्या या ऐन
िोंडावर असलेल्या या मराठी ठाण्याांि अशी दारूबाजी घडिे सांभवनीय वाटिच
नाही. तशवकालीन स्तवराज्याच्या या इतिहासाि अशा गािीलपिाने वा
व्यसनबाजीने आत्मघाि झाल्याचे एकही उदाहरि अजून िरी सापडलेले नाही.
हा व्यसनबाजीचा आरोप महाराजाांनीही केल्याची नोंद नाही.

हा केवळ त्रयस्तथाांनी केलेला िका आहे . मात्र शत्रूचेही कौिुक केले पाहहजे की
त्याांनी मराठ्याांइिकेच कुशलिेने गतनमी काव्याचे युर्द्िांत्र वापरून हा अवघड
डाव ित्ते केला. यािूनही खूप तशकण्यासारखे असिे. शत्रूचे डावपेच कसे असू
शकिाि याचाही धडा तमळिो. राजपुरीमुळे जांणजऱयाची मोहीम स्तथतगि करावी
लागली आणि महाराजाांनी मोचाा वळववला मोगलाांकडे . यापूवीर ् कोकि
हकनाऱयाचा महाराज हकिी गांभीरपिे ववचार करीि होिे हे ही लक्षाि
घेण्यासारखे आहे . महाराजाांच्या या सांपूिा आयुष्याि त्याांचे वास्तिव्य सवाांि जास्ति
हदवस कोकि भागाि झाले. कोकिाि हकल्ले दोन प्रकारचे. सागरी आणि
हकनारी. सागरी हकल्ला बेटावर बाांधलेला असायचा. त्याला म्हिायचे जांणजरा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि हकनाऱयावरचा हकल्ला हा एका हकांवा दोन बाजूांनी जमीन असलेला
आणि एका बाजूनी समुद असलेला असा असायचा. महाराष्ट्राच्या या एकूि सागरी
हकनाऱयावर सागरी आणि हकनारी अशा हकल्ल्याांची सांख्या सुमारे ६५ होिी.
त्यापैकी खाांदेली उां दे ली , दग
ु ााडी , अतलबागपासून िे िेरेखोलपयांि बहुसख्
ां य
हकल्ले महाराजाांनी काबीज केलेले होिे. काही थोडे सेच हकल्ले जांणजरे कर
तसद्दी , पोिुग
ा ीज आणि मुब
ां ईकर इां ग्रज याांच्या या िाब्याि होिे. मुब
ां ईचा हकल्ला ,
ज्याला आपि आज िोटा म्हििो , िो इां ग्रजाांनीच बाांधला. माहहमपासून
थेटवर सुरिेपयांि कोकि हकनाऱयावर महाराजाांची सत्ता स्तथापन होऊ शकली
नाही. हा भाग मुख्यि: पोिुग
ा ीज , इां ग्रज आणि मोगल याांच्या या कब्जाि होिा.

महाराजाांचे आरमार उत्तम होिे. याि शांका नाही. साठ हकांवा काही साठाहूनही
अतधक टन वजनाची गलबिे स्तवराज्याि होिी.

आरमारावरील मािसे उत्तम दजााची लढाऊ होिी. खरोखर त्याांच्या या शौयााला

िोड नव्हिी. स्तवराज्याि असलेले हकनाऱयावरचे एकही ठािे शत्रूला कधीच
णजांकिा आले नाही. यािच या सागरी समाजाांचे म्हिजे आगरी , कोळी ,
भांडारी आणि कोकिी मराठे याांचे सामाथ्य अन ् तनिा व्यक्त झाली होिी.
पुढच्या या काळाि िर औरां गजेबाला महाराष्ट्राशी पांचवीस वर्ा अव्याहि झुांजूनही
कोकिाि अणजबाि यश तमळाले नव्हिे. शाहजादा अजीम , शहाबुद्दीन खान
आणि सरदारखान याांच्या यासारख्या उत्तम मोगली सेनापिीांनाही कोकि
हकनाऱयावर यश तमळाले नव्हिे. उलट त्याांनी मारच खाल्ला होिा. क्वतचि
कल्याि तभवांडीसारखे खाडीवरचे मराठी ठािे मोगलाांनी णजांकले. पि िे पुन्हा
मराठ्याांनी थोड्याच अवधीि काबीज केले , असे हदसून येिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कोकिाि स्तवराज्य आल्यानांिर एक गोष्ट तनणिि प्रभावीपिे हदसून येि गेली
की , कोकिी गावाांना व जनिेला चाचे लोकाांचा आणि हिरां गी घुसखोराांचा
उपदव झाला नाही. िो बांदच झाला. कोकिािील जनिेला िार हाल सहन
करावे लागि होिे. िे पूिा बांद झाले. महाराजाांनी आिा िर राजधानीच
कोकिाि आिली. रायगड हा कोकि आणि मावळ याांच्या या घाटमाथ्यावरच
उभा आहे . महाराजाांनी सवााि जास्ति उपयोग करून घेिला , कोकिािील
मनगटाांचा आणि बुर्द्ीमत्तेचा. राष्ट्र उभे करायचे असेल िर सोन्याच्या या
किाकिाप्रमािे गुिी , कष्टाळू , प्रामाणिक आणि हुशार मािसे वेचावी
लागिाि. त्याि जािीपािीांचा भेदभाव करून चालि नाही. िो केल्यास राष्ट्र
कधीही समथा होि नाही. सांपन्नही होि नाही. गुिी मािसे हािाशी धरून िी
घडवावी लागिाि. महाराजाांनी अशी मािसे घडववली.

दौलिखान , लायजी सरपाटील , मायनाक भांडारी , तसदी तमिीखान ,

इब्राहहम खान , वल्लभदास , सुद
ां रजी परभुज , बाळाजी आवजी तचत्रे ,
रामाजी अनांि सुभेदार , दादां भट उपाध्ये , ववश्वनाथ भट्ट हडप , बाळकृ ष्ि
दै वज्ञ सांगमेश्वरकर , सुभानजी नाईक , कृ ष्िाजी नाईक , अहडवरे कर िावडे ,
दसपटीकर तशांदे मोकाशी , खानववलकर , सावांि , धुळप , तशकेर ् , केशव
पांहडि पुरोहहि , आांगे , दयाासारां ग आिखी हकिी नावां साांगावीि ? शाई
पुरिार नाही. कागद पुरिार नाही. महाराजाांचे मन मात्र अशी मािसे
जमवविाना पुरून उरि होिां. म्हिूनच कोकिपट्टा अणजांक्य बनला. ही
साांतगिलेली यादी मुख्यि: कोकिािील किाबगार घराण्याांचीच आहे .
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १०५ शिव रत्रा े एक म , एक श त

ं

तशवकालािील हहां दस्त

ु थानच्या या राजकीय णस्तथिीचा ववचार मनाि येिोच.
महाराष्ट्राि तशवाजीमहाराजाांनी स्तवािांत्रयासाठी शत्रूववरुर्द् उठाव केला. त्याांना
एकच शत्रू नव्हिा. ववजापूरचा आहदलशाह , हदल्लीचा औरां गजेब , जांणजऱयाचा
तसद्दी , गोव्याचा पोिुग
ा ीज , मुब
ां ईचा इां ग्रज , गोवळकोंड्याचा कुिुबशाह आणि
अांिगाि अनेक स्तवकीय सांधी साधून स्तवराज्याला ववरोध करि होिे , त्याांचीही

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सांख्या थोडी नव्हिी. यािील गोवळकोंड्याच्या या कुिुबशाहाशी प्रत्यक्ष सांघर्ा
िारसा घडला नाही. पि बाकी सवाांशी महाराजाांना झुांज द्यावी लागि होिी.

डच , िेंच , अरब इत्यादी परकीय त्यामानाने लहानलहान असलेले

महत्त्वाकाांक्षी व्यापारीही थोडा थोडा त्रास दे िच होिे. या सवा शत्रूांि काही
सागरी शत्रू होिे. बाकीचे भुईशत्रू होिे. एवढ्या या अिाट शत्रूबळाशी झुांजि
झुांजि महाराजाांना स्तवराज्याचा ववस्तिार आणि सांरक्षि करण्याचा उद्योग हकिी
कष्टमय पडला असेल याचा ववचार आपल्या मनाि येिच नाही. आपि िक्त
तशवचररत्रािील नाट्यमय घटनाांवर लुब्ध होिो अन ् पुस्तिक तमटवून आपल्या
सांसाराि लगेच मग्नही होऊन जािो.

या साऱया राजकीय सांकटाांच्या या विव्याि उभ्या असलेल्या पि िरीही

स्तवािांत्रयाांच्या या ईश्वरी कायााि िन्मय झालेल्या तशवाजीराजाांच्या या जीवनकायााचा
आपि सवा बाजूांनी ववचार , मनाि आणि अनुकरिही करण्याचा प्रयत्न केला
नाही , िर करमिुकीतशवाय आपल्या पदराि काहीही पडिार नाही.

विामानकालीन म्हिजेच आजची आपल्या दे शाची आणि सांपि

ू ा भारिीय
जनिेची मनणस्तथिी आणि कृ िी पाहहली की , मन तचांिेने काळवांडून जािे.
स्तवाथा , व्यसनाधीनिा , जािीद्वे र् , भार्ाद्वे र् , प्राांिद्वे र् , धमाद्वेर् , बेतशस्ति
आणि बेकायदे शीर वागिूक , एक का दोन ? अनांि आत्मघािकी व्यवक्तगि
आणि सामूहहक कृ त्याांचे पुरावे म्हिजे आमची रोजची वृत्तपत्रे. आम्ही
आमच्या या अवववेकी विानाचा कधी ववचारच करिार नाही का ? उन्हाळ्याि
वपण्याच्या या पाण्यासाठी शेकडो गावाांना विवि करावी लागिे अन ् अनेक राष्ट्रीय
जलाशयािले पािी आणि वीज आम्ही चोरून वापरिो. अनेक जलायश
िुटिाि अन ् पािी स्तवैर वाहून जािे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एक की दोन ? हकिी यािना साांगाव्याि! वास्तिववक जीिाशीिा अवस्तथेि
शेकडो वर्ेर ् गुलामतगरी भोगून सुदैवाने स्तविांत्र झालेल्या या दे शाच्या या पहहल्या
दोन वपढ्याांना चांगळवादी जीवन जगण्याचा अतधकारच नाही. कष्ट , तशस्ति ,
योजनाबर्द्िा , प्रामाणिक व्यवहार आणि उदात्त महत्त्वाकाांक्षा हीच आमची
आचारसांहहिा असायला हवी ना! मग आम्ही तशवचररत्रािून काय हकांवा अन्य
आदशाांिून काय , तशकलोच काय ? आम्ही भारावलेल्या मनाने िात्पुरिे
चाांगले असिो. स्तमशानवैराग्य आणि हे चाांगलेपि सारखेच. िात्पुरिेच.

एकदा एक असाच िात्पुरिा भारावलेला एक भक्त स्तवामी रामकृ ष्ि परमहां स

याांच्या या भेटीस (दशानास!) गेला. अन ् म्हिाला , ‘ स्तवामीजी , मला दे वासाठी ,
समाजासाठी अन ् दे शासाठी खूप काहीिरी चाांगले करावेसे वाटिे. मी काय
करू ? िुम्ही साांगाल िे मी करीन. ‘

यावर स्तवामीजी अगदी शाांिपिे म्हिाले , ‘ िू , िक्त एकच मािूस ‘ चाांगला

‘ बनववण्यासाठी सिि प्रयत्न कर. बस्तस! हीच ईश्वरसेवा आहे . ‘

त्यावर त्या मािसाने ववचारले , ‘ कोिाच्या या मािसाला मी चाांगला करू ?

असा मािूस मला नेमका कुठे भेटेल ?’

त्यावर स्तवामीजी म्हिाले , ‘ िो मािूस िुझ्या अगदीच जवळ आहे . िो िूच

आहे च. िू स्तवि:ला ‘ चाांगलां ‘ बनववण्याचा प्रयत्न कर. ‘

असा प्रयत्न मी स्तवि: खरां च करिो का ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आळस , अज्ञान , मोह अन ् स्तवाथा याचीच नकळि वा कळू नही मी आराधना
करीि िर नाही ना! अखेर ही आराधना दग
ु ि
ुा ाचीच ठरे ल. ही आराधना
करवांटीची ठरे ल. तशवचररत्राचा प्रत्येक ‘ मी ‘ ने मनापासून ववचार केला िर
स्तवामी रामकृ ष्िाांच्या या शब्दाांप्रमािेच चाांगला होण्यासाठी िो ‘ एक मािूस
‘ त्याला स्तवि:िच सापडे ल. िो त्यािला ‘ मािूस ‘ त्यालाच दाखवून दे ण्याचां
काम करावां लागेल आईला , वहडलाांना आणि शाळा कॉलेजािील सराांना.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा १०६ मो ल आणण मरािे ांच् ा िाप िा ा भ् ास.

तशवाजी महाराजाांनी इ. स. १६७० च्या या प्रारां भापासून औरां गजेबाववरुर्द् सुरू

केलेली मोहीम ववलक्षि वादळी होिी. एक तशवनेरी सोडला , िर पूवी िहाि
मोगलाांना हदलेले िेवीसही हकल्ले महाराजाांनी परि घेिले. इिकेच नव्हे िर
नातशक णजल्ह्याचा उत्तर भाग महाराजाांनी बहुिाांशी स्तवराज्याि आिला.
महाराजाांची ही मोहीम अतिशय अभ्यासनीय आहे . यािच दस
ु ऱयाांदा सुरिेवरचा
खांडिी छापा होिा. एक गोष्ट येथेही लक्षाि येिे की , महाराज सह्यादीच्या या
आश्रयाने स्तवराज्याचा ववस्तिार करीि होिे. कारि सह्यादीिील हकल्ले हे
सांरक्षिाचे उत्कृ ष्ट साधन होिे. येवले , मालेगाव आणि खानदे शचा पूवा भाग
हा सपाटीचा होिा.

हा भाग आणि त्यालाच जोडू न असलेला मराठवाडा व वऱहाड हे सपाटीचे भाग

जर णजांकून घ्यावयाचे ठरववले , िर आत्ता घेिा येिील. पि त्याच्या या
सांरक्षिाकररिा भुईकोट हकल्ले , जास्तिीिजास्ति िौज , िोिखाना आणि
युर्द्साहहत्य आिा आपल्यापाशी मोगलाांच्या या मानाने खूपच कमी आहे , हे
ओळखून महाराज सह्यादीवरील बळकट हकल्ल्याांचा आश्रय घेि होिे. हकल्ले
हे च आपले सवााि मोठे बळ आहे , हे त्याांनी ओळखले होिे. म्हिजेच
आपल्या भौगोतलक बळाचा आणि गतनमी काव्याच्या या क्राांिीकारक िांत्राचा
उपयोग महाराजाांनी अगदी हृदयाशी घट्ट धरला होिा.

थोडां अतधक साांगिो. पाहा पटिां का. पेशवाईच्या या अखेरच्या या काळाि याच
हकल्ल्याांचा आणि याच भौगोतलक प्रदे शाचा उपयोग जर पेशवे , तशांदे ,
पवार , होळकर इत्यादी सरदाराांनी आणि बापू गोखले , यशवांिराव होळकर ,
कुांजीर , ववांचूरकर , दाभाडे , त्रयांबकजी डें गळे , णजवबा दादा बक्षी आणि अशा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हकिीिरी कमालीच्या या शूर सरदाराांनी इां ग्रजाांच्या या ववरुर्द् केला असिा , ही
तशवयुर्द्पर्द्िी आणि तशवयुर्द्नीिी एकवटू न वापरली असिी िर इां ग्रजाांना
मांुुबई साांभाळिेही अशक्य झाले असिे. त्याांना अगदी खऱया अथााने पळिा
भुई थोडी झाली असिी. णव्हएिनाममध्ये आत्ता आत्ता अमेररकेसारख्या
अतिबलाढ्य अन ् जय्यि सुसज्ज अशा पैसेवाल्या दे शाचीही दािादाि एका हो
ची तमन्ह या सेनापिीने उडवली िशी आम्ही मराठ्याांनी इां ग्रजाांची उडववली
असिी. पि आम्ही त्याकाळी तशवचररत्राचा अभ्यास केलाच नाही.

भूगोलाचे महत्त्व ओळखलेच नाही , राष्ट्रीय ऐक्याचा आम्हाला कधी गांधही

लागला नाही. आमचा शतनवारवाडा गांुु
ु ांिून पडला ‘ कातमनी काव्या ‘ ि
आणि सारे सरदार आपसाांि भाांडि बसले क्षुल्लक दाव्याि. िावले महाधूिा
शकुनी इां ग्रजाांचे. हा हा म्हििा आम्ही गुलाम बनलो. ऐक्याचे बळ , राष्ट्रीय
अणस्तमिाांचा अतभमान , अनुशासन , योजनाबर्द् आणि तशस्तिबर्द् सांस्तथा ,
सहकारी कारखाने , तशक्षिसांस्तथा आणि तनदान स्तवि:चे खासगी सांसार िरी
आम्ही धड चालववले असिे ना! पि आम्ही आजही सगळे आजारीच पडलो
आहोि. कारखाने आजारी , ववद्यालये , महाववद्यालये आजारी , समाज
आजारी , नेिे आजारी , सरकार आजारी , सगळे च आजारी. त्यामुळे आमचा
टीव्ही , रे हडओ आणि वृत्तपत्रे रोज कण्हिच असिाि.

यावर एकच और्ध आहे . तशवचररत्र. िेवढे तशवचररत्र तशका आणि तशकवा.
सारे रोग बरे होिील. सारां नैराश्य सांपेल.

हां ! िर काय साांगि होिो! इ. स. १६७० पासूनची महाराजाांची मोगल आणि

आहदलशाहीववरुर्द् सुरू झालेली चढाई ववलक्षि अभ्यासनीय आहे . क्वतचि
झालेले पराभव महाराजाांनी उलटवून लावून ववजय तमळवले आहे ि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आिा औरां गजेबाची प्रतिहक्रयाही लक्षाि घेिली पाहहजे. त्यानेही
महाराजाांच्या याववरुर्द् केलेल्या योजना आणि चढाया तन:सांशय अचूक होत्या.
त्याचे सरदार िरबेज अनुभवी होिे. दाऊदखान कुरे शी , जसवांितसांह राठोड ,
महाबिखान , बहाद्दरू खान , मोहकमतसांग , हदलेरखान इत्यादी. युर्द्साहहत्याला
िोटा नव्हिाच. औरां गजेबाने ही इ. स. १६७० पासून पुढे िीन वर्ेर ् राबववलेली
आपली चढाईची योजना अशी होिी की , खानदे शापासून िे पुरांदर
िालुक्यापयांि असलेला , तशवाजी महाराजाांच्या या कब्जाि गेलल
े ा , सांपूिा मुलख
ु
णजांकून घ्यावयाचा. परां िु , एकच गोष्ट प्रथमच साांगून टाकावयास हरकि नाही
की , त्याच्या या सरदाराांि एकोपा नव्हिा.

त्यामुळे समन्वय कधीच साधला गेला नाही. सवात्र पराक्रमाची शथा करूनही
मोगलाांचे हे सेनापिी पराभूि झाले. औरां गजेबाला हदल्लीि बसून या
दणक्षिेिील मोहहमाांची सूत्रे नीट चालवविा आली नाहीि. िो चालत्या
मोहहमेिून कधी जसवांितसांहाला हदल्लीि बोलावून घेिो आहे िर कधी
हदलेरखानसारख्या मोठ्या सेनापिीची दस
ु रीकडे च बदली करिो आहे . त्यािच
त्याचेही दणक्षिेिील सेनापिी आपसाांिील मिभेदाांमळ
ु े वेगवेगळे च डावपेच
खेळिाहे ि.

यािीलच एक प्रकार पाहा. अहहवांिगड (नातशक णजल्हा) घेण्याकररिा

महाबिखान आणि दाऊदखान कुरे शी हे एकवटू न मराठ्याांववरुर्द् नेटाने िीन
महहने झुांजले. अखेर मोठ्या शथीने दाऊदखान अहहवांिगडाि घुसू शकला.
त्याने मराठ्याांचा पराभव करून गड णजांकला. हा गड णजांकण्याचे श्रेय
महाबिखानाला तमळवायचे होिे. पि दाऊदखान प्रथम हकल्ल्याि तशरल्यामुळे
ववजयाचे श्रेय त्यालाच तमळाले आणि महाबिखान नाराज झाला. िो तचडला

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि सुरिेच्या या दणक्षिेस असलेल्या पारनेरा नावाच्या या हकल्ल्यावर जाऊन
बसला. ( जून १६७१ ) सांपूिा पावसाळा िो तिथेच राहहला. या पावसाळ्याि
त्याच्या या सैन्याचे रोगराईमुळे व योग्य खािेवपिे न तमळाल्यामुळे अतिशय
हाल झाले. जनावरे िार मेली. पि स्तवि: महाबिखान हकल्ल्याि चैन करीि
होिा. त्याच्या याबरोबर तनरतनराळ्या दे शाांिन
ू आिलेल्या चारशे सुद
ां र बायकाांचा
जनानखाना होिा. अहहवांिगडाच्या या ववजयाचे श्रेय न तमळाल्यामुळे तनराश
झालेला महाबिखान पारनेरा गडावर अशी चैन करीि होिा. आिा साांगा!

असे बेजबाबदार सरदार लाभले िर िो औरां गजेब िरी काय करिार ?

औरां गजेबाचे पराभव आणि महाराजाांचे ववजय अभ्यासले िर आजही
आपल्याला यािून खूपखूपच तशकायला आणि आमची प्राांतिक राज्ये अन ्
सहकारी सांस्तथा नीट चालवायला खूप अक्कल तमळिार आहे .
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १०७ पन्हाळ ा ा दरु ावा महाराजां ा जीवी सोसवे ा

नातशक प्राांिाच्या या उत्तर भागाि हे साल्हे र आणि मुल्हे र हकल्ले आहे ि.

आपल्याला एक नवलाची गोष्ट साांगिो. साल्हे र , मुल्हे र आणि बागलाि हा
डोंगरी प्रदे श मोहहिे घराण्याच्या या सत्तेखाली इ. स. १६३० पयांि पूिप
ा िे
सावाभौम स्तवािांत्रयाि होिा. बाकी सारा प्रदे श बहमनी , िरुकशाही आणि
मोगल सुलिानाांच्या या िाब्याि गेला होिा. सह्यादीच्या या राांगेिील , ववशेर्ि:
कोकि बाजूचा काही काही भाग शत्रूला झटकन कधीच तमळाला नाही. िेथील
असह्य शौया असलेले मराठे शत्रूशी झुांजिच राहहले. जवळजवळ , अल्लाउद्दीन
खलजीच्या या नांिर दीडशे वर्ेर ् हा भाग झुांजि झुांजि ‘ स्तवराज्य ‘ करीि होिा.
नांिर वेळोवेळी ही राज्ये सुलिानाांच्या या कब्जाि गेली. पि बागलािचे मोहहिे
शहाजहानपयांि स्तवािांत्रय हटकवून होिे. अखेर शहाजहानने बागलाि घेिला.

इथे लक्षाि येिे सह्यादीची िाकद. इथल्या मािसाांची किखर मने आणि
मनगटे . सह्यादीच्या या आश्रयाने राक्षसी शत्रूच्या या ववरुर्द्ही शिकशिक झुांजिा येिे
आणि राज्य हटकवविा येिे हे यािून लक्षाि येिे. हे च सह्यादीचे वमा
तशवाजीराजाांनी ओळखले. हे वमा पुढच्या या काळाि इां ग्रजाांच्या या ववरुर्द् लढिाना
पेशव्याांच्या या आणि त्याांच्या या सरां जामदार सरदाराांच्या या लक्षाि आले नाही.
आपल्याच भूगोलाचे महत्त्व हकिी मोठे आहे हे जर समजले नाही , िर काय

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

होिे याचे नमुने हहमालयाच्या या , हहां दक
ु ु श पवािाच्या या , ववांध्याचलाच्या या ,
अरवलीच्या या आणि सह्यादीच्या याही प्रदे शाि हदसून आलेच की! मग
आमच्या यािलेही थोर राष्ट्रपुरुर् सहज बोलून जािाि की , अमक्या प्रदे शाला
कसले महत्त्व आहे , िेथे गविाची काडीही उगवि नाही. अन ् मग घडिो िो
पराभवाचा इतिहास.

तशवाजी महाराजाांनी आपल्या भूगोलाचे महत्त्व नेमके ओळखले. आपल्या

इतिहासाचे सामाथ्य आणि आमच्या याच घािपािाांनी घडलेले दद
ु ै वी पराभव
महाराजाांनी असेच नेमके ओळखले आणि स्तवराज्याची सांपूिा उभारिी
सह्यादीच्या या आश्रयाने त्याांनी केली. तशवकालीन स्तवराज्याचा नकाशा आपि
पाहहला , िर महाराजाांनी सह्यादीच्या या आश्रयाने राज्यववस्तिार दणक्षिोत्तर
मुख्यि: केलेला हदसेल. िे िेथेच थाांबिार नव्हिे. सांपूिा महाराष्ट्र , हकांबहुना
सांपूिा भारिवर्ाच णजांकून घेण्याचां स्तवप्न िे पाहाि होिे. पि प्रारां भी त्याांनी
डोके टे कले सह्यादीच्या या पावलाांवर. अन ् तनशाि लावले सह्यादीच्या या तशखरावर.
मृत्युनेच महाराजाांना थाांबववले. नाहीिर स्तवराज्याच्या या सीमा त्याांच्या या हयािीि
चांबळ ओलाांडून यमुनेपयांि िरी खास पोहोचल्या असत्या.

िर साांगि होिो बागलािची महिी. साल्हे र , मुल्हे र स्तवराज्याि दाखल झाले.

या ववजयाच्या या बािम्या रायगडावर आल्या. साल्हे र म्हिजे ववजयी पानपिच
ठरले. लाखासव्वालाखाांच्या या मोगली िौजा उघड्या मैदानावर समोरासमोर
झुांजून मराठ्याांनी उधळू न लावल्या. या ववजयाला िोड नाही. आस्तमानी ित्ते
जहाली. हदलेरखानासारखा अिगािी तसपहसालार परास्ति जाहला. ही गोष्ट
असामान्य झाली. तसांहगडावर सुरू झालेली मोहीम साल्हे र गडापयांि ववजयाचा
झेंडा घेऊन ित्ते पावली. महाराज बहुि प्रसन्न जाहले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज रायगडावर आपल्या काही महत्त्वाच्या या सौंगड्याांबरोबर बोलि बसले
होिे. सुदैवाने या त्याांच्या या बैठकीची िारीखही सापडली आहे . हा हदवस होिा ६
जानेवारी १६७२ . नातशक प्राांिािील ववजयाच्या या आनांददायी बािम्या आलेल्या
होत्या. महाराज सुखावले होिे. स्तवराज्याचे सुख , प्रजेचे कल्याि आणि
स्तवराज्याकररिा हदलेल्या लढायाांि ववजय तमळिे यािच महाराजाांचे स्तवि:चे
सुख साठवलेले असायचे. नातशककडच्या या बािम्या ववजयाच्या या होत्या. आिा
युर्द् म्हटल्यानांिर त्याच्या या जोडीला द:ु खाचे आघािही सोसावेच लागिाि.
सूयााजी काकडे याच्या यासारखा योर्द्ा मारला गेला हे अपार द:ु खच होिे. पि
उपाय काय ? हा युर्द्धमाच आहे . एका डोळ्याने हसायचे आणि हजार
डोळ्याांनी रडायचे. द:ु ख झाकून ठे वायचे आणि सहकाऱयाांपुढे नव्या
महत्त्वाकाांक्षा माांडायच्या या. याही वेळी महाराज आपल्यासमोर बसलेल्या
सौंगड्याांना म्हिाले , ‘ िुांगभदे पासून उत्तरे स अहहवांिापयांि अनेक गडकोट
कब्जा झाले. दौलि वाढली. परां िु एक सल मनाि राहहलाय. माझा पन्हाळगड
अद्यापपावेिो तमळाला नाही. पन्हाळा म्हिजे दख्खनचा दरवाजाच. आपल्याला
पन्हाळगड पाहहजे. पन्हाळ्याचा दरु ावा जीवी सोसवि नाही. ‘

खरोखर पन्हाळ्याकररिा महाराज रोज दोन घास उपाशीच राहाि असावेि ,

असा हा दरु ावा होिा. िेरा वर्ाांपूवीर ् (हद. २२ सप्टें . १६६० ) पन्हाळा
ववजापूरच्या या आहदलशाहास िहाि दे ऊन टाकावा लागला. िो परि तमळावा
याकररिा महाराज िळमळि होिे. पि सांधी तमळि नव्हिी. योग जुळि
नव्हिा. आग्ऱयास जाण्याच्या या पूवीर ् हद. १६ जाने. १६६६ या हदवशी
महाराजाांनी सुमारे िीन हजार सैन्यातनशी मध्यरात्री पन्हाळ्यावर छापा
चढववला. पि बेि िसला. महाराजाांचा छापा पन्हाळ्याच्या या शाही हकल्लेदाराने
उधळू न लावला. सुमारे एक हजार मराठी माना पन्हाळ्याच्या या चार दरवाज्यावर
िुटून पडल्या. पराभव झाला. महाराजाांना माघार घ्यावी लागली. उरल्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सैन्यातनशी तनरुपायाने िे ववशाळगडाकडे दौडि सुटले. त्याांना या पराभवाचे
सल वमीर ् सलि राहहले. द:ु खाचे अश्रु त्याांच्या या काळजािून गळि होिे. िेरा
वर्ेर ् वनवासाि विवििाऱया दौपदीप्रमािे महाराज बेचैन होिे.

आज िेरा वर्ाांनांिर महाराजाांची मनािली ऊमीर ् अचानक उसळू न आली.

समोरच्या या खेळगड्याांशी बोलिा बोलिा िे पटकन बोलून गेले , ‘ कोि घेिो
पन्हाळा ? कोि ? कोि ?

हा अचानक पडलेला सवाल समोरच्या या साऱयाच तशलेदाराांनी छािीवर झेलला.

पुढे बसलेल्यािील मोत्याजी मामा खळे कर म्हिाले , महाराज , मला साांगा.
मी घेिो पन्हाळा. अन ् असे शब्द प्रत्येकाच्या याच िोंडू न बाहे र पडले. त्याि होिे
गिोजी , अण्िाजी दत्तो , आिखीन कुिी कुिी. अन ् एक मदाानी मनगटाचा
मराठा गडी. म्यानािून िलवार सपकन ् बाहे र पडावी , िसा जबाब त्याच्या या
िोंडू न बाहे र पडला. अन ् िो म्हिाला , ‘ महाराज , म्या घेिो पन्हाळा.
माझ्यावर सोपवा. आत्ताच तनघिो. पन्हाळा घेिलाच समजा. ‘

या आशयाचे बोलिे सहज बसलेल्या बैठकीि तनघाले अन ् जागच्या याजागी

आपोआपच अणग्नहोत्र तशलगाांव , पेटावां अन ् िुलावां िसा मराठी अग्नी पेटला.
या समशेरीच्या या पात्याचां नाव होिां कोंडाजी िजांद.

घरासांसाराचे , िहानभूकेचे , हजार अडचिीांचे अन ् दहा हजार गुांिवळ्याचे

साऱया साऱया आकाराववकाराचे मनािले ववचार पाचोळ्यासारखे साऱयाांच्या याच
मनािून उडू न गेले आणि एकच ववचार मनाांि बारुदासारखा हठिगी पडू न
भडकला. पन्हाळा , पन्हाळा , पन्हाळा!
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १०८ कोंडाजी फजंद म्हणजे दस

ु रा ता ाजी

कोंडाजी िजांदाने महाराजाांच्या या मनी सलिारे पन्हाळ्याचे सल अलगद

काट्यासारखे उचकून काढले. अन ् िो म्हिाला , ‘ पन्हाळा मी घेिो. हुकूम
करा. ‘ महाराजाांनी कोंडाजीची शाबासकी केली. सगळे च ियार झाले होिे.
सगळे च मोठ्या लायकीचे होिे , नायकीचे होिे. महाराजाांनी लगेच
कोंडाजीवरच पन्हाळ्याची मोहीम नामजाद केली अन ् काय साांगावां , मराठी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मनामनगटाची ल्हायकी , कोंडाजी उठलाच आणि त्याच क्षिाला त्याला
महाराजाांनी पुसले , ‘ हकिी सैन्य हवां िुला ?’ बहुदा महाराजाांना वाटलां
असावां , कोंडाजी काही हजार गडी सांगिीला मागेल. पि त्याने अवघे िीनशे
हशम मातगिले. िीनशे ? महाराजाांनी हद. १६ जाने. १६६६ ला हल्ला केला
िेव्हा महाराजाांचे हजार गडी िर लढाईि पडले. िर हा कोंडाजी मुळाि िक्त
िीनशेच गडी मागिो ? म्हिजे याचा हा ववचार की अववचार!

ववचारच. याचा अथा गतनमी काव्याच्या या पर्द्िीने शक्ती आणि युक्ती लढवून
कोंडाजी पन्हाळ्यासारखा बलाढ्य अांगावपांडाचा गड घारीसारखी झडप घालून
उचलू पाहाि होिा. हे च िे तशवशाहीचे अचानक छाप्याचे युर्द्िांत्र पि िेही
िार सावध बुर्द्ीने केले िरच यश पाविे.

कोंडाजी रायगडावरून िीनशे हशम (सैतनक) घेऊन त्याचहदवशी गडावरून

तनघाला. िेव्हा एक ववलक्षि हृदयवेधी घटना घडली. कोंडाजी महाराजाांना
तनरोपाचा मुजरा करून तनघि असिानाच महाराजाांनी त्याला थाांबववले आणि
त्याच्या या उजव्या हािाि सोन्याचे कडे घािले. िोही चपापला. पाहिारे ही
चपापलेच असिील. कारि अजून िर मोहहमेला सुरुवािही नाही अन ् महाराज
तनघायच्या या आधीच कोंडाजीला सोन्याचां कड घालिाहे ि!

याचा काय अथा असावा ? महाराजाांना नक्की असां वाटलां असावां का ?

मोहहमेच्या या आधीच याचां कौिुक करावां. मला िान्हाजीचां कौिुक करिा आलां
नाही. बाजी पासलकराांचां , बाजी प्रभूच
ां ां , मुरार बाजीांचां , कावजी मल्हारचां ,
सूयााजी काकडे चां अन ् अशाच मुजरे करून कामतगऱयाांवर गेलेल्या माझ्या
णजवलगाांचां कौिुक करायला मला तमळालां नाही. त्याांची साध्या कौिुकानां पाठ
थोपटायलाही तमळाली नाही. म्हिून मोहहमेच्या या आधीच या कोंडाजीचां कौिुक

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

करून घ्यावां. इथेच महाराजाांची मानतसकिा इतिहासाला हदसून येिे. युर्द्धमा
अवघड आहे .

भरोसा दे िा येि नाही. पि हा माझा कोंड्या पन्हाळा नक्की नक्की ित्ते

करील. हरगीज ित्ते करील असा ठाम ववश्वास महाराजाांना वाटि होिा. िीनशे
गड्याांची पागा सांगिी घेऊन कोंडाजी तनघाला. अण्िाजी दत्तो , मोत्याजी
मामा , गिोजी हे ही कोंडाजीच्या या साांगािी तनघाले. कोंडाजी कोकिािूनच
महाड , पोलादपूर , तचपळू न , खेड अन ् थेट राजापूर या मागााने तनघाला.
राजापुरास पोहोचला. तिथेच त्याने िळ टाकला. अगदी गुपचूप वबनबोभाट.

कोंडाजीने राजापुरािून चोरट्या पावलाांनी जाऊन पन्हाळ्याचा वेध घेिला.

राजापूर िे पन्हाळा हे अांिर त्यामानाने आणि जांगली डोंगरी वाटाघाटाांनी जरा
जवळच. सुमारे ७० हक.मी.

कोंडाजीने गुप्त हे रतगरीने पन्हाळ्याची अचूक माहहिी तमळववण्यास सुरुवाि

केली. त्याने काय काय सोंग ढोंग केली िे इतिहासाला माहीि नाही. त्याने
वाघ्यामुरळीचा जागर घािला की , शाहीर गोंधळी बनून गडावर प्रवेश
तमळववला. की यल्लम्माचा जग जोगतििीसारखा डोईवर घेिला की िकीर
अवतलया बनून मोरवपसाचा कुांचा गडावरच्या या ववरह व्याकुळ हशमाांच्या या
डोक्यावरून हिरवला िे माहीि नाही.

‘ भेदे करोन ‘ पन्हाळगडाची लष्करी िवबयि त्याने अचूक िपासली , याि

मात्र शांका नाही. पन्हाळ्याची नाडी त्याला सापडली. गडाच्या या दणक्षिेच्या या
बाजूनी त्याने कडा चढू न गडाि प्रवेश तमळववण्याचा बेि नक्की केला. ही
जागा नेमकी कोिची हे बोट ठे वून आज साांगिा येि नाही. पि पुसाटीचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बुरुज आणि िीन दरवाजा अन ् अांधारबावडी याच्या या दणक्षिाांगाने असलेला कडा
रािोराि चढू न गडाि तशरायचा बेि त्याने केला. बेि अथााि काळोख्या
मध्यरात्रीचा. यावेळी गडावर सुमारे दोन हजार शाही सैतनक होिे. बाबूखान या
नावाचा एक जबर िलवारीचा बहाद्दरू हकल्लेदार होिा.

अन ् अशा बांदोबस्ति असलेल्या हकल्ल्याचा नागे पांहडि नावाचा सबनीस होिा.

कोंडाजीने चढाईचा मुहूिा धरला िाल्गुन वद्य त्रयोदशी , मध्यरात्रीचा. (हद. ६
माचा १६७३ ) राजापूरची िीनशे मावळ्याांची टोळी घेऊन , अांधारािून कोंडाजी
रान िुडवीि पन्हाळ्यानजीक येऊन पोहोचला.

िाल्गुन वद्य १३ ची िी काळोखी रात्र , सारी जमीन अन ् अस्तमान काळ्या

काजळाि बुडून गेले होिे. कोंडाजीने आपल्या बरोबरच्या या िीनशे सैतनकाांपैकी
िक्त साठ सैतनकच बाजूला काढले. अण्िाजी दत्तो याांनासुर्द्ा त्याने या साठाि
न घेिा , दोनशेचाळीस मराठे हशम त्याने जागीच ठे वले. म्हिजे िक्त साठच
लोकाांच्या यातनशी कोंडाजी पन्हाळ्यावर झडप घालिार होिा की काय ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १०९ पुरुषाथ महत्त्वाकांक्ा.

होय. िक्त साठच सैतनकाांच्या यातनशी कोंडाजी पन्हाळ्याकडे तनघाला. आिा मात्र
कमाल झाली. िक्त साठ हत्यारबांद ? पन्हाळ्यावर होिे आहदलशाहीचे
जवळजवळ दोन हजार हशम. पूवी (हद. १६ जाने. १६६६ ) प्रत्यक्ष महाराजाांनी
आपल्या सुमारे िीन हजार मावळ्याांतनशी पूवेच्या याा बाजूने पन्हाळ्यावर मुसड
ां ी
मारली होिी. िी साधली नाही.

िार मोठी हानी पत्करून त्याांना माघार घ्यावी लागली. िार पूवीर ् इ. १६६०
( माचा िे सप्टें बर) तसद्दी जौहराने पन्हाळ्याला केवढा प्रचांड गराडा घािला
होिा , आठविो ना! त्याही वेळी जौहरला गड िोडिा आला नाही. अशी या
पन्हाळ्याची िाकद. त्या पन्हाळ्यावर आिा कोंडाजी अवघी साठ मनगटां
घेऊन चाल करिार होिा! आिया. कोंडाजीने मागे ठे वलेली मराठी टोळी
गडापासून सुमारे आठ हक.मी. वर बाांहदवडे गाव अन ् नवरानवरीचा डोंगर
याांच्या या जवळपास ठे वली असावी.

कोंडाजी तनघाला. त्याच्या या साठाांच्या या मुठीि हत्यारां होिीच तशवाय

अनेकाांच्या यापाशी किेर ् होिे. किाा म्हिजे धोत्रयाच्या या िुलासारखे हकांवा
सनईच्या या आकारासारखे सुमारे पाच-सहा िूट लाांबीचे वपिळी वाद्य.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तशांगासारखेच िे िुांकायचे. त्याचा आवाज भोम ् भोम ् भोम ् भोम ् भोम ् असा
होिो. हे रिवाद्यच आहे . याला भेरी असेही म्हििाि. आवाज मोठा होिो.
अांगावर शहारे आििारा.

अगदी योजून कोंडाजीने हे किे बरोबर घेिले त्याने मागच्या या आपल्या

टोळीला राखीव िौजेसारखे ( ररझाव्ह िोसा) ठे वले. जिू अांधार पोखरीि
कोंडाजी पन्हाळगडाच्या या दणक्षि बाजूकडे तनघाला. घडीभराि पोहोचला. समोर
अांधाराि पन्हाळा काळाकतभन्न हदसि होिा. सरळ कडा. आपल्या सैतनकाांना
सवा सूचना आणि इशारे त्याने दे ऊन ठे वले होिे. कोंडाजीने िो कडा चढावयास
सुरुवाि केली. मागोमाग साठाांची माळही हािापायाांच्या या बोटाांचा खाचीकपारीि
उपयोग करून वर चढू लागली. हा हा म्हििा साठाांची ही ‘ प्रचांड िौज
‘ गडाच्या या माथ्यावर पोहोचली. या बाजूला गडावर शाही हशमाांचे पहारे च
नव्हिे. गड सुसरीसारखा सुस्तिावला होिा. सवाजि वर पोहोचल्यावर
ठरववल्याप्रमािे कोंडाजीने गडाच्या या मुख्य म्हिजे पूवा बाजूस हल्ला
चढववण्यासाठी आपल्या लोकाांना , ववशेर्ि: किेवााल्या अनेक हशमाांना इशारा
केला , िुांका. िुांका. म्हिून किे िुांकण्याचा.

िुांका ? अहो गडावर दोन हजार मािसाांचा शत्रू. अन ् कोंडाजी आपल्या

साठाांना म्हििोय िुांका , िुांका ? अन ् मग त्या दोन हजाराांनी िुांकलां िर ?
पि कोंडाजीचा शवच अिोनाि धाडसी आणि किेर ् वाजायला सुरुवाि झाली.
बाकीचे सैतनकही गजूा लागले , हर हर महादे व! हर हर महादे व! ज्योतिबाचा
चाांगभलां! िुळजाभवानी की जय! येळकोट येळकोट जयमल्हार! आणि हे सारे
मराठे गडावरच्या या हदसेल त्या अन ् असेल तिथल्या शत्रू सैतनकाांवर
वादळासारखे िुटून पडले. आवाज भिािि होिा. गजाना हटपेला जाि होत्या.
गड खडबडू न उठला. या अचानक आलेल्या हल्ल्याने िे गोंधळलेच. भर रात्री

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वाद्य वाजवीि गनीम गडाि घुसला िरी कसा ? आवाज िर िार मोठा
होिोय. म्हिजे मराठे आहे ि िरी हकिी ? या साऱयाच शांकाांनी शत्रूचां सैन्य
गडबडलां. कापाकापी जत्रेसारखी सुरू झाली. एकच बेतशस्ति गोंधळ अन ्
पळापळ सुरू झाली. गडाचा हकल्लेदार बाबूखान एका इमारिीच्या या दस
ु ऱया
मजल्यावर तनधाास्ति आरामाि होिा. त्याला हा अचानक उडालेला गोंधळ
आणि काण्याांच्या या आवाज ऐकू आला. िो उठला. महालाच्या या झरोक्यािून बाहे र
डोकावला. आणि त्याने मोठमोठ्याने ओरडू न ववचारायला सुरुवाि केली.

‘ कौन तसांग िुांकिा है ? कौन ? कौन ?’

आिा कोि साांगिार. शत्रू आलाय हे उघड होिां. स्तवि: बाबूखान हत्यारातनशी
त्या हवेलीिून धावि सुटला. अन ् युर्द्ाच्या या गदीवार िो आला. झुांजू लागला.

याचवेळी गडाचा मुख्य सबनीस नागो पांहडि गडावर प्रारां भी झुांजि होिा. पि
िो मराठ्याांचा आवेश पाहून त्या अांधाराि िो गडबडलाच. त्याला आणि खरां
म्हिजे सवाच बादशाही सैतनकाांना वाटू लागलां की , मराठे सांख्येनां खूप
असावेि. नागो पांहडि िर पळिच सुटला. एकटाच नव्हे िर आपल्याबरोबरचा
सारा शाही सैतनकाांचा जमाव घेऊन पळि सुटला. सुमारे चारशे सैतनक
त्याच्या याबरोबर होिे. हा नागोबा आपल्या सैतनकाांना उद्दे शून ओरडि होिा ,
‘ पळा , पळा , गनीम अिाट आहे . जीव वाचवा. पळा. ‘

याचा पररिाम बाकीच्या याही असांख्य सैतनकाांवर झाला. िेही पळि सुटले ,
गडाच्या या पूवा दरवाजाकडे . ऐन रिाांगिाि गडावरच्या या िोिाांचा उपयोग
अशावेळी कसा करिार अन ् कोि करिार.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आिा गाठ पडली कोंडाजीची बाबूखानाशी. बाबूखानशाही इमानाने लढि होिा.
या साऱया अचानक प्रकाराने त्याची मनणस्तथिी आिा केवळ लढिा लढिा
मरायचेच असां ठरववल्यासारखी झाली होिी. आपली शाही िौज सावरून
मराठ्याांवर हल्ला करावा हे जमिे आिा केवळ अशक्य होिे. या अचानक
हल्ल्याचा म्हिजेच गतनमी काव्यािील ‘ सरप्राईज अॅटॅक ‘ चा हा अचूक
पररिाम. कोंडाजीला साधला होिा. बाबूखानाच्या या दद
ु ै वी अन ् कमनतशबी
हकल्लेदारीवर कोसळला होिा. त्यािच त्याच्या या इमानी पि दद
ु ै वी नतशबाने
घाि केला. बाबूखान कोंडाजी िजांदाच्या या हािून ठार मारला गेला.

ठरले होिे त्याचप्रमािे कोंडाजीचे डाव सर होि गेले. आिा िो आणि त्याचे
साथीदार मराठे मोठमोठ्याने ओरडू न शत्रू सैतनकाांना दरडावून म्हिू लागले ,
‘ हत्यारां टाका. नाहीिर आमची मागून िार मोठी मराठी िौज येिेच आहे .
िुम्हा सवाांची कत्तल उडे ल. मुकाट हत्यारां टाका. ‘

या साऱया प्रकारचा पररिाम शत्रूवर झालाच. त्याांचा हकल्लेदारही पडला होिा.

आणि िे सैतनक खरोखरच हत्यारां टाकून शरि येऊ लागले. तनशि झालेल्या
सैतनकाांचीही सांख्या या साठाांच्या या मानाने खूपच होिी का! िरीही हत्यारां टाकून
अांधाराि िे बाजूला झाले. त्याांच्या या नतशबी अांधारच होिा. पन्हाळगड काबीज
झाला होिा.

मागे ठे वलेली दोनशेचाळीस मराठ्याांची ‘ प्रचांड ‘ िौज तनरोप जािाच

पन्हाळगडावर आली.

उजाडि गेले आणि मग तनशि झालेल्या पि मोठ्या सांख्येने असलेल्या या

हिबल शाही हशमाांना हदसून आले की , मूठभर लोकाांनी आपला िणजिवाडा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

केला. आपल्याला बावळट बनववले. हकल्ला पूिप
ा िे कब्जाि आला होिा. झेंडे
लागले होिे. किेर ् वाजिच होिे. कोंडाजीने रायगडाकडे ही ववजयाची बािमी
कळववण्यासाठी महाराजाांकडे घोडे स्तवार वपटाळला.

केवढी युक्तीबाज शक्ती कोंडाजीने दाखववली. अवघ्या , ‘ साठी लोकाांनसी

कोंडाजी िजांदाने भेदेकरोन पन्हाळा कब्जा केला. ‘ हे गतनमी काव्याचे बळ.
हे स्तवराज्यतनिेचे बळ. हे महत्त्वाकाांक्षेचे बळ. खरोखरच या महत्त्वाकाांक्षेपुढे िे
उां च उां च गगन ठें गिे पडि होिे. आजच्या या काळािल्या अणग्नबािासारखे िे
सुसाट सुटून ग्रहनक्षत्राांचा वेध घेऊ पाहाि होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा ११० व् ा क्तवज ा ा ुढीपाडवा.

कोंडाजी िजांद याने पन्हाळ्यासारखा अिी अिी अवघड गड अवघ्या एकाच

हल्ल्याि िक्त साठ सैतनकाांच्या यातनशी काबीज केला. पन्हाळगडावरच्या या या
कोंडाजी िजांदाच्या या झडपेला नाव द्यावेसे वाटिे ‘ ऑपरे शन पन्हाळगड ‘!
तचमूटभर मराठी िौजेतनशी , परािभर शत्रूचा , कमीिकमी वेळेि पराभव
करून कोंडाजीने पन्हाळ्यासारखा महाजबरदस्ति डोंगरी हकल्ला काबीज केला ,
हा केवळ चमत्कार आहे . पुढच्या या शिकािील एका इां ग्रजी सेनापिीने िार
मोठा पराक्रम गाजवून वत्रचनापल्लीचा हकल्ला हटपू सुलिानाच्या या हािून णजांकून
घेिला.

लॉडा कॉनावॉलीसने अवघ्या शांभर इां ग्रजाांच्या यातनशी हा महाबळकट

वत्रचनापल्लीचा गड णजांकला. (इ. १७९२ ) खरोखर ही लॉडा कॉनावॉलीसच्या या
कौिुकाचीच गोष्ट होिी. त्याचे कौिुकही इस्तट इां हडया कांपनीच्या या हहां दस्त
ु थानािील
छावण्या-छावण्याांि िर झालेच , पि इां ग्लांडमध्येही वृत्तपत्राांि , पालामेंटािही
त्याचे अपार कौिुक झाले. िे योग्यच होिे. अवघ्या शांभराांनी हा अचाट
चमत्कार करून दाखवला होिा. पि अवघ्या साठाांच्या यातनशी पन्हाळ्यासारखा
बुलद
ां आणि महाअवघड गड आमच्या या कोंडाजी िजांद मावळ्याने िासा-
दीडिासाांि णजांकला , हे आजच्या या आम्हा मराठी मािसाांनाही माहीि नसावां हा
आमचा ववस्तमरिाचा केवढा महापराक्रम! हकिी करावे आमचेच आम्ही कौिुक!

पन्हाळगडावर आम्ही आज जािो , िेव्हा हा इतिहास साांगायला कुिी अभ्यासू

गाईडही सापडि नाही. जो गाईड सापडिो , त्याच्या याकडू न कोिच्या या वपक्चरचे
शूहटां ग कुठे झाले अन ् कोिच्या या नट-नट्या कसकसा रोमान्स करीि होत्या ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हे च ऐकायला तमळिे. अन ् णजकडे तिकडे कोित्या िरी नामवांि तसगारे टच्या या
जाहहरािी! महाराजाांच्या या , कोंडाजी िजांदाच्या या छत्रपिी िारारािीसाहे बाांच्या या
आणि राजवर्र ् शाहू छत्रपिीांच्या या हरववलेल्या ‘ पन्हाळगडा ‘ चा आम्हाला
पन्हाळगडावर हहां डूनही पत्ता लागि नाही. एक आमचे मुरलीधर गुळविी
मास्तिर होिे. िे छािीिला खोकला अन ् दम्याची धाप सावरीि सावरीि
पोराबाळाांना पन्हाळा समजावून साांगि होिे.

कधीकधी िर पन्हाळ्यापासून ववशाळगडापयांि महाराज आणि बाजीप्रभू

आपल्या मावळ्याांच्या यातनशी धोधो पावसािून , रात्री , कसे तनसटले हे आमचे
गुळविीमास्तिर स्तवि: पोराांच्या याबरोबर त्या वबकटवाटे ने चालि जाऊन
समजावून साांगि असि. आिा गुळविीमास्तिर नाहीि. धार लागेपयांि
मास्तिराांनी पन्हाळ्यावर लोकाांना इतिहास साांतगिला. जमववलेली ऐतिहातसक
कागदपत्रे आणि गांजलेल्या िलवारी अन ् गवसलेल्या बांदक
ु ीच्या या तशशाच्या या
गोळ्या आमच्या या पोराबाळाांना जडजवाहहऱयाच्या या थाटाि विान करून
दाखवल्या.

आज आमचे मास्तिर नाहीि. पन्हाळ्याचा जिू हा शेवटचा हकल्लेदार स्तवगीर ्

तनघून गेलाय. खरोखर असां वाटिां की , महाराष्ट्रािल्या प्रत्येक शाळे ि असे
एकेक िरी गुळविीमास्तिर असावेि. आमची पोरां बाळां शहािी होिील हो!
पन्हाळगडाचा वपकतनक स्तपॉट होिा कामा नये. कोंडाजी िजांदाने महाराष्ट्राच्या या
लष्करी इतिहासाि एक सोन्याचां पान दाखल केलां , याि शांका नाही. खरोखर
जगाच्या या इतिहासाि या कोंडाजीच्या या लढाईची खास नोंद करावी लागेल.

पन्हाळगड कोंडाजीने काबीज केल्याची खबर तशवाजीमहाराजाांना ऐन

पाडव्याच्या या हदवशी रायगडावर समजली. (हद. ९ माचा १६७३ ) ज्या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

घोडे स्तवाराने दौडि येऊन रायगडावर महाराजाांना ही खबर हदली , त्या घोडे
स्तवाराच्या या िोंडाि महाराजाांनी स्तवि:च्या या हािाने साखरे ची तचमूट कौिुकाने
घािली. ही कौिुकाची तचमूट कोंडाजीच्या या आणि त्याच्या या साठ मदाांच्या या
मुखािच महाराज घालीि होिे. महाराज िाबडिोब रायगडावरून पन्हाळगडाकडे
तनघालेच. सरसेनापिी प्रिापराव गुजर याांना घेऊन तनघाले. बरोबर िौज
घेिली सुमारे पांधरा हजार. नक्की आकडा माहीि नाही. पि अांदाज चुकीचा न
ठरावा. म्हिजे बघा. पन्हाळगड णजांकला साठ मावळ्याांनी अन ् महाराज
कोंडाजीचां कौिुक करायला तनघाले होिे , सरसेनापिीसह काही हजार
मावळ्याांच्या यातनशी. महाराज जिू कोंडाजीला ही लष्करी सलामीच द्यायला
चालले होिे.

महाराजाांनी रायगडावरून तनघिाना मािोश्री णजजाऊसाहे बाांना दां डवि करायला

वपांड्ये या नावाचा एक ववद्वान कवी आलेला होिा. त्याने ही नोंद करून ठे वली
आहे . इिकेच नव्हे िर पन्हाळगड कसा काबीज केला आहे हे त्याने सववस्तिर
तलहून ठे ववले आहे . या प्रकरिाचे नाव ‘ पिााल पवािग्रहिाख्यान ‘. म्हिजे
पन्हाळागड कसा णजांकला याची हकीकि.

महाराज हद. १२ माचा १६७३ रोजी पन्हाळगडावर पोहोचले. दणक्षिेच्या या ‘ िीन

दरवाजा ‘ नावाच्या या भव्य दरवाजाने गडाि प्रवेशले. कोंडाजीचे आणि त्याच्या या
मदाांचे हे साक्षाि सोनेरी कौिुक िीन दरवाज्याांि झळाळि होिे. िेरा वर्ाांनांिर
पुन्हा पन्हाळा स्तवराज्याि दाखल झाला होिा. केवढा आनांद! रिवाद्याांच्या या
आणि रिघोर्िाांच्या या दिदिाटाि महाराजाांनी पन्हाळा पाहहला. त्याांनी सोमेश्वर
महादे वाची स्तवि: पूजा केली. त्यावेळी सैतनकाांनी गडावरील सोनचा याची िुले
पूजेसाठी महाराजाांपढ
ु े आिून ठे वली. महाराजाांनी सोमेश्वराला सोनचा याचा
लक्ष वाहहला.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हा झाला इतिहास. गतनमी काव्याचे युर्द्िांत्र महाराजाांप्रमािेच त्याांच्या या
सरदाराांनीही हकिी अचूक आत्मसाि केले होिे , िे येथे प्रत्ययास आले.
आिखी एक गोष्ट. ऐन िाल्गुनी अमावस्तयेच्या या अगदी िोंडावर म्हिजे वद्य
त्रयोदशीच्या या मध्यरात्री कोंडाजीने काळोख्या मुहुिाावर ही जबर लढाई हदली.

अवसेच्या या अांधाराची वा अशुभ हदवसाची त्याला भीिी वाटली नाही. आठविही

झाली नाही. स्तवराज्याच्या या पववत्र कामाला काळोखी रात्रच काय आमावस्तया
असली िरीही िी पौणिमेहूनही मांगलच. या वर्ीच्या याा िाल्गुनी अवसेच्या या गभााि
चैत्राचा गुढीपाडवा दडलेला होिा. अांधश्रर्द्ा उधळू न लाविा येिे खऱया श्रर्द्े नेच.

महाराजाांनी पन्हाळ्यावर सरसेनापिी प्रिापराव गुजर याांना एक अत्यांि

महत्त्वाची लष्करी कामतगरी साांतगिली. ‘ सरनौबि , एक करा. पन्हाळगड
आपि घेिल्याची खबर ववजापुरास आहदलशाही दरबारास नक्कीच समजली
असिार. हा पन्हाळगड आणि भोविीचा आपल्या िाब्याि आलेला प्रदे श पुन्हा
णजांकून घेण्याकररिा ववजापुराहून नक्कीच कुिीिरी महत्त्वाचा सरदार हकांवा
शाही सेनापिी लौकरच चाल करून येिार. जो कुिी येईल , त्याला िुम्ही
आपल्या िौजेतनशी सरहद्दीवरच अडवा. बुडवा. िुडवा. पुन्हा करवीरच्या या
मुलख
ु ाि बादशाही िौजेची टाप पडिा कामा नये. ‘

सरनौबि प्रिापराव गुजर सुमारे (नक्की आकडा माहीि नाही) १५ हजार िौज
घेऊन पूवेच्या याा हदशेने सरहद्दीकडे तनघाले.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १११ पिाणी फौज पन्हाळ ाकडे .

पन्हाळगड म्हिजे दख्खनचा दरवाजा. या दरवाज्यावर िेरा वर्ाानांिर पुन्हा

स्तवराज्याचा झेंडा लागला. पन्हाळगड आणि गडाच्या या पूवेकाडचा कागलपट्टा
स्तवराज्याि मराठ्याांनी घेिला याच्या या खबरा ववजापुरास वाऱयाच्या या वेगाने
पोहोचल्याच. यावेळी ववजापुराि बादशाह होिा तसकांदर वबन अतलआहदलशाह.
या तसकांदरचे वय होिे चार वर्ााचे. अांगठा चोखण्याचे हे वय. सारा
राज्यकारभार पठािी सरदाराांच्या या वचास्तवाखाली गेला होिा. वजीरी मात्र
खवासखानाकडे होिी. ववजापूरची अवस्तथा खांगलेल्या क्षयरोग्यासारखी झाली

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

होिी. अशी अवस्तथा झाली असूनही दरबाराि पठािी पक्ष आणि दणक्षिीपक्ष
असे दोन पक्ष तनमााि झाले होिे. या पक्षाांिील स्तपधाा महाराजाांनी अचूक
हटपली होिी. स्तवराज्याच्या या ववस्तिाराला ही भाांडिे पथ्यावर पडि होिी.

वजीर खवासखानाने कोल्हापूर प्राांि आणि पन्हाळगड पुन्हा णजांकून घेण्याकरिा

दरबारािील सरदाराांस एकत्र बोलावून आवाहन केले. या सरदाराांना वजीराने
मोठ्या कळकळीने म्हटले , ‘ यह नािवान बादशाह खुदाने आपके सुपूदा हकया
है । पहले णजस िरह आपने सल्िनि णजांदा रखी थी , उसी िरह आगे भी
रखो! ‘

या आवाहनाने सारे सरदार गांभीर झाले. या सरदाराांिील एक सरदार िर

खरोखरच बेचैन झाला. िेवढाच िो मराठ्याांवर सांिप्तही झाला. हा सरदार
उत्तम योर्द्ा होिा. उत्कृ ष्ट सेनापिी होिा. िो थोडािार मुत्सद्दीही होिा. पि
या पररणस्तथिीने िो भावनावववश झाला. कारि िो जरी मूळचा अिगािी
पठाि होिा िरीही त्याची तसकांदर आहदलशाहासारख्या दख्खनी बादशाहावर
अपार तनिा होिी. या पठाि सरदाराचे नाव होिे , अब्दल
ु करीम
बहलोलखान. पन्हाळगड आणि कोल्हापूर प्राांिाचा बराचसा भाग
बहलोलखानच्या या जहातगरीिच समाववष्ट होिा. त्यामुळे त्याचे प्रत्यक्ष िार मोठे
नुकसान झाले होिे. त्याने ही पन्हाळगडची मोहीम आपल्या तशरावर घेिली.
बाकीच्या या सरदाराांनीही बहलोलची मनापासून िारीि केली.

बहलोलनेही स्तवारीवर तनघण्याकरिा अगदी िािडीने ियारी सुरू केली.

तनघण्यापूवीर ् त्या छोट्या बादशाह तसकांदर आहदलशाहच्या या हस्तिे बहलोलला
मानाचे ववडे आणि दोन हत्ती अन ् चार घोडे गौरवाथा बहाल करण्याि आले.
िार मोठी िौज घेऊन बहलोल तनघाला. त्याची िौज नक्की हकिी होिी , िे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

समजि नाही. पि अांदाजे िी वीस हजाराांपयांि असावी. त्याि सहा हत्ती
आणि घोडदळ , पायदळ होिे. िोिखाना त्याच्या या साांगािी नसावा असे हदसिे.
असल्याची नोंदही नाही.

बहलोल ववजापुराहून तिकोटा िे जि या मागााने तनघाला. िो बहुदा हद. १३

माचा १६७३ या हदवशी तनघालेला असावा. त्याची ही मोहीम मोठ्या इर्ेची
होिी. जिू काही दस
ु रा अिझलखानच मराठी मुलख
ु ावर तनघाला होिा. िो
जिच्या या जवळील डिळापूर , उमरािीच्या या रोखाने जल्दीने कूच करीि होिा.
िो हद. १६ माचा १६७३ च्या या मध्यरात्री उमरािीजवळच्या या पररसराि येऊन
पोहोचला. शुर्द् सप्तमीचा चांद आभाळाि कललेला होिा. बहलोलने आपल्या
दमलेल्या सैन्याला थोडी ववश्राांिी तमळावी या हे िूने उमरािीच्या या त्या उां चसखल
मैदानावर मुक्काम करण्याचा हुकुम हदला. हे मैदान खुरट्या झुडपाांचे आणि
लहानसहान टे कडाांचे होिे. याच मैदानावर त्याचे सैन्य उिरले. अन ् आराम
करण्याकरिा पहुडले. िार िर िीन-चार िास मुक्काम करून पुढे
कोल्हापूरच्या या हदशेने तनघण्याचा त्याचा इरादा होिा.

बहलोलखान पठाि उमरािीच्या या रोखाने येि असल्याची खबर प्रिापराव

सरनौबि याांना त्याांच्या या बािमीदाराांनी कळववली. कायमचेच िाजेिवाने
असलेले मराठी सैन्य आणि प्रिापराव बहलोलच्या या रोखाने उमरािीकडे धावले.
प्रिापरावाांनी अचूक डाव साधला. बहलोलचे सैन्य आराम करीि होिे. त्या
सैन्याच्या या िळाभोविी आपल्या मराठी सैन्याचा गराडा टाकून त्याांनी
बहलोलला कोंडीि गाठले. बहलोलला याची कल्पनाही नव्हिी की आपि
मराठ्याांच्या या जाळ्याि अचूक अडकलो आहोि. प्रिापरावाांनी या शाही सैन्यावर
यावेळी (हद. १६ माचाची पहाट) अणजबाि हल्ला चढववला नाही. तशकार
खेळावी , िसाच डाव रावाांनी टाकला. कारि एक अत्यांि महत्त्वाची अशी गोष्ट

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

इथे घडली होिी की , बहलोलखान वबनपाण्याच्या या रखरखीि प्रदे शाि ऐन
माचाच्या या उन्हाळ्याि अडकला गेला होिा. जवळच एक लहानशी नदी होिी ,
आजही आहे , तिचे नाव डोि. या नदीला कसांबसां झुरुमुरु पािी होिे. पि ही
नदी प्रिापरावाांनी ओलाांडून पैलिीरावर आपला गराडा टाकला होिा. त्यामुळे
या नदीचाही बहलोलशी सांपका रावाांनी िोडला होिा.

जरा पहाट झाली. छाविी अजून बहलोलभोविी ववश्राांिी घेिच होिी. शाही
सैन्यािले सहा हत्ती या पहाटे डोि नदीच्या या पाण्यावर नेण्याकररिा माहुिाांनी
चालववले. खरां म्हिजे हे माहुिही पेंगुळलेले होिे. हत्ती घेऊन माहूि डोिच्या या
रोखाने येि होिे. थोड्याच वेळाि त्यािील कोिा माहुिाला अांधुकशा उजेडाि
समोर पसरलेल्या मराठी स्तवाराांची चाहूल हदसली. त्याचे धाबेच दिािले.
मराठे ! शत्रू समोर हदसिाच िो माहूि अन ् लगेच बाकीचेही माहूि सावध
होऊन मोठमोठ्याने ओरडू लागले.

‘ गनीम , गनीम! ‘ हत्ती पुन्हा िळाकडे वळवीि िे माहूि ओरडिच होिे ,

‘ गनीम , गनीम! ‘ हत्तीही चीत्कारि होिे. पळि होिे. हा कल्लोळ खानाच्या या
बेसावध िळावर काही क्षिािच पोहोचला. सारां शाही सैन्य खडबडू न उठलां.
बहलोल उठला. अन ् बघिाि िो त्या उजाडत्या प्रकाशाि त्याांना हदसलां की ,
आपि मराठ्याांच्या या गराड्याि सवाबाजूांनी वेढले गेलेुेलो आहोि.

बहलोलचे डोळे खाडकन उघडले गेुेले. त्याला त्याची चूक आणि मराठ्याांनी
साधलेला डाव क्षिाि लक्षाि आला. आिा ? ही मराठी कोंडी िोडू न बाहे र
पडण्यातशवाय दस
ु रा मागाच नाही. कारि हा सारा रखरखीि वबनपाण्याचा
उन्हाळा आणि िी इवलीशी नदीसुर्द्ा मराठ्याांच्या या कब्जाि. आिा ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आिा तनकराचे युर्द्च. नाहीिर पाण्यावाचून मृत्यु. त्या पररसराि खोल
गेलेल्या तचमूटभर ववहहरीांना पािी हकिीसे असिार ?

एक लहानशी चूक , बहलोलला हकिी महागाि पडि होिी पाहा. रात्री िळ

टाकिाना त्याने िक्त दमलेल्याांच्या या ववश्राांिीचा ववचार केला. पि त्याचवेळी
िळाभोविी आपल्या गस्तिवाल्या सैतनकाांची गस्ति ठे वली नाही. गाढ झोपले
आणि हे सगळे मासे आिा पाण्यावाचून िडिडायला लागले. जेवढी मािसे
िेवढीच जनावरे अन ् पािी नाही अशी अवस्तथा.

खानाने िाबडिोब बेधुांद अवस्तथेि आपल्या साऱया सैन्याला ही कोंडी िोडू न

बाहे र पडण्याचा इशारा हदला. एल्गार , एल्गार , एल्गार!
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११२ पाणी होते फि मरा ांच् ा तलवारीत .

बहलोलखान पठािाने आपली िौज प्रिापरावाांच्या या गराड्यावर सोडली.

मराठ्याांची कोंडी िोडण्याकरिा बहलोलची िौज मराठ्याांवर तनकराने िुटून
पडली. मराठ्याांनी शाही िौज अचूक कोंडली होिी. बाहे र पडायला शत्रूला वाट
तमळे ना , िट तमळे ना बहलोलचे सारे हल्ले मराठ्याांनी परिवून लावले. िौज
पुन्हा कोंडली गेली. सूया माथ्यावर िळपि िळपि चढि होिा. पािी ? जर
आपि लौकराि लौकर या गळिासािून बाहे र पडलो नाही िर पाण्यावाचून
मरायची वेळ येिार आहे , हे बहलोलला समजि होिे.

त्या मानानां प्रिापरावाांचे सैतनक सुखरूप झुांजि होिे. त्याांना पािी

तमळण्याच्या या वाटा आणि िी तचमुकली डोि नदी मोकळी होिी. खरोखर
प्रिापरावाांनी या बहलोली सैन्याला गराडा टाकण्याच्या या वेळीच जर झोपेिच
त्याांच्या यावर घाव घालून िोडािोडी केली असिी , िर िासा दीड िासािच हे
युर्द् रावाांनी णजांकलां असिां. पि शाही िौजेला मराठी िडाखा दाखववण्यासाठी
राव तशकारीसारखा खेळ माांडून बसले होिे.

एक हदवस उलटला , दोन हदवस उलटले , िीन-चार- पाच िरीही कोंडी िुटि
नव्हिी. मराठे हटि नव्हिे. बहलोलची अवस्तथा व्याकूळ झाली होिी.
ववजापुराहून मदि मागवावी , िरीही अशक्य होिां. रस्तिेच मराठ्याांनी बांद

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

करून टाकले होिे. यावेळी मोगलाांचा सरदार खानजहान बहाद्दरू बहाद्दरू खान
कोकलिाश हा तमरजेपाशी होिा. त्याने बहलोलच्या या मदिीस नव्हे , पि
मराठ्याांच्या या ववरुर्द् हल्ला करण्याकरिा एकदा चाल केली. पि मराठ्याांनी
त्याचा हल्ला पाचोळ्यासारखा उधळू न लावला. िो पुन्हा आलाच नाही.

वैऱयावरही येऊ नये अशी वेळ बहलोलवर येऊन पडली होिी. पािी नाही ,
पािी नाही.

आिा पाण्याववना बहलोलची घोडी िडिडू लागली. मरू लागली. पािी नाही.
आडािच नाही िर पोहोऱयाि कुठू न येिार! अपुरे पािी हकिी पुरवविार ?
पािी होिे. पुरेपूर होिे , िे िक्त मराठ्याांच्या या िलवारीि.

पांधरा हदवस उलटले. बहलोुेलची काय अवस्तथा झाली असेल ? त्याची िर

अशी उमेद होिी की , कोल्हापूर अन ् पन्हाळा िर णजांकिोच , पि
कोकिािही उिरिो. अन ् दयाावर आहदलशाहीचा शाही तशक्का उमटविो. पि
पािीच नाही.

वीस हदवस उलटले. बहलोलची जनावरे च काय पि आिा मािसेही

पाण्यावाचून िडिडू लागली.

यावेळी महाराज तशवाजीराजे पन्हाळगडावरच होिे. त्याांना तनिाांि खात्री होिी

की , माझा डाव ित्ते पाविार. शत्रूचे डां के आणि झेंडेच काय , पि प्रत्यक्ष
शत्रूच्या या सरदाराांना आणि सेनापिीला ही आमचे राव तगर िार करिील.
कब्जाि घेिील.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

प्रिापरावाांना समोर हदसिारी बहलोलची पाण्याववना दािादाि समजि होिी.
पि सेनापिीच्या या कठोर मनानां िे शत्रू सैन्याचा सवा बाजूांनी गळा आवळू न
उभे होिे.

हा इतिहास म्हिजे केवळ योगायोग का ? केवळ नशीबाचा खेळ का ? गेली

िीनशे वर्ा सुलिानाांच्या या गुलामतगरीि केववलवािे कण्हि अन ् रडि मराठी
मािसां जगि होिी. पि आपल्या मनगटाच्या या बळावर आज मराठी मािसां
अशी णजद्द गाजवीि होिी. महाराजाांनीच त्याांना तशकवलां होिां की मनाि
आिा , िुम्ही वाट्टे ल िे करू शकाल. अिगाणिस्तिानािल्या एका नामवांि
पठािाला एका मराठी प्रिापवांिाने तचमट्याि पकडले होिे. आिा आपले
होिार िरी काय , हे बहलोलला समजि नव्हिे. उभी असलेली मािसां
त्याच्या या डोळ्यादे खि पािी पािी करीि कोसळि होिी. उां टाांच्या या पोटािही
पािी उरले नव्हिे.

प्रिापराव या साऱया पठािी िौजेची कत्तल करिार होिे का ? त्याांनी िशी

शत्रूची कत्तल करावी असे महाराजाांना वाटि होिे का ?

नाही! िी मराठी सांस्तकृ िीच नव्हिी. पि शत्रूचे सेनापिी मराठी झेंड्याच्या या

पायाशी शरि यावेि , त्याांनी या झेंड्याच्या या सावलीि खुशाल जगावां , शत्रूत्त्व
सोडावां , स्तवराज्याची सेवा करावी अशीच महाराजाांची इच्या छा आजपयांि हदसून
आली नव्हिी काय ? इथां या उमरािीच्या या रिाांगिावर शत्रूचा सेनापिी हा
शरि येऊन आपल्या पुढे दाखल व्हावा हीच इच्या छा महाराजाांची होिी.

महाराज त्या ववजयाच्या या वािेची वाट पाहाि होिे. आणि मग ?

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

क्तव शलहलेले भा -: शिव रत्रमाला भा क्र ११२ ( ).....

आणि मग बहलोल खानाने मराठयाांवर तनकराचा हल्ला चढवला.

सांिापलेली, वपसाळलेली आणि पािी न तमळाल्यामळे िहानलेली बहलोल
खानाची िौज िाज्या दमाच्या या मावळ्याांशी लढू लागली. मराठयाांच्या या
िलवारी,भाले गरागरा हिरू लागले. सटासट बाि सुटू लागले. मुड
ां की छाटली
जाऊ लागली. बहलोल खानाने िळी िोडण्याची शथा केली पि व्यथा. . . .

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बहलोल समोर पठािाांची कत्तल स्तपष्ट हदसू लागली. आिा एकच उपाय - गुडघे
टे कायचे. पदर पसरायचा,धमावाट मागायची.... बहलोल खानाने िाबडिोब
आपला वकील प्रिापरावाांकडे पाठवला. वकील आला. त्याने प्रिापरावाांसमोर
पदर पसरला. धमावाट मातगिली. बहलोल खान शरि आला.सरसेनापिी
प्रिापरावाांनी सुर्द्ा त्याला धमावाट हदली,पािी पाजले व सांपूिा
युर्द्साहहत्य,खाणजना जप्त करून जाऊ हदले.
परां िु हा अपमान बहलोल खानाच्या या णजव्हारी लागला होिा. िो
तिकोटयाला गेला आणि तिथेच थाांबला. प्रिापरावाांनी बहलोल खानाला
तचमटीि सापडला असिानाही िसाच सोडला ही बािमी महाराजाांना
पन्हाळगडावर समजली अन ् महाराज सांिापले. एक वेळ सांपूिा िौज सोडली
असिी िरी चाललां असि पि हा बहलोल खान तचमटीि सापडला असिा
सोडायला नको होिा. हा बहलोल बहुि वळवळ करिो,त्यास पकडला असिा
िर सबांध हहदस्त
ू िानच्या या राजकारिावर सलाबि बैुेसली असिी. प्रिापरावाांनी
सरदारी केलीच नाही,नुसति तशपाईगीरीच केली. . .
अन ् असा जाब ववचारिारा खातलिा पन्हाळगडाकडू न प्रािापरावाांच्या या
छाविीकडे सुटला.
इकडे प्रिापरावाांच्या या छाविीि आनांदीआनांद होिा.कापशीजवळ छाविी
पडली होिी. ववजयाची खबर महाराजाांना आनांद दे ईल आणि साखरथैली घेवून
साांडिीस्तवार येिच असेल असे प्रिापरावाांना आणि िौजेला वाटि होिे. अन ्
खलीिा घेवून साांडिीस्तवार छाविीि दाखल झाला.
प्रिापरावाांनी महाराजाांकडू न आलेली थैतल आनांदाने मस्तिकी लावली . िी
उघडली. थैलीिला मजकूर वाचि असिाना प्रिापरावाांचा आनांद खाडकन उडू न
गेला आणि िी जागा दःू खान घेिली. थैलीि महाराजानी जाब ववचारला होिा
प्रिापरावाांना .. .!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 सला काय तनतमत्य केला? हा बहलोल खान घरघडी येिो,रयिेला त्रास
दे िो.बहहोलखनास पक ा हकवा ठे चा हा आमचा खास हुकुम असिाना सला
काय म्हिून केला ? हुकुम नसिनाही त्यास िुम्ही सोडलि,हा पुन्हा िौज
गोळा करील. पुन्हा चालून येईल,शेतिवा ी राब करील.बायका पोर पळाविील.
याची णजम्मेदारी कोिावर? राव ही णजम्मेदारी िुमच्या यावर! बहलोल खानास
गद स तमळववल्याववना आम्हास रायगडी िोंड दाखवू नका.
प्रिापरावांच काळीज करचळि करचळि गेल.छाविीवरची आनांदाची
कबूिर अचानक उडू न गेली,.स्तमशानशाांििा पसरली. एक माहहना गेला,दोन
माहहने गेले अन ् प्रिापरावाांना उमगल, महाराज म्हििाि िेच खरां , बािम्या
येवू लागल्या.
बहलोल खान तिकोटयाला सैन्य जमविोय.चाळीस हजाराची िौज
जमवलीां आहे .सूडानां पेटलेले प्रिापराव सरहद्दीवरच आप्पाची
वाडी,मूरगुांड,तनप्पािी,कागल या भागाि ववमनस्तक अवस्तथेि स्तवराज्याच्या या
सरहददीवर तभरतभरू लागले....
शिव रणी तत्पर िैलेि वरखडे श रं तर
(क्रमि:)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

वी शलहलेला भा -: शिव रत्रमाला भा क्र ११२ ( ब ).....

“ बहलोल खानास गद स मेळववल्याववना

आम्हास रायगडी िोंड दाखवू नका.
हाच आदे श मस्तिकाि घेउन सरनौबि प्रिापराव गुजर
जगि होिे. नेसरीजवळच महागाव येथे छाविी पडली असिाना एक हदवस
उगवला – बळीचा हदवस.
(हद.२४ िेब्रुवारी १६७४) या हदवशी महातशवरात्र होिी प्रिापराव आपल्या ६
तशलेदाराांतनशी सहज हिरायला म्हिून बाहे र पडले होिे. मुख्य छाविी पासून
पुष्कळ दरू असिाना त्याांना हरकायााकडू न बािमी समजली की बहलोल खान
४०,००० िौजेतनशी
स्तवराज्यावर चालून येिोय. काही हदवसाांिच महाराजाांचा रायगडावर
राज्यातभर्ेक होिार होिा. िेव्हा महाराजाांना
अष्टप्रधानाांपक
ै ी ७ प्रधानाांचा मुजरा झडिार होिा. मात्र सरसेनापिीचा मुजरा
झडिार नव्हिा ! का ? िर “बहलोल खानास गद स मेळववल्याववना आम्हास
रायगडी िोंड दाखवू नका.” असा प्रत्यक्ष महाराजाांचाच हुकूम होिा. बहलोल
खानाच नाव ऐकून प्रिापरावाांच्या या अांिराि धुमसि असलेल्या सुरूांगावर जिू
तशलगाविीच पडली. रावाांच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

डोळ्यािून सांिापाच्या या हठिग्या उडू लागल्या. ववजेच्या या चपळाईने प्रिापरावाांनी
घोड्यावर माांड टाकली व घोड्याला टाच मारली. िे सहा तशलेदारही
प्रिापरावाांच्या या मागे सुसाट दौडि तनघाले.
िक्त साि. िक्त साि, साि घोडे स्तवाराांची माि चालली होिी काळावर. जिू
सुयरा थाचे
साि अश्वच पृथ्वी तगळां कृि करण्या करिा सुसाट वेगाने तनघालेले होिे.
बहलोल
खानाने मलप्रभा नदी ओलाांडली. नदी ओलाांडल्यावर त्याला व त्याच्या या िौजेला
अपरां पार आनांद झाला. कारि िे आिा तशवाजीच्या या मुलखाि घुसि होिे.
तशवाजीच्या या मुलखाि त्याांच्या या घोड्याची
टाप पडि होिी. त्याांचे नगारे वाजि होिे.किे थरारि होिे. बारा ईमामचे
शाही झेंडे आघाडीला िडकि होिे. उां टाांचा व घोड्याांचा तनसारा दोन्ही बाजूांनी
दौडि सुटला होिा.
स्तविः बहलोल खान हत्तीवर बसला होिा.आपल्या िौजेला िो जोश दे ि
होिा.अन ् अचानक हत्तीवरचा माहूि ओरडला हूजूर वो दे खीये।बहलोल ने दरू वर
नजर लावून पाहील,समोरून धूळ ऊसळिाना हदसली.पि त्याच्या या हे ही लक्षाि
आल की जास्तिीि जास्ति १० लोक असिील....िेव्हड्याि हरकारा दौडि येऊन
म्हिाला खानसाहे ब स्तविः प्रिापराव िक्त ६ तशलेदाराांबरोबर चाल करून
येिोय.....बहलोल खानाचा ववश्वासच बसेना....पि खात्री करून घेिल्यावर
त्याने आनांदाने टाळीच वाजवली. आिी हूकूम सोडला कत्ले आम करो,कत्ले
आम करो। प्रिापराव बहलोलखानाच्या या ४०००० िौजेवर िूटून पडि होिे
आपल्या
६ जिाांच्या या “प्रचांड सैन्यातनशी.
“ इां धनू ववस्तकटले ग्रासि, रां ग उधळले नभा ।
साि रां ग उधळले हदगांिी, प्रलयभैरवी प्रभा ।।

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ववलयांकर उस्तकटल्या रे र्ा
मोक्षदातयनीांच्या या, िुिान उठले मनाि जैसे
साि समु ाांच्या या।
खलतनदाालन दे व काया!मग कसला त्यास उशीर ?
अधीर वेडे वीर तनघाले साि तशवाचे िीर !
साि तशवाचे िीर !!!
रावाांनी नेसरी येथे अवघ्या सहा तशलेदाराांतनशी बहलोलखान पठािाच्या या सेनेवर
हल्ला चढवला आिी मग........
शिव रणी तत्पर िैलेि वरखडे श रं तर
(क्रमि:)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

वी शलहलेला भा -: शिव रत्रमाला भा क्र ११२ ( क )

.....प्रिापराव बांदक
ु ीच्या या गोळीप्रमािे सिािून सुटले होिे.वबथरलेले
प्रिापराव समशेर घेऊन ऊसळले आिी सह्याह चा कडा कोसळावा िद्वि
बहलोलखानाच्या या सैन्यावर येऊन कोसळले.प्रिापरावाांच्या या आिी सहा
तशलेदाराांच्या या समशेरी मुड
ां की छाटि छाटि बहलोलखानाच्या या हदशेन सरकि
होत्या.प्रिापरावाांनी िर स्तविःभोविी ववजेचे जिू वलयच तनमााि केले होिे.पि
चाळीस हजार िौजेसमोर होिे िक्त सािच...कसे हटकिार! बहलोलखानाच्या या
सैन्याच्या या हजारो िलवारी ऊठल्या होत्या या साि मराठ्याांच्या या
णजवावर,िेव्हड्याि ऐकाचा घोडा पडला,दस
ू यााचा घोडा पडला,ऐका तशलेदाराच्या या
कांठाि बाि घूसला,दस
ू यााचा हाि ऊडाला अन ् ....प्रत्यक्ष प्रिापरावाांचच मस्तिक
उडालां,प्रिापराव पडले,ठार झाले....बहलोलखानाची िौज या साि मराठ्याांच्या या
रक्तमासाचा तचखल िुडवि तनघून गेली.
महातशवरात्रीच्या या हदवशी साि मराठ्याांनी णजवाच वबल्वपत्र
नेसरीच्या या णखांडीि आपल्या तशवाच्या या चरिी वाहहलां.स्तवराज्यािील अजून ऐक
णखांड पावन झाली.नेसरीचे रुपाांिर तिथाक्षेत्राि झाले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ईकडे महागावजवळ असलेल्या बारा हजाराच्या या छाविीमद्धध्ये
सरसेनापिी प्रिापरावाांचे दय्यम सरदार आनांदराव मकाजी भोसले लढाईसाठी
छाविी जय्यि ियार करीि होिे इिक्याि प्रिापरावाांच्या या मृत्यूची बािमी
छाविीि येऊन दाखल झाली.प्रत्येकजि हळहळला.आनांदरावाांनी िर ठरवलच
की तनदान करोन भाांडि करायच.प्रिापरावाांच्या या मृत्यूचा सूड घेण्यासाठी भगवे
झेंडे दौडि तनघाले.आनांदराव आघाडीवर नेित्ृ व कररि होिे.आिा गतनमाांची
िौज चाळीस हजार असो अथवा चार लाख चेंदायचीच हाच तनिय प्रत्येकाचा
होिा......
आनांदरावाांनी बहलोलखानाची िौज गाठली अन ् मराठ्याांची
बारा हजाराची िौज पेटली.प्रत्येक जि त्वेशाने लढि होिा मराठ्याांच्या या बारा
हजार समशेरी आिी ढाली पेटून ऊठल्या होत्या सूड घेण्यासाठी.
बहलोलखानाने लढाईचा रागरां ग ओळखला अन ् िो स्तविः पळू न गेला
बहलोलखानाची िौज उधळली गेली. आनांदरावाांची अस्तमानी ित्ते झाली.
रायगडावर राज्यतभर्ेकाची ियारी जोरदार चालू होिी आणि
प्रिापरावाांच्या या मृत्युची कडू जहर बािमी राजवाडयाि महाराजाांसमोर येवून
दाखल झाली. प्रिापरावाच्या या मृत्यूच्या या बािमीने महाराजाांना अिोनाि द:ु ख
झालें. "याचसाठी बोललो होिों का मी हे ? राज्य साांभाळि असिाना प्रजेच्या या
हहिासाठीां काही कठोर तनिाय घ्यावे लागिाि. त्यासाठी जर बोल लावला
म्हिून आत्महत्या करावी का रावाांनी ? आपि केलेली चूक पोटतिडहकन ्
लवकराि लवकर दरु
ु स्ति करून रायगडावर यावां म्हिून मी बोललो होिो राव!
महाराजाांचे मस्तिक दःु खवेगान भिािल आणि बोतलले "माझा राव पहडला
आिा सैन्याचा बांद कैसा राहिो."
महाराजाांच्या या काळजाला कायमचाच चटका लावून प्रिापराव
नेसरीच्या या णखांडीि हदव्य करून कायमचेच तनघोन गेल.े
शिव रणी तत्पर िैलेि वरखडे श रं तर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमिः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११३ एका पूवप

थ र ास शमळालेला उजळा .

नेिोजी पालकर औरां गजेबाच्या या हािी लागला िेव्हा नेिोजीचा काका कोंडाजी
पालकर , पुत्र जानोजी पालकर आणि नेिोजीच्या या दोन बायका याही शाही
बांधनाि पडल्या. नेिोजीची आिखी एक बायको होिी. िी मात्र तनसटली.
तिचे पुढे काय झाले , िे इतिहासास माहीि नाही. नेिोजीला एक पुत्र होिा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जानोजी पालकर. त्याचे वय यावेळी िक्त िीन वर्ााचे होिे. औरां गजेबाने या
पकडलेल्या सांपूिा पालकर कुटु ां बाला धमाांिरीि केले.

इ. १६६७ िे इ. १६७६ प्रारां भापयांि नेिोजी आणि जानोजी हे अिगाणिस्तिानाि

मोगली छाविीि होिे. नेिोजीच्या या इिर कुटु ां वबयाांचे काय झाले िे समजि
नाही. दौंड िे अहमदनगर या रस्तत्यावर काष्टी आणि िाांदळी या नावाची दोन
गावे आहे ि. पालकराांचे घरािे इथलेच. तशवाजी महाराजाांच्या या एक रािीसाहे ब.
पुिळाबाईसाहे ब याांचे माहे र पालकर घराण्यािील होिे. पि नेिोजीांचे आणि
पुिळा बाईसाहे बाांचे नेमके काय नािे होिे , िे समजि नाही.

सह्यादीच्या या दऱयाखोऱयाांि वादळी पराक्रम गाजवविारा एक जबरदस्ति योर्द्ा

औरां गजेबाच्या या िडाख्याि सापडल्यामुळे कुठल्याकुठे अिगाणिस्तिानाि िेकला
गेला. पालकर घराण्याची एक शाखा नाांदेड णजल्ह्याि आहे . परां िु नाांदेड , काष्टी
िाांदळी , नागपूर इत्यादी हठकािी आज अणस्तित्त्वाि असलेल्या पालकर
घराण्याांचे परस्तपरसांबध
ां काय होिे िे कागदोपत्री सापडि नाही. अतधक
सांशोधनाची गरज आहे .

इ. १६७३ मध्ये काशी क्षेत्रािील एक थोर ववद्वान पांहडि काशीहून महाराष्ट्राि

आला. या पांहडिाचे नाव गांगाधरभट्ट उिा गागाभट्ट असे होिे. त्याांचे
आडनाांव ‘ भट्ट ‘ हे च होिे. हे ववश्वातमत्र गोत्री दे शस्तय ऋग्वेदी ब्राह्माि घरािे
मूळचे पैठिचे. या घराण्याि परां परे ने अनेक ग्रांथ तलहहले गेले. बहमनी
सुलिानाांच्या या प्रारां भकाळाि हे घरािे पैठि सोडू न बाहे र पडले. शेवटी हे
णस्तथरावले काशी क्षेत्राि श्रीगांगेच्या या काठी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गागाभट्ट हे महाराष्ट्रीय पांहडि. िे तशकाळाि इ. स. १६६३ – ६४ या काळाि
काशीहून महाराष्ट्राि काही महहन्याांपुरिे येऊन राहहले होिे. तशवाजी महाराजाांचा
व त्याांचा पररचय त्याचकाळािला. काही धातमका प्रश ्ुानांच्या या
सोडविुकीसांदभााि तशवाजी महाराजाांनी एक , धमाशाि जाििाऱया ववद्वानाांची
सतमिी नेमली. या सतमिीचे प्रमुखपद महाराजाांनी साि वर्ेर ् वयाच्या या युवराज
सांभाजीराजे हे उत्तम सांस्तकृ िज्ञ भार्ापांहडि झाले. सांभाजीराजाांनी पुढे
बुधभूर्ि , नातयकाभेद आणि आत्मचररत्र कथन करिारे एक ववस्तिृि सांस्तकृ ि
दानपत्रही तलहहलेले उपलब्ध आहे .

सांभाजी महाराजाांची पुढच्या या काळाि जयपूरच्या या महाराजा रामतसांगला तलहहलेली

सांस्तकृ ि भार्ेिील पत्रेही सापडलेली आहे ि. म्हिजेच युवराज सांभाजीराजाांच्या या
अभ्यासू वृत्तीचा प्रारां भ इिक्या लहानपिी तशवाजी महाराजाांनी करून हदलेला
हदसिो. त्यािून महाराजाांचे आपल्या पुत्राच्या या व्यवक्तमत्त्व ववकासाकडे हकिी
लक्ष होिे , हे ही लक्षाि येिे. युवराज सांभाजीराजे आणि छत्रपिी सांभाजीराजे
याांच्या याबद्दल बखरकाराांनी व दां िकथा लेखकाांनी पुढच्या या काळाि हकिी ववपररि
तचत्र रां गवविे हे पाहहले आणि सांभाजीराजाांच्या या व्यवक्तमत्त्वाच्या या घडिीिील हा
अभ्यासप्रवास पाहहला की , सारे गैरसमज आपोआप ववरघळू न पडिाि.

गागाभट्ट महाराष्ट्राि आले ( इ. १६६३ – ६४ ) त्यावेळी त्याांनी काही

धातमका , सामाणजक समस्तयाांवरिी जे लेखन केले आणि धातमका तनिाय
हदले , िे आज उपलब्ध आहे ि. िसेच इ. १६७३ पासून पुढे त्याांचे जे काही
वास्तिव्य स्तवराज्याि घडले , त्याही काळाि त्याांनी काही ग्रांथ तलहहले ,
राजातभर्ेक प्रयोग , तशवाकोदा य , समयनय हे ग्रांथ त्यापैकीच होि. समयनय
हा ग्रांथ उपदे शात्मक सांस्तकृ ि भार्ेिील आहे . िो सुभावर्िाांसारख्या वचनाांनी
पररपृि आहे .

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

गागाभट्ट हे तशवाजीमहाराजाांच्या या दशानासाठी येि होिे. मूळ नोंदीि ‘ दशान
‘ हाच शब्द वापरला आहे . त्यावरून त्याांच्या या मनाि महाराजाांचेबद्दल असलेली
केवळ आदराचीच नव्हे , िर भवक्तची भावना व्यक्त होिे.

काशी क्षेत्रािील या भट्ट घराण्याची वांशावळ उपलब्ध आहे . गागाभट्ट हे

बहुदा अवववाहहि वेदाभ्यासी आणि पारमातथका जीवनच जगले , असे हदसिे.
त्याांनी तलहहलेल्या सांस्तकृ ि प्रकाांड गांथाांची यादी बरीच मोठी आहे . त्याांना
काशीक्षेत्रािील ववद्वि ् मांडळाि अग्रपूजेचा मान होिा. श्री काशीववश्वनाथ आणि
श्री वबांदम
ु ाधव ही दोन दै विे त्याांची आराध्यदै विे होिी. असे हे मूळ महाराष्ट्रीय
पैठिचे पांहडि कमीिकमी दहा वर्ेर ् आधीपासूनच महाराजाांच्या या पररचयाचे
होिे. िे आिा महाराजाांच्या या दशानासाठी रायगडची वाट चालि होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११४ एका कोशळ ा े जाळे फेहक ले…

समुदाला रत्नाकर म्हििाि. समुदाच्या या पोटाि अगणिि मौल्यवान रत्ने

असिाि म्हिे. तशवकाळाि तशवाजी महाराजाांना कोकिाि अनेक मानवी रत्ने
तमळाली. वेंटाजी भाटकर , मायनाक भांडारी , िुळाजी आांग्रे , दौलिखान ,
तसद्दी तमिी , दयाासारां ग इत्यादी दे वमासे आपल्या प्रचांड बळाचा
स्तवराज्यासाठी वापर करीि होिे. खरोखर कोकिाि रत्नाकर होिा आणि
रत्नातगरीही होिा. कोकिच्या या भूमीवर गाजलेली घरािी अनेक होिी. तशके ,
राजे , सुवे , तशांदे , मोरे , िावडे , धुळप , सावांि , नाडकर , तचत्रे ,
माांडकर , जाधव आणि हकिीिरी , यािच काही समाजचे समाज आरमारावर
स्तवार झाले होिे.

आगरी , कोळी , भांडारी , गाववि , कुिबी , वगैरे. यातशवाय गलबिे

बाांधिारी कामगार मांडळीही अनेक होिी. सांगतमरी हा युर्द् गलबिाचा नवीनच
प्रभावी प्रकार. याच कामगाराांनी आरमाराि आिला. या साऱयाांचाच सांसारापेक्षा
समुदावरच अतधक प्रेम होिे , तनिा होिी. अन ् तशवाजी महाराजाांचेही या
सवाांवर अिुल प्रेम आणि अपार तनिा होिी. महाराजाांच्या या आयुष्यािील (हद.
१९ िेब्रुवारी १६६० िे ३ एवप्रल १६८० ) सवााि जास्ति हदवस महाराजाांचे
कोकिाि वास्तिव्य घडले आहे . कोकिच्या या भूमीवर त्याांचे आईसारखे प्रेम होिे.
कोकिािली मािसां त्याांना कलमी आांब्याइिकी , बरक्या ििसाइिकी आणि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तमठागरािील खडे तमठाइिकी आवडीची होिी. त्यािीलच हा पाहा एक
मासळीहून चपळ असलेला कोळी. याचां नाव होिां , लायजी सरपाटील कोळी.
हा कुलाब्याचा राहिारा. ववलक्षि धाडसी , शूर आणि ववश्वासू.

मुरुडचा जांणजरा तसद्धद्याांकडू न कायमचा काबीज करण्यासाठी महाराजाांचा जीव

मासळीसारखाच िळमळि होिा. जांणजऱयावरील एक मोहीम त्याांनी मोरोपांि
वपांगळ्याांवर सोपवली. मोरोपांि कोकिी आणि घाटी हशमाांची िौज घेऊन
िळघोसाळे आणि मुरुड केळशीच्या या पररसराि दाखल झाले. जांणजऱयावरची
मोहहम कशी करावी याचे आराखडे िे आखीि होिे. पाण्यािली लढाई ,
कशीही करायची म्हटली िरी अवघडच. मोरोपांि ववचार करीि होिे.

त्यािच या लायजी पाटील कोळ्याच्या या डोक्याि एक मासळी सळसळू न गेली.

त्याचा मोहहमेचा ववचार असा की , जांणजरा हकल्ल्याच्या या िटालाच समुदािून
तशड्या लावाव्याि आणि एखाद्या मध्यरात्रीच्या या गडद अांधाराि होड्यामचव्याांिून
मराठी लष्कर या िटाला लावल्या जािाऱया तशड्याांपाशी पोहोचवावे. अन ् मग
तशड्याांवरून चढू न जाऊन लष्कराने ऐन हकल्ल्याच्या या आिच उड्या घ्याव्याि.
हबश्याांवर हल्ला चढवावा. अन ् जांणजरा आपल्या शौयााच्या या लाटे ने बुडवावा. ही
कल्पना अचाट होिी. कोंडाजीने पन्हाळगड घ्यावा हकांवा िानाजीने तसांहगड
घ्यावा , अशी ही अिलािून कल्पना , लायजीच्या या मनाि आली. हे काम सोपां
होिां की काय ? कारि जांणजऱयाच्या या िटाबुरुजाांवर अहोरात्र हबशाांचा जागिा
हिरिा पहारा होिा.

अशा जागत्या शत्रूच्या या काळजाि तशरायचां िरी कसां ? मुळाि समुदाि तशड्या
लावायच्या या िरी कशा ? आवाज होिार , हबशाांना चाहूल लागिार. होड्याांि
तशडी उभी करून िटाला तभडवली की , दयााच्या या लाटाांनी तशड्याांचे आवाज

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

होिार , तशड्या हलिार. वर गनीम जागा असिार. िो काय गप्प बसेल ?
त्याांच्या या एकवट प्रतिहल्ल्याने सारे मराठे भाल्या , वाच्या या , बांदक
ु ाांखाली मारले
जािार. एकूिच हा एल्गार भयांकर अवघड , अशक्यच होिा , िरीही लायजी
पाटलानां हे धाडस एका मध्यानरात्री करायचां ठरववलां. त्याने मोरोपांिाांना
आपला डाव समजववला. काळजाि धडकी भरावी असाच हा डाव होिा.
लायजीने मोरोपांिाांना म्हटलां , ‘ आम्ही होड्याांिून जांणजऱयाचे िटापाशी जाऊन
होड्याांि तशड्या , िटास उभ्या करिो. िुम्ही वेगीवेगी मागोमाग होड्याांिून
आपले लष्कर घेऊन येिे. तशडीयाांवर चढू न , एल्गार करून आपि जांणजरा
ित्ते करू. ‘

मोरोपांिाांनी ियारीचा होकार लायजीस हदला. हकनाऱयावर लायजीच्या या काही

होड्या मध्यरात्रीच्या या गडद अांधारािून तशड्या घेिलेल्या कोकिी सैतनकाांसह
हकल्ल्याच्या या िटाच्या या रोखाने पाण्यािून तनघाल्या. आवाज न होऊ दे िा म्हिजे
अगदी वल्ह्याांचा आवाजही पाण्याि होऊ न दे िा मराठी होड्या तनघाल्या.
जांणजऱयाच्या या िटाांवर रास्ति घालिारे तधप्पाड हबशी भुिासारखे येरझाऱया
घालीि होिे. लाय पाटील िटाच्या या जवळ जाऊन पोहोचला. त्याच्या या
साथीदाराांनी तशड्या होडीि उभ्या करून िटाला लावल्या. प्रत्येक क्षि मोलाचा
होिा. मरिाचाच होिा. िटावरच्या या शत्रूला जर चाहूल लागली , िर ? मरिच.

लाय पाटील आिा प्रत्येक श्वासागणिक मोरोपांिाांच्या या येऊ घािलेल्या कुमकेकडे

डोळे लावून होिा. पि मोरोपांिाांच्या या कुमकेची होडगी हदसेचनाि. त्या भयांकर
अांधाराि लायपाटील क्षिक्षि मोजीि होिा.

हकिी िरी वेळ गेला , काय झालां , कोिास ठावूक ? िे इतिहासासही माहीि
नाही. पि मोरोपांि आलेच नाहीि. लाय पाटलाने आपल्या धाडसी कौशल्याची

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कमाल केली होिी. पि मोरोपांि आणि त्याांचे सैन्य अणजबाि आले नाही. का
येि नाही हे कळावयासही मागा नव्हिा. आिा हळु हळू अांधार कमी होि
जािार आणि ‘ प्रभाि ‘ होि जािार. (मूळ ऐतिहातसक कागदाांि ‘ प्रभाि
‘ हाच शब्द वापरलेला आहे .) अन ् मग उजेडामुळे आपला डाव हबश्याांच्या या
नजरे स पडिार. अन ् मग घािच! पुन्हा असा प्रयत्न करण्याचीही शक्यिा
उरिार नाही. काय करावां ? लायजीला काही कळे चना. त्याच्या या णजवाची केवढी
उलघाल त्यावेळी झाली असेल , याची कल्पनाच केलेली बरी.

अखेर लाय पाटील तनराश झाला. हिाश झाला. त्याने िटाला लावलेल्या
तशड्या काढू न घेिल्या आणि आपल्या साथीदाराांसह िो मुरुडच्या या हकनाऱयाकडे
परि तनघाला. न लढिाच होिाऱया पराभवाचां द:ु ख त्याला होि होिां.
मोरोपांिाांची काय चूक हकांवा गडबड घोटाळा झाला , योजना का िसली हे
आज कोिालाच माहीि नाही. पि एक ववलक्षि आरमारी डाव वाया गेला
अन ् लायजीची करामि पाण्याि ववरघळली.

एका कोतळयाने जाळे िेहकयले. परर िे वाया गेले.

हा सारा प्रकार तशवाजी महाराजाांस रायगडावर समजला. आणि मग ?

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११५ पालखी ा मा .

लायजी सरपाटलाची अचाट धाडसी मोहीम न घडिाच वाया गेली. तशवाजी

महाराजाांना जांणजऱयाचा हा अिलािून पि वाया गेलेला डाव रायगडावर
समजला. मोरोपांिाांनी हा डाव आपल्या हािून का िडीला गेला नाही , याचे
उत्तर महाराजाांना काय हदले िे इतिहासाि उपलब्ध नाही. पि महाराज
मोरोपांिाांवर नाराज झाले , याि शांकाच नाही. कदातचि मोरोपांिाांची अगतिकिा
महाराजाांच्या या थोडीिार लक्षाि आलीही असेल ; पि महाराज नाराज झाले हे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अगदी सत्य. िे मोरोपांिाांना म्हिाले , ‘ पांि , िुम्ही कोिाई केली. मोहीम
िसली. ‘

लायपाटलाांच्या या या प्रकरिाच्या या बाबिीि अतधक माहहिी सांशोधनाने तमळे ल

िेव्हा तमळे ल. िोपयांि काहीच साांगिा येि नाही.

पि याही प्रकरिाि महाराजाांच्या या व्यवक्तमत्त्वावर एक सूयहा करि झळकन ्

झळकून गेला. महाराजाांनी कुलाब्यास आज्ञा पाठवून लायजी सरपाटलास
रायगडावर बोलावून घेिले.

या जांणजऱयाच्या या प्रकरिाची रायगडावर केवढी कुजबूज चालू असेल नाही

यावेळी ?

महाराजाांनी भर सदरे वर लायजीस बोलावले. िो आला. उभा राहहला. त्याला

पाहून महाराज भरल्या आवाजाि म्हिाले , ‘ शाबास! लायजी िू केवढी मोठी
कामतगरी केली , शाबास. जांणजऱयास तसड्या लावल्या. ‘

लायजीला याचा अथाच क्षिभर कळला नसेल. िो गोंधळलाही असेल. एका

िसलेल्या करामिीचे महाराज कौिुक करिाि ही गोष्ट मोठ्या नवलाचीच.
महाराज आपल्या कारभारी अतधकाऱयाला म्हिाले , ‘ लायजी सरपाटलाांना
पालखीचा मान द्या. ‘ हे ऐकून सारी राजसदर चपापली असेल नाही ? पि
लायजी पाटील नक्कीच चपापला. िो म्हिाला , ‘ महाराज , मोहहम िर ििे
झालीच नाही. मग मला पालखीचा एवढा मोठा मान कशाकररिा ? मला नको
‘ त्यावर महाराज म्हिाले , ‘ नाही लायजी , हा िुझ्या बहाद्दरु ीचा मान आहे .

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जांणजऱयासारख्या भयांकर अवघड लांकेस िू तशड्या लावल्यास ही गोष्ट सामान्य
नव्हे . शाबास. म्हिून हा पालखीचा मान. ‘

िरीही लायजी म्हिि होिा , मला पालखी नको. मान नको.

लायजीच्या या या मनाच्या या मोठे पिाची आणि खोलीची मोजमापां कशानां

घ्यावीि ? हा त्याग आहे . ही स्तवराज्यतनिा आहे . यालाच आम्ही राष्ट्रीय
चाररत्रय म्हििो आहोि. यावर अतधक काही भाष्य करण्यासाठी आमच्या या
तशलकीि शब्द नाहीि.

महाराज लायजीचे हे मन पाहून लगेच आपल्या अतधकाऱयास म्हिाले ,

‘ लायजी सरपाटलाांस एक गलबि द्या आणि त्या गलबिाचे नाव ‘ पालखी
‘ ठे वा. ‘ त्याप्रमािे लायजीस एक गलबि बक्षीस दे ण्याची व्यवस्तथा झाली.

हे आणि असे तशवकाळािील प्रसांग पाहहले , की लक्षाि येिे की , हहां दवी

स्तवराज्य औरां गजेबाला पुरून कसे उभे राहहले. केल्या कामाचेच मोल घ्यावे ;
समाजाचे आणि स्तवदे शाचे काम म्हिजे ईश्वरी काम आहे , हीच भावना मनाांि
ठे वावी. ही तशकवि अगदी नकळि तशवकाळाि तशलेदाराांच्या या मनाांि रुजि
गेली.

वास्तिववक लायजी पाटलासारख्या , येसबा कामठे सारख्या , येसाजी

कांकासारख्या तशवसैतनकाांवर छोटे मोठे तचत्रपट तनघायला हवेि. स्तवराज्याचे
राजेपि प्राप्त झाले असूनही ववरक्त जीवन अनेक तचत्रपटाांि तचवत्रि केले गेले
पाहहजे. िे साधार असावे. अभ्यासपूवक
ा केलेले असावे. जर हे घडे ल िर
आमची पोरे बाळे अशा धतनकाांना आणि कलाकाराांना भरभरून आशीवााद दे िील.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराष्ट्राि अशी हकिीिरी ऐतिहातसक हठकािे उजाड पडली आहे ि की , णजथे
स्तवराज्य तनतमिीचा इतिहास घडला. हकिीिरी सांिसत्पुरुर्ाांच्या या समाध्या
ववपन्नावस्तथेि उदासवािी पडल्या आहे ि. त्याांची दे खभाल िर राहोच. पि
तनदान त्यावर माहहिीपट काढू न या लोकसेवक सांिाांची ओळख आमच्या या
नव्या वपढीला होईल. मािसां अांिमुख
ा होिील. स्तवि:च्या या आणि स्तवदे शाच्या याही
चाररत्रयाचा ववचार करिील. अशी चररत्रे आणि अशी ऐतिहातसक हठकािे
महाराष्ट्राि रानोमाळ पडली आहे ि. पािात्य दे शाि अगदी लहानसान वास्तिूची
जपिूक केली जािे. लहानसान चररत्रावरही सुद
ां र साहहत्य तनमााि होिे.
वब्रहटश दे शाि हहां डिाना अशी सांुुदर जपिूक केलेली हठकािे पाहहली की ,
आनांद होिो. पि आमच्या याकडे तसांहगडावरच्या या िानाजीपासून िे नांदरू बारच्या या
तशरीर्कुमार शहापयांि सवाांचीच आबाळ.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११६ ुिी े का थ होतसे.

जीवनािील कोििीही गोष्ट करिाना तशवाजी महाराज असा ववचार करि असि
की , या गोष्टीचा स्तवराज्यावर कोिचा पररिाम होईल ? तनदान वाईट
पररिाम िर होिार नाही ना ? मग िी गोष्ट राजकीय , धातमाक , आतथाक
हकांवा अगदी कौटु ां वबकही असो. महाराजाांची स्तवि:ची एकूि आठ लग्ने झाली.
यािील काही लग्ने ही याच ववचाराने साजरी झाली की , या वववाहामुळे
स्तवराज्याच्या या सामाथ्याि काही उपयोगाचे राजकारि हकांवा समाजकारि
घडिार आहे का ? नाईक-तनांबाळकर , राजे महाहडक , राजे जाधवराव ,
गायकवाड , इां गळे , मोहहिे इत्यादी घराण्यािील मुलीांशी महाराजाांचे वववाह
झाले. ही सवाच घरािी िार मोठ्या मानाची आणि राजकीय महत्त्वाची होिी.
ही सवाच घरािी कोिा ना कोिािरी बादशाहाच्या या पदरी सरदारी करिारी
होिी.
त्यामुळे या वववाहसांबांधामुळे ही घरािी केवळ भोसले राजाांच्या याच नात्याि
गुांहिली गेली. स्तवराज्याचे हे सवा सासरे जबरदस्ति लष्करी सरदार बनले. नािी
गोिी जोडिानाही णजजाऊसाहे बाांनी आणि तशवाजीराजाांनी स्तवराज्याच्या या हहिाचा
ववचार केला. नवीन वपढीिही महाराजाांनी हे च सूत्र कायम ठे वले. कोकिािील
तशकेरााजे , सुवेरााजे , ववचारे राजे या घराण्याांचाही महाराजाांनी असाच ववचार
केला. यावेळी कोकिाि डे रवि , गोंडमळा आणि कुटरे या भागाि (िालुका
तचपळू ि) तशकेरााजाांचां घरािां िारच मािब्बर होिां. मांडळी शूर होिी. खानदानी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वजनदार होिी. पि तशकेरााजे आहदलशाह बादशाहाच्या या पदरी कदीम
इज्जिआसार सरदार होिे. दाभोळचे विन वा जहातगरी बादशाहानां तशक्याांना
बहाल केलेली होिी. तशक्याांच्या यासारखां मािब्बर घरािां स्तवराज्याच्या या कामाि
सामील झालां पाहहजे हा ववचार महाराजाांच्या या मनाांि सिि वावरि होिा.

अन ् एक हदवस महाराजाांनी आपल्या थोरामोठ्या अतधकाऱयाांच्या या मािाि हा

आपला ववचार लग्नसांबांध घडवून आिण्याच्या या तनतमत्ताने बोलून दाखवला.
त्यावेळी तशकेर ् घराण्यािील प्रमुख आसामी होिी वपलाजीराजे तशकेर.्
वपलाजीराजाांना गिोजीराजे या नावाचा मुलगा आणि णजऊबाई (उिा येसब
ू ाई)
ही मुलगी होिी. महाराजाांच्या या मनाांि साटां लोटां च करावां असां आलां. म्हिजे
आपली मुलगी राजकाँुुवर उिा नानीसाहे ब ही तशक्याांच्या या गिोजीराजाांना द्यावी
आणि त्याांची मुलगी येसब
ू ाई ही आपल्या सांभाजीराजाांना करून घ्यावी असां हे
साटां लोटां करावां हा ववचार महाराजाांनी केला. नािेही जुळेल आणि राजकीय
सांबांधही जुळून येऊन कदातचि तशकेरााजे हे आपल्या साऱया पररवारातनशी
स्तवराज्याच्या या कामाांि सामील होिील. ही अपेक्षा त्याांच्या या मनी आली. पि
याि एक िार मोठा अवघड असा पेच होिा. िो म्हिजे तशक्याांच्या या जहातगरी
विनाचा. ही त्याांची जहागीर कोकिािच होिी. िी आहदलशाहीकडू न त्याांना
वपढीजाि होिी. तशकेरााजे आणि भोसलेराजे याांचे नािे जमण्याि िारसा
अवघड पेच येिार नाही. पि तशकेरााजे स्तवराज्याि येिील की नाही ही मात्र
शांका होिी.

अन ् महाराजाांनी लग्नाची बोलिी तशक्याांशी सुरू केली. नात्याने तशकेर ् भोसले

सोयरे झाले. लग्ने थाटाि झाली. महाराजाांची लेक तशक्याांची सून झाली.
त्याांची लेक येसब
ू ाई महाराजाांची सून झाली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

चार हदवस उलटले. अन ् महाराजाांनी आपल्या मनीचे गूज वपलाजीराजे तशकेर ्
याांना बोलून दाखवले , की तशकेर ् मांडळीांनी स्तवराज्याच्या या सेवेि यावे. सवय
लागलेली बादशाही सेवा सोडू न इकडे येिे अवघडच होिे. पि त्यालाही
वपलाजीराजे तशकेर ् याांनी मान्यिा हदली. आनांदच कलमी आांब्यासारखा
मोहरला.

पि याि सवााि मोठा अवघड भाग होिा. िो म्हिजे स्तवराज्याि ववलीन व्हावे
लागिार होिे. तशकेर ् जहातगरी स्तवराज्याि पूिप
ा िे दे ऊन टाकावी लागिार
होिी. आणि तशकेर ् हे स्तवराज्याचे , त्याांच्या या योग्यिेप्रमािेच पि स्तवराज्याचे
पगारी नोकर बनिार होिे. असे हे अवघड दख
ु िे न कण्हिा सोसिे तशक्याांना
जड जािार होिे. पि महाराजाांच्या या प्रभावामुळे म्हिा की तशक्याांच्या या मनाांि
उदात्त भाव तनमााि झाल्यामुळे म्हिा , वपलाजीराजे तशकेर ् याांनी आपले
दाभोळचे आणि इिर काही असलेले बादशाही विन स्तवराज्याि ववलीन
करण्यास मान्यिा हदली. खरोखर अतिशय आनांदाची पि िेवढीच थक्क
करिारी गोष्ट होिी. सवााि सुखावले स्तवि: तशवाजीमहाराज कारि स्तवराज्याि
कुिालाही जहातगरदारी वा सरां जामी विने न दे ण्याचा अत्युत्कृ ष्ट ररवाज ,
अगदी पहहल्या हदवसापासून महाराजाांनीच चालू ठे वला होिा.

तशक्याांचे शाही विनदारी जीवनच बदलले. िे स्तवराज्याचे तशलेदार आणि

पगारी सरदार झाले.

चार हदवस उलटले. लग्नाि अगदी छोटी छोटी असलेली मुले हळू हळू मोठी
होऊ लागली. अन ् वपलाजीराजे तशक्याांच्या या मनाि नकळि मोहाचां मोहोळ जमा
होऊ लागलां. त्याांना आपल्या बादशाही विनाची घडीघडी आठवि होऊ
लागली. अन ् एक हदवस िर त्याांना वाटू लागलां की , आपले स्तवराज्याि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ववलीन झालेले दाभोळचे विन आपलां आपल्याला हवांच. इिर कोिाला
महाराज विने दे ि नसिील , िरी व्याही या नात्यानां महाराजाांनी आपलां
पूवाापार विन आपल्याला द्यावांच.

हा ववचार स्तवराज्याच्या या ष्टीने घािकी होिा. नव्हे , ववर्ारी होिा. कारि

एकदा ही स्तवराज्याची सरां जामशाहीमुळे िबीयि वबघडली , िर स्तवराज्याला
क्षयासारखा रोग जडे ल. अन ् एक हदवस हे स्तवराज्य स्तवाथााि बुजबुजून
कोिाच्या यािरी म्हिजे विनदारी दे िाऱया कोिा परक्याच्या याही गुलामतगरीि
पडे ल.

अगदी शेवटी इां ग्रज आले िेव्हा पेशवाईचे असेच झाले ना ? तशांदे , होळकर ,
गायकवाड , नागपूरकर भोसले , पटवधान आणि असांख्य लहानमोठे
स्तवराज्याचे सेवक आपल्या सरां जामी स्तवाथााकररिा इां ग्रजाांचे गुलाम बनलेच ना!
हे िे ववर् होिे. विनदार हे िो राज्याचे दायाद. म्हिजे भाऊबांद. िे
भाऊबांदकीच करिार. अन ् स्तवराज्य मात्र मरिार.

महाराजाांनी उगविीपासून मावळिीपयांि सारा ववचार िोरिा काबीज

केल्यापासूनच तनणिि ठरवलेला होिा , की कोिास विन , सरां जाम दे िे
नाही.

अन ् आिा िर तशकेर ् राजाांच्या या मनाांि हाच ववचार आला आणि वपलाजीराजे

तशकेर ् याांनी महाराजाांकडे पत्र पाठवून ‘ आमचे दाभोळचे सरां जामी विन
आमचे आम्हाांस तमळावे ‘ अशी उघडउघड मागिीच केली आिा!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

व्याह्याांच्या या या मागिीने महारज हादरले. धमासक
ां टच उभे राहहले. व्याह्याांना
विन द्यावे , िर आपल्या सवा सरदाराांवर त्याचा काय पररिाम होईल ? न
द्यावे िर तशकेर ् नाराज होिील रागाविील. सांिापिील. अपमान मानिील
आणि पुन्हा बादशाहाला जाऊन सामील होिील. कुिी साांगावां काय होईल िे!

महाराज तचांिेि पडले. अन ् त्याांच्या या मनाांि एक धूिा सोंगटी अडीच घरां तिरपी
सरकली. त्याांनी वपलाजीराजाांना पत्र तलहून कळवले. पत्र छान तलहहले. पत्राांि
म्हटलां , ‘ दाभोळचे िुमचे अमानि ( म्हिजे स्तवराज्याि ववलीन झालेले)
झालेले विन िुम्हाांस परि द्यावे ऐसे आमचे ठरले आहे . आमची लेक िुम्हाां
घरी हदली. तिला पुत्र झाल्यावरी त्याचे नावाने हे विन द्यावे ऐसे आमचे ठरले
आहे .

म्हिजे त्या लेकीला ( तिचे नाांव राजकुाँवर नानीसाहे ब) पुढे मोठी झाल्यावर
जेव्हा केव्हा पुत्र होईल , िेव्हा पाहिा येईल!

तशकेरााजेही जरा नाराजले. पि पुढे नक्की आपल्याला दाभोळ परि तमळिार

या समाधानाि सुखावले. लौकर नािू जन्माला येवो , हीच अपेक्षा राजाांच्या या
मनाांि दरवळि राहहली.

पि महाराजाांनी मात्र कुिालाही सरां जाम न दे ण्याचा आपला राज्यकल्यािकारी

हे िू ढळू हदला नाही.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११७ आकणस्मक आणण ा क.

महाराजाांचां लक्ष चौिेर होिां. पि सवााि जास्ति लक्ष

कोकि हकनाऱयावर होिां. हाबशी , अरब आणि िमाम युरोपीय टोपीवाले
कोिच्या याक्षिी आपल्या या कोकि हकनाऱयावर येिील , याचा नेम नव्हिा.
पोिुग
ा ीज आणि तसद्दी , इां ग्रज आणि डच हे असेच आले नाहीि का ? तसद्दी ,
पोिुग
ा ीज आणि मुब
ां ईकर इां ग्रज हे असेच अचानक आमच्या या भूमीवर राज्य
थाटू न बसले नाहीि का ? म्हिून महाराज अतिशय सावध होिे आणि या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राज्य थाटू न बसलेल्या परकीय गतनमाांना िळामुळासकट उखडू न काढण्याचा िे
सिि ववचार आणि प्रयत्न करि होिे.

आिाही महाराजाांच्या या मनाांि जांणजरे कर हाबश्याांच्या या ववरुर्द् कडवा कावा

करण्याचा ववचार आला. पि पूवि
ा यारी उत्तम करून आणि जय्यि
ियारीतनशी.

जांणजऱयाच्या याच समुदाि उत्तर हदशेला सुमारे पाच हक.मीवर एक बेट आहे .
बेटाचे नाव काांसा. या बेटावर आपि सागरी हकल्ला बाांधावा , असा ववचार
त्याांचे मनाांि आला. िो उत्तम नौकािळ ठरे ल अन ् उत्तरे कडू न जांणजऱयाला
गळिास लाविा येईल असा त्याांचा वबनचूक आरमारी ववचार होिा.

महाराजाांचे एक जबर वैतशष्ट्य आहे . िे म्हिजे लष्करी गुप्तिा. सगळा डाव

डोक्याि पक्का ियार ठे वायचा अन ् मग अगदी सांबांतधिाांना िो समजावून
साांगायला अन ् मग त्याची मोहहम सुरू करायची , हा महाराजाांचा स्तवभावच
बनला होिा. त्याांच्या या आयुष्याि या गुप्तिेला अतिशय महत्त्व होिां. त्यामुळेच
त्याांचा गतनमी कावा अतधकातधक यशस्तवी झालेला हदसून येिो. एखाद्या
मोहहमेि समजा माघार घ्यावी लागली हकांवा चक्क पराभवच झाला , िर
लगेच पुढे काय करायचे याचे राजकारि बुवर्द्बळाच्या या डावासारखे त्याांच्या या
मनाांि आधीच माांडलेले असे. याि क्वतचि प्रसांगीच िसगि होिही असे. पि
िी क्वतचिच.

आिाही महाराजाांच्या या मनाांि काांसा बेटावर हकल्ला बाांधण्यासाठी जरा दीघाकाळ

खािारी योजना आली. समोरच जांणजऱयाच्या या तसद्दीसारखा वाघ आ करून
बसलाय. वायव्य हदशेला मुब
ां ईकर इां ग्रज बसलेि. आगरकोटला पोिुग
ा ीजाांचे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एक लष्करी पॉकेट आहे च. अशा पररणस्तथिीि दगडाधोंड्याचा एक लष्करी
हकल्ला बेटावर बाांधायचा आहे . भोविालचे शत्रू गप्प बसिार नाहीि. ववरोध
होईल. हा सारा ववचार करून महाराजाांनी काांसा बेटाची योजना स्तवराज्यािील
कोकिी हकनाऱयावर पूवय
ा ोजनेने केली. म्हिजेच गवांडी , लोहार , सुिार ,
बेलदार , मजूर आणि बाांधकाम करवून घेिारे जाििे तसव्हील इां णजनीयसा हे
आधीपासून तनणिि केले. अन ् हे बाांधकाम सुरू झाल्यापासून सांपेपयांि उत्तम
चालावे याकरिा इिर बांदरािून सिि जरुर त्या साहहत्याचा आणि
अन्नधान्याचा पुरवठा करिारी लहानमोठी गलबिे सुसज्ज ठे वली. कामगाराांना
कोित्याही बाबिीि िुटवडा हकांवा हालअपेष्ट वा उपासमार होऊ नये याची
जय्यि पूवि
ा यारी महाराजाांनी अगदी गुप्तररिीने आधी ियार ठे वली.

अन ् एके हदवशी ही सवाच यांत्रिा रात्रीचे वेळी आपापल्या जागेवरून ठरलेल्या

योजनेनुसार कामाला लागली. काांसा बेटावर कामगार अचानक उिरले.
आरमारी मचव्याांचा सांरक्षिासाठी बेटाभोविी सुसज्ज गराडा पडला. और्धे ,
जळाऊ सरपि , तनवाऱयाकरिा िांबूराहुट्या , शांभर प्रकारची कामेधामे
करण्याकररिा लागिारे कामाठी मजूर , रात्री मशाली अन ् िेलहदव्याांची
व्यवस्तथा , स्तवच्या छ पािी इत्यादी प्रत्येक गोष्टीची िरिूद आधी सुसज्ज ठे वली
होिी , िी कामाला लागली. अन ् दस
ु ऱयाच हदवशी उजाडिा उजाडिा ,
जांणजऱयाच्या या हकल्ल्यावरून हाबश्याांना हदसून आले , की काांसा बेटावर मराठे
रािोराि अचानक उिरले आहे ि. अन ् अकस्तमाि त्याांनी हकल्ला बाांधायलाही
प्रारां भ केला आहे . हाबशी थक्कच झाले.

इथे एक आठवि होिे. दस

ु ऱया महायुर्द्ाि (इ. १९३९ िे १९४५ ) जमानीने
काही दे श उदाहरिाथा नॉवेर ् , इिके अचानक आणि अकस्तमाि काबीज केले ,
की त्या दे शािल्या हवामानालाही उमगले नसावेि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हीच अचानकिा आणि आकणस्तमकिा महाराजाांच्या या लष्करी हालचालीि होिी.
नेहमीच होिी.

काांसा बेटावरचे बाांधकाम सुरू झाले. तसद्दीच्या याही आरमारी दाांडगाया सुरू
झाल्या. पि बाांधकाम तनवेधा चालू राहहले. याचे मुख्य कारि सवाचजि
तनिेचे होिे. आपापल्या कामाांि ित्पर आणि िरबेज होिे. त्याांना लागिारी
प्रत्येक गोष्ट ववनाववलांब पुरवविारी व्यवस्तथा चोख होिी. भोविीचे सांरक्षक
आगरी , कोळी , भांडारी आरमारी सैतनक सुसरीसारखे जागे होिे.

याचवेळी एक ववलक्षि घटना घडली. काांसा बेटावर पुरवठा करण्याकररिा

महाराज गुप्तररिीने अत्यांि योजनापूवक
ा हठकहठकािच्या या बांदराांना हुकुम
पाठवीि असि. मग िेथून िो माल सुखरूप बेटावर पोहोचण्याकररिा गलबिे
तसर्द् असि. िी गलबिे योग्य वेळी तनघि आणि योग्यररिीने बेटाांवर
पोहोचि. मधे आधे शत्रूने म्हिजे तसद्दीांनी काही घािपाि केला िरी इिर
मागाानी येिारी गलबिे बेटावर पोहोचि. कामगाराांची अडचि होि नसे.

एकदा महाराजाांनी दौलिखान आणि दयाासारां ग या आपल्या आरमारी

सरदाराांना गुप्त हुकुम पाठवला की , ‘ केळशीचे बांदराि रसद (पुरवठा) ियार
असेल. िी अमूक हदवशी , अमूक वेळेला िुम्ही िेथे पोहोचून िी िाब्याि
घ्या. िुमच्या या गलबिावर चढवा व काांसा बेटावर दक्षिापूवक
ा पोहोचिी करा. ‘

हे काम जोखमीचे युर्द्काळाि िर िार िार दक्षिेने करण्याचे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

असाच हुकुम राजापूरजवळच्या या प्रभावनवळाांच्या या सुभेदार जीवाजी ववनायक
याांस महाराजाांनी गुप्तररिीने पाठवला. हे काम जोखमीचे. अन्नधान्य , सरपि
व इिर साहहत्य केळशीच्या या बांदराि ठरल्या हदवशी वेळेलाच पोहोचववण्याची
जबाबदारी णजवाजी ववनायक याांच्या यावर आली.

ठरल्याहदवशी , ठरल्यावेळीच हा माल नेण्यासाठी दौलिखान आणि दयाासारां ग

मराठी गलबिे घेऊन केळशीचे बांदर वबनचूक दाखल झाले. पि णजवाजी
ववनायक हे आलेलेच नव्हिे. अथााि रसदही ियार नव्हिी. दौलिखान
गोंधळला. ठरल्याप्रमािे घडि नाही याचा अथाच त्याला कळे ना. एवढां च कळि
होिां की याांि स्तवराज्यकामाचा घाि आहे . नुकसान आहे .

दौलिखानाने आणि दयाासारां गने चार घडी वाट पाहहली , िरीही णजवाजी
ववनायकाचे मदिीचे काहिले येिाना हदसेचनाि. आिा ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११८ महाराजांच् ा शिस्ती ा आसूड.

केळशीच्या या बांदराि णजवाजी ववनायक सुभे

दार याांची वाट पाहाि दौलिखान आणि दयाासारां ग थाांबले होिे. सुभेदार जी
रसद आणि युर्द्साहहत्य घेऊन येिार होिे , िे आलेच नाहीि. काय घोटाळा
झाला कोि जािे! पि अपेक्षेपेक्षा जास्ति वेळ वाट पाहूनही सुभेदार न
आल्यामुळे दौलिखानाने रायगडाकडे बािमी पाठवली की , ‘ आम्ही अगदी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वेळेवर केळशीच्या या बांदराि गलबिे घेऊन थाांबलो आहोि. पि णजवाजी सुभेदार
अद्यापही आलेले नाहीि , िरी आम्ही काय करावे ? आज्ञा करावी. ‘

केळशीची ही खबर महाराजाांस रायगडावर समजली. कोििेही काम

ठरल्याप्रमािे वेळच्या यावेळीच करण्याचा महाराजाांचा तशरस्तिा आणि कडक हट्ट
होिा. इथे िर ऐन युर्द्काळाि काांसा बेटावर काम करिाऱया शेकडो मराठी
लोकाांच्या याकररिा रसद पाठवण्यास थोडाही उशीर करून चालिार नव्हिा.
सुभेदार णजवाजीांचा हा गलथानपिा हकांवा बेखबरदारपिा पाहून महाराज
सांिापले आणि त्याांनी णजवाजी ववनायक सुभेदार याांना असे झिझिीि पत्र
पाठवले , की त्यािील एक एक अक्षर लवांगी तमरचीसारखे तिखट होिे.
महाराजाांनी तलहहले होिे , ‘ काांसा बेटावर हशम , कामाठी आणि आरमारी
तशपाई काम करीि आहे ि. जांणजऱयाच्या या श्यामलाांस जबर शह दे ण्यासाठी
आम्ही दाांडा राजपुरीसारखी दस
ु री दाांडाराजपुरी काांसा बेटावर उभी करू पहाि
आहोि. िुम्ही मात्र बेदरकार हदरां गाईने बेहिहकर विािा ? िुमच्या यामुळे
दौलिखान आणि दयाासारां ग आरमारातनशी खोळां बून पडले. असे बेजबाबदारीने
वागण्यासाठी गतनमानेच ( जांणजरे कर तसद्दीने) िुम्हाांस काही ( लाचलुचपि)
दे ऊन आपलेसे केलेले हदसिे. बेदरकारीने म्हिि असला की , दस
ु रीकडू न
कोठू न िरी काांसा बेटावरील कामास मदिीचा मजरा (िरिूद) होईल. ही अशी
बुर्द्ी िुम्हाांस कोिी हदली ? ब्राह्माि म्हिून िुमचा मुलाहहजा कोि ठे ऊ
पाहिो! बरा निीजा (पररिाम) पावावा. बहुि काय तलहहिे ? िरी िुम्ही सूज्ञ
असा. ‘

एकूि या प्रकरिाि णजवाजी ववनायकाचा गुन्हा स्तपष्ट हदसून येिो. त्याने जर

काही घोटाळा झालाच असेल , िर स्तवार पुढे पाठवून केळशीस दौलिखानास
खबर दे िे जरुर होिे , हे िर अगदी उघड आहे . पि त्यानेही काहीच कळवले

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नाही. त्यामुळे महाराजाांनी सांिापून ‘ िुमचा मुलाहहजा कोि ठे वू पाहिो.
‘ असा जाब पुसला. यावरून महाराजाांचा स्तवभाव , कडक तशस्ति आणि
ववलक्षि ित्परिा हदसून येिे. या प्रकरिाि णजवाजी ववनायकाांचे काय झाले
िे समजि नाही. पि बहुदा महाराजाांनी सुभेदारीवरून त्याांना बडििा केले
असावे असा साधार अांदाज आहे .

हीच तशस्ति महाराजाांच्या या जीवनाांि कडकपिे पाळली गेुेलेली हदसून येिे.

कारवार स्तवारीच्या या वेळी (इ. १६६५ िेब्रु.) एका मराठी हे राने पाठववलेल्या गुप्त
बािमीि चुका झाल्या म्हिून महाराजाांना कारवारी मोहहमेि थोडा िटका
खावा लागला. नुकसान झाले. महाराजाांनी त्या चूक करिाऱया हे राला तशक्षा
केली. नेिोजी पालकराने सेनापिी पदावरून , शामराजपांि राांजेकराांना
पांिप्रधानपदावरून आणि नरहरी गांगाधराांसारख्या बुवर्द्मान मांत्रयाला
मांत्रीपदावरून काढू न टाकिारे महाराज कोिाही लहान आणि मोठ्या सरकारी
नोकरदाराला मुलाहहजा ठे वीि नसि.

तशदोजी प्रिापराव गुजर हा पुढे तसांहगडचा हकल्लेदार होिा. (इ. १६७६ )

त्याने बेचौकशी जेजरु ीच्या या दे वस्तथानच्या या नारायि महाराज दे व याांच्या या केवळ
तनरोपावरून गडावर िुरुांगाि डाांबले. हे महाराजाांस समजले , िेव्हा महाराजाांनी
तशदोजी गुजराला जाब ववचारला की , ‘ िू तचांचवडकर दे वमहाराजाांच्या या
साांगण्यावरून एका गररबाला गडावर िुरुांगाि डाांबिोस ? हा अतधकार िुला
कोिी हदला ? िू चाकर कोिाचा ? छत्रपिीांचा की तचांचवडकर दे वाांचा ?’ त्या
गररबाांस महाराजाांनी पूिा मुक्त केले. तशदोजीस काही तशक्षा केली का याची
माहहिी तमळि नाही. पि नक्कीच तशक्षा वा जुमााना ठोठावला असावा असे
वाटिे. हा तशदोजी गुजर म्हिजे प्रतसर्द् प्रिापराव गुजराांचा प्रत्यक्ष पुत्र होिा.
तचांचवडकर दे व महाराज हे थोर गिेशभक्त साधुपुरुर् होिे. त्याांनाही

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांनी एक पत्र तलहून म्हटले आहे की , एका गररबावर आपि का
अन्याय केलाि ? ‘ आमची वबरदे िुम्ही घ्या. (वबरदे म्हिजे वबरुदे ,
अतधकारपद) आणि आपली वबरदे आम्हाांस द्या. ‘ म्हिजे याचा अथा असा
की , िुम्ही छत्रपिी व्हा आणि आम्ही तचांचवडास आरत्या धुपारत्या करीि
बसिो! हे पत्र इिके बोलके आहे , की आमच्या या आजच्या या सवा पक्षािील सवा
लहान आणि मोठ्या अतधकाऱयाांनी त्याचा महहनाभर अभ्यास करावा.

काांसा बेटावरील हकल्ल्याचे बाांधकाम अतिशय कठीि अडचिीांना िोंड दे िदे ि

पुरे होि होिे. थबकि नव्हिे. तसद्दीच्या या ववरोधाला टक्कर दे ऊन महाराजाांनी
हकल्ला बाांधन
ू पूिा केला आणि या हकल्ल्याला नाव हदले. ‘ पद्मदग
ु .ा ‘

महाराजाांचे अनुशासन युरोपीय टोपीकराांपेक्षाही तशस्तिबर्द् , वक्तशीर ,

योजनाबर्द् आणि उत्कृ ष्ट दजााचेच होिे. म्हिूनच अस्तिाव्यस्ति खचा ,
साहहत्याची नासाडी आणि प्रजेचे हाल कधीही झालेले हदसि नाहीि. अचानक
पाऊस आला आणि सरकारी धान्याची गोदामे तभजून सडू न , रोगराईपि
झाली आणि पररिाम प्रजेला भोगावे लागले , असे वृत्ताांि सध्या आपि
ऐकिो , िसे कधीही घडले नाही , घडि नसे.महाराजाांचे आसूड हे असे
भीडमुवि
ा न ठे विा कडाडि होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा ११९ इ े मरािीश े री सरस्वती ी आराध ा .

महाराजाांना ववद्वान पांहडिाांच्या याबद्दल , कुशल कारातगराांच्या याबद्दल आणि

प्रतिभावांि कलाकाराांच्या याबद्दल तनिाांि प्रेम होिे. त्याांचे सवा आयुष्य
राजकारिाच्या या आणि रिाांगिाच्या या धकाधकीि गेले. जर त्याांना स्तवास्तथ्य
लाभले असिे , िर त्याांनीही कोिाकाासारखी अतिसुद
ां र आणि भव्य मांहदरे
आणि प्राचीन राजाांप्रमािे नद्याांना सुद
ां र घाट बाांधले असिे. स्तवराज्यापाशी िुडुांब
पैसा नव्हिा. राजापाशी शाांि आणि तनववघ्ना वेळ नव्हिा. पि हा मराठी राजा
रतसक होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

प्रिापगडावरचे श्रीभवानी मांहदर , गोव्यािील श्रीसप्तकोटीश्वर मांहदर , पुण्याचे
श्रीकसबा गिपिी मांहदर , पार्ािचे श्री सोमेश्वर मांहदर (अन ् लगूनच असलेला
राम नदीवरील घाट) महाराजाांनी बाांधलेले आपि आजही पाहिो आहोि.
राजपूि राजाांप्रमािे आणि मोगल बादशाहाांप्रमािे महाल आणि प्रासाद
महाराजाांना बाांधिा आले नसिे काय ? पि त्याांचे दोन्हीही हाि ढाली
िलवारीि गुांिलेले होिे. त्यामुळे झाले िे एवढे च झाले. बराच पैसा खचा करून
सुद
ां र बाांधलेले एक भव्य गोपुर मात्र आांध्रप्रदे शाि श्रीशैलम येथे आजही उभे
आहे . िे शैलमचे मांहदरास उत्तरे च्या या बाजूस असलेले गोपुर महाराजाांनी बाांधले.

तिथे एक गांमि आहे . हे गोपुर बाांधिाना िे स्तवि: एकही हदवस हजर राहू
शकले नाहीि. वास्तिुकलाकाराांच्या या हािी परवालीने पैसा ओिून या गोपुराचे
काम करवून घेिले गेले. हे झालेले काम त्याांना स्तवि:ला कधीही पाहिा आले
नाही. पि काम करिाऱया कुशल वास्तिुकलाकाराांनी बाांधकाम अप्रतिम केलेले
आहे . आपि या गोपुराच्या या दाराि उभे राहहलो , िर आपल्या डाव्या हािाांस
म्हिजेच पूवेकाडे असलेल्या भव्य दे वडीि (दे वडी म्हिजे दे वातचये द्वारी ,
क्षिभरी उभे राहण्याकरिा हकांवा बसण्याकररिा असलेली सुद
ां र जागा) आपि
पाहहले , िर त्या सायसांगीने दगडी तभांिीवर तशवाजीमहाराजाांची मूिीर ्
कोरलेली आपिाांस हदसेल. महाराज श्री शैलेश्वरास नम्रिापूवक
ा भवक्तभावाने
नमस्तकार करीि आहे ि. असे त्या तशल्पाि दाखवले आहे . हे तशल्प िेथे काम
करिाऱया , त्यावेळच्या या कलाकार तशल्पकाराांनी कोरलेले आहे .

महाराजाांनी अनेक जुने हकल्ले दरु

ु स्ति केले आणि अगदी नव्याने आठ हकल्ले
बाांधले. िे सवाच हकल्ले बलदां ड आहे ि. त्यािील राजगड हकल्ला िर अतिशय
दे खिा आहे . राजपुिाांनी प्रचांड अन ् सुद
ां र महाल बाांधले. जैसलमेर , जयपूर ,
जोधपूर , बांुद
ु ी , भरिपूर , दतिया , वबकानेर इत्यादी हठकािचे महाल

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

स्तवगीया सौंदयााने नटलेले अहे ि हे अगदी खरे . पि स्तवािांत्रयाने मात्र त्यािला
एकही महाल वा हकल्ला कधीच सजला नाही. िी सावाभौम स्तवािांत्रयाची
सजविूक महाराजाांनी हकल्ले बाांधून आणि लढवून सह्यादीच्या या खडकाळ
प्रदे शाि मयसभाच उभी केली.

महाराजाांनी शेिकऱयाांसाठी बांधारे आणि ववहहरी बाांधल्या. तशवापूर आणि

पाचाड (रायगड) येथे िळबागा सजवल्या. पि एवढे च. याहून अतधक काही
करिा आले नाही. जे दगडाधोंड्याि करिा आले नाही , िे त्याांनी ववद्वान
प्रतिभावांिाांकडू न लेखिीने कागदावर करवून घेिले. राज्यव्यवहार कोश या
नावाचा शब्दकोश त्याांनी धुांडीराज व्यास आणि रघुनाथ पांहडि अमात्य
याांचेकडू न तलहवून घेिला. अमात्यवथीर ् रघुनाथनामा , करो ति राज
व्यवहाराकाशम ् सारी मराठी भार्ा िासीर ् आणि अरबी भार्ेने अल्लाउद्दीन
खलजीपासून िे औरां गजेबापयांि गराडली गेली होिी. राज्य व्यवहारािील
बहुिेक शब्द हे िासीर ् वा अरबीच होिे. आपल्याच राज्याि आपलीच भार्ा
असली पाहहजे असा महाराजाांचा मनोमन तनिाय होिा. ‘ स्तव ‘ या शब्दाचे
महत्त्व आम्हाला कधी कळलेच नाही.

आजही आम्हाला िे हकिपि कळले नाही. आजही आम्हाला िे हकिपि कळले

आहे ? परक्याांच्या या भार्ेि आम्ही आमच्या या आवडीच्या या मािसाांवर प्रेम करिो.
आमच्या या भार्ेि िे प्रेम आम्हाांस जमिच नाही. आम्ही नकळि हकांवा कळू नही
अरब बनिो , इरािी बनिो. भार्ा हा राष्ट्राचा प्राि आहे . अहो आमचा
बायकोवरही हक्क नाही. कारि ‘ बायको ‘ ( पत्नी) हा शब्द मराठी नाही. िो
िुकीर ् शब्द आहे . म्हिजे आमची बायको ही पि मराठी नाही. राज्य
व्यवहारािील सवा नामे हक्रयापदे , ववशेर्िे आणि गौरवाची गािी अन ्
तशव्याशाप आमच्या याच भार्ेि असले पाहहजेि. महाराजाांनी पहहला प्रयत्न

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राज्यव्यवहार कोश ियार करून केला. प्राईम तमतनस्तटरला पेशवा म्हिायचे
नाही. त्याला पांिप्रधान म्हिायचे. कारकुनाला लेखक वा लेखनातधकारी
म्हिायचे. समुदावरच्या या अॅडतमरल सरखेलाला आपल्या भार्ेि सागराध्यक्ष
म्हिायचे. अन ् अशी शेकडो उदाहरिे या कोशाि आहे ि. एकदा सांज्ञा बदलली
की सांवेदनाही बदलिाि. त्यािूनच अणस्तमिा िुलिाि. अन ् मग त्या
अणस्तमिाांसाठी मािूस अतभमानाने प्राि द्यावयासही ियार होिो.

महाराजाांनी अज्ञानदाससारख्या मराठी शाहहराांकडू न आपल्या शूरवीराांचे पोवाडे

ियार करवून घेिले. अन ् गािाऱया शाहहराांच्या या हािाि सोन्याचे िोडे घािले.
खगोलशािावरिी आणि कालगिनेवरिी महाराजाांनी बाळकृ ष्ि दै वज्ञ
सांगमेश्वरकर याांजकडू न सांस्तकृ िमध्ये करिकौस्तिुभ नावाचा तनखळ शािीय
गांथ तलहवून घेिला. अशा सुमारे सिरा अठरा गांथाांचा आत्तापयांि शोध लागला
आहे . अतधकही असिील.

येथे एक आठवि द्यावीशी वाटिे. महाराजाांनी ही सरस्तविीची आराधना

आपल्या लहानशा आयुष्याि केली. पेशवाईि इ. १७१३ पासून इ. १८१८ पयांि
एकही गांथ तलहवून घेिला नाही.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२० संस्कृ त आणण संस्कृ ती.

तशवाजीराजाांनी प्रारां भापासूनच हे ओळखले होिे , की स्तवराज्य उभे राहील

आणि वाढे ल िे कोित्यािरी जबरदस्ति अतभमानामुळेच. मग िो अतभमान
आपल्या इतिहासाचा , भार्ेचा , भूमीचा हकांवा परां परे चा असो. दे वदै विाांची
भक्ती आणि परां परे ने चालि आलेल्या पौराणिक कथा याांचाही िो अतभमान
असू शकिो. महाराजाांच्या या मनाि या सवाच गोष्टीांचा अतभमान आणि आदर
उदां ड साठवलेला होिा. पि या अतभमानापोटी महाराजाांनी कोित्याही
परधमााचा , रीिररवाजाांचा वा भार्ेचा द्वे र् कधीही केला नाही. कधीही कोिाचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अपमान हकांवा छळिूक केली नाही. आपली भार्ा ही श्रीमांि आणि सवा
ववर्याांिील ज्ञानाांनी समृर्द् असावी हाच ववचार महाराजाांच्या या मनाांि आणि
आचरिाि कायम हदसून येिो.

सांस्तकृ ि भार्ेवर िर त्याांच्या या मनाांि तनिाांि प्रेम आणि भक्ती होिी. महाराजाांचा
तशक्का आणि मोिाब ही अगदी प्रारां भापासून सांस्तकृ िमध्येच होिी. त्याांचे
अतधकृ ि तशक्क्याचे पहहले पत्र हकांवा सवााि जुने पत्र सापडले आहे िे इ.
१६३९ चे. म्हिजेच त्याांच्या या वयाच्या या नवव्या वर्ीर ् त्याांचा सांस्तकृ ि तशक्का
वापरला जाऊ लागला. कदातचि त्याही पूवीर ् हा तशक्का वापरला जाि असेल.
पि इ. १६३९ पूवीचे असे सांस्तकृ ि तशक्क्याचे ववश्वसनीय पत्र अद्याप उपलब्ध
झालेले नाही. म्हिजेच इ. १६३९ चे महाराजाांचे पत्र हे पहहलेच पत्र तशक्का
मोिाबीचे असले िरी वयाच्या या नवव्या वर्ी महाराजाांनी स्तवि: युर्द् , अथापूिा
आणि आपला ध्येयवाद व्यक्त करिारे कवविाबर्द् सांस्तकृ ि भार्ेिील तशक्का
मोिाब स्तवि: ियार केले असेल असे वाटि नाही. ‘ प्रतिपच्या चांदलेखेव
वतधष्िुवा वांश्व वांहदिा शाहस्तनो: तशवस्तवैर्ा मुदा भदाय राजिे ‘ आणि पत्रलेखन
पूिीची मुदा होिी ‘ मयाादेयांववराजिे ‘ ही तशक्कामोिाब अत्यांि उदात्त
राजकुलीन आहे .

ही मुदा बहुदा णजजाऊसाहे बाांच्या या इच्या छे प्रमािे व मनोभावनेप्रमािे कोिा

जािकार सांस्तकृ ि कवीकडू न ियार करवून घेिली असावी. ‘ प्रतिपदे च्या या
चांदाप्रमािे ववकतसि होि जािारी ही शहाजीपुत्र तशवाजीराजे याांची मुदा
ववश्ववांद्य व कल्यािकारी आहे . ‘ हा या तशवराजमुदेचा आशय आहे . यािच
तशवाजी महाराजाांचा उदात्त , महत्त्वाकाांक्षी आणि ववश्वकल्यािकारी ध्येयवाद
आणि आयुष्याचा सांकल्प व्यक्त होिो. प्रत्यक्ष स्तवराज्याच्या या राजकारभारास
प्रारां भ झाल्यापासून महाराज अतधकातधक लक्ष आपल्या मराठी भार्ेवर व मूळ

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मािृभार्ा असलेल्या सांस्तकृ िवर दे िाना हदसिाि. त्याांच्या या राजपत्रािून िासीर ्
भार्ेिील शब्द कमी होऊन मराठी भार्ा अखांहडि लक्ष्मी अलांकृि राजश्रीया
ववराणजि सकळ गुिालांकरि अशी श्रीमांि होि गेलेली हदसिे. पुढे िर बाळाजी
आवजी तचत्रे उिा तचटिीस याांच्या याकडू न महाराजाांनी ‘ लेखनप्रशस्तिी ‘ या
नावाचा एक तनबांधच तलहवून घेिला. महाराजाांचे सापडलेले तशलालेख
सांस्तकृ िमध्येच कोरलेले आहे ि. रायगडावर जगदीश्वर मांहदरावर असलेला
तशलालेख म्हिजे रायगडचे विान करिाुारे सुद
ां र सांस्तकृ ि भार्ेिील एक गोड
काव्यच आहे .

महाराजाांचे पदरी अनेक सांस्तकृ िज्ञ पांहडि होिे. परमानांद गोववांद नेवासकर ,
सांकर्ाि सकळकळे , धुांहडराज व्यास , रघुनाथ पांहडि अमात्य , बाळकृ ष्ि
ज्योतिर्ी सांगमेश्वरकर , केशव पांहडि पुरोहहि , उमाजी पांहडि , गागाभट्ट
इत्यादी. यातशवाय पाहुिे भार्ा पांहडिही अनेक होिे. जयराम वपांड्ये , गोरे लाल
तिवारी , कवीराज भूर्ि , तनळकांठ कवी कलश इत्यादी. अन ् प्रत्यक्ष
स्तवराज्याचे युवराज सांभाजीराजे हे ही सांस्तकृ िचे उत्तम पांहडि होिे. युवराज
शांभरू ाजे सांस्तकृ िभार्ेि इिर पांहडिाांबरोबर सांवाद चचाा करीि असि. अशी ही
रायगडची राजसभा ववद्वत्जांग होिी.

स्तवराज्याि कोिालाही कोित्याही भार्ेि लेखन , वाचन आणि अभ्यास

करण्याचे पूिा स्तवािांत्रय होिे. एका पुसटश्या उल्लेखावरून असा िका धाविो ,
की प्रत्यक्ष तशवाजीमहाराजाांना िासीर ् भार्ेचा पररचय असावा आणि सांस्तकृ ि
भार्ाही त्याांना येि असावी. रामायि महाभारिाहद गांथाांची ओळख , हकांबहुना
तचरपरीचय त्याांना नक्कीच होिा. त्याांच्या या काही पत्राांि या पौराणिक
काव्यािले सांदभा स्तपष्ट हदसिाि. स्तवि: तशवाजीमहाराजाांनी ओवी
अभांगासारख्या चार सहा ओळी केलेली एक भक्ती युक्त रचना िांजावरच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

दप्तरखान्याि उपलब्ध आहे . अथााि िे हकिपि ववश्वसनीय आहे हे आत्ताच
साांगिा येि नाही. अतधक पुराव्याांची गरज आहे .

यातशवाय तशवकाळाि आणि तशवराज्याि अनेक सांस्तकृ ि मराठी , िासीर ् ,

दख्खनची उदा ू आणि हहां दस्त
ु थानी भार्ेि लहानमोठ्या काव्यरचना वा ग्रांथरचना
करिाऱयाांची यादी िशी बरीच मोठी आहे . त्यािूनही आपिाांस तशवचररत्राचा
आणि इतिहासाचा अभ्यास करिा येिो.

कलेच्या या बाबिीि स्तवराज्याि काय काय घडले , हे िार ववस्तिाराने

साांगण्याइिके उपलब्ध नाही , िरी पि तशल्पकला , तचत्रकला , सांगीि ,
कापड-वविकाम , दागदातगने , होकायांत्रे , दवु बिी , चष्मे , रोगराईवरील
और्धे , िोिा बांदक
ु ा , हुके (हािबॉम्ब) िमांचे (ठासिीची वपस्तिुले) ,
कडावबनी ( अनेक गोळ्या एकाचवेळी उडवण्याचे बांदक
ु ीसारखे हत्यार) आणि
िलवारी , कट्यारी , पट्टे , भाले , ववटे , वाघनखे , बचीर ् , तिरकामठे ,
वबचवे , गुजा इत्यादी पोलादी हत्यारे स्तवराज्याि ियार होि असि.

िेवढीच परदे शािूनही आयाि केली जाि असि. रोग्यावर और्धोपचार

करण्याकररिा पोिुग
ा ीज , िेंच आणि इां ग्रज डॉक्टराांनाही क्वतचि प्रसांगी
बोलावीि असि. कापडचोपड , पैठि , येवले या हठकािी भारी हकांमिीचे
ियार होि असे. पि हकनखाप , गझनी , भरजरी तिवटे हे बहुदा उत्तरे कडू न
आणि बऱहािपूर , औरां गाबाद , हदल्ली अशा बाजारपेठाांिूनच येि असे.
मराठ्याांना िलवारीांची आवड मोठीच होिी. युरोपीय दे शािील आणि मस्तकि ,
िेहरान , काबूल इत्यादी हठकािी ियार होिाऱया िलवारी िार मोठ्या
प्रमािाि आजही जुन्या मराठी घराण्याांि अडगळीि पडलेल्या सापडिाि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराष्ट्राि कोित्याही जािी समाजाि शूर पुरुर् होऊन गेलेले हदसिाि. िसेच
शाहीर कवी झालेलेही सापडिाि. ईश्वराची सेवा आपापल्या इच्या छे प्रमािे आणि
धमामिाप्रमािे करण्याचे पूिा स्तवािांत्रय येथे होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२१ मावळ ां ी िाळा भरे , राणज ांच् ा उरी.

राष्ट्राच्या या जीवनाच्या या ष्टीने आणि त्याच्या या प्रगिीच्या या ष्टीने किाबगार मािसे

घडवावी लागिाि. ववशेर्ि: राजकीय क्षेत्राि िर अशी मािसे ियार करावीच

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

लागिाि. अशा किृत्त्ा ववान जबरदस्ति धुररिाांची ‘ शाळा ‘ तशवाजीमहाराजाांनी
ियार केली. त्याि योर्द्े ियार झाले , राज्यकारभारी ियार झाले. त्यािूनच
हहां दवी स्तवराज्य ियार झाले. पुढे एकदा (इ. १६७७ िेब्रुवारी) गोवळकोंड्याचा
बादशाह अबुलहसन कुिुबशाह मराठ्याांुच्या
ां या माांहदयाळीिील येसाजी कांकाचां
ववलक्षि धैया , शौया आणि कौशल्य पाहून तशवाजी महाराजाांना म्हिाला ,
‘ महाराज , हा येवढा येसाजी कांक आपि आमच्या या पदरी द्या ‘

बादशाह येसाजीवर बेहद्द खूश झाला होिा. म्हिून िो म्हििोय , हा मािूस

आमच्या या पदरी द्या , िेव्हा महाराजाांनी जे उत्तर हदले , िे एका बखरीि नमूद
आहे . िे म्हिाले , ‘ आम्ही मोतियाांची माळ गुांिली. त्यािील मोिी आपि
मागिा. कैसा द्यावा ?’ याचा अथा स्तपष्ट आहे . अशी मोतियाांची माळ ियार
करिारे आपल्या इतिहासाि िीन नेिे डोळ्यासमोर राजकीय क्षेत्राि हदसिाि.
त्यािील पहहले नेिे छत्रपिी तशवाजी महाराज. दस
ु रे नेिे बाजीराव (पहहले)
पेशवे आणि तिसरे महात्मा गाांधी. या तिघाांनीही हुकमी शक्ती तनमााि केली.

पि हीच परां परा खुट

ां ली. आपल्याला राष्ट्र उभे करावयाचे आहे . हाच ववचार
खुट
ां ला. म्हिूनच आपल्याकडे ‘ मॉब ‘ गोळा झाला आणि होिोय. तसलेक्टे ड
आणि इां टलेक्च्या युअल असे नवीन वपढीि , एका हािाच्या या बोटावर
मोजण्याइिकेही , युवानेिे आज नजरे ि येिाि का ? सध्या िरी भीिी वाटिे
आहे , की सगळ्या भारिाचाच वबहार होिार काय ?

महाराजाांनी आरमार अगदी नव्याने सुरू केले. हे काम केवढे कठीि होिे!
शून्यािून अथाांग सागराि लढवय्ये आणि लढाऊ योर्द्े आणि युर्द्नौका तनमााि
करावयाच्या या होत्या. समोर शत्रू होिा , युरोपीयन. सागरी सैतनक िर
‘ श्रीगिेशा ‘ पासून ियार करावयाचे होिे. अवघ्या िीन वर्ााि महाराजाांनी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

या बाळ आरमाराला ऐराविाचे बळ आिले. आरमारी सैतनकाांच्या या िरबेज
हत्यारबाजीच्या या आणि िोिा बकांदाजीच्या या उत्कृ ष्ट तशपाईतगरीच्या या जोडीला ,
सागरी हकल्ल्याांची आणि लढाऊ गलबिाांची बाांधिी करिारे कामगारही
महाराजाांनी उभे केले. जेम्स डग्लस याने आपल्या ‘ अराऊांड बॉम्बे ‘ या
गांथाि इ. स. १८८५ मध्ये तलहून ठे वले आहे , की ‘ अरे ! िो तशवाजी
महाराष्ट्राच्या या भूभागाि जन्माला आला. जर िो आणि त्याचे वाडवडील सागरी
जीवनाि जन्माला आले असिे , िर िुम्हा युरोपीय लोकाांना त्याने
आहिकेच्या या अतलकडे पूवेलाा (म्हिजेच कोकि हकनाऱयाकडे ) हिरकूही हदले
नसिे. ‘

हे सारे महाराजाांनी शून्यािून तनमााि केले. सैतनकी , आरमारी , डोंगरी वा

राजकारभारी क्षेत्राि महाराजाांनी जबर आणि िरबेज म्हिजेच जाित्या
युवकाांची हुकमी शक्ती उभी केली. या हुकमी शक्तीला अतिशय महत्त्व आहे .
त्याकररिा सवा मािसाांचीच मानतसकिा आगळीवेगळी घडवावी लागिे. त्याची
िाकद यांत्रापेक्षा जास्ति असिे. कारि यांत्रच मािसाांनी तनमााि केलेले असिे.
महाराजाांनी ही सजीव आणि सुबुर्द् , ित्पर आणि वववेकी मािसाांची शाळाच
तनमााि केली.

रायगडावरच्या या टकमक टोकाकडे आमचे नेहमीच ववस्तिारून लक्ष जािे. िो

भयांकर कडा जिू आपल्याला बजावीि असिो , की ‘ पोराांनो , इथून चढायची
हहम्मि होईल िक्त वाऱयाच्या या झोिाला आणि उिरायची हहम्मि होईल िक्त
पाण्याच्या या धोधो धारे ला. मी अणजांक्य आहे . सीिेच्या या अांि:करिाि राविाला
प्रवेश तमळिां जेवढां अशक्य िेवढां च माझ्या या कड्यावरून चढू न येिां शत्रूलाही
अशक्य. कारि मी महाराजाांचा कडा आहे आणि माझ्या खाांद्यावर उभे आहे ि
िरबेज बलाढ्य , बुवर्द्मान आणि इमानदार मराठी युवक. तशवसैतनक. ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हा टकमक्या कडा स्तवराज्याशी दोह करिाऱया हरामखोराांचा कडे लोट
करण्याकररिा महाराजाांनी खास ठे वला होिा म्हिे! पि तशवकाळाि या
कड्यावरून कोिाचाही कडे लोट केल्याची नोंद नाही. कारि स्तवराज्याशी कोिी
हरामखोरी केलीच नाही ना!
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२२ सेवे े िा ी तत्पर.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

धातमाक बाबिीि तशवाजीमहाराजाांचे मन अतिशय उदार हकांबहुना श्रर्द्ावांि होिे.
कोित्याही धमााच्या या वा साांप्रदायाच्या या प्राथानास्तथळाांचा , धमाग्रांथाांचा ,
रीिररवाजाांचा वा धमोपदे शक गुरुजनाांचा त्याांनी सुलिानाांप्रमािे अवमान वा
छळिूक कधीही केली नाही. त्या सवाांचा त्याांनी आदरच केला. महाराज
जेवढ्या आदराने आपल्या कुलगुरुांशी बोलि , वागि िेवढ्याि आदराने
णििन , तमशनरी , धमोपादेशकाांशीही वागि. मुसलमान साधुसि
ां ाांशीही त्याांचे
वागिे अतिशय आदराचे असे. केळशी (णज. रत्नातगरी) येथील बाबा याकूि या
सांि अवतलयाांशी महाराज मराठी सांिाांइिकेच भक्तीभावाने वागि. काही
हठकािच्या या मतशदीांना व्यवस्तथेसाठी महाराजाांनी अनुदाने हदलेली आहे ि. अनेक
हकल्ल्याांवर मतशदी होत्या. त्याांचीही आस्तथा आणि व्यवस्तथा उत्तम ठे वली जाि
असे. चााँदरािीला चांददशान घडिाच हकल्ल्याांवरून िोि उडि असे. बखरीांिही
महाराजाांनी मुणस्तलम सैतनकाांबद्दल वेगळे पिा म्हिजेच भेदभाव दाखवल्याची
एकही नोंद तमळि नाही.

पि महाराज धमाभोळे , गािील , हढसाळ हकांवा अांधश्रर्द् अणजबाि नव्हिे.

पोिुग
ा ीज जेस्तयुईट तमशनरी दणक्षि रत्नातगरी भागाांि अनेकदा सशिब्रससैन्य
घुसखोरी करीि. िेथील मराठी बायकापोराांना गुलाम करून पळवून नेि.
बाटवीि आणि णियाांची जबरदस्तिीने वाटिी करीि. गोवा इन्क्वीणझशनसारखे
जुलमी राक्षसी प्रकार सिि चालू ठे वीि. ऑईल टॉचार , वॉटरटॉचार ,
िायरटॉचार यासारखे भयानक प्रकार या इन्क्वीणझशनमािाि गोमाांिकाि चालू
होिे. हे सवा प्रकार बांद पाडण्यासाठी सांपूिा गोमाांिके पोिुग
ा ीजाांकडू न णजांकून
स्तवराज्याि घेिे हाच एकमेव उपाय होिा. महाराजाांनी त्याकररिा प्रयत्न केले.
थोड्या भागाांि , थोड्या प्रमािाि त्याांना यशही आले. पि गोवा मुक्त होऊ
शकला नाही. पि महाराजाांनी एकदा बारदे शच्या या स्तवारीला वेळेला , मराठी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बायकापोराांना आणि पुरुर्ाांना जबरदस्तिीनां गुलाम करिाऱया जेस्तयुईटाांच्या या
सैन्यावर स्तवि: जािीतनशी , योजनापूवक
ा प्रतिहल्ला चढवला आणि त्याांचा
पूिा वबमोड केला. त्यािील काही तमशनऱयाांचे त्याांनी हाि कलम केले. िेथे
दयामाया केली नाही की , हे धमोदे शक आहे ि , सांि आहे ि हे ही पाहहले नाही.
याच्या या नोंदी पोिुग
ा ीज दप्तराांि अतधकृ ि आहे ि. डॉ. पाांडुरां ग वपसुल
ा ेकार आणि
डॉ. ए. के. वप्रयोळकर याांनी आपल्या गांथाि हे नमूद केले आहे . पि
महाराजाांनी तमशनऱयाांच्या याच चाांगल्या आणि लोकोपयोगी कायााला पाहठां बाच
हदला आहे . ६ जाने १६६४ या हदवशी िादर अॅम्ब्रॉस हा कम्युतसन णििन
तमशनचा धमोपादेशक महाराजाांना सुरि येथे स्तवि: भेटावयास आला आणि
त्याने ‘ आपि कृ पा करून आमच्या या प्राथानास्तथळास , धमामठास आणि
आमच्या या हॉणस्तपटलमधील गोरगररब , द:ु खी रुग्िाांस त्रास दे ऊ नका. ‘ अशी
ववनांिी केली. िेव्हा महाराजाांनी काढलेले उद्गार (आणि त्याप्रमािे आचरिही)
िार लक्षाि घेण्यासारखे आहे ि. िे त्या िादरला म्हिाले , ‘ िुम्ही लोक
गोरगररबाांच्या याकररिा हकिी चाांगले काम करिा हे मला माहीि आहे . िुमच्या या
प्राथानास्तथळाांना आणि काम करिाऱया लोकाांना (णििन तमशनऱयाांना)
आमच्या याकडू न अणजबाि धक्का लागिार नाही. (आपिाांस सांरक्षिच हदले
जाईल.) ‘
महाराज सवाच धमाािील सांि सत्पुरुर्ाांचे आशीवााद घेि होिे. सवाांच्या याबद्दल
अपार आदर ठे वीि होिे. पि राजकारिाि वा राज्यकारभाराि त्याांचा सल्ला
सहभाग घेि नव्हिे. कोििाही साधुसि
ां त्याांचा राजकीय सल्लागार हकांवा गुरू
नव्हिा. कोित्याही साधुसि
ां ाने राज्यकारभारास हकांवा राजकारिाि हस्तिक्षेप
हकांवा सल्लामसलि केल्याची एकही अतधकृ ि नोंद अद्याप तमळालेली नाही
हकांवा एकही अतधकृ ि कागदपत्र उपलब्ध झालेले नाही.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राजकारिाांि अणजबाि भाग घेिला नाही म्हिून कोिाही तशवकालीन सांि
सत्पुरुर्ाचे थोरपि कमी ठरि नाही. या सवा सांिाांचे सवााि मोठे काया म्हिजे
सामाणजक आणि साांस्तकृ तिक लोकजागृिी , खऱया आणि डोळस श्रर्द्े चा
उपदे श , तनव्यासनी आणि सदाचारी समाज तनमााि करण्याकरिा त्याांनी
आजन्म केलेले काया त्याांचे अत्यांि शुर्द् आणि साधे विान आणि सवााि मोठे
राष्ट्रीय काया म्हिजे पारिांत्रयाच्या याही बादशाही काळाि मराठी भार्ेची त्याांनी
केलेली अलौहकक सेवा हे होय.

वा. सी. बेंदे या थोर इतिहासपांहडिाांच्या या सांशोधनाने मराठी इतिहासाला एक

गोष्ट ज्ञाि झाली की , श्रीगोंद्याचे शेख महम्मदबाबा हे मालोजीराजे भोसले ,
म्हिजेच तशवाजी महाराजाांचे आजोबा याांचे धातमका परम श्रर्द्ास्तथान होिे.
मालोजीराजाांची श्रर्द्ाभक्ती अहमदनगरच्या या शाहशरीि या थोर सत्पुरुर्ाांवरही
होिी. त्याांच्या याच आशीवाादाने मालोजीराजाांना पुत्र झाले , अशी त्याांची श्रर्द्ा
होिी. त्याांनी याच शाहशरीि या सांिाांचे नाव आपल्या मुलाांना ठे वले.
शहाजीराजे आणि शरीिजी राजे या दोन्ही मुलाांना मालोजीराजाांनी िी नावे
ठे वली. ‘ िौ शाहशरीि तसर्द्नामाांहकिा उभौ ‘ अशी अगदी स्तपष्ट नोंद
परमानांदाने तशवभारिाि केलेली आहे .

जर तशवपूवक
ा ाळाि , नणजक हे थोर मराठी सांिसाहहणत्यक झाले नसिे , िर
मराठी भार्ेचे , मराठी सांस्तकृ िीचे , मराठी दै विाांचे आणि मराठी आयडे न्टीटीचे
केवढे मोठे नुकसान झाले असिे! हे सांि समाजसुधारक होिे. िे लोकतशक्षक
होिे. त्याांना कोित्याही धनदौलिीची वा सत्तातधकाराची अतभलार्ा नव्हिी.
एकदाच िक्त तचांचवडच्या या गिेशभक्त साधुमहाराजाांनी तशवाजीमहाराजाांच्या या
राज्यकारभाराि जरा हस्तिक्षेप करण्याचा प्रयत्न केला. िेव्हा महाराजाांनी त्याांना
नम्रिेनेच पि स्तपष्ट शब्दाांि असे सुनावले , की पुन्हा िशी चूक त्याांचे हािून

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

घडली नाही. कोित्याही साधुसत्पुरुर्ाने महाराजाांकडे धनधान्याची मागिी
केली नाही. साधुसि
ां म्हिजे ईश्वराचे सवााि जवळचे नािलग. िे ववरक्तच
असिाि. त्यावर धांदा करिाि , िे लबाड धातमका दलाल. अशा दलालाांना
महाराजाांनी जवळीक हदली नाही. िशी सांधीच कोिाला तमळाली नाही.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२३ राखावी बहुतां ी ंतरे .

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आपल्याला नेहमीच कुिुहल वाटि असिे , की एवढा मोठा हा लोकनेिा आणि
तसांहासनातधश्वर छत्रपिी राजा वागि कसा होिा , बोलि कसा होिा , एकूि
स्तवभावानेच कसा होिा! राजा कधी थट्टा ववनोद करीि असे का , की सिि
गांभीर होिा ? तशवाजी महाराजाांच्या याबद्दल एक मातमका ववधान श्रीसमथाांनी
केले आहे . ‘ तशवरायाांचे कैसे बोलिे , तशवरायाचे कैसे चालिे , तशवरायाचे
सलगी दे िे कैसे असे ?’ या प्रश ्ुानथाक विानािच महाराजाांचे व्यवक्तमत्त्व
डोळ्यापुढे येिे. महाराजाांच्या या चेहऱयावर सििच णस्तमिहास्तय िरळि असे
त्याांना भेटलेल्या युरोपीय वहकलाांनी आणि प्रवाशाांनी नोंदवून ठे वले आहे . या
त्याांच्या या णस्तमिहास्तयािच महाराजाांचे लोकसांघटनेचे यश आणि वमा स्तपष्ट होिे.
त्याांच्या या एकूिच प्रचांड आणि अत्यांि अवघड अशा उद्योगाि लोकसांपकााला
आणि प्रसांगी समोरच्या या ववरोधकालाही णजांकून घेण्याचे बळ होिे. णस्तमिहास्तय
ही त्याांच्या या वबझनेस स्तकील आणि मॅनेजमेंटमधली सवााि मोठी
इन्व्हें स्तटमेंटमधली होिी. मी हे इां णग्लश शब्द जािूनबुजून वापरिो आहे .
कारि िे आम्हा आजच्या या पुरोगामी आणि पॉतलश्ड मांडळीांना चटकन
समजिाि आणि अपील होिाि!

महाराजाांच्या या या वागण्याबोलण्याबाबिची सवााि पहहलीच नोंद अन ् िीही पूिा

ववश्वसनीय अशी परमानांद नेवासकराांनी तशवभारिाि करून ठे वली आहे .
महाराज १५ – १६ वर्ााचे असिानाच त्याांनी सुरू केलेल्या स्तवराज्यस्तथापनेची
चुळबूळ जागच्या याजागीच मोडू न काढण्यासाठी ववजापूरच्या या आहदलशाहने आपला
एक बडा सरदार अांबाजी घोरपडे याांस सैन्यतनशी महाराजाांववरुर्द् मावळाि
रवाना केले. वास्तिववक घोरपडे सरदार महाराजाांना धरावयास हकांवा मारावयास
हकांवा तनदान प्रचांड दमदाटी करावयास अन ् गप्प बसवावयास आले होिे. पि
महाराजाांनी त्यावेळी त्या छोट्याशा वयाि सरदारसाहे बाांशी भेट आणि मुलाखि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

घेऊन असे गोड भार्ि केले आणि त्याांना पटवून हदले की , ‘ आम्ही
बादशाहाांच्या या ववरुर्द् बांडाळी करीिच नाही. बेवसाऊ पडलेल्या गडाांचा आणि
वाड्याघोड्याांचा नीट बांदोबस्ति ठे वीि आहोि , िेही बादशाहाांच्या या हहिासाठीच. ‘

परमानांदाांनी महाराजाांची ही पहे ली मुलाकाि सववस्तिर तलहून ठे वली असिी ,

िर हकिी बरे झाले असिे! पि त्याांनी या बाबिीि एवढे च तलहहले आहे की ,
एखादा गारुडी नागाला ज्याप्रमािे भुलविो , झुलविो अन ् सिाईने परिवून
लाविो , त्याचपर्द्िीने मोठ्या कुशलिेने महाराजाांनी घोरपड्याांना ववनासांघर्ा ,
गोड बोलून परिववले. हे प्रकरि प्रत्यक्ष महाराजाांच्या याच िोंडू न बदललेले ,
परमानांदाने नोंदववले आहे .

आपल्या दे शाि अनेक धमा , साांप्रदाय , पांथ-उपपांथ पूवीपाासन

ू च अणस्तित्त्वाि
आहे ि. भागवि धमा म्हिजेच वारकरी सांप्रदाय , शाक्तपांथ , गािपत्य
साांप्रदाय , शैव , वीरशैव , महानुभाव , नाथसाांप्रदाय , हटयोगी ,
कमाठवैहदक , दत्तसाांप्रदाय , पुरी आणि तगरी गोसावी साांप्रदाय , श्वेिाांबर आणि
हदगांबर जैन धमीया , झरॅ स्तटररयन पारशी , यहुदीज्यु , सुिी साांप्रदाय , तशया-
सुनी , जेस्तयुईट , शीख (नानक पांथीय) रोमन कॅथॉतलक , प्रोस्तटे स्तटां ट , अघोरी
भक्तीपांथ , पांचमकासाहद आचार पाळिारे शाक्त इत्यादी आिखी काही पांथ
साांप्रदाय आपल्या सवा भेद पोटभेदाांसह तशवकाळािही नाांदि होिे. त्याि
अनेकाांची प्राथानास्तथळे आणि मठआखाडे इत्यादीही अणस्तित्त्वाि होिे. पि
तशवकालीन कागदपत्राांचा जास्तिीिजास्ति खोलवर अभ्यास करीि असिानाही
वरील ववववध भक्तीमागीयाांच्या याि जािीय दां गेधोपे आणि त्यािून रयिेचे होऊ
शकिारे नुकसान कधीही घडलेले हदसून येि नाही. सवाधमासमभावाची घोर्िा
न करिाही हहां दवी स्तवराज्याचे आचरि समभावी होिे. सवाांचे आचार ,
सिसमारां भ , उत्सव , तमरविुका , यात्रा- जत्रा आनांदाि चालि होत्या. या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

उलट मोगली राज्याि सत्ताधीश भेदभावाने आणि अन्याय अत्याचाराने
वागल्याचे असांख्य पुरावे तमळिाि. औरां गजेबाने सिनामी गोसाव्याांवर जसे
अत्याचार केले , िसे तशया साांप्रदातयकाांवरही केल्याच्या या नोंदी आहे ि.

जरा ववर्याांिर करून एक गोष्ट नमूद कराववशी वाटिे , िी औरां गजेबाबाबि.

औरां गजेब स्तवि: कठोर धमा िी होिा. मूिीभांजनाच्या याबाबिीि िर िो िार
आग्रही होिा. ‘ बना कदे र ् मणस्तजद िबा कर कुतनष्ि ‘ असे औरां गजेबाचे
तशलालेख सापडले आहे ि. याचा अथा असा , मूिीर ् नष्ट करून येथे मतशद
ियार केली , असा आहे . वबदर (कनााटक) येथे श्रीनृतसांहाचे मांहदरभांग करून
त्यावर कोरलेला त्याचा तशलालेख आजही अणस्तित्त्वाि आहे . त्याचे इिरही
धमावेड प्रकार ऐतिहातसक पुराव्याांि उपलब्ध आहे ि. पि एक गोष्ट ववलक्षि
होिी , की औरां गजेबाने कोित्याही जािीधमााच्या या सांिसत्पुरुर्ाांच्या या समाध्याांना
अणजबाि धक्का लावलेला नाही हकांवा त्याांचा कोित्याही प्रकारे अपमान
केलेला नाही. हा एक औरां गजेबी स्तवभावािील गोड चमत्कारच म्हिावयाचा!
महाराष्ट्रािील श्रीज्ञानेश्वर , श्रीदे व , श्रीतचांचवड , श्रीत्रयांबकेश्वर , श्रीसासवड ,
श्रीसज्जनगड , श्रीदे वतगरी , श्रीपैठि या सांिसत्पुरुर्ाांच्या या समाधीस्तथळाांवर
औरां गजेबाची सत्ता प्रस्तथावपि झाली होिी. पि त्याने िेथे असलेल्या
समाध्याांना धक्का लावला नाही. इिकेच नव्हे , िर ऐतिहातसक मराठी थोर
राजपुरुर्ाांच्या या समाध्या आणि वृद
ां ावने असलेल्या रायगड , तसांहगड , वढू ,
इां दापूर , श्रीगोंदे , पुििाांबे इत्यादी हठकािी असलेल्या , िसे पाहहले िर
शत्रूपक्षीय व्यक्तीांच्या या समाध्याांनाही त्याने हाि लावला नाही. यािील त्याची
नेमकी मानतसकिा काय असावी िे समजि नाही. दारा शुकोह हा
औरां गजेबाचा सख्खा थोरला भाऊ होिा. राजकीय महत्त्वाकाांक्षेपोटी औरां गजेबाने
त्याला अतिशय क्रूरपिाने हदल्लीि ठार मारले. दाराची साधी कबर हुमायून
बादशाहाच्या या कबरीच्या या प्राांगिाि आहे आणि होिी. औरां गजेबाने आयुष्याच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अखेरच्या या पवााि एक आज्ञापत्र काढू न दाराशुकोहच्या या कबरीजवळ ‘ रोज हदवा
लावि जा ‘ असा आदे श हदलेला सापडिो.

असो. हे झाले जरा ववर्याांिर. पि या सवा पाश्वाभम

ू ीवर हहां दवी स्तवराज्यािील
सवाधमाांबाबिची आस्तथा , आदर आणि आचरि उठू न हदसिे.
तशवाजीमहाराजाांचे नािू छत्रपिी शाहू महाराज याांचे िरुिपि औरां गजेबाच्या या
कैदे ि गेले. िेथे औरां गजेबाची एक मुलगी णझनिुणन्नसा ही या शाहूराजाांशी
आईसारखीच वागली. शाहूराजाांना इस्तलामची दीक्षा द्यावी असे औरां गजेबाचे
मनाांि होिे. हे ऐतिहातसक सत्य आहे . या णझनिुणन्नसाने आपल्या बापाचा हा
हट्ट मोडू न काढला. त्यामुळे शाहूराजे स्तवधमाािच राहू शकले. एकूिच
णझनिुणन्नसाच्या या उदार मािृिुल्य पेमाचा वागिुकीचा आदर छत्रपिी
घराण्यानेही साांभाळला. या णझनिुणन्नसाच्या या मृत्युनांिर (िी हदल्लीि खूप
म्हािारी होऊन वारली. तिची कबर हदल्लीि आहे ) छ. शाहूराजाांनी तिची
स्तमृिी म्हिून सािाऱयाि तिची एक प्रतिकात्मक समाधी कबर बाांधली. त्या
कबरीची व्यवस्तथा आजही अतिशय आस्तथापूवक
ा ठे वली जािे.

जािा जािा हे ही साांगून टाकूया का ? त्याि तशवाजी महाराजाांची सांस्तकृ िी

हदसिे. औरां गजेब आणि अन्य दणक्षिी बादशाही घरािी आणि या सवाांचे
सरदार दरकदार याांना तशवाजीमहाराजाांनी तलहहलेली काही पत्रे आज उपलब्ध
आहे ि. त्याि महाराजाांनी या सवा शाही मांडळीांना बहुमानाथीर ् ववशेर्िाांनी
सांबोतधले आहे . पि त्याांच्या यासांबांधाि महाराजाांनी अन्य कोिलाही तलहहलेल्या
पत्राि त्याांनी या शाही मांडळीांना बहुमानानेच उल्लेणखले आहे . औरां गजेबाचाही
उल्लेख िे िसाच करिाना हदसिाि. महाराजाांची सांस्तकृ िी आणि सभ्यिा
राजकुलीन होिी
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२४ शिवकाली इशतहासावरील बखरीं ा भ् ास .

इतिहासाच्या या साधनाांपैकी ‘ बखर ‘ हा

एक ऐतिहातसक साक्षीपुराव्याचा ववर्य अभ्यासकाांि मानला जािो. पि त्याचा
लेखनाांि उपयोग करिाना अतिशय तचहकत्सेनेच करिे आवश्यक असिे.
तशवाजी महाराजाांच्या या जीवनासांबांधािील अनेक बखरी आज उपलब्ध आहे ि.
महाराजाांच्या या ऐन समकालािील एकही मराठी बखर उपलब्ध नाही.
‘ सभासदाची बखर ‘ मात्र त्यािल्या त्याि सवााि जवळची आहे . महाराजाांच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मृत्युनांिर सुमारे १६ वर्ाांनी कृ ष्िाजी अनांि मजालसी उिा सभासद या
गृहस्तथाने िी णजांजी येथे छत्रपिी राजाराम महाराज याांच्या या साांगण्यावरून
तलहहली.

हा कृ ष्िाजी अनांि सभासद छ. तशवाजी महाराजाांच्या या पररवारािील होिा. िो

‘ मजालसी ‘ म्हिजे एक प्रकारच्या या सल्लागार मांडळािील सभासद आहे .
त्यामुळे अनेक तशवकालीन घटनाांचा िो प्रत्यक्ष समकालीन साक्षीदार ठरिो.
त्यामुळे त्याच्या या लेखनावर ‘ समकालीन आधारग्रांथ ‘ म्हिून अभ्यासक
ववश्वास ठे विाि. या बखरीिही घटनाांचा आणि कलानुक्रमाचा िसेच राजकीय
सांदभाांचा कुठे कुठे घोटाळा उडालेला येिो. पि िरीही करिाऱयाांच्या या िो
लक्षािही येिो. पि िरीही सभासद बखरीचे दोर् लक्षाि घेऊनही महत्त्व
कायम राहिेच.

इिर अनेक बखरी तशवाजी महाराजाांच्या या मृत्युनांिर वेगवेगळ्या काळाि

तलहहलेल्या आहे ि. त्याांचा वापर अतिशय जपूनच करावा लागिोुे. कारि
त्याि ऐकीव , पारां पररक आणि काल्पतनकही हकीकिी सापडिाि. म्हिून
बखर वाङ्मय हे अतिशय जपून अभ्यासपूवक
ा वापरण्याचे साधन आहे . िे
तनधाास्तिपिे एकदम स्तवीकारिाही येि नाही अन ् एकदम केरािही टाकून दे िा
येि नाही.

तशवकालावरील बखरीांि लेखकाांनी भाबड्या भक्तीने हकांवा रागासांिापाने अनेक

गोष्टी तलहून ठे वल्या आहे ि. महाराजाांच्या याबद्दल भक्तीभावाने बखरकार
ववलक्षिच ‘ चमत्कार ‘ करिाना हदसिाि. पहहली गोष्ट म्हिजे महाराजाांना
िे चक्क तशवशांकराचा साक्षाि अविारच मानिाि. एक वेळ िेही समजू

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शकिे. पि बुवर्द्ला अणजबाि न पटिाऱया गोष्टी अांधश्रर्द्े नेच लेखकाांनी तलहून
ठे वलेल्या आहे ि. दै वी साक्षात्कार हा त्या लेखनािील मुख्य भाग हदसिो.

महाराजाांच्या या अांगाि श्रीभवानी दे वीचा वेळोवळी , पि महाकठीि प्रसांगी सांचार

होि असे असा बखरकाराांचा ववश्वास आहे . खरां च असे असिे , िर महाराज
आग्ऱयाच्या या भयांकर सांकटाि तशरले असिे का ? स्तवि: महाराजाांनी म्हटले
आहे की , ‘ मी आग्ऱयास यावयास नको होिे. मोठी चूक झाली. ‘

महाराजाांना स्तवप्नाि हकांवा एकाांिी तचांिनाि अवघड प्रश ्ुानांची सोडविूक

कशी करावी हे जर सूतचि झाले असेल िर िे पूिा नैसतगका आणि सांभाव्य
ठरिे. पि उठल्यासुटल्या ‘ दे व अांगाि येिो ‘ आणि बोलिो हे पटावयास जड
जािे.

मी योगी स्तवामी कुवलयानांद याांना या ‘ अांगाि ‘ येण्याच्या या मानतसक

अवस्तथेबद्दल योगशािाि काही आधार हकांवा शािीय स्तथान आहे का , असे ,
ववचारले होिे. त्याांनी मला साांतगिले की , समाधी साधनेच्या या प्रहक्रयेिील ज्या
अनेक सूक्ष्म आणि मोठ्या अवस्तथा असिाि त्यािील अांगाि येिे ही एक
अगदी प्राथतमक , शािीय आणि प्रामाणिक अशी भाववस्तथा आहे . पिांजली
योगदशानाि पिांजली ऋर्ीांनी या भावावस्तथेचा िक्त एकाच सूत्राि उल्लेख केला
आहे . त्याचा अथा असा होऊ शकिो की , अत्यांि उदात्त आणि उत्कट अशा
कामाि जर मािूस तििक्याच उदात्त आणि उत्कट भावनेने कायारि असेल ,
िर त्याला ‘ पुढे काय घडिार आहे ‘ याचा सूचक असा अांिमानािून ववचार
सुचिो. िो ववचार त्याच्या या िोंडू नही मोजक्या शब्दाांि उमटलाही जाऊ शकिो.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

भारिीय मानसशािाचे पिांजली हे महान योगी होिे. आिा यापेक्षा अतधक
साांगिे अवघड आहे . योग आणि मानसशाि याच्या या अभ्यासकाांनीच यावर
अतधकारवािीने भाष्य करावे. मी थाांबावे.

पि याबाबिीि सांबध
ां येिो िो बखरीांशी आणि बखरकाराांशी.
तशवाजीमहाराजाांपेक्षाही साधुसि
ां ाांच्या या बाबिीि बखरकाराांनी ववलक्षि थक्क
करिारे कथा प्रसांग रां गवून तलहहले आहे ि. िे तलहहिाना आपि आपल्या
आराध्य सांि सत्पुरुर्ाचा नकळि अवमानच करीि आहोि , याचे भान
बखरकाराांना राहहलेले नाही. बखरकाराांनी भाबड्या भक्तीभावाि तलहून ठे वलेल्या
काही कथा इिक्या ववणक्षप्त आणि चक्क मूखप
ा िाच्या या आहे ि , की त्या येथे
साांगायचेही धाररष्ट्य होि नाही. त्याि या सांिसजन्माांची केवळ अप्रतिष्टाच
होि नाही , िर त्याांचे चाररत्रयाहनन होिे आहे याचे भान या बखरकाराांना
आणि भगि मांडळीांना राहहलेले नाही. हे काया केवळ बखरकारच करिाि असे
नाही , िर समाजािील काही धूिा मांडळीही करिाि. म्हिूनच सध्याच्या या
काळािही कधी मारुिीच्या या अांगाला घाम िुटिो िर कधी गिपिी दध
ू वपिो.

हे सवा साांगण्याचा एकच हे िू आहे की , सवाच बाबिीि पि ववशेर्ि:

ऐतिहातसक व्यक्तीांच्या या बाबिीि आपि अांधश्रर्द् आणि भाबडे असिा कामा नये.
तशवाजीमहाराज हे एक मािूस होिे. त्याांनाही सांकटे आणि भावभावनाांना िोंड
द्यावे लागि होिे. िे त्याांनी कसे हदले याचा अभ्यास झाला पाहहजे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२५ स्वराज् ातील न् ा ा ी प्रशतष्ठा.

स्तवराज्य तनमााि होण्यापूवी बादशाही अमलाि न्याय दे ण्याचे काम काझी या

नेमलेल्या व्यक्तीकडे असे. िो दे ईल िो न्याय. त्याला तनयमावली ( वपनल
कोड) नव्हिे. या काझीकडे च कोिाचे धमाांिर करावयाचे असेल , िर िेही
काम अतधकृ िपिे असे. काझी काय योग्यिेचा असेल अन ् त्याची मनणस्तथिी
काय असेल त्यावर न्याय कसा तमळिार , की अन्यायच होिार हे अवलांबून
असे. पि असेही हदसून येिे , की आहदलशाही आणि तनजामशाही राज्याांि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

काझी मांडळीांनी प्रक्षोभक म्हिा वा अन्यायकारक म्हिा , असे न्यायतनवाडे
लोकाांना िारसे हदलेले हदसि नाहीि.

पि काझी पर्द्िच मुळाि एकाांगी आणि सदोर् होिी. णजजाऊसाहे ब

तशवाजीराजाांसह पुण्याि वास्तिव्यास कायमच्या या आल्या. ( इ. १६३७ ) आणि
भोसले जहातगरीचे रुपाांिर आदशा राज्यकारभाराि करावयास आऊसाहे बाांनी
सुरुवाि केली. त्यावेळी त्याांनी गाजावाजा न करिा वा कोििाही भडकपिा न
दे िा ‘ काझी ‘ हे पद बांद केले. प्रारां भीच्या या काळाि िर काही वर्ेर ्
णजजाऊसाहे ब स्तवि:च न्यायदानला बसि असि. न्याय दे िाऱया व्यक्तीची
बौवर्द्क आणि मानतसक वृत्ती िराजूसारखी समिोल असावी लागिे.
णजजाऊसाहे बाांची िशी होिी. समाजािील अनेक िांटेबखेडे त्याांनी समिोल
न्याय दे ऊन सोडववलेले हदसिाि. त्याांनी हदलेली काही तनवाडपत्रे (जजमेंट)
आज उपलब्ध आहे ि.

तसांहगडावरिी श्रीअमृिेश्वर कालभैरवाचे दे ऊळ होिे. आजही आहे . या दे वळाांि

न्यायाधीश म्हिून बसून णजजाऊसाहे बाांनी न्यायतनवाडे जनिेला हदलेले
सापडिाि. या उपलब्ध तनवाडपत्राांि एक नोंद शेवटी नोंदलेली हदसिे. िी
म्हिजे , ‘ िुम्हाांस हा तनवाडा जर अमान्य असेल , िर गोिमुखे (ज्युरी)
िुम्ही तनवाडा मागावा ‘ यावरून न्यायपर्द्िी तनदोर्ा आणि जनिेचे नुकसान
न होऊ दे ण्याकडे कशी सावध राहील याची दक्षिा णजजाऊसाहे ब घेिाना
हदसिाि. यावेळीही णजजाऊसाहे बाांचे वपनलकोड नव्हिेच. पि समिोल वववेक
आणि साक्षीपुरावे लक्षाि घेऊन हे काम चालि होिे. हीच परां परा प्रगल्भ होि
होि वाढत्या स्तवराज्याि न्यायदान सुरू झाले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

न्यायाधीश हे अष्टप्रधानािील एक मांत्रीपदच आहे . तनराजी रावजी नातसककर
या पांहडिाांकडे हे सरन्यायाधीशपद होिे. धातमका बाबिीिील न्यायतनवाडे दे िे
वा मागादशान करिे अष्टप्रधानािील ‘ पांहडिराव ‘ या मांत्रयाांकडे असे.
अिीगांभीर स्तवरूपाच्या या शारीररक तशक्षा सांबांतधि आरोपीला द्यायची असेल , िर
िो अतधकार छत्रपिीांकडे च होिा. मृत्युदांडासारखी गांभीर तशक्षा अन्य खालच्या या
श्रेिीिील , न्याय दे िाऱया व्यक्तीस वा पांचायिीस दे िा येि नसे. साक्षीपुरावे
अपुरे आणि अधुरे असिील िर हदव्य करण्याचा तनिाय छत्रपिी दे ि. हे हदव्य
करण्यास साांगण्याचा अतधकार छत्रपिीांसच असे. पुढच्या य काळाि िो
पेशव्याांनीही वापरला.

जरा ववर्याांिर करूनही एक गोष्ट नमूद करावीशी वाटिे. प्रख्याि आहदलशाही

सरदार अिझलखान याने हदलेले काही न्यायतनवाडे उपलब्ध आहे ि. त्याि
अिझलखानाने कोिावरही अन्याय केलेला हदसि नाही. स्तवि:ला कातिल-ए-
कािीरान (म्हिजे कािराांची कत्तल करिारा) म्हिवून घेिारा अिझलखान
न्यायाधीश म्हिून न्याय दे िाना जािीय पक्षपाि करीि नाही असे हदसिे ,
हे ही नमूद केले पाहहजे.

एखादा जमीनजुमल्या बाबिचा हकांवा विनाांबाबिचा जटील प्रश ्ुान ् तनमााि

झाला , िर त्याबाबिीिला तनिाय असाच तचहकत्सेने छत्रपिी दे ि असि.
त्याचा सववस्तिर कागद तलहून ियार केला जाि असे. त्याला महजर असे
म्हिि. त्यावर समाजािील ववववध थराांिील प्रमुखाांचे तशक्के आणि साक्षी
असि. काही अशा महजराांवर प्रत्यक्ष तशवाजीमहाराजाांचीही साक्ष आहे .
उदाहरिाथा पालीच्या या खांडोबासमोर झालेला खराडे घराण्याचा महजर पाहा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

न्याय आतथका ष्ट्या गोरगररबाांना वा कोिालाही महागडा पडू नये , अशी
दक्षिा स्तवराज्याि घेिली जाि असे. णजांकिाऱयाला ‘ शेरिी ‘ आणि दावा
हरिाऱयाला ‘ हरकी ‘ द्यावी लागे. पि त्याि अतिरे क होि नसे.

स्तवराज्याच्या या सावाभौम राजतचन्हाांि िराजू राजतसांहासनाशेजारी एका सोन्याच्या या

भाल्यावर टकावलेला असे. िराजूही सोन्याचाच असे. िराजू हे न्यायाचे प्रिीक
होिे. याचा अथा स्तपष्ट आहे , की स्तवराज्यािील न्याय समिोल होिा. िेवढाच
स्तवराज्यािील व्यापार समिोलच राहावा ही अपेक्षा आणि अतलणखि आज्ञाही
होिीच ना!

या न्यायदानाि सांबांतधि वादी-प्रतिवादीांना प्रश ्ुान ् ववचारले जाि. तशवापूरच्या या

दे शपाांडे घराण्यािील हदवािी खटल्यािील सांबांतधिाांना स्तवि: तशवाजी
महाराजाांनी ववचारलेले प्रश् आजच्या या नामाांहकि वहकलाांनाही मातमका वाटिाि.
या उलटिपासिीि महाराजाांची िकाशुर्द् आणि वबनिोड बौवर्द्क पािळी लक्षाि
येिे. सुपे परगण्याांि सांभाजीमामा मोहहिे याांनी केलेला अन्याय आणि
खाल्लेली लाच महाराजाांनी कठोरपिे तनपटू न काढलेली हदसेल. वतशले आणि
लाचलुचपि याांना महाराजाांच्या या िराजूि पासांगालाही जागा नव्हिी.

पूवीपाासन
ू च चालि आलेले काही दे वदे वस्तथानाांचे अतधकारही महाराजाांनी रद्द
केले. त्याांि ‘ पडत्या भावाने शेिकऱयाांकडू न धान्य आणि अन्न पदाथा खरे दी
करण्याचा अतधकार काही धमास्तथळाांना होिा. ‘ पडिा भाव म्हिजे
बाजारभावापेक्षा खूपच कमी हकमांिीि पि विनी हक्काने माल खरे दी
करण्याचा अतधकार. असा अतधकार तचांचवडच्या या दे व सांस्तथानास होिा.
महाराजाांनी िो अतधकार रद्द केला. कारि दे िाना महाराजाांनी म्हटले , की
‘ याांि शेिकऱयाांचे आणि गररबाांचे नुकसान होिे. ‘ पि त्याच धमास्तथळाला

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांनी आवश्यक िो धान्य , अन्य तशधा आणि वस्तिू स्तवराज्याच्या या
सरकारी कोठारािून दे ण्याची ववनामूल्य व्यवस्तथा केली , हे ही लक्षाि
घेण्यासारखे आहे .

काही कठोर गुन्हा करिाऱयाांना लहानमोठ्या तशक्षा हदल्या जाि असि. त्याि
मृत्युांदड वा गांभीर शारीररक तशक्षाही हदल्या जाि होत्या. पदाजी तशळमकर या
मािसाला महाराजाांनी डोळे काढण्याची तशक्षा हदल्याची नोंद आहे . त्याचा
गुन्हा िेवढाच गांभीर असला पाहहजे. पि िो गुन्हा लक्षाि येि नाही. िुरुांग
होिे. अांधार कोठड्याही होत्या. पि कोिावर अन्याय होिार नाही याची
दक्षिाही होिी. जेजरु ीच्या या गुरव घडशी भाांडिाि एकाला तसांहगडावर
ववनाचौकशी , अनतधकृ िपिे िुरुांगाि हकल्लेदाराने डाांबल्याबद्दल महाराज िार
रागावले. त्या तनरपराध मािसाची त्वररि सुटका केली. असेही प्रकार क्वतचि
घडि. पि क्वतचिच. स्तवराज्याि न्यायाची प्रतििा तसांहासनाच्या या शेजारीच
होिी.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२६ णस्मतां ी जपणूक म्हणजे सावथभौम म ा ी

जपणूक.

मराठी राज्य तनमााि झाले. िे हळू हळू वाढिही गेले. तशवाजीमहाराजाांना

इिरे जन मात्र बांडखोर समजि होिे. प्रस्तथावपि बादशाहाांच्या या ववरुर्द् बांडाळी
करून तनमााि केलेल्या हहां दवी स्तवराज्याला दख्खनी पािशाहीिील लोक आणि
हदल्लीच्या या मोगलाईिील लोक सावाभौमत्त्वाचा मान दे ि नव्हिे. इिकेच नव्हे ,
िर आमच्या यािीलही बरे च स्तवजन महाराजाांना राज्यकिाा समजि होिे. त्याांना
राजा मानि नव्हिे. िो सावाभौमत्वाचा साक्षात्कार जनिेला होण्याची तनिाांि
आवश्यकिा असिे.
आमची भूमी , आमचा ध्वज , आमचे पांिप्रधान , आमची सांसद , आमचे
आरमार , आमचा समुद आणि आमचे राष्ट्रपिी याच्या यापुढे जगािील सवा गोष्टी
आम्हाला दय्ु यम आहे ि , असल्या पाहहजेि. त्याांची अप्रतििा होिा कामा नये.
िी प्रतििा प्रथम आम्हीच साांभाळली पाहहजे. िी पोस्तटाच्या या तिहकटावरच्या या
तचत्रापासूनच िे सांसदे वर िडकिाऱया राष्ट्रध्वजापयांि आमच्या या हृदयाांि ,
आमची आम्हालाच उदात्तिेने जािवली पाहहजे. कधीकधी लहानमोठ्या अशा
घटना घडिाि , की या उदात्तिेला धक्का बसिो. आपल्या मनािही
सुरुांगासारखा स्तिोट होिो. नुकिेच घडले. एका शेजारच्या या राष्ट्राचे अध्यक्ष
आमच्या या दे शाि पाहुिे म्हिून आले. त्याांचे अगदी योग्य असे आम्ही

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

स्तवागिही केले. पि िे ज्या ववमानािून आले , त्या ववमानावर जो आमचा
राष्ट्रध्वज लावलेला होिा , िो उलटा लावला गेला होिा.

आिखी एक आठवि. पि जरा वेगळी. पांहडि नेहरुां च्या या काळाि एका युरोपीय
दे शाि , जगािील सवा राष्ट्राांि जे कोिचे अतिशय उदात्त , भावनेने भारावलेले
राष्ट्रीय गीि (राष्ट्रगीि नव्हे ) िेथील जनिा प्रेमाने गािे , अशी एकूिएक
राष्ट्रप्रेमी गीिे एकत्र करून त्याांची भार्ाांिरे छापण्याचा उपक्रम त्या युरोपीय
राष्ट्राने योजला. त्या राष्ट्राि असलेल्या आमच्या या राजदि
ू ाकडे ही अशा अणखल
भारिीय पािळीवर लोकादराांस आणि प्रेमास पात्र ठरलेले राष्ट्रववर्यक गीि त्या
युरोपीय राष्ट्राने मातगिले. आमच्या या राजदि
ू ाने कोिचे गीि हदले ? आमच्या या
राजदि
ू ाने एका हहां दी तसनेमािील एक प्रेमगीि पाठवून हदले! आिा ही
सगळीच कहािी दळि बसायची का ? जाऊ द्या. पि असे का होिे ? कारि
आमचे मनच ‘ स्तवदे शी ‘ झालेले नाही.

तशवाजी महाराज लहानसान गोष्टीिही स्तवराज्याची अणस्तमिा आणि प्रतििा कसे

जपि होिे याचे द्योिक असलेले महाराजाांचेच एक पत्र उपलब्ध आहे .
गोवळकोंड्याच्या या अबुल हसन कुिुबशहा बादशाहास भेटावयास महाराज जािार
होिे. ही भेट राजकीय होिी. आजच्या या भार्ेि बोलायचे िर राष्ट्रीय पािळीवरची
होिी. म्हिजेच हहां दवी स्तवराज्याचे सावाभौम छत्रपिी महाराज गोवळकोंड्याच्या या
बादशाहाला भेटावयास जािार होिे. िेव्हा ‘ आम्ही बादशाहाांस भेटावयास
कोित्या पर्द्िीने येऊ ‘ हे महाराजाांनी आपल्या मराठी राजदि
ू ाच्या यामािाि
गोवळकोंड्याच्या या वजीराांस आणि बादशाहास स्तपष्ट शब्दाांि कळववले आहे .
महाराजाांच्या या राजदि
ू ाचे नाव होिे प्रल्हाद तनराजी नातसककर. महाराज
म्हििाि की , ‘ आम्ही बादशाहाांस भेटावयास येऊ , त्यावेळी आमची सवा
राजतचन्हे आमच्या या समवेि भेटीचे वेळी असिील ‘ छत्र , मोचेले , सोन्याच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मुठीच्या या चवऱया , ध्वज , माहहमरािब , गुजा (राजदां ड) इत्यादी सवा
राजतचन्हे समवेि आणि धारि करून आम्ही येऊ. शाही नौबि (छत्रपिीांची
राजदां द
ु भ
ु ी) , तनरां कुश स्तवारीचा हत्ती त्याि असेल.

हे सवा सुचववण्याि आणि त्याप्रमािे घडववण्याि महाराजाांचा कोििा हे िू

होिा ? बडे जावाने तमरववण्याचा आणि आपला डामडौली हदमाख करून
गोवळकोंडे कराांना हदवववण्याचा हकांवा हहिववण्याचा होिा का ? अणजबाि नाही.
पि एक सावाभौम स्तविांत्र महाराजा आपल्या राष्ट्राच्या या विीने िुमच्या याकडे
भेटीस येि आहे याची जािीव त्याांना आणि आपल्यािील आांधळ्या
सुजनाांनाही दे ण्याकरिा हा ररवाज महाराज जािीवपूवक
ा आचरीि होिे.
जगािील सवाच सावाभौम दे श हा ररवाज पाळिाि. आमचे हहां दवी स्तवराज्य
नव्यानेच जन्माला आलेले असल्यामुळे आम्हाला जािीव नव्हिी , िी दे ण्याची
अशी गरज होिी , इिकेच. पि त्याला केवढा अथा आहे . महाराजाांची आणि
कुिुबशाहाची भेट अशाच पर्द्िीने घडली.

पुढची एक आठवि साांगावीशी वाटिे. श्रीमांि थोरले बाजीराव हे हदल्लीकराांचा

मुलख
ु णजांकि णजांकि चांबळा नदी ओलाांडूनही पुढे गेले. पि हदल्लीच्या या
बादशाहाच्या या बाबिीि त्याांच्या या भावना जरा उिेपिानेच व्यक्त झाल्या. पुढे
बाळाजी बाजीराव उिा नानासाहे ब पेशवे याांनी िर आपल्या राजदि
ू ामािाि
हदल्लीच्या या मोगल बादशाहाला आहे र म्हिून सोन्याची हकल्ली अपाि केली.
गोष्ट हकरकोळ वाटे ल , पि राष्ट्रीय भावनेचा ववचार केला , िर िी गांभीर
आहे . सोन्याची हकल्ली नजरािा म्हिून दे िे म्हिजे आमच्या यावरचे आपले
वचास्तव आम्ही मान्य करिो आणि सवास्तवाच्या या अतधकाराची ही हकल्ली
आपिास अपाि करिो असा त्याचा अथा होिा. येथे छत्रपिीांच्या या ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पांिप्रधानाांच्या या आणि एकूिच हहां दवी स्तवराज्याच्या या सावाभौम प्रतििेला धक्का
लागि होिा. लागला.

आिखी एक गोष्ट साांगून टाकू काय ? पाहा कशी वाटिे. इ.स. १९५२ साली
वब्रटनच्या या महारािी एतलझाबेथ ( हद्विीय) याांचा राज्यातभर्ेक सोहळा
लांडनमध्ये साजरा झाला. त्यावेळी भारि सावाभौमच होिा. पि कॉमनवेल्थचा
सदस्तय होिा. जगािील अनेक दे श कॉमनवेल्थचे सदस्तय नव्हिे , िरीही
जागतिक ररवाजाप्रमािे वब्रहटश रािीचा आदर आणि अतभनांदन करण्यासाठी
प्रतितनतधक स्तवरूपाि उपणस्तथि होिे. भारिाच्या या विीनेही भारिाचे राजदि
ू
( हायकतमशनर) उपणस्तथि होिे. ररवाजाप्रमािे रािीला काही मौल्यवान आहे र
करिे आवश्यक आणि योग्यच होिे. पि िो आहे र कसा असावा आणि काय
असावा याचा ववचार आमच्या या दे शाने म्हिजेच परराष्ट्र खात्याने आणि
परराष्ट्रमांत्रयाांनी करण्याची आवश्यकिा होिी. पि िसा केला गेला नाही.
आमच्या या भारिाच्या या राजदि
ू ाने रािीला गुलाब िुलाांचे छत्र अपाि केले. काय
बोलावे ?

हहऱयामोत्याांची भरलेली सोन्याची पराि एकवेळ आहे र म्हिून रािीला हदली

असिी , िरी चालले असिे. पि सावाभौमत्वाचे सवोच्या चा प्रिीक म्हिजे छत्र.
िे द्यावयास नको होिे. पाहा पटिे का!

आपल्या राष्ट्राच्या या अणस्तमिेला थोडासुर्द्ा धक्का लागिा कामा नये , याची

दक्षिा सवाांनीच अगदी परदे शाांि प्रवासाकरिा हकांवा ववद्याथीर ् म्हिून
अभ्यासाकरिा जािाऱया प्रत्येकाने घेण्याची आवश्यकिा असिे. राष्ट्रीय
चाररत्रयाला त्यािूनच उजाळा तमळिो. नम्रिा असावी. लाचारी नसावी. --
तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२७ साथथ परमाथथ.

तशवाजीमहाराजाांच्या या मनावर अगदी लहानपिापासूनच धातमका सांस्तकार झालेले

समजून येिाि. त्याांच्या या वयाची पहहली सहा वर्े िर शहाजीराजाांच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सहवासाि खूप धावपळिीिच गेली. शहाजीराजे तनजामशाहीच्या या रक्षिासाठी
आणि राज्यकारभारही चालववण्यासाठी सिि शहाजहानच्या या मोगली िौजेशी
झुांजि होिे. घोडदौड आणि लढाया याांिच त्याांचा काळ जाि होिा.
णजजाऊसाहे ब , िुकाऊसाहे ब आणि कुटु ां वबय मांडळी याांनाही सिि राजाांच्या या
साांगािी राहावे लागि होिे. छाविीचा मुक्काम पडे ल , िेवढीच णस्तथरिा या
कुटु ां बाच्या या वाट्याला येि होिी. णजजाऊसाहे ब या िर दे वधमााि रमिाऱयाच
होत्या. त्याांच्या या सहवासाि िोच भाव आणि स्तवभाव तचरां जीव
तशवाजीराजाांच्या याि उिरला. णजजाऊसाहे बाांची ववशेर्ि: भक्ती भवानीदे वीवर
आणि गिपिीवर होिी. शांभम
ू हादे व हे िर त्याांचे कुलदै विच होिे. शांभभ
ू ट
राजोपाध्ये आणि अन्य काही आतश्रि पुजारी आणि शागीदा मांडळी ,
पुराणिक , ज्योतिर्ी आणि तनत्यनैतमवत्तक सिवार समारां भ आणि धातमका
ववधी यथासाांग साांभाळिारी मांडळी राजकुटु ां बाबरोबर असायचीच. या सवा
वािावरिाचा पररिाम आणि आईची तशकवि तशवाजीराजाांच्या या मनावर सिि
सांस्तकार करीि राहहली.

पि एवढे सवा असूनही तशवाजीराजे हे धातमका कमाकाांडाि वा भाबड्या

दे वभोळ्या िवैकल्याि अणजबाि गुरिटलेले हदसि नाहीि. िे श्रर्द्ावांि
तनणिि होिे पि तभक्षुकी कमाकाांडाि िासन्िास घालविाऱया आणि
नवसासायाांसावर , शकुन अपशकुनाांवर आणि मानीव शुभअशुभ भववष्याांवर
त्याांचा ववश्वास नसावा , असेच कागदोपत्री प्रत्ययास येिे. त्याांची कारस्तथाने
आणि रिाांगिे वद्यपक्षािील तिथ्या तमथ्याांना झालेली हदसिाि. उदाहरिाथा
पन्हाळ्याची मोहहम वद्य त्रयोदशीला आहे , िर सुरिेवरची दस
ु री स्तवारी ऐन
आमावस्तयेला आहे . समुदावरच्या या स्तवाऱया भरिीओहोटी पाहून आखलेल्या
हदसिाि. अन ् अमुक अांिराच्या या पतलकडे समुद प्रवास केला , िर धमाच बुडिो
ही भोळसट कल्पना महाराजाांच्या या मनाि चुकुनही हिरकि नाही. त्याांचे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आरमार आणि व्यापारी नौका मस्तकिपयांि वबनधास्ति जाि. महाराजाांनी ,
सौदागर करिाि िसा व्यापार केला नाही. पि व्यापार करिाऱया कोकि
हकनाऱयावरील आपल्या लोकाांना ववरोधही केला नाही. सांरक्षिच हदले.

महाराज रोज तमिकाल पूजाअचाा करीि असि. त्याांचे राजोपाध्ये , वैहदक

पुजारी आणि भोपे व्यवस्तथेस असि. केशव पांहडि पुरोहहि हा सांस्तकृ िज्ञ
ववद्वान पुराणिक महाराजाांना शक्य असेल िेवढ्या वेळेि पौराणिक ग्रांथािील
ववर्य वाचून दाखववि असे. ( या केशव पांहडिाने दां ड तनिी नावाचा स्तवि:
एक ग्रांथही तलहहला.)

महाराजाांच्या या रोजच्या या पूजेि एक सुद

ां र तशवतलांग म्हिजे बाि होिा. महाराज
मोहहमेवर वा प्रवासास जाि , िेव्हाही हा बाि त्याांच्या या बरोबर असे.
अखेरपयांि हा बाि त्याांच्या या सणन्नध होिा. हा बाि , म्हिजेच हे तशवतलांग
अांदाजे पाऊि हकलो वजनाचे आहे . बािाचा रां ग काहीसा भस्तमीसावळा आहे .
अथााि हा बाि पार्ािाचा आहे . त्यावर अांगचीच जानव्यासारखी रे र्ा आहे . हा
बाि इ. १६९९ पासून इ. १६७७ पयांि तसांहगडावर राजाराम महाराजाांच्या या
समाधीपाशी तनत्यपूजेि ठे वलेला होिा. त्याची रोज पूजाअचाा व
तनत्यनैतमवत्तक उत्सवववधी सािाऱयाचे महाराज छत्रपिी याांच्या या
राजघराण्यािूनच होि असे. इ. १९७७ मध्ये हा बाि श्रीमांि छत्रपिी
सुतमत्राराजे राजमािासाहे ब याांनी तसांहगडावरून सािाऱयास आिववला आणि
आपल्या अदालि राजवाड्याच्या या दे वघराि िो ठे वून त्याची पूजाअचाा चालू
ठे वली. सध्या हा बाि सािाऱयास अदालि राजवाड्याि दे वघरािील पूजेिच
आहे . तशवाजीमहाराजाांच्या या तनत्य पूजेिील ही पववत्र ‘ स्तमृिी ‘ आज अतिशय
आस्तथापूवक
ा साांभाळली जाि आहे , म्हिून आवजून
ा ही माहहिी येथे नमूद
करीि आहोि.हा तशवबाि महाराजाांना कुिी हदला ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कोठू न तमळाला ? की , परां परे नेच भोसले राजघराण्याि िो साांभाळीि आलेला
आहे ? यािील काहीच नक्की साांगिा येि नाही.

महाराजाांनी प्रिापगडावर इ. १६६१ च्या या श्रावि महहन्याांि अष्टभुजा

महहर्ासुरमहदनी भवानीदे वीची स्तथापना केली. त्याांची आणि सवाच
राजघराण्याची या दे वीवर अपार भक्ती होिी. महाराज स्तवि:ला या भवानीदे वीचे
‘ भोपे ‘ म्हिजेच दे वीचे सेवक समजि असि. आरिीचे वेळी महाराज भोपे
म्हिून आरिी करीि. अथााि या उपचाराि कवड्याच्या या माळा , मळवट आणि
हािी पेटलेला पोि आलाच. नवरात्राि आणि प्रत्येक महहन्याच्या या पौणिमेस
यथासाांग पूजा आणि पालखीची प्रदणक्षिा होि असे. (परां परे ने हे सवा आजही
चालू आहे .)

या पूजाअचाा आणि तशखरतशांगिापुरावरील शांभू महादे वाच्या या व्यवस्तथेि

अतिशय आस्तथा आणि पाववत्रय साांभाळले जाई. पि त्याि उत्सवबाजीचे
अवडां बर कधीच नसे. त्याला साधेपिा आणि मयाादा होिी. महाराजाांच्या या
दे वभक्तीला बुवाबाजी वा क्षेत्रबाजी तचकटली नाही. महाराज राज्यकिेर ् ित्पर
आणि सावध छत्रपिी बनले. मठातधपिी झाले नाहीि. स्तवराज्याच्या या प्रचांच
नेटका साधून त्याांनी परमाथा केला. प्रिापगड , तशखर तशांगिापूर ,
िुळजापूर , पांढरपूर , जेजुरी , तचांचवड , मोरगाांव , सप्तकोटीश्वर , श्रीशैलभ ,
पुिे कसबा गिपिी आणि करवीर महालक्ष्मी आहद दे वस्तथानाांववर्यी त्याांची
भक्ती आणि आस्तथा उत्तुग
ां होिी. िी अबोल होिी. त्याि जाहहरािबाजी नव्हिी.
हे सवा दे विाचान िे तमिस्तवरूपाि करीि होिे. पि त्याांचे सवोिा दै वि होि ,
स्तवराज्य आणि दे विा होिी सवा प्रजा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज धातमका होिे. श्रीभवानीचे िे भक्तही होिे. पि मग त्याांचा आहार ,
व्यवहार आणि नैवेद्य काय होिा ? नेमके म्हिावयाचे िर िे माांसाहारी होिे
का ? अपेयपान िे करीि होिे का इत्यादी अनेक प्रश ्ुान ् आपल्या डोळ्यापुढे
येिाि. पि त्या सांबांधाचे अतधकृ ि पुरावे अणजबाि तमळि नाही. हौस म्हिून
हकांवा खाण्यावपण्याची आवड म्हिून महाराजाांनी मुद्दाम कधी हरिासश्याांची
तशकार केल्याची एकही नोंद तमळि नाही. व्यसन िर राहोच , पि क्वतचि
तनतमत्तानेही त्याांनी माांसाहार केल्याचे उदाहरि अजूनिरी तमळालेली नाही. िे
पांढरपूरचे माळकरी वैष्िव नव्हिे , पि अघोरी शाक्तही नव्हिे. अत्यांि साधे
आणि साणत्वक जीवन जगिारे पि वेळ आली की रौद िाांडव करिारे अन ्
शत्रूचा वा अपराध्याचा तशरच्या छे द करिारे भवानीपुत्र होिे. शैव होिे. वारकरीही
होिे. या भूमड
ां ळाचे ठायी धमारक्षी ऐसा दस
ु रा कोि होिा ? िो सवाच धमाांचा
आणि साांप्रदायाांचा आदर करिारा पालक होिा.

महाराजाांच्या या दे वघरािले दे व तनजीवा सोन्याचाांदीचे नव्हिे. िेुे सजीव

रक्तमाांसाचे होिे. महाराजाांचे हृदय हाच त्या दे वाांचा दे व्हारा होिा.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२८ प रश्रमां ी हौस.

तशवाजीमहाराजाांचे एकूि आयुष्यच अवघे ५० वर्े आणि दोन महहन्याांचे.

अववश्राांि श्रम हे च या आयुष्याचे सार. िे श्रम केवळ शरीरालाच नव्हिे िर
मनाला आणि बुवर्द्लाही गराडा घालून बसले होिे. इ. १६४६ पासून िे इ.
१६८० पयांि ३५ वर्ेर ् या राष्ट्रतनमाात्याला अव्याहि भयांकर वादळी आयुष्यच
जगावे लागले. त्याांच्या या जीवनाि चमत्कृ िीपूिा नाट्यमय घटना घडि गेल्या.
आज हे सारे ववर्य िुम्हा आम्हाला हदपवून टाकिाि. आपि त्यािील
नाट्याचा रोमहर्ाक आनांद लुटीि असिो.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्यावर नाटके , कादां बऱया , तचत्रपट आणि काव्ये महाकाव्ये रचीि असिो.
पि त्यािील िळमळ , ध्येयवेड घामाची तशांपि आपि कधी एकाांिाि मनाची
समाधी लावून ववचाराि घेिो का ? ववचार केलाच िर एवढाच करिो , की
तशवाजीमहाराजाांचा पुिळा हकिी लाख रुपयाांचा बनवायचा ? त्याची स्तथापना
कुठे करायची अन ् कुिाच्या या हस्तिे करायची ? त्याांनी केलेले राष्ट्र आणि समाज
उभारिीचे काम की , िे करण्याचा सहक्रय प्रयत्न आपि करिो का ? याचे
प्रामाणिक उत्तर नकाराथीचा असिे. होिो िक्त जयजयकार!

सह्यादीच्या या डोंगराळ दग
ु म
ा प्रदे शाि त्याांनी स्तवराज्य माांडले. त्याची दे खरे ख
ठे वण्याकरिाही िे जािीने हहां डि असल्याच्या या नोंदी सापडिाि. ‘ राजेश्री गड
हकल्ल्याांच्या या पाहिीस अमुक भागाि गेले. ‘ अशा नोंदी सापडिाि. प्रत्यक्ष
लहानमोठ्या लढायाांचा िपशील िर हकिी साांगावा ? त्यािीलच ही एक नोंद
पाहा. महाराजाांचा राज्यातभर्ेकाचा मुहूिा ठरला. त्याची ियारीही रायगडावर
सुरू झाली. रायगड कामाधामाांि आणि िेवढ्याच लगीन आनांदाि बुडून गेला
होिा. अन ् त्यािच महाराजाांच्या या मनाि वाई आणि भोरच्या या जवळचा केंजळगड
नावाचा हकल्ला णजांकून स्तवराज्याि घेण्याचा ववचार आला. वाई आणि भोर या
भागािील हा एकच डोंगरी हकल्ला आहदलशाहीच्या या िाब्याि उरला होिा. अन ्
महाराजाांनी िो स्तवि: जािीने हल्ला करून , लढू न घ्यावयाचे ठरववले. माझ्या
मनाि ववचार येिो. की हा हकल्ला णजांकून घेण्याकरिा महाराजाांनी स्तवि:च
जाण्याची आवश्यकिा होिी का ?

िो कुिीही घेऊ शकला असिा , िरीही महाराज स्तवि: अचानक रायगडावरून

ससैन्य गुपचूप तनघाले का ? िो हदवस होिा हद. २२ एवप्रल १६७४ या
हदवसापूवी अवघ्या एकच महहना आधी म्हिजे हद. १९ माचा १६७४ या हदवशी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांच्या या एक रािीसाहे ब अचानक रायगावरच मृत्यू पावल्या होत्या.
महाराजाांचां या काशीबाई रािीसाहे बाांवर अतिशय प्रेम होिां. त्या या
गजबजलेल्या सांसारािून अचानक तनघून गेल्या. महाराज अतिशय द:ु खी
झाले. सरसेनापिी प्रिापराव गुजर हे महाराजाांचे अत्यांि णजव्हाळ्याचे योर्द्े
होिे. िेही या आधी महहन्यापूवीचा रिाांगिाि ठार झाले होिे. (हद. २४ िेब्रु.
१६७४ ) एका बाजूने राज्यातभर्ेकाची मांगल ियारी चाललेली होिी अन ्
दस
ु ऱया बाजूने महाराजाांच्या या काळजािून द:ु खाचे अश्रू पाझरि होिे.

हे द:ु ख ववसरण्याकरिाच महाराजाांनी ही हद. २२ एवप्रल ची केंजळगडची

मोहहम काढली असेल का ? त्याचवेळी वाधाक्याने थकलेली मृत्यूच्या याच हदशेने
तनघालेली आपली आई समोर त्याांना हदसि नव्हिी का ? अन ्
राज्यातभर्ेकाचा हदवस अवघ्या सव्वा महहन्यावर आलेला महाराजाांना हदसि
नव्हिा का ? िरीही महाराज केंजळगडच्या या मोहहमेवर तनघाले. हद. २४ एवप्रल
१६७४ या मध्यरात्री महाराजाांनी स्तवि: ससैन्य केंजळगडावर हल्ला चढवला.
धडाडू न लढाई पेटली. महाराजाांनी केंजळगड णजांकलाही.

चाांगले झाले. िुमच्या या आमच्या या आजच्या या तशवचररत्राच्या या आनांदािही भर पडली.

पि युर्द्ाच्या या त्या अांधाऱया रात्री वैऱयाच्या या िलवारीचा िटकारा महाराजाांवरच
हिरला असिा िर ? तशवचररत्र राज्यातभर्ेकाच्या या आधीच सांपले असिे. पि
िो राष्ट्रपुरुर् त्या काळाि िसा वागला. या त्याांच्या या वागण्याचा आम्ही आज
कधी ववचार िरी करिो का ? िार िार िर एखादी कवविा रचून मोकळे
होिो. आपल्याला महाराजाांचे रक्ताचे अन ् घामाचे थेंब हदसिाि. पि त्याांचे
अश्रू कधी हदसिाि का ?

एकाांिाि मनोसमाधी या चररत्राशी साधिा आली िरच िे हदसू शकिील.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

याच काळाि पावसाळा समीप आलेला असिानाही (इ. १६७४ मे मध्य)
महाराज तचपळू ि जवळच्या या दळवटिे या गावी आपल्या मराठी सैन्याची एक
छाविी योजनापूवा ठे वण्यासाठी स्तवि: गेले होिे. कोकिचा नकाशा भूप्रदे श
आणि िेथील हवामान डोळ्यापुढे आिा आणि महाराजाांची ही राज्यसाधनाची
लगबगसुर्द्ा डोळ्यापुढे आिा. म्हिजे आज सुट्टीच्या या काळाि पत्ते कुटायची वा
टीव्हीला तमठी मारून बसायची इच्या छा थोडीिरी बाजूला राहील.

उपलब्ध ऐतिहातसक कागदपत्राांच्या या आधाराने तशवाजीमहाराजाांची डायरी

आपल्याला तलहहिा येिेय. तलहा. अन ् स्तवि:च शोधून पाहा की , महाराजाांनी
आराम ववश्राम घेण्याि हकिी वेळ खचा केलाय. ववश्राांिीकरिा म्हिून िे एकदा
मनोहरगडावर आणि वधानगडावर राहहल्याची नोंद आपल्याला सापडे ल. पि
ववश्राांिीकरिा जाऊन राज्याची आणि राजकारिाचीच कामे िेथे उरकीि
बसल्याचा आपल्याला सुगावा लागेल हा! आग्ऱयाच्या या कैदे ि औरां गजेबाच्या या
कृ पेने महाराज िीन महहने छान ववश्राांिी घेि होिे. नाही! या पतलकडे
महाराजाांना ववश्राांिी गवसलीच नाही.

महाराजाांचे असांख्य पुिळे . ववववध तशल्पकाराांनी घडववलेले आपि पाहिो.

बहुिेक सवाच पुिळ्याांि महाराजाांच्या या हािी िलवार दाखववलेली आणि िे
घोड्यावर बसलेले आहे ि , असेच आपि पाहिो. क्वतचि एखाददस
ु राच पुिळा
हाि उां चावून उभा असलेला आपल्याला हदसिो. असां वाटिां , त्या पुिळ्यािील
तशवाजीमहाराज हा उां चावून िुम्हा आम्हालाच साांगिाहे ि की ‘ पराक्रमाचे
िमाशे दाखवा! ‘
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १२९ आणखी एक तलवारी े तळपते मरािी पाते.

हदल्लीि औरां गजेब वैिागला होिा ‘ तशवाजी ‘ नावाच्या या दख

ु ण्याला. इ. स.
१६६० पासून त्याने महाराष्ट्रावर सिि स्तवाऱया चालू ठे वल्या. मोगल ,
राजपूि , पठाि , अरब , रझाकी , इरािी अन ् असेच अनेक लढवय्ये
सेनापिी आणि सैतनक िो स्तवराज्यावर पाठवीि होिा. युर्द्साहहत्य आणि पैसा
अपरां पार ओिीि होिा. मनुष्यबळाला िोटा नव्हिा , िरीही कोिालाही
तशवाजी महाराजाांच्या या ववरुर्द् यश तमळि नव्हिे. तमझााराजा जयतसांग आणि
हदलेरखान पठाि याांचा अपवाद सोडला िर बाकी सगळे सेनानी नापास होि
होिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एक गोष्ट लक्षाि येिे की , औरां गजेब स्तवि: महाराजाांववरुर्द् स्तवराज्यावर
कधीही चालून आला नाही. त्याच्या या मनाि सिि एक धास्तिी होिी की ,
माझाच पराभव झाला , िर काय होईल. म्हिून िो धोका पत्करि नव्हिा.
महाराज आग्ऱयाि आणि आपल्या जबड्याि गवसले असिानाही पसार झाले.
याचा त्याला अतिशय पिािाप होि होिा. पिािाप ? होय पिािाप , िो
त्याने आपल्या स्तवि:च्या या िोंडाने पुढे अनेकदा बोलून दाखवला आहे . त्याच्या या
नोंदी त्याच्या या स्तवि:च्या या डायरीि आहे ि. िो सिि पुढे बोलून दाखवीि असे
की , ‘ मी माझ्या आयुष्याि सवााि मोठी भयांकर चूक केली. मी त्या
तशवाजीला आग्ऱयाि िाबडिोब ठार मारले नाही. ‘

इ.स. १६७० िे ७२ या िीन वर्ााि मराठ्याांनी मोगलाांना अक्षरश: है राि केले.

त्यावेळी हदलेरखान स्तवि: मराठी मुलख
ु ाांवर आणि हकल्ल्याांवर हल्ले चढवीि
होिा. पि जो अनुभव त्याला पुरांदर हकल्ल्याशी झुांजिाना आला , िोच
अनुभव सिि येि गेला.

याच काळाि हदलेरखान सुमारे िीस हजार पठािी िौज घेऊन बऱहािपुराहून
तनघाला आणि नातशक णजल्ह्याि घुसला. या भागािील अनेक हकल्ले
मराठ्याांनी कब्जाि घेिलेले होिे. त्यािीलच कण्हे रा गड या नावाचा डोंगरी
हकल्ला मराठ्याांच्या या िाब्याि होिा. हदलेरखान हा कण्हे रा घेण्यासाठी सुसाट
तनघाला. हदलेर हा अत्यांि कडवा आणि हट्टी असा सरदार होिा.

कण्हे ऱयाच्या या पररसरािच सपाटीवर महाराजाांचा एक णजवलग तशलेदार अवघ्या

सािशे मराठी पायदळातनशी िळ ठोकून होिा. कारि मोगलाांच्या या िौजा केव्हा
स्तवराज्याि घुसिील याचा नेम नव्हिा. म्हिून ही सािशेची िुकडी गस्तिीवर

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राहहली होिी. या िुकडीचा नेिा होिा रामाजी पाांगेरा. हा रामाजी ववलक्षि शूर
होिा. प्रिापगडच्या या युर्द्ाि अिझलखानच्या या सैन्याववरुर्द् जावळीच्या या जांगलाि
या वाघाने भयांकर थैमान घािले होिे. (हद. १० नोव्हें बर १६५९ ) त्याने
पराक्रमाची शथा केली. िो हा रामाजी पाांगेरा कण्हे ऱयापाशी होिा. एक हदवस
हदवसाउजेडी त्याला हे राांनी खबर हदली की , औरां गजेबाचा खासा सरदार
हदलेरखान पठाि भलां मोठां घोडदळ घेऊन कण्हे ऱयावर चालून येि आहे .

हदलेरची िौज खरोखरच मोठी होिी. त्याच्या यापुढे रामाजीची िौज तचमूटभरच
होिी. ही खानाच्या या आक्रमिाची खबर तमळिाच खरे म्हिजे रामाजीने
आपल्या सैन्यातनशी शेजारच्या याच आपल्या कण्हे रा गडावर जाऊन बसायला
हरकि नव्हिी. िे सोयीचे आणि तनधाास्ति ठरले असिे. पि रामाजी
पाांगेऱयािला वाघोबा चविाळू न उठला. िो आपल्या तचमूटभर मावळ्याांपुढे उभा
राहीला. हदलेरखान मोठ्या िौजेतनशी चालून येिोय हे त्या तचमुकल्या मराठी
िुकडीला समजलेच होिे. रामाजी आपल्या लोकाांच्या या पुढे उभा राहहला आणि
मोठ्या आवेशाि िो गरजला , ‘ मदाांनो , खानाशी झुज
ां ायचांय , जे जािीचे
असिील , ( म्हिजे जे जातिवांि योर्द्े असिील िे) येिील. मदाांनो , लढाल
त्याला सोन्याची कडी , पळाल त्याला चोळी बाांगडी ‘ असे बोलून रामाजीने
आपल्या अांगावरचा अांगरखा काढू न िाडू न िेकला. डोईचे मुड
ां ासेही िेकले. अन ्
दोन्ही हािाि हत्यारे घेऊन त्याने एकच हरहर केला.

साक्षाि जिू भवानीच सांचरली. अवघ्या मराठी सैन्यानेही िसेच केले. मूतिमांि
वीरश्रीने कल्लोळ माांडला. उघडे बोडके होऊन मराठी सैन्य भयभयाट करू
लागले. अन ् हदलेरखान आलाच… विव्यासारखे युर्द् पेटले. िलवारबाजीने
हदलेरखान थक्कच झाला. त्याला पुन्हा एकदा पुरांदरगड अन ् मुरारबाजी
दे शपाांडा आठवला. झुांज शथीची चालली होिी. पि मराठ्याांचा आणि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रामाजीचा आवेश दारूच्या या कोठारासारखा भडकला होिा. अखेर हट्टी हदलेर
हटला. त्याचे सैन्य पळि सुटले. हदलेरलाही माघार घ्यावी लागली. रामाजी
पाांगेऱयाने दाखवून हदले की , मराठीयाांची पोरे आम्ही , तभिार नाही मरिाला.
तचमूटभराांनी परािभराांचा पराभव केला.

कण्हे रा गडाला हदलेरखानची सावलीही तशवू शकली नाही. अशी मािसां

महाराजाांनी मावळ मुलखािून वेचून वेचन
ू तमळववली होिी. त्यािलाच हा
रामाजी पाांगेरा. इतिहासाला त्याचां घर माहीि नाही , त्याचां गाव माहीि
नाही , त्याचा ठाव माहहिी नाही. त्याचा पराक्रम मात्र माहहिी आहे .

आणि आम्हाला रामाजीही माहहिी नाही आज अन ् कण्हे रागडही माहीि नाही

आज.

कदातचि पुढे मागे सांशोधकाांना या रामाजी पाांगेऱयाची अतधक माहहिी

कागदपत्राांिन
ू तमळे ल. अन ् काळोखािून उन्हाचा कवडसा उजळि यावा िसा
त्याचा इतिहास आमच्या या काजळलेल्या काळजाि प्रकाश टाकेल.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३० ंत रच् ा वेद ा, ंतरश जाणे.

महाराष्ट्राला ववशाल सागरी हकनारा लाभला आहे . तनसगाानेच अशी रचना केली
आहे की , महाराष्ट्राच्या या पणिमेला हा समुद आणि हकनाऱयावरची जांगलमय
कोकिपट्टी दणक्षिोत्तर पसरलेली आहे . पूवेसा घाटावरचा दे श , मधून बलदां ड
आणि नदीनाल्याांनी सजलेला सहिशीर्ा सह्यादी असे हे महाराष्ट्राचे रूप आहे .
त्याि कोकिपट्टा समुदाच्या या साणन्नध्यामुळे अत्यांि महत्त्वाचा ठरिो. िेवढाच
िो साांभाळावयास जोखमीचाही ठरिो. कारि या पणिम समुदाच्या या बाजूने सारे
पणिमी जग कोकिावर हल्ले करावयास सिि टपलेले असावयाचे. युरोपीय
अठरा टोपीवाले , क्रूर सत्ताकाांक्षी अरब आणि दै त्यवृत्तीचे औवबतसतनयन काळे
हबशी याांची ग्रहिे कोकिपट्टीला सििच ग्रासि असि.

चाचेतगरी करिाऱयाांची क्रूर धाड जवळजवळ रोजच कुठे ना कुठे पडिच

असायची. पोिुग
ा ीज आणि तसद्दी याांनी कोकिच्या या काही भागाि आपली सत्ताच
कायमची माांडली होिी. त्याांच्या या जोडीला आिा (इ. स. १६६४ पासून पुढे)
इां ग्रज मुब
ां ईि कायमचे सत्ताधारी होऊन बसले होिे. तशवाजीमहाराजाांनी या
सांपूिा कोकि कुांडलीचा सुरिेपासून कारवारपयांिचा पुरेपरू अभ्यास (सव्हे र)्
केलेला हदसून येिो. आपल्या हहां दवी स्तवराज्याची ही पणिम सरहद्द समुदाला
वबलगलेली असिार अन ् हा समुद अनेक शत्रूांनी सििच व्याप्त असिार हे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

ओळखून सांपूिा कोकिपट्टाच ववनाअपवाद स्तवराज्याि असला पाहहजे , असा
त्याांचा ठाम तनष्कर्ा आणि तनिाय होिा.

महाराजाांना कोकिपट्टीवर मािसे िार िार चाांगली तमळाली. उरिपासून

कारवारपयांिच्या या या कोकिाि जवळजवळ साठ टक्के प्रदे श आणि हकनारा
महाराजाांना या कोकिी मािसाांनी णजांकून हदला. पि पोिुग
ा ीजाांच्या या िाब्याि
असलेला पणिम ठािे णजल्हा , गोमाांिक आणि तसद्दीांच्या या िाब्याि असलेला
मुरुड जांणजरा , त्याचप्रमािे मुब
ां ईची साि बेटे व्यापून बसलेल्या इां ग्रजाांना
समूळ उखडू न काढण्याची महाराजाांची महत्त्वाकाांक्षी धडपड शांभर टक्के कधीच
यशस्तवी होऊ शकली नाही. याचा अभ्यास झाला पाहहजे. का होऊ शकली
नाही ? कोिचे बळ कमी पडले ? मािसे िर मासळीसारखी चपळ ,
पोलादासारखी किखर , कोल्ह्यासारखी बुवर्द्मान , चिुर वाघासारखी तिखट ,
सुसरीसारखी डाव साधिारी अन ् मुत्सद्दे तगरीि कलमी आांब्यासारखी गोड अशी
महाराजाांना लाभली होिी. मग महाराजाांपाशी असे काय कमी पडले , की
त्याांना तसद्दी , हिरां गी अन ् इां ग्रजी वैऱयाांना समूळ उखडिा आले नाही ?

एक िर मराठी आरमार हजार वर्ाानांिर अगदी नव्यानेच समुदाि उिरले होिे.

आरमारावरची युर्द्सामग्री शत्रूपेक्षा कमीच अन ् नवी होिी. आगरी , भांडारी ,
कोळी , गाववि कुिबी इत्यादी सगळे कोकिी मराठे पाथापराक्रमी होिे. पि
अतभमन्युसारखे जरा नवीनच होिे. त्यामुळे वेळ खािारी सागरी युर्द्े
महाराजाांना जास्तिच वेळ खचा करून लढावी लागली. यश तमळि होिे. पि
गिी कमी पडि होिी. वेळच कमी पडि होिा. त्यामुळे महाराजाांची हयाि
सांपली पि हे िीन परके शत्रू तशल्लक उरले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आिा यािून मुद्दा असा की , महाराजाांचा आरमारी ध्येयवाद लक्षाि घेऊन पुढे
पेशव्याांनी या िीनही वैऱयाांना कायमचे नष्ट करण्याचे ध्येय प्रथम क्रमाांकाने
डोळ्यापुढे ठे वावयास हवे होिे. दे शावरचा अणखल भारिीय स्तवराज्य ववस्तिाराचा
व्याप पेशव्याांनी स्तवीकारल्यामुळे आरमाराकडे म्हिजेच सागरी सरहद्दीकडे
पेशव्याांचे बळ कमी पडले. त्यािून पुन्हा आपसािील भाांडिे आम्हाला बाधली.
त्यामुळेच हे िीन वैरी आमच्या या छािाडावर कायमचे बांदक
ू ी रोखून हटकू शकले.
कान्होजी आांग्रे आणि आांग्रे पररवार आनांदराव धुळप आणि धुळप पररवार हाही
िेवढाच शूर होिा. पोिुग
ा ीजाांची उत्तर कोकि हकनाऱयावर दािादाि उडवविारा
तचमाजी अप्पा , शांकराजी महादे व िडके , खांडोजी मािकर , अिजूरकर
नाईक वगैरे मांडळीही िेवढीच किाबगार होिी.

इ. स. १७५१ मध्ये िर पेशव्याांच्या या एका हे रवाडकर सरदाराने गोव्याि

िोंड्याजवळ खासा पोिुग
ा ीज गव्हनार जनरललाच रिाि ठार मारले. इ. स.
१७३७ मध्ये पेशव्याांनी जांणजऱयाचा खासा सुलिान तसद्दी साि याला रिाि
उरि येथे ठार मारले. इतिहास घडला पि विामान घडले नाही. हटकले नाही.
याचे कारि नेमकेच साांगायचे झाले , िर छत्रपिी तशवाजीमहाराजाांचे धोरि
आणि अनुकरि या मांडळीांना साधले नाही. आपसाि वैर अन ् वैऱयावर खैर
करीि राहहलो आम्ही. इ. स. १७५५ मध्ये आपसािील भाांडिापायी नानासाहे ब
पेशवे याांनी इां ग्रजाांची मदि घेऊन सुविादग
ु ााजवळ आांग्ऱयाांचे म्हिजेच
स्तवराज्याचे आरमार भगव्या झेंड्यासकट समुदाि बुडववले.

इतिहासाि आमच्या या कोिच्या या ना कोिच्या यािरी अन ् एकूि सवाांच्या याच चुका

झाल्या. त्याचे पररिाम राष्ट्राला भोगावे लागले. ‘ हे राज्य एक आहे ‘ असे
आज्ञापत्राि महाराजाांचे मनोगि अमात्याांनी तलहून ठे वले आहे . म्हिजेच
राष्ट्रीय एकिेचा , चाररत्रयाचा आणि उत्तुग
ां महत्त्वाकाांक्षेचा महाराजाांनी हदलेला

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

धागा आणि आदे श आम्ही ववसरलो. अजूनही ववसरलेलेच आहोि.
आपसािल्या भाांडिाांपायी , क्षुद मानापमानापायी , स्तवाथाापायी अन ् एकमेकाांशी
व्यक्तीगि आणि सामाणजक पािळीवरून भाांडिो आहोि अन ् भाांडिाना जयघोर्
मात्र तशवाजी महाराजाांचा करिो आहोि. वववेक हरवला आहे . तनत्य नवा हदन
जागृिीचा उगविच नाही. पि काय करावे ? कुिी चैनीि वारा खाण्याि
गांुुिलाय , कुिी चारा खाण्याि गुांिलाय. कुिी गुटखा खाण्याि गुांिलाय.
वैिागलेल्या गररबाांना व्यवणस्तथि आत्महत्या करण्याइिके ववर् खरे दी
करायलाही पैसे नाहीि. करां टे तमळाले सवाही , जो िो ‘ द ु ‘ बुर्द्
ा ीच साांगिो.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३१ सेतू बांधणाऱ् ा वा रसे े े वारस आम्ही

इतिहासाचा , ववशेर्ि: तशवकालाचा अभ्यास करिाना मराठी योद्धध्याांची

चहकि करिारी बहाद्दरु ी प्रथम डोळ्यापुढे येिे. मुत्सद्दी बुवर्द्वांिाांची ऊटपटाांग
चािुयव
ा िी प्रतिभा आपल्याला चक्रावून टाकिे. ववद्वानाांची बुवर्द्वांि लेखनशैली
आपल्याला हलवून जागे करिे. शाहहराांची ललकारी आपल्याला शहारून टाकिे.
पि हकल्ल्याांची बाांधकामे , अतिअवघड हठकािी केलेली मोठ्या दरवाजाांची वा
साांहदसापटीि बेमालूम केलेली चोरवाटाांची रचना पाहून िुमच्या याआमच्या या
मनािले आियाही थक्क होिे.

टनावारी वजनाांचे दगडी तचरे या कामगाराांनी घडववले िरी कसे अन ् पाचपाच

पुरुर् उां चीवर नेऊन ओळां ब्याि जडववले िरी कसे हे समजि नाही. मिावारी
वजनाांच्या या मोठमोठ्या िुळ्या आणि िळ्या अखांड मापाि दारा झरोक्याांना या
सुिाराांनी कशा हिट्ट बसववल्या असिील ? अशा अवजड कामाि
स्तवराज्यािले कामगार मजूर , बेलदार , पाथरवट , गवांडी सुिार , लोहार
इत्यादी मांडळी अतिशय कष्टाळू , काटक आणि िरबेज होिी. िेवढीच िी
अांिमानािून कल्पक , अतभमानी आणि तनिावांि होिी.

हे हकल्ल्याांवरील अवघड काम करीि असिाांना अनेकदा अपघािही होि आणि

या कामगाराांना प्रािाची हकांमि मोजावी लागे. अनेकजि जायबांदीही होि. या
सवाच अज्ञाि कामगाराांशी महाराज अत्यांि मायेने कृ िज्ञ असि. आज
आपिही आपल्या आजच्या या हहां दवी स्तवराज्याि तनरतनराळे राष्ट्रीय प्रकल्प

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

साकार करीि आलो आहोि. कोयनेचे धरि म्हिजे महाराष्ट्राला लाभलेली
कामधेनूच आहे . हे धरि बाांधिाना हकिीिरी कामगार कायमचे जायबांदी झाले
आणि सुमारे चाळीस कामगार काम करिाकरिा झालेल्या अपघािाि ठार
झाले. या सवाांची नावे कोयनेच्या या बाांधकामाि एका शाांि आणि एकाांि जागी
तशलालेखाि कोरून ठे वली आहे ि. आम्ही शाळा कॉलेजािील िरुि सहलीला
कोयनेच्या या धरिावर जािो.

या कायाांगिी प्राि अपाि केलेल्या या शूर धाडसी कामगारवीराांची िुम्हा

आम्हाला आठवि होिे का ? आम्ही त्या जलाशयाची रम्य गांमि आणि
आनांद मनसोक्त लुटावा. िेथे गावां , नाचावां , खेळावां पि या कायाांगिी
पडलेल्या वा घायाळ झालेल्या कामगारवीराांना साष्टाांग दां डवि घालण्यास ववसरू
नये. आज िुमच्या या आमच्या या कारखान्याांि आणि घराि कोयनेची वीज
प्रकाशिीय , िी त्याांच्या यामुळे. कारतगलच्या या रिाांगिावरील वीराांइिकेच याही
वीराांचे मोल स्तवगीया आणि अववस्तमरिीय आहे .

अन ् मग आिा समजेल , की आज िीनिीनशे चारचारशे वर्ाांहूनही वयोवृर्द्

झालेल्या तशवकालीन गडकोटाांची आणि त्याांच्या या अज्ञाि कामगाराांची महत्ता
हकिी थोर आहे , वांदनीय आहे , पूजनीय आहे . या गडकोटाांवर वेडेवाकडे
माकडचाळे कधीच करिार नाही. आमची नावे गावे त्यावर तलहून ठे विार
नाही. त्या तचऱयाांचा आणि त्याच्या या कामगार हहऱयाांचा आम्ही मुजरा करून ,
दां डवि घालून आदरच करू. पूवीर ् औरां गजेबासारख्या कदा नकाळाशी टक्कर दे ि
हहां दवी स्तवराज्याचे रक्षि करिारे हे िट आणि बुरुज केववलवािे होऊन बसले
आहे ि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

िुम्हाआम्हा िरुिाांची झुांड वेडीवाकडी , घािेरडी गािी गाि येिाना पाहून हे
िटकोट अन ् बुरुज मनािून भयभीि होऊन , असहाय्य नजरे ने आपल्याकडे
बघिाहे ि. अन ् म्हिि आहे ि , ‘ बाळाांनो , नका रे आम्हा म्हािाऱयाांची अशी
टवाळी अन ् मानहानी करू. ‘ अरे , एके काळी त्या थोरल्या राजानां आमच्या या
कडे खाांद्यावर मायेने हाि हिरववला. कुठां आम्हाला जखम झाली असली िर
त्यानां िी चुन्यानां. अन ् कुठां कुठां िर तशश्यानां बुजवली. आिा िुम्ही
आमच्या याकरिा काही केलां नाही िरी चालेल. पि आम्हाला िुमची नावां तलहून
अन ् आमचे तचरे णखळाखेळे करीि वरून ढकलून घायाळ करू नका. गुटखे
खाऊन आमच्या या अांगाखाांद्यावर अन ् िोंडावर थांुुकू नका. तसगरे टी अन ्
ब्राऊनशुगर िुांकून थोटकां आमच्या या अांगावर टाकू नका. पाया पडिो , दे वा
िुमच्या या.

अन ् खरां च नाही का हे ? एके काळी तशवाजीराजाांच्या या णजवलग कामगाराांनी

बाांधलेल्या आणि जपलेल्या या िटाकोटाांची अवहे लना आम्हीच करिो आहोि.
वास्तिववक हे िटकोट म्हिजे त्या शूर कामगाराांची खडी स्तमारके आहे ि.
आम्ही िरुिाांनी या िटाकोटाांवर ऑईल पेंटाांनी आपली नावे तलहहण्याऐवजी
िी , सूयोदा यापासून सूयाास्तिापयांि पसरलेल्या ववशाल आकाशाि स्तवराज्याचे
वैमातनक बनून , पराक्रम करून नक्षत्रिाऱयाांच्या या अक्षराांनी तलहहली पाहहजेि.

तशवकालीन कामगाराांचे धैया हकिीिरी वेळा हदसून आलेले आहे . काांसा

बेटावरील पद्मदग
ु ा बाांधिाना आणि खाांदेरी बेटावरील िट बाांधिाना जांणजरे कर
हबश्याांच्या या आणि मुब
ां ईकर इां ग्रजाांच्या या िोिाबांदक
ु ाांना न जुमानिा , न घाबरिा
कोकिच्या या कामगाराांनी हे दोन हकल्ले उभे केले. िे मेले पि मरे पयांि
बाांधकाम करीि राहहले. अशीच मोलाची कामतगरी गलबिाांचे बाांधकाम
करिाऱया कामगाराांनी अन ् लोहार सुिाराांनी केली.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

या साऱया बाांधकामाि कामगाराांनी कुठे कुठे गिपिी , मारुिी , कालभैरव ,
भवानी , खांडोबा या दे वदे विाांच्या या मूिीर ् कोरलेल्या आढळिाि , िर कुठे
सुसरी , मगरी आणि घोरपडी याांच्या याही आकृ िी कोरलेल्या हदसिाि. या
त्याांच्या या हौशी तशल्पकलेि त्याांचे लढाऊ मन व्यक्त होिे.

एकदा मला एका (इ. १९६१ ) वर्ीर ् तभईचा पोलादाचा आपला राष्ट्रीय
कारखाना पाहण्याचा योग आला. सवात्र लोखांड हदसि होिे. िेथे काम करीि
असलेल्या माझ्या एका इां णजनीयर तमत्राला मी ववचारले ‘ हा कारखाना
रतशयन इां णजनीयसानी भारिासाठी उभारला , आिा िो आपलीच सवा यांत्रज्ञ ,
िांत्रज्ञ आणि कामगार मांडळी चालवीि आहे ि. आपले हे सगळे कामगार अन ्
जािकार लोक कसां काय काम करीि आहे ि ?’

त्यावर त्या माझ्या तमत्राने , काहीच शब्दाि न बोलिा अविीभविी सवात्र

पडलेल्या लोखांडी साहहत्याकडे बोट हिरवीि माझे लक्ष वेधले. या लोखांडी
वस्तिूांवर खडू ने असांख्य हठकािी तलहहले होिे , ‘ रघुपति राघव राजाराम

णजिना पैसा उिना काम. ‘

नव्याने नुकिाच कारखाना सुरू झाला होिा. पगारवाढीच्या या मागिीसाठी

आांदोलनेही सुरू झाली होिी.

रघुपति राघव राजाराम , णजिना पैसा उिना काम.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

माझ्या मनाला कामगाराांची मागिी उमजली , समजली पि त्याचबरोबर
मनाि आलां , की इथांच काय पि अवघ्या दे शाि आम्ही णजिना पैसा उिना
काम करिोच का ? िेवढां केलां िरी रघुपति राघव रामासाठी सेिू बाांधिाऱया
वानराांचां मोल आणि महत्त्व आम्हाला लाभेल.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३२ महाराजांच् ा िस्त्रांबद्दल थोडे से.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

‘ तशवाजी महाराज ‘ हे दोन शब्द िुमच्या या आमच्या या मनाचे आणि िनाचे
अववभाज्य घटक आहे ि. अगदी जन्मापासून मरिापयांि या आपल्या राजाची
साक्षाि आठवि म्हिून त्याच्या या स्तपशााने पुनीि झालेल्या अशा , त्याच्या या
स्तवि:च्या या वस्तिू , विे , शिे , तचत्रे , हस्तिाक्षरे , पत्रे आिखी काही आज
आपल्याला उपलब्ध आहे का ? असेल िर िे कोठे कोठे आहे ? िे सवासामान्य
नागररकाला ववशेर्ि: िुमच्या या आमच्या या मुलाांना पाहावयास तमळे ल का ?
तनदान त्याची प्रकाशतचत्रे िरी तमळिील का ? महाराजाांची ववश्वसनीय अस्तसल
नािी कोििी ? त्यािील समकालीन अस्तसल कोििी ? उत्तरकालीन
पेशवाईिील तशवनािी कशी ओळखायची ? इत्यादी हकिीिरी कुिुहली प्रश्
आपल्याला पडिाि. त्या सवाांचीच उत्तरे चोख दे िा येि नाहीि. कारि त्याचे
पुरावे उपलब्ध नसिाि. पि जे काही आहे , िे समजावून घेण्याचा प्रयत्न
केला पाहहजे. अशा सगळ्या वस्तिू वास्तिून
ां ा ‘ तशवस्तपशा ‘ असे नाव दे िा येईल.
असे तशवस्तपशा आज हकिी उपलब्ध आहे ि ?

महाराजाांनी स्तवि: जे काही हािाळले अन ् वापरले असे आज नक्की काय काय

आहे ? पहहली वस्तिू म्हिजे त्याांची भवानी िलवार. या िलवारीबद्दल प्रचांड
कुिुहल अन ् िेवढे च प्रेम सिि व्यक्त होि असिे. ही िलवार सािाऱयाच्या या
जलमांहदर राजवाड्याि श्रीमांि छत्रपिी राजे उदयनमहाराज भोसले याांच्या या खास
व्यवस्तथेखाली , अत्यांि सुरणक्षि बांदोबस्तिाि ठे वलेली आहे . ही िलवार भवानी
िलवारच आहे , हे तसर्द् करावयास पुरावे आहे ि. िे पुरावे वेळोवेळी प्रतसर्द्ही
करण्याि आले आहे ि. येथे माझ्या मिे या क्षिापयांि ही िलवार भवानीच
आहे एवढे च तनणिि साांगिो. अन्य ववश्वसनीय पुरावे येथून पुढे उपलब्ध
झाल्यास ववचार करिा येईलच. तनिायही घेिा येईलच.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

लांडन येथील बांकीांगहॅ म पॅलेसमध्ये छत्रपिी महाराजाांच्या या खास शिालयािील
एक िलवार रािी एतलझाबेथ याांच्या या राजसांग्रहालयाि आहे . वप्रन्स ऑि वेल्स
पदावर असिाना इां ग्लांडचे राजे सािवे एडवडा हे इ. १८७५ मध्ये भारिाि आले
होिे. त्यावेळी त्याांना कोल्हापूरच्या या श्रीमांि छत्रपिी तशवाजीमहाराजाांनी
भेटीदाखल ज्या मौल्यवान वस्तिू हदल्या , त्याांि एक अत्यांि मौल्यवान आणि
सुद
ां र अशी िलवारही हदली. या िलवारीचे नाव कोल्हापूर दरबाराच्या या
दप्तरखान्याांि ‘ जगदां बा ‘ म्हिून नमूद आहे . ही िलवार रत्नजडीि मुठीची
आहे . त्यावर बहात्तर मािके आणि अगणिि हहरे जडववलेले आहे ि. या
िलवारीची जी घडि आहे , त्याला हिरां ग हकांवा पट्टापान हकांवा सडक हकांवा
सॅबर असे नावे आहे . ही िलवार तशवकालीन नक्कीच आहे . पि िी भवानी
नाही. पि िी छत्रपिी महाराजाांच्या या खास तशलेखानािील आहे . म्हिून असे
वाटिे की , हीही जगदां बा िलवार शककिेर ् तशवाजी महाराज छत्रपिी (इ.
१६३० िे ८० ) याांनीही स्तवि: वापरली असेल की काय ? िशी शक्यिा असू
शकिे. म्हिूनच सािाऱयािील असलेल्या भवानी िलवारीप्रमािे करवीर
छत्रपिी महाराजाांच्या या तशलेखान्याि असलेल्या आणि सध्या बांकीांगहॅ म पॅलेस ,
लांडनमध्ये असलेल्या या जगदां बा िलवारीबद्दल िेवढे च प्रेम आणि भक्ती वाटिे
हा आमचा सवाांचा स्तवभावधमाच आहे . ही िलवार (जगदां बा) कोल्हापूर
महाराजाांची आहे . िी पुन्हा छत्रपिी महाराज कोल्हापूर याांच्या या राजवाड्याि
परि यावी अशी सवा जनिेचीच इच्या छा आहे . ही जगदां बा िलवार बांकीांगहॅ म
पॅलेसमध्ये अतिशय शानदार हदमाखाि ठे वलेली आहे . (मी स्तवि: िी पाहहली
आहे ) िशी आस्तथा आणि व्यवस्तथा ठे वण्याची थोडीिार सवय आम्हाला
लागली िरीही खूप झाले.

तशवाजी महाराजाांचे वाघनख लांडनच्या या णव्हक्टोररया अल्बटा म्युणझयममध्ये

आहे . हे वाघनख उत्कृ ष्ट पोलादी आहे . हे लांडनला कोिी हदले ? त्याचा वेध

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि शोध घेिला , िर थोडा सुगावा लागिो. ग्राँड डि हा इ. १८१८ िे २४
पयांि सािारा येथे इस्तट इां हडया कांपनीचा राजकीय प्रतितनधी म्हिून नेमलेला
होिा. छत्रपिी प्रिापतसांह महाराजाांच्या या आणि इस्तट इां हडया कांपनीच्या या सांबांधािले
राजकीय व्यवहार िो पाहि असे. िो हुशार होिा. िो प्रथम हहि पाहि असे ,
िे आपल्या इां ग्लांड दे शाचे आणि इस्तट इां हडया कांपनीचे. त्याला इतिहासाचीही
आवड होिी. सािाऱयािील वास्तिव्याि मराठ्याांच्या या इतिहासावर आणि
त्यािल्यात्याि तशवकालावर तलहहण्याची त्याने आकाांक्षा धरली आणि िी पूिा
केली. त्याने तलहहलेला ‘ हहस्तटरी ऑि मराठाज ‘ हा गांथ म्हिजे मराठी
इतिहासावर तलहहला गेलेला , कालक्रमानुसार असलेला पहहलाच गांथ आहे .
म्हिून त्याला मराठी इतिहासाचा पहहला इतिहासग्रांथ लेखक हा मान हदला
जािो. िो अत्यांि सावध लेखक आहे . त्याने छत्रपिी प्रिापतसांह महाराजाांशी
मैत्रीचे सांबांध ठे वून आपले काम सुववधेने साधले. त्याने बहुदा याच काळाि
तशवाजीमहाराजाांची वाघनखे प्रिापतसांह महाराजाांकडू न भेट म्हिून तमळवली
असावीि. ही वाघनखे त्याने इां ग्लांडला जािाना बरोबर नेली. िी त्याच्या या
वांशजाांकडे च होिी. चार धारदार नखे असलेले हे पोलादी हत्यार अतिशय
प्रमािबर्द् आणि सुबक आहे . हे हत्यार डाव्या हािाच्या या बोटाि घालून
वापरावयाचे आहे . ग्राँड डिच्या या आजच्या या वांशजाने (बहुदा िो ग्राँड डिचा पििू
हकांवा खापरपििू असावा) णव्हक्टोररया अल्बटा म्युणझयमला हे हत्यार दान
केले. अिझलखानच्या या भेटीच्या या वेळी महाराजाांनी जे वाघनख नेले होिे , िेच
हे हत्यार. णव्हक्टोररया अल्बटा म्युणझयमच्या या वस्तिूसच
ू ीमध्ये ही माहहिी अगदी
त्रोटक अशी सूतचि केली आहे .

महाराजाांची जी समकालीन तचत्रे (पेणन्टां ग्ज) समकालीन तचत्रकाराांनी काढलेली

म्हिून आज उपलब्ध आहे ि , त्यािील काही तचत्राांि महाराजाांचे हािाांि
पट्टापान िलवार म्हिजेच सरळ पात्याची िलवार म्यानासह दाखववलेली

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हदसिे. िसेच पोलादी पट्टा हािाि घेिलेलाही हदसिो. िसेच कमरे ला कट्यार
(म्हिजे पेश कब्ज) खोवलेलीही हदसिे. पि महाराजाांचा हा पोलादी पट्टा
आणि कट्यार आज उपलब्ध नाही. िसेच त्याांची ढाल आणि हािावरचे
सांरक्षक दस्तिे (म्हिजे मनगटापासून कोपरापयांि दोन्ही हािाांचे सांरक्षि
करिारे , दोन्ही हािाांची धािूांची वेष्टिे) आज उपलब्ध नाहीि. त्याचप्रमािे
महाराजाांचे पोलादी तचलखि आणि पोलादी तशरिाि आणि कापडी तचलखि
आणि कापडी तशरिाि होिे. पि आज त्यािील काहीही उपलब्ध नाही.

यातशवाय त्याांच्या या खास तशलेखान्याि (शिगाराि) आिखीही काही हत्यारे

असिीलच. त्याि भाला , ववटे , धनुष्यबाि , खांजीर इत्यादी हत्यारे
असिारच. अिझलखानाचे भेटीचे वेळी त्याांनी प्रत्यक्ष वापरलेला वबचवा होिा.
परां िु आिा यािील काहीही उपलब्ध नाही. बांदक
ु ा , िमांचे (म्हिजे ठासिीची
वपस्तिुले) , कडावबना (म्हिजे नरसावयासारखे िोंड असलेले मोठे वपस्तिुल याि
दारूबरोबरच अनेक गोळ्या ठासून िे उडवीि असि. त्या काळची जिू ही
अनेक गोळ्या उडवविारी मतशनगनच) अशी ववववध प्रकारची हत्यारे
राजशािालयाि नक्कीच असिार. पि महाराजाांच्या या राजशािालयाचा आज
कोििाही भाग उपलब्ध नाही. धािूच्या या हत्याराांना ‘ गोडे हत्यार ‘ असे
म्हिि. अन ् दारू ठासून वापरण्यास हत्याराांना ‘ उडिे हत्यार ‘ असे म्हिि.
एकूि तशवस्तपतशिा हत्याराांबाबि सध्या एवढे च साांगिा येिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३३ शिवस्पिथ

महाराजाांची तचत्रकाराांनी हािाांनी काढलेली तचत्रे काही उपलब्ध आहे ि. त्यािील

काही अगदी समकालीन आहे ि. काही इ. १६८० नांिर पि नक्कीच पि
नणजकच्या याच काळाि कॉपी केलेली असावीि. पि समकालीन तचत्रे उपलब्ध
आहे ि आणि त्यावरून महाराजाांचे रूप आपि पाहू शकिो , हाच आपला
आनांद मोठा आहे . आिा तचत्रकार ज्या योग्यिेचा असेल , त्या त्याच्या या
योग्यिेप्रमािेच तचत्र ियार होिार. त्याची िुलना हकांवा अपेक्षा आपि
आजच्या या कॅमेऱयाशी करू शकि नाही. येथे मुद्दा असा , की महाराजाांच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अांगावर मस्तिकापासून पावलाांपयांि जी विे दाखववलेली आहे ि , ( याला
तसरपाव म्हििाि) त्याचा आपल्याला थोडािार पररचय होऊ शकिो.

पहहली व्यथा ही साांतगिली पाहहजे की , या त्याांच्या या विाांपक

ै ी एकही वि
ववशेर् आज उपलब्ध नाही. त्याांच्या या मस्तिकावरील पगडी हकांवा पागोटे हकांवा
णजरे टोप जो तचत्राि हदसिो , िो उत्तरे कडील आणि दणक्षिेकडीलही सुलिानी
अांमलाि दरबारी व्यक्ती जशा िऱहे चा वापरि असि , िसाच आहे . आज
हदल्ली , राजपूि , काांगडा , लखनौ , गोवळकोंडा , िांजावर , ववजापूर
इत्यादी तचत्रकलेच्या या शैलीिील (स्तकूल) अगणिि तचत्रे (तमतनएचसा आणि
म्युरल्स) उपलब्ध आहे ि. त्यािील व्यक्तीांची तशरोभूर्िे आणि तशवाजी
महाराजाांचे तशरोभूर्ि याांि खूपच साम्य आहे . क्षवत्रय आणि ववनक्षवत्रय
तशरोभूर्िाांि थोडािार िरक हदसिो. थोडक्याि साांगावयाचे झाले , िर
महाराजाांच्या या तशरोभूर्िाचे बादशाही तशरोभूर्िाशी साम्य आढळिे. िो त्या
काळाचा पररिाम हकांवा प्रभाव आहे .

महाराजाांचा अांगरखा , जामा (कमरे चा छोटा शेला) चुस्ति पायजमा (सुरवार)

हा अशाच प्रकारचा बादशाही दरबारी पर्द्िीचा हदसून येिो. रुमाल हाही पि
त्यािीलच. अांगावरील शेला म्हिजेच उत्तरीय हकांवा उपवि हे हहां दप
ू िाचे एक
लक्षि होिे. पि काही बादशाह आणि त्याांचे अहहां द ू सरदारसुर्द्ा शेला हकांवा
उपरिे वापरीि असल्याचे जुन्या पेणन्टां ग्जवरून तसर्द् होिे. या बाबिीिही
पालुपद हे च की महाराजाांच्या या वापरण्यािील एकही विववशेर् आज उपलब्ध
नाही. हीच गोष्ट महाराजाांच्या या अांगावरील अलांकाराांच्या या बाबिीि म्हििा येिे.
कलगी , मोत्याचा िुरा , कानािील चौकडे , गळ्यािील मोजकेच पि
मौल्यवान कांठे , दां डावरील बाजूबांद , बोटािील अांगठ्या , हािािील आणि
पायािील सोन्याचा िोडा , हािािील सोन्याचे कडे , कांबरे चा नवरत्नजडीि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

कमरपट्टा पुरुर्ाांच्या या अशा कमरपट्ट्याला ‘ दाब ‘ असे म्हिि असि.
तशवाजी महाराजाांचे िीथारूप शहाजीराजे महाराजसाहे ब िे िांजावराकडे दणक्षिेि
असि. वेळोवेळी िेही तशवाजीमहाराजाांकडे आणि णजजाऊसाहे बाांकडे काही
मौल्यवान विे , वस्तिू इत्यादी पाठवीि असि. अशी कृ ष्िाजी अनांि
मजालसी याने नोंद केलेली आहे . आज या तशवकालीन विालांकाराांपैकी आणि
अन्य आलेल्या नजराण्याांपक
ै ी काही उपलब्ध नाही.

महाराज कवड्याची माळ श्रीभवानी दे वीच्या या पूजेच्या या आणि आरिीच्या या वेळी

गळ्याि ररवाजाप्रमािे , परां परे प्रमािे घालीि असि.

असेच अलांकार रािीवशाकडे ही होिे. त्याचप्रमािे प्रिापगडच्या या भवानीदे वीच्या या

आणि तशखर तशांगिापूरच्या या महादे वाच्या या अांगावरही होिे. राज्यातभर्ेक करून
छत्रपिी म्हिून मस्तिकावर छत्र धरण्यापूवीर ् महाराजाांनी स्तवि: हद. २० मे
१६७४ या हदवशी प्रिापगडावर जाऊन श्रीभवानीदे वीची र्ोड्र्ोपचारे यथासाांग
पूजा केली. त्यावेळी वेदमूिीर ् ववश्वनाथ भट्ट हडप हे पुजारी होिे. श्रीभवानी
दे वीस महाराजाांनी सोन्याचे आणि नवरत्नजडावाचे सवा प्रकारचे अलांकार घािले.
त्याि दे वीच्या या मस्तिकावर सोन्याचे मौल्यवान झालरदार असे छत्र अपाि केले.
या छत्राचे वजन सव्वा मि होिे. त्यावेळचे वजनाचे कोष्टक असे २४ िोळे
म्हिजे १ शेर. १६ शेर म्हिजे १ मि. जुना िोळा सध्याच्या या पाविेबारा
ग्रॅमचा होिा. श्रीच्या या अांगावरील सवा अलांकार आजच्या या हकांमिीने कोट्यवधी
रुपयाचे भरिील. पि हे सवा अलांकार इ. १९२९ मध्ये प्रिापगडावर झालेल्या
पठािी चोरीि चोरीस गेले. पुढे चोर सापडले पि चोरी सांपलेली होिी.
महाराजाांनी अपाि केलेल्या श्रीांच्या या अलांकाराांपक
ै ी श्रीांच्या या पायािील , मािके
जडववलेली दोन पैंजिे िक्त सध्या तशल्लक आहे ि , असे समजिे. ही चोराांची
कृ पाच म्हिायला हवी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अशा चोऱया महाराष्ट्राि हकिीिरी दे वदे वस्तथानाि झालेल्या आहे ि , हे आपि
पाहिो आहोि. प्रिापगड , नरतसांगपूर , जेजुरी , कराड , औांध , पवािी
इत्यादी हठकािी चोऱया झाल्या. काय म्हिावे याला ? पूवीर ् आमचे दे व
आणि दे विा शूरवीराांना आणि वीराांगनाांना पावि होत्या. ववजय तमळि होिे ,
वैभव वाढि होिे. पि आिा मात्र त्या चोरदरोडे खोराांनाच पावाव्याि का ?
भक्त दब
ु ळे बनले. दे वाांनी िरी काय करावे ? तशवस्तपशा एवढाच आज
आपल्यापुढे ज्ञाि आणि थोडासा उपलब्ध आहे .

नेहमी मनाि ववचार येिो , की तशवाजी महाराज ज्या ज्या गडाांवर आणि
गावाशहराांि हिरले आणि राहहले , अशा गावाशहराांची आणि गडाांची आणि
महाराजाांच्या या िेथील वास्तिव्याची कागदोपत्राांच्या या आधाराने िारीखवार यादी
करिा येईल. अवघड काहीच नाही. अशी यादी आपि करावी आणि
अमुकअमुक हठकािी महाराज कोित्या तिथीतमिीस िेथे राहहले हे प्रतसर्द्
करावे. म्हिजे त्या त्या हठकािच्या या रहहवाशाांना आणि ववशेर्ि: िरुि
ववद्याथीर ् ववद्यातथनींना त्या तशवभेटीचा स्तपशाानांद घडे ल. इतिहास जागिा
ठे वण्याकररिा या तशवस्तपशााचा असा उपयोग झाला पाहहजे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३४ महाराजां ी क्तवश्वासू संपत्ती

हहां दवी स्तवराज्याची सुरुवाि शून्यािून झाली. अगदी गरीब अशा मावळी
शेिकऱयाांच्या या , गावकामगाराांच्या या आणि कोििीिरी मजुरी करिाऱया
‘ वबगाऱयाां ‘ च्या या सांघटनेिूनच महाराजाांनी आणि ववलक्षि सांघटन कौशल्य
असलेल्या णजजाऊसाहे बाांनी हा धाडसी डाव माांडला. मािसां म्हटली की ,
स्तवभावाचे आणि गुिदोर्ाांचे असांख्य प्रकार आलेच. या सवाांना एका ओळां ब्याि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आिून , धाडसी आणि अति अवघड ववश्वासाची कामे करवून घेिे , म्हिजे
आवळ्याभोपळ्याची एकत्र मोट बाांधण्याइिकेच अवघड काम होिे. त्याि पुन्हा
स्तवाथीर ् आणि गुन्हे गार प्रकृ िीची मािसे थोडीिार िरी असिारच. आांबेमोहोर
िाांदळाि खडे तनघिािच की , िे तशजि नाहीि. आधीच वेचून काढावे
लागिाि. मािसाांचेही िसेच. म्हिूनच या मायलेकराांनी या सवा मािसाांची
तनवडपाखड करून , णजवावरची कामांसर्द्
ु ा करवून घेण्यासाठी केवढां कौशल्य
दाखवलां असेल ?

पि त्याि ही मायलेकरे यशस्तवी ठरली. िी इिकी , की स्तवराज्याची सवााि

मोठी धनदौलि म्हिजे ही मािसेच होिी. िी सामान्य होिी. पि त्याांनी
असामान्य इतिहास घडववला. महाराजाांची ही मािसां म्हिजे स्तवराज्याची
हुकमी शक्ती. एकवेळ बांदक
ु ीची गोळी उडायला उशीर होईल , पि ही मािसां
आपापल्या कामाि तनतमर्भरही उडी घ्यायला उशीर करीि नव्हिी. सबबी
साांगि नव्हिी. अखेर मोठी कामे , मोठ्या सांस्तथा , मोठ्या राष्ट्रीय
जबाबदारीच्या या सांघटना , गुप्त प्रयोगशाळा , गुप्त शिािाांचे सांशोधन आणि
तनतमिी… राजकारिाचे सवााि महत्त्वाचे गुप्त खलबिखाने अशा सवा हठकािी
अशी हुकमी , ववश्वासाची मािसेच लागिाि. महाराजाांनी अनेकाांना पदव्या
हदलेल्या आढळू न येिाि. त्यािील ‘ ववश्वासराव ‘ ही पदवी हकिी मोलाची
बघा! गायकवाड घराण्यािील कृ ष्िराव नावाच्या या एका णजवलगाला महाराजाांनी
ववश्वासराव ही पदवी हदलेली होिी. युवराज सांभाजीराजाांना आग्रा प्रसांगाि
मथुरेमध्ये ज्याांच्या या घरी महाराजाांनी ठे वले होिे , त्या मथुरे कुटु ां बालाच त्याांनी
‘ ववश्वासराव ‘ ही पदवी हदली होिी. अत्यांि ववश्वासू आणि किाबगार अशा
काही सरदाराांना आणि मांत्रयाांना त्याांनी ‘ सकलराज्य काया धुरांधर ‘ आणि
‘ ववश्वासतनधी ‘ या पदव्या हदल्या होत्या. अनेक कोहहनूर हहऱयाांचा कांठा
गळ्याि पडण्यापेक्षाही महाराजाांच्या या हािून अशा मोलाच्या या पदवीची बणक्षसी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

भाळी तमरविाना या सगळ्या ववश्वासू णजवलगाांना केवढा अतभमान वाटि
असेल! पदवी स्तवीकारून नांिर सवडीनुसार , सांधी साधून िी परि केल्याचे
एकही उदाहरि नाही! महाराजाांनीही पदव्याांची स्तवस्तिाई खैराि केली नाही.

महाराजाांनी कौिुकाकररिा किाबगाराांना मानाच्या या साथा पदव्या हदल्या.

बणक्षसे , पाररिोवर्के हदली नाहीि. वांशपरां परा कोिालाही , कोििेही पद हदले
नाही. या चुका स्तवराज्याला म्हिजेच राष्ट्राला हकिी बाधिाि , याची आधीच्या या
इतिहासावरून महाराजाांना पुरेपरू जािीव झालेली होिी. पैसे हकांवा अतधकारपदे
दे ऊन मािसाांची खरे दी ववक्री महाराजाांनी कधीही केली नाही. ऐन अिझलखान
प्रसांगी ववजापूरच्या या बादशाहाने अिझलखानाच्या या मािाि महाराजाांचे सरदार
िोडू न आपल्या शाही पक्षाि आिण्याचे हकिीिरी प्रयत्न केले. पि िक्त एकच
सरदार अिझलखानास सामील झाला. बाकी झाडू न सगळे ‘ ववश्वासराव
‘ ठरले. हुकमी णजवलग ठरले. त्याि कान्होजी जेधे , झुांजारराव मरळ ,
है बिराव तशळमकर , हदनकरराव काकडे , ववश्वासराव गायकवाड , हां बीरराव
मोहहिे , यशवांिराव पासलकर अशी ‘ पदवीधर ‘ बहाद्दराांची त्याांच्या या
पदव्याांतनशी हकिी नावे साांगू ? असे दाभाडे , मारिे , तशिोळे , जगिाप ,
पाांगेरे , कांक , सकपाळ , महाले , प्रभूदेशपाांडे अणि हकिी हकिी हकिी
साांगू ? महाराजाांचे हे सारे हुकमी ववश्वासराव होिे. यािील अनेक णजवलगाांच्या या
अगदी िरुि मुलानािवांडाांना अिझलखानाने अन ् पुढे इिरही शाही सरदाराांनी
पत्रे पाठवून बणक्षसी , इनामे , जहातगऱया दे ण्याचे आमीर् दाखववले. पि
त्यािील एकाही बापाचा एकही पोरगा शत्रूला सामील झाला नाही. सगळ्या
ववश्वासरावाांच्या या पोटी ववश्वासरावच जन्मले. वास्तिववक त्या पोराांनी आपल्या
बापाला म्हिायला हवां होिां की , ‘ बाबा , िुम्ही महाराजाांच्या याकडे च ऱहावा.
म्या खानाकडां जािो. पुढां कुिाचां िरी ‘ गव्हन्मेरां ट
् ‘ येईलच ना! आपलां काम

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

झालां , म्हिजे झालां! ‘ असा अववश्वासू आणि बदिैली ववचार कोिाही मावळी
पोरानां केला नाही.

िरीही सांपूिा तशवचररत्राि अन ् नांिर छत्रपिी शांभू चररत्राि आपल्याला अगदी

िुरळक असे चारदोन काटे सराटे सापडिािच. पि लक्षाि ठे वायचे , िे बाजी
पासलकर , िानाजी , येसाजी , बहहजीर ् , हहरोजी याांच्या यासारख्या
हहऱयामािकाांनाच.

आपल्या इतिहासाि चांदन खूप आहे . कोळसाही आहे . यािील काय

उगाळायचां ? चांदन की कोळसा ? पारखून सारां च घेऊ. अभ्यासपूवक
ा . पि
उगाळायचां चांदनच. कोळसा नाही. चांदनाचा कोळसा करून उगाळि बसण्याचा
उद्योग िर कृ िघ्नपिाचाच ठरे ल. नकली दातगने जास्ति चमकिाि. अस्तसल
मांगळसूत्र पदराखाली झाकूनच असिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३५ राष्ट्र बलसा र होवो-हे शिवतत्त्वज्ञा .

स्तवराज्याचे एक ववलक्षि मोलाचे सूत्र महाराजाांनी आणि णजजाऊसाहे बाांनी

अगदी प्रारां भापासून , कटाक्षाने साांभाळले होिे. िे म्हिजे , स्तवराज्याि
लायकीप्रमािे काम तमळे ल. लायकीप्रमािे दाम तमळे ल. लायकीप्रमािे स्तथान
तमळे ल. हे च सूत्र िान्सच्या या नेपोतलयनला पूिप
ा िे साांभाळिा आले नाही.
णजांकलेल्या नवनवीन प्रदे शावर नेमायला नेपोतलयनला नािलग , सगेसोयरे
अपुरे पडले. त्यामुळे गुिवत्ता ढासळली. अखेर सम्राट झालेला नेपोतलयन
वब्रटीशाांचा कैदी म्हिूनच िुरुांगाि मरि पावला.

पि योग्य लायकी असलेल्या नािलगालाही टाळायचे का ? िसेही महाराजाांनी

केले नाही. त्याांचे थोडे ुेसेच पि िार मोठ्या योग्यिेचे नािलग
अतधकारपदावर होिे.

अभ्यासकाांचे ववशेर् लक्ष वेधिे िे काही व्यक्तीांवर. उदाहरिाथा बहहजीर ् नाईक.

हा बहहजीर ् रामोशी समाजािील होिा. पि योग्यिेने राजकुमारच ठरावा ,
असा महाराजाांच्या या काळजाचा िुकडा होिा. िो अत्यांि धाडसी , अत्यांि
बुवर्द्मान , अत्यांि ववश्वासू , तिखट कानाचा आणि शत्रूच्या या काळजािलही
गुवपि शोधून काढिाऱया भेदक डोळ्याचा , बहहरी ससािा होिा. महाराजाांनी
त्याला नजरबाज खात्याचा सुभेदार नेमले होिे. सुभेदार म्हिजे त्या खात्याचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सवाश्रि
े अतधकारी. हे रखात्याचा मुख्य अतधकारी होिे ही सामान्य गोष्ट आहे
का ? त्याची बुवर्द्मत्ता आणि चािुयप्र
ा तिभा असामान्यच होिी. अनुभवाने िी
असामान्यच ठरली. वास्तिववक रामोशी समाज हा लोकाांनी ( अन ् पुढच्या या
काळाि वब्रटीशाांनी) गुन्हे गारच ठरवून टाकला. पि त्यािील हहरे आणि मोिी
महाराजाांनी अचूक तनवडले. हकल्ल्याांच्या या सांरक्षिासाठी आणि दौडत्या
सैन्यािही महाराजाांनी रामोशी ‘ नाईक ‘ मांडळी आवजून
ा नेमली.

जरा थोडे ववर्याांिर करून पुढचे बोलिो. स्तवराज्य बुडून इां ग्रजी अांमल
आल्यानांिरच आमच्या या पुरांदरच्या या पररसरािला तभवडी गावचा एक िरुि
होिा , उमाजी नाईक रामोशी. त्याचे आडनाांव खोमिे. सारे मराठी स्तवराज्य
बुडाले , म्हिजे आम्हीच बुडवले. हा उमाजी नाईक एकटा स्तवराज्य
तमळववण्याकरिा इां ग्रजाांच्या या ववरुर्द् सशि उठला. चार णजवलग तमळववले.
आणि इां ग्रजाांचे राज्य उलथून पाडण्याकरिा हा रामोशी आपल्या दोन पुत्राांतनशी
उठला. त्याच्या या एका मुलाचे नाव होिे , िुका. दस
ु ऱयाचे नाव होिे म्हां काळा.
सवााि महत्त्वाचा मुद्दा असा की , या उमाजी नाईकाने उभारलेले बांड. इां ग्रजाांचे
राज्य मोडू न , तशवाजीराजा छत्रपिीचे राज्य स्तथापन करण्याचा त्याचा
िळमळीचा हे िू होिा. तशवाजीमहाराजाांना बाकी सारे जि ववसरले. एका
उमाजी नाईकाच्या या काळजाि महाराज ववसावले होिे. तशवाजीराजे या शब्दाचे
सामाथ्य हकिी मोठे होिे आणि आहे हे एका रामोशालाच समजले. आम्हाला
केव्हा समजिार ? होय. आम्हालाही माहहिी आहे की , कॅप्टन मॅकीांगटॉश या
इां ग्रज अतधकाऱयाने उमाजी नाईकाला पडकले अन ् िाशीही हदली. पि त्याच
कॅप्टनने उमाजी नाईकाचे चररत्र तलहहले. छापले. त्याि िो कॅप्टन म्हििो ,
‘ हा उमाजी म्हिजे अपयश पावलेला तशवाजीराजाच होिा. ‘ मन भावना
आणि त्याप्रमािे किाबगारी ही जािीवर अवलांबून नसिे. बहहजीर ् नाईक

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि उमाजी नाईक हे सारखेच. एक यशस्तवी झाला , दस
ु रा दद
ु ै वााने
अयशस्तवी ठरला. दोघेही तशवसैतनकच.

हदलेरखान पठािाशी पुरांदरचा हकल्ला साडे िीन महहने सिि लढि होिा.
हदलेरखानला पुरांदर णजांकून घेिा आला नाही. त्या पुरांदरावर रामोशी होिे ,
महार होिे , धनगर होिे , मराठा होिे , मािांग होिे , कोळी होिे , कोि
नव्हिे ? सवाजिाांची जाि एकच होिी. िी म्हिजे तशवसैतनक. चांदपूर ,
गडतचरोलीपासून कारवार , गोकिाापयांि पसरलेल्या महाराष्ट्रािील अगणिि
समाजसमुहािील मािसे महाराजाांनी तनवडू न गोळा केली. त्याि धमा , पांथ ,
साांप्रदाय , जािी- जमािी , भार्ा , रीिररवाज कधीही मोजले नाहीि. राष्ट्र उभे
करावयाचे असेल , िर लक्षाि घ्यावा लागिो , िक्त राष्ट्रधमाच. अन ् तनमााि
करावे लागिे राष्ट्रीय चाररत्रय. स्तवराज्याचा पहहला पायदळ सेनापिी होिा नूर
बेग. आरमाराचा एक जबर सेनानी होिा दौलिखान. सािाऱयाजवळच्या या
वैराटगड या हकल्ल्याचा हकल्लेदार होिा एक नाईक. एक गोष्ट लक्षाि येिे
की , तशवकालीन हहां दवी स्तवराज्याचा इतिहास म्हिजे सवा समाज शक्तीांचा
वापर. तमत्राांनो , महाराष्ट्राच्या या एका महाकवीच्या या ओळी सिि डोळ्यापुढे येिाि.
िो कवी म्हििोय , ‘ हािाि हाि घेऊन , हृदयास हृदय जोडू न , ऐक्याचा
मांत्र जपून ‘ आपला दे श म्हिजे बलसागर राष्ट्र उभे करूया. तशवरायाांच्या या
ित्त्वज्ञानाचे आणि इतिहासाचे िरी दस
ु रे कोििे सार आहे ? --तशवशाहीर
बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३६ मातृत्व, ेतत्ृ व आणण कतृत्थ व

तशवाजी महाराज हे स्तवराज्य सांस्तथापक होिे. पि िेही या स्तवराज्याचे

प्रजाजनच होिे. राजेपि , नेिेपि आणि मागादशाक गुरूपि या महाराजाांच्या या
वाट्याला आलेल्या भूतमका होत्या. त्या त्याांनी आदशापिे पार पाडल्या.
सत्ताधीश असूनही जाित्याांच्या या आणि किाबगाराांच्या या पुढे िे सववनय होिे.
अहां कार आणि उर्द्टपिा त्याांना कधीही तशवला नाही. मधमाश्याांप्रमािे शांभर
प्रकारची मािसां त्याांच्या याभोविी मोहोळासारखी जमा झाली. त्याांचा त्याांनी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याांच्या या योग्यिेप्रमािे उपयोग केला. या साऱयाांना साांभाळण्याचां काम सोपां
होिां का ? णजजाऊसाहे ब िे काम जािीवपूवक
ा ममिेने आणि मनापासून
कळवळ्याने करीि होत्या. मािसाांशी वागिां ही त्याांची ‘ पॉतलसी ‘ नव्हिी.
प्रेम हा त्याांचा स्तथायीभाव होिा. सध्याच्या या काळाि लोकप्रतितनतधत्त्व
करिाऱया सांसदे पासून ग्रामपांचायिीपयांिच्या या कायाकात्याांनी णजजाऊसाहे बाांच्या या
नेित्ृ वाचा म्हिजेच मािृत्त्वाचाच अभ्यास करावा. त्या उत्कृ ष्ट सांघटक होत्या.

शाही धुमाकुळाि उद्धध्वस्ति झालेल्या पुिे शहराि त्या प्रथम राहावयास

आल्यावर ( इ. १६३७ पासून पुढे) त्याांनी पुण्याभोविीच्या या छत्तीस गावाि
एकूिच कयााि मावळाि त्याांनी अक्षरश: दाररद्याने आणि हालअपेष्टाांनी
गाांजलेल्या दीनवाण्या जनिेला आईसारखा आधार हदला. आांबील ओढ्याच्या या
काठावरील ढोर समाजाला त्याांनी तनधाास्ति तनवारा हदला. बेकार हािाांना काम
हदले , काम करिाऱया हािाांना दाम हदले. प्रतििीि गुांडाांचा सिाईने बांदोबस्ति
केला. प्रसांगी या अतिरे की छळवादी गुांडाांना त्याांनी ठार मारावयासही कमी केले
नाही. उदाहरिाथा िुलजी नाईक तशळमकर आणि कृ ष्िाजी नाईक बाांदल.
याांना शब्दाांचे शहािपि समजेना. त्याांना त्याांनी िलवारीनेच धडा हदला.
त्याांच्या या इिक्या कडकपिाचाही लोकाांनी नेमका अथा लक्षाि घेिला.

लोक णजजाऊसाहे बाांच्या या पाहठशीच उभे राहहले. कोिीही त्याांच्या यावर अववश्वासाचा
ठराव आिला नाही! याच तशळमकर , बाांदल आिखीन बऱयाच दाांडगाईवाल्या
मािसाांच्या या घरािील गिगोिाने महाराजाांच्या या साांगािी स्तवराज्यासाठी बेलभांडार
उचलून शपथा घेिल्या. िे महाराजाांचे णजवलग बनले. हे सारे श्रेय
णजजाऊसाहे बाांच्या या ममिेला आहे . त्याही अशा मोठ्या मनाच्या या की ,
चुकल्यामाकलेल्याांच्या या राांजिािील पूवीचे खडे मोजि बसल्या नाहीि.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

जरा पुढची एक गोष्ट साांगिो. मसूरच्या या जगदाळ्याांनी आहदलशाहीची परां परे नां
चाकरी केली. अथााि महाराजाांना ववरोध करिां त्याांना भागच पडलां. महादाजी
जगदाळे हे िर शाही नोकर म्हिून अिझलखानाच्या या साांगािी प्रिापगडच्या या
आखाड्याि उिरले. त्याि खान सांपला. शाही िौजेची दािादाि उडाली. त्याि
महादजी जगदाळे िळबीड गावाजवळ महाराजाांचे हािी णजिा गवसला.
महाराजाांनी त्याचे हाि िोडले. याच महादाजीला आठदहा वर्ााचा पोरगा होिा.
णजजाऊसाहे बाांनी अगदी आजीच्या या मायेनां या पोराला आपल्यापाशी साांभाळला.
त्याला शहािा केला. िो स्तवराज्याचाच झाला. अशी ही आई होिी.

उद्धध्वस्ति झालेलां पुिां आणि परगिा णजजाऊसाहे बाांनी सांसारासारखा सजववला.

पावसाळ्याि चविाळू न सैरावैरा वाहिाऱया आांबील ओढ्याला त्याांनी
पवािीजवळ पक्का बांधारा घािला. शेिीवाडीचा खडक माळ करून टाकिाऱया
आणि जीवविहानी करिाऱया या आांबील ओढ्याला त्याांनी तशस्तिीची वाहिूक
हदली. लोकाांना न्याय हदला. शेिकऱयाांना सवा िऱहे ची मदि केली अन ् मािसां
महाराजाांच्या या धाडसी उद्योगाि हौसेनां सामील झाली.

नुस्तत्या घोर्िा करून मािसां पाठीमागे येि नाहीि. जोरदार घोर्िा ऐकून
चार हदवस येिािही. पि पाचवे हदवशी तनघूनही जािाि. लोकाांना भरवसा
हवा असिो. त्याांना प्रत्यय हवा असिो. आऊसाहे बाांनी मावळ्याांना
तशवराज्याचा प्रत्यय आिून हदला. म्हिून मी म्हटलां , की सध्याच्या या
आमच्या या या नव्या हहां दवी स्तवराज्यािील तनवडू न येिाऱया अन ् न येिाऱयाही
लोकप्रतितनधीांनी णजजाऊसाहे बाांच्या या कायापर्द्िीच्या या आणि अांि:करिाचा अभ्यास
करावा. तनवडू न आल्यावर पाच वर्ेर ् िरारी होण्याची प्रथा बांद करावी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

एका ऐतिहातसक कागदाि आलेली एक गांमि साांगिो. कागद जरा
तशवोत्तरकालीन आहे . पि लक्षाि घेण्यासारखा आहे . त्यािील आशय असा
िानाजी मालुसऱयाच्या या घरी रायबाचां लगीन तनघाले. िो राजगडावर
महाराजाांकडे भेटायास आला. खरां म्हिजे लग्नाचां आविि द्यावयासच आला.
पि तसांहगड काबीज करण्याच्या या गोष्टी महाराजाांपुढे चाललेल्या हदसिाच त्याने
पोराच्या या लग्नाचा ववचारही कळू न दे िा , ‘ तसांहगड मीच घेिो ‘ म्हिून
सुपारी उचलली. ही गोष्ट णजजाऊसाहे बाांना गडावरच समजली. चाांगलां वाटलां.
पि थोड्याच वेळाि त्याांना कळलां की , िानाजीच्या या घरी लगीन तनघालांय.
पि िो बोललाच नाही. िेव्हा मी आणि महाराजही िानाजीला म्हिाले , की
‘ तसांहगड कोंढािा कुिीही घेईल. िू िुझ्या पोराचां लगीन साजरां कर.
‘ िेव्हाचां िानाजीचां उत्तर मराठ्याांच्या या इतिहासाि महाकाव्यासारखां तचरां जीव
होऊन बसलांय. िानाजी म्हिाला , ‘ आधी लगीन कोंढाण्याचां ‘.

नांिर कोंढाण्याची मोहहम तनणिि झाली. मायेच्या या हक्कानां िानाजी आपल्या

अनेक मावळ्याांतनशी णजजाऊसाहे बाांच्या या खाश्या ओसरीवर जेवि करायला गेला.
िो अन ् सारे पानावर जेवायला बसलेही. अन ् िानाजी मोठ्यानां म्हिाला ,
‘ आम्हाला आऊसाहे बानां स्तवि:च्या या हािानां पांगिीि वाढलां पाहहजे. ‘ केवढा हा
हट्ट. णजजाऊसाहे बाांनी चार घास पांगिीि वाढले. वाढिा वाढिा आऊसाहे ब
दमल्या. िेव्हा िानाजी सवाांना म्हिाला , ‘ आई दमली , आिा कुिी तिनां
जेवायला वाढायचा हट्ट धरू नका. ‘ जेविे झाली. िानाजीसह सवाांनी
आपापली खरकटी पत्रावळ उचलली अन ् िटाखाली टाकली.

िानाजीनां तनघिाना आऊसाहे बाांच्या या पावलाांवर आपलां डोक ठे वलां अन ् दां डवि
घािला. त्याने आपल्या डोईचां पागोटां आऊसाहे बाांच्या या पावलावर ठे वलां.
आऊसाहे बाांनी िे पागोटां उचलून िानाजीच्या या डोईस घािलां आणि त्याचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आलाबला घेिला. ( म्हिजे त्याच्या या कानागालावरून हाि हिरवून
आऊसाहे बाांनी स्तवि:च्या या कानतशलावर बोटे मोडली) त्याची ष्ट काढली.

नांिर िानाजी मोहहमेवर गेला. माघ वद्य नवमीच्या या मध्यान्नरात्री तसांहगडावर

भयांकर झटापट झाली. िानाजी पडला. पि गड काबीज झाला. िानाजीचां प्रेि
पालखीि घालून तसांहगडावरून राजगडास आिलां आऊसाहे बाांना माहीि नव्हिां.
कोि करिार धाडस साांगण्याचां ? आऊसाहे बाांनी पालखी येिाना पाहून
कौिुकच केलां. कौिुकाचां बोलल्या. पि नांिर लक्षाि आलां , की पालखीि प्रेि
आहे . आऊसाहे बाांनी िे पाहून अपार शोक माांडला. या सगळ्या घटनाांवरून
णजजाबाई समजिे. तिची मायाममिा समजिे. तिचां नेित्ृ व आणि मािृत्व
समजिां.

ही हकीकि असलेला कागद कै. य. न. केळकर याांना सांशोधनाि गवसला --

तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३७ आम्ही णजंकलेले पाश पत, साल्हे र!

साल्हे र! आपल्या इतिहासाि ववशेर्ि: इ. १२९६ पासून पुढे रक्तपािाने लाल

झालेली पानेच जास्ति हदसिाि. पि तशवाजी महाराजाांनी स्तवराज्याचा प्रारां भ
करून उघडउघड युर्द्काांडच सुरू केले नाही का ? पि या स्तवािांत्रययुर्द्काांडाचा
इतिहास वाचिाना एक गोष्ट प्रकर्ााने लक्षाि येिे , की महाराजाांनी करावे
लागले तिथे युर्द् केलेच , पि शक्यिेवढा रक्तपाि टाळण्याचाही प्रयत्न केला.
या तशवस्तवराज्य पवााला सुरुवाि झाली. इ. १६४६ मध्ये. पि िोरिा ,
कोरीगड , पुरांदर हे हकल्ले रक्ताचा थेंबही न साांडिा त्याांनी स्तवराज्याि आिले.

इिकेच काय , पि तसांहगडसारखा हकल्ला तसद्दी अांबर वाहब या आहदलशाही

हकल्लेदाराच्या या हािून ‘ कारस्तथाने करोन ‘ महाराजाांच्या या बापूजी मुदगल
नऱहे कर याने स्तवराज्याि आिला. प्रत्यक्ष पहहली लढाई महाराजाांना करावी
लागली , िी हद. ८ ऑगस्तट १६४८ या हदवशी आणि या आठवड्याि.
ववजापूरचा सरदार ित्तेखान तशरवळ आणि पुरांदर या हकल्ल्याांवर चालून
आला. त्यावेळी महाराजाांनी त्याच्या या खळद बेलसरवर असलेल्या (िा. पुरांदर)
छाविीवर पहहला अचानक छापा घािला. लढाई झाली. पि या गतनमी
काव्याच्या या छाप्याि रक्तपाि हकांवा मृत्यू त्यामानाने बेिानेच घडले. अांतिम
ववजय महाराजाांचाच झाला. एकूि लढाया िीन हठकािी झाल्या. तशरवळ ,
बेलसर आणि पुरांदर गड.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पुढच्या या काळािही झालेल्या लढायाांचा अभ्यास केला , िर असेच हदसेल ,
याचे ममा महाराजाांच्या या क्राांिीकारक युर्द्पर्द्िीि आहे . िी युर्द्पर्द्िी गतनमी
काव्याची , छाप्याांची , मनुष्यबळ बचावून शत्रूला पराभूि करण्याचे हे िांत्र
म्हिजे गतनमी कावा.

पहहली खूप मोठी लढाई ठरली िी प्रिापगडाची. ( हद. १० नोव्हें बर १६५९ )

या युर्द्ािही शत्रूची महाराजाांनी कत्तल केली नाही. त्याांचा मावळ्याांना आदे शच
होिा की , ‘ लढत्या हशमास मारावे ‘ म्हिजेच न लढत्या शत्रूला मारू नये.
त्याला तनशि करावे. जरुर िर कैद करावे. पळाल्यास पळू द्यावे. कत्तलबाजी
ही महाराजाांची सांस्तकृ िीच नव्हिी. प्रिापगड ववजयानांिर पुढे पाऊि महहना
महाराज सिि आहदलशाही मुलख
ु आणि हकल्ले घेि पन्हाळा , ववशाळगड
प्रदे शापयांि पोहोचले. हा प्रदे श दौडत्या छापेतगरीने महाराजाांनी काबीज केला.
शत्रू शरि आल्यावर आणि उहद्दष्ट साध्य झाल्यावर शरिागिाांना ठार
मारण्याची हौस त्याांना नव्हिी. अकबराने रािा प्रिापाांचा तचिोडगड
णजांकल्यावरही गडावरच्या या राजपुिाांची मोठी कत्तल केल्याची नोंद आहे . अशा
नोंदी शाही इतिहासाि खूपच आहे ि. तशव इतिहासाि नाहीि , हे साांस्तकृ तिक
िरक होय.

एक िर महाराजाांच्या या चढाया आणि लढाया या अचानक छाप्याांच्या या

असल्यामुळे रक्तपाि कमी घडले. त्यािही शरि आलेल्या लोकाांना , शक्य
असेल िर आपल्याच स्तवराज्यसेनेि सामील करून घेण्याची महाराजाांची
मनोवृत्ती होिी. उदाहरिाथा अिझलखान पराभवानांिर खानाच्या या िौजेिील
नाईकजी पाांढरे , नाईकजी खराटे , कल्यािजी जाधव , तसद्दी हहलाल खान ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

वाहवाह खान आहद खानपक्षाचे सरदार महाराजाांना शरि आले आणि
सामीलही झाले. अशी उदाहरिे आिखीही साांगिा येिील.

मोठ्या प्रमािावर मोकळ्या मैदानाि महाराजाांनी युर्द्े करण्याचे शक्यिोवर

टाळलेलेच हदसिे. पि िरीही काही लढाया कराव्याच लागल्या. विी हदां डोरीची
लढाई ( हद. १५ नोव्हें १६७० ) आणि त्याहून मोठी लढाई साल्हे रची , ही
लढाई नव्हे , हे युर्द्च मोगलाांची िौज लाखाच्या या आसपास होिी. मराठी िौज
त्याांच्या या सुमारे तनम्मीच. पि युर्द् घनघोर झाले. साल्हे रचे युर्द् क्राांिीकारक
म्हिावे लागेल. कनााटकच्या या शेवटच्या या ववजयनगर सम्राट रामराजाचा पराभव
दणक्षिेिील सुलिानाांनी राक्षसिागडीच्या या प्रचांड युर्द्ाि केला. (इ. १५६५ ) हे
युर्द् भयानकच झाले. याला जांगे-ए-आझम राक्षसिागडी असे म्हििाि. याि
रामराजासह प्रचांड कानडी िौज मारली गेली. सुलिानाांचा जय झाला. या
लढाईची दहशि कनााटकावर एवढी प्रचांड बसली की , ववजयनगरचे साम्राज्य
राजधानीसकट उद्धध्वस्ति झाले. सांपले. िी दहशि महाराष्ट्रावरही होिीच. पि
महाराजाांनी अतिसावधपिाने सपाटीवरच्या या लढाया शक्यिो टाळल्याच. कारि
मनुष्यबळ आणि युर्द्साहहत्य अगदी कमी होिे ना , म्हिून. पि साल्हे रचे
युर्द् अटळ होिे. जर साल्हे रच्या या युर्द्ाि मराठ्याांचा पराभव झाला असिा ,
िर ? िर १७६१ चे पातनपि १६७३ मध्येच घडले असिे. पि प्रिापराव ,
मोरोपांि , सूयरा ाव काकडे , इत्यादी सेनानीांनी हे भयांकर लांकायुर्द् णजांकले.
मराठी स्तवराज्य अतधक बलाढ्य झाले. वाढले.

ज १७६१ चे पातनपि मराठ्याांनी णजांकले असिे िर ? िर मराठी झेंडा

अटकेच्या या पतलकडे अन ् खैबरच्या याही पतलकडे काबूल कांदहारपयांि जाऊन
पोहोचला असिा. पाहा पटिे का!

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

साल्हे रच्या या युर्द्ाि जय तमळाला , पि आनांदाच्या याबरोबर युर्द्ािील ववजय द:ु ख
घेऊनच येिो. या युर्द्ाि महाराजाांचा एक अत्यांि आवडिा , शूर णजवलग
सूयााजी काकडे हा मारला गेला. महाराजाांना अपार द:ु ख झाले. त्याांच्या या िोंडू न
उद्गार बाहे र पडले , ‘ माझा सूयााराऊ पहडला. िो जैसा भारिीचा किा होिा. ‘

उपाय काय ? अखेर हा युर्द्धमा आहे . सूयरा ाव काकडे हे पुरांदर िालुक्यािील

पाांगारे गावचे तशलेदार िार मािब्बर. त्याांच्या या घराण्याला ‘ हदनकरराव ‘ अशी
पदवी होिी. सूयरा ाव साल्हे रच्या या रिाांगिावर पडले. सूयम
ा ड
ां ळच भेदन
ू गेले. या
काकडे घराण्याने स्तवराज्याि अपार पराक्रम गाजववला. प्रिापगडचे युर्द्ाचे वेळी
खासा प्रिापगड हकल्ला साांभाळण्याचे काम याच घराण्यािील गोरखोजी काकडे
याांच्या यावर सोपववले होिे. िे त्याांनीही चोख पार पाडले.

साल्हे रच्या या युर्द्ाचा औरां गजेबाच्या या मनावर िार मोठा पररिाम झाला. िो
द:ु खीही झाला आणि सांिप्तही झाला. उपयोग अथााि दोन्हीचाही नाही.

कोिा एका अज्ञाि मराठी कवीने चारच ओळीची एक कवविा औरां गजेबाच्या या
मनणस्तथिीचे विान करण्यासाठी तलहून ठे वलेली आहे ,

स रतपती े जल मोजवे ा
माध् ान्ही ा भास्कर पाहवे ा
मुिीत वैश्वा र साहवे ा
तैसा शिवाजी प
ृ णजंकवे ा
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३८ शिवरा ां े प कैसे से?

तशवाजी महाराजाांच्या या चेहऱयावर नेहमीच णस्तमिहास्तय िरळि असे , असे

अनेक स्तवकीय आणि परकीय भेटीकाराांनी तलहून ठे वले आहे . आपल्याला
आजही महाराजाांच्या या व्यवक्तमत्वाबद्दल कुिूहल असिे. समथाांनीही आवजून
ा
तलहहले आहे की , ‘ तशवरायाचे आठवावे रूप ‘. रूपानां महाराज कसे होिे ?

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सावळे की गोरे ? काही युरोपीय भेटीकाराांनीही महाराजाांना गौरविााचे म्हटले
आहे . त्याअथीर ् िे अगदी कोकिस्तथी गोऱया रां गाचे नसले , िरी अतधक
जवळ गव्हाळ रां गाचे असावेि. मुब
ां ईच्या या तशवछत्रपिी म्युणझयममध्ये ( पूवीचे
वप्रन्स ऑि वेल्स म्युणझयम) महाराजाांचे एक उभे रां गीि तचत्र ( तमतनएचर)
आहे .

त्याि महाराजाांचा रां ग सावळा दाखववलेला आहे . हे तचत्र तचत्रकाराने इ.स.

१७०० च्या या जरा नांिरच्या या काळाि तचिारलेले असावे , असे िज्ज्ञाांचे मि आहे .
चक्क काळ्या रां गाि पां. जवाहरलाल नेहरू याांचीही तचत्रे तचत्रकाराांनी काढलेली
आहे ि. पि नेहरूांचे गोरे दे खिेपि आपि प्रत्यक्ष पाहहलेले आहे . तचत्रकाराने
काळ्या वा वेगळ्या रां गाि तचत्र काढले , ही त्या तचत्रकाराची शैली आहे . िसेच
महाराजाांचे मुब
ां ईचे हे तचत्र आहे . हे तचत्र मूळ सािाऱयाच्या या छत्रपिी
महाराजाांच्या या वाड्यािूनच ववश्राम मावजी या इतिहासप्रेमी गृहस्तथाांना तमळाले.
हा राजघराण्याचा आणि छत्रपिीांच्या या राजवाड्याचा तचत्र प्राप्तीधागा लक्षाि
येिोच. युरोपीय लोक सगळ्याच भारिीयाांना ‘ काळे ‘ म्हििाि. पि
त्याांनीही महाराजाांना गौर रां गाचे सहटहिाकेट हदलेले पाहून महाराजाांच्या या गव्हाळ
मराठी गौरविााची ओळख पटिे.

महाराज आग्ऱयाला गेले , िेव्हा त्याांना शहराि प्रवेश करिाना परकालदास या

नावाच्या या राजपूि राजकीय प्रतितनधीने प्रत्यक्ष पाहहले. त्यानेही आपल्या एका
पत्राि महाराजाांचे विान तलहहले आहे . िो म्हििो , ‘ तशवाजीराजे िेजस्तवी
आणि अस्तसल राजपूिासारखे हदसिाि. ‘ औरां गजेबाच्या या दरबाराि अपमान
झाल्यामुळे महाराज सांिापले. िेव्हा िे कसे धगागलेले हदसले , याचेही विान
राजपूि प्रतितनधीच्या या पत्राि सापडिे. महाराजाांच्या या ष्टीि ववलक्षि त्वरा होिी.
महाराजाांच्या या सहवासाि राहहलेल्या परमानांद गोववांद कववांदाने महाराजाांच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

व्यवक्तमत्त्वाचे विान तशवभारिाि तलहून ठे वले आहे . एकाच वाक्याि साांगायचे
िर त्याचे सार , महाराज राजकुलीन , िेजस्तवी , िडिदार , प्रभावी आणि
सावध व्यवक्तमत्त्वाचे होिे. ऐतिहातसक कागदपत्राांिन
ू आणि ववशेर्ि: त्याांनी
तलहहलेल्या पत्राांिील भार्ेिून त्याांचे व्यवक्तमत्त्व आपल्या डोळ्यापुढे असेच
जािविे. राजेपिाचे त्याांचे दशान अगदी सहज जन्मजाि हदसिे. त्याि
कृ वत्रमिा वा बनावट आव हदसि नाही. छत्रपिी , तसांहासनाधीश्वर , क्षवत्रय
कुलाविाांस , महाराजा या राजववशेर्िाांचे ‘ बेअररां ग ‘ महाराज अगदी सहज ,
आपादमस्तिक साांभाळि होिे. राजेपि वा रािीपि एवढ्या िोलामोलाने
व्यवक्तमत्त्वाि साांभाळिे , हे योगसाधना करण्याइिकेच अवघड आहे .

महाराज िेजावरच्या या प्रवासाि असिाना एका छाविीि पााँहडचेरीचा माहटना

नावाचा िेंच प्रतितनधी महाराजाांस भेटावयास आला. भेटीच्या या शातमयान्याि िो
थोडा आधीच उपणस्तथि झाला. या शातमयान्याि महाराज नांिर प्रवेशले.
माहटनाने शातमयान्यािील त्या सदरे चे (छोट्या दरबाराचे) विान तलहून ठे वले
आहे . प्रत्यक्ष महाराज शातमयान्याि कसे प्रवेशले अन ् त्यावेळी दरबारी लोक
(मराठे सरदार) कसे उभे राहहले आणि त्याांनी कशी राजआदब साांभाळली िे
तलहून ठे वले आहे . महाराज चालि राजमसनदीपयांि आले आणि बसले याचे
िार सुद
ां र वास्तिवपूिा तचत्र त्याने शब्दाांहकि केले आहे . िे वाचिाना
समाथाांचेच शब्द आठविाि. ‘ तशवरायाचे कैसे बोलिे , तशवरायाचे कैसे
चालिे , तशवरायाची सलगी दे िे कैसे असे ‘ त्याची चुिूक माहटनाच्या या
शब्दाांिून व्यक्त होिे. आमची ‘ मराठा राजसांस्तकृ िी ‘ खरोखर िार उदात्त आहे .
आम्ही कोिी आज तशरपेच िुरे घालिारे राजेमहाराजे नाही. पि आम्ही
आपापल्या आमच्या या जीवनाि मयााहदि राजेच आहोि ना ? िे खानदानी
मराठी सांस्तकृ िीचे दे खिेपि अकृ वत्रमररत्या आम्ही साांभाळलेच पाहहजे. िी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आमची जबाबदारी आहे . तशवचररत्रािून आणि णजजाऊसाहे बाांच्या या चररत्रािून हे
तशकिा येिे.

महाराजाांच्या या वेशभूर्ेबद्दल आपि पूवीर ् पाहहलेच. परमानांद कववांदाने तलहहले

आहे त्याि एक मातमका नोंद केली आहे . अिझलखानाच्या या भेटीला जािानाचे
महाराजाांचे विान करिाना िो तलहहिो की , ‘ महाराजाांची दाढी कात्रीने
नीटनेटकी केलेली होिी. ‘ ही गोष्ट िशी अगदी हकरकोळ आहे . पि त्यािून
त्याांचा ‘ एस्तथेहटक सेन्स ‘ हदसून येिो.

महाराजाांची जुनी तचत्रे उपलब्ध आहे ि. त्याि वब्रहटश म्युणझयम लायब्ररी ,

लांडन येथील तचत्राांि महाराजाांनी थोडे से उभे गांध कपाळावर लावलेले असावे
की काय , असा भास होिो. पि अन्य तचत्राांि गांध लावलेले कुठे ही हदसि
नाही. ही तचत्रे प्रोिाइल आहे ि. पि कोल्हापूरच्या या न्यू पॅलस
े मधील
म्युणझयममध्ये आणि है दराबादच्या या सालारजांग म्युणझयममध्ये महाराजाांचे
एकेक तचत्र आहे . ही दोन्ही तचत्रे समोरून , जरा कोनाि काढलेली आहे ि.
अशा तचत्राांना ‘ िीन चष्मी तचत्र ‘ म्हिि. याि व्यक्तीचे दोन डोळे आणि एक
कान हदसिो. कोल्हापूर आणि है दराबाद येथील तचत्रे अशीच िीन चष्मी
आहे ि. त्या तचत्राांि महाराजाांचे कपाळ समोरून हदसिे , पि कपाळावर
कोित्याही प्रकाराचे वा आकाराचे गांध लावलेले हदसि नाही. सिसमारां भ ,
पूजाअचाा वा राज्यातभर्ेकासारखा सोहळा चालू असिाना महाराजाांच्या या
कपाळावर नक्कीच गांध आणि कुांकुमतिलक असिारच. पि दै नांहदन जीवनाि
िसा होिा की नव्हिा , हे तचत्राि वा कोित्याही पत्राि हदसि नाही.

वेशभूर्ेच्या या सांदभााि महाराजाांच्या या बाबिीि घडलेली एक गांमि साांगिो.

महाराज एकदा राजापूर शहराि पालखीिून चालले होिे. साांगािी थोडे िार

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सैतनक होिे. रस्तत्याने पालखी जाि असिाना दोन्ही बाजूांना नागररक मांडळी
स्तवारी बघि होिी. त्यािच एक- दोन इां ग्रज उभे होिे. राजापुराि ईस्तट इां हडया
कांपनीची व्यापारी वखार होिी , हे आपिाांस माहीिच आहे . पालखी चालि
असिाना महाराजाांचे सहज लक्ष त्या इां ग्रज पुरुर्ाांकडे गेले. इां ग्रजाांची वेशभूर्ा
अथााि इां ग्रजीच होिी. त्याांनी डोक्याला केसाांचा टोप ( ववग) घािलेला होिा.
महाराजाांच्या या मनाि हे वेगळे च केस पाहून कुिूहल तनमााि झाले. महाराजाांनी
पालखी मुद्दाम त्या इां ग्रजाांच्या या जवळू न नेली. थाांबववली. अन ् त्याांनी त्या
इां ग्रजाांच्या या कानाशेजारी आपल्या हािाने केसाि बोटाांनी चाचपून पाहहले. अन ्
महाराजाांच्या या लक्षाि आले की , हे केस वरून लावलेले आहे ि. नैसतगका
नाहीि. त्याांना गांमि वाटली. इां ग्रजाांनाही गांमि वाटली. पालखी पुढे गेली.

आग्ऱयाि महाराजाांनी आपल्या वहकलाांमािाि आग्ऱयाच्या या बाजारािून काही

जडजवाहीर आणि मौल्यवान कापडचोपडही खरे दी केले होिे. त्यावरून
महाराजाांना वेशभूर्ेबद्दल नक्कीच थोडीिार िरी आवड होिी असे हदसिे.

महाराजाांच्या या अांिरी नाना कळा होत्या. पि वेर् बावळा नव्हिा! नीटनेटकेपिा

असलाच पाहहजे. साधेपिाही पाहहजे. बावळे पिा असिा कामा नये.

महाराजाांनी आपल्या खाश्या णजलेबीस ( म्हिजे सैन्याच्या या खास राजपथकास)

चेकसारखे पोर्ाख केले होिे ? अशी नोंद आहे . म्हिजेच युतनिॉमाची कल्पना
त्याांच्या या मनाि तनणिि होिी.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १३९ सवथज्ञपणे सुिीळ, सकळांिा ी.

तचांचवडच्या या श्रीमोरया गोसावी याांचे पुत्र तचांिामिी महाराज आणि नािू

नारायि महाराज दे व या िीनही वपढ्याांिील गिेशभक्तीबद्दल भोसले
राजघराण्याि तनिाांि आदरभाव होिा. तचांिामिी महाराज आणि नारायि
महाराज हे िर तशवाजीमहाराजाांच्या या अगदी समकालीन होिे. श्रीमोरया गोसावी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हे योगी होिे. त्याांनी तचांचवडला सांजीवन समाधी घेिली. या गिेशभक्ताांबद्दल
स्तवराज्यस्तथापनेपूवी च्या याा काही मराठी सरदार जहागीरदाराांनी आपला भवक्तभाव
तचांचवड दे वस्तथानाला जतमनी , पैसे , दातगने आणि काही इनामी हक्क प्रदान
करून व्यक्त केला होिा.

येथे नेमकेच साांगायचे , िर श्रीनारायि महाराज दे व याांना कुलाबा

कोकिािील काही बाजारपेठेच्या या गावािून पडत्या भावाने िाांदळ
ू , नारळ ,
सुपारी , मीठ इत्यादी कोकिी माल खरे दी करण्याचा हक्क तमळालेला होिा.
म्हिजे समजा , दे वमहाराजाांना काही खांडी िाांदळ
ू हवा असेल , िर िो
बाजारभावापेक्षाही खूपच कमी भावाने परस्तपर शेिकऱयाांकडू न वा व्यापारी
दक
ु ानदाराांकडू न खरे दी करण्याचा हक्क श्रीदे वाांना तमळालेला होिा.

हा माल खरे दी करण्याकरिा दरवर्ी श्रीदे वाांचे कारकून आणि नोकर कोकिाि
जाि असि. हा माल कोिा एकाच मालकाकडू न सवाच्या यासवा खरे दी न करिा
अनेकाांकडू न तमळू न िो खरे दी करण्याचा वववेकी व्यवहार श्रीदे वाांचे कारकून
नक्कीच साांभाळि असि हे उघड आहे . अशा दे िग्याांना आणि अतधकाराांना
(हक्क) प्रत्यक्ष बादशाही मान्यिा घ्यावी लागे. िी तनजामशाह हकांवा
आहदलशाह याांची असे. हे बादशाह िशी मान्यिा दे ि असि. दरवर्ी श्रीदे वाांचे
नोकर कुलाबा भागाि उिरून हा हक्क बजावीि आणि माल बैलाांवर लादन
ू
घाटावर तचांचवडला आिीि असि.

श्री योगी मोरयागोसावी याांची पुण्यतिथी मागाशीर्ा वद्य र्िीस साजरी होि
असे. अन ् आजही होिे. त्यातनतमत्त यात्रेकरूांना भांडारा म्हिजे अन्नदान होई.
हजारो लोक येथे भोजन करीि. श्रीदे व या भांडाऱयाकररिा हा कोकिािील माल
उपयोगाि आिीि असि. पुढे (१६५७ पासून) स्तवराज्याची सत्ता या कुलाबा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

भागाि प्रस्तथावपि झाली. स्तवराज्याचे कायदे सुरू झाले. दरवर्ीप्रामािे श्रीदे वाांचे
कारकून तचांचवडहून श्रीदे वाांच्या या आज्ञेप्रमािे कुलाबा भागािील माल पडत्या
भावाने खरे दी करण्यासाठी कोकिाि आले. िेथील मराठी स्तवराज्याच्या या
सुभेदाराने या कारकुनाांना साांतगिले की , ‘ पडत्या भावाने िुम्हाांस माल खरे दी
करिा येिार नाही ‘

श्रीदे वाांची कारकून मांडळी ववणस्तमिच झाली. बादशाही अमलाि दे वस्तथानकरिा

आम्हाला तमळालेले हक्क मराठी स्तवराज्य आल्यावर काढू न घेिले जावेि ?
काय आिया ? हे हहां दवी स्तवराज्य श्रीच्या या इच्या छे ने आणि आशीवाादानेच तनमााि
झाले ना ?

स्तवराज्याच्या या अांमलदाराने अशी बांदी घािली आहे असे या कारकुनाांनी श्री

दे वमहाराजाांना तचांचवडला पत्र पाठवून कळववले. श्री नारायिमहाराज दे वही
चकीि झाले. त्याांनी राजगडास तशवाजीमहाराजाांकडे िक्रारीचे पत्र पाठववले
की , ‘ दे वकायाासाठी तमळालेला पडत्या भावाने माल खरे दी करण्याचा हक्क
तशवशाहीि रद्द व्हावा ? ये कैसे ?’

महाराजाांनी श्रीदे वाांचे हे पत्र आल्यावर उत्तर म्हिजे राजाज्ञापत्र तचांचवडास

पाठववले की , ‘ स्तवराज्याि असे हक्क कोिासही हदले जािार नाहीि. पूवीर ्
हदलेले असिील , िर िे अमानि म्हिजे रद्द करण्याि येिील. कारि पडत्या
भावाने माल खरे दी केला , िर शेिकऱयाांचे वा दक
ु ानदाराांचे नुकसानच होिे.
म्हिून हा हक्क रद्द करण्याि आला आहे . िसेच त्यावरील जकािही वसूल
केली जाईल माि होिार नाही. ‘ या राजाज्ञेची अमलबजाविीही झाली.
स्तवराज्याचा कारभार असा होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पि महाराजाांची श्रीगिेशावर आणि दे वस्तथानावर पूिा भक्ती होिी. महाराजाांनी
श्री नारायि महाराज दे व याांना कळववले की , ‘ कोकिािून शेिकऱयाांकडू न
आणि व्यापाऱयाांकडू न जो आणि णजिका माल आपि पडत्या भावाने खरे दी
करीि होिा , िेवढा माल श्रीचे अन्नदान आणि भांडाऱयाकररिा सरकारी
कोठारािून तचांचवडास ववनामूल्य , दरवर्ीर ् सुपूिा केला जाईल. ‘ तशवाजी
महाराज असे होिे आणि हहां दवी स्तवराज्य म्हिजे तशवशाहीही अशी होिी.
आचारशीळ , ववचारशीळ , दानशीळ , धमाशीळ सवाज्ञपिे सुशीळ ,
सकळाांठायी!

असाच एक प्रश् ् कोकिाि तमठागराांच्या या बाबिीि तनमााि झाला. हा प्रश ्ुान ्

गोव्याच्या या धूिा पोिुग
ा ीज हिरां ग्याांनी तनमााि केला. स्तवराज्यािील आगरी
समाजाची आणि काही इिर समाजाचीही खायचे मीठ ियार करिारी तमठागरे
होिी. तमठागरे म्हिजे तमठाची शेिी. त्याचे असे झाले की , या धूिा
पोिुग
ा ीजाांनी त्याांच्या या पोिुग
ा ीज दे शाि ियार होिारे मीठ गोव्याि आिावयास
सुरुवाि केली. हे पाांढरे दािेदार मीठ पोिुग
ा ीजाांनी अगदी कमी हकांमिीि
कोकिाि ववकावयास सुरुवाि केली. मीठ चाांगले होिे. िे अगदी स्तवस्ति
भावाि ववक्रीस आल्यावर कोकिािच ियार होिारे आगरी लोकाांचे स्तवदे शी
मीठ कोि ववकि घेिार ? मुक्त बाजारपेठ स्तवराज्याि असल्यामुळे पोिुग
ा ीज
लोक आपले मीठ ववकू लागले. याचा पररिाम उघड होिा. िो म्हिजे
स्तवराज्यािील आमची तमठागरे िोट्याि जािार आणि आगरी लोकाांचा धांदा
बुडिार. स्तवराज्याचेही नुकसान होिार. हे महाराजाांच्या या त्वररि लक्षाि आले.
तशष्टमांडळे राजगडावर आिावी लागली नाहीि. महाराजाांनी आज्ञापत्रे काढू न या
पोिुग
ा ीज मीठावर जबरदस्ति कर बसवला. त्यामुळे गोव्याचे मीठ स्तवराज्याि
येिे िाबडिोब अन ् आपोआप बांद झाले. स्तवराज्यािील उद्योगधांद्याांना सांरक्षि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

दे ण्याची महाराजाांची ही दक्षिा होिी. ही दक्षिा व्यापारपेठेि आणि करवसुली
खात्यािही जपली जाि होिी.

चाांभार म्हिजे चमाकार. हे लष्काराच्या या अतिशय उपयोगी पडिारे लोक.

करवसुली आणि जकाि स्तवराज्याि रोख पैशाांि घेिली जाि असे. या
चमाकाराांकडू नही िशीच घेण्याि येई. पि खेड्यापाड्यािील आणि सवाच
चमाकाराांना रोख पैसे कर म्हिून दे िे शक्य होईना. महाराजाांनी आज्ञापत्रक
काढू न आपल्या अांमलदारास तलहहले की , ‘ ज्याांना रोख रकमेने कर दे िा
येिे शक्य नसेल , त्या चमाकाराांकडू न िेवढ्या हकांमिीचे णजन्नस सरकाराि
घ्यावेि. रोख पैशाचा आग्रह धरू नये. आपल्या तशलेदाराांस कािड्याच्या या
खोगीराांची , पादत्रािाांची आणि इिर कािडी वस्तिूांची गरज असिेच. िरी िे
णजन्नस घ्यावेि. ‘ त्याप्रमािे चमाकाराांना मोठी बाजारपेठही तमळाली आणि
त्याांची अडचिही दरू झाली. असा व्यवहार िराळ , मािांग , धनगर ,
लोहार , कुांभार वगैरे मांडळीांच्या या व्यवसायािही महाराजाांनी अमलाि आिला
असावाच. मात्र त्या सांबांधीचे कागद अद्याप उपलब्ध झालेले नाहीि.

राजाचे लक्ष असे स्तवराज्यावर आणि रयिेवर चौिेर होिे. असे लक्ष बादशाही
अांमलाि नव्हिे. उलट काही कर शाही धमााचे नसलेल्या लोकाांवर लादले जाि
असि. हा िरक स्तवराज्य आणि मोगलाई यािील आहे .
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा -१४० स्वराज् ा ा उपभो िून् स्वामी

काशीहून गागाभट्ट नातसकला आले. महाराजाांनी त्याांना आिण्याकररिा

पालखी पाठववली. दरबारािील चार थोर मांडळी सामोरी पाठववली. सन्मानपूवक
ा
त्याांना रायगडावर आिण्याि आले. महाराजाांनी मधुपकापूवक
ा या महापांहडिाचे
गडावर स्तवागि केले. त्याांचा मुक्काम गडावर होिा. प्रवासाि आणि गडावर
गागाभट्टाांना स्तवराज्याचे रूप स्तपष्ट हदसि होिे. महाराजाांनी आपल्या असांख्य
किाबगार , शूर , तनिावांि आणि त्यागी जीवलगाांच्या या सहकायााने तनमााि
केलेले एक सावाभौम राष्ट्र जाित्या मनाला स्तपष्ट हदसि होिे.

या हहां दवी स्तवराज्याि अनेक क्राांिीकारक घटना घडल्या होत्या , घडि होत्या.
िेहरानपासून काबूलपयांि आणि खैबरपासून हदल्लीपयांि मराठी स्तवराज्याचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

दरारा सुलिानाांना हादरे दे ि होिा. दणक्षिेिील पािशाह्या तनष्प्रभ झाल्या
होत्या. इां ग्रज , हिरां गी अन ् तसद्दी आपले प्राि कसे वाचवायचे , याच तचांिेने
ग्रस्ति , पि दक्ष होिे. अत्यांि तशस्तिबर्द् अतधकारीवगा आणि राजकारिी
मुत्सद्दी राज्यकिाव्याि ित्पर होिे. यादव , कदां ब , तशलाहार , ववजयनगर ,
वारां गळ , द्वारसमुद याांच्या या उज्ज्वल परां परे ि आज रायगड आणि महाराज
तशवाजीराजे तनवववााद शोभि होिे.

मग उिीव कशाि होिी ? कशािच नव्हिी. िक्त एका अलांकाराची उिीव

होिी. िो अलांकार म्हिजे राजतसांहासन. छत्रचामराांहकि राजतसांहास न. त्या
तसांहासनाची स्तवराज्याला तनिाांि गरज होिी. कारि त्यातशवाय सावाभौम
चक्रविीर ् राज्याचा मान आणि स्तथान जगािील आणि स्तवदे शािीलही लोक दे ि
नव्हिे. दे िार नव्हिे. हा केवळ सांस्तकार होिा. पि त्याची जगाच्या या व्यवहाराि
अत्यांि मोठी हकांमि होिी. राज्यातभर्ेक हा उपभोग नव्हिा. िे राष्ट्रीय किाव्य
होिे. जोपयांि तसांहासनावर राज्यातभर्ेक होि नाही , िोपयांि जग या थोर
सूयप
ा राक्रमी मी पुण्यश ्ुाुोक महामानवाला ‘ राज्यकिाा ‘ समजिार होिे ,
पि ‘ भूपतिराजा ‘ म्हििार नव्हिे.

एक आठवि साांगिो. महाराज औरां गजेबाला भेटायला आग्ऱयास जाण्यास

तनघाले. ( हद. ५ माचा १६६६ ) त्यावेळी स्तवराज्यािील एक नागररक
महाराजाांना भेटावयास राजगडावर आला. त्याचे नाव नरतसांहभट्ट चाकालेकर.
हा कुिी महापांहडि , अभ्यासक , ववचारवांि , दष्टा , समाजधुरीि नव्हिा.
होिा िो एक सामान्य तभक्षुक. पि िरीही त्यावेळच्या या एकूि सांपूिा समाजाि
तशक्षिाच्या या ष्टीने दोनच पावलां का होईना , पि थोडा पुढे होिा ना! िो
महाराजाांना एक ववनांिी करावयास आला होिा. ववनांिी कोििी ? िो
म्हििोय , ‘ महाराज , माझ्या जमीनजुमल्याचे आणि घरादाराचे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

सरकारमान्यिेची , िुमच्या या तशक्कामोिाबीचे कागदपत्र माझ्यापाशी आहे िच.
पि आपि आिा औरां गजेब बादशाहास भेटावयास जाि आहाि , िरी माझ्या
या जमीनजुमल्यास औरां गजेब बादशाहाच्या याही मान्यिेची सांदापत्रे आपि
येिाना घेऊन या. ‘ हा त्याच्या या म्हिण्याचा आशय.

काय म्हिावे या प्रकाराला ? कपाळाला हाि लावून रडावे ? स्तवराज्याि

राहिारा , जरासा का होईना पि शहािपि तमरवविारा एक वेदमूिीर ्
औरां गजेबाच्या या मान्यिेचे कागदपत्र आिायला महाराजाांनाच ववनविोय. त्याला
महाराजाांचा हा स्तवराज्यतनतमिीचा प्रकल्प समजलाच नाही ? बाजी
पासलकर , बाजीप्रभू , मुरारबाजी इत्यादी वीरपुरुर् कशाकरिा मेले , जळि
जळि पराक्रम गाजवविारे मावळे कशाकरिा लढिाहे ि अन ् मरिाहे ि हे
त्याला समजलेच नाही ?

नाहीच समजलां त्याला ? अन ् असे न समजिारे अांजान जीव नेहमीच जगाि

असिाि. त्याांना सावाभौमत्त्व , स्तवराज्याचे महत्त्व , स्तवािांत्रयाचे अतभमानी
जीवन अन ् त्याकररिा आपलेही काही किाव्य असिे , हे दशानानी अन ्
प्रदशानाने तशकवावे लागिे. आम्ही जन्मजाि दे शभक्त नाहीच. आम्ही
जन्मजाि गुलामच. यािून बाहे र काढण्याकररिा त्या तशवाजीराजाने
महाप्रकल्प माांडला. िो साऱया जगाला अन ् आमच्या याही दे शाला समजावून
साांगण्याकररिा , नेमका अथा त्याचा पटवून दे ण्याकररिा एका राजसांस्तकाराचे
दशान आणि प्रदशान घडवविे तनिाांि आवश्यक होिे , िे उपभोग म्हिून
नव्हे , िर किाव्य म्हिून आवश्यक होिे. िे म्हिजे सावाभौम ,
छत्रचामराांहकि सुविा तसांहासनावर आरोहि. म्हिजेच राज्यातभर्ेक.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पि केवळ किाव्यािच अध्यादान करण्यासाठी उभ्या असलेल्या त्या महान
योगी तशवाजीराजाांना तसांहासन , छत्रचामरे , राज्यातभर्ेक इत्यादी गोष्टीांची
अतभलार्ा िर नव्हिीच , कधीच नव्हिी. पि त्याांना त्याची आठविही होि
नव्हिी. हा राजा तशबी राजाचा वारस होिा. िो जनकाचा वारस होिा. िो
रघुराजाचा वारस होिा. हे सारां अभ्यासपूवक
ा , मनन आणि तचांिनपूवक
ा
समजावून घेण्याची बौवर्द्क ऐपि आमच्या यापाशी असायची आवश्यकिा होिी
आणि आहे . कोिा बादशाहाने आम्हाला त्याच्या या सेवेसाठी एखादी पदवी
हदली , िर त्या पदवीचा आम्हाला अतभमान वाटावा ? पि अशी पदवीधर
मांडळी बादशाही जगाि त्यावेळी नाांदि होिी. ही मांडळी महाराजाांच्या या बाबिीि
म्हिि होिी , ‘ राजे आम्ही पािशाहाने आम्हास हकिाब हदले. मानमरािब
हदले. ‘ अशा जगाला एकच उत्तर दे िे आवश्यक होिे. िे म्हिजे राज्यातभर्ेक.

या राज्यातभर्ेकाची ववचारसरिी कोिाही ववचारवांिाला सहज पटण्यासारखी

होिी. महाराजाांनाही िी ित्त्वि: नक्कीच पटलेली होिी. पि राज्यातभर्ेकािील
िो गौरव , िी प्रशस्तिी , िो मोठे पिा महाराजाांच्या या मनाला रुचिच नव्हिा. िे
हहां दवी स्तवराज्याचे उपभोगशून्य स्तवामी होिे. पि स्तवि: जीवन जगि होिे.
हहां दवी स्तवराज्याचे एक साधे पि कठोर सेवा िी प्रजानन म्हिून. िे सववनय
नम्र स्तवराज्यसेवक होिे. पि नरतसांहभट्ट चाकालेकरासारखी काही ववतचत्र ,
ववणक्षप्त अन ् अवववेकी उदाहरिे त्याांनी अनुभववली होिी.

अखेर किाव्य म्हिूनच महाराजाांनी राज्यातभर्ेकाला आणि सोहळ्याला , कठोर

मनाने मान्यिा हदली. राज्यातभर्ेक ठरला!
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा - १४१ ती िे वषांच् ा पारतंत्र् ा ंतर ा सू द

मािसाला िुकट तमळालां की त्याची हकांमि कळि नाही. त्याचा बाजारभाव

समजिो , िसांच उपयोग आणि उपभोगही समजिो. पि महत्त्व आणि
पाववत्रय समजि नाही. हहां दवी स्तवराज्य असे नव्हिेच. कमालीच्या या त्यागाने
आणि अववश्राांि कष्टाने िे तमळववले गेले होिे. तमळविारी मावळी मांडळी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अगदी साधी आणि सामान्य होिी. पि त्याांचे मन हनुमि
ां ासारखे होिे. छािी
िाडली , िर त्याि त्याांचा राजा , राज्य आणि ध्वजच हदसावा. एकेका
घरािली एकेक मािसां इर्ेनां आणि हौसेनां कष्टि होिी. मरि होिी. अशीही
असांख्य मावळी घरां होिी की , त्या घरािील दोन-दोन हकांवा िीन-िीन
मािसां अशीच मरि होिी. म्हिूनच एक अणजांक्य हहां दवी स्तवराज्य एका
राष्ट्रपुरुर्ाने उभे केले.
अणजांक्य स्तवराज्य ? होय , अणजांक्य. महाराजाांच्या या मृत्यूनांिर एक
कदा नकाळ , औरां गजेब आपल्या सवा सामाथ्यातनशी हे स्तवराज्य तगळायला
महाराष्ट्राि उिरला. अखांड पांचवीस वर्ेर ् िो इथे यमदि
ू ासारखा राबि होिा.
काय झाले त्याचे ? हे स्तवराज्य बुडाले का ? नाही. औरां गजेबच बुडाला.
मोगली साम्राज्यही बुडण्याच्या या मागााला लागले. हे कोिामुळे ? कोिाच्या या
तशकविुकीमुळे ? हे छत्रपिी तशवाजी महाराजाांच्या या तशकविुकीमुळेच ना!
तशवचररत्रािून िेच तशकावयाचे आहे . नागपूर येथे धनवटे प्रासादावर तशवाजी
महाराजाांचा भव्य पुिळा स्तथापन करण्याि आला ; त्यावेळी पां. जवाहरलाल
नेहरू म्हिाले की , ‘ जगाच्या या पाठीवर पारिांत्रयाि पडलेल्या एखाद्या राष्ट्राला
स्तविांत्र व्हावयाचे असेल आणि स्तवािांत्रय तमळाल्यानांिर समथा व्हावयाचे
असेल , िर त्या राष्ट्राने छत्रपिी तशवाजी महाराजाांचा आदशा समोर ठे वावा. ‘

हे अक्षरश: खरे आहे जीिाशीिा णस्तथिीिून , गुलामतगरीिून आपले राष्ट्र स्तविांत्र

झाले. िे बलाढ्य करावयाचे असेल , िर आदशा असावा महाराजाांचा.

सिि २७ – २८ वर्ेर ् अववश्राांि श्रम आणि त्याग केल्यानांिरच

राज्यातभर्ेकाचा ववचार रायगडावर अांकुरला. या तनतमिीच्या या कालखांडाि
अत्यांि गरजेची कामे आणि प्रकल्प महाराजाांनी हािी घेिलेले हदसिाि. भव्य
महाल हकांवा उपभोगप्रधान अशा कोित्याही वस्तिू- वास्तिू तनतमिीकडे लक्षही

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हदले नाही. जीिाशीिा अवस्तथेिून मराठी मुलख
ु अति कष्टाने स्तविांत्र होि
आहे , आिा पहहल्या दोन वपढ्याांना िरी चांगळबाजीपासून हजार पावलां दरू च
राहहलां पाहहजे , असा ववचार महाराजाांच्या या कृ िीि हदसून येिो. महाराज
चांगळबाजीला शत्रूच मानि असावेि. ‘ आत्ता , या क्षिी स्तवराज्याला कोित्या
गोष्टीची गरज आहे ‘ हाच ववचार त्याांच्या या आचरिाि हदसून येिो.

मग राज्यातभर्ेक करून घेिां , ही चांगळबाजी नव्हिी का ? नव्हिी. िे

किाव्यच होिे. सावाभौमत्त्वाची िी महापूजा होिी. त्या राज्यातभर्ेक
सोहाळ्याचा पररिाम विामान आणि भावी काळािील सवा वपढ्याांवर प्रभावाने
होिार होिा. िो कोिा एका व्यक्तीच्या या कौिुकाचा स्तिुिी सोहळा नव्हिा. िे
होिे स्तवािांत्रयाचे सामूहहक गौरवगान. इां दप्रस्तथ , तचिोड , दे वतगरी ,
किााविी , वारां गळ , ववजयनगर , द्वारसमुद , पाटलीपुत्र , गोपकपट्टि
(गोवा) श्रीनगर आहद सवा भारिीय स्तवराज्याांच्या या राजधान्याांवर बांडाची
स्तवािांत्रयासाठी प्रेरिा दे िारी िुांकर या रायगडावरील राज्यातभर्ेकाने पडिार
होिी. पडावी अशी अपेक्षा होिी. बुांदेलखांडािील भांगलेल्या तसांहासनावर आणि
चेिलेल्या छत्रसालावर ही िुांकर आधीच पडलीही होिी. बुांदलेखड
ां ाि एक नवे
हहां दवी स्तवराज्य आणि तसांहासन उदयाला आले होिे.

तसांधू नदीच्या या उगमापासून कावेरी नदीच्या या पैलिीरापावेिो , म्हिजेच आसेिु

हहमाचल हा सांपूिा दे श स्तविांत्र , सावाभौम , बलशाली व्हावा हे मनोगि
महाराजाांनी स्तवि:च बोलून दाखववले होिे ना!

राज्यातभर्ेकाचा मुहूिह
ा ी ठरला. शातलवाहन शके १५९६ ज्येि , शुर्द् त्रयोदशी ,
आनांदनाम सांवत्सर , म्हिजेच ६ जून १६७४ . महाराज राज्यातभवर्क्त
छत्रपिी होिार याच्या या वािाा हळु हळू सवात्र पोहोचू लागल्या.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

याचवेळी घडलेली एक गांमि साांगिो. कॉस्तम- द-गादा या नावाचा एक
पोिुग
ा ीज कोकिािून भूमागााने गोव्याकडे जाि होिा. त्याला या प्रवासाि ही
बािमी समजली. मागाावरिी िो एका खेड्याजवळच्या या झाडीि ववश्राांिीकरिा
उिरला. भोविालची मराठी दहापाच खेडुि मािसे सहज गादा च्या या जवळ
जमली. एक गोरा हिरां गी आपल्याला हदसिोय , एवढाच त्याि कुिूहलाचा
भाग असावा. गादा ने त्या जमलेल्या लोकाांना आपल्या मोडक्या िोडक्या भार्ेि
म्हटले की , ‘ िुमचा तशवाजीराजा लवकरच तसांहासनावर बसिार आहे , हे
िुम्हाला माहहिी आहे का ?’ ही गोड गोष्ट त्या खेडुिाांना प्रथमच समजि
होिी. पि आपला राजा आिा रामाप्रमािे तसांहासनावर बसिार , एवढे त्याांना
नक्कीच उमजले अन ् िी मािसां ववलक्षि आनांदली. ही एक सूचक कथा
मराठी मनाचा कानोसा घेिारी नाही का ? साध्या भोळ्या खेड्यािील
मािसाांनाही हा राज्यातभर्ेकाचा आनांद समजला , जािवला होिा.

आपि सावाभौम , स्तविांत्र स्तवराज्याचे प्रजानन आहोि , राज्यकिेचा आहोि ,

सेवक आहोि याची जािीव प्रत्येक लहानमोठ्या वयाच्या या मािसाला होण्याची
आवश्यकिा असिेच. प्रथम हे च कळावे. नांिर कळावे , राष्ट्र म्हिजे काय ?
माझे राष्ट्रपिी कोि आहे ि. पांिप्रधान कोि. माझी राज्यघटना , माझी
सांसद , माझा राष्ट्रध्वज , माझे राष्ट्रगीि इत्यादी अष्टाांग राष्ट्राचा पररचय
यथासाांग व्हावा. तशवाजी महाराजाांचा राज्यातभर्ेक म्हिजे अवााचीन
भरिखांडाचा पहहला स्तवािांत्रयहदन.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा - १४२ महाराजांच् ा म :णस्थती ा भ् ास

स्तवािांत्रय तमळाल्यानांिरच्या या तनदान पहहल्या दोन वपढ्याांना उपभोगी ,

सुखवस्तिू जीवन जगण्यास अवधीच तमळिार नाही. याच ष्टीने तशवकालीन

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हहां दवी स्तवराज्याची पहहली पन्नास वर्े कशी गेली , याची बेरीज वजाबाकी
योग्य िुलनेने आपि केली पाहहजे. आजच्या या आपल्या स्तवराज्याची गेल्या
पन्नास वर्ाांि सवाच क्षेत्राि प्रगिी तनणिि झाली आहे . पि गिी मात्र कमी
पडली , अन ् पडि आहे हे ही उघड आहे . याकरिा इतिहासाचा अभ्यास आणि
उपयोग केला पाहहजे. अशा अभ्यासासाठी तशवकाळाि साधने िारच कमी
होिी. दळिवळि िर िारच अवघड होिे. महाराजाांची मानतसकिा सूक्ष्मपिे
लक्षाि घेिली , िर असे वाटिे की , युरोपीय प्रगि वैज्ञातनक दे शाांचा अभ्यास
करण्यासाठी महाराजाांनी आपली मािसे नक्की पाठववली असिी. हा िका मी
साधार करीि आहे . पाहा पटिो का! मराठी आरमार युरोवपयनाांच्या या
आरमारापेक्षाही सुसज्ज आणि बलाढ्य असावे असा त्याांचा सिि जागिा
प्रयत्न हदसून येिो. माझ्या िकाािील हा एक महत्त्वाचा टप्पा.

राज्यातभर्ेकाची ियारी रायगडावर सुरू झाली. हो , ियारी सुमारे वर्ाभर आधी

सुरू झाली. याच काळाि पि प्रारां भी एक प्रकरि घडले. एक अध्यात्ममागी
सत्पुरुर् रायगडावरिी आले. िे स्तवि: होऊन आलेले हदसिाि. त्याांना
महाराजाांनी मुद्दाम बोलावून घेिलेले हदसि नाही. याांचे नाव तनिलपुरी
गोसावी. त्याांच्या याबरोबर थोडािार तशष्यसमुदायही होिा. त्याि गोववांदभट्ट
बवेर ् या नावाचे सांस्तकृ ि भार्ेवर प्रभुत्व असलेले तशष्यही होिे. त्याांनी
राज्यातभर्ेकपूवा रायगडावरील तनिलपुरी गोसावी याांचे वास्तिव्य आणि त्याि
घडलेल्या घटना एक गांथ सांस्तकृ िमध्ये तलहून नमूद केल्या आहे ि. या ग्रांथाचे
नाव , ‘ राज्यातभर्ेक कल्पिरू. ‘

रायगडावर आल्यावर तनिलपुरीांना हदसून आले की , गागाभट्टाांच्या या

मागादशानाखाली राज्यातभर्ेकाची ियारी चालू आहे . हे तनिलपुरी स्तवि:
पारमातथका साधक होिे. िे िाांवत्रक होिे. म्हिजे मांत्र , िांत्र , उिारे , पशु

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बतलदान इत्यादी मागाांनी त्याांची िाांवत्रक योगसाधना असे. त्याांच्या या मनाांि एक
कल्पना अशी आली की , तशवाजी महाराजाांनी आपला सांकणल्पि राज्यातभर्ेक
हा वैहदक पर्द्िीने करून घेऊ नये , िर िो िाांवत्रक पर्द्िीने करून घ्यावा.

महाराज , राज्योपाध्ये बाळां भट्ट आवीकार आणि वेदमूिीर ् गागाभट्ट याांच्या या

मनाि सहज स्तवाभाववक ववचार होिा की , प्राचीन काळापासून परां परे ने
रघुराजा , प्रभू रामचांद , युतधविर इत्यादी महान राजपुरुर्ाांना , महान
ऋर्ीमुनीांनी ज्या वैहदक पर्द्िीने राज्यातभर्ेक केले , त्याच परां परे प्रमािे
राजगडावरील हा राज्यातभर्ेक सोहाळा व्हावा. पि तनिलपुरीांना हे मान्य
नव्हिे. त्याांनी महाराजाांना सिि आग्रहाने म्हटले की , ‘ मी साांगिो त्याच
पर्द्िीने म्हिजेच िाांवत्रक पर्द्िीने िुम्ही राज्यातभर्ेक करून घ्या. ‘

महाराजाांना हे उगीचच धमासक

ां ट पुढे आले. पि वाद न घालिा महाराजाांनी
याि अगदी शाांि , ववचारी भूतमका ठे वली. प्राचीन पुण्यश्लोकराजपुरुर्ाांचा आणि
िपस्तवी ऋर्ीांचा मागा अवलांबायाचा की , हा िाांवत्रक मागा स्तवीकारावयाचा हा
प्रश ्ुान ् त्याांच्या यापुढे होिा.

महाराजाांनी गागाभट्टाांच्या या प्राचीन वैहदक परां परे प्रमािेच हा राज्यातभर्ेकाचा

राज्यसांस्तकार स्तवीकारावयाचे ठरववले. पि या सुमारे साि आठ महहन्याांच्या या
कालखांडाि त्याांनी तनिलपुरीांचा थोडासुर्द्ा अवमान केला नाही. अतिशय
आदरानेच िे त्याांच्या याशी वागले. याच कालखांडाि प्रिापराव गुजर सरसेनापिी
याांचा नेसरीच्या या णखांडीि युर्द्ाि मृत्यू घडला.( हद. २४ िेब्रु. १६७४ ) महाराज
अतिशय द:ु खी झाले. तनिलपुरी महाराजाांना म्हिाले , ‘ महाराज , ही घटना
म्हिजे तनयिीने िुम्हाला हदलेला इशारा आहे . सरसेनापिीचा मृत्यु म्हिजे
अपशकुनच आहे , िरी िुम्ही माझ्याच पर्द्िीने हा राज्यातभर्ेक करा. ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांनी त्याांचे म्हििे ऐकून घेिले. पि ियारी मात्र चालू होिी. िशीच
चालू ठे वली.

पुढच्या याच महहन्याि हद. १९ माचा १६७४ या हदवशी महाराजाांच्या या एक

रािीसाहे ब , काशीबाईसाहे ब या अचानक मृत्यू पावल्या. याहीवेळी
तनिलपुरीांनी महाराजाांना ‘ हा अपशकुन आहे , अजूनही ववचार करा ‘ असा
इशारा हदला , िरीही महाराज शाांिच राहहले. पुढे िर हकरकोळ अपशकुनाांची
मातलका त्याांचेकडू न महाराजाांपुढे येि गेली. एके हदवशी गडावरील
राजप्रासादाला मधमाश्याांचे आग्यामोहोळ लागले. हाही त्याांना अपशकुन
वाटला. दस
ु ऱया एका हदवशी आभाळाि पक्ष्याांचा थवा उडि चाललेला पाहून
त्याांनी महाराजाांना म्हटले की , या मागााने हे पक्षी उडि जािे हे अपशकुनी
आहे . अथााि महाराज मात्र शाांिच आणि असेच अपशकुन िे माांडीि राहहले.
त्याांनी साांतगिलेला शेवटचा अपशकुन असा. एका होमहवनाचे प्रसांगी महाराज
होमापुढे बसले होिे. मांत्र चालू होिे. महाराजाांचे राजोपाध्याय बाळां भट्ट हे
िेथेच बसले होिे. एवढ्याि अचानक वरच्या या पटईला ( तसतलांगला) असलेल्या
नक्षीिील एक लहानसे लाकडी कमळ तनसटले आणि िे राजोपाध्यायाांच्या या
िोंडावरच पडले. त्याांना जरा भोवळ आली. थोडे से लागले. पि धातमका
कायाक्रम चालूच राहहले. तनिलपुरी महाराजाांना म्हिाले की , ‘ हा अपशकुन
आहे . अजूनही ववचार करा आणि हे वैहदक सोहळे थाांबवून माझ्या सूचनेप्रमािे
सवा करा. ‘

पि िरीही महाराज शाांिच राहहले. सवा ववधी , सांस्तकार आणि राज्यातभर्ेक

सोहळा पूिा पार पडला. महाराज छत्रपिी झाले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

तनिलपुरी आपल्या मनाप्रमािे न झाल्यामुळे िारच नाराज झाले आणि नांिर
महाराजाांना म्हिाले , ‘ िुम्ही माझे ऐकले नाहीि. हा िुमचा राज्यातभर्ेक
अशािीय झाला आहे . िुम्हाला लौकरच त्याचे प्रत्यांिर येईल. ‘ असे म्हिून
तनिलपुरी रायगडावरून तनघून गेले. हे प्रकरि आपिापुढे थोडक्याि पि
नेमके ववर्यबर्द् साांतगिले आहे . पि आपिही याचा अभ्यास करावा. या
ववर्यावर ववस्तिृि लेखन केले आहे . समकालीन ‘ राज्यातभर्ेक कल्पिरू ‘ हा
गोववांदभट्ट बवेर ् याांचा गांथही उपलब्ध आहे . तशवाय अनेकाांनी आपापली मिे
माांडली आहे ि. या सवाांचा आपि अभ्यास करून आपले मि ठरवावे.

महाराजाांच्या या या प्रकरिािील भूतमकेबद्दल आपल्याला काय वाटिे ? मला मात्र

असे वाटिे की , महाराजाांच्या या मनाि तनिलपुरीांनाही नाराज करावयाचे नसावे.
प्राचीन परां परे प्रमािे राज्यातभर्ेक करावा आणि नांिर वेगळ्या मुहूिाावर
तनिलपुरी याांच्या या म्हिण्याप्रमािे िाांवत्रक राज्यतभर्ेकसुर्द्ा करून टाकावा ,
असे वाटिे. कारि िसा िाांवत्रक राज्यातभर्ेक नांिर हद. २४ सप्टें बर १६७४ ,
अणश्वन शुुर्द्
ु पांचमी या हदवशी महाराजाांनी याच तनिलपुरीांकडू न त्याांच्या या
म्हिण्याप्रमािे रायगडावर करवून घेिला. हा िाांवत्रक ववधी िसा िार थोड्या
वेळािच पूिा झाला. तनिलपुरीांनाही बरे वाटले. पि दस
ु ऱयाच हदवशी (हद. २५
सप्टें बर) प्रिापगडावर आकाशािून वीज कोसळली आणि एक हत्ती आणि काही
घोडे या घािाने मरि पावले. यावर तनिलपुरी काय म्हिाले िे इतिहासाला
माहीि नाही. आपिास काय वाटिे ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा – १४३ रा ड राजसाज सजला

रायगडावर राज्यतभर्ेकाची ियारी अत्यांि योजनाबर्द् आणि तशस्तिबर्द् रीिीने

सुरू होिी. गागाभट्ट हे महापांहडि राज्यतभर्ेक ववधीचे प्रमुख अध्वयूा होिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

पि राजघराण्याचे धातमका ववधीसांस्तकार करण्याचे काम भोसल्याांचे
कुलोपाध्याय आणि राजोपाध्याय आवीकार याांचेच होिे. सवा ववधी या
बाळां भट्ट राजोपाध्याय याांनीच उपाध्याय या नात्याने केले. मागादशाक होिे ,
गागाभट्ट. गागाभट्टाांनी या सवा राजसांस्तकाराांची एक तलणखि सांहहिा
सांस्तकृ िमध्ये गांथरूपाने ियार केली. या गांथाचे नाव ‘ राजातभर्ेक प्रयोग. ‘

या ‘ राजातभर्ेक प्रयोग ‘ या हस्तितलणखि गांथाची एक प्रि वबकानेरच्या या

( राजस्तथान) अनुप सांस्तकृ ि गांथालयाि पाहावयास तमळाली. हीच प्रि प्रत्यक्ष
गागाभट्टाांच्या या हािची मूळ प्रि असावी , असा िका आहे . प्रत्येक ववधी कसा
आणि केव्हा करावयाचा याचा िो िपशीलवार आराखडा आहे .

सुपारीपासून हत्तीपयांि आणि हळकुांडापासून होमकुांडापयांि , िसेच

दभाासनापासून तसांहासनापयांि सवा गोष्टी दक्षिापूवक
ा तसर्द् होि होत्या. िी िी
कामे त्या त्या अतधकारी व्यक्तीांवर सोपववण्याि आली होिी. सोन्याचे बत्तीस
मि वजनाचे तसांहासन ियार करण्याचे काम पोलादपूरच्या या (णज. रायगड)
रामाजी दत्तो तचत्रे या अत्यांि ववश्वासू जामदाराकडे सोपववले होिे. जामदार
म्हिजे सोने चाांदी आणि जडजवाहीर याचा खणजना साांभाळिारा अतधकारी.
अत्यांि मौल्यवान अगणिि नवरत्ने तसांहासनावर जडवून , अनेक साांस्तकृ तिक
शुभतचन्हे ही त्यावर कोरावयाची होिी. सोन्याची इिर राजतचन्हे ही ियार होऊ
लागली.

चारही हदशाांना राजगडावरून मािसे रवाना झाली. सप्तगांगाांची आणि पूवा ,

पणिम आणि दणक्षि समुदाांची उदके आिण्यासाठी कलश घेऊन मािसे
मागीर ् लागली होिी. हे पािी कशाकरिा ? रायगडावर काय पाण्याला िोटा
होिा ? अन ् सप्तगांगाांचां उदक आणि रायगडावरचां िळ्यािील पािी काय वेगळां

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

होिां ? शेवटी सारां ।।२ह्र च ना ? मग इिक्या लाांबलाांबच्या या नद्याांचां पािी
आिण्याचा खटाटोप कशासाठी ? अशासाठी की , हा दे वदे विाांचा आणि
ऋर्ीमुनीांचा प्राचीनिम भारिदे श एक आहे . या सवा गांगा आमच्या या मािा
आहे ि. प्रातितनतधक रूपाने त्या रायगडावर येऊन आपल्या सुपुत्राला अतभर्ेक
करिार आहे ि , हा त्यािील मांगलिम आणि राष्ट्रीय अथा.

ववख्याि िीथाक्षेत्राांिील दे वदे विाांनाही तनमांत्रिपत्रे जािार होिी. िी गेली.

ववजापूर , गोवळकोंड , मुब
ां ईकर इां ग्रज , जांणजरे कर तसद्दी , गोवेकर हिरां गी
आणि औरां गजेब याांना तनमांत्रि गेली असिील का ? ररवाजाप्रमािे गेलीच
असिील असे वाटिे. पि एका इां ग्रजातशवाय आणि एका डच वहकलातशवाय
या राज्यातभर्ेकाला अन्य कुिाचे प्रतितनधी वा पत्रे आल्याचा एकही पुरावा
अद्याप तमळालेला नाही. पि तनमांत्रिे गेलीच असिील. इां ग्रजाांचा वकील हे न्री
ऑणग्झांडेन आणि वेंगुलेकार डच वखारीांचा प्रतितनधी इतलयड हे राज्यतभर्ेकास
हजरच होिे.

पांढरपूरच्या या ववठ्ठलाचे परमभक्त आणि बडवे असलेले प्रल्हाद तशवाजी

बडवेपाटील याांनाही एक पत्र गेले होिे. िे पत्र या बडवे घराण्याि जपून
ठे वलेले होिे. पि त्याांच्या या वांशजाांनी िे पत्र एका इतिहास सांशोधकास
अभ्यासासाठी ववश्वासाने हदले िे पत्र गहाळ झाले. काय बोलावे ?

अतभर्ेकाकररिा सोन्याचे , चाांदीचे , िाांब्याचे आणि मृवत्तकेचे अनेक कलश

ियार करण्याि आले. िे शितछदाणन्वि होिे. म्हिजे शांभर शांभर तछदे
असलेले होिे. पांचामृि आणि गांगोदके याांनी या कलशािून महाराजाांवर
अतभर्ेक व्हावयाचा होिा. प्राचीनिम भारिीय सांस्तकृ िीचा , परां परे चा आणि
अणस्तमिेचा आववष्कार साक्षाि डोळ्याांनी पाहण्याचे आणि कानाांनी ऐकण्याचे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

भाग्य स्तवराज्याला साडे िीनशे वर्ाांच्या या गुलामतगरीनांिर रायगडावर लाभिार
होिे. ववद्वानाांना आणि कलावांिाांना राज्यातभर्ेकाच्या या राजसभेि शूर सरदाराांच्या या
इिकेच मानाचे स्तथान होिे. गािारे , नाचिारे , वाद्ये वाजवविारे कलाकार
याकररिा गडावर आले आणि येि होिे. स्तवत्त्वाचा आववष्कार प्रकट करिाऱया
अनेक गोष्टी यातनतमत्ताने रायगडावर चालू होत्या. छत्रपिीांच्या या नावाची
सोन्याची आणि िाांब्याची नािी पाडली जाि होिी. रघुनाथपांहडि अमात्य
आणि धुांहडराज व्यास या ववद्वानाांना राज्यव्यवहार कोश म्हिजेच
राज्यव्यवहाराि आपल्याच भार्ेि शब्द दे ऊन त्याची एक प्रकारे ‘ हडक्शनरी
‘ ियार करण्याचे काम साांतगिले होिे. इ. १९४७ मध्ये आपि स्तविांत्र
झाल्यावर पांिप्रधान पां. नेहरू याांनीही डॉ. रघुवीरतसांग या पांहडिाांना
पदनामकोश म्हिजेच भारिीय शब्दाि राज्यव्यवहाराची हडक्शनरी ियार
करण्याचे काम साांतगिले आणि त्याांनी केले , हे आपिास माहीिच आहे .
तशवकालीन राज्यव्यवहार कोशािील हे शब्द पाहा. मुजुमदार हा िासीर ् शब्द
त्याला प्रतिशब्द हदला अमात्य , सुरनीसाला म्हटले पांिसतचव. सरनौबिाला
म्हटले सरसेनापिी , इत्यादी.

राजमुदा होिी िीच ठे वली. ‘ प्रतिपिांदलेखेव… ‘ या वेळी एक नवीन राजमुदा

ियार करण्याि आली होिी ; मात्र िी कधीही पुढे वापरली गेली नाही.

या तनतमत्ताने राजसभा आणि अन्य जरूर िी बाांधकामे हहराजी इां दल

ु कर याांनी
महाराजाांच्या या आज्ञेप्रमािे तसर्द् केली. राजदां द
ु भ
ु ीगृह म्हिजे नगारखाना , भव्य
आणि सुद
ां र उभा राहहला. आजही िो उभा आहे .

अनेक राजतचन्हे तसर्द् झाली. सोन्याच्या या सुद

ां र दां डावर िराजू , सोन्याचा
मासा , ध्वज , नक्षत्रमाळा , अश्वपुच्या छ , राजदां ड , अब्दातगऱया , मोचेले ,

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

चवऱया , पांखे , कलमदान , सोन्याचे हािापायािील िोडे , जडावाचे कमरपट्टे
इत्यादीांचा णजन्नसखाना ियार झाला. यािील सोन्याचा मासा लावलेल्या
राजतचन्हाला म्हिि माहीमरािब. स्तवराज्याची सत्ता समुदावरही आहे याचे हे
प्रिीकतचन्ह. या सवा तचन्हाांि मुख्य होिे राजतसांहासन. िे उत्कृ ष्ट प्रकारे
रामाजी दत्तो तचत्रे याांनी कुशल सोनाराांकडू न ियार करवून घेिले होिे. त्याला
दोन तसांह होिे. चार पाय होिे. एक चरिासन होिे. तसांहासनावर आठ सुबक
खाांबाांची मेघडां बरी होिी. छत्रपिीपदाचे मुख्य तचन्ह म्हिजे छत्र. िेही
सुविादांडाचे आणि झालरदार कनािीचे होिे.

यातनतमत्ताने एक नवे वबरुद म्हिजे पदवी महाराजाांनी धारि केली. िी म्हिजे

क्षवत्रय कुलाविाांस. राजाची पदवी ही राष्ट्राचीच पदवी असिे. हे हहां दवी
स्तवराज्याच क्षवत्रय कुलाविाांस आहे हाच याचा आशय होिा. चािक्याचे वेळी
नांद राजघरािे पूिप
ा िे सांपले. त्यािूनच एक ववणक्षप्त कल्पना रूढ झाली , की
भारिाि आिा कुिीही क्षवत्रय उरला नाही. उरले िक्त त्रैवणिका. ही कल्पना
णजिकी चुकीची होिी , तििकीच राष्ट्रघािकीही होिी. महाराजाांनी आवजून
ा ही
क्षवत्रय कुलाविाांस पदवी स्तवीकारली िी , एवढ्याकरिा की , हे राष्ट्र
क्षवत्रयाांच्या या िेजामुळे अणजांक्य आहे . हकांबहुना या राष्ट्रािील प्रत्येकजि
राष्ट्रासाठी शिधारी सैतनकच आहे . एका अवााचीन ववद्वानाने या आशयाची दोन
ओळीची कवविा तलहहली.

स्तवािांत्रयेि स्तवधमेिा तनत्यां शिच्या छ जीवनम ्

राष्ट्रभ्भवनोन्मुखिाचा सौ महाराष्ट्रस्तय सांस्तकृ िी:
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा - १४४ रा ड पाहु ां ी फुलू ला ला

इां ग्रजाांचा वकील हे न्री ऑणक्झांडेन मुब

ां ईहून रायगडास येण्यास तनघाला. िो हद.
१३ मे रोजी कोरलई जवळच्या या आगरकोट या पोिुग
ा ीज ठाण्याि येऊन
पोहोचला. त्याचेबरोबर आठ मािसे होिी. त्याि एक श्यामजी नावाचा
गुजराथी व्यापारी होिा. राज्यातभर्ेकाचा मुहूिा होिा हद. ६ जून १६७४ .

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

म्हिजे हे न्री खूपच लौकर तनघाला होिा का ? कारि त्याला ईस्तट इां हडया
कांपनीच्या या व्यापारीहहिाची काही कामे तशवाजी महाराजाांकडू न मांजुरी तमळवून
करावयाची होिी.

हे न्री आगरकोटला हद. १३ मे रोजी हदवस मावळिाना पोहोचला , िेव्हा

आगरकोटाला असलेले प्रवेशद्वार म्हिजे वेस बांद झालेली होिी. रहदारी बांद!
हे न्रीला मुद्दाम ही वेस उघडू न आि घेण्याि आले. िेव्हा त्याने आगरकोटच्या या
पोिुग
ा ीज डे प्युटी गव्हनारला सहज ववचारले , की ‘ अजून हदवस पूिा मावळला
नाही. िरीही आपि वेशीचे दरवाजे बांद का करिा ? त्यावर डे . गव्हनारने
उत्तर हदले की , ‘ अहो , िशी काळजी आम्हाला घ्यावीच लागिे. कारि िो
तशवाजी केव्हा आमच्या यावर झडप घालील अन ् आगरकोटाि तशरे ल याचा नेम
नाही. म्हिून आम्ही ही दक्षिा घेिो. ‘ यािच तशवाजी महाराजाांचा दरारा
आणि दहशि केवढी होिी हे व्यक्त होिे.

नांिर हे न्री रायगडावर पाचाड या छोट्या गावी येऊन पोहोचला. रायगडच्या या

तनम्म्या डोंगरावर हे पाचाड गाव आहे . हे न्रीची उिरण्याची व्यवस्तथा रामचांद
तनलकांठ अमात्य याांनी िेथे केली होिी. हद. १९ मे १६७४ या हदवशीची ही
गोष्ट. हे न्रीने मराठी अतधकाऱयाांस ववचारले की , ‘ तशवाजीराजे याांना लौकर
भेटावयाचे आहे . पुढे राज्यातभर्ेकाच्या या गदीिा िे जमिार नाही. िरी िे
आम्हाांस केव्हा भेटू शकिील ?’ त्यावर अतधकाऱयाने उत्तर हदले की ,
‘ महाराज प्रिापगडावर श्रीभवानी दे वीच्या या दशानासाठी तनघाले आहे ि. चार
हदवसाांनी परििील. भेटिील. ‘

खरोखरच महाराज पालखीिून गडावरून प्रिापगडाकडे तनघाले होिे.

राज्यातभर्ेकापूवीर ् श्रीभवानी दे वीचे दशान घेऊन तिला सुविाछत्र आणि

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

अलांकार अपाि करण्यासाठी महाराज प्रिापगडास गेले. हद. २१ रोजी त्याांनी
श्रीांची यशासाांग महापूजा केली. ववश्वनाथभट्ट हडप याांनी पूजाववधी समांत्र
केला. श्रीदे वीस सोन्याचे छत्र आणि अत्यांि मौल्यवान असे अलांकार
महाराजाांनी अपाि केले.

महाराज हद. २२ मे रोजी रायगडास परिले. हे न्री वकील वाटच पाहाि होिा.
त्याच्या याबरोबर नारायि शेविी सुखटिकर हा दभ
ु ार्ा वकील आलेला होिा.
आधी ठरवून हे न्री महाराजाांचे भेटीस गेला. त्याने व्यापारववर्यक सिरा
कलमाांचा एक मसुदा अमात्याांच्या या हस्तिे महाराजाांस सादर केला. ईस्तट इां हडया
कांपनीच्या या काही मागण्या ववनांिीच्या या शब्दाि त्याि होत्या. त्याि शेवटचे
कलम असे होिे की , ईस्तट इां हडया कांपनीची नािी मराठी राज्यािही
चालावीि! महाराजाांनी हे नेमके कलम िाबडिोब नामांजरू केले. त्याांची
सावधिा आणि दक्षिा येथे चटकन हदसून येिे. बाकीची कलमे थोड्यािार
िरकाने त्याांनी मांजरू केली.

हे न्री डायरी तलहीि होिा. त्याने आगरकोटपासून पुढे रायगडावर झालेल्या

आणि पाहहलेल्या राज्यातभर्ेकापयांि जेजे घडलेले पाहहलेले िे डायरीि तलहून
ठे वले आहे . ही डायरी सध्या लांडनच्या या इां हडया ऑहिस लायब्ररीि मला
पाहावयास तमळाली. त्या डायरीि हे न्रीची साक्षेपी ष्टी हदसून येिे.

रायगड आणि पाचाड पाहुण्याांनी िुलू लागला. पाचाडास महाराजाांनी एक मोठा

भुईकोट वाडा बाांधलेला होिा िो मुख्यि: णजजाऊसाहे बाांसाठी होिा. या वेळी
णजजाऊसाहे ब खूपच थकलेल्या होत्या. त्याांची सवा आस्तथा आणि व्यवस्तथा
पाहण्यासाठी नारायि त्रयांबक वपांगळे या नावाचा अतधकारी नेमलेला होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राज्यातभर्ेक सोहाळ्यासाठी अथाािच णजजाऊसाहे बाांचा मुक्काम रायगडावरील
वाड्याि होिा.

हे हदवस ज्येिाच्या या प्रारां भीचे होिे. अधूनमधून पाऊस पडिही होिा. त्याच्या या
नोंदी आहे ि. वैशाखाि इां ग्रजाांचे इिर दोन वकील रायगडावर महाराजाांच्या या
भेटीस येऊन गेले होिे. त्यावेळी पावसाने त्याांना चाांगलेच गाठले. त्या
वकीलाांच्या या बाबिीि घडलेली एक गोष्ट साांगिो. िे वकील बोलिी करण्याकरिा
जेव्हा मुब
ां ईहून रायगडावर येण्यास तनघाले , िेव्हा मुब
ां ईच्या या इां ग्रज डे प्युटी
गव्हनारने वाटे वरच त्याांना एक लेखी तनरोप पाठववला की , ‘ त्या
तशवाजीराजाशी अतिशय सावधपिाने बोला. ‘ इां ग्रजाांची तशवाजीमहाराजाांच्या या
बाबिीिली ही दक्षिा िारच लक्षवेधी आहे नाही!

रायगडावरील धातमका ववधीांना लवकरच प्रारां भ झाला. श्रीप्रािप्रतििा आणि

नाांदीश्रार्द् इत्यादी ववधी सुरू झाले. गागाभट्ट आवश्यक िेथे मागादशान करि
होिे. कुलउपाध्याय राजोपाध्ये मुख्य पौरोहहत्य करीि होिे. यावेळी तनिलपुरी
गोसावी हे ही आपल्या तशष्यगिाांसह गडावर होिे. त्याांनी पूवीपाासन
ू केुेलेल्या
अपशकुनववर्यक सूचना महाराजाांनी शाांिपिे ऐकून घेिल्या पि ठरववलेल्या
सांस्तकारववधीांि बदल केला नाही. अपशकुन वगैरे कल्पनाांवर महाराजाांचा
ववश्वासच नव्हिा. िे अांधश्रर्द् नव्हिे.

हे न्री ऑणक्झांडेन आपल्या डायरीि सवा सोहाळ्याचे विान ववचारपूस करून

तलहीि होिा. डच प्रतितनधी इतलयड यानेही काही तलहहलेले सापडले आहे . पि
आमच्या या मांडळीांनी या अलौहकक महत्त्वाच्या या ऐतिहातसक सोहाळ्याचे यथासाांग
विान करून ठे वलेले नाही. तनदान अद्यापिरी िसे सापडलेले नाही. लौकरच

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांची मुज
ां होिार होिी! या वेळी महाराजाांचे वय ४४ वर्ाांचे होिे. --
तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १४५ सुवणथतुळा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हद. २९ मे १६७४ याहदवशी सकाळी महाराजाांची मुज
ां करण्याि आली.
म्हिजेच त्या महान ववश्वातमत्रप्रणिि गायत्री मांत्राचा अतधकार सांस्तकारपूवक
ा
‘ बटु ‘ स दे ण्याि आला. मुज
ां बटु ४४ वर्ाांचा होिा! महाराजाांची यापूवीचा आठ
लग्ने झाली होिी. त्याांना सहा मुली , दोन पुत्र आणि मुलीांकडू न काही
नािवांडेही होिी. इिका सगळा सांसार झाला होिा.

िक्त मुज
ां राहहली होिी. साडे िीनशे वर्ाांपव
ू ीपाासन
ू स्तवािांत्रय हरपल्यामुळे
महाराष्ट्रािील क्षवत्रय घराण्याांचेही अनेक मोलाचे पववत्र धातमका सांस्तकार लुप्त
झाले होिे. वास्तिववक महाराजाांचे भोसले घरािे अशाच थोर राजघराण्याांपैकीच
क्षवत्रय कुलाविाांस होिे. त्याांच्या या घराण्याला ‘ राजा ‘ ही क्षवत्रय पदवी परां परे नी
चालूच होिी. महाराजाांचे पिजोबा बाबाजीराजे भोसले याांनाही कागदोपत्रीसुर्द्ा
राजे हीच पदवी वापरली जाि होिी. भोसले नािेसब
ां ांध िलटिच्या या पवार
कुलोत्पन्न नाईक तनांबाळकर या ज्येि राजघराण्याशी आणि जाधवराव आहद
उच्या चकुलीन क्षवत्रय घराण्याांशीही होिे.

परां परे ने असे मानले जाि होिे की , हे भोसले घरािे तचिोडच्या या तससोहदया
घराण्याचीच एक शाखा महाराष्ट्राि आली , त्यािीलच िे आहे . स्तवि:
महाराजही िसेच म्हिि असि. पुढच्या या काळाि छत्रपिी शाहू महाराजाांना
दत्तक पुत्र घेण्याची वेळ आली , त्यावेळी तचिोडच्या याच राजघराण्यािील एका
मुलाला छत्रपिी शाहू महाराजाांच्या या माांडीवर दत्तक द्यावयाचा ववचार चालू होिा.
याचा अथाच असा , की त्यावेळी तचिोड महारािा तससोहदया घरािे आणि
छत्रपिीांचे भोसले राजघरािे हे एकाच रक्ताचे आहे हे मान्य होिे.

मुद्दा असा , की तशवाजीमहाराज हे कुलपरां परे नेच क्षवत्रय कुलाविाांस होिे.

त्याांना धमाशािाप्रमािेही वैहदक पर्द्िीने राज्यातभर्ेक करण्याचा अतधकार

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

होिा. सवााि महत्त्वाचा मुद्दा िर असाच ठरावा की , आयुष्यभर हािाि
िलवार घेऊन ज्याने रयिेचे रक्षि , पालनपोर्ि आणि स्तवािांत्रय हे च ि
आचररले , धमा , सांस्तकृ िी आणि अणस्तमिा याांच्या याकररिा रक्त आणि स्तवेद
सिि गाळले असा महापुरुर् कोित्याही जािीधमााि जन्माला आला , िरीही
िो क्षवत्रय कुलावांिाांसच की! नाही का ?

मुज
ां ीनांिर लग्न! शािाप्रमािे लग्नाचा ववधी आिा करिे आवश्यकच होिे.
येथे एक गोष्ट प्रामुख्याने लक्षाि घेिली पाहहजे , की यावेळी जर महाराजाांनी
आिखी एक नवे कोरे लग्न करावयाचे ठरववले असिे , िर महाराष्ट्रािील
कोित्याही क्षवत्रय कुलाविाांस घराण्यािील आईबापाांनी आपली मुलगी
महाराजाांना वधू म्हिून हदलीच असिी. पि ित्कालीन बालवववाह पर्द्िीमुळे
कोित्याही नवऱयामुलीचे वय साि आठ नऊ िारिर दहा वर्ााचे असावयाचे.

महाराजाांचे वय यावेळी ४४ होिे. म्हिजे नव्या लग्नािील अशा बातलकेशी

महाराजाांनी लग्न करावयाची वेळ येिार. महाराजाांच्या या वववेकी मनाला हा
जरठ कुमारी वववाह पटिे कधी शक्यच नव्हिे. मुज
ां ीनांिर लग्न झालेच
पाहहजे हे राज्यातभर्ेकाकररिा आवश्यकच होिे. पि मग आिा ? महाराजाांनी
आणि शािीमांडळीांनी यावर िोड काढली. िी म्हिजे रािी सोयराबाईसाहे ब
याांच्या याशीच पुन्हा वववाह करावयाचा. म्हिजे वववाहसांस्तकार करावयाचा. यावेळी
सोयराबाईसाहे बाांचा राजारामराजे हा पुत्र चार वर्ााचा झालेला होिा!

सोयराबाईसाहे बाांशी महाराजाांचे हद. ३० मे रोजी लग्न करण्याि आले.

पुिळाबाईसाहे ब आणि सकवारबाईसाहे ब या महाराजाांच्या या राण्याांशीही असेच
ववधीपूवक
ा वववाह करण्याि आले. या एकूि मुज
ां आणि लग्न प्रकरिािून
महाराजाांचे जे वववेकी , सुसस्त
ां कृ ि आणि सामाणजक मन हदसून येिे , त्याचा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आपि कधी ववचार करिो का ? पुरोगामी सुधारिा िावािावाने माांडिारी
मांडळीही बहुदा , तनदान अनेकदा नेमके उलटे आचरि करिाना आजच्या या
काळािही हदसिाि. हे पाहहले की , तशवाजीमहाराजाांच्या या जोडीला
ववचाराप्रमािेच सामाणजक आचरि करिारे म. िुले अन ् अण्िासाहे ब कवेर ्
याांच्या यापुढे आपली मान आदराने लविे. ज्या काळाि दतलिाांची सावलीही
आम्हाला आगीसारखी झोंबि होिी , अशा काळाि ज्योतिबाांनी आपल्या
स्तवि:च्या या घरािील वपण्याच्या या पाण्याचा पािवठा दतलिाांना अन ् सवाांनाच मुक्त
केला हे ािा. आजच्या याकाळाि ही गोष्ट िुम्हाआम्हाला हकरकोळच वाटे ल. पि
त्या काळाि िी प्रक्षोभक होिी.

इथेच एक गोष्ट साांतगिली पाहहजे की , ित्कालीन ररवाजाप्रमािे

अनेकजिाांच्या या जनानखान्याि नाटकशाळा असिच. नाटकशाळा म्हिजे
रखेली. पि महाराजाांच्या या रािीवांशाि अशी एकही नाटकशाळा नव्हिी. असिी
िरी कोिीही त्याांना दोर् हदला नसिा. पि नव्हिीच. या गोष्टीचाही आपि
ववचार केला पाहहजे. महाराजाांची जी लग्ने झाली. (एकूि आठ) त्यािील
सईबाईसाहे ब आणि सोयराबाईसाहे ब याांच्या या पुढची सहा लग्ने ‘ पोतलहटकल
मॅरेजेस ‘ असावीि असे हदसिे.

उत्तरकालीन एका तशवाहदणग्वजय नावाच्या या बखरीि ( लेखनकाल इ. १८१३ )

महाराजाांच्या या उपणिया म्हिून मनोहरबाई आणि मनसांिोर्बाई अशी दोन नावे
आलेली आहे ि. त्याला समकालीन अस्तसल कागदपत्राांचा अणजबाि पुरावा नाही.

हद. ४ जून १६७४ या हदवशी महाराजाांची सुविािुळा करण्याि आली. यावेळी

महाराजाांचे वजन हकिी भरले हे हे न्री ऑणक्झांडेन या इां ग्रज वकीलाने तलहून
ठे वले आहे . १६० पौंड वजन भरले. हे न्रीने नक्कीच ववचारिा करून ही नोंद

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

केलेली आहे . आमच्या यापैकी कोिीही अशी अन ् अशाप्रकारची नोंद केलेली नाही
येथेच त्याांच्या या आमच्या यािला िरक लक्षाि येिो.

सोन्याप्रमािेच इिर २३ पदाथाांनी महाराजाांची िुळा करण्याि आली. याला

‘ िुलापुरुर्दान ‘ असे म्हििाि. सोळा महा दानाांपक
ै ी हे िुलापुरुर्दान आहे .
हे सवा नांिर सत्पात्र लोकाांना दान म्हिून वाटू न टाकावयाचे असिे. िसे केले.

सुविािुळेि महाराजाांचे वजन १६० पैंड भरले , म्हिून हे न्रीने नोंदववले आहे .
पि अभ्यासानांिर असे वाटिे की , महाराजाांचे वजन १६० पेक्षा कमी असावे.
कारि महाराजाांच्या या अांगावर अलांकार आणि विे होिी. हािापायाांि सोन्याचे
िोडे होिे. कमरे ला शि म्हिजे िलवार आणि कट्यार असिारच. उजव्या
हािाि श्रीववष्िुची सोन्याची मूिीर ् असिारच. या सवाांचे वजन वजा करावे
लागेल. असे वाटिे की , ही वजाबाकी केली , िर महाराजाांचे वजन सुमारे
१४५ पौंड असावे. सोन्याच्या या पारड्याि महाराजाांचे तशवराई होन िुळेसाठी
घािले होिे. एका होनाचे वजन सामान्यि: अडीच ग्रॅम होिे. त्यावरून हे न्रीने
कॅल्क्युलेशन केले असावे. अन्य धातमका ववधी चालूच होिे. प्रत्यक्ष अतभर्ेक
आणि नांिर राऱयारोहि होिार होिे , दोन हदवसाांनी हद. ६ जून १६७४ .
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा - १४६ डद श ळे जलद भरुश आले, ेत्र भरुश आले!

राज्यातभर्ेकासाठी रायगडावर आलेल्या आप्तइष्ट तमत्र , सेवक , अतधकारी ,

कलावांि , पांहडि आणि पाहुिे याांची सांख्या हकिी होिी ? त्या काळाच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

मानाने िी प्रचांड होिी. कुिी म्हटलांय , ८० हजार कुिी म्हटलांय ५० हजार
गृहीि धरली िरी िी प्रचांडच आहे . आपल्या हहां दवी स्तवराज्याच्या या पहहल्या
छत्रपिीांना वांदन करण्यास एवढे लोक आले होिे. आजही आम्हाला ऊर भरून
आनांद होिो , की १५ ऑगस्तट आणि २६ जानेवारी या हदवशी हदल्लीि लाल
हकल्ल्याच्या या समोर अवघ्या भारिािून सहि लोकगांगाांचे प्रवाह खळाळि ,
धावि येिाि. तशवाजीमहाराजाांच्या या राज्यातभर्ेक सोहळ्याचे आणि आमच्या या
आजच्या या स्तवािांत्रयसोहोळ्याांचे महत्त्व एकच आहे . आम्ही पूिप
ा िे सावाभौम
स्तविांत्र आहोि या भावनेची आणि जािीवेची हकांमि हकिी मोठी आहे हे
कोित्या शब्दाि साांगावां!

अरे , इां दधनुष्याचा िराजू घ्या , िो कल्पवृक्षाच्या या िाांदीला टाांगा , त्याला एक

पारडे लावा इां दसभेचे अन ् दस
ु रे पारडे लावा नांदनवनाचे. अन ् मग त्यािल्या
एका पारड्याि ववश्वािील सवा सुख आणि सवा वैभव टाका. अन ् दस
ु ऱया
पारड्याि स्तवािांत्रय टाका. िे स्तवािांत्रयाचां पारडां इिकां जड होईल की ,
सुखवैभवाांचां दस
ु रां पारड आकाशाि तभरकावलां जाईल. जगािील सारी स्तविांत्र
राष्ट्र आपापल्या स्तवािांत्रयाचां लेिां केवढ्या हदमाखाि तमरविाि आणि जपिाि.
वब्रटीश पोरां नाचि गाि म्हििाि , ‘ वब्रटन नेव्हर बी एस्तलेव्ह वब्रटन रुल्स द
वेव्हज ् ‘ आम्हीही तशवाजीमहाराजाांप्रमा िे जन्मजाि स्तवराज्यातनिच
असिारच.

या राज्यातभर्ेक सोहाळ्याि एक ववधी िार मातमका होिा. िो म्हिजे

शुभलक्षिी अश्वाांच्या या रथाि धनुष्यबाि जोडू न महाराज उभे राहहले ,
सरसेनापिीनी सारथ्य केलां आणि महाराज हदणग्वजयास तनघाले. म्हिजे
नेमकां काय केलां ? या रथािून जनसमुदायाच्या या उपणस्तथिीि महाराज
रायगडावरच्या या राजरस्तत्याने सुमारे सािआठशे पावले गेले. हे हदणग्वजयाकरिा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

केलेले तशलांगि प्रिीकात्मक हकांवा प्रातितनधीक होिे. या तशलांगिाचा आत्मा
लक्षाि घेिला पाहहजे. िो स्तपष्ट आहे . स्तवराज्याच्या या ववस्तिाराकरीिा साधमााच्या या
रक्षिाकरीिा प्रजाजनाांच्या या कल्यािाकररिा , पुरुर्ाथा गाजववण्याकररिा
राज्युधुररिाांनी सिि राष्ट्र जीवनाच्या या प्रत्येक क्षेत्राि सीमोल्लांघन केलेच
पाहहजे. महत्त्वाकाांक्षा धरलीच पाहहजे. त्या आकाांक्षापुढे गगनाांहूनही उत्तुग
ां
असलीच पाहहजे. त्या आकाांक्षेपुढे गगनही ठें गिे ठरलेच पाहहजे. त्याकररिा हे
प्रिीकात्मक प्रदशान आणि तनदशान.

राज्यशािाप्रमािे आणि धमााज्ञेप्रमािे महाराजाांनी भूमीपूजा , जलपूजा ,

ध्वजपूजा , शािपूजा , अश्वपूजा , गजपूजा , सवत्सधेनुपूजा , धनपूजा
इत्यादी या सवा दे विाांच्या या पूजा केल्या. सवााि मोठी पूजा त्याांच्या या हृदयाच्या या
गाभाऱयाि चालू होिी. अन ् िी होिी मािृपूजा.

हकल्ले कोटाांवरील , सुभे परगण्याांवरील आणि आरमारावरील ज्येि पदातधकारी

गडावर आले होिे. राजदां द
ु भ
ु ी वत्रकाळ झडि होत्या. सारा रायगड आनांदाने
दध
ु ासारखा ऊिू जाि होिा. पि स्तवराज्याि गावोगाव राहिाऱया अशा असांख्य
ववधवा णिया नक्कीच होत्या , की ज्याच्या या पिीांनी स्तवराज्यासाठी रिाांगिाि
प्राि अपाि केले होिे. त्या सकल सौभाग्यसांपन्न अखांहडि लक्ष्मीअलांकृि
ववधवाांना काय वाटि असेल या राज्यातभर्ेकाच्या या वािाा आणि विान ऐकून ?
आनांदच. मनािून त्या म्हिि असिील का , हे जगदां बे , ‘ क्षि एकच कर
मजला सधवा ‘ एकच क्षि मळवट भरिे , रायगडावर जािे , राजाला
ओवाळिे. घरी आल्यावर पदराने मळवट पुसिे.

हदवस असे पावसाचे. मोठ्या मुणश्कलीने पजानराजा वरुिाने आपले आनांदाश्रू

रोखून धरले होिे. सोहोळ्याचा ववरस होऊ नये म्हिून पाऊस पडला नाही.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

बाांधकाम खात्याचे सुभेदार हहराजी इां दरु कर याांनी गडावर केलेली सवा बाांधकामे
अतिशय भव्य सुबक पि साधी केली होिी. राजसभेच्या या प्रवेशद्वारावर दोन
मोठी कमळे दगडावर कोरली होिी. कमळ हे शाांििेचे आणि लक्ष्मीचे प्रिीक.
त्या कमळाांच्या याच जवळ दोन तसांह कोरले होिे. त्या तशल्पािील तसांह आपल्या
एकेका पायाखाली एकेक हत्ती दाबून रगडीि होिा. अन ् शेपटीिही एक हत्ती
धरून िो तभरकाविार होिा! हे कशाचे प्रिीक ? हे शक्तीचे प्रिीक. चार
पादशाह्या अन ् चार वैरी पायाखाली तचरडू न शेपटीि जिू मुब
ां ईकर इां ग्रजाांना
पकडू न हे स्तवराज्याचे तसांह आपलां शक्तीप्रदशान करि आहे ि असाच भास होिो.

राजसभेचे बाांधकाम हहराजीने अतिशय कौशल्याने केले होिे. त्या ववशाल

सभेि तसांहासनापाशी उभे राहून अगदी साध्या आवाजाि काही बोलले , िरी
साऱया दहा हजाराांच्या या राजसभेला स्तपष्ट ऐकू जावे असे अॅक्सॉस्तटीक्स हहराजीने
साधले होिे. या तनतमत्ताने हहराजीने केलेल्या बाांधकामाांचा िपशील साांगिारा
एक सुद
ां र सांस्तकृ ि श्लोकबर्द् तशलालेख श्रीजगदीश्वराच्या या मांहदराच्या या
नगारखान्याशेजारी तभांिीवर कोरला. त्याि त्याने शेवटची ओळ कोरलीय ,

‘ ावच् ंदहदवाक रौ क्तवलसत तावत समुद्यजृंभते ‘

म्हिजे अस्तमानाि चांदसूया जोपयांि िळपिाहे ि , िोपयांि हे रायगडचे वैभव
हटकेल.

मांहदराच्या या प्रवेशपायरीवर त्याने पाचच शब्द तशलालेखाि कोरले आहे ि.

‘ सेवे े िाई तत्पर हहराजी इं दरु कर ‘

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राजाच्या या आणि प्रजेच्या या पायीचे धूलीकि आपल्या नावावर पडावेि हाच
यािील हे िू.

आिा राज्यातभर्ेक अगदी उद्याच्या या पहाटे वर येऊन ठे पला. णजजाऊसाहे बाांचे

पहाटे चे स्तवप्न पूिा होिार होिे , खरे ठरिार होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

शिव रत्रमाला भा - १४७ ‘मरािी राजा छत्रपती जहाला, ो सामान्
जहाली’

सांि वाङ्मयािील ज्ञानेश्वरीचा वा श्रीिुकाराम महाराजाांच्या या गाथेचा सप्ताह

चालावा हकांवा शौयादशी खेळाांचा महोत्सव साजरा होि राहावा हकांवा एखादा
यज्ञ चालावा िशाच प्रकारचा हा राज्यातभर्ेक सोहाळा रायगडावर चालू होिा.
आनांदाच्या या डोही आनांदाचे िरां ग उमटि होिे. अणज सोतनयाचा हदनु , वर्ेर ्
अमृिाचा घनु या वचनाांची साक्षाि अनुभववृष्टी रायगड अनुभववि होिा. यज्ञ
करिारा यजमान राजा प्राचीन काळी ज्या पर्द्िीने आठ-दहा हदवस िस्तथ
राहि असे , िसेच महाराज या सप्ताहाि अहोरात्र िस्तथ राहहले होिे. खरां
म्हिजे , त्याांचां सारां आयुष्यच िस्तथ होिां.

राज्यातभर्ेकाचे ववधी दोन प्रकारचे. प्रथम ववधी अतभर्ेकाचा. त्याि पांचामृि

आणि सवा गांगोदके अन ् समुदोदके याांनी अतभर्ेक हा अतभर्ेक म्हिजेच
राज्यातभर्ेक. हा ववधी राजवाड्याि आिील भागाि , मोठ्या दालनाि
करण्याि येिार होिा. या कायाक्रमाला अष्टप्रधान , राजमांडळािील सरदार
आणि राजकुटु ां बाचे नािलग उपणस्तथि राहिार होिे. सवासामान्य मांडळीांना या
कायाक्रमाि स्तथान अपेणक्षि नव्हिे. पि अतभर्ेकानांिर राऱयारोहि म्हिजेच
तसांहासनारोहि हा ववधी िमाम उपणस्तथिाांसाठी खुला राहिार होिा.

पहाटे सुमारे िीन वाजल्यापासूनच या सोहळ्यास प्रारां भ झाला. वाधाक्याने

वाकलेल्या णजजाऊसाहे ब हा सवाच सोहाळा पहाि होत्या. इतलयड या डच
प्रतितनधीने म्हटले आहे की , राजाची वयोवृर्द् आई एका जागी बसून हे सवा
पाहि होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराजाांच्या या महारािी साहे बाांच्या या आणि युवराजाांच्या या मस्तिकावरून जेव्हा
भारिािील सप्तगांगाच्या या धारा घळघळल्या असिील , िेव्हा महाराजाांना काय
वाटले असेल ? गांगेच यमुनेचैव गोदावरी सरस्तविी नमादे तसांधू कावेरी यािील
एकही नदी स्तवराज्याि नव्हिी. िक्त गोदावरीचा जन्म त्रयांबकेश्वरला होि
होिा. पि ही गांगा कशीबशी नातसकपयांि येिे न येिे िोच पूवा हदशेस तिला
मोगलाई पारिांत्रयाि प्रवेश करावा लागि होिा. महाराजाांच्या या कानाशेजारून
घळघळिाना या गांगा राजाला म्हिाल्या असिील का , ‘ राजा , िू आम्हाला
माहे री आिलांस रे ! खूप आनांद झालाय. पि आमचां सारां जीवन पारिांत्रयाि
चाललांय रे ! िू आम्हाला मुक्त कधी करिार! ‘

हे सारे ववचार िुमचे आमचे आहे ि. हे खरां च आहे . म्हिजेच या दे शाचेही

आहे ि हे ही खरां च ना! महाराजाांनी एकदा रावजी सोमनाथ पत्की या आपल्या
अतधकाऱयाशी बोलिाना म्हटलां की , तसांधू नदीचे उगमापासून कावेरी नदीचे
पैलिीरापावेिो हा आपला मुलख
ु पूिा स्तविांत्र करावा , अशीच माझी इच्या छा
आहे .

राज्यातभर्ेकाचा मांत्रिांत्रयुक्त सोहळा पूिा झाला आणि महाराज , महारािी अन ्

युवराज विालांकार धारि करून राऱयारोहिाकररिा राजसभेकडे जाण्यास तसर्द्
झाले. त्याांनी कुलदे विाांना दे वघराि नमस्तकार केला. वहडलधाऱयाांना आिा
नमस्तकार करावयाचा. कोि कोि आणि वहडलधारे ? बाजी पासलकर ?
कान्होजी नाईक जेधे ? सोनो ववश्वनाथ डबीर ? आिखीन कोिी कोि ? पि
ही सवा वहडलधारी मांडळी केव्हाच स्तवगावासी झाली होिी. होत्या पुण्यश्लोक
णजजाऊसाहे ब. महाराजाांनी त्याांना वांदन केले.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

महाराज पहाटे च्या या प्रकाशाि अन ् मशालीांच्या या उजेडाि राजसभेि तसांहासनापाशी
आले. पूवेकाडे िोंड करून तसांहासनापाशी उभे राहहले. बरोब्बर समोर पूवेसा दोन
हकल्ल्याांची तशखरे दरू वर , तनळ्या आकाशावर हदसि होिी. एक होिा राजगड.
दस
ु रा होिा िोरिा.

स्तवराज्याचा अगदी प्रारां भ याच दोन गडाांच्या या अांगाखाांद्यावर महाराजाांनी केला

होिा. आग्रा भेटीच्या या राजकारिापयांि महाराजाांनी सगळी राजकायेर ् ,
कारस्तथाने आणि मोहहमा या राजगडावरूनच केली होिी. राजगड शुभलक्षिी
ठरला होिा. बलाढ्य िर होिाच. पि राज्यातभर्ेक मान तमळि होिा ,
रायगडाला राजधानीचा सन्मान लाथि होिा , रायगडाला िो समोरचा राजगड
हकांतचिही हे वादावा न करिा , महाराजाांचा रायगडावरचा सोहळा नगाऱयाांच्या या
दिदिाटाि आणि िोिा बांदक
ु ाांच्या या धडधडाटा , खळखळू न जिू हसि बघि
उभा होिा. रायगड म्हिजे राजगडाचा भाऊच. मन कसां भरिासारखां असावां.
राजगडाचां िसांच होिां. पराक्रमाची शथा करिाऱया असांख्य मावळ्याांना
रायगडावरील राज्यातभर्ेकाला उपणस्तथि राहिा आलां नव्हिां. िे जमिारही
नव्हिां. त्याांना आपापल्या जागीच गस्ति पहारे करीि उभां राहावां लागिार होिां.
कोिीही तनयम मोडू न रायगडाकडे धावि नव्हिा. अन ् यािच या मावळ्याांि
असलेलां ‘ तशवाजीपि ‘ व्यक्त होि नव्हिां काय ?

ववशाल मांहदर उभां राहिे हे महत्त्वाचे कळस कुिी व्हायचे अन ् मांहदराच्या या

पायाि कायमचे कुिी राहायचे. हा प्रश ्ुान ् या मावळ्याांच्या या ष्टीने अगदी
गौि. राष्ट्रतनतमिी याच आराधनेिून होि असिे.

महाराज उभे होिे. त्याांच्या या उजव्या हािी सोन्याची ववष्िुची छोटी मूिीर ् होिी.
दस
ु ऱया हािी धनुष्य होिे. वेदमांत्रघोर् चालू होिा. मुहूिााची घटका बुडाली

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आणि कुलोपाध्याय अन ् अध्वयूा गागाभट्ट याांनी महाराजाांना तसांहासनावर
आरूढ होण्याची खूि केली. िे आरूढ झाले आणि एकच जयघोर् तननादला ,
‘ महाराज क्षवत्रय कुलाविाांस तसांहासनातधश्वर राजा तशवछत्रपिी की जय! ‘

प्रचांड आनांद कल्लोळ उसळला. िुले , अक्षिा , लाह्या बत्तासे , वबल्वदळे ,

िुलसीपत्रे इत्यादीांची मांगलवृष्टी सिि होि राहहली. वाद्ये आणि िोिा दिािू
लागल्या. कलावांि गाऊ नाचू लागले. चवऱया मोचेले तसांहासनाशेजारी झळाळू
लागले. भगवे झेंडे आणि राजतचन्हे डोलू लागली. सावाभौमत्त्वाचा हदमाखाि
छत्र झगमगि होिे. हा सोहळा पाहिाना राजमािा णजजाऊसाहे बाांना काय
वाटलां असेल , िे कोिच्या या शब्दाि साांगायचां ? इथे सरस्तविी आणि
बृहस्तपिीही अवाक् होिाि. आऊसाहे बाांनी याचसाठी केला होिा अट्टाहास.
आपल्याच एका मनाला वाटिांय की , हा सोहाळा बघावयास प्रत्यक्ष
शहाजीराजे महाराजसाहे ब यावेळी हवे होिे. पि लगेच सावध होिारे दस
ु रे मन
म्हििे , नाही रे वेड्या , जर शहाजीराजे यावेळी असिे , िर
तशवाजीमहाराजाांनी िीथारूप शहाजीराजाांना आणि िीथारूप सकलसौभाग्यसांपन्न
णजजाऊसाहे बाांनाच हा राज्यातभर्ेक केला असिा अन ् त्याांच्या या मस्तिकावर छत्र
धरले असिे. चवऱया मोचेले ढाळले असिे. शहाजीराजे नव्हिे , म्हिूनच िर
महाराजाांना स्तवि:लाच छत्रपिी व्हावां लागलां ना!

महाराज नांिर तमरविुकीने हत्तीवरून दे वदशानास गेले. परिल्यावर त्याांनी

आऊसाहे बाांना वांदन केले , अन ् म्हिाले , ‘ आऊसाहे ब ‘ हे सवा िुमच्या या
आशीवाादानेच प्राप्त जाहले! ‘
आणि सावाभौम छत्रपिी तशवाजीराजा आईशेजारी बसला , आिा त्याचे िेच
एकमेव आराध्य दै वि उरले होिे.
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा – १४८ रा डावरती तापू ला ल् ा मांडवझळा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राज्यातभर्ेकाच्या या दरबाराि इां ग्रज वकील हजर होिा. त्याने महाराजाांस नम्रिेने
नजरािा अपाि केला. त्याने एक सुद
ां र खुची गडावर आिली होिी. िी त्याने
दस
ु ऱया हदवशी (हद. ७ जून) राजवाड्याि नेऊन महाराजाांस नजर केली. सारा
सोहळा अत्यांि आनांदाि आणि वैभवाि साजरा झाला. आलेल्या प्रत्येक
पाहुण्यास कोित्या ना कोित्या स्तवरूपाि महाराजाांनी प्रतिआहे र म्हिून काही
ना काही दे ण्याची योजना केली होिी. कडे वरील लहान मुलाांच्या या हािािही काही
ना काही (बहुदा पैसे) दे ण्याि आले.

दे वराई होन , प्रिापराई होन आणि तशवराई होन ही नािी सोन्याि पाडण्याि
आली होिी. सवाच नाण्यावर एका बाजूस श्रीराजा तशव आणि दस
ु ऱया बाजूस
छत्रपिी अशी अक्षरे होिी. तशवराई नािे िाांब्याचे होिे. यातशवाय िलम आणि
चक्र या नावाची दोन नािी होिी. या दोन नाण्याांचे कागदोपत्री उल्लेख वा
हहशेब सापडिाि. पि प्रत्यक्षाि एकही िलम आणि चक्र नािे अद्याप
सापडलेले नाही. या नाण्याांचे एकमेकाांशी कोष्टकाि नेमके काय नािे होिे िेही
लक्षाि येि नाही

राज्यातभर्ेक सोहाळ्याि प्रत्यक्ष वापरलेली सुविा तसांहासनापासून गळ्यािील

कवड्याच्या या माळे पयांि प्रत्येक वस्तिूला केवढे ऐतिहातसक मोल आणि महत्त्व
आहे ! हे महान राष्ट्रीय धन आजपयांि प्रािापतलकडे जपले जावयास हवे होिे.
महाराजाांच्या या कमरे चा रत्नजहडि ‘ दाब ‘ म्हिजे कमरपट्टा
आजच्या या हकांमिीने कल्पनेपतलकडचाच ठरावा. इ. १८९० पयांि िो
अणस्तित्त्वािही होिा. पि पुढे काय झाले िे इतिहासास माहीि नाही. पि ही
सारी राष्ट्रीय सांपत्ती आज असिी , िर त्यािील प्रेरिा ही अनमोल ठरली
असिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आज श्रीमांि महाराज छत्रपिी उदयनमहाराज याांनी मात्र अतिशय दक्षिेने
तशवछत्रपिी महाराजाांची भवानी िलवार , सोन्याचा एक होन , महाराजाांचे
रोजच्या या पूजेिील तशवतलांग (बाि) आणि श्री समथा रामदासस्तवामीांच्या या लहान
आकाराच्या या पादक
ु ा राजवाड्याि साांभाळल्या आहे ि. िसेच लांडनमध्ये बकीांग
हॅ म पॅलेसमध्ये एक अतिशय मौल्यवान रत्नजहडि मुठीची िलवार िारच
चाांगल्याररिीने ठे वलेली आहे . िी िलवार भवानी िलवार नाही. तिचे नाव
जगदां बा असे आहे . पि िीही िलवार थोरल्या तशवाजी महाराजाांचीच आहे ,
याि शांका नाही. िसेच महाराजाांचे पोलादी. वाघनख लांडनमध्ये णव्हक्टोररया
अल्बटा म्युणझयममध्ये आहे .

राष्ट्रीय महत्त्वाच्या या वस्तिू आणि वास्तिू केवढ्या हदमाखाि जपल्या जािाि हे

युरोवपय दे शाि पाहावे. ववशेर्ि: रतशया आणि इां ग्लांडमध्ये हा हदमाख
आपल्याला ववणस्तमि करिारा आहे . लांडनच्या या टॉवर ऑि लांडन या भुईकोट
हकल्ल्याि इां णग्लश राजा राण्याांचे जडावाचे दातगने आणि विे िार िार
हदमाखाने ठे वलेली आहे ि. आपला कोहहनूर हहरा तिथेच आहे . इां ग्लांडच्या या
राजारािीला राज्यातभर्ेक जेथे केला जािो , िेथे तसांहासनाच्या या पुढे ठे वलेले
एक िरशीचा म्हिजे पार्ािाचा , जरा िुटलेला , पायरीसारखा िुकडा काही
वर्ाांपूवीर ् अचानक नाहहसा झाला.

सारे इां णग्लश राष्ट्र कळवळले. अस्तवस्तथ झाले. एकच शोधाशोध युर्द्पािळीवरून
चालू झाली. पि चारदोन हदवसािच िी िुटकी िरशी सापडली. अन ् मग
आनांदीआनांद! आमच्या याकडे कवीांद रववांदनाथ टागोराांचे नोबेल पाररिोवर्क
हरववले. आपिही यथाशक्ती हळहळले. पि चहाच्या या कपािील चहासुर्द्ा हलला
नाही. मग त्याि त्सुनामी लाटा कुठू न उठिार ? रतशयाि साम्यवादी क्राांिी
झाली. झार राजारािी सांपले. कम्युतनस्तट राज्य आले. पि रतशयाच्या या

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

राजघराण्याचे राजमुकुट , राजदां ड आणि अन्य जडजवाहहराांचे अलांकार
रतशयाच्या या राष्ट्रीय म्युणझयममध्ये गुवपिासारखे साांभाळू न जपून ठे वले आहे ि.
िे िक्त रतशयन नागररकाांनाच पाहण्याचा मान आहे . इिराांना िे पाहिा येि
नाहीि.

आिा तनदान या सवा राजतचन्हाांच्या या प्रतिकृ िी करून त्या म्युणझयममध्ये

ठे वल्या पाहहजेि. महाराजाांच्या या उजव्या हािाचा , चांदनाच्या या गांधाि हाि
(पांजा) बुडवून कागदावर उमटवलेला ठसा सापडला आहे . म्हसवडचे राजे माने
याांना महाराजाांनी त्याकाळी पांजाच्या या डौलाचे जे अभयपत्र पाठववले , त्या
पत्राच्या या माथ्यावर हा चांदनािील पांजा उमटवलेला आहे . िो सािाऱयाच्या या
म्युणझयममध्ये आहे .

राज्यातभर्ेकाचा सोहळा पूिा झाला. काळ्याकुट्ट ढगाांनी आभाळ भरलेले

असायचे. गडावरील हवा ही अशी पावसाळी. म्हिून महाराज णजजाऊसाहे बाांना
गडावरून खाली पाचाड गावाि असलेल्या वाड्याि घेऊन आले. त्या अतिशय
थकलेल्या होत्या. त्याांचां अांि:करि िृप्त होिां. महाराजाांनी आपल्या दोन्ही
मािाांची सवास्तव ओिून सेवा केली होिी. थोरली मािा ही जन्मभूमी ,
स्तवराज्यभूमी आणि धाकटी मािा प्रत्यक्ष जन्मदायी पुण्यश्लोक णजजाऊसाहे ब.
तिनेच या मािृभम
ू ीला छात्रचामराांकीि गजराज राजतचन्हाांहकि
सुविातसांहासनातधष्टीि क्षवत्रय कुलाविाांस छत्रपिी राजा हदला. सारे सारे
मािृऋि िेहडले. आिा अखेरच्या या हदवसाांिही राजा मािृसेवेि मग्न होिा.

हदवसाहदवसाने आऊसाहे बाांची प्रकृ िी क्षीि होि होिी.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

रायगडावरील बाकीची कामेधामे कारभारी मांडळी पाहाि होिी. पाहुिे परिि
होिे. रायगड नकळि सुन्न झाला होिा. ऐन पावसािही राज्यातभर्ेकाच्या या
माांडवझळा दाहि होत्या. राज्यातभर्ेकाचा आनांद कमी होि नव्हिा. पि गांभीर
होि होिा.

अखेरच्या या प्रवासासाठी णजजाऊसाहे बाांनी प्रस्तथान ठे ववले होिे. जिू रायगडाचे

बुरुज मुक्या शब्दाि आऊसाहे बाांना ववचारीि होिे ,आऊसाहे ब , आपि
तनघालाि! पुन्हा परि कधी येिार ?
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १४९ खेर े प्रस्था !

तशवाजी महाराजाांना राज्यातभर्ेक झाल्यानांिर बहुधा दस

ु ऱयाच हदवशी
णजजाऊसाहे बाांना रायगडावरून खाली पाचाड गावािील वाड्याि आिण्याि
आले. त्याांची प्रकृ िी बरी नव्हिीच. त्याांनी पाचाडला अांथरुि धरले. हे त्याांचे
अांथरुि शेवटचेच होिे. वाधाक्याने त्या पूिा थकल्या होत्या. त्याांचे वय यावेळी
७४ हकांवा ७५ असावे. त्या आिा कृ िाथा मनाने मृत्यूला सामोऱया जाि
होत्या.

तशवाजीमहाराजाांपेक्षा णजजाऊसाहे बाांचे जीवन खडिर गेले होिे. त्याांनी

आयुष्यभर तचांिेिच हदवस काढले. िी त्याांची तचांिा होिी. स्तवराज्याची ,
रयिेची आणि तशवाजीराजाांची. प्रािावर बेििारी सांकटे महाराजाांवर येि होिी.
मृत्यूच्या या ओठावरच महाराज स्तवराज्यासाठी लपांडाव खेळि होिे. मृत्यूने जीभ
हिरवली असिी िर हा आट्यापाट्याांचा डाव मृत्यूने त्याांच्या या सवांगड्याांसह
तगळू न टाकला असिा. पि प्रत्येकवेळी महाराजाांचा जिू पुनजान्मच होि
गेला. पि त्या पुनजान्माच्या या भयांकर प्रसूिीवेदना णजजाऊसाहे बाांना सहन
कराव्या लागल्या. त्या त्याांनी सहन केल्या , न कण्हिा , न ववव्हळिा.
णजजाऊसाहे ब सिि तचांिेच्या या तचिेि उभ्या जळिच राहहल्या. आिा शेवटचे
जळिे त्या मानाने अगदीच शाांि आणि शीिल ठरिार होिे. या त्याांच्या या
अखेरच्या या दहा-बारा हदवसाांचा िब्बेिीचा िपशील कोिी तलहून ठे वलेला सापडि
नाही. पि त्या नक्कीच शाांि होत्या. कृ िाथा होत्या. प्रसन्न होत्या. त्याांनी
अपार दानधमा केला होिा.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

त्याांनी सवााि मोठे दान या महाराष्ट्राला आणि भारिवर्ााला हदले होिे. त्याांनी
सूयप
ा राक्रमी छत्रपिी या भूमीला हदला होिा. त्याांच्या या तशवनेरीवरील अांगाई
गीिाांचे वेदमांत्र झाले होिे. त्याांच्या या आसवाांच्या या सप्तगांगा झाल्या होत्या.
त्याांच्या या हृदयाचे तसांहासन झाले होिे. त्याांच्या या मायेचे छत्र झाले होिे. त्या िृप्त
होत्या. हदवसा हदवसाने ज्योि मांदावि होिी. िेल सांपले होिे. ज्योि जळि
होिी िक्त.

आपि णजजाऊसाहे बाांच्या या कथा अत्यांि आवडीने ऐकिो , साांगिो. पि त्या

कथाांच्या यामागे केवढी व्यथा धगधगि होिी , याचा आपि कधी ववचार करिो
का ?

कधीकधी मनाि दडलेला कवी जागा होिो आणि ववचार करू लागिो.
ज्याक्षिी महाराज तशवाजीराजे सोन्याच्या या तसांहासनावर आरूढ झाले आणि
त्याांच्या या मस्तिकावर छत्र धरले गेले त्याक्षिी राजसभेि आनांदकल्लोळ
उसळला. लोकाांचे चौघडे झडू लागले. हे इतिहासाला माहहिच आहे पि
त्याक्षिी णजजाऊसाहे बाांच्या या डोळ्याांना समोर काय हदसले असेल ? काहीच
हदसले नसेल आनांदाश्रूच्या
ां या डोहाि कतलयामदा न करिारा योगेश्वर त्याांना
हदसला असेल. अजुन
ा ाचे सारथ्य करिारा श्रीकृ ष्ि हदसला असेल.

णजजाऊसाहे ब आिा तनघाल्या होत्या. दहा वर्ाांपूवीर ् शहाजीराजे मरि पावले ,

िेव्हा त्या सिी जायला तनघाल्या होत्या. महाराजाांनी त्याांना कळवळू न
गळातमठी घालून रडू न आकाांि करून परि आिले होिे. पि आिा मात्र िे
अशक्य होिे.

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

हदनाांक १७ जून , बुधवारचा हदवस मावळला रात्र झाली , अांधार दाटि गेला ,
काळोखाने पृथ्वी तगळली. एक ज्योि मांदमांद होि गेली आणि
णजजाऊसाहे बाांनी डोळे तमटले. महाराजाांच्या या आणि महाराष्ट्राच्या या आऊसाहे ब
गेल्या. महाराजाांच्या या मनाि त्याक्षिी जो आकाांि उसळला असेल िो अांदाजाने
िरी शब्दाि साांगिा येिे शक्य आहे का ?

िी अखेरची यात्रा तनघाली असेल. आऊसाहे बाांचा दे ह पालखीि ठे वला गेला

असेल. कैलासाच्या या हदशेने पालखी चालू लागली असेल. महाराजाांनी अखेरचे
दां डवि आऊसाहे बाांना घािले असेल. त्यावेळी त्याांच्या या ओठािून कोििे शब्द
उमटले असिील ? इतिहासाला काहीच माहीि नाही. त्याला काहीच ऐकू
आलेले नाही. पि असां वाटिां की , महाराज पुटपुटले असिील ,

‘ इ का थ प्रशस ध् थथ पु रा म ा ‘ ज्वाला आकाशाला पोहोचल्या.

-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

 ▬▬▬ राजा शिवछत्रपती ▬▬▬

▬▬ लेखक ▬▬
थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

शिव रत्रमाला भा १५० || खेर े दं डवत ||

सूयाालाही िेजोवलय असिे. महाराज तशवाजीराजे याांच्या याही जीवनाला एक

ववलक्षि िेजोवलय होिे. िे होिे णजजाऊसाहे बाांचे. किृत्ा वाच्या या प्रचांड
दद
ु भ
ु ीतननादाच्या या मागे सनईचौघडा वाजि असावा िशीच तशवाजीमहाराजाांच्या या
जीवनाच्या या मागे णजजाऊसाहे बाांची सनई तननादि होिी. णजजाऊसाहे ब हे एक
ववलक्षि प्रेरक असे सामाथ्य होिे. महाराजाांना जन्मापासून सवााि जास्ति
मायेचा आशीवााद लाभला िो आईचाच. त्याांना उदात्त, उत्कट आणि
गगनालाही ठें गिी ठरवविारी महत्वाकाांक्षी स्तवप्ने वयाच्या या अगदी
लहानपिापासूनच पडू लागली. िी आईच्या या सहवासािच. महाराज
लहानपिापासूनच खूप-खूप मोठे झाले.

त्याांचे प्रेरिास्तथान पाठीवरून हिरिाऱया आईच्या या मायेच्या या हािािच होिे.

अगदी अतलप्त मनाने या आईच्या या आणि मुलाच्या या जीवनाचा अभ्यास केला िर
णजजाऊसाहे बाांची कधी श्य िर कधी अ श्य, म्हिजेच कधी व्यक्त झालेली
िर कधी अव्यक्त राहहलेली प्रेरक शक्ती अभ्यासकाांच्या या प्रत्ययास येिे.
प्रतिपच्या चांद लेखेव ही महाराजाांची ववश्ववांद्य मुदा केव्हा तनमााि झाली? आज
िरी या मुदेचे अस्तसल पत्र इ. स. १६३९ चे सापडले आहे . पि
णजजाऊसाहे बाांच्या या बरोबर बोट धरून तशवाजीराजे पुण्यास वहडलाांच्या या
जहागीरीचा अतधकृ ि अतधकारी म्हिून आले त्याचवेळी, म्हिजे इ. स

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

१६३७च्या या अगदी प्रारां भी ही प्रतिपच्या चांद लेखेव मुदा तनमााि केली गेली असली
पाहहजे.

या मुदेिील नम्र पि उत्तुग

ां ध्येयवाद खरोखरच गगनाला गवसिी घालिारा
आहे . शुर्द्, सांस्तकृ ि भार्ेि असलेली ही कवविाबर्द् मुदा प्रत्यक्षाि कोिा
सांस्तकृ ि जािकार कवीकडू न णजजाऊसाहे बाांनी ियार करवून घेिली असेल. पि
त्यािील अत्यांि नेटका आणि िेवढाच प्रखर आदशा ध्येयवाद या
बालतशवाजीराजापुढे अन ् अवघ्या युवा ववश्वापुढे कोिी माांडला असावा?
णजजाऊसाहे बाांनीच. या आईचे जेवढे काही काया आणि किृत्ा व आपिास
अस्तसल कागदोपत्री उपलब्ध आहे िे वाचल्यावर आणि त्याचे तचांिन केल्यावर
हे आपिास तनणिि पटे ल. आपिच ववचार करून ठरवा. वयाच्या या अवघ्या
कोवळे पिापासूनच महाराजाांचे मन कसा आणि कोििा ववचार करि होिे?

िो ववचार होिा क्राांतिकारक बांडाचा. स्तवािांत्रयाचा. आहदलशहा बादशहाचे पहहले

िमाान या स्तवािांत्रयबांडाच्या या ववरोधाि सुटले िे हद. ११ एवप्रल १६४१ चे आहे .
महाराज त्यावेळी अकरा वर्ााचे आहे ि. इिक्या लहान वयाि प्रचांड सुलिानी
सत्ताांववरूर्द् स्तवािांत्रययुर्द्ाचा ववचार आणि नेित्ृ व करिारा जगाच्या या इतिहासाि
तशवाजीराजाांतशवाय आिखी कोिी आहे का? एक मुलगा हे बांड करिो आहे .
या बांडाची प्रेरिा त्या प्रतिपच्या चांद लेखेव मुदेि आहे . या मुदेमागे उभ्या आहे ि
णजजाऊसाहे ब. पहा पटिे का. घरािील वहडलधारी व्यक्ती म्हिून सवा अतधकार
णजजाऊसाहे बाांच्या याच हािाि होिे. राजाांना तशकववि.. तशकववि सवा कारभार
त्याच पहाि होत्या.

पि िो तशवाजीराजाांच्या या नावाने. न कचरिा प्रत्येक भयांकर सांकटला िोंड

दे िारी ही आई आणि तिची सिि किखरपिे हटकून राहहलेली मानतसकिा

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

आपि ववचाराि घेिली िरच हे सारे पटे ल. णजजाऊसाहे ब जरूर त्याच वेळी
राज्यकारभाराि सल्लामसलि दे िाना हदसिाि. अिजलखानाचा पुरिा म्हिजे
तनिाायक सूड घेण्याचा सल्ला राजाांना दे िाि. प्रसांगी तसद्दी जोहारववरुर्द्
युर्द्ावर जाण्याची स्तवि: ियारी करिाि, आग्ऱयास जाऊन राजकारि ििे
करून या म्हिून राजाांना या अवघड राजकारिाि पाठबळ दे िाि, आग्रा
प्रसांगीचा स्तवराज्याचा राज्यकारभार स्तवि: जािीने साांभाळिाि आणि प्रसांगी
शाहीस्तिेखानासारख्या अतिबळाच्या या शत्रूववरुर्द् स्तवराज्याची उत्तर सरहद्द
साांभाळिाि हे आपि पाहहले की या आईच किखर मन आपल्या लक्षाि येिे.

अत्यांि साध्या आणि साणत्वक आचार ववचाराच्या या या आईचा सांस्तकार हकिी

प्रभावी ठरला हे तशवचररत्राच्या याच साक्षीवरून लक्षाि येिे. महाराज आग्ऱयाहून
आल्यानांिर णजजाऊसाहे बाांनी राज्यकारभाराि प्रत्यक्ष कुठे च भाग घेिलेला
हदसि नाही. पि आईपिाच्या या नात्याने स्तवराज्याच्या या सांघटनेवर त्याांची सिि
पाखर हदसिे. ववठोजीनाईक तशळमकर वा िानाजी मालुसरे याांच्या या बाबिीि
त्याांनी दाखववलेली मायाममिा अगदी बोलकी आहे . त्याांच्या या उद्दाि
आचारववचाराांचा प्रभाव िेजोवलयासारखा तशवाजीमहाराजाांच्या या जीवनाि हदसून
येिो. णजजाऊसाहे ब मरि पावल्या आणि महाराजाांचा आनांद कायमचा
मावळला.

णजजाऊसाहे बाांच्या या मरिानांिर त्याांच्या या खाजगी खणजन्याि पांचवीस लाख होन

म्हिजे सुमारे एक कोटी रुपये तशलकीि ठे वलेले लक्षाि आले. ही नोंदही
बोलकी आहे . इां ग्लडच्या या इतिहासाि, ‘ओ जॉजा, यू राय टू बी ए ररअल हकांग’
असां साांगिाऱया एका इां णग्लश राजमािेचां अपार कौिुक केलां जािां. वास्तिववक
या जॉजाचा सांघर्ा होिा स्तवि:च्या याच पालामेंटशी. कोिा आक्रमक परकीय शत्रूशी

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

नव्हे . नेपोतलयनच्या या आईचही कौिुक िेंच तचत्रकाराांनी कलाकृ िीि रां गववले.
अशी आिखीही काही उदाहरिे दे िा येिील.

आमचे मात्र णजजाऊसाहे बाांच्या या उदात्त आणि प्रेरक अन ् िेवढ्याच

उपभोगववन्मुख अन ् प्रतसर्द्ीववन्मुख चररत्राकडे जेवढे तचांिनपूवक
ा लक्ष जावयास
हवे आहे िेवढे गेलेले नाही. रायगडावर पाचाड येथे णजजाऊसाहे बाांची समाधी
महाराजाांच्या याच वेळी बाांधली गेली. अगदी साधी समाधी. पि िीही पुढे
कोसळली. िलटिच्या या श्रीमांि मालोजीराजे आणि श्रीमांि सौ. लक्ष्मीबाई
रािीसाहे ब याांनी या समाधीचा जीिोर्द्ाार केला. म्हिूनच ही समाधी आज
आपल्यापुढे उभी आहे .
-तशवशाहीर बाबासाहे ब पुरांदरे
(क्रमशः)
▬▬ஜ ۩۞۩समाप्त۩۞۩ஜ▬▬

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040

थोर इशतहाससंिोधक, महाराष्ट्र भूषण, शिविाहीर ,सरदार श्रीमंत बाबासाहे ब पुरंदरे

PDF Create by Nikhil Aghade 9763506040