Onafhankelijk weekblad

sinds 1877

1 december 2022 BP
Jaargang 146 / Nr. 48
€ 5,95

Goed nieuws!
10 hoopvolle ontwikkelingen van het afgelopen jaar
 “ Ik steun de
aanpakkers van
Wilde Ganzen.
Doe je ook mee?”
Martijn, donateur

Wilde Ganzen steunt overal ter wereld aanpakkers die armoede Geloof jij ook in deze
van onderop willen doorbreken. Met kleine, slimme projecten zorgen aanpak? Word dan donateur
zij voor cruciale vooruitgang in hun eigen buurten en dorpen. van Wilde Ganzen.
 Inhoud
Goed nieuws, pagina 26
Actueel
12 Onderzoek Fossiele investeringen
De helft van Europa’s duurzaamste
beleggingsfondsen investeert
nog altijd in kolenbedrijven,
oliegiganten en andere vervuilers
Linda van der Pol
& Emiel Woutersen
16 Butler van de sjeik
Een Groninger bedient een
Qatarese rijkaard
Gidi Pols & Jochem van Staalduine
Columns
& Rubrieken
5 In het nieuws, 6 In de wereld:
Joep Bertrams; Buitenland
Casper Thomas; Gorilla; Economie
Koen Haegens; Anone, 11 In Den
Haag Merijn Oudenampsen,
59 In medias res Jan Postma,
69 Jonge garde Roos van der Lint,
75 Ester Naomi Perquin,
78 Cryptogram, 79 Post,
80 Kamagurka, 81 Niña Weijers;
Dick Tuinder
Omslag: Herman van Bostelen
Heggen en hagen, pagina 20
Achtergrond
20 Eerherstel voor de houtwal 60
Het terugplaatsen van heggen en
hagen kan burger én boer verblijden
Frank Mulder
26 10x goed nieuws 62
De vakbond is terug Merve Özdemir, Steef de Jong wil met vreugde ontroeren
Ruben Stift & Evert de Vos; 1-0 in de
strijd tegen populisme Casper Thomas;
Debat met inhoud in de Tweede 64
Kamer Coen van de Ven; Een nieuw
DNA-schaartje Margreet Fogteloo
Oekraïners en asielzoekers leven
samen Irene van der Linde; Verenigd
Europa Rutger van der Hoeven; Jonge
Nederlanders bekommeren zich niet
om integratie Rasit Elibol; Reddit laat 64
zien hoe sociale media ook veilig
kunnen zijn Or Goldenberg; Gerechtig-
heid voor de natuur Jaap Tielbeke;
Vrouwen stoten door in de literatuur
Marja Pruis
44 Serie Vroedkundigen van het nieuwe 70
Deel 3: Andreas Malm. Klimaatactivisme
mag best wat minder braaf zijn
Ewald Engelen
72
50 Essay De wurggreep van Big Tech
Moeten we onze ideeën over data
en technologie herzien?
Siri Beerends 73
54 Profiel Georges Sorel
Volgens de filosoof kan het socialisme wel
wat mythische verhalen gebruiken 74
Ewoud Kieft
82 Het einde
Hans Magnus Enzensberger, 76
dichter die zijn depressies saboteerde
Cyrille Offermans
Technologische beheersdrang, pagina 50
Kunst & Cultuur
Kunst Anni en Josef Albers
De beide oeuvres worden pas sinds
kort aan elkaar gekoppeld
Roos van der Lint
Operette Operetta Land
Rory Groot
Film Bones and All
Luca Guadagnino brengt het duistere
en het liefdevolle bij elkaar
Basje Boer
Kroniek
Opera Lady in the Dark Kunst Fiona Tan
Kunst Wim Oepts Televisie Lampje
Film R.M.N.
Dichters & Denkers
Relict uit het verleden
Hannah Arendt vreesde dat imperialisme
vergeten zou worden Hans Achterhuis
Onaangename man
Met Tim Krabbé’s roman zit je op
het puntje van je stoel Kees ’t Hart
De wassende maan
Julia Blackburn verdiept zich in
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
een verdwenen stam Fred de Vries
De tiran en de schrijver
Ismail Kadare verslaat het gesprek tussen
Stalin en Pasternak Cyrille Offermans
Eind goed, al goed
De herontdekte R.C. Sherriff is een lieve
schrijver Merijn de Boer
3
 Prachtige
cadeautips
voor het
feestseizoen

Verkrijgbaar
bij de (online)
boekhandel ‘Een duizelingwekkend werk,
een boek van superlatieven. […]
‘Florian Jacobs brengt de
lezer terug naar het oude
De markante daden en anekdotes Europa van Rilke waar
spatten van de bladzijden.’ kunst en filosofie nog de
DE VOLKSKRANT boventoon voerden.’ NRC

‘Schaf de cursus tijdsmanage-
ment af en geef mensen in plaats
daarvan dit boek van Rosa!’
DE GROENE AMSTERDAMMER
‘Een grote prestatie.’ TROUW
‘Een verrassend boeket.’
HISTORISCH NIEUWSBLAD
‘Een kostelijke kennismaking
met het drinkende denken.
Vinosofie leidt je spelenderwijs
de filosofie binnen, met een
goede afdronk.’ GER GROOT
In het nieuws
Vaag duurzaamheidsbeleid houdt fossiel beleggen in stand
Vage taal zorgt voor vette marges, dat is de boodschap van de Britse
financieel journaliste Gillian Tett in de introductie van haar boek Fool’s
Gold, een reconstructie van de financiële crisis van 2008. Slimme
bankmedewerkers hadden met hun credit default swaps en synthetic
collateralized debt obligations zulke ingewikkelde leningsproducten
verzonnen dat niemand meer begreep waar alle afkortingen voor stonden
– en ook niet meer welke risico’s men liep. In die vaagtaal vonden banken
hun winst en, in sommige gevallen, hun Waterloo.
Vijftien jaar later is de financiële wereld met haar tijd meegegaan en is
‘duurzaam beleggen’ het credo. In Europa wordt veertig procent van alle
aandelen en obligaties als ‘duurzaam’ verkocht, becijferde het financiële
databedrijf Morningstar onlangs. De ‘duurzaamste’ fondsen bleven
afgelopen maanden geld van beleggers ophalen, terwijl de rest van de
aandelenmarkt door inflatie en oorlog flink onderuit ging.
Voor brede marges moet je dus groen zijn. Maar zelfs in de
‘duurzaamste’ categorie fondsen zit nog allerlei viezigheid, blijkt uit
The Great Green Investment Investigation. Dat is een groot Europees
data-onderzoek opgezet door Investico en Follow the Money, met negen
Europese media, dat ook in De Groene van deze week wordt gepubliceerd.
Van de op papier duurzaamste fondsen belegt alsnog bijna de helft in
kolen, olie en luchtvaart, in bedrijven als TotalEnergies, rwe en easyJet.
De gewone belegger die wil dat haar geld helpt in de transitie naar een
groenere planeet komt hier maar moeilijk achter. De fondsen hebben bijna
allemaal ‘sustainable’, ‘impact’ of ‘climate’ in de titel staan, en de precieze
investeringen zijn maar moeilijk te vinden. Onder fondsen die beweren te
werken aan een betere aarde tref je aan de ene kant de gecureerde Triodos-
fondsen aan, waarvan de samenstellers zelfs elektrische automaker
Tesla uitsluiten vanwege dubieuze kobaltaankoop en het tegenwerken
van vakbonden. En aan de andere kant een fonds van het Amerikaanse
BlackRock, dat simpelweg stelt dat de kolenbedrijven waar het in
investeert ‘de duurzaamste in hun klasse zijn’, en daarmee een groene keus.
Paradoxaal genoeg kunnen die fondsen die claims maken dankzij de
rubriceringsdrang van de Europese Unie. Om greenwashing tegen te gaan,
de financiële sector te dwingen tot werkelijke actie en de consument te
beschermen, ontwierp Europa de afgelopen jaren een reeks verordeningen,
raamwerken en taxonomieën. Zo verplicht de Sustainable Finance
Disclosure Regulation fondsen zichzelf in te delen als ‘groen’, ‘lichtgroen’ of
‘donkergroen’ – naar de duurzaamheid van hun investeringen.
De Nederlandse toezichthouder, de afm, moet de Europese regels
handhaven, maar kan er weinig mee. Ze noemt het enerzijds ‘evident dat
zwaar vervuilende bedrijven geen plaatsen hebben in deze fondsen’, maar
de definities van de verordening zijn zo vaag dat een investering in een
supervervuiler tóch als duurzaam kan gelden. De Europese Commissie zegt
dat de nieuwe wetgeving eigenlijk helemaal geen duurzaamheidswetgeving
is, maar transparantie-wetgeving.
Zolang een fondsmanager maar
In de echte wereld lenig genoeg beweegt door een
verandert er woud van ‘transparante’ definities,
ondertussen weinig kan elke koleninvestering blijven
tellen als duurzaam.
Al die definities en regels
verhelderen weinig en dragen vooral bij aan de vaagheid. En dat komt
de financiële wereld prima uit, de vaagheid zorgt, zoals altijd, voor
vette marges. In de echte wereld verandert er ondertussen weinig.
Juist de financiële sector belemmert de verduurzaming van de wereld,
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
waarschuwden de VN in aanloop naar de klimaattop in Sharm-el-Sheikh.
Terwijl er ruim genoeg geld omgaat in de sector om de klimaatdoelen
te halen, gaat veel daarvan nog altijd naar de fossiele industrie. Ook
Europa zal vervuilende bedrijven hun financiering vooralsnog niet
ontzeggen. In plaats daarvan is de Europese toezichthouder esma aan
een nieuwe definiëringsopdracht begonnen. Om het probleem van de
ondefinieerbaarheid van ‘duurzaamheid’ het hoofd te bieden, moet de
toezichthouder nu komen met een definitie van greenwashing.
Linda van der Pol & Emiel Woutersen beeld Milo
5
 In de wereld
Oostenrijkse Bijenkorf-eigenaar
aangeklaagd wegens omkoping
Wenen – Liefhebbers van corrup-
tiezaken zitten momenteel op de
eerste rang in Oostenrijk. Naast
een stroom van onthullingen en
getuigenissen rond oud-premier
Kurz en zijn politieke entourage is er een andere
naam die vaak opduikt: René Benko. Deze vast-
goedeigenaar met een voorliefde voor dure auto’s
en maatpakken stond 25 november in Wenen
terecht. Saillant detail: Benko is m ­ ede-eigenaar
van de Bijenkorf en dat personeel demonstreer-
de op dezelfde dag voor een forse loonsverhoging.
Benko is de klassieke selfmade man. Een
zeventienjarige schoolverlater uit Innsbruck,
begonnen als hulpje bij het verbouwen van zol-
ders, staat bijna dertig jaar later bekend als ‘vast-
goedkeizer’. Zijn bedrijf Signa Holding is een
van de grootste bezitters van vastgoed in Euro-
pa. Hijzelf is volgens zakenblad Forbes goed voor
een p­ rivé-vermogen van rond de vijf miljard euro.
Naast een flink deel van de Weense binnenstad
bezit Signa iconische gebouwen als het Chrysler
Building in New York en het KaDeWe in Berlijn.
In 2021 kocht Signa vijftig procent van de Britse

Selfridges Group, een warenhuisketen waaron-
der de Bijenkorf valt.
Benko heeft veel van wat men in Oostenrijk
met een knipoog ‘Vitamin B’ noemt: zonder goede
relaties kom je nergens. Invloedrijke Oostenrij-
kers kwamen graag op de chique feestjes in een
van zijn hotels. Benko had uitstekende contacten
met oud-premier Kurz en een andere oud-premier
werkt in de leiding van zijn bedrijf.
Zijn glansrijke carrière kent ook een andere
kant. Tussen 2012 en 2014 werd Benko veroor-
deeld tot een jaar voorwaardelijke cel voor omko-
ping. Ook in de jaren daarna bleven er zaken naar
buiten komen over verdachte financiële handel
en wandel.
Nu staat Benko wederom in de beklaagden-
bank. De corruptie-aanklager verdenkt Benko en
negen andere vastgoedondernemers ervan een
invloedrijke politicus van de Groenen in Wenen
te hebben omgekocht. In ruil voor een donatie
van honderdduizend euro aan een liefdadig-
heidsproject in Zuid-Afrika van deze politicus
zou hij Benko bevoordeeld hebben bij de bouw
van een Business Center bij het Weense centraal
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
In Myanmar zijn politieke
gevangenen wisselgeld
Naypyidaw – Op 17 november ging
het goede nieuws dat de ­Britse
oud-ambassadrice Vicky B ­ owman
uit de gevangenis van Myanmar
was vrijgelaten, de wereld over. Ze
was opgesloten omdat ze de wet op de immigra-
tie overtreden zou hebben. Maar de veroorde-
ling tot een jaar celstraf was vooral bedoeld als
boodschap dat in het Myanmar van vandaag nie-
mand veilig is. Binnenslands waren de reacties
op de vrijlating vooral sceptisch. Het typeert de
junta immers dat Bowmans echtgenoot Htein
Lin, een bekende Myanmarese kunstenaar, pas
vrijkwam toen zijn wederhelft was gedepor-
teerd. Bovendien bleek dat van de bijna zesdui-
zend anderen aan wie amnestie beloofd werd
slechts enkele honderden politieke gevangenen
waren. ‘Die gaan van een kleine gevangenis naar
Joep Bertrams
aantal politieke gevangenen ligt vermoedelijk
hoger en nieuwe arrestaties gaan door. Nooit
eerder werden in een periode van 22 maanden
die sinds de coup van 1 februari 2021 verstreken
zoveel burgers opgesloten en gemarteld. Ook
Aung San Suu Kyi, de politiek leidster die na de
staatsgreep werd gearresteerd, wordt nog vast-
gehouden. De 77-jarige politica is al veroordeeld
tot 26 jaar en het regime heeft nog tien ande-
re aanklachten tegen haar in stelling gebracht.
Al decennialang gebruiken de militaire
machthebbers politieke gevangenen als wissel-
geld in een cynisch schaakspel om internationa-
le kritiek – vooral die uit de regio – af te zwakken.
De asean, de Associatie van Zuidoost-Azia-
tische Naties, is verdeeld over de internationa-
le paria in hun midden en het ontbreekt voorals-
nog aan daadkracht. Maar de kritiek op de junta
groeit wel.
De junta, de State Administration Council,

station.
Benko pleitte vrijdag onschuldig. Hij zei de
politicus voor het eerst in de rechtbank ontmoet
te hebben. Bovendien was hij zelf nog nauwelijks
betrokken bij het vastgoed van Signa in Oos-
tenrijk. ‘Ik verveel me niet’, was het weinige wat
Benko over zijn werk kwijt wilde. De uitspraak
wordt eind december verwacht.
Jurjen Simmelink
een grote’, luidde het lokale commentaar. De dui-
zenden gedetineerden die op criminele gronden
vastzitten, lopen kans gedwongen of tegen een
minimaal bedrag gerekruteerd te worden voor
de milities die aan het leger gelieerd zijn.
Een mensenrechtenorganisatie die het lot van
gevangenen documenteert, bevestigt de vrijla-
ting van 161 politieke gevangenen. Bijna dertien-
duizend burgers zitten nog vast. Het werkelijke
heeft voor 2023 verkiezingen aangekondigd.
Om die te legitimeren is de goedkeuring van de
asean hard nodig. Maar de Maleisische minis-
ter van Buitenlandse Zaken zei onlangs dat zijn
land de gang van de stembus niet zal steunen.
De generaals willen voorkomen dat de asean
zich tegen de verkiezingen uitspreekt. De recen-
te amnestie moet alvast enige goodwill kweken.
Minka Nijhuis

6
Buitenland
Bovendien kleeft inmiddels een ver- of Donald Trump and the Breaking of Wie zo kijkt naar Trump, weet dat het
liezersimago aan Trump. Het idee dat America verwoordde Trumps toe- nooit goed genoeg zal zijn. De strenge

Casper Thomas
een legioen trumpiaanse kandidaten stand als volgt: ‘Hij begint een soort blik van Trump senior is verinnerlijkt
bezit zou nemen van Washington en Charles Foster Kane-achtig karakter door de zoon die heeft geleerd dat

Familie­
de statelijke regeringen, wachtend te worden, daar in Mar-a-Lago.’ De een nederlaag erkennen het ergst
op de dag dat hun voorman weer het vergelijking die Haberman trok met denkbare is.

trauma
He’s running. Zo onzeker als de
uitslag van de Amerikaanse
midterms was, zo waarschijnlijk was
het politieke moment dat daarop
volgde: Donald Trump stelt zich voor
de derde keer kandidaat voor het
presidentschap. Er zat iets bedaagds
in zijn aankondiging. Trump begon
zijn politieke carrière tussen de
wolkenkrabbers van New York. Het
vervolg vindt plaats vanuit een resort
in Florida, een staat die zonnig en
daarom ook grijs is. Stadjes worden
geheel bewoond door pensionado’s.
Ook Trumps slogan is sleets
geworden. ‘Amerika weer glorieus en
groots maken’, zo kondigde hij zijn
doel aan. De suggestie dat de toe-
stand van de VS dermate snel fluc-
tueert doet nogal een beroep op het
voorstellingsvermogen. Amerika was
een ‘puinhoop’, riep Trump in 2016.
De vier jaar daarna sprak hij in super-
latieven over hoezeer het tij gekeerd
was. Blijkbaar is die erfenis zo weinig
robuust dat twee jaar voldoende is
om alles weer uit te wissen.
Witte Huis zou betrekken, stuitte op
een blokkade van de kiezer. Slechts
een enkele van de door Trump
gesteunde prominenten won tijdens
de midterms. Het is veelzeggend
dat Trumps oogappel niet meer voor
haar vaders karretje wil lopen. Ivanka
Trump liet weten niet mee te doen
aan een nieuwe campagne.
Trumps voormalige getrouwen
lijken er genoeg van te hebben. ‘Ons
was verteld dat we moe zouden
worden van alle overwinningen’, twit-
terde Trumps voormalig minister van
Buitenlandse Zaken Mike Pompeo,
verwijzend naar een van Trumps
campagne-uitspraken uit 2016.
‘Maar ik ben het verliezen zat, net als
de meeste Republikeinen.’ Pompeo
sprak hier een waarheid die zelden
uitgesproken werd: de Trump-for-
mule heeft, onder de streep, meer
electorale nederlagen dan zegetoch-
ten opgeleverd. De slotsom van dit
alles is dat het merk Trump aan glans
heeft verloren.
Maggie Haberman, de journalis-
tieke ster van het Trump-tijdperk en
auteur van het onlangs verschenen
boek Confidence Man: The Making
de flamboyante miljardair uit Citizen
Kane is treffend: ook Trump is een
magnaat die roem, erkenning en
macht nastreeft. Uiteindelijk trekt hij
zich terug een villa die vooral zo groot
lijkt te zijn omdat hij er een hoop
eenzaamheid in kwijt moet.
Haberman kan het weten. Ze
neemt Trumps jeugd als afzetpunt
Vader Trump leerde
Donald dat een
nederlaag niet kán
voor een carrière lang luchtkastelen
bouwen en de spotlights op zichzelf
richten. Trumps vader, ook een
vastgoedondernemer, was autori-
tair en weinig liefdevol. Hij liet zijn
zoons onderling strijd voeren om
zijn ­goedkeuring, die vooral werd
­afgedwongen door blijk van hardheid
te geven. Het is een omgang die
‘beter past bij een bedrijf dan bij een
gezin’, aldus Haberman.
De eerste foto die Trump ophing
in de Oval Office was die van zijn
vader. Het lijkt er sterk op dat Ame-
rika vier jaar lang aan de grillen van
een vadercomplex is onderworpen.
Ook in dat opzicht is Biden
Trumps spiegelbeeld. Biden groeide
op in een vele malen minder welva-
rend, maar warmer nest. Hij koestert
openlijk de liefde voor zijn twee
zoons, die hij grotendeels zonder hun
moeder opvoedde nadat die overleed
in een verkeersongeluk. Bidens
oudste zoon stierf aan een hersen-
tumor. Kort daarvoor beloofde Joe
zich niet met zijn verdriet te zullen
terugtrekken uit het openbare leven.
Die belofte zou zomaar een drijfveer
kunnen zijn om een tweede termijn
als president te ambiëren, ongeacht
of dit verstandig is.
Familietrauma’s staan nooit in
een verkiezingsprogramma, maar
in de aanloop naar de volgende
­presidentsverkiezingen lijken ze
opnieuw een bepalende rol te spelen.
Wellicht kan Amerika straks opnieuw
kiezen tussen iemand die een
autoritaire opvoeding kreeg en een
autoritair politicus werd of iemand
die thuis liefde kreeg en oog heeft
voor hoe Amerikaanse gezinnen
ervoor staan. Dat het persoonlijke
politiek is lijkt andermaal te worden
bewezen.

Pinocchio is geen leuke

verrassing voor Giorgia Meloni
Rome – Giorgia Meloni kan hem
nog niet hebben gezien, want
Pinocchio van regisseur Guillermo
del Toro gaat pas vanaf 4 december
in de Italiaanse bioscopen draai-
en, terwijl hij in Nederland al een week te zien
is. Maar het gaat geen leuke verrassing worden
voor de nieuwe post-fascistische premier om het
ultieme Italiaanse verhaal van de levende houten
pop Pinocchio op deze manier verfilmd te zien.
Want de Mexicaanse regisseur Guillermo del
Toro (tweevoudig Oscar-winnaar in 2018 voor
The Shape of Water) heeft de klassieker van Carlo
Collodi uit 1883 verplaatst naar het Italië van de
jaren dertig van de vorige eeuw, toen het fascis-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

me zijn hoogtijdagen vierde.

Del Toro was altijd al van plan om zijn
stop-motionpoppenanimatie van Pinocchio tij-
dens het fascistische regime te laten spelen,
Patrick Chappatte / Cagle

maar dat er nu werkelijk sinds een maand weer

een post-fascistische Italiaanse regering aan de
macht is, lijkt bijna ongelooflijk toeval. Of het
gaat om dingen aanvoelen die in de lucht hangen,
iets wat kan gebeuren bij artiesten van het kaliber

7
 van Del Toro. ‘Want het zijn weer de tijden om
ons af te vragen of we marionetten aan touw-
tjes willen zijn, of echte mensen’, zei Del Toro in
2018, toen Netflix de rechten van zijn toen al tien
jaar (!) durende peperdure stop-motionproduc-
tie overnam van Amazon. Pinocchio was het ver-
haal dat Del Toro het allerliefst wilde maken om
redenen die veel met zijn eigen Mexicaanse kin-
dertijd te maken hebben, heeft hij altijd gezegd.
De strijd tussen blinde gehoorzaamheid en
het leven op eigen kracht ontdekken – dat is waar
het verhaal van de stoute marionet P ­ inocchio
over gaat. En voor Del Toro wordt de blinde (en
dus levensgevaarlijke) gehoorzaamheid door het
fascisme vertegenwoordigd, daarover geen twij-
fel. De vondst om ‘Mangiafuoco’, de baas van het
marionettentheatertje, eruit te laten zien als de
gruwelijke Donald Sutherland uit Bertolucci’s
Novecento is een dubbele knipoog voor de ken-
ner van de Italiaanse cinema. Bertolucci’s fascist
Attila is de ultieme vertegenwoordiging van het
Kwaad. Del Toro voert hem op als de walgelij-
ke Sutherland met bontkraag die Pinocchio ont-
voert en uitbuit, in katzwijm voor ‘Il Dolce’ die
komt voorglijden in een enorme slee en eruit-
ziet als een potsierlijke bulldog op korte pootjes.
Nee, Pinocchio wordt geen leuke verrassing voor
Giorgia Meloni.
Anne Branbergen
Vanaf 9 december op Netflix
Climate Summit
COP 27
COP 26
COP 25
COP 24
COP 23
COP 22
COP 21
COP 20
COP 19
COP 28
COP 17
COP 16
COP 15
COP 14
COP 13
COP 12
COP 11
COP 10
COP 09
COP 08
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Boer Arias uit Usagres
wint van energiereus
Barcelona – ‘Deze waanzin is te gek
voor woorden.’ Je kunt niet zeggen
dat het regionale hof in Extrema-
dura geen klare taal spreekt. In elk
geval niet in het recente vonnis
tegen de Spaanse gigant Iberdrola, een van de
vijf machtigste stroomproducenten ter wereld.
Iberdrola heeft boer Santos Lázaro Arias uit
Usagre onrechtmatig onteigend en moet nu
525 hectare grond aan hem teruggeven. Het is
niet zomaar een stukje grond. Op de finca van
de 72-jarige Arias in het zuiden van Extremadu-
ra staat de helft van de grootste zonne-energie-
centrale van Europa. De centrale – sinds 2020
in bedrijf – kostte 290 miljoen euro en heeft een
vermogen van vijfhonderd megawatt. Daarvoor
zijn 1,4 miljoen zonnepanelen geïnstalleerd, die
Iberdrola na het vonnis voor het grootste deel
weer mag afbreken. Moet je maar niet op ander-
mans terrein bouwen, zegt de rechter half ver-
baasd, half verontwaardigd. Netjes teruggeven
die lap grond, en de rommel opruimen.
Wat had Iberdrola gedaan? In eerste instantie
had de projectontwikkelaar van de stroommulti-
national een huurovereenkomst met boer Arias
gesloten voor 25 jaar. Enkele maanden later, op
de dag dat de bouw van de centrale begon, eiste
Iberdrola echter opeens de onteigening van het
Sharm el Sheikh 2022
Glasgow 2021
Madrid 2019
Katowice 2018
Bonn 2017
Marrakech 2016
Paris 2015
Lima 2014
Warsaw 2013
Doha 2012
Durban 2011
Cancún 2010
Copenhagen 2009
Poznań 2008
Bali 2007
Nairobi 2006
Montreal 2005
Buenos Aires 2004
Milan 2003
New Delhi 2002
terrein. Boer Arias verzette zich. Maar de Spaan-
se staat koos de zijde van Iberdrola en drukte de
onteigening door. Tot verbijstering van het regio-
nale hof. ‘Er is geen enkele basis om onteigening
te vragen van een terrein waarover je al beschik-
king hebt middels een langlopend huurcon-
tract’, aldus het vonnis. Het hof in Mérida had
ook geen goed woord over voor de ‘wanpraktijk’
van de landsadvocaat. Die had in een ‘wanho-
pige poging’ geprobeerd een onteigening te ver-
dedigen waarvoor ‘geen enkele rechtvaardiging’
bestond.
Iberdrola – nettowinst in de eerste drie kwar-
talen van dit jaar 3,1 miljard – is niet van plan
zich iets van het vonnis aan te trekken. ‘We gaan
de centrale niet ontmantelen’, zegt de multi­
national. Iberdrola gaat in beroep bij het Hoog-
gerechtshof in Madrid.
Intussen staat boer Arias onder zware druk
om zijn terrein te verkopen. Hij heeft een aan-
klacht ingediend wegens dagelijkse beledigingen
en bedreigingen. Begin deze maand brandde zijn
schuur af. Landbouwmachines ter waarde van
zestigduizend euro gingen verloren. Het heeft er
alle schijn van dat de brand is aangestoken.
Lex Rietman
Aan de grens
Oekraïense vluchtelingen
vluchten uit Israël
Eind dit jaar hebben we hier hon-
derdduizend vluchtelingen uit
Oekraïne, voorspelde Israëls
minister van Immigratie in mei.
Het jaar is bijna voorbij en tot nu
toe is pas de helft van dat aantal gekomen, en
daarvan zijn de meesten alweer vertrokken. Aan
de minister van Immigratie heeft het niet gele-
gen. Pnina Tamano-Shata, de eerste Israëlische
minister die geboren is in Ethiopië, heeft het
hart op de juiste plaats. Maar andere ministers
hebben het hart elders, en de gespannen relatie
tussen Israël en Oekraïne werkt niet mee.
Na het uitbreken van de oorlog bepaalde
minister Ayelet Shaked van Binnenlandse Zaken
dat er maximaal 25.000 Oekraïense vluchtelin-
gen in Israël mochten blijven. Dat was met inbe-
grip van de twintigduizend die er al waren. In juli
vernietigde de rechter dat besluit, maar Shaked
heeft met de rechterlijke macht even weinig op
als met asielzoekers. Ze besliste dat Oekraïners
die naar Israël willen vluchten eerst thuis een
online-aanvraagformulier moesten invullen, en
dat ze zoals zoveel andere vluchtelingen in Isra-
ël geen werkvergunning krijgen. Ook die beslui-

ten werden door justitie geannuleerd. Maar Sha-

COP 07 Marrakech 2001 ked liet zich niet ontmoedigen.
COP 06 The Hague 2000 Oekraïners mogen zonder visum drie maan-
COP 05 Bonn 1999 den in Israël blijven, maar Shaked zegt bang te
COP 04 Buenos Aires 1998 zijn dat ze daarna niet weggaan. Daarom komen
COP 03 Kyoto 1997 veel vluchtelingen nog altijd niet verder dan de
COP 02 Geneva 1996 paspoortcontrole op vliegveld ­Ben-Goerion.
COP 01 Gorilla Berlin 1995 Velen proberen het niet eens meer. Vooral
niet-joodse vluchtelingen zijn weer vertrokken.

8
Economie
Wat in één klap alle vraagtekens voor winst maken) heeft: stop met pap- De realiteit is dat de Nederlandse
huishoudens in de energiecrisis had pen-en-toezicht-houden. Nationali- staat hoe dan ook een rol te spelen

Koen Haegens
moeten wegnemen, ontpopt zich tot seren dus. heeft in de economie. Van het
de zoveelste bron van onzekerheid. De bezwaren zijn bekend. Ten betalingsverkeer tot de energievoor-

Doe het zelf

‘Energiebedrijven willen geen maxi-
mumwinst’. ‘Invoering prijsplafond
op losse schroeven’. ‘Energiemaat-
schappijen: nog geen jaarcontracten
vanaf 1 januari’. En: ‘Prijsplafond
is mogelijk staatssteun’. Het is de
verontrustende samenvatting van
een maandje energiecrisis. Na het
aanvankelijke gejuich liggen de
kabinetsplannen om een maximum-
prijs in te stellen voor gas van alle
kanten onder vuur. Tot een verbruik
van twaalfhonderd kubieke meter
per maand betalen huishoudens niet
meer dan 1,45 euro. De rest rekent de
overheid af. Voor elektriciteit wordt
eenzelfde regeling opgetuigd.
Glashelder, zou je zeggen, maar
niet binnen de huidige economische
verhoudingen. Zo vreest de Tweede
Kamer terecht dat de Essents, Ene-
co’s en Vattenfalls van deze wereld
misbruik zullen maken van de miljar-
densubsidie door hun tarieven op te
schroeven. Overwinst op kosten van
het kabinet. Dat wilde daarom enkel
de kostprijs vergoeden. De reactie
van de energiebedrijven is kort en
bondig: gaan we niet doen.
Je vóelt de frustratie in Den Haag.
Voortkomend uit machteloosheid.
Nederland wil wel, maar het kan
niet, mag niet, lukt niet. Die politieke
impotentie wordt verhuld met
de aloude reflex: meer toezicht!
Bestuursvoorzitter Martijn Snoep
van de Autoriteit Consument &
Markt pleitte er afgelopen week voor
om de energiesector net zo streng te
controleren als de banken.
De parallel is de juiste – maar om
andere redenen dan de toezicht­
houder voor ogen heeft. Ook tijdens
de financiële crisis van 2008 werden
private bedrijven, van ING tot ABN
Amro, gesteund met euro’s van de
belastingbetaler. Ook dat gebeurde
met verwijzing naar hun nutsfunctie:
samen met de banken zou het voor
de samenleving cruciale betalings-
verkeer omvallen. En ook toen werd
daar niet de juiste conclusie uit
getrokken.
Die conclusie is wat elke burger
met een beetje gezond verstand je
kan vertellen. Is een voorziening zo
belangrijk dat die desnoods gered
moet worden met publiek geld?
Doe het dan zelf. Als je iemand
niet vertrouwt omdat hij andere
belangen (denk aan: obsceen veel
eerste: Brussel zal morren. Iets met
principes en marktwerking. Dat is het
toppunt van hypocrisie: de ‘markt’
voor energie wordt hoe dan ook
gedomineerd door staatsbedrijven.
Het enige verschil is dat die uit het
buitenland komen. En waarom zou
Nederland niet mogen wat een land
als Frankrijk in de praktijk allang
doet? Ten tweede: de overheid kan
het niet aan. Denk toeslagendrama,
De energiesector dient
strenger gecontroleerd
te worden
de niet-afhandeling van de Groningse
aardbevingen en het stikstofdebacle.
En dan zou datzelfde falende amb-
tenarenapparaat ons de komende
winter warm moeten houden?
Het verraderlijke is dat wat gepre-
senteerd wordt als argument voor
een kleine overheid juist het product
daarvan is. Opeenvolgende kabinet-
ten hebben ingehakt op de Belasting-
dienst en andere uitvoeringsorgani-
saties. Soms financieel, maar veel
vaker nog moreel. Wij. Kunnen. Niks.
Zelfs na de bankencrisis werd onder
leiding van premier Rutte het mes in
eigen vlees gezet.
ziening. Het antwoord daarop moet
niet zijn om elke paar jaar een nieuwe
crisis te blussen met tientallen mil-
jarden belastinggeld voor commerci-
ë­le bedrijven. De oplossing is bouwen
aan een betere, betrouwbare over-
heid. Dat dat heel goed mogelijk is,
bewijst nota bene de energiesector
zelf. Weinig mensen durven te bewe-
ren dat voor de liberalisering in de
jaren negentig staatsbedrijf Gasunie
er een potje van maakte.
Het meest gênante aan de
discussie rond het prijsplafond is
hoe de politiek als brandweerman
zich steeds slaafser opstelt. Zonder
hem fikt de boel af. En toch weten
de eigenaren het, toekijkend vanuit
hun instortende villa’s, nog zo te
framen alsof zij het zijn die een gunst
verlenen. Tijdens Prinsjesdag was
minister Jetten voor Klimaat en Ener-
gie degene die ferme eisen stelde.
Inmiddels doen de energiebedrijven,
hoewel er al zeven failliet zijn gegaan
en het aantal wanbetalers zonder
steun zal exploderen, alsof het kabi-
net blij mag zijn dat ze meewerken.
Hoelang laat Den Haag zich nog
vernederen?
Reageren? Haegens@groene.nl

Veertienduizend gevluchte Oekraïners vallen

onder de ‘terugkeerwet’. Die bepaalt dat bui-
tenlanders met minstens één joodse (groot)
ouder automatisch Israëlisch staatsburger kun-
nen worden. Maar vaak worden ze door de twee
opperrabbijnen van Israël niet als echte joden
erkend, waardoor ze bijvoorbeeld niet in Israël
kunnen trouwen of begraven worden. Minister
Tamano-Shata had 280 miljoen euro gevraagd
voor integratieprogramma’s; ze kreeg nog geen
tiende daarvan.
De ultrarechtse partijen die in de komen-
de regering-Netanyahu komen, hebben geëist
dat de terugkeerwet aanzienlijk wordt aange-
scherpt. Ze willen dat alleen personen van wie
beide ouders jood zijn in aanmerking komen
voor ‘terugkeer’. Ook is een project gestart om
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

de niet-joodse inwoners aan te moedigen om

te emigreren. De grote promotor is loco-burge-
meester Aryeh King van Jeruzalem, bekend van
zijn campagne om de Palestijnen te verjagen uit
Oost-Jeruzalem.
Jan van der Putten
Het aantal in 2022 getelde doden en v
­ ermisten
aan de buitengrenzen van Europa, volgens
het Missing Migrants Project (IOM): 2855

9
TEMPUS FUGIT / FUTUR PROCHE
BALLET VAN VLAANDEREN

JOHAN INGER
JAN MARTENS

21 — 22 DEC
INTERNATIONAAL
THEATER
AMSTERDAM
In Den Haag
Vrijheid
Rotterdam is de hoofdstad
van het laatkapitalisme
waar efficiency-denken
de boventoon voert. Maar
is de drang naar efficiëntie
werkelijk het kwaad?
Merijn Oudenampsen
Het staat in dikke letters boven deze column
geschreven: ‘In Den Haag’. Voor de afwisseling
wil ik deze week een andere stad aandoen. Ik
las namelijk het laatste boek van essayist Arjen
van Veelen, getiteld Rotterdam: Een ode aan
de ­inefficiëntie. Wie het voor het eerst ter hand
neemt, wordt wat overdonderd door de blurbs
op de achterkaft. ‘Heerlijk’, ‘briljant’, ‘belangrijk’,
‘overweldigend’, ‘nietsontziend’ en ‘ijzersterk’.
Zoveel loftuitingen maken mij altijd wat arg-
wanend en recalcitrant – don’t believe the hype –
maar in dit geval is er geen overdrijving bij.
Wat het boek zo intrigerend maakt is dat Van
Veelen Rotterdam als zinnebeeld gebruikt voor
het menselijk ongemak met het moderne kapi-
talisme. Rijdend over de dorre Nieuwe Maas-
vlakte, kanoënd door de druk bevaren rivier,
ronddwalend door gesloopte volksbuurten en
exclusieve nieuwbouwtorens, keert de razen-
de reporter zich tegen de vermarkting, de ver-
snelling, het materialisme, de eenzaamheid en
de ongelijkheid. Tegelijkertijd is hij geen neu-
trale omstander, met zijn middenklasse-status,
zijn koopwoning in een snel veryuppende wijk
en zijn online consumptiedrang. De stad is een
bedrijf geworden en Van Veelen realiseert zich
terdege dat hij een belangrijke klant is.
Rotterdam leent zich goed voor een derge-
lijk portret, omdat het in zekere zin altijd al een
harde handelsstad is geweest. In de tweede helft
van de negentiende eeuw ontstond het moderne
Rotterdam, met de aanleg van de Nieuwe Water-
weg. Toneelmaker Herman Heijermans schreef
eind negentiende eeuw over ‘Zaken-­Rotterdam’:
een verdord, vermaterieeld, ‘stóm Rotterdam’,
dat ‘zichzelf verslet zonder enig licht­purper
ideaal’. In Rotterdam heerste de geest van het
materialisme. Het werd een stad, zo schrijft Van
Veelen, waar de economie voorrang kreeg boven
de mens.
De logistieke revolutie speelt een centrale rol
in het narratief. In 1966 werd de eerste contai-
ner gelost in de haven van Rotterdam. Door deze
betrekkelijk simpele uitvinding – een stalen doos
met standaard afmetingen – werden vervoers-
kosten gigantisch gedrukt en nam de mondia-
le handel exponentieel toe. Het stelde westerse
bedrijven in staat om grote delen van het maak-
proces uit te besteden aan lagelonen­landen.
Waar vroeger alle delen van de productie in één
fabriek plaatsvonden, ontstonden nu ingewik-
kelde supply chains met soms wel honderden
onderaannemers in tientallen landen. De neo-
liberale globalisering was een feit.
Met de steeds grotere containerschepen die
de haven aandeden, was Rotterdam een belang-
rijke draaischijf in dit proces. Rotterdam werd
een postindustriële stad, waar de havenarbei-
ders van weleer vervangen waren door robots.
Aangezien de arbeiders nu grotendeels over-
bodig waren geworden, konden de oude volks-
wijken worden gesloopt. Het gemeentebestuur
ging op zoek naar een nieuwe, hoger opgelei-
de bevolking. Het vuile werk werd ondertussen
door migranten gedaan: Filipijnse matrozen op
de boten, Oost-Europeanen in de kassen.
Elke keer dat Van Veelen zijn boodschappen
bij de bezorgdienst van de Albert Heijn bestelt,
moet hij denken aan de containerschepen en
migrantarbeiders die dit allemaal mogelijk
maken. In zijn boek is de container de materië-
le onderbouw van onze laatkapitalistische con-
sumptiemaatschappij. Daarop rust een boven-
bouw van een haast totalitair efficiency-geloof,
dat ons er continu toe aanzet steeds sneller en
goedkoper te produceren. Het heeft ons veel wel-
vaart opgeleverd, maar waar is de mens in dit
systeem gebleven? Van Veelen pleit hartstochte-
lijk voor de vrijheid om inefficiënt te mogen zijn.
Efficiëntie als boeman, daar moest ik even
op kauwen. Van Veelen lijkt zelf ook niet hele-
maal overtuigd van zijn analyse. Hij behandelt
in zijn boek juist vele voorbeelden van ineffici-
ëntie: de corporatie Vestia die miljarden ver-
gokt en vervolgens een hele woonwijk sloopt,
een arbeidsmarkt met een ongezonde presta-
tiedruk, de enorme containerschepen die voor
bodem­prijzen producten de hele wereld rond­
slepen ten koste van mens en planeet. De haven
Wat is er tegen een
efficiënte arbeidsmarkt
die je een inkomen biedt?
was volgens hem ‘de efficiëntste organisatie van
een weergaloze verspilling’.
Als efficiëntie draait om het bereiken van
doelen met zo weinig mogelijk middelen, dan
is de juiste diagnose eerder dat we de verkeer-
de doelen nastreven. Wat is er tegen een efficiën-
te volkshuisvesting die je van een woning voor-
ziet voor een betaalbare prijs? Of een efficiënte
arbeidsmarkt die je in weinig tijd een waardig
inkomen doet toekomen? Het echte probleem,
lijkt me, is dat een woning en een baan in ons
huidige stelsel er primair toe dienen om winst
te maken. Het feit alleen al dat duurzame pro-
ducten structureel duurder zijn dan vervuilen-
de. Hoe is dat efficiënt?
Er is een bredere tendens op links om de pro-
blemen van ons economische systeem te wijten
aan de dominantie van het economisch denken
als zodanig. Een bekend voorbeeld is Jesse Kla-
vers boek over het ‘economisme’. Maar zoals de
socioloog Karl Polanyi al schreef in The Great
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Transformation (1944) is elke samenleving
noodzakelijkerwijs gebaseerd op een zeker eco-
nomisch denken. De crux is dat in onze samen­
leving een vorm van economisch denken domi-
nant is die winst als doel heeft en niet het
welbevinden van mens en natuur. Pas als we
onze systemen werkelijk efficiënt zouden inrich-
ten, hebben mensen weer de vrijheid om ineffi-
ciënt te zijn. 
11
 Onderzoek Fossiele beleggingsinvesteringen
Wat is de kleur van
geld? Groen...?
Duurzaam beleggen is populairder dan ooit. Maar ondanks
mooie praatjes en beloftes belegt de helft van Europa’s
duurzaamste beleggingsfondsen nog altijd in kolenbedrijven,
oliegiganten en andere vervuilers.
Linda van der Pol & Emiel Woutersen
beeld Milo
Rutger Bregman staat dit voorjaar op een
­podium naast een smeltende ijssculptuur van
een ijsbeer. In de chique Rotterdamse Soci­
ëteit aan de Maas roept de journalist van De
­Correspondent een zaal vol beleggers op om vaker
‘ja’ te zeggen: ‘Ja, tegen een windmolen in de ach­
tertuin. Ja, tegen nog zo’n heel lelijk zonneveld.
Ja, tegen nog zo’n smerige vegaburger die echt
niet zo lekker is als het alternatief – laten we ons­
zelf niet voor de gek houden, mensen.’
De ijsbeer van ijs staat symbool voor de kli­
maatcrisis, en de steeds kortere tijd die we heb­
ben om daar iets tegen te doen. Vermogens­
beheerder Actiam, die de bijeenkomst in
Rotterdam organiseert, noemt het ‘de meest fun­
damentele, mondiale uitdaging waarmee wij te
maken hebben’. Met ‘2 keynote speakers, 150 pro-
fessionals en 100% impact’ gaat Actiam op deze
bijeenkomst ‘op zoek naar een duurzame wereld’.
Actiam investeert ongeveer twintig miljard
euro van pensioenfondsen, verzekeraars en
particulieren. Beleggers kunnen kiezen uit ver­
schillende door Actiam samengestelde fondsen:
pakketten aandelen of obligaties die hopelijk
rendement op zullen leveren. Ook banken als
ing en Rabobank bieden hun klanten de moge­
lijkheid om hun geld in fondsen als die van Acti­
am te steken.
De fondsen hebben namen als ‘Duurzaam
Europees’ of ‘Impact Wereld’, met investerin­
gen in bedrijven ‘met zeer goede prestaties op
het gebied van duurzaam ondernemen’ of die
‘actief bijdragen’ aan de sustainable development
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
goals van de Verenigde Naties. ‘Bij Actiam gaan
financieel en sociaal rendement hand in hand’,
staat op de Actiam-website. ‘Wij zijn Responsi-
ble for growth.’
Maar wie verder kijkt dan de website en zich
in de diep verborgen prospectussen en beleg­
gingsportefeuilles waagt, vindt allerlei viezigheid
in de fondsen die volgens Actiam zo groen zijn.
De fondsaanbieder steekt bijna 170 miljoen euro
12
van idealistische beleggers in kolen, olie- en gas­
bedrijven en vliegmaatschappijen. Actiam staat
daarin niet alleen. Bijna de helft van de Europese
beleggingsfondsen die zeggen zich op een duur­
zame wereld te richten, belegt alsnog in de fos­
siele industrie en in de luchtvaartsector.
Dat blijkt uit The Great Green Investment
Investigation, een groot dataonderzoek dat werd
opgezet door Investico en Follow the Money,
samen met negen Europese media – waaronder
het Franse Le Monde, het Duitse Handelsblatt
en het Spaanse El País, mede voor De Groene
Amsterdammer. Deze fondsen, vaak van beken­
de aanbieders als BlackRock en BNP Paribas, ste­
ken in totaal 8,5 miljard euro in fossiele bedrij­
‘Je kunt niet zo’n label
gebruiken om miljarden
op te halen, zonder dat
je echt duurzaam bent’
ven, terwijl hun hele portfolio volgens Europese
regelgeving duurzaam moet zijn. Nationale en
Europese toezichthouders controleren echter
nauwelijks of fondsen wel zo groen zijn als ze
pretenderen. Beleggers die met hun spaargeld
denken bij te dragen aan een duurzame toekomst
investeren zo zonder het te weten in bedrijven als
Shell, TotalEnergies en Easyjet.
In de vroege herfst van 2007 komt een groep
pioniers in duurzaam beleggen bijeen in het
Italiaanse dorpje Bellagio. De filantropische
Rockefeller Foundation heeft hen hier samen­
gebracht in een villa met weids uitzicht over het
Comomeer, om na te denken over een duurza­
mere financiële wereld. Buitenbeentjes zijn de
deelnemers dan nog, ze houden zich bezig met
het opzetten van een ‘sociale effectenbeurs’, of
een label voor de
impact van
bedrijven op de
planeet. Op deze
bijeenkomst beden­
ken ze samen de
term ‘impact investing’.
Onder hen is Marilou van
Golstein Brouwers, die de beleg­
gingstak leidt van de dan nog
kleine Triodos Bank. ‘Begin jaren
negentig startten we een van de
eerste duurzame beleggingsfondsen
van Nederland’, zegt ze. ‘Heel lokaal
allemaal: we kochten landbouwgrond
en verpachtten die aan bioboeren, daar­
na begonnen we met microfinanciering in
ontwikkelingslanden.’ Een klein bankje met een
hoge gunfactor – zo dachten de grootbanken in
die tijd over Triodos, zegt ze, maar echt serieus
namen ze de duurzame bank nog niet. ‘Je werd
toch een beetje met de nek aangekeken als je het
rendement niet vóór alles liet gaan.’
In de Rockefeller-villa ligt in 2007 dan ook
een belangrijke vraag op tafel over het gat tus­
sen ‘groene’ en reguliere geldverstrekkers. Moet
de sector zo zuiver mogelijk op de graat blijven,
kleinschalig blijven werken, of wil je de main-
stream er ook bij betrekken? ‘We kozen toen
voor dat laatste: je moet mensen meekrijgen.
Als je alleen maar klein blijft, is dat niet goed
genoeg. De hele financiële sector moet in bewe­
ging komen.’
Intussen is niet alleen Triodos een gevestig­
de naam geworden, dat geldt des te meer voor
duurzaam beleggen. Zo zegt ing te ‘geloven in
verandering’, ABN Amro ‘gaat voor duurzaam’,
en Rabobank zegt ‘de transitie naar een duur­
zame wereld te stimuleren’. Op congressen die
worden georganiseerd door het ‘impact-netwerk’
dat aan het Comomeer geboren werd, kunnen of
willen kleine partijen, zoals Triodos, tegenwoor­
dig geen stand meer betalen, zegt Van Golstein
Brouwers: die zijn nu voorbehouden aan grote
partijen als axa (‘Championing sustainabili-
ty’) en Nationale Nederlanden (‘duurzaamheid
is een thema dat we serieus nemen’).
Steeds meer beleggers
vinden het belangrijk
dat hun geld niet
alleen maar ren­
dement opbrengt,
maar ook helpt
om de planeet
de verduurza­
men. Volgens
het f inanciële-­
databedrijf Morn­
ingstar wordt bijna
veertig procent
van het in Europa beleg­
de geld, een slordige vierduizend
miljard euro, in fondsen belegd die op enige wijze
‘duurzaam’ zeggen te zijn.
Maar als bijna iedereen zichzelf duurzaam
noemt, hoe moet een belegger dan onderscheid
maken tussen daadwerkelijk groene fondsen en
gelikte marketing? Om daarbij te helpen voer­
de de Europese Unie in 2021 een nieuwe wet in
waaronder fondsen zichzelf moeten indelen in
één van drie klassen. Die worden doorgaans aan­
geduid met ‘grijs’, ‘lichtgroen’, en ‘donkergroen’,
maar officieel hebben ze de naam van artikelen
uit de EU-wet. Grijze fondsen (artikel 6) heb­
ben géén duurzaamheidskenmerken. Lichtgroen
(artikel 8) is een soort grabbelton waar fondsen
onder vallen met ‘enkele’ duurzame kenmerken,
maar die als geheel niet hoeven bij te dragen aan
een duurzamere wereld. De donkergroene arti­
kel-9-fondsen hebben wél een volledig duurzame
doelstelling: zij streven een sociaal doel óf een
milieudoel na, zoals het tegengaan van milieu­
vervuiling of mensenrechtenschendingen, en
mogen op geen enkele manier ‘significante scha­
de’ toebrengen aan alle andere duurzame doelen.
Maar in welke bedrijven die fondsen exact
investeren, daar kom je als argeloze kleine beleg­
ger moeilijk achter. Op de website van een fonds
staat vaak slechts de top-tien grootste beleggin­
gen. Sommige publiceren diep in hun jaarverslag
wel een lijst van alle beleggingen, maar dat doen
ze lang niet allemaal. De samenstelling van een
fonds is ‘het geheim van de smid’, hoor je vaak:
als een fondsbeheerder die zomaar online zet,
dan kan iemand anders dat moeiteloos kopië­
ren en voor net wat minder geld aanbieden. Wel
moeten groene fondsen
verplicht uitgebrei­
de informatie ver­
strekken over
hun duurza­
me doelen.
Onlangs concludeerde toezichthouder Autoriteit
Financiële Markten (afm) echter dat fondsen in
die rapportage ‘te algemeen’ en ‘te vaag’ blijven.
Maar of al die vage claims daadwerkelijk wer­
den waargemaakt, daar keek de afm niet naar.
De toezichthouder onderzocht enkel de algeme­
ne documentatie van beleggingsproducten, niet
de portfolio’s waarin de soms honderden aande­
len en obligaties opgesomd zijn.
Investico en Follow the Money deden dat wél.
Wij analyseerden de portfolio’s van 838 donker­
groene fondsen die in Europa worden aangebo­
den, samen goed voor 130.000 beleggingen ter
waarde van 619 miljard euro. Met behulp van
peperdure beleggingssoftware van databedrijf
Bloomberg wisten we de portfolio’s van drie­
kwart van alle donkergroene Europese fondsen
te verkrijgen. Die lijsten met aandelen en obliga­
ties voegden we samen tot één grote database, die
we vervolgens konden doorzoeken op de aanwe­
zigheid van beleggingen in de fossiele industrie
en in de luchtvaartsector (zie methode in kader).
Bijna de helft van Europa’s zelfverklaarde
duurzaamste fondsen bevat vieze investerin­
gen, constateerden we. Bij de fondsen die op
de Nederlandse markt aangeboden worden, is
het beeld hetzelfde: met 167 van de 361 fond­
sen bevat bijna de helft investeringen in fossiele
brandstoffen of luchtvaart. Daartussen zitten
fondsen van bekende beheerders als BlackRock,
BNP Paribas en Allianz. Een fonds van het Fran­
se BNP Paribas bestaat voor maar liefst twin­
tig procent uit fossiele investeringen, het zoge­
noemde Sustainable Energy Fund van BlackRock
investeert zelfs meer dan een miljard euro in
fossiele bedrijven. In fondsen van ASN Bank en
Triodos, twee banken die van oudsher als duur­
zaam bekendstaan, komen zulke ‘grijze’ investe­
ringen niet voor.
Het fossiele bedrijf waar het meeste groene
geld naartoe stroomt is het Amerikaanse ener­
giebedrijf NextEra, dat weliswaar veel wind­
molenparken beheert, maar de helft van zijn
stroom uit gas en kolen haalt. Andere veel voor­
komende grijze investeringen zijn het Italiaan­
se elektriciteitsbedrijf Enel, de Franse oliegigant
TotalEnergies en het Duitse luchtvaartbedrijf
Lufthansa. Maar we zien ook investeringen in
meer exotische fossiele bedrijven voorbij komen,
zoals het Portugese oliebedrijf Galp Energia, dat
olie wint in diepe wateren voor de kust van Bra­
zilië, Congo en Angola. Of Range Resources dat
in het oosten van de Verenigde Staten schaliegas
oppompt. Van de 239 miljard euro in de donker­
groene fondsen op de Nederlandse markt gaat in
totaal bijna twee procent naar fossiele bedrijven
en vliegmaatschappijen.
Twee procent klinkt misschien weinig, maar
we hanteerden in dit onderzoek een absolute
ondergrens. We telden alléén investeringen mee
in bedrijven die minimaal twintig procent van
hun omzet uit fossiele brandstoffen halen, en
geen geloofwaardige exit-strategie uit de fossie­
le sector hebben. Geoormerkte groene obligaties,
bijvoorbeeld van een oliebedrijf dat geld ophaalt
om een windmolenpark te bouwen, sloten we uit.
Daarnaast lieten we allerlei andere controver­
siële sectoren, zoals de chemische industrie en
staal- en cementfabricage buiten beschouwing,
net als de schending van mensenrechten. En toch
haalde bijna de helft van Europa’s allergroenste
fondsen, waarvan het hele portfolio duurzaam
zou moeten zijn, die ondergrens niet.
Het loont om een donkergroen fonds te zijn.
Terwijl aandelenmarkten afgelopen maanden
onderuit gingen door inflatiedruk, geopolitiek
en dreigende recessie wisten in Europa alleen de
groene fondsen meer geld op te halen. En fond­
sen die zichzelf duurzaam noemen, vragen daar
gemiddeld meer geld voor dan ‘gewone’ fond­
sen, blijkt uit recent onderzoek van Paul Smeets,
hoogleraar duurzame financiering aan de Uni­
versiteit van Amsterdam. ‘Maar de beheerders
steken niet meer moeite of tijd in het fonds’, zegt
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
hij. ‘Nu uit dit onderzoek blijkt dat deze “duur­
zame” fondsen ook in fossiele bedrijven investe­
ren, lopen beleggers mogelijk dubbel risico. Ze
betalen meer voor een duurzaam fonds dat ook
nog eens niet groen is.’
Het Nederlandse Actiam, van de smeltende ijs­
beer, komt met twaalf donkergroene fondsen
voor in de database, waarvan slechts twee géén
13
 winter
collectie
van Eribe

mooie mode is
duurzame mode
www.watmooi.nl
grijze investeringen bevatten. Dennis van der
Putten, Actiams hoofd duurzaamheid, schrikt
als we onze bevindingen voorleggen. Volgens
hem investeert Actiam alleen in fossiele bedrij­
ven die stappen zetten om hun afhankelijkheid
van fossiel af te bouwen. ‘Als wat jullie zeggen
klopt, dan verkopen wij die posities direct.’
De verschillende Actiam-fondsen
bevatten maar liefst 279 fossiele investerin­
gen. De energiebedrijven NextEra en Enel bij­
voorbeeld, maar ook het Japanse Tokyo Gas, dat
bijna driekwart van de productie uit schalieg­
as haalt. Of een chemie- en kolenbedrijf in Xin­
jiang, de Chinese regio waar mensenrechten­
schendingen tegen Oeigoeren nog steeds aan
de orde van de dag zijn. En het Noorse staatso­
liebedrijf Equinor, dat olievelden bezit bij het
Arctische Bjørnøya (Bereneiland). Milieuorga­
nisaties vrezen dat het leefgebied van tientallen
diersoorten daar ernstig wordt bedreigd, waar­
onder, ironisch genoeg, dat van de ijsbeer.
Desondanks meent Van der Putten niet in
strijd met de Europese verordening te handelen,
al is dat meer vanwege de vaagheid van die wet,
die hij ‘crap’ noemt. ‘Ik wil duiding hebben. Mag
ik in een oliebedrijf beleggen, ja of nee? En als
dat bedrijf voor twee procent in olie belegt, mag
dat dan ook nog? Dat is helemaal een open norm.’
Het Amerikaanse BlackRock, dat meer dan
een miljard ‘duurzame’ euro’s naar fossiele bedrij­
ven doet vloeien, interpreteert de wet zo dat dit
legaal is. Bovendien zegt BlackRock dat het niet
zijn rol is om te bepalen hoe de wereld duurzaam
wordt. ‘Het is onze rol om onze klanten te helpen
hun investeringsdoelen te behalen.’
‘Fossiele bedrijven zijn wel heel moeilijk te rij­
men met beleggingsfondsen met een duurzaam
doel, maar we kunnen ze niet helemaal uitslui­
ten’, zegt Raoul Köhler, coördinator sustainable
finance bij toezichthouder afm. ‘Het lijkt me evi­
dent dat aandelen in bedrijven die zeer vervui­
lend zijn niet thuishoren in zo’n fonds. Dat wordt
een heel moeilijk verhaal.’ Maar de definitie van
duurzaamheid in de Europese regels is zo vaag
dat het voor de afm moeilijk is om te handhaven,
zegt Köhler: ‘We hebben in Europa meer duide­
lijkheid gevraagd over wat een duurzame beleg­
ging is, en wat “significante schade” is. We heb­
ben er dus ook begrip voor dat fondsbeheerders
nog niet altijd alles goed doen.’
De Europese Autoriteit voor Effecten en
Markten (esma), die vanuit Europa toezicht
houdt op nationale autoriteiten, stelt eveneens
dat het ‘nogal moeilijk te beargumenteren’ is
dat een fossiele investering geen enkele schade
doet op sociaal of op milieuvlak. Vanaf volgend
jaar is dat nog duidelijker: dan geldt elke fossie­
le investering als negatieve milieu-impact. Maar
ook nu zegt esma dat de definitie van een duur­
zame investering duidelijk genoeg is voor fonds­
beheerders om aan de wet te voldoen.
De belangenbehartiger van beleggers is minder
invoelend dan de toezichthouders. ‘Het is echt
laakbaar’, zegt Joost Schmets, van de Vereniging
Over dit onderzoek
Om te onderzoeken hoe ‘groen’ Europa’s
duurzaamste beleggingsfondsen in
werkelijkheid zijn, vroegen Investico en
Follow the Money bij financieel-databedrijf
Morningstar een lijst op met alle Europese
beleggingsfondsen die zichzelf, op peildatum
30 juni 2022, als donkergroen (‘artikel 9’)
aangemerkt hadden. Via de Bloomberg
Terminal, een computersysteem voor financiële
data, aangevuld met handmatig werk, konden
we van bijna driekwart van deze fondsen (838)
de volledige portfolio’s achterhalen.
Deze lijsten voegden we met een zelf
geschreven computerscript automatisch
samen tot een database met daarin ruim
130.000 aandelen en obligaties, ter waarde van
619 miljard euro. Die database doorzochten we
op investeringen in fossiele brandstoffen of
luchtvaart, twee sectoren die niet te verenigen
zijn met een duurzame toekomst. Om de
‘grijze’ investeringen daarin te onderscheiden,
vergeleken we die met een viertal datasets.
De Duitse non-profitorganisatie Urgewald
volgt de fossiele sector al twintig jaar en stelt
jaarlijks de Global Coal Exit List en de Global Oil
& Gas Exit List samen. Die lijsten worden binnen
de financiële sector breed gebruikt om fossiele
investeringen te onderscheiden. Bedrijven die
hun afhankelijkheid van fossiel aantoonbaar
afbouwen, worden door Urgewald niet in hun
lijsten opgenomen.
Sommige fossiele bedrijven geven ook
geoormerkte, groene obligaties uit. Om te
voorkomen dat we deze als ‘grijs’ zouden
bestempelen, maakten we gebruik van
een dataset van Climate Bonds Initiative,
een Brits onderzoeksbureau dat groene
obligaties beoordeelt. Ten slotte gebruikten
we de sectorclassificatie die Bloomberg aan
investeringen toekent om een lijst samen te
stellen met bedrijven in de luchtvaartsector.
Lees de volledige onderzoeksverantwoording
op platform-investico.nl. Deze publicatie is
onderdeel van The Great Green Investment
Investigation, een samenwerking opgezet door
Investico en Follow the Money. Ruim twintig
journalisten werkten mee, van negen Europese
media: El País (Spanje), Le Monde (Frankrijk),
Handelsblatt (Duitsland), IRPI Media
(Italië), Børsen (Denemarken), Der Standard
(Oostenrijk), De Tijd (België), en Luxemburger
Wort en Luxembourg Times (Luxemburg).
Luister naar De Groene
In De Groene Amsterdammer
Podcast interviewt Kees
van den Bosch Linda van
der Pol en Emiel Woutersen
over ‘groene’ beleggingen.
Onze podcast is elke vrijdagochtend gratis
beschikbaar via groene.nl/podcasts en via
de andere bekende podcastkanalen.
van Effectenbezitters (veb) ‘Je kunt niet zomaar
een donkergroen label gebruiken om miljarden
op te halen, zonder dat je echt duurzaam bent.
Dat label is geen marketinginstrument, maar een
belofte aan de belegger.’
In het buitenland ondervindt de financië­
le sector langzaam de gevolgen van liegen over
duurzame pretenties. Eerder dit jaar vielen vijf­
tig Duitse politieagenten binnen bij vermogens­
beheerder dws. Ook dws beloofde dat het bedrijf
belegde in duurzame bedrijven, maar zou slechts
een klein deel van die beleggingen überhaupt
hebben getoetst op duurzaamheid. Het onder­
zoek loopt nog, maar de topman nam al ontslag.
En in Amerika kregen de zakenbanken BNY Mel­
lon en Goldman Sachs dit jaar miljoenenboetes
voor het verzuimen van duurzaamheidschecks
op beleggingen die ze als duurzaam aanprezen.
Verschillende fondsbeheerders komen inmid­
dels terug van hun al te groene beloftes. Zo stelde
NN Investment Partners, de investeringstak van
Nationale Nederlanden, de inschaling van tien
fondsen deze zomer bij, van donkergroen naar
lichtgroen – naar eigen zeggen omdat de Euro­
pese Commissie en de afm duidelijker hadden
toegelicht wat de duurzaamheidswetgeving pre­
cies inhield. Tot dat moment was het voor NN
blijkbaar nog niet duidelijk dat een donkergroen
fonds geen beleggingen in oliebedrijven als Total­
Energies, kolenbedrijven als rwe en de lucht­
havens van Maleisië en Thailand mocht bevatten.
Ook de Franse vermogensbeheerder Amun­
di stelde recentelijk de duurzaamheidsklasse van
zijn fondsen bij, net als BlackRock, Robeco en
het Nederlandse Van Lanschot Kempen. Alleen
fondsen die zich specifiek richten op bijvoorbeeld
hernieuwbare energie kunnen nog door als arti­
kel 9, legde Van Lanschot Kempen die afwaar­
dering uit. Dat zeggen meerdere fondsbeheer­
ders: voor algemene beleggingsfondsen zijn er
simpelweg te weinig duurzame bedrijven om in
te investeren.
Natuurlijk is het lastig om te bepalen wan­
neer een bedrijf precies duurzaam is en wan­
neer niet. Een bedrijf dat ‘groen staal’ maakt,
kan wellicht duurzaam zijn, net als een techbe­
drijf dat zich inzet voor mensenrechten. Maar
voordat we verzanden in zo’n welhaast academi­
sche discussie is het belangrijk om vast te stellen
dat kolen, olie en luchtvaart dat in ieder geval
niet zijn. Zolang dat basale bedrog niet serieus
wordt bestraft, is een duurzaam financieel sys­
teem ijdele hoop.
‘De financiële sector weet een beeld neer te
zetten dat er al grote stappen gemaakt zijn, en
dat we nu even pas op de plaats moeten maken,’
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
zegt GroenLinks-europarlementariër Bas Eick­
hout. Hij is ‘rapporteur voor het definiëren van
duurzame beleggingen’
en probeert al ruim een
decennium het financi­
ële systeem te verduur­
zamen. ‘Dat zie je ook bij de Europese Commis­
sie, die de regels maakt. Maar dat beeld slaat
nergens op. We zijn pas net begonnen.’ 
15
 Butler van de sjeik
Een romannetje
op het hoofd
De Groningse Tije Ottens werkte een half jaar als butler van
een Qatarese sjeik. Hij kreeg de kans naar binnen te gluren
bij ‘Moneyland’, het fictieve land der superrijken.
Gidi Pols & Jochem van Staalduine
Op zijn eerste werkdag als butler van een sjeik
vliegt Tije Ottens (35) naar Melbourne. Het lid
van de koninklijke familie van Qatar wiens ont-
bijt hij verzorgt en kleren hij schoonhoudt over-
wintert in Australië. ‘Tijdens de Ramadan zit-
ten ze daar een maand. Ze hadden een etage van
het hotel afgehuurd. De dagen zijn er korter, dan
mogen ze sneller eten’, legt hij uit.
Een half jaar lang zal Ottens’ nieuwe functie
hem een blik gunnen in het leven van een neef van
de emir van Qatar. Dat leven lijkt in niets op de
wereld waar de in Haren opgegroeide zoon van
voormalige café-eigenaren vandaan komt. ‘Een
pen van vierduizend euro. Elke dag verse aman-
delen en dadels in de fruitmand. Ieder lid van
de familie een eigen bediende, ieder een eigen
bodyguard. In Australië bestelden ze een heel
buffet. Zeker twee derde bleef over. Daarna eet
het personeel nog, maar het grootste deel wordt
weggegooid.’
Het koken, strijken en opruimen in dienst van
een rijkaard speelt zich normaal gesproken af
achter hoge hekken of in luxueuze hotelkamers.
De voormalige privé-butler wil daarom niet de
naam noemen van de sjeik die hij in 2017 volgt
op een skitrip in Zwitserland, een parelduikses-
sie in Japan en een dag kajakken in Noorwegen.
Ottens’ verhaal staat ook voor iets groters. De
gesloten wereld waar hij tijdens zijn betrekking
als butler naar binnen tuurt draait niet alleen om
dure pennen en verse dadels, maar ook om kan-
sen en diensten die niet zijn weggelegd voor min-
der gefortuneerden. Hij krijgt de kans om rond te
dwalen in ‘Moneyland’.
‘Een prachtige plek, als je rijk genoeg bent om
ervan te kunnen genieten’, omschrijft onderzoeks-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
journalist en schrijver Oliver Bullough het door
hem bedachte land in zijn gelijknamige boek.
‘En als je dat niet bent, kun je alleen maar glu-
ren door deuren waarvan je geen sleutels hebt.’
Moneyland is een wereld van inwisselbare pas-
poorten, buigbare belastingregels en paradijse-
lijke brievenbusfirma’s.
Voor de bewoners gelden andere regels dan
voor de rest van de wereldbevolking: ze vestigen
16
zich waar ze willen, vechten juridische conflicten
uit in een land naar keuze en houden hun kapi-
taal uit handen van belastingdiensten. In Money-
land leven captains of industry, oligarchen, klep-
tocraten en oliesjeiks.
De bevolking van het fictieve land groeit. De
wereld kent op dit moment zo’n 2700 miljardairs,
volgens de jaarlijkse lijst van zakenblad Forbes.
Dat is een verdubbeling ten opzichte van tien
jaar geleden. Juist die allerrijksten zien hun ver-
mogens het snelst groeien, blijkt uit een recente
studie naar wereldwijde ongelijkheid van onder
anderen de economen Thomas Piketty en Gabriel
Zucman. Tussen 1995 en 2021 was de vermogens-
groei bij miljardairs twee- tot driemaal zo groot
als bij de rest van de wereldbevolking.
Ook de tak van de Qatarese koninklijke familie
voor wie Ottens in 2017 werkt hoort bij het klei-
ne clubje inwoners van Moneyland. Ze bezitten
superjachten als het in Alblasserdam gebouwde
Fernando Moleres / Panos Pictures / ANP
Yasmine of the Sea en een stal vol renpaarden van
miljoenenwaarde. Ze vliegen in privé-­vliegtuigen.
Moneyland is een wereld
van inwisselbare
paspoorten en buigbare
belastingregels
Net als veel andere superrijken omringen ze zich Vanuit het centrale punt van de balzaal instru-
met een hofhouding. eert Thomas Kaufmann zijn studenten. Noemt
de meester-butler een codewoord, dan maken
Onder glinsterende kroonluchters marcheren de leerling-butlers pirouettes of marcheren ze
twaalf student-butlers door een balzaal. Op exact in achterwaartse richting. Wie zijn boekje laat
negentig graden van hun lichaam dragen ze een vallen kan een reprimande verwachten. ‘Lopen,
dienblad met gevulde glazen. Een romannetje lopen, lopen! Gasten willen bediend worden’,
balanceert op hun hoofd, ter garantie van een houdt Kaufmann het tempo hoog. ‘Dat is geen
rechte rug. De strak in pak gestoken leerlingen glimlach, mr. Law, maar een gezicht van wan-
van de International Butler Academy in het Lim- hoop.’ Steeds zwaarder halen de butlers in spe
burgse Simpelveld zijn bezig hun toekomstige adem, steeds vaker trillen de dienbladen. In de
vak te leren. Met verbeten glimlachjes bewegen hoeken wachten veger en blik op de onvermij-
ze zich op vaste afstand van elkaar door de rijk- delijke scherven.
versierde dansgelegenheid. Het verzorgen van de groeiende groep

inwoners van Moneyland vormt een industrie,
en een industrie behoeft arbeiders. De twaalf hij-
gende leerlingen van de prestigieuze Nederland-
se butlerschool worden in een voormalig klooster
opgeleid tot bediende van wereldklasse. Geduren-
de tien weken doen ze alsof ze een heer dienen in
het gebouw vol lange trappen, harnassen en wan-
delstokhouders. Aan een wand hangen twintig
bellen, zodat de butlers begrijpen dat hun aanwe-
zigheid vereist is in de porseleinkamer, het fumoir
dan wel de grote kapel. Student-butlers betalen
14.500 euro om zich te laten om- of bijscholen.
‘Men spreekt over slechte tijden om zaken te
doen, maar de vraag naar butlers is nooit groter
Student-butlers aan de International Butler Academy in het Limburgse Simpelveld, 2016
geweest’, zegt Kaufmann, bestuursvoorzitter van
de International Butler Academy. Zijn butler­
school leidt niet alleen op, maar bemiddelt ook
op de butlermarkt. ‘In de Verenigde Staten zijn
duizenden vacatures voor butler- en estate-­
managers. In het Midden-Oosten is in het bij-
zonder vraag naar vrouwelijke butlers, want die
kunnen zowel het familiehoofd als diens vrouw
bedienen. En China is booming, hoewel dat in
het laatste jaar een beetje vertraagt.’ Niet toeval-
lig heeft de Nederlandse butlerschool een Chi-
nese dependance.
Maar vlak ook Europa niet uit, zegt Kaufmann.
‘Verrassend genoeg krijgen we veel verzoeken
uit Nederland. Zes tot zeven nieuwe vacatures
per jaar. Dat staat los van oude posities die we
opnieuw moeten vullen. Dat is veel voor zo’n klein
land.’
Ook de International Guild of Professional
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Butlers laat weten ondanks corona eerder een
toe- dan afnemende vraag naar hun diensten te
zien. Sterker nog: ook het aantal agentschappen
dat bemiddelt neemt flink toe. ‘Sommige werken
het meest lokaal en andere net als wij internati-
onaal’, e-mailt Paul Huizinga van het in Neder-
land gevestigde gilde met wereldwijd 2500 actie-
ve leden. ‘Regelmatig komen er nieuwe leden bij,
circa tachtig op jaarbasis.’ >
17
Wekelijks zet het gilde nieuwe banen op de
vacature­pagina. Zo zoekt een Japanse zaken-
man op het moment van schrijven een butler
die hem in zijn eigen taal kan antwoorden tij-
dens reizen langs vijf over de wereld verspreide
estates. Een oudere dame wil een butler tewerk-
stellen op haar landgoed in Luxemburg. Een
familie uit de Saoedische hoofdstad Riyad rekru-
teert niet alleen meerdere butlers, maar ook een
hoofd huishouding, een nanny en een persoon-
lijk assistent. Voor het hoofd huishouding en de
nanny komen uitsluitend Europese vrouwen in
aanmerking.
Ook Tije Ottens is opgeleid aan de International
Butler Academy. Voor hij in 2017 aan de slag gaat
bij zijn Qatarese sjeik, werkt de oorspronkelijk
tot kok opgeleide Groninger als butler in Neder-
land. Hij doet boodschappen voor een Amster-
damse vastgoedman en voetbalt met de kinde-
ren van een bankier en een headhunter. ‘Het
zal je verbazen hoeveel mensen nog een butler
kunnen betalen: ik denk dat er in Nederland
wel vijfhonderd zijn.’ Dat lijkt een voorzichti-
ge schatting: de ondergrens van de Nederland-
se rijkenlijst Quote500 ligt op 110 miljoen euro.
Ook met een lager inkomen valt een butlersala-
ris van enkele tienduizenden euro’s uitstekend
te veroorloven.
Bij de sjeik komt Ottens terecht via een agent-
schap in Londen. ‘Dit soort werkgevers hangen
geen briefje op het prikbord van de Albert Heijn.
Ik solliciteerde op een functie bij een ultra high-
net-worth individual, voor de functie van but-
ler en valet. Maar ik wist niet bij wie.’ Zijn sjeik
blijkt een leeftijdgenoot. Met zijn broers en
moeder gebruikt hij een Londens aristocratisch
herenhuis als uitvalsbasis. De 44.000 vierkan-
te meter tellende villa bevat zeventien slaapka-
mers, een schilderijenzaal en een klok die al tikte
toen Napoleon Rusland binnenviel.
Te midden van die pracht en praal loopt
Ottens bij wijze van proef een diner in zijn for-
mele butleroutfit. Naast zijn eigen sjeik is ook
diens directe familie aanwezig. De Groninger
herinnert zich de collega-butler voor de deur, de
privé-koks en de reserve-chauffeurs – voor het
geval de reguliere chauffeurs verhinderd waren.
‘Het was een soort vleeskeuring.’
Hij slaagt en komt als eind-twintiger terecht
in een wereld van overdaad. Op een doodgewo-
ne dag bestaat zijn takenpakket uit het wakker
maken van de sjeik, het bestellen van roomser-
vice en het surveilleren van hotelpersoneel. De
juiste kleren moeten naar de stomerij, schone
kledij moet op correcte wijze worden opgehan-
gen. ‘Je geniet van luxe op kosten van een ander.
Ook ik waste mijn eigen sokken niet.’
In uitvalsbasis Londen verblijft de sjeik nooit
te lang. Ook in het in mediterrane stijl gebouw-
de familiekasteel in Qatar komt hij niet graag.
‘Een zandbad met tien shopping malls. Je hebt
er niet zo veel’, zegt Ottens. In plaats daarvan
trekt de sjeik met een privé- of gehuurd vlieg-
tuig van hotel naar hotel.
Als prominent lid van de Qatarese koninklijke
familie al-Thani heeft Ottens’ werkgever zelfs
voor een superrijke een bevoorrechte positie. ‘Ze
reizen op een diplomatiek paspoort’, zegt Ottens.
Grenscontroles zijn voor de sjeiks niet relevant.
Vliegtuigen hebben ze zelf en hun bagage hoeft
niet gecontroleerd te worden.
Ook mede-Moneylanders kunnen grenscon-
troles reduceren tot formaliteit. Velen van hen
wenden zich tot paspoorthandelaren als Henley
& Partners, naar eigen zeggen wereldleider op het
gebied van gekocht burgerschap. De – iets minder
gunstig geboren – sjeik Mohamed Ahmed Jassim
al-Thani maakte bijvoorbeeld in 2016 gebruik van
het bedrijf om een Maltees paspoort aan te schaf-
fen voor hemzelf en zijn familieleden.
Voor de honderden superrijken die jaarlijks
de diensten van Henley & Partners gebruiken is
de toename van bewegingsvrijheid groot. Koopt
bijvoorbeeld een Pakistaanse politicus een pas-
poort van EU-lidstaat Malta, dan vergroot hij
zijn visumvrije reisbereik van 42 naar 166 lan-
den. Een combinatiepakket kan ook. ‘Geïnteres-
seerd in vastgoed dat je ook een Europees pas-
poort geeft? Voor minimaal 450.000 euro kun jij
burger worden’, adverteerde Henley & Partners
onlangs in een gesponsord artikel van nieuws-
website Quartz.
Ook Nederlandse
misdadigers herkennen
de potentie van een
diplomatiek paspoort
Zijn paspoort biedt de Qatarese werkgever van
Ottens nog een voordeel: diplomatieke onschend-
baarheid. Mocht de Moneyland-bewoner ooit
juridische problemen krijgen, dan kan hij zich
onttrekken aan het rechtssysteem. Die moge-
lijkheid is niet theoretisch. Sjeik Hamad bin Jas-
sim al-Thani bijvoorbeeld – de Qatarese konink-
lijke familie is vrij groot – ontkwam in 2016 aan
een mogelijke celstraf dankzij zijn aanstelling als
diplomaat. Een Britse voormalige werknemer
beweerde vijftien maanden door de sjeik te zijn
opgesloten en gedurende die tijd ‘psychologisch
misbruik’ te hebben ondergaan. Tot een rechts-
zaak kwam het nooit.
Ook hier geldt: Moneylanders zonder blauw
bloed hoeven niet te treuren. Zo trad een Saoe-
dische zakenman in aanloop naar een scheiding
in 2016 in dienst als diplomaat van eilandstaat
Saint Lucia, rond dezelfde tijd dat hij beloofde
een modern onderzoekscentrum op het eiland
te bouwen. Vervolgens deed hij in een rechtszaak
een beroep op zijn diplomatieke status om onder
een miljoenenvergoeding uit te komen. Hij ver-
loor de zaak vanwege een detail.
Overigens herkennen ook Nederlandse misda-
digers de potentie van een diplomatiek paspoort.
Het Algemeen Dagblad schreef vorig jaar over een
zaak waarin Brabantse witwassers optraden als
diplomaten van de Centraal-Afrikaanse Repu-
bliek. In een andere strafzaak bleek een drugs-
handelaar uit Oss een diplomatiek paspoort van
Guinee-Bissau op zak te hebben.
De status als superrijke kent nog een groot
voordeel: belasting betalen is voor de inwoners
van Moneyland een keuze. Het Londense heren-
huis waar Ottens zijn proefdiner voor de sjeik ser-
veert is bijvoorbeeld gekocht door een offshore
vennootschap in de Bahama’s. Of bij de aankoop
sprake was van belastingontwijking is niet te
achterhalen.
Bij andere aankopen van de Qatarese konink-
lijke familie is dat wel duidelijk. Zo ontweek de
moeder van de Qatarese emir 18,5 miljoen pond
overdrachtsbelasting bij de aankoop van Londens
vastgoed, concludeerde de bbc vorig jaar uit de
gelekte Pandora Papers. De truc: op papier schaf-
te ze niet de stenen aan, maar kocht ze slechts
aandelen in de brievenbusmaatschappijen op
wier balans de panden stond.
Hoewel Ottens in 2017 in dezelfde privé-vliegtui-
gen zit als de sjeik, openen de poorten van Money-
land zich nooit voor hem. ‘Mijn bagage moest wel
door de scanner.’ Vrienden worden met de sjeik zit
er voor een butler niet in. ‘In Japan mocht ik op
zijn verzoek mee-eten tijdens een diner. Maar je
moet de grens bewaren. Je blijft altijd personeel.’
Ook de grotere geneugten van het leven als
Moneylander blijven onbereikbaar voor de butler.
Zijn sjeik verbleef nooit langer dan zestig dagen
in het Verenigd Koninkrijk, om te voorkomen
dat hij daar belasting moest betalen, zegt Ottens.
Mede daardoor reisden de sjeik plus entourage de
wereld af of dobberden ze op een jacht in inter-
nationale wateren.
Maar toen de van professioneel advies
gespeende butler eenzelfde belastingtruc pro-
beerde uit te halen, mislukte het. In zijn belasting-
opgave claimt hij de tweede helft van 2017 geen
inwoner van Nederland te zijn geweest. Hij reist
in dat jaar immers de hele wereld over en volgens
zijn contract werkt hij formeel in Qatar, een land
zonder loonbelasting. De Belastingdienst pikt het
niet en eist zijn deel, omdat Ottens slechts korte
tijd in het buitenland verbleef. Een rechter geeft
de fiscus gelijk. Tegenwoordig werkt Ottens niet
meer als butler voor een sjeik. ‘Het was te een-
zaam. De persoonlijk assistent ging steeds met de
sjeik mee, maar als butler ben je altijd alleen. Je
ziet de duurste hotels, maar op Fifth Avenue ont-
moet je geen mensen met wie je kunt socializen.’
Hij woont nu op Schiermonnikoog en zoekt
momenteel een locatie voor zijn eigen te openen
Groningse visbar. Hem wacht een toekomst van
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
hard werken zonder de gerieflijkheden van het
leven in de nabijheid van de allerrijksten. Maar
hij krijgt er andere voordelen voor terug. ‘Ik ben
een echte horecaman. Je verdient er minder, maar
het is gezellig.’ 
Deze publicatie kwam tot stand met steun van
het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten,
fondsbjp.nl
19
 Terug naar het cultuurlandschap

Heggen,
hagen,
houtwallen
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

Landbouw en natuur kunnen heel goed samen, De Ooijpolder in Nijmegen,

27 november
laten boeren en natuurbeschermers in de
Ooijpolder bij Nijmegen zien. De sleutel is een
oud geheim: de heg.

Frank Mulder beeld Mischa Keijser

20

K
nipheggen, struwelen, meidoornhagen, hout-
wallen, wilgenpaadjes, rietkragen, kruidenran-
den, plas-drasoevers, slootjes, bloemenakkers,
knotessen: er zijn wel honderd elementen die
het agrarische landschap weer interessant kun-
nen maken voor de natuur. Stuk voor stuk lulli-
ge elementjes misschien, zegt Jaap Dirkmaat,
maar wat wordt het landschap weer rijk en inte-
ressant als je ze allemaal combineert. Zoals vroe-
ger, voor die vermaledijde ruilverkaveling toen
ons landschap werd vernacheld tot een grote
vlakte omdat machines daar beter bij kunnen.
Om weer terug te halen wat we hebben verlo-
ren heeft Dirkmaat een heuse Vereniging Neder-
lands Cultuurlandschap opgericht. Wat hij slim
heeft gedaan is om niet alleen te praten, maar
daadwerkelijk voorbeeldprojecten uit te voe-
ren zodat mensen kunnen zien wat hij bedoelt.
Zoals in de Ooijpolder, net buiten Nijmegen,
waar ze boeren, natuurbeschermers, beleidsma-
kers en euro’s allemaal op één lijn hebben gekre-
gen om terug te krijgen wat verloren was: het
cultuurlandschap.
Dirkmaat leidt me rond door het vijfhonderd
hectare grote boerengebied. Of beter gezegd:
ik rijd hem rond, terwijl hij praat en ik met één
hand als een gek notities neerkrabbel van alle
onderzoeken, anekdotes, weetjes en oneliners die
hij uit zijn mouw schudt bij iedere haag of boer-
derij die we zien. ‘Kijk’, zegt Dirkmaat, ‘hier was
vroeger niks.’ Hij wijst naar een kruispunt van
rietkragen en heggen die uit verschillende kan-
ten samenkomen. ‘Vroeger lag hier alleen een
kale sloot, van kant tot kant, met rechte randen.
Maar nu is het een plas-drasgebied geworden,
dus een graduele overgang van nat naar droog.
De rand langs de akker is verschraald, zodat bij-
zondere soorten een kans krijgen. En de rietkraag
wordt verspringend gesnoeid, zodat er altijd een
deel begroeid is.’
Elke dertig meter is er een grote struik. ‘Dat
noemen we struweel: de hogere struiken, zoals
meidoorn, sleedoorn, Gelderse roos. Struweel-
vogels willen kunnen hoppen naar het volgen-
de bosje, dus de afstanden moeten niet te groot
zijn. Hier staan wilde rozen, er zijn wel drie, vier,
vijf soorten.’ Hij wijst een open sloot aan. ‘Voor
vogels is dat te open, maar muizen en kikkers vin-
den dit juist fijn. Er zijn negen routes die dieren
kunnen volgen als ze het gebied willen doorkrui-
sen. Natte, droge, begroeide, onbegroeide, alles
door elkaar, voor elke soort wat wils. Plus boe-
renlandpadenroutes, voor wandelaars. Want ook
mensen vinden het ineens weer een mooi gebied.’
In de verte zien we de ‘stuwwal’, de helling
waar Nijmegen begint. Achter ons liggen de
Groenlanden, een Natura2000-gebied aan de
oevers van de Waal. Ertussenin land van een
achttal boerenbedrijven. Vanaf een dijk zien we
heel duidelijk wat er gebeurt als je alleen al de
randen van weilanden en akkers aan de natuur
teruggeeft. Dwars door een voormalig groot wei-
land lopen nu een paar lijnen, een rietkraag, een
wilgenhaag en een meidoornhaag. Het levert een
weiland op dat er opvallend afwisselend uitziet.
En de boer? Die onderhoudt het. Voor het verlies
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
aan productieve grond krijgt hij een vergoeding.
En het bijzondere is: die ligt voor dertig jaar vast.
Daarover later meer, want dat was een cruciaal
onderdeel om het Ooijpolderplan te laten slagen.
De natuur heeft van de mens twee klappen
gekregen, zegt Dirkmaat. ‘Eerst toen de mens de
wildernis in cultuur bracht waardoor grote die-
ren als de beer, de wolf, de lynx en de oeros ver-
dwenen. Maar toch, aan de rand van de percelen
21
 kon nog heel veel overleven. Er was in dit cul-
tuurlandschap nog genoeg ruimte voor allerlei
soorten, voor dassen, bevers, insecten en vogels
die genoeg hadden aan de hagen en ruigtes tus-
sen alle akkers. De tweede klap kwam toen het
cultuurlandschap van de boeren ook verdween.
Bij deze ruilverkaveling kreeg de natuur de
genadeklap.’
Er zijn nog oude Polygoon-beelden te zien
waarop de lof van de vooruitgang wordt bezon-
gen, waar je ziet hoe de heggen en houtwallen
door bulldozers omver worden geveegd. Kleine
percelen werden aaneengesloten tot één grote.
‘Boeren kozen daar echt niet altijd bewust voor.
Zo werkte het systeem. Je stemrecht bij de ver-
kaveling werd bepaald door hoeveel grond je
inbracht. De grote jongens konden dus bepalen.
En het zorgde voor een perverse prikkel. Boe-
ren maakten eerst hun land kaal voordat ze het
inbrachten. Dan was het meer waard bij de ruil.’
We stappen uit bij een mooie haag van allerlei
wilde struiken die is aangelegd in de bedding van
een oude sloot, langs een akker die echt nog wel
groot genoeg is om efficiënt gewassen op te ver-
bouwen. ‘Na een paar jaar zagen we hier alweer
geelgorzen en roodborsttapuiten, en in de winter
zijn er grote groepen koperwieken en kramsvo-
gels die van de bessen komen eten.’ Na een meter
of dertig zien we hopen zand liggen, die uit de
heg lijken te komen. Een dassenburcht! Talloze
gangen en gaten, over een lengte van wel veertig
meter, met de heg als ruggengraat. ‘Dus ook de vereniging Das en Boom, sinds 1989 een dag- landschap zijn nieuwe speerpunt moest worden.
zoogdieren zijn hier weer terug, denk aan dwerg- taak. Hij lobbyde voor maatregelen tegen aan- ‘In Engeland heeft nooit dezelfde ruilverkave-
muizen, otters en bevers.’ rijdingen met dieren. Hij pleitte voor tunnels en ling als in Nederland plaatsgevonden. De heg-
Waar het om gaat zijn de randen. De over- hij merkte dat veel partijen naar hem luisterden. gen worden gewaardeerd en mensen die heggen
gangen zijn de plaatsen waar de meeste soorten ‘Landschapsinrichters en wegenbouwers waren rooien, kunnen niet op sympathie rekenen. Maar
op afkomen. Dat bijt weleens met de doelstel- maar wat blij dat ze iets konden doen. Ze wer- je ziet het effect van de ruilverkaveling wel in
lingen voor nieuw bos in Nederland, zegt Dirk- den gezien als vijand van de natuur en waren erg Noord-Frankrijk, waar het allemaal uitgestrek-
maat. ‘Dat nieuwe bos plant men vaak in natuur- gemotiveerd om zelf wildtunnels aan te leggen. te velden zijn geworden, en ook in communisti-
gebieden, omdat er in de bossenstrategie, dwaas Zo werd het een trend. Voor ik er erg in had was er sche landen. Duitsland is een geval apart, daar
genoeg, geen extra geld is vrijgemaakt voor nieu- al negentig miljoen aan faunavoorzieningen zoals zijn nieuwe singels aangelegd, maar wel overal
we grond. De meest exemplarische cultuurland- wildtunnels en ecoducten aangelegd en was de met dezelfde beplanting en op dezelfde afstand
schappen die we kennen worden dus ironisch ontsnippering bij wegen gemeengoed geworden.’ van elkaar. Nederland had eigenlijk iets ontzet-
tend unieks. Elke streek had zijn eigen cultuur-
landschap. Waar het in Engeland vooral om heg-
gen en stapelmuurtjes gaat, heeft Nederland met
‘Boeren willen dat je een visie hebt die niet sloten, houtwallen, elzensingels en vele typen
heggen een veel rijkere cultuurhistorie.’
meer verandert. Ze houden van duidelijkheid’ In Engeland wordt de heg gezien als cultu-
reel erfgoed. Er is zelfs een nationale heggen-
vlechtstichting waar de nieuwe koning Char-
genoeg bedreigd door het bos. Voor de natuur Het aantal aangereden dieren nam sterk af. Maar les de beschermheer van is. In Nederland geniet
is één bos met één rand veel minder interessant toen wilde Dirkmaat verder. Want wat hebben de heg nog niet zo veel respect. Zelfs in veel par-
dan een variatie van percelen en begroeiingen zoogdieren aan wildtunnels als ze elkaar en hun ken zijn heggen verdwenen om kosten te bespa-
met heel veel randen.’ voedselgronden niet meer kunnen bereiken? Het ren en het gevoel van veiligheid te vergroten.
kwartje viel toen hij in Engeland was. ‘De das- Zonde, zegt Kenneth Rijsdijk, ‘biogeograaf ’ aan
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

Dirkmaat is een rappe prater. Zijn strategie is
duwen, duwen, duwen, tot hij zijn zin krijgt.
Voor zijn werk werd hij in 2018 geridderd.
Overal waar hij komt vertelt hij over het belang
van landschapselementen als houtwallen, heg-
gen, plas-drassloten, akkerranden en nog veel
meer. Hij vertelt hoe hij al met natuurbescher-
ming begon toen hij als veertienjarige jongen
op de mavo zat. Tien jaar later begon hij met de
sen in Engeland komen twee uur voor zonson-
dergang al naar buiten. Veel eerder dan bij ons.
Weet je hoe dat komt? Door de heggen. Ze blij-
ken de heggen te gebruiken als beschutting en als
oriëntatiepunt in het landschap. Ze ontmoeten
elkaar door de heggen te volgen.’
En zo wist Dirkmaat, toen natuurbescher-
ming door Europese wetgeving een vast onder-
deel van elk bouwproject was geworden, dat het
de ­Universiteit van Amsterdam. ‘Ik heb met
studenten literatuuronderzoek gedaan en we
hebben wel 21 functies van heggen geïdentifi-
ceerd. Heggen helpen koolstof op te slaan, bie-
den schuilruimte voor vogels, beschermen tegen
erosie, houden de bodem luchtig, voorkomen
plagen omdat ze ruimte bieden aan plaagdier-
bestrijders, maken het landschap aantrekkelijk,
helpen tegen overstromingen en ga zo maar door.

22

Ze doen veel meer dan we dachten. Het zijn alle-
maal ecosysteemdiensten die maatschappelijk
gezien veel waard zijn.’
Dit jaar verscheen het boek Heg waarin Rijs-
dijk een pleidooi houdt voor herstel. Hij schrijft
dat er in ons land wel 225.000 strekkende kilo-
meter aan heggen is verdwenen, vooral sinds de
ruilverkaveling. ‘Dat was een schatting van Dirk-
maat. Onderzoek van mijn studenten, op basis
van oude kaarten, bevestigt dat. Sommige heggen
waren heel oud, denk aan de Belgische heggen
waar Julius Caesar al over schreef. Daar maakten
de Maasheggen ook deel van uit. Die waren aan-
gelegd als grens van akkers, om het vee binnen te
houden, de zogenoemde scheerheggen. Maar er
waren ook heggen die zo dicht waren dat er geen
roofdieren van buiten doorheen konden komen.
Dat is allemaal vervangen door prikkeldraad.’
Ruimtelijk gezien zou je dit het beste gewoon
weer kunnen terugbrengen. ‘Maar boeren wor-
den door de regelgeving alleen maar ontmoedigd.
Grond die ze hiervoor gebruiken wordt afgetrok-
ken van het productieve areaal waar ze subsidie
op krijgen. Zo is het verdrietlandschap ontstaan,
zoals Jantien de Boer dat noemt, die een boekje
schreef over het lege landschap.’
Veel mensen vinden het mooi, eindeloze weid-
se akkers. ‘We hebben een interessant fenomeen
ontdekt’, zegt Rijsdijk, ‘shifting base­lines. Men-
sen blijken te wennen aan een bepaald land-
schap. Ze gaan er iets mee krijgen. Dus als het
maar lang genoeg groot en leeg is, dan gaan
mensen dat mooi vinden. Maar dat kan dus
ook andersom. Dat zie je bijvoorbeeld in de
Ooijpolder. Mensen gaan zich langzaam hech-
ten aan het nieuwe cultuurlandschap, en ver-
volgens gaan boeren in de omgeving zich afvra-
gen waarom zij eigenlijk niet ook zo’n mooie heg
langs hun akker hebben.’
J
aap Dirkmaat woont zelf ook in het
gebied, in het dorpje Beek, op een heu-
vel in het bos. Op hetzelfde terrein, met
een prachtig uitzicht, staat Huis Wyler-
berg waar de Vereniging Nederlands
Cultuurlandschap kantoor houdt. Daar
kun je een heus Landschapmuseum bezoeken
met mooie foto’s en uitleg over de natuur in agra-
risch gebied. Het ruikt er een beetje bijzonder,
maar ik kan de geur niet thuisbrengen. ‘Je ruikt
waarschijnlijk de dassen-ic’, zegt een medewerk-
ster. ‘Dat is hier in de kelder. Daar behandelen
we dassen. Dat zijn meestal de kleintjes, die het
nest uit komen als hun ouders zijn aangereden.’
Achter zijn eigen woning heeft Dirkmaat
een soort Madurodam van landschappen nage-
bouwd, inclusief boerderijtjes, auto’s en pop-
petjes. In twaalf tuintjes zijn met bonsaiboom-
pjes twaalf karakteristieke boerenlandschappen
nagemaakt, van de Brabantse Maasheggen –
een Unesco-­gebied – tot de Texelse ‘tuunwallen’
van graspollen en de Zuid-Limburgse ‘graften’,
ontstaan door de löss die naar beneden spoel-
de en achter de meidoornhagen bleef liggen.
Stuk voor stuk prachtige plaatjes van hoe het
landschap was en hoe het ook weer zou kun-
nen worden. En net als koning Charles praat
Dirkmaat met liefde over de edele kunst van het
In de Ooijpolder
werken boeren,
natuurbeschermers
en beleidsmakers
samen bij het
terugbrengen van het
cultuurlandschap
met onder meer
knipheggen en
meidoornhagen
De samenwerkende
partijen creëren zo
houtwallen, slootjes,
en bloemenakkers en
zorgen daarmee voor
een verrijking van de
biodiversiteit
heggenvlechten. Hij wijst naar een oude heg die
om zijn huis heen loopt, een heg die uit maar een
paar planten bestaat die helemaal horizontaal
doorlopen. ‘Het is een oude techniek. Je snijdt
de struiken aan de stam half door, zodat je ze
bijna horizontaal kunt buigen en door elkaar
heen kunt vlechten.’
Dat luistert heel nauw als je wil voldoen aan
de standaarden van de heggenvlechtpuritei-
nen. ‘Maar als het er gewoon om gaat dat er nie-
mand doorheen kan, kun je zo’n heg gewoon zelf
maken. Het levert een veilige schuilplaats voor
allerlei kleine soorten, en je creëert er een kraam-
kamer mee voor nuttige insecten. Er wonen meer
dieren in dan in bomen. Bomen zijn mooi voor
bepaalde insecten en vogels, maar als het op
de bodem kaal is, kunnen veel dieren daar niet
leven. Engels onderzoek laat zien dat tachtig pro-
cent van alle planten en dieren die je kunt ver-
wachten op landbouwgrond in de heggen leeft.
Mits ze aaneengesloten zijn. Je kunt dus heel
simpel beginnen als je een boer bent: plant een
haag. En later kun je dan, door minder te spui-
ten, de overige twintig procent van de soorten
terugkrijgen.’
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
‘De Ooijpolder is een unieke casus’, zegt Hans de
Kroon. Als ecoloog aan de Radboud Universiteit
leidt hij een onderzoek naar dit gebied, dat door
de overheid is aangewezen als een van de drie
‘living labs’ in Nederland om uit te zoeken hoe
we de landbouw natuurinclusief kunnen maken.
‘Wij doen hier met een aantal PhD’s wetenschap-
pelijk onderzoek naar wat het project voor elkaar
23
heeft gekregen. Ja, we zien in dit gebied de insec-
ten terug, er komen planten bij en het gaat goed
met de broedvogels. Maar is dat duurzame winst?
Als Jaap het bijvoorbeeld heeft over die tachtig
en twintig procent, dan willen wij onderzoeken
of dat echt zo is. Weten we zeker dat de winst van
landschapselementen niet teniet wordt gedaan
door het pesticidengebruik?’
Maar hij is ook bezig om het sociale eco­
systeem te onderzoeken. ‘Hoe kun je dit gemeen-
schappelijk aanpakken? Hoe kun je zorgen dat
boeren er ook wat aan hebben? Wat motiveert
hen op de lange termijn? Wat willen zij met het
landschap? Die vragen zijn ongelooflijk belang-
rijk in deze tijd van polarisatie.’ In het Deltaplan
Biodiversiteit van de overheid hebben de land-
schapselementen een belangrijke plek gekregen.
Iedereen is ervoor, zou je kunnen zeggen. ‘Maar
het is niet iets wat overal zomaar lukt. Het is geen
toeval dat dit project is uitgekozen als living lab.’
Om te weten wat boeren zelf van dit project
vinden, bel ik aan bij Johan Poelen, een van de
deelnemende melkveehouders. Aan de voorkant
van het huis, op de dijk, is een koffiehuis met ter-
ras ingericht voor fietsers en wandelaars. Het is
vijf uur in de middag, het eten staat op tafel en
hij moet het dus kort houden. Maar dat hij het
‘prachtig’ vindt hoe het er nu uitziet wil hij wel
even vertellen. ‘Dit is toch hartstikke mooi? Ik
heb zelf 160 koeien en 90 stuks jongvee op een
totaal van 83 hectare, plus 14 hectare natuur­
gebied waar dieren mogen grazen. In totaal
hebben we nu twee hectare met landschapsele-
‘Ik hou mijn hart vast. Als de overheid dit
vermallemoert, gaat het hele gebied naar de kloten’
menten, zoals scheerheggen, knotwilgen, wan-
delpaden, paddenpoelen, de hele mikmak. Ik
krijg daar wel een vergoeding voor ja, maar dat is
net genoeg om het beheer ervan te betalen. Maar
ik vind het mooi. En er komen allemaal mensen
op af.’ En wie weet heeft Poelen daar nog wat
aan, in zijn nieuwe koffiehuis. ‘Dat gaan we zien.’
Wat Poelen ook wil delen – daar laat hij zijn
bord eten graag voor staan – is dat het project nu
in gevaar komt door het s­ tikstofverhaal. ‘Ik zit
hier naast een Natura­2000-gebied. En hier moet
dus 87 procent van het vee vertrekken! Maar wat
dan? Dan kan ik niks anders doen dan aardap-
pels poten of mais inzaaien. Denk je dat dat goed
is voor de natuur? Dan moet ik veel meer gaan
spuiten. Maar ja, daar denken die stadse men-
sen niet aan, die op hun balkonnetje tussen hun
geraniums zitten te filosoferen over de natuur.
Ik hou mijn hart vast. Als de overheid dit ver-
mallemoert, gaat het hele gebied naar de kloten.’
Ook Dirkmaat gruwt bij het idee dat zijn
boeren weg zouden moeten. ‘Wat is dat nou?
Dit zijn de boeren van de toekomst. Die Poe-
len, die is grondgebonden, hij heeft dus geen
mestoverschot, hij zorgt voor een deel van het
natuurgebied, en hij zorgt voor landschaps­
elementen op zijn land. Ik heb minister Van der
Wal op zijn bedrijf laten kijken en ik heb gezegd:
als je deze boer wegstuurt dan krijg je ruzie met
mij. Dat begreep ze heel goed. Weet je wie je
moet aanpakken? De grote bedrijven die niet
grondgebonden zijn en die met hun uit de grond
gestampte stallen niets bijdragen aan het land-
schap. Die moet je uitkopen. En laat dan de boe-
ren met rust die écht boer zijn.’ Die doen echt niet
alles goed, en er moet een stevig gesprek komen
over gif, ‘maar ik weet zeker dat we zonder de
boeren niet voor het landschap kunnen zorgen’.
B
egrip voor de zorgen van de boe-
ren is cruciaal in zo’n project als de
Ooijpolder, zegt Tiny Wigman. Ze
was in 2002 al bezig om met boe-
ren in de polder samen te kijken wat
voor multi­functionele landschaps­
elementen haalbaar zouden zijn. ‘Samen kwa-
men we toen al tot een eigen methode voor
bedrijven om tot een bedrijfslandschapsplan te
komen. In 2006 kwamen de eerste voorbeeld-
projecten en in 2010 werd het een landelijk voor-
beeldgebied.’ Dat is ook de periode dat Dirkmaat
aanhaakte. Hij werd de charismatische figuur
die voor de reuring zorgde en mensen van bui-
ten mee wist te krijgen. ‘Hij is de powerman.
Zo ben ik niet. Ik was meer degene die het ging
uit­werken, jaar in jaar uit. Met drie gemeentes
samen hebben we een aparte stichting opgericht,
Via Natura, die voor de uitvoering zorgde en de
partijen bij elkaar bracht.’
Inhoudelijk hebben ze best weleens gebotst,
erkent Wigman. ‘Ik denk dat Jaap uiteindelijk
droomt van een romantisch Engels heggenland-
schap. Wij beginnen meer bij hoe het nu is en kij-
ken dan hoe we de structuur van het landschap
weer kunnen terugbrengen, door blauw-groene
aders te creëren. Dus niet alleen heggen, maar
ook natuurvriendelijke oevers, poelen voor sala-
manders, kruidenrijke randen, struwelen die
mogen uitgroeien. Voor een veldleeuwerik, bij-
voorbeeld, is juist de combinatie van dichte
hagen, kruidenrijk gras en open veld belang-
rijk. Maar we beginnen bij wat haalbaar is voor
een boer.’
Veel boeren zien volgens Wigman van tevo-
ren namelijk wel een aantal beren op de weg.
‘Wat als het allemaal pottenkijkers aantrekt die
door je land gaan lopen? Met honden? Of erger
nog: straks trekt het een zeldzaam vogeltje aan
en mag je ineens allerlei dingen niet meer doen.
We hebben dus heel duidelijk vastgelegd dat de
bestemming agrarisch blijft, zodat de boer niet
wordt bedreigd met verliezen in grondwaarde
als de natuur opbloeit.’
Minstens zo moeilijk is de tijdshorizon van
allerlei groene regelingen. ‘Subsidies mogen
maar voor zes jaar worden gegeven, anders ziet
de EU het als ongeoorloofde staatssteun. Daar
kan een bedrijf niet op investeren. Je moet op de
lange termijn zeker zijn, net zoals de hypotheek
van je huis ook dertig jaar loopt. Dat hebben we
nu opgelost door vijf keer subsidie voor zes jaar
te geven en te koppelen aan langjarige contrac-
ten over het landschapsbeheer. En dat beheer
wordt gecontroleerd door een schouw.’
Maar hoe kun je de boer ooit vergoeden voor
de grond? Dat is namelijk met publiek geld hele-
maal niet toegestaan. ‘Via Jaap is het gelukt om
een groot bedrag te krijgen van onder andere
de Postcode Loterij’, zegt Wigman. ‘Dat is pri-
vaat geld en dat mogen we daar wel voor gebrui-
ken. Via een notariële akte kunnen we dat geld
koppelen aan de grond, vergelijkbaar met hoe
je recht op overpad aan grond kunt koppelen.’
En zo wist ze met Via Natura in het woud van
regels een werkbare methode te ontwikkelen
waar boeren vertrouwen in kregen. ‘Boeren wil-
len dat je een visie hebt die niet meer verandert.
Ze houden van duidelijkheid. Maar dat betekent
niet dat we slappe ambities stellen. We hebben
vaak genoeg landschapsplannen teruggestuurd
omdat ze onder de maat waren. En we nemen
geen genoegen met kleine plannetjes, we willen
vijf procent natuur op agrarisch land.’
Niet iedere streek heeft een pot goud staan om
een landschapsfonds mee te vullen. ‘Maar overal
zijn oplossingen mogelijk’, zegt Jaap Dirkmaat.
‘Met gemeentes zijn we nu bezig met een open-
ruimteheffing. Bedrijven die het landschap aan-
tasten, moeten iets afdragen. Zo krijg je het begin
van een fonds waarmee je het landschap kunt
onderhouden.’ En boeren zullen daarin altijd een
sleutelrol moeten spelen. ‘Meer dan twee derde
van Nederland is agrarisch. Als we manieren vin-
den om hen te betalen voor de landschapsdienst
die ze verlenen, kunnen we ons landschap weer
herstellen.’ Misschien ooit 225.000 kilometer,
divers en aaneengesloten, blauw en groen.
De overheid neemt deze ideeën serieus. In het
kader van het Deltaplan Biodiversiteits­herstel,
waar overheden samen met natuur- en land-
bouworganisaties aan werken, is eind septem-
ber een heus ‘Aanvalsplan landschapselementen’
gelanceerd, inclusief voorstellen voor bekosti-
ging. De ambities van Dirkmaat en de anderen
uit de Ooijpolder zijn hierin terug te zien. Ster-
ker nog, volgens het aanvalsplan moet maar
liefst een tiende van het landelijk gebied gaan
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
bestaan uit ‘groene en blauwe dooradering’, waar
hagen, struiken, natuurlijke oevers, rietkragen
en bloemenstroken allemaal toe behoren. Maar
het mooie is: niemand hoeft op de overheid te
wachten. Iedereen met een tuin, een weiland of
een lapje grond kan hier al mee beginnen. Wil
je natuur zien? Plant een heg, en sluit hem waar
mogelijk aan op die van de buren. De soorten
komen vanzelf. 
25
Goed nieuws
Afgelopen juni kwam het Amerikaanse Hooggerechtshof
met het gevreesde besluit. ‘Wij zijn van oordeel dat
de grondwet geen recht op abortus bevat’, stelden de
overwegend streng conservatieve rechters. Het recht
op zelfbeschikking van vrouwen bleek toch niet zo
vanzelfsprekend als menigeen dacht. De storm van
verontwaardiging die opstak is volkomen terecht. Maar
ondertussen gebeurde er, ten zuiden van de Verenigde
Staten, ook iets anders. In het tot voor kort zo patriarchale
Colombia namen de hoogste rechters het omgekeerde
besluit. Vrouwen worden juist méér baas in eigen buik.
Dit in navolging van onder meer Mexico (2021) en
Argentinië (2020).
De revival
De Italiaanse politieke denker en antifascist Antonio van de
vakbond
Gramsci sprak van ‘pessimisme van het verstand,
optimisme van de wil’. Gelukkig heeft ook dat verstand
het regelmatig mis. Media, De Groene Amsterdammer niet
uitgezonderd, hebben de neiging zich te focussen op wat
Voor het eerst in zestig
er misgaat in de wereld. Goed nieuws is geen nieuws.
jaar legden werknemers
Om tegenwicht te bieden aan die bias besloot de
van de Bijenkorf hun werk
redactie een special te maken over hoopvolle ontwikkelin- neer. En niet alleen daar
gen van 2022. Dat bleek een vruchtbare invalshoek. bewijst de vakbond zijn
Een oproep aan u, de lezer, leverde fraaie suggesties op. bestaansrecht. ‘Staken
Na een eerste brainstorm stond de teller al op 44 even steekt aan.’
inspirerende als onderbelichte trends en initiatieven. Na
rijp beraad bleven er tien over, die we hier, in willekeurige Merve Özdemir, Ruben Stift
& Evert de Vos
volgorde, presenteren. Van illustraties Herman van Bostelen

19
Live Groene Podcasts
-------------- De hoopvolle trends
december
van 2022
20.00 uur / debat / Pakhuis
de Zwijger / Amsterdam /
Toegang gratis,
wel aanmelden op dezwijger.nl/agenda
de natuur die steeds meer
rechten krijgt tot autori-
taire mannen – Bolsonaro,
Trump, ayatollah Khamenei
– die hun opmars zien
‘Opeens had ik een microfoon in mijn hand.’
Salesmedewerker Vera (61) staat het moment
nog helder voor de geest. Met Amsterdamse
medewerkers was ze naar de Rotterdamse Bij-
enkorf getrokken om de stakende collega’s een
hart onder de riem te steken. Eerst twijfelde ze,
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

Kees van den Bosch interviewt Groene-
redacteuren over de ­revival van de
vakbeweging; De Groene Buitenland Podcast
met Rutger van der H ­ oeven, Casper Thomas dat inktzwart begon met
en Laila Frank over de Amerikaanse
midterms en de sterke mannen die toch niet
zo sterk bleken te zijn; Kees van den Bosch
interviewt Marjan Slob over (hoog)bouw
met hout, een idee waar we blij van worden.
stagneren.
Niet slecht voor een jaar
Rusland dat, dreigend met
kernwapens, Oekraïne
binnenviel. Op naar 2023.
daar op de Coolsingel. ‘Wat moet ik in vredes-
naam zeggen?’ De oplossing had ze snel gevon-
den. ‘Ik vertel gewoon hoe ik me voel. Dat ik al 35
jaar trots voor het bedrijf werk, maar dat het nu
te gek wordt. Je kunt bij de Bijenkorf alleen nog
rondkomen met een partner die goed verdient.’
Vera verdient iets meer dan veertien euro per
uur, al jarenlang gaat haar koopkracht achter-
uit. Daarom liep ze met tientallen collega’s de

27
 deur uit. Tijdens de lunch, in de eigen tijd, puur
als protest. ‘Ik was knetter zenuwachtig en vond
het heftig toen we met z’n allen op het Beursplein
stonden.’ Inmiddels heeft Vera verschillende sta-
kingen achter de rug. Vrijdagmiddag 7 oktober
legden 150 mensen het werk drie uur neer. De
Bijenkorf moest kantoorpersoneel inschakelen
om de winkel draaiende te houden.
Staken geeft zelfvertrouwen, vertelt Vera.
‘Mijn vader, zelf ooit actief bij de vakbond, is
erg trots op me.’ Ze praat met collega’s, probeert
ze te overtuigen. ‘Er moeten niet twee kampen
ontstaan, je probeert aan te voelen hoe iemand
erin staat. Het is natuurlijk het gesprek van de
dag, maar we hebben respect voor elkaar. Veel
mensen hebben het loon dat ze anders mislo-
pen hard nodig, zeker nu de inflatie al maan-
den toeneemt.’
‘Ik vond het werk bij Amazon best leuk.’ De
New Yorker Chris Smalls (34) – gouden kettin-
gen, baseballpet achterstevoren, trainingsbroek,
rode hoody en een donkere zonnebril – had nooit
gedacht dat hij een vakbondsbeweging zou lei-
den. Maar toen hij in maart 2020, na het orga-
niseren van een walk-out uit protest tegen ver-
plichte en onderbetaalde overuren bij Amazon,
ontslagen werd, wist hij dat er iets moest ver-
anderen. Samen met bevriende (ex-)medewer-
kers startte hij de campagne voor de Amazon
Labor Union. Wat begon met een stel flyers en
een party­tent groeide met behulp van crowd-
funding al snel uit tot een succesvolle bottom-
up beweging. April dit jaar stemden de Ama-
zon-werknemers uit Staten Island, New York
massaal voor het vormen van de Amazon Labor
Union, de eerste vakbond in de geschiedenis van
het bedrijf.
‘Ik ben maar een gewone jongen die een vak-
bond probeert te leiden.’ Een oerconservatieve
tv-presentator probeerde Mick Lynch het vuur
aan de schenen te leggen, want zijn transport-
vakbond rmt had in juni de Britse spoorwegen
lam gelegd. Volkomen terecht, hield de kale voor-
man in tal van talkshows vol. ‘Ze proberen ons
de verslechteringen door de strot te duwen.’ Zijn
optredens werden een internetsensatie. Film-
pjes van de vakbondsleider zijn miljoenen keren
bekeken op Twitter en YouTube. Met zijn typisch
Britse understatements heeft hij altijd het laatste
woord. Er dreigt in Groot-Brittannië een nieu-
we winter of discontent: leraren, verpleegkun-
digen en douanemedewerkers kondigden al een
staking aan.
De vakbeweging zit in de lift, nationaal én
internationaal. In de VS werden het afgelopen
jaar bijna tweeduizend aanvragen gedaan voor
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
verkiezingen die een vakbond het recht geeft het
personeel te vertegenwoordigen, ruim zestig pro-
cent meer dan het jaar daarvoor. Met succes: fili-
alen van Amazon, Starbucks, Apple en Chipot-
le zijn nu gedwongen om met werknemers te
onderhandelen. Volgens opiniepeilingen steunt
inmiddels 71 procent van de Amerikanen de bon-
den, het hoogste percentage sinds 55 jaar. Joe
Biden is in zijn eigen woorden de ‘most pro-­union
28
president’ in de Amerikaanse geschiedenis. Met
een loonsverhoging van ruim veertien procent
werd een staking bij de spoorwegen voorkomen.
‘Een overwinning voor de spoorwerkers én voor
Amerika’, reageerde Biden.
Ook in Nederland staakten de spoorwerkers
succesvol. De negentienduizend medewerkers
van de NS krijgen daardoor een loonsverhoging
van gemiddeld 9,25 procent in achttien maan-
den en twee keer eenmalig duizend euro. Door de
toegenomen zichtbaarheid kon de fnv de afge-
lopen twee maanden bijna tienduizend leden
bijschrijven.
Is deze groei bestendig? Of slechts een tij-
delijke opleving na tientallen jaren van krimp?
‘De ledenwinst van de afgelopen maanden is uit-
zonderlijk’, reageert vakbondshistoricus Rosa
Kösters. ‘Maar je ziet vaker dat stakingen voor
vakbonden winst opleveren. Een succesvolle sta-
king zoals bij de NS is een perfect marketing-
instrument. Mensen zien dat het nut heeft om
zich te organiseren. Staken werkt versterkend,
mensen denken: als zij het kunnen, dan kun-
nen wij het ook.’
Het is volgens Kösters nog te vroeg om te spre-
Volgens peilingen
steunt inmiddels
71 procent van de
Amerikanen de
bonden, het hoogste
percentage sinds
55 jaar
ken van een definitieve ommekeer. Wel ziet ze
dat verschillende thema’s samenkomen. ‘Over
flexibilisering en werkdruk wordt gedaan alsof
dit recente ontwikkelingen zijn. Maar eigenlijk
zijn deze eind jaren zeventig al in gang gezet in
Nederland.’ Corona, personeelstekorten en infla-
tie komen daar nu bovenop. ‘Vakbonden kun-
nen succesvol op de onvrede inspelen. Die com-
binatie maakt het huidige klimaat gunstig voor
een revival.’
Binnen de fnv is een andere houding ont-
staan, ziet Kösters. ‘Er wordt minder gefocust
op ouderwets polderen en meer op bottom-up
acties.’ Daarbij kijkt de vakbond ook naar het
buitenland. ‘De Amazon-werkers probeerden
al langer vakbonden te vormen, maar dit lukte
pas toen ze zich buiten de traditionele vakbonds-
kaders gingen organiseren. In de VS namen
vooral jongeren het voortouw.’ Dit zie je ook in
Nederland. Kleine initiatieven, zoals de Radical
Riders, een belangengroep voor fietskoeriers,
kaarten problemen aan die de vakbond niet
oppikt. ‘De fnv gaat nu vaker met deze actie-
groepen in gesprek om te kijken of ze kunnen
helpen.’
Ervaren onrecht is een belangrijke drijfveer
om actief te worden. Yasmin Ait Abderrahman
(22) werkte aan het begin van de pandemie als
huiswerkbegeleider op een nulurencontract. Ze
werd van de ene op de andere dag niet opgeroe-
pen en kon ook geen beroep doen op een corona­
regeling. Via een collega sloot ze zich aan bij de
campagne van FNV Young & United en voor
ze het wist zat ze aan de onderhandelingstafel
met verschillende werkgevers om afspraken te
maken. ‘Daar leerde ik voor het eerst wat voor
impact je kunt hebben als je je verenigt.’ Sinds
kort is ze voorzitter van de fnv-jongerentak. Jon-
geren worden meer betrokken, ziet ze. ‘Zo mer-
ken ze dat de vakbond ook impact op hun leven
kan hebben.’
‘Kan iedereen die niet praat alsjeblieft zijn
microfoon uitzetten?’ De online actievergade-
ring van BeeUnited, de actiegroep die de pro-
blemen bij de Bijenkorf als eerste agendeerde,
begint rommelig. Kaderleden van verschillen-
de filialen van de Bijenkorf overleggen over het
vervolg nu de aandeelhouders van het bedrijf
nog steeds niet willen luisteren. ‘Misschien kun-
nen we alvast een staking voor de tweede kerst-
dag voorbereiden’, oppert een lid uit Rotterdam.
‘Oef, ik hoop dat we dan al klaar zijn…’, reageert
Hans uit Amsterdam. Hoe krijgen we de vesti-
gingen in Eindhoven en Utrecht aan het staken?
Dat is de centrale vraag van vanavond. ‘Wie kan
komende week speechen in Den Haag?’ vraagt
Linda Vermeulen, bestuurder bij fnv. Even blijft
het stil. ‘Speechen durf ik niet’, zegt een logis-
tiekmedewerker met een kat op schoot, ‘maar ik
rij met liefde iemand heen en terug.’ Misschien
wil Mara wel speechen, oppert Vermeulen. ‘Ik
zal erover nadenken. Ik vind het heel spannend,
maar vind het belangrijk om te vertellen wat er
aan de hand is.’
‘Staken steekt aan’, vertelt fnv-bestuurder
Linda Vermeulen een paar dagen later. ‘Men-
sen zien dat je wat kunt bereiken door in actie
te komen.’ Het begint bij de medewerker zelf,
benadrukt ze. ‘Dat is uiteindelijk de enige manier
om succesvol te zijn. Als ik naar de directie van
een bedrijf stap en ik neem gewoon de centrale
looneis van de fnv met me mee, dan krijg ik niks
gedaan. Je moet eerst de medewerkers achter je
krijgen. Samen een plan maken.’
Bij de Bijenkorf is meer dan vijftig jaar niet
gestaakt. ‘Pas deze zomer ontstond er een sfeer-
tje van: wat zij daar doen op het spoor, dat kun-
nen wij ook.’ Er verscheen een filmpje op de soci-
ale media: ‘De dames van de Bijenkorf spreken
zich uit’. ‘Ik werk sinds 1980 bij de Bijenkorf en
verdien bruto dertien euro en drie cent’, ver-
telt Yolanda hierin. ‘Onze klanten verwachten
hoge service en kwaliteit en ik vind dat dat beter
beloond kan worden.’ Het balletje begon hierna
te rollen. Steeds meer medewerkers sloten zich
Michiel Wijnbergh / ANP
Personeel van de Bijenkorf
staakt voor een beter salaris,
Amsterdam, 29 oktober
‘Wie kan komende
week speechen
in Den Haag?’
‘Speechen durf ik
niet, maar ik rij
met liefde iemand
heen en terug’
aan en in WhatsApp-groepen werden de acties
voorbereid.
Een nieuwe generatie vakbondsbestuurders
lijkt zich aan te dienen. Kritischer over het pol-
dermodel en gericht op de werkvloer. ‘We hadden
niet het gevoel dat we iets aan de vakbeweging
hadden’, vertelt Thijs Roovers. De Amsterdamse
basisschoolleraar bestudeerde de salarisverschil-
len in het onderwijs en verbaasde zich over de
slechte betaling van zijn collega’s in het primair
onderwijs. ‘Niemand kon me uitleggen waarom
de verschillen met het voortgezet onderwijs zo
groot waren. De werkgevers niet, maar de bon-
den ook niet.’
De actiegroep PO in Actie was geboren. Via
Facebook sloten zich duizenden basisschool­
leraren aan. ‘Het begon met een staking van
één uur, daarna één dag, vervolgens twee.’ Vijf
jaar van acties volgden. Met resultaat: dit jaar
werd het loonverschil tussen basis- en voortge-
zet onderwijs opgeheven. ‘Er gaat nu structureel
1,7 miljard extra naar basisschool­salarissen’, zegt
Roovers. ‘Een geweldig bedrag dat we van onder-
op bevochten hebben.’ Zelf is hij nu dagelijks
bestuurslid van de Algemene Onderwijsbond
(AOb). De actievoerende leraar werd vakbonds-
bons. ‘Voor zo’n lange strijd heb je nu eenmaal
de infrastructuur van een vakbeweging nodig.
Als actiegroep houd je dat niet vol’, geeft hij als
verklaring.
Bijna dagelijks wordt hij nu geconfron-
teerd met de lokgroep van de overlegtafels in
het onderwijs. Met het ministerie, de werk­
geverskoepels, andere bonden. ‘Er wordt voort-
durend overlegd, maar we zijn géén sociale
anwb’, bezweert hij. ‘Als het niets oplevert stap-
pen we uit zo’n overleg. Een vakbond betekent
verenigen, op de w ­ erkvloer kijken we met de
werknemers wat er nodig is.’ Nu zijn de werk-
druk en het personeelstekort de gespreksonder-
werpen in de lerarenkamer. ‘Dus gaan we samen
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
met hen daaraan werken.’
Op Black Friday, de drukste dag van het jaar
in de winkelstraat, liepen de medewerkers van
de Bijenkorf in Amsterdam hun bedrijf weer uit.
De demonstratie op de Dam trok tweehonderd
medewerkers uit heel het land. 
De volledige namen van de Bijenkorf-
medewerkers zijn bij de redactie bekend
29
 De
deconfiture Bekijk 2022 door de oogharen en je ziet een idea-
le voedingsbodem voor de politiek van de onvre-
de. Economische tegenwind, prijsstijgingen die
van het sinds de jaren zeventig niet gezien zijn en een
politieke bovenlaag die zich steeds meer voegt
naar de onvermijdelijke conclusie dat mensen
populisme hun levensstijl ingrijpend moeten wijzigen willen
planeet en mens duurzaam voortbestaan. Wie
zich opwerpt als spreekbuis van de morrenden
en verdrukten zou daarvan moeten profiteren.
Als 2022 iets heeft Toch is dit het democratisch jaaroverzicht:
Emmanuel Macron kreeg een tweede termijn
geleerd, is het dat als president van Frankrijk. De betekenis hier-
kiezers, ook de van lag vooral bij de nederlaag van zijn tegen-
stander in de laatste ronde, Marine Le Pen. Er
boze, daadwerkelijk kleefde genoeg aan Macron: groeiende afstand
iets terug willen tussen stad en platteland, onvrede over inflatie,
zijn elitaire imago. Niettemin werd hij de eerste
voor hun stem. Het zittende Franse president sinds 2002 die door
rechtspopulisme heeft mocht voor een tweede termijn. Zelfs met de
ideale tegenstander en voedingsbodem kwam
het nakijken. het rechtspopulisme nog stemmers te kort. Le
Pen kondigde haar pensioen als partijleider aan,
Casper Thomas na drie keer een verkiezingsnederlaag geïncas-
seerd te hebben. Rechtspopulisme versus libe-
rale democratie: 0-1.
In het gemengde resultaat van Amerika’s
midtermverkiezingen tekende zich hetzelfde
patroon af. De voorspelde ‘rode golf ’, waarbij
een leger van door Trump gesteunde kandidaten
bezit zou nemen van de Amerikaanse politiek
op ieder niveau, bleef uit. Uiteindelijk moesten
de Republikeinen zich tevreden stellen met een
minieme meerderheid in het Huis van Afge-
vaardigden. Op het niveau van de staten waren
het juist de Democraten die wonnen. En dat
onder een president met historisch lage popu-
lariteitscijfers. Roepen dat de vorige verkiezin-
gen zijn ‘gestolen’ bleek een verliezende stra-
tegie. Opnieuw een punt voor de democratie.
In Brazilië kreeg Jaïr Bolsonaro van de kie-
zer te verstaan dat één termijn als president wel
voldoende was. ‘De Trump van de tropen’ had de
kunst afgekeken door de blik op Noord-Ameri-
ka te werpen. Bolsonaro koos voor een campag-
ne gebaseerd op cultuuroorlog tegen progres-
sieven, ongelovigen, de pers en wie er zoal nog
meer voorkomt in het rechtse register van ver-
meende volksvijanden. Het bleek onvoldoende
Roepen dat de kiezers te overtuigen.
Het Verenigd Koninkrijk leverde ook een
vorige verkiezingen bijdrage aan de internationale deconfiture van
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
zijn ‘gestolen’ het populisme. Ten eerste in de exit van Boris
­Johnson, die zich immuun waande als leider
bleek in Amerika die de Brexit ‘voor elkaar kreeg’, maar uiteinde-
lijk het krediet binnen zijn eigen Conservatie-
een verliezende ve Partij verspeelde. De korte interlude met Liz
strategie Truss, wier jarentachtig-tekentafeleconomie het
moest afleggen tegen de Bank of England, was
verder bewijs dat gevestigde instituties nog net
iets sterker zijn dan hun uitdagers. Dat de Tories
30
volgens peilingen een flinke electorale afstraf-
fing wacht, onderstreept de les van 2022: in
democratieën willen kiezers, ook de boze, daad-
werkelijk iets terug voor hun stem. Een middel-
vinger opsteken, zo is de les, biedt hooguit een
tijdelijk gevoel van tevredenheid.
Rechtspopulisten wereldwijd werden in de
schaduw gezet door het uitdoven van hun licht-
baken. Het is moreel niet mogelijk om iets posi-
tiefs te zien in de vernietigingsoorlog die Poetin
begon in Oekraïne. Hooguit zijn de gevolgen aan
Russische zijde een signaal dat autoritair leider-
schap aan zichzelf ten onder kan gaan. Binnen
drie dagen Kyiv onder de voet lopen, gestuwd
door retoriek over een ‘zwak Westen’, bleek een
machtsfantasie en een totale onderschatting
van het Westen om het op te nemen voor een
ontluikende democratie die aansluiting zoekt
bij de rest van Europa.
‘Dictators kunnen zich veroorloven mee-
dogenloos te zijn’, concludeerde Financial
Times-columnist Janan Ganesh hierover in een
artikel getiteld Het jaar dat liberale democra-
tie terugvocht. ‘Wat ze zich niet kunnen veroor­
loven is blijk geven van onbekwaamheid.’ Dat
precies is nu Ruslands probleem. Met een dalen-
de bevolkingsaanwas en levensverwachting was
Rusland hoe dan ook geen toonbeeld van vita-
liteit, hoe graag conservatieven in het Westen
zich ook aan Rusland willen optrekken als alter-
natief voor hun eigen liberale samenlevingen.
Gestript van gasinkomsten en westerse luxe-
goederen hangen er nog nauwelijks kleren aan
het lichaam van de tsaar.
En ook China, het enige autoritair geleide
land dat daadwerkelijk de status van groot-
macht kan claimen, lijkt te wankelen. Het Chi-
nese model steunt op het sleetse idee dat een
tekort aan vrijheid in dictaturen zich vertaalt
in daadkracht die de altijd maar overleggende
democratieën ontberen. Inmiddels dreigt China
vast te draaien in lockdown na lockdown, bleek
de economie vastgoedzeepbellen te bevatten
zoals het Westen die eerder heeft leren kennen
en lijkt de voorheen ontzagwekkende groei stil
te vallen. Dat Xi Jinping zijn greep op de macht
verstevigde lijkt zo bezien eerder een teken van
wanhoop dan van Chinees zelfvertrouwen.
Dat de liberale democratie langzaam sterft
– opgevreten van binnenuit, weggeconcurreerd
van buitenaf – is een refrein dat de afgelopen
jaren regelmatig gezongen is. Nu staat terrein-
verlies van de illiberalen niet automatisch gelijk
aan een democratische heropleving. En niet
iedere strijd werd beslecht in het voordeel van
liberale democratie – zie bijvoorbeeld de verkie-
zingen in Italië en Israël. Maar dit jaar was er
zowel bij de stembus als in landen waar de stem-
bus niet bestaat iets hoopvols te zien: levens-
kracht van de democratische wereldorde en bar-
sten in haar autoritaire tegenhanger. 
 Het menselijke gezicht
van de Kamer
Caroline van der Plas en Sylvana Simons
laten zien dat het debat op de inhoud gevoerd
kan worden, en met respect voor de ander.
‘Filosofisch hebben wij wel iets gemeen.’
Coen van de Ven
Het afgelopen jaar kon je door Nederland rijden
en je soms afvragen: komt het nog goed? Vlaggen
werden gekanteld, demonstranten in Staphorst
belaagd en boeren werden zo angstig dat ze soms
zelfs agressief werden. De Tweede Kamer bevond
zich ondertussen in een doorlopende zoektocht
naar hoe ze bruinrechtse krachten uit haar mid-
den moet weren. Er werd, kortom, veel verzucht
over ‘de flanken’. Zij zouden het debat onmogelijk
maken, zelfs de bestuurbaarheid van het land in
gevaar brengen.
Maar die snelle analyse dreigt het zicht te
ontnemen op precies dat waar het Nederlandse
democratische systeem enorm goed in kan zijn.
Juist in een ideologisch snel van kleur verschie-
tend Nederland zou het makkelijk kunnen toe-
treden tot de belangrijkste vergaderzaal van het
land best eens een antidotum kunnen zijn voor
verdere polarisatie. Wie daar een mooi voorbeeld
Sylvana Simons (BIJ1, van wilde zien kon op 9 maart tijdens het eerste
links) en Caroline van
der Plas (BBB) in het debat over ‘omgangsvormen’ – een soort terug-
Tweede- Kamergebouw, kerende zelftherapie van het parlement om uit
Den Haag
Bart Maat / ANP
te vinden hoe je nog met elkaar praat in dit land
– lichtpuntjes ontwaren.
Opvallend: uitgerekend de twee voorvrouwen
van twee soorten Nederland die nog maar moei-
lijk te verzoenen lijken, hielden dat gesprek op de
rails. In de ene hoek stond Caroline van der Plas,
leider van een beweging die zich opwerpt voor
boeren, traditie en het platteland. In de ande-
re hoek stond Sylvana Simons die in alles haar
tegendeel is: stads, zeer progressief en woke. De
een geworteld in de klei van de boer, de ander
in een kosmopolitisch debat over inclusie en
diversiteit.
‘Wat mij betreft behoort dit huis veilig te zijn’,
zei Bij1-leider Sylvana Simons, een plek zonder
‘racisme, fascisme, seksisme en validisme’. Op
dat moment stapte Caroline van der Plas van
de BoerBurgerBeweging naar de interruptie­
microfoon. ‘Ik maak waarschijnlijk ook weleens
opmerkingen waarvan ik echt totaal niet het idee
heb dat die niet kunnen of dat mensen daardoor
gekwetst zijn of wat dan ook. Dat gebeurt wel-
eens. Dat gebeurt volgens mij niet altijd kwaad-
willig.’ Maar ook zij had kritiek. ‘Soms worden er
in een debat door mij of door anderen weleens
opmerkingen gemaakt waar mevrouw Simons
het totaal niet mee eens is. Dat mag, want daar-
om zitten we in een debat. Mevrouw Simons
begint dan eigenlijk altijd keihard te lachen
(…). Persoonlijk voel ik dan dat ik in een onvei-
lige werkomgeving zit.’ Het was het beeld van de
somewhere die de anywhere vertelde dat zij zich
niet serieus genomen voelde – uitgelachen zelfs.
Simons nam het zeer serieus. Al bezwoer ze
ook: ik heb u nooit uitgelachen, dit is mijn ‘over-
levingsmechanisme’. Een manier van een zwarte
vrouw om zich een houding te geven op een plek
waar ze snel kritiek krijgt op haar houding. ‘Ik lach
heel vaak om niet te huilen’, zegt Simons terug-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
blikkend. ‘Want als ik boos word is dat een pro-
bleem, als ik lach is het ook een probleem. Mag ik
gewoon in een ruimte zijn zonder dat iemand aan-
stoot neemt?’ Tegelijkertijd: ‘Ik had respect voor
de kwetsbaarheid die zij toonde, dat zij gewoon
zei: dit is hoe ik mij voel als u zich zo gedraagt.’
De respectvolle uitwisseling tussen twee tegen-
polen is het resultaat van een langlopend gesprek
31
 tussen beide vrouwen. ‘Wij hebben een wonder-
lijke relatie want wij zijn met ruzie begonnen en
nu kunnen we het goed vinden’, zei Van der Plas
in het debat. Dat ruzietje begon een dag na de
landelijke verkiezingen die hun beiden een zetel
bracht, in talkshow Jinek. Van der Plas noemde
Simons ‘superlinks’ en twijfelde of zij wel echt
volksvertegenwoordiger wilde zijn. ‘Ik vraag me
af of je niet te erg op die ene kleine doelgroep zit.’
‘Het was unfair’, zegt Simons. ‘Al begreep ik
het wel. Wij kwamen net uit de campagne dus
iedereen zat nog in de kill and attack-modus.’
Van der Plas was na de uitzending naar huis gere-
den, keek het fragment terug en concludeerde
ook: dit is niet de manier. Ze stuurde de volgen-
de dag een mailtje om het goed te maken. Enke-
le dagen later troffen ze elkaar in een wandel-
gang, allebei nieuw en allebei zoekend naar de
juiste vergaderzaal. Ze dronken koffie en nog veel
belangrijker: ze bleken rokers. Al rokend troffen
ze elkaar steeds op dezelfde plek en spraken over
hun families, het leven en over koetjes en kalfjes.
Na een Kamerbijdrage over het slavernij-
verleden waarin Simons uitgebreid had verteld
over hoe haar stamboom ophoudt na haar over-
grootmoeder, sprak Van der Plas haar buiten bij
een volgend sigaretje aan. ‘Jeetje, daar had ik
echt nooit bij stilgestaan.’ Zij is inmiddels voor-
stander van het aanbieden van excuses voor het
slavernijverleden.
‘Ik blijf het voor 99 procent met haar oneens
en andersom is dat ook zo, denk ik’, zegt Van der
Plas. Simons bevestigt dat: ‘Onze oplossingen en
vertrekpunten zijn echt heel anders, maar filoso-
fisch hebben wij wel iets gemeen.’ Waar die over-
eenkomst in schuilt? Beiden voelen zich verte-
genwoordigers van groepen die zich jarenlang te
weinig gehoord hebben gevoeld, te weinig aan­
gehaakt waren op het publieke debat. De ene
beweging vreest dat hun manier van leven op het
spel staat, de andere dat er voor hun manier van
leven nooit ruimte is geweest. ‘Wij zijn allebei
representant van een nieuw soort politiek: poli-
tiek die heel uitgesproken niet het midden wil
zijn’, zegt Simons. ‘Wij staan allebei voor groe-
pen waar jarenlang over is gesproken maar heel
weinig mee is gesproken.’
‘Nu komen er twee van die recalcitrante vrou-
wen de boel verstoren’, zegt Van der Plas vrolijk.
Het is de schoonheid van het Nederlandse sys-
teem dat die groepen zo snel aan tafel zijn geko-
men en nu meespreken via hun leiders. Al leidt
het soms nog tot een gefronste wenkbrauw bij
de achterban. ‘Waarom dien je samen met Syl-
vana een motie in? Ben je nu links geworden?’
krijgt Van der Plas weleens te horen. Simons:
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
‘Ik leg vaak uit aan mijn achterban dat dit de
politieke arena is. En dat dat een andere arena
is dan die van een demonstratie, een betoging
of een activistische bijeenkomst. Ik heb mij te
verhouden tot het parlementaire proces en ik
kan mijn werk niet goed doen als ik niet zelf
probeer om de menselijkheid daar hoog te hou-
den. Ik denk dat Caroline vanuit haar idealen
hetzelfde doet.’ 
32
Zwarte vierkantjes met hier en daar een trans-
parant belletje. Als een knutselwerkje van een
kleuter, zo ziet een prille minilever in een gel-
bakje er uitvergroot op het computerscherm uit.
Ibrahim, promovendus uit Indonesië, toont trots
het geprojecteerde weefselkweekje in het labo-
ratorium van het Regenerative Medicine Center
Utrecht (rmcu), expertisecentrum voor biome-
disch, technologisch en op stamcellen geba-
seerd onderzoek. Gehuisvest in het vermaar-
de Hubrecht Institute in het Utrecht Science
Park valt rmcu onder het UMC Utrecht en werkt
samen met diergeneeskunde en bètafaculteiten.
Ibrahim maakt deel uit van een team jonge
wetenschappers dat onder leiding van Sabine
Fuchs, kinderarts gespecialiseerd in metabo-
le ziekten, onderzoek doet naar stofwisselings-
ziekten. ‘Van stamcellen van een patiënt maken
we mini-organen, of eigenlijk orgaanachtingen.
Behalve de lever kun je ook nieren, hart, alvlees-
klier, longen, darmen of een prostaat kweken.
Deze mini-organen hebben alle (epi)genetische
Een eigenschappen van de patiënt en kenmerken van
het orgaan van herkomst en vormen daarom een
prachtig model in het laboratorium om de func-
preciezer tie van het orgaan, de ziekte van de patiënt en de
reactie op medicatie te bestuderen. Voordeel is
dat een patiënt niet door onderzoek wordt belast
schaartje en je dieronderzoek kunt beperken.’
Omdat deze mini-organen op grote schaal
opgekweekt kunnen worden, kunnen ze ook
gebruikt worden om organen die beschadigd
De biomedische zijn door letsel, ziekte of veroudering te repareren
of vervangen. Ook hier wordt hard aan gewerkt
wetenschap zet in het rmcu; het probleem van een tekort aan
grote stappen. In donororganen zal dan tot het verleden beho-
ren. Op lange termijn is het doel van regenera-
het UMC Utrecht tieve geneeskunde personalized healthcare, op
maken onderzoekers individuele maat gemaakte behandeling. ‘Dat is
de medische toekomst’, zegt Fuchs in de kantine
vorderingen op de begane grond van het instituut die net vol-
bij de genezing stroomt met onderzoekers om te gaan lunchen.
Er zijn veel jonge vrouwen, de wetenschap
van aangeboren is al lang niet meer een mannenbolwerk, zoals
stofwisselingsziekten. diversiteit hier ook vanzelfsprekend is. De beste
onderzoekers komen uit de hele wereld om in
Margreet Fogteloo Utrecht onderzoek te doen. ‘Op ons instituut
werken sinds zeven jaar celbiologen, ingeni-
eurs, clinici, studenten en ethici van verschil-
lende faculteiten, waaronder ook diergeneeskun-
de, onder één dak. Voorheen was het onderzoek
verspreid over een aantal afdelingen’, vertelt Paul
Coffer, directeur van het rmcu. ‘Die interdisci-
plinaire samenwerking is uniek voor Nederland.
We hebben hier bijvoorbeeld mooie bioprinters,
waarmee we cellen in een structuur printen. Dat
is heel complex’, en hij voegt er bescheiden aan
toe dat ze zich kunnen meten met de internatio­
nale top.
In het Science Park wordt stilaan voort­
geborduurd op de genetische revolutie die sinds
de ontdekking van de structuur van het dna in
1953 en het ontrafelen van het complete men-
selijke genoom in 2001 de belofte in zich draagt
om op den duur aangeboren ziekten te kunnen
genezen. Over de ethische dilemma’s die daar-
aan kleven wordt nagedacht en gediscussieerd,
zegt Fuchs: ‘De algemene vraag is hoe ver je mag
gaan met sleutelen aan genen en daarmee aan de
mensheid. Het onderzoek is gebonden aan inter-
nationale afspraken.’ Zoals: er moet sprake zijn
van buitengewoon lijden, het onderzoek naar de
nieuwe behandeling moet proportioneel en vrij-
willig zijn en genetische behandeling mag niet
overerfbaar zijn. ‘Wetenschappelijke vooruitgang
gaat met vallen en opstaan. Soms gaat er iets mis,
in extreme gevallen overlijden patiën­ten door
onverwachte bijeffecten en wordt een innovatie-
ve behandelstrategie stilgelegd of gestopt. Maar
de huidige realiteit is dat er veel meer patiënten
overlijden door het ontbreken van voldoende
goede behandeling.’
Fuchs verbindt haar laboratoriumonder-
zoek met klinische patiëntenzorg. Als kinder-
arts in het Wilhelmina Kinderziekenhuis van het
UMC Utrecht ziet ze in haar spreekkamer kin-
deren met een aangeboren stofwisselingsziekte.
Ditta van Gent Fotografie

Dit soort ziekten worden veroorzaakt door een

foutje in het dna, vaak is er maar één letter ver-
keerd gecodeerd. Ze laat een YouTube-filmpje
zien waarin het verhaal van Bjorn, een van haar
patiënten, wordt verteld. De peuter krijgt een
streng dieet en medicatie om te voorkomen dat
zijn organen worden vergiftigd door een foutje in
het gen, waardoor een enzym het niet goed doet
zodat de stofwisseling is verstoord. Zijn ouders
wegen tot de milligram nauwkeurig de ­dagelijkse
hoeveelheid eiwitten. ‘Je weet nooit wanneer de
aftakeling van zijn lichaam begint, maar vast-
staat dat het ooit gaat gebeuren’, zegt zijn vader.
‘Dáár doe je het voor’, zegt Fuchs. ‘Het is een
patiëntengroep die heel slecht behandelbaar is
en ons confronteert met de ontoereikendheid
van de geneeskunde.’ Ze hoopt dat Bjorn straks
kan meedoen aan een trial in het Wilhelmina
Kinderziekenhuis.
Met haar onderzoeksgroep werkt Fuchs met
CRISPR-Cas, een technologie die het moge-
lijk maakt om erfelijk materiaal van virussen,
bacteriën en cellen op relatief eenvoudige wijze
te modificeren. Dit kan door het aanbrengen
van genetische veranderingen die leiden tot
veranderde eigenschappen, of het toevoegen
van geheel nieuwe genetische informatie. De
Française Emmanuelle Charpentier en de Ame-
rikaanse Jennifer Doudna kregen in 2020 voor
de ontdekking van dit ‘schaartje’ de Nobelprijs
voor scheikunde.
‘Het is een fantastische, eenvoudige techniek
die wereldwijd populair is geworden. Elk lab
kan dit en werkt ermee. Maar het repareren met
Sabine Fuchs in het lab van het UMC Utrecht, 25 november
straks voor het eerst kunnen genezen en niet
alleen de symptomen kunnen bestrijden. Ik ben
ervan overtuigd dat deze techniek de toekomst is.’
Hoelang dat gaat duren, weet ze niet. Dat is
ook zo spannend aan onderzoek doen, vindt ze.
Om deze precisietechniek verder te ontwikkelen
kiest Fuchs voor een nieuwe ontwikkeling op het
gebied van het rna. ‘Het rna geeft instructies van
het dna door bij het maken van eiwitten. Maar je
kunt het rna ook zo ontwerpen dat het instruc-
ties geeft om het genetische schaartje te maken.
Het idee is dat we dat rna in vetbolletjes stoppen,
zodat het stabiel blijft en niet tot een immunolo-
gische reactie leidt. Nadat het genetische schaar-
tje het dna heeft gerepareerd wordt het schaartje
door het lichaam opgeruimd. Zo kun je beheerst
het dna in het lichaam repareren.’
Ze vertelt dat deze toepassing voortbouwt
op het onderzoek van de Hongaarse biochemi-
cus Katalin Karikó die ook de grondlegger is
van het coronavaccin dat is gebaseerd op deze
‘Voordeel is dat
een patiënt niet
techniek. ‘Omdat het rna zo lastig was om mee
te werken, heeft ze er nooit een beurs voor gekre-
gen, geen studenten gehad en moest ze vanwege
geldgebrek herhaaldelijk van ziekenhuis veran-
deren, van Hongarije naar en binnen Amerika.
Ten langen leste heeft ze zich aangemeld bij een
klein ­bedrijfje. Daar raakte ze betrokken bij de
ontwikkeling van het vaccin tegen Covid19 dat
supersuccesvol is gebleken. Ik had gedacht dat
ze daar dit jaar de Nobelprijs voor de geneeskun-
de voor zou krijgen.’
Fuchs is de eerste in Nederland die prime
editing gaat toepassen op patiënten met stof-
wisselingsziekten. Deze stap sluit aan bij inter-
nationaal onderzoek. ‘Wereldwijd zijn er 1089
gentherapiestudies en 421 trials actief ’, vertelt
ze. ‘We hebben naast onze biobank met materi-
aal van patiënten ook een reporter ontwikkeld:
met groene en rode kleurstoffen kun je tijdens
de persoonlijke correctiebehandeling snel zien of
de genetische techniek werkt voor die ene, spe-
cifieke patiënt.’
Hiervoor heeft ze vorig jaar de ERC Star-
ting Grant gekregen. Bijkomstig voordeel voor
haar zelf is dat ze formeel is benoemd tot c­ linical
scientist, met als toezegging dat vijftig procent
van haar tijd er écht is voor wetenschappelijk
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

de conventionele CRISPR-Cas-techniek is te door onderzoek ­onderzoek. ‘Beide banen overlappen elkaar,

­slordig waardoor er foutjes ontstaan – niet erg waarbij patiëntenzorg altijd voorgaat. Als een
voor het lab, wel voor toepassing in patiënten. wordt belast patiënt is ontregeld dan word ik gebeld, ook al
Wij ­gebruiken nu een nieuwe variant die recent ben ik op dat moment druk in het lab. De m ­ eeste
is ontwikkeld door de Amerikaan David Liu aan
en je dieronderzoek patiënten ken ik al lang, vaak al vanaf de ­hielprik,
Harvard: prime editing. Hij heeft de knipfunctie kunt beperken’ dus bij voorkeur word ik als eigen arts gebeld.
van de schaar weten te verzwakken zodat je veel Door de beurs word ik nu een dag per week
preciezer kunt repareren. Deze techniek v­ ertalen betaald om ongestoord onderzoek te kunnen
we naar onze patiëntengroep, waardoor we hen doen. Een enorme vooruitgang.’ 

33

Bloemen met
gezichtjes
Bij Thuis in Oss wonen gevluchte Oekraïners
samen met asielzoekers. Uniek. En het werkt.
Irene van der Linde beeld Ton Toemen
‘Hét mes’, zegt Berna terwijl ze haar vinger bij de
regel in het lesboek houdt.
‘Dé vork’, zegt Elif.
‘Dé lepel.’
‘Goed zo’, zegt Marie-José, een van de NT2-­
docenten die vanavond, in een gebouw van een
middelbare school in Oss, Nederlands leert aan
vluchtelingen uit de opvang. Net als de andere
taaldocenten die deze maandagavond lesgeven,
is ze gepensioneerd en doet ze dit vrijwillig. Vroe-
ger werkte ze ook als docente, ze vindt het leuk
om contact met vluchtelingen te hebben. Haar
twee leerlingen, twee Turkse vrouwen van begin
twintig, geeft ze pas een week les. ‘Ze doen het
geweldig’, zegt ze trots. ‘Wat zie je op dit ­plaatje?’
gaat ze verder.
‘Koffie…’
‘En boterhammen…’, zegt Elif.
Zes jaar geleden protesteerden bewoners in
Oss massaal tegen de komst van Syriërs die des-
tijds voor de oorlog in hun land vluchtten. Het
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
ging er hard aan toe. In Heesch, een dorp dat
tegen Oss aan ligt, werd een dood varken aan
een boom opgehangen voor de plek waar een azc
was gepland – dat haalde zelfs het wereldnieuws.
Ook werd er een kogelbrief naar de gemeente
gestuurd. Een demonstratie eindigde met e­ ieren
die tegen het gemeentehuis werden gegooid.
Een paar weken eerder lag acteur Angelo
Schuurmans thuis in bed bij zijn ouders in Oss
34
Kleinschalige
vluchtelingenopvang
in Oss, 22 november
na een kleine keeloperatie. Het was eind 2015 en
hij was na een verblijf van bijna tien jaar in het
buitenland teruggekeerd naar zijn Brabantse
geboortestad. Op zijn 21ste, na zijn opleiding aan
de Filmacademie in Amsterdam, was hij naar Los
Angeles vertrokken om de theater­opleiding te
volgen, hij werkte daarna vijf jaar bij een theater­
gezelschap, en met zijn toenmalige vriend woon-
de hij nog een halfjaar in Melbourne. Terwijl hij
in bed lag, zag hij een oproep om als vrijwilliger te
komen helpen in een vluchtelingenkamp op het
Griekse eiland Leros. ‘Ik werd direct geraakt’, zegt
Schuurmans (37). ‘Ze vroegen geen geld, maar
mankracht.’ En zonder lang na te denken boek-
te hij een vlucht.
‘Je zegt “hallo” of “hoi” als je aankomt’, legt
docent Bart uit aan een kleine beginnersgroep
in de klas tegenover die van Marie-José. ‘En je
zegt “doei” als je weggaat. Of “houdoe”.’ Zijn vier
Syrische leerlingen zeggen hem na. ‘Goedemor-
gen meneer, goedemiddag mevrouw…’
Deze stap zou zijn leven veranderen. Hij zag
elke dag duizenden mensen met bootjes vanuit
zee komen. Hij hielp ze aan land, gaf ze dekens
en eten. ‘Ze hadden niks, hooguit een plastic
zakje met een telefoon en wat documenten’, zegt
Schuurmans. Soms bleven er in een boot kinde-
ren achter, helemaal alleen. De ouders hadden
hun kinderen alvast meegegeven aan anderen,
zodat zij tenminste veilig waren. Vaak ook zag hij
verdronken mensen aan wal gebracht worden.
Zij die het niet gehaald hadden. Op het eiland
moesten ze het samen doen, er was vaak geen
dokter, geen ambulance. ‘Niemand vertelde je
wat je moest doen. Mensen waren aangewezen
op andere mensen. Dat heeft zoveel losgemaakt.
Het heeft mijn verantwoordelijkheidsgevoel
aangewakkerd.’
Hij zag zoveel overeenkomsten tussen hem en
de vluchtelingen. ‘Er was een man met veel pijn
aan zijn voeten. Hij bleek diabeet te zijn, dat ben
ik ook. Ouders maakten zich net als mijn moeder
zorgen of er wel genoeg te eten was.’
‘Oleg, wat is dat?’ vraagt de docent in de klas
naast die van docent Bart. Vier leerlingen, uit
Oekraïne, Rusland, Nigeria en Irak, zitten ach-
ter hun tafel rondom de docent. ‘Lees maar voor’,
stimuleert hij. ‘Dit is een potlood…’ leest Nouri
hardop.
‘Dit is een gum’, leest de volgende.
‘Wat is een gum?’ vraagt de docent. Alle vier
kijken ze hem vragend aan.
Toen Schuurmans begin 2016 na drie weken
terugkwam, waren de demonstraties in Oss,
tegen de komst van dezelfde mensen die hij net
uit zee had geholpen, op hun hoogtepunt. Stenen

vlogen door de ruit van een Syrische familie; voor
het voormalige belastingkantoor waar het coa
een azc zou vestigen, kwamen honderden demon-
stranten samen. Hij hoorde zijn stadsgenoten
‘verkrachters’ roepen, of ‘onze vrouwen kunnen
niet meer over straat’.
Schuurmans voelde een passie die hij tot dan
toe alleen van het acteren kende. Het had te
maken met verantwoordelijkheid, wat hij ook
op Leros had gevoeld. ‘Toen ik die protesten zag,
kon ik dat niet laten gebeuren’, zegt hij. ‘Ik had
zoveel leuke en positieve mensen ontmoet.’ Hij
stapte naar de gemeente en sprak met de verant-
woordelijke ambtenaar. Schuurmans wilde men-
sen met elkaar in contact brengen, asielzoekers
bij Ossenaren aan tafel laten eten. ‘Ik dacht, als
mensen elkaar leren kennen, dan komt het goed.’
Ook opende hij een Facebookpagina: ‘Oss ver-
welkomt vluchtelingen’, het eerste positieve plat-
form in de gemeente, en kreeg direct duizenden
likes. Hij werd bedreigd door radicale groepen
zoals ‘Zeg Nee tegen het Azc’, kreeg politietoe-
zicht bij zijn huis, maar hij zette door. Na over-
leg met de gemeente richtte hij het burgerinitia-
tief op en had al snel ruim honderd vrijwilligers.
Hij ging taallessen organiseren, fietslessen, meet
& eats. ‘Mijn moeder, die nog steeds heel actief
is als vrijwilliger, koppelde Ossenaren die zich
opgaven aan gezinnen in de opvang. Het was
een groot succes.’
Ton Toemen
‘Ik heb een boek…’, zegt docent Bart. ‘Jij hebt’,
schrijft hij op het schoolbord. ‘Hij heeft’, hij zet
een streep onder ‘heeft’. ‘Jullie hebben.’ De leerlin-
gen zeggen hem na. ‘Jullie hebben… Zij hebben.’
Toen na een jaar het coa het azc in het oude belas-
tingkantoor sloot, vroeg de gemeente Angelo
Schuurmans of hij de inburgering van status-
houders die in Oss kwamen wonen op zich wilde
nemen. Hij had ondertussen een enorm netwerk
van vrijwilligers opgebouwd. Hij maakte van zijn
burgerinitiatief een stichting, zo is Thuis in Oss
ontstaan. Ook nu richtte hij zich op kennismaken,
contactmomenten creëren. Hij bedacht steeds
iets nieuws: met de lokale omroep maakte hij
een documentaireserie, Een nieuw thuis, over
‘Mensen waren
aangewezen
op andere mensen.
Dat heeft zoveel
losgemaakt’
nieuwkomers – ‘daar kijken heel veel mensen
naar’ –, een kookboek met recepten en verha-
len, of een pop-uprestaurant gerund door Syri-
sche statushouders, in het grootste café in Oss.
‘Ik wil aan de schreeuwers laten zien: het klopt
niet. Nieuwkomers zijn een verrijking, het geeft
nieuwe kleur en smaak aan Oss’, zegt hij. ‘Ik groei
hier zelf ook van.’
Hiermee was het niet afgelopen. Op 25
­februari kreeg hij een telefoontje van dezelfde
ambtenaar die hij in 2016 sprak. ‘Gisteren is de
oorlog in Oekraïne begonnen’, zei de ambtenaar
tegen hem. ‘We gaan het oude belastingkantoor
weer openen.’ En omdat het coa de opvang voor
Oekraïners niet ging regelen, vroeg de gemeen-
te of Thuis in Oss die opvang onder haar hoede
wilde nemen. In een week schreef Angelo Schuur-
mans een plan, toen kreeg hij de sleutel en stond
de eerste bus met vluchtelingen al voor de deur.
Samen met hen heeft de stichting het gebouw
opgeknapt, muren geschilderd, banken neerge-
zet. ‘Het was in het begin echt behelpen, we had-
den eerst alleen nog maar stretchers.’ Er kwamen
steeds meer bussen, er kwamen bedden, een Osse
kunstenaar schilderde grote kleurige bloemen op
de buitenmuur, er kwam een kinderspeelplaatsje.
Soms kwamen particulieren voorrijden die men-
sen met koffers en al op de stoep zetten en zonder
afscheid te nemen weer wegreden.
‘De klok loopt…’, zegt de docente in de klas aan de
andere kant van de gang. Ze staat op en begint te
lopen, stopt dan abrupt. ‘De klok staat stil.’ Zes
vrouwen die voor haar zitten praten in het Turks
door elkaar heen. ‘Het licht is aan of het licht is
uit’, gaat ze verder.
Bij de heropening van het oude belastingkan-
toor tot weer een opvangcentrum, nu voor zo’n
vijfhonderd vluchtelingen – ‘dat is een stuk meer
dan destijds het coa huisvestte’ – in het centrum
van Oss, was deze keer geen protest. ‘Nul demon-
stranten meldden zich’, zegt Schuurmans. ‘We
hebben geen tegengeluiden gehoord. De laatste
vijf jaar hebben we laten zien dat Oss dit aankan.
Iedereen helpt mee, er zijn veel vrijwilligers uit
de buurt, mensen brengen kleren, doen mee aan
projecten. De stad is echt geëvolueerd.’
Angelo Schuurmans zit, terwijl hij zijn ver-
haal vertelt, op een van de banken in de gemeen-
schappelijke ruimte van de vluchtelingenopvang.
Aan een grote tafel in het midden vergadert een
aantal vrouwen over nieuwe activiteiten voor de
kinderen. Schuurmans stimuleert het dat bewo-
ners zo veel mogelijk zelf doen, initiatief nemen,
en geeft daarvoor ook de ruimte en mogelijkhe-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
den. ‘We hebben hier maar drie huisregels: geen
herrie, respecteer elkaar, doe mee. De rest bepa-
len de bewoners zelf en met elkaar.’ Trots is hij op
de wekelijkse bewonersvergadering waarbij ver-
tegenwoordigers van alle groepen – O ­ ekraïners,
Jemenieten, Afghanen, Eritreeërs, Turken, Syri-
ërs – samen leefregels en activiteiten bepalen. In
een appgroep delen ze de notulen met de ande-
re bewoners. >
35

‘Jij bent de verkoper op de markt, en jij de koper’,
wijst de docente in groep 4. ‘Weten jullie wat
een verkoper is?’ Haar leerlingen knikken. ‘Lees
maar voor.’
‘Hoeveel kosten de druiven?’ zegt de eerste
leerling, een van middelbare leeftijd.
‘De druiven kosten drie euro per kilo’, leest
de ander.
‘Dat is niet duur, dan wil ik wel een kilo.’
‘Anders nog iets?’
‘Ja, ik wil graag twee komkommers…’
Maar ook daarna hield het niet op: naast
­Oekraïners vangt Thuis in Oss nu ook andere
vluchtelingen op. Dat begon eigenlijk toevallig.
Op een dinsdagavond, het was 19 april, kreeg
Schuurmans een telefoontje van de wethouder.
Of hij direct naar het gemeentehuis kon komen;
er waren twee bussen met in totaal tachtig asiel-
zoekers uit het overvolle Ter Apel aangekomen.
Toen hij de hal van het gemeentehuis binnenliep,
zag hij overal mensen: op stoelen, op de grond,
baby’s op schoot, kleine kinderen renden er tus-
sendoor. De wethouder keek hem aan: wat nu?
Het was laat, de mensen moesten nog eten – het
was ramadan, bedacht Schuurmans zich snel,
over een uur zouden ze het vasten breken – en
ze hadden een slaapplaats nodig. Het voormali-
ge belastingkantoor ligt aan de overkant van het
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
gemeentehuis en Schuurmans opperde dat ze die
nacht daar wel konden slapen. De wethouder en
burgemeester stemden in. Vanaf dat moment was
iedereen op de vluchtelingenopvang in rep en
roer; Oekraïners kwamen hun bed uit, ze hielpen
mee om overal stretchers vandaan te halen, vrij-
willigers werden opgetrommeld, bedden moesten
worden opgemaakt, vloeren geveegd, de brand-
weer uit Den Bosch bracht dekens.
36
Ton Toemen
‘Begin jij?’ vraagt de docent.
‘Begin jij?’ zegt Nouri hem na.
‘Nu, let op: jij begint.’
‘Ik begin.’
‘Begint hij…?’
Na een aantal dagen evalueerde Schuurmans
de situatie met de gemeente. Het ging prima.
Samen besloten ze ook officieel asielzoekers
op te vangen. Het coa had opvangplaatsen
nodig en de gemeente Oss was blij met dit aan-
bod. Schuurmans had wel een voorwaarde:
­Oekraïners en asielzoekers wonen door elkaar,
er komen geen aparte regimes. Het coa ging
akkoord, en heeft hier alleen een kantoortje
met spreekuren voor vragen over de procedu-
re. Ook betalen zij voor deze groep. Maar de
opvang zelf valt onder verantwoordelijkheid van
Thuis in Oss. Schuurmans wil geen sanctie­beleid
zoals het coa, waar je weekgeld wordt ingehou-
den als je een keer een raam open laat staan,
geen regels, er wonen zelfs negentien honden
en katten in de opvang, het is ieders eigen ver-
antwoordelijkheid. En het werkt. Hij heeft hier
Er was één
voorwaarde:
Oekraïners en
asielzoekers wonen
door elkaar
nog geen problemen met bewoners gehad. Afge-
lopen weekend is er nog eens een hele nieuwe
unit geopend met 150 extra bedden.
‘Maan en man’, schrijft docent Bart op het
schoolbord. ‘Been en pen, boom en sok, muur
en bus…’
‘Mier’, probeert een van hen.
‘Uuuu’, zegt Bart. ‘Muuuur.’
‘Mier…’
‘Je hebt lang uuuu en kort bus, uh…’
Nu wonen hier al een aantal maanden ­Oekraïners
en asielzoekers samen. En dat is uniek. Beide
groepen krijgen dezelfde behandeling, alle
kinderen gaan naar school, twee keer per week
zijn er taallessen voor volwassenen. Het enige
verschil: elke ochtend is er een exodus van
­Oekraïners die naar hun werk vertrekken, ter-
wijl de andere vluchtelingen achterblijven en
wachten op hun procedure.
‘Het is soms pittig, ik moest aan mijn nieuwe
rol wennen’, zegt Schuurmans terwijl hij opstaat
om een kleine rondleiding te geven door het
gebouw. Hij is nu directeur, heeft achttien mede-
werkers in dienst, zo’n tweehonderd vrijwilli-
gers die meehelpen. Naast deze opvang met 450
mensen runt Thuis in Oss een crisisnoodopvang
waar zo’n veertig mensen zitten, een tussen­
woning voor 25 mensen en verzorgt het projec-
ten voor zo’n achthonderd statushouders. Ter-
wijl hij door het gebouw loopt, groet hij iedereen,
maakt her en der een praatje, kent de meeste
namen. Kinderen zeggen hem gedag terwijl ze
langs hem de trap afrennen. In een van de keu-
kens bakt een vrouw frietjes – er zijn vier keu-
kens, mensen koken hier zelf –, in het washok
draaien een paar machines, twee jongens die net
uit school zijn hangen voor een van de televisies
in een zithoek. ‘Dit hebben kinderen geschil-
derd’, zegt Schuurmans en wijst op een muur vol
kleurrijke bloemen met een gezichtje erin. ‘Een
Syrisch en een Oekraïens meisje.’
‘Wat eten ze?’ vervolgt Marie-José de les. ‘Wat
staat er op het plaatje?’
‘Soep’, zegt Berna.
‘Appel’, zegt Elif.
‘Wat drinken ze?’
‘Ze drinken wijn.’
‘Wat drink jij?’
‘Ik drink water’, zegt Berna.
‘De hele raad is blij met wat wij hier doen’, zegt
de directeur als hij bij de uitgang is aangeko-
men. De vluchtelingenopvang is nu acht maan-
den open en de gemeente is zó enthousiast dat ze
hier tot oktober 2023 mogen blijven, dan wordt
het gebouw afgebroken. Voor daarna zijn ze op
zoek naar een nieuwe en semi-­permanente
locatie voor een vluchtelingenopvang, gerund
door Thuis in Oss met hetzelfde concept. ‘Er is
iets met mij gebeurd op dat eiland’, zegt Angelo
Schuurmans. ‘Ik heb nog steeds die energie van
toen. Alles leidt daarnaar terug.’ 
Hecht Europa
Er valt genoeg op te merken
over samenwerking
binnen Europa. Maar op
het moment dat de Russen
Oekraïne binnenvielen,
stond de EU er.
Rutger van der Hoeven
Pakkende citaten over Europa hebben twee
dingen gemeen: ze worden eindeloos opnieuw
gebruikt, en er zijn er maar heel weinig van. Mis-
schien hebben die twee dingen met elkaar te
maken, en is het gewoon heel lastig om iets diep-
zinnigs over Europa te zeggen in weinig woorden.
In ieder geval is het moeilijk om een paar arti-
kelen over Europa te lezen zonder H. Kissinger
tegen te komen, die zich (al veertig jaar geleden)
afvroeg wie hij moest bellen als hij Europa wilde
spreken. Een ander veelgebruikt citaat is van de
Franse diplomaat Jean Monnet, een van de voor-
naamste wegbereiders van de Europese Unie. Hij
schreef in zijn memoires woorden die het afgelo-
pen jaar opnieuw veel werden aangehaald: ‘Euro-
pa zal worden gesmeed tijdens crises.’
Wie 2022 overziet, zal geneigd zijn om Mon-
net gelijk te geven. Europa ontwaakte in f­ ebruari
geschokt bij het nieuws dat Rusland Oekraïne
binnengevallen was: de eerste veroveringsoor-
log op Europese bodem in driekwart eeuw. Die
inval verbrijzelde niet alleen de vrede in Euro-
pa, maar ook de toekomstvisie die in het westen
van het continent decennialang dominant was:
dat men via integratie en samenwerking vrede
bereikt en bestendigt. De restanten van dat idee
zijn fysiek te zien op de bodem van de Oostzee.
Daar liggen de brokstukken van de gaspijplei-
dingen Nord Stream 1 en 2, die Rusland recht-
streeks met Duitsland verbond. Het idee dat
nauwe samenwerking tussen Duitsland en Rus-
land voor vrede in Europa zou zorgen is kapot.
Maar in een ander opzicht heeft de Euro-
pese gedachte nieuw leven gekregen. Toen de
­Oekraïense stad Cherson vorige maand van
de Russische bezetting werd bevrijd, hesen de
bewoners twee vlaggen op het centrale plein
van de stad: een Oekraïense vlag en de blauwe
vlag met sterren van de Europese Unie. Voor
de ­Oekraïners die voor hun overleving vech-
ten, staat de EU kennelijk voor datgene waar de
Unie al sinds Monnet voor hoopt te staan: vei-
ligheid, voorspoed, bescherming van rechten en
vrijheid. Dat lijkt niet beperkt tot de Oekraïners.
‘Waar rechtse politici tien of vijf jaar geleden nog
openlijk bepleitten dat hun land de EU zou ver-
laten’, zei de Belgische ex-premier Guy Verhof-
stadt in een interview, ‘is er nu niemand meer
die nog het lef heeft om te zeggen: we zijn veili-
ger en beter af buiten de Unie.’
En de crisis smeedde de Unie inderdaad hech-
ter bijeen. De EU-landen steunden Oekraïne
vanaf dag één van de invasie. Ze gooiden het
ene na het andere sanctiepakket naar Rusland,
steunden Oekraïne financieel en militair, namen
miljoenen Oekraïense vluchtelingen op en maak-
ten Oekraïne en Moldavië op een speciaal inge-
laste top kandidaat-leden van de EU. Hoewel
de Russische politiek er duidelijk op gericht is
om Europese landen uit elkaar te spelen, is dat
tot nu toe niet gelukt. Het is iedereen in de Unie
duidelijk dat de EU-landen een verenigd strate-
gisch beleid moeten voeren richting Rusland en
andere machten, en dat de ‘strategische autono-
mie’ van Europa meer moet behelzen dan lucht-
kastelen van de Franse president Macron. De
Na de bevrijding
van Cherson hesen
de bewoners naast
de Oekraïense ook
de Europese vlag
Duitse kanselier Scholz zei dat het helderst toen
hij sprak over een Zeitenwende die Europa beleef-
de: een historisch keerpunt.
De Duitse kanselier maakte vervolgens ook
het helderst van iedereen duidelijk dat er in de
praktijk nog heel wat te winnen is in Europe-
se samenwerking. Hij talmde eindeloos met de
levering van militaire hardware aan Oekraïne,
gaf grif Duits geld uit om Duitsers te bescher-
men tegen economische gevolgen van de oorlog
en sprak verbazend vaak over de noodzaak om
Poetin niet boos te maken.
Dat zorgde vooral voor ergernis in Centraal-­
Europa, waar regeringen hun visie op buiten-
lands beleid door de Russische invasie van
Oekraïne bevestigd zagen. Die visie draait voor
veel van die landen (met name de Baltische sta-
ten en Polen) om de pas dertig jaar geleden
beëindigde annexatie of bezetting door Rusland.
In Berlijn en Parijs, maar ook in andere hoofdste-
den, lijkt nog altijd het idee te leven dat de oor-
log in Oekraïne gaat eindigen met een vredesak-
koord en een soort normalisatie van de banden
met Rusland.
Daarover, en over een handvol andere dos-
siers, tekenen de toekomstige aanvaringen bin-
nen de Europese Unie zich al af. De aangekondig-
de uitbreiding met Oekraïne en Moldavië hoort
daar zeker bij, net als energiebeleid, militaire
integratie, industriepolitiek, of het geval Honga-
rije, dat zijn vertrouwde rol als beroeps­saboteur
weer heeft opgepikt. Het helpt daarbij weinig dat
Polen een harde anti-Duitse koers vaart, of dat
EU-kopstukken Ursula von der Leyen en Char-
les Michel een weinig verheffende koude oorlog
tegen elkaar voeren.
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Maar toch: ook bij deze crisis – net als bij
de coronapandemie, de schuldencrisis of eer-
der – was de Europese Unie het dak waaronder
Europese landen samenschoolden om oplos-
singen te vinden, en was er ook resultaat. Of het
op termijn een effectief Europees strategisch
beleid oplevert, is vraag twee, maar net als eer-
der stond de Europese Unie er op het moment
dat het ertoe deed. 
37

Intewát?
Integratie is voor jonge
Nederlanders met een
migratieachtergrond
een non-onderwerp.
Rasit Elibol
Een gesprekje thuis, met die van dertien. De
situa­tie is als volgt: hij hangt op de bank met zijn
telefoon in zijn hand, natuurlijk. Ik probeer een
gesprek met hem te voeren. Of ze het op school
over Sinterklaas hebben gehad. Hij kijkt heel
kort en niet begrijpend op, geeft geen antwoord
en richt zijn blik weer op zijn mobiel. Wat zijn
vrienden van Zwarte Piet vinden. ‘Zwarte Piet?’
Hij kijkt alsof hem net een impertinente vraag
is gesteld. ‘Daar hebben we het nooit over, maar
het is gewoon racistisch.’ Even later gaat het over
zijn vrienden W. en J. Ze zitten nu zo’n drie maan-
den bij elkaar in de klas, zijn altijd samen op en
rond school. De naam van de een doet vermoe-
den dat hij (voor)ouders heeft die uit het Mid-
den-Oosten komen, die van de ander uit het Cari-
bisch Gebied. Aan die van dertien wordt de vraag
gesteld wat hun afkomst is. ‘Gewoon.’ En hij voegt
eraan toe: ‘Nooit gevraagd. Boeit toch ook niet.’
Nog een gesprek, nu op de radio en tussen
twee generatiegenoten. De ouders van de vra-
gensteller komen uit Turkije, hij is geboren en
getogen in het oosten van het land. De roots van
de geïnterviewde, een echte Rotterdammer, lig-
gen in Marokko. Het is een mooi gesprek, omdat
de twee dezelfde taal spreken; beiden hebben als
kind van migranten vele hobbels genomen tot
het punt waar ze nu zijn, hoog op de sociale lad-
der. Het gaat over opgroeien in een samenleving
waar je op voorhand verdacht bent, over het mid-
delpunt zijn van het publieke debat zonder daar
zelf een stem in te hebben en de woede die dat
soort zaken veroorzaakten terwijl ze volwassen
werden. En dan zegt de interviewer: ‘Steeds meer
38
mensen met jouw en mijn achtergrond gingen
nadenken: wat betekent dat dan, die culturele
en religieuze achtergrond die we hebben? Denk
je dat het minder aan het worden is?’
Het wordt minder, zegt de ander, hoewel het
nooit helemaal over zal gaan. ‘Maar ik merk een
relaxtheid. Kijk naar jongere generaties. Als je
kijkt naar hoe zij omgaan met dit soort thema’s,
dan denk ik: wij praten over dingen die voor hen
geen rol meer spelen.’ De interviewer: ‘Ik denk
dat het zelfs helemaal geen thema’s meer zijn
voor die groepen. Die zijn veel meer bezig met
gender, milieu, klimaat.’ Zij ontmoeten elkaar
veel meer, voegt hij eraan toe. Ze concluderen:
integratie en aanverwante zaken zijn ‘oude-
mensen­topics’ aan het worden.
Er is de contacthypothese, die bekend werd
door Harvard-psycholoog Gordon Allport. Hij
schreef er in 1954 over in zijn boek The Nature of
Prejudice. In het kort komt het erop neer dat als
mensen uit verschillende (etnische) groepen con-
De trollen
tact met elkaar hebben, dat vooroordelen weg-
neemt en zorgt voor meer empathie. ‘De ander’
is niet meer zo vreemd en eng, de angst neemt
trekken zich
af en het wordt makkelijker je te verplaatsen in
iemand uit de andere groep. Het is een theorie
die door tal van onderzoeken wordt gestaafd.
terug
In Nederland gebeurt dat meer en meer. Niet Door zelfmoderatie
alleen op scholen en voetbalclubs in de Randstad
komen mensen van allerlei afkomst met elkaar
en transparantie wordt
in contact, ook op televisie en online media blijkt Reddit steeds veiliger
dat mensen van kleur ook gewoon mensen zijn.
Dan is die roep om diversiteit toch niet voor niets.
en inclusiever.
Er is ook steeds meer om minder boos over
te zijn. Op de site van het Nederlands Jeugd­ Or Goldenberg
instituut staat dat steeds meer kinderen met een
niet-westerse migratieachtergrond naar de havo
of het vwo gaan. Het aantal jongeren met een Afgelopen jaar herhaalde zich een sociaal expe-
migratieachtergrond dat in Nederland een hbo- riment: een kunstwerk van duizend bij duizend
of wo-opleiding volgt is de afgelopen twintig jaar pixels, een miljoen witte vierkantjes op een onli-
gestegen. En de stijging is het grootst onder jon- ne canvas, geïnitieerd door het onlineforum Red-
geren met een Turkse (van zeven procent in 2000 dit. De enige beperking van het r/Place- experi-
naar achttien procent in 2019) en Marokkaanse ment was de snelheid. Het algoritme stond elke
(van acht procent in 2000 naar negentien pro- ‘redditor’ toe om één pixel per vijf minuten in een
cent in 2019) migratieachtergrond. andere kleur te veranderen, met de keuze uit een
Zeker, er is ook het scp-rapport Gevestigd, bescheiden kleurenpallet. Het idee: een micro-
maar niet thuis. De onderzoekers komen tot kosmos van het internet. Of, zoals de initiator
de conclusie dat mensen met een migratieach- Josh Wardle (eveneens bedenker van het popu-
tergrond die al langer in Nederland zijn of in laire spel Worlde) zei: ‘een zuivere democratie’.
Nederland zijn geboren ‘somber zijn over het Reddit telt wereldwijd zo’n 430 miljoen actie-
politieke systeem en vaak discriminatie ervaren ve gebruikers en is daarmee ’s werelds grootste
van­wege hun afkomst. De helft van hen vindt en actiefste forum. Redditors zijn verspreid over
Nederland geen gastvrij land voor mensen met verschillende ‘communities’, waarbinnen weer
een migratieachtergrond.’ verschillende ‘subreddits’ zijn. Iedere sub­reddit is
Laten we zeggen dat er de laatste jaren iets een klein discussieforum, waarin serieuze zaken
verandert. Natuurlijk mag dat nog meer, maar als nieuws worden gedeeld en besproken, maar
het gaat de goede kant op. De generatie van de waar ook ruimte is voor grappige anekdotes en
mannen van de radio, mijn generatie, zag dat waar gamers elkaar vinden.
Zwarte Piet nogal racistisch is en durfde dat te Voor een individu is het onmogelijk om bin-
benoemen. Er werd zelfs verandering geëist. De nen vier dagen een miljoen pixels naar eigen hand
generaties na ons vinden die verandering van- te zetten, dus vormden zich algauw subreddits
zelfsprekend. Want aan die van dertien werd waarin werd samengewerkt aan de pixelkunst.
ook de vraag gesteld wat hij van de integratie in Een aantal redditors maakte hakenkruizen, waar-
Nederland vond. Hij keek deze keer niet eens op op kordaat een gecoördineerde coalitie reageer-
van zijn telefoon en zei alleen maar: ‘Intewát?’  de met het omtoveren van de hakenkruizen in
Windows 95-logo’s. Na een strijd over en weer
dropen de hakenkruismakers af, uit verveling.
Hoe het verder verliep? ‘Ongeveer zoals verwacht’,
schreef The New Yorker over de reactie van tech-
nisch directeur Chris Slowe. ‘Veel memes, wat
Pokémon en een spervuur aan piemels.’
Het eindresultaat: geen zichtbare haat­
symbolen, geen onzedelijkheden en geen bedrei-
gingen. Maar wel een chaotisch kleurrijke col-
lage vol onsamenhangende figuren. Een grote
­Oekraïense vlag waarop een Zelensky met zon-
nebril staat afgebeeld, memes, logo’s van voetbal-
clubs, een gedetailleerde Nachtwacht en Meis-
je met de parel, maar ook een gigantische Arc
de ­Triomphe met daarbovenop een croissantje,
meerdere odes aan Star Wars en My Little Pony.
Het r/Place-experiment is exact in lijn met
het ideaal achter de oprichting van Reddit in
2005: op dit digitale dorpsplein zouden de mees-
te mensen deugen en de deugdzame-pixeldraai-
ers het winnen van de kwade. Op microschaal is
r/Place de natte droom waar de jonge techno-­
libertariërs in Silicon Valley zich achter schaar-
den in de beginjaren van het internet: anarchie.
Maar de gemoedelijke sfeer van het r/Place-­
experiment staat in schril contrast met waar
Reddit vandaan kwam. Tot een paar jaar gele-
den tierden het racisme, de seksualisering van
minderjarigen en ander haatdragend gedrag er
welig. Hier floreerden de subreddits met ‘involun-
tary celibates’ – die veelal misogyne overtuigin-
gen aanhangen – totdat ze onder grote publieke
druk werden verboden. Vrij recent, in juni 2020,
Reddit

werden na een beleidsupdate nog duizenden

gemeenschappen verboden, waaronder ook de
pro-Trump subreddit r/The_Donald, waar de
complottheorie over ‘pizzagate’ voor het eerst
werd genoemd, een theorie die satanisch ritu-
eel kindermisbruik door vooraanstaande Ame-
rikaanse Democraten suggereert.
Dit libertarische ethos van de vroege Reddit
‘kwam vooral van mij als 21-jarige’, zei oprichter
Steve Huffman tegen The New Yorker. ‘Daar ben ik
sindsdien overheen gegroeid. Tot opluchting van
iedereen.’ In het nieuwe inhoudsbeleid werd haat-
zaaien namelijk explicieter verboden, het begin
van een grote koerswijziging voor een van ouds-
her libertair bedrijf. Als direct gevolg van het ver-
bannen van zo’n zevenduizend subreddits zag het
platform een daling van het aantal gebruikers dat
hatelijke inhoud plaatste met achttien procent.
Tegenwoordig geeft Reddit data vrij aan acade-
mici voor het vroegtijdig signaleren en onderzoe-
ken van nieuwe tools, tactieken en narratieven
van trollen en extremisten.
Reddit als geheel heeft een klein, gecentrali-
Het resultaat van het eraan dat redditors echte mensen zijn. Val nie-
collaboratieve r/Place- mand persoonlijk aan. Troll/flame niet. Stem op
experiment in april
basis van kwaliteit, niet een mening.’ Deze twee-
talige Nederlandse community telt bijna 720.000
subscribers en er worden dagelijks duizenden
berichtjes gedeeld. Er ontstaan discussies en vra-
gen als ‘maak jij je bed op?’ worden door honder-
den mensen beantwoord.
Uit recent onderzoek van een consortium aan
universiteiten bleek dat geautomatiseerde trol-
lenbots op Reddit aan kracht hebben verloren.
Steeds vaker bouwen trollen nu valse persona-
ges op, waarna ze zich langzaam inwerken in al
bestaande gemeenschappen. Berichtjes beginnen
onschuldig. De trollen praten mee over huisdie-
ren, delen grappige memes en bouwen vertrou-
wen op in de gemeenschap. Pas daarna regisse-
Een aantal redditors ren ze heftige gesprekken over al gepolariseerde
maatschappelijke onderwerpen.
maakte haken- Wat de onderzoekers nog meer ontdekten
kruizen, waarop een waren subreddits waarin trollen ‘samenwerkten’
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

seerd team van moderatoren, de ‘admins’. Maar
het merendeel van de inhoudsmoderatie wordt
uitgevoerd door moderatoren van subreddits,
de ‘mods’, waarvan er ongeveer honderdduizend
actief zijn op het platform. Subreddits kunnen
boven op het officiële inhoudsbeleid aanvullen-
de regels en gedragscodes handhaven.
De ‘rediquette’ van r/thenetherlands begint
met de volgende disclaimer: ‘Volg de regels. Denk
door op elkaar te reageren. Met deze bevindin-
gecoördineerde gen ontwikkelden de onderzoekers een detectie-
tool als blauwdruk voor geautomatiseerde syste-
coalitie reageerde. men in de praktijk.
Daarop dropen de De sociale media zijn er nog niet, en Reddit is er
ook nog niet. Maar Reddits transparantie, tegen-
hakenkruismakers af over zowel redditors als academici, stemt hoopvol
over de bereidheid om stappen te zetten naar een
meer inclusieve en veilige internetomgeving. 

39
 ‘Zo klinkt een rif’
De Ambassade van de Noordzee voert een
proefproces waarin de zee een rechtspersoon is.
Gek? Een bedrijf heeft ook een eigen stem.

Jaap Tielbeke

Vier jaar hebben de ‘advocaten’ geluisterd naar
hun cliënt. Nu is het tijd om te spreken. Dat is
nog niet eenvoudig, want welke stemmen weer­
klinken er onder de golven? En hoe vertaal je hun
wensen en noden naar juridisch jargon? Het is
niet alsof een zee zelf een pleitnota kan schrij­
ven. Vandaar dat de Ambassade van de Noord­
zee, een gezelschap van filosofen, kunstenaars,
juristen en ecologen, optreedt als haar belan­
genbehartiger in deze oefenrechtszaak tegen de
Nederlandse staat.
Het decor is goed gekozen. Door de glazen
wand is het oude gebouw van het Vredespaleis
bodemmonsters. De rechter stroopt de mou­
wen op en tast met haar hand in de aquaria, het
ene is een ‘waterwoestijn’ waar de paling geen
enkele beschutting vindt, het andere heeft een
levende bodem vol mosselen en waterplanten.
‘O ja, een duidelijk verschil!’
‘Edelachtbare’, eindigt Burgers haar pleidooi.
‘Door u de Noordzee te laten zien en horen en u
bodems te laten voelen, heeft de Ambassade u
uit de papieren werkelijkheid van het recht wil­
len bevrijden. De Noordzee is geen droge papie­
ren werkelijkheid, maar een nat ecosysteem ver­
bonden met andere ecosystemen en het thuis van

John Gundlach / De Beeldunie

te zien, waar nu het Internationaal Gerechtshof
van de Verenigde Naties zetelt en dat Den Haag
de reputatie gaf als stad van vrede en recht. De
lucht is strakblauw en de eerste herfstbladeren
dwarrelen op het strak gemaaide gazon. De vraag
die vandaag voorligt: moet de natuur, in dit geval
de Noordzee, rechten krijgen?
Namens de maritieme ambassade opent advo­
caat Laura Burgers de aanval op de conceptuele
scheiding tussen mens en natuur. Die tweedeling
is onhoudbaar geworden in het Antropoceen:
het tijdperk van de mens vraagt juist om een
eco-centrisch perspectief. Ze toont een video
met geluidsopnamen van een koraalrif voor de
kust van Zeeland. Een kalm geklik en geknis­
per vult de rechtszaal. ‘Zo klinkt een levend rif.’
Hoe anders is dat bij het volgende fragment, van
een rif in de buurt van Lauwersoog, waar een
scheepsmotor ligt te ronken. We hebben er mis­
schien geen erg in, maar zulk onderwaterlawaai
is schadelijk voor het zeeleven.
Mensen mogen dan haast willen maken met
massale windmolenparken op zee, hoe zorgen we
ervoor dat de haringen, haaien, dolfijnen, garna­
len en algen daar ook van profiteren? ‘Het is nog
onduidelijk wat die plannen betekenen voor de
ecosystemen’, betoogt de Ambassade. De paling
heeft het al zwaar te verduren. Het aantal glas­
alen in de Noordzee is nog maar 0,6 procent van
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
tal van soorten.’
De rechtszaal is een effectieve plek om het milieu
te beschermen, zo bleek de voorbije jaren keer op
keer. Johan Vollenbroek heeft er met zijn Mobi­
lisation for the Environment een specialiteit van
gemaakt: vergunningen doorspitten, procederen
en op die manier proberen de teloorgang van de
Nederlandse natuur af te remmen. Roger Cox
liet eerder al zien hoe advocaten met branie de
overheid en een grote vervuiler als Shell tot stren­
ger klimaatbeleid kunnen dwingen. Op een cru­
ciaal punt verschillen deze succes­verhalen van
het proces in het Vredespaleis: ze blijven bin­
nen de kaders van het bestaande recht, terwijl
de Ambassade van de Noordzee deze kaders juist
wil oprekken.
Verwacht vandaag géén uitspraak, maakt de
rechter direct duidelijk, daar is zo’n oefenzitting
niet voor bedoeld. Het is een experiment, een
veredeld toneelstuk om te verkennen hoe het
eraan toe zou gaan als de natuur een stem had
in de rechtbank. In het Amstelpark vond afge­
lopen herfst een soortgelijk tafereel plaats: gele­
genheidsrechters in zwarte toga’s verzamelden
zich bij het ‘parlement van de bomen’ voor een
‘rechtszaak in het park’.
‘Wij vragen u om de rechten van bomen te
erkennen en de vervuiling een halt toe te roepen’,
zei advocaat Jessica den Outer. Ze is niet de eer­
ste met een dergelijk verzoek. Vijftig jaar gele­
den opperde de Amerikaanse jurist Christopher
Stone in zijn baanbrekende artikel Should Trees
Have Standing? al dat de natuur rechten zou
moeten krijgen. Veel van zijn collega’s vonden
het destijds een bespottelijk idee, maar waarom,
wierp hij tegen, vinden we het wél doodnormaal
dat we rechten toekennen aan niet-menselijke
actoren als bedrijven of overheden? Is een bos
minder echt dan een multinational?
Nog steeds moeten mensen wennen aan het
idee, maar het hoongelach dat Stone ten deel viel

wat het vijftig jaar geleden was. Deze palinkjes is verstomd, merkt Jessica den Outer (26). Tij­
worden geboren in de Sargassozee, reizen met dens haar studie milieurecht kwam het idee van
de warme golfstroom zesduizend kilometer rich­ rechten voor de natuur eigenlijk nauwelijks aan
ting de Nederlandse kust, waar ze via de rivier­ bod, maar toen ze zich er voor haar scriptie in ver­
mondingen het binnenland in zwemmen. Maar diepte, wist ze dat ze hier haar carrière aan wilde
door de visserij, sluizen en vervuiling keren maar wijden. ‘Dit is zo’n fundamenteel andere manier
weinig palingen terug naar de zee. van denken’, zegt ze. ‘We vinden het nu bizar dat
Op het getuigenbankje zijn twee gla­ vrouwen of tot slaaf gemaakten ooit rechteloos
zen bakken neergezet, gevuld met water en waren. Ik denk dat als mensen over honderd jaar

40

De Noordzee
terugblikken, ze zullen zeggen: “Wat bizar dat de
natuur geen rechten had.”’
Als ‘zelfstandig advocate voor de natuur’ geeft
Den Outer lezingen op scholen en festivals, advi­
seert ze natuurorganisaties en lobbyt ze in Den
Haag. De deuren gaan steeds makkelijker open.
‘De belangstelling voor de rechten van de natuur
neemt echt toe. De beweging krijgt steeds meer
media-aandacht, politici verdiepen zich in het
concept. En er zijn allerlei initiatieven vanuit de
samenleving.’ Zo kreeg de Tweede Kamer afge­
lopen maart de petitie ‘Maas in de wet’ aangebo­
den, die de rivier het recht wil geven om ‘schoon
en vrij te stromen’. Ondanks de enthousiaste ont­
vangst laat het beloofde Kamerdebat over de
petitie nog steeds op zich wachten.
Samen met ‘Noordzee-advocaat’ Laura Bur­
gers publiceerde Den Outer eerder dit jaar een
‘compendium’ met casestudies. Want het blijft
niet bij kunstprojecten, petities of proefrechts­
zaken, er zijn al genoeg plekken waar de natuur
rechten heeft gekregen. Nieuw-Zeeland, een ‘pio­
nier’ op dit gebied, kende rechtspersoonlijkheid
toe aan het bos Te Urewera, de rivier Whan­
ganui en de heilige berg Taranaki. In Ecuador
zijn de rechten van Pachamama (Moeder Aarde)
sinds 2008 in de grondwet verankerd. En dit jaar
kreeg het Spaanse Mar Menor als eerste Euro­
pese natuurgebied een status als rechtspersoon.
‘Dat is echt een doorbraak’, zegt Den Outer. ‘Het
laat zien dat dit niet iets is wat alleen in verre
landen gebeurt.’
Nog niet zo heel lang geleden was de binnen­
zee in de Zuid-Spaanse provincie Murcia een
populaire vakantiebestemming. Toeristen zwom­
men in het heldere water en natuurliefhebbers
vergaapten zich aan het unieke ecosysteem rond­
om Europa’s grootste zoutwatermeer. Maar de
laatste jaren veranderde de azuurblauwe lagune
in een ‘groene soep’ en spoelden duizenden dode
vissen aan op de oevers. De overmaat van nitra­
ten en fosfaten in het water biedt voedingsstof
voor algen en woekerende waterplanten, maar
verstikt de rest van het waterleven. Ondanks een
status als Natura2000-gebied lukt het maar niet
om de oorzaken van de vervuiling – een combi­
natie van landbouw, mijnbouw en een gebrekki­
ge riolering – aan te pakken.
Na de zoveelste massale vissterfte begon een
groepje rechtenstudenten aan de Universiteit
van Murcia te onderzoeken of ze Mar Menor
op een andere manier konden helpen. De peti­
tie om de binnenzee rechtspersoonlijkheid te
geven werd door meer dan zeshonderdduizend
burgers ondertekend. Afgelopen september
willigde het Spaanse parlement deze wens in.
Mar Menor heeft nu het recht om ‘te bestaan als
een eco­systeem en op een natuurlijke manier te
evolueren’.
Of de problemen daarmee zijn verholpen
‘Je moet de rechten
voor de natuur zien
als een soort
kapstok, waaraan
je wetten en regels
kunt ophangen’
moet nog blijken, maar Jessica den Outer gelooft
dat het een belangrijke stap in de goede rich­
ting is. In haar boek Rechten voor de natuur,
dat begin volgend jaar moet verschijnen, heeft
ze een hoofdstuk ingeruimd voor de Spaan­
se casus. ‘De wet zit goed in elkaar’, zegt ze. ‘Er
zijn drie organen aangewezen die Mar Menor
kunnen vertegenwoordigen. En de omliggen­
de gemeenten hebben al geld gekregen voor de
verbetering van de riolering. Je moet de rechten
voor de natuur zien als een soort kapstok, waar­
aan je vervolgens allerlei wetten en regels kunt
ophangen die een concretere invulling geven aan
milieubescherming.’
In het Vredespaleis denkt de ‘advocaat’ van de
Nederlandse staat daar heel anders over. De
natuur wordt al volop beschermd: er zijn inter­
nationale verdragen, Europese richtlijnen, lande­
lijke milieuwetten en bij het ‘Noordzee-overleg’ is
er constant aandacht voor de ecologische gevol­
gen. Waarom moet er een zogenaamde ambas­
sade aan te pas komen? Maakt het de zaken niet
onnodig ingewikkeld als mensen ineens claimen
namens een zee of een bos te kunnen spreken?
De advocaten van de natuur wijzen graag op
een ander, minder praktisch maar misschien wel
belangrijker argument: de symbolische waarde.
Het recht weerspiegelt hoe wij naar de wereld
kijken. Het definieert onze verhoudingen tot
elkaar en de wereld om ons heen. Een concept
als eigendom bestaat alleen op papier. Een bv is
een juridisch construct. Dat bossen en zeeën geen
plek hebben in ons rechtssysteem verraadt een
wereldbeeld waarbij de natuur ten dienste staat
van de mens. Met die houding willen initiatie­
ven zoals de Ambassade van de Noordzee breken:
juridische erkenning betekent ook de erkenning
van de intrinsieke waarde van een ecosysteem.
Hoewel de rechter geen vonnis velt, wil ze wel
wat bespiegelingen delen. Zulke oefen­zaken kun­
nen de verbeelding prikkelen, zegt ze, het nodigt
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
uit tot een andere kijk op de natuur. Toch blijven
de rechten voor de Noordzee voorlopig een stip
op de horizon, zo begrijpt ook de Ambassade.
Het is namelijk niet aan de rechter om te bepalen
wie er wel of geen juridische status krijgt, zulke
beslissingen zijn in een democratie uiteindelijk
aan de beleidsmakers die wij verkiezen. ‘Maar
de opzet om vandaag de stem van de Noordzee
te laten horen is zeker geslaagd.’ 
41
 Het was lange tijd spannend. Of eigenlijk was
het helemaal niet spannend. Afgaande op de
literaire prijzen die ze kregen (geen), de nomi-
naties (absent), de boekenweekgeschenken die
ze schreven (bij hoge uitzondering), de plaats
die ze toegewezen kregen in de literaire canon
(met een lampje te zoeken), was het gewoon
nogal duidelijk: vrouwen kunnen niet schrij-
ven. De uitzondering is er alleen om die regel te
bevestigen. Literatuur kun je op allerlei manie-
ren proberen te definiëren, maar de helderste is:
literatuur is wat door mannen wordt geschre-
ven. Wat vrouwen schrijven is irrelevant – per-
soonlijke wissewasjes – en zo simpel, plat of
sentimenteel geschreven dat je beter van lec-
tuur of leesboeken kunt spreken. Het feit dat
hun boeken vaker bestsellers zijn, onderstreept
hun trivialiteit.
Misschien lijkt dit nu een kwestie van een
Zij- ver verleden, maar pas de afgelopen jaren is
een kentering in de waardering van vrouwelij-
ke schrijvers ingezet. Nog maar tien jaar gele-
instromers den was het volstrekt natuurlijk dat geen enke-
le vrouw bekroond werd met een literaire prijs
en daarvoor zelfs niet in aanmerking kwam,
Goed nieuws: vrouwen afgaande op de shortlists. In 2012 geen Vonne
van der Meer, Hedda Martens, Anjet Daanje,
blijken toch te kunnen van wie het jaar ervoor interessantere boeken
schrijven. waren verschenen dan de wél genomineerde
Jeroen Brouwers. Ze stonden dat jaar overi-
gens ook niet op de shortlist van De Gouden Uil.
Marja Pruis
Geen enkele vrouw, ook daar. Wel weer Jeroen
Brouwers (Bittere bloemen, over een hoog-
bejaarde schrijver die zich nog eens een keer
vergrijpt aan een oud-studente). Het was niet
heel veel anders dan andere jaren.
Tot dit jaar was de Libris Literatuur Prijs, die
bestaat sinds 1994, nog maar drie keer aan een
vrouw uitgereikt: Frida Vogels in 1994, D. Hooij-
er in 2008 en Connie Palmen in 2016. Die ande-
re prijs die in 1986 in het leven werd geroepen
als de AKO Literatuurprijs en inmiddels de Boe-
kenbon Literatuurprijs heet, ging 26 keer naar
een man en zes keer naar een vrouw: Brigitte
Raskin (1989), Margriet de Moor (1992), Con-
nie Palmen (1995), Doeschka Meijsing (2008),
Marente de Moor (2011) en Joke van Leeuwen
(2013).
Fluctuerend met de verschillende feministi-
sche golven zochten vrouwelijke schrijvers hun
heil in uiteenlopende oplossingen: het instel-
len van eigen prijzen, oprichten van eigen tijd-
Er lijkt sprake van schriften, uitgeverijen, boekenclubs, dan wel
een lange gang door de bestaande instituten.
een ethisch reveil, Er werd nog net niet de straat op gegaan, maar
of een culturele alles wat je met schrijven, tellen, debatteren,
onderzoeken, zeiken, klagen en manifesteren
revolutie, zozeer zou kunnen bewerkstelligen werd beproefd. En
kijk nou toch. De grootste literaire prijzen gin-
als de vrouwelijke gen dit jaar naar vrouwen, en de stemming ten
ervaring ruimte aanzien van vrouwelijk schrijven, en het vrou-
welijk lichaam, lijkt radicaal gekeerd. Op de
is gaan opeisen lijstjes belangrijke of favoriete schrijvers komen
nu ook vanzelfsprekend vrouwennamen voor,
en schrijfsters als Elena Ferrante, Sally Rooney,
Margaret Atwood en Annie Ernaux, die dit jaar
de Nobelprijs voor literatuur kreeg, behoren tot
de absolute top. Vrouwelijke schrijvers lezen is
niet alleen meer een eigenaardigheid van hun
seksegenoten; ook mannen zijn meer vrouwen
dan alleen Virginia Woolf en Zadie Smith gaan
lezen.
In Nederland zien we deze kentering dit jaar
bezegeld. Mariken Heitman ontving voor haar
roman Wormmaan de Libris Literatuur Prijs
en de Boekenbon Literatuurprijs ging naar
Anjet Daanje voor Het lied van ooievaar en
dromedaris. De nieuwe Vlaamse literaire prijs,
de Boon, ging naar Marieke Lucas Rijneveld (al
is zij inmiddels een hij geworden) voor de roman
Mijn lieve gunsteling.
Op de long- en shortlists was er een
fifty-fifty-verdeling van mannelijke en vrou-
welijke auteurs. Voor de samenstelling van de
jury’s gold hetzelfde, en zat er niet als in voor-
gaande jaren slechts één vrouw in de jury die
blijk moest geven van goede smaak en dus juist
níet vrouwelijke schrijvers wilde of durfde te
honoreren.
Daarnaast ging de Anton Wachterprijs voor
het beste debuut naar Confrontaties van Simo-
ne Atangana Bekono, ontving Carmien Michels
voor haar verhalenbundel Vaders die rouwen de
recentste BNG Bank Literatuurprijs, schrijft
Lize Spit komend jaar het Boekenweekgeschenk
en ontvangt Marion Bloem dit jaar de Constan-
tijn Huygens-prijs voor haar oeuvre. Dichte-
res Ellen Deckwitz ontving eerder dit jaar ook
een oeuvreprijs: de Tollensprijs; schrijfster
en columniste Saskia Noort werd koninklijk
onderscheiden.
En, ook van belang: stel dat het allemaal
anders was geweest, had toch de inmiddels
bijna beklagenswaardige ‘oude witte man’ het
prijzencircus gedomineerd, dan was dit niet
zomaar meer geaccepteerd. Er lijkt sprake van
een ethisch reveil, of een culturele revolutie,
zozeer als de vrouwelijke ervaring vanzelfspre-
kend ruimte is gaan opeisen. Even afgezien van
de vraag hoe lenig een literaire canon kan zijn:
toen dit jaar een ‘nieuwe’ canon bekend werd
gemaakt, ontstond er onmiddellijk een debat
over de rangorde en de plaats die vrouwelijke
schrijvers hierin kregen toebedeeld.
De verschuiving die sinds korte tijd voel-
en zichtbaar is vindt plaats in een algeheel
vrouwvriendelijker cultureel klimaat, en werd
een paar jaar geleden ingezet met de #MeToo-
beweging. Het mannelijke dedain is verdwenen
uit de kolommen van de boekenbijlagen, er zijn
meer vrouwelijke recensenten gekomen, literai-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
re uitgeverijen zijn óók het domein van vrou-
wen geworden, net als de redacties van boeken-
bijlagen en literaire tijdschriften. Zowel hier in
Nederland als in het buitenland worden parels
opgedoken uit de verre en wat recentere litera-
tuurgeschiedenis: schrijfsters worden opnieuw
uitgegeven, hun biografieën worden geschreven.
Misschien nog heel even afkloppen, maar er
lijkt geen houden meer aan. 
43
 Vroedkundigen van het nieuwe (3) Volgens de Zweedse ecoloog
Andreas Malm en schrijver Andreas Malm
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

kunnen we, in het licht van

De klimaatactivist
de aanstaande klimaatramp,
niet al te kieskeurig zijn in
de middelen die we inzetten

44
als desperado tegen klimaatverandering.
Ewald Engelen

Volgens Andreas Malm is de tijd
van vriendelijk vragen voorbij
Daniel Nilsson
V
roeg in de zonovergoten
middag van 5 november
klimt een groepje activis-
ten van de Nederlandse
afdelingen van Extincti-
on Rebellion en Green-
peace over het stevige
hek dat Schiphol-Oost
afschermt van het nie-
mandsland waarin het is
gelegen. Even later wordt het officiële toegangs-
hek geforceerd en kan een grotere groep met span-
doeken en fietsen het afgelegen terrein van het
vliegveld betreden. Het doel is welgekozen: de
terminal aan de kant van het Amsterdamse Bos
bedient namelijk uitsluitend privé-vliegtuigen.
‘Direct verbonden met de wereld’, zo adverteert de
uitbater, Schiphol NV, op zijn website, en bedoelt
daarmee: zonder het oponthoud van inchecken,
security-controle en douane bij het massavervoer
van het gepeupel.
Ook al is Schiphol niet de belangrijkste Euro-
pese luchthaven voor privé-jets (dat is Paris Le
Bourget met ruim 53.000 vliegbewegingen per
jaar), en ook al zijn Europese ingezetenen met
dertien procent van het totale mondiale bestand
niet de grootste afnemers van privé-vliegtuigen
(dat zijn de Amerikanen met 71 procent), het
Amsterdamse vliegveld was vorig jaar desalniet-
temin goed voor elfduizend vliegbewegingen door
de 97 privé-vliegtuigen die Amsterdam als hun
domicilie hebben. Volgens de European Busi-
ness Aviation Association levert het werk aan zo’n
8700 mensen, is er 2,2 miljard euro mee gemoeid
en staat Schiphol daarmee op de dertiende plaats
van alle Europese luchthavens.
Het is een vorm van transport die tijdens de
covidjaren sterk is gegroeid en die, zo blijkt uit
een groeiende stroom onderzoek, verantwoorde-
lijk is voor een substantiële bijdrage aan de uit-
stoot door vliegverkeer. Niet zozeer direct: Frans
onderzoek leert dat de 234.000 vliegbewegin-
gen van Franse privé-vliegtuigen maar vier pro-
cent van de totale uitstoot door Frans vliegver-
keer beslaan. Maar vooral indirect: hoe overtuig
je gewone burgers af te zien van vliegvakanties als
de extreem rijken steeds vaker het privé-vliegtuig
pakken met uitstoot die per vlucht van vijfhon-
derd kilometer vierenhalf tot vijftien keer hoger
is dan die van een regulier passagiersvliegtuig
en wel vijftig keer meer dan een treinrit, zoals de
European Federation of Transport and Environ-
ment berekende. Het is politieke betonrot in de
electorale steun voor verdergaande klimaatmaat-
regelen: waarom moeten ‘wij’ inschikken als ‘zij’
doodleuk mogen blijven vervuilen.
Het zijn inzichten die de laatste jaren vaker
kunnen worden gehoord: naarmate de maatre-
gelen meer pijn gaan doen, kruipen duurzaam-
heid en rechtvaardigheid steeds meer bij elkaar
op schoot. Oftewel: het zijn de rijken die wij men-
sen ons ecologisch niet kunnen veroorloven,
zoals de Britse geograaf Andrew Sayer al in 2014
schreef. Legde Paul Ehrlich in 1968 de schuld
voor de nakende ecologische crisis met zijn boek
De bevolkingsexplosie nog volledig bij de mondi-
ale bevolkingsgroei – een hondenfluitje voor de
kinderrijke Global South – inmiddels is dat beeld
grondig herzien. De gezaghebbendste herziening
is afkomstig van het duo Thomas Piketty en Lucas
Chancel dat in een paper uit 2015 overtuigend
heeft aangetoond dat pakweg de helft van de stij-
ging van de emissies van de laatste twee decennia
afkomstig is van de tien procent rijksten, dat een
verdere veertig procent voor rekening komt van de
vier decielen daaronder, en dat de armste helft van
de wereld verantwoordelijk is voor slechts dertien
procent van de groei van de uitstoot.
In een recente update in opdracht van Oxfam
Novib hebben zij die lijn doorgetrokken om te
laten zien dat het beeld verder is verslechterd. De
rijkste tien procent is verantwoordelijk voor 48
procent van de emissiegroei tot 2019; de armste
vijftig procent is verantwoordelijk voor slechts 11,5
procent. Er volgt een verduurzamingsopdracht uit
die voor de verschillende klassen totaal verschil-
lend uitpakt. In de Verenigde Staten ligt die voor-
al bij de allerrijksten die hun uitstoot met maar
liefst 86 procent moeten verminderen, terwijl de
onderste helft nauwelijks iets hoeft te doen. In
China is de verduurzamingsopdracht nog onge-
lijker verdeeld: terwijl de allerrijksten hun uit-
stoot met 74 procent moeten reduceren, mag de
onderste helft zijn emissies met maar liefst 257
procent verhogen.
Oftewel: in de discussie over klimaat en
milieu is er geen verhullender woord dan het
woordje ‘wij’. En dat geldt net zozeer voor het
vliegverkeer. Zweeds onderzoek toont aan dat
vooral welgestelde, academisch geschoolde veel-
vliegers verantwoordelijk zijn voor de uitstoot
door de luchtvaart: één procent van de passa-
giers neemt ongeveer de helft van de uitstoot voor
zijn rekening.
Terug naar Schiphol-Oost: zesenhalf uur lang
legt een handjevol activisten het privé-vliegver-
keer lam door zich aan de wachtende toestellen te
ketenen. Anders dan de controversiële acties van
de laatste weken van Just Stop Oil en anderen, die
weerloze schilderijen als doel hadden genomen
om de urgentie van maatregelen tegen klimaat-
verandering voor het voetlicht te brengen, was
dit een doel dat wél voldeed aan de criteria voor
burgerlijke ongehoorzaamheid die de Zweedse
eco-marxist en klimaatactivist A ­ ndreas Malm in
zijn vorig jaar verschenen boek How to Blow Up
a Pipeline heeft opgesteld: richt je als klimaatac-
tivist op de eigendommen van de rijken die ver-
antwoordelijk zijn voor luxe emissies en laat de
noodzakelijke emissies van de minder bedeelden
zoveel mogelijk ongemoeid.
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Hoewel How to Blow Up a Pipeline dateert uit
2021, kreeg het boek pas internationale bekend-
heid toen in de media foto’s circuleerden van
de Nordstream2-gasleiding die op 27 septem-
ber even onder de kust van Denemarken explo-
deerde. Niet veel later hadden gisse grappen-
makers de kaft van Malms boek gefotoshopt
in foto’s van Biden en Poetin. Hoewel de titel
45
 anders suggereert, is het geen handleiding voor
het maken van explosieven, het forceren van hek-
werken of het aannemen van valse identiteiten.
In plaats daarvan is het een politiek-filosofische
uiteenzetting, gekenmerkt door het principiële
pacifisme dat de radicale voorhoede van de kli-
maatbeweging heeft omarmd.
Nog preciezer: het is een academische pole-
miek met het werk van Roger Hallam, de huis­
ideoloog van Extinction Rebellion en schrijver
van This Is Not a Drill, het officiële handboek van
de beweging. Op basis van een naar eigen zeg-
gen grondige studie van het mondiale succes en
falen van nieuwe sociale bewegingen c­ oncludeert
Hallam dat geweldloze burgerlijke ongehoor-
zaamheid het meest effectieve instrument is om
maatschappelijke verandering te ­bewerkstelligen.
Zodra je de stap zet naar geweld, verlies je de pas-
sieve en actieve steun van je ideologische mede-
standers. Het is het allerbelangrijkste gebod
voor alle deelnemers aan de acties die Extinc-
tion Rebellion organiseert: absoluut pacifisme.
Of in de woorden van Malm: ‘Succes is voor de
vredelievenden.’
Het empirische bewijs wordt geleverd door de
vreedzame strijd tegen slavernij in de negentiende
eeuw, de strijd voor politieke rechten voor vrou-
wen in de vroege twintigste eeuw, de geweldloze
strijd van Gandhi voor de onafhankelijkheid van
India, de strijd tegen apartheid in Zuid-Afrika en
de val van autocratische regimes in Noord-Afri-
ka tijdens de Arabische lente. Het theoretische
bewijs is afkomstig van een door activisten veel
geciteerd boek uit 2012 van de Amerikaanse poli-
ticologen Erica Chenoweth en Maria Stephan,
getiteld Why Civil Resistance Works. Op basis van
een database van meer dan driehonderd geval-
len van burgerlijk verzet concludeerden zij niet
alleen dat vreedzaam protest effectiever was dan
gewelddadig protest, maar wisten zij daar zelfs
een uiterst nauwkeurig percentage van deelne-
mers uit te destilleren dat genoeg zou zijn om
maatschappelijke verandering in gang te zet-
ten: drieënhalf procent. Dat getal zou in de jaren
erna uitgroeien tot de obsessie van vrijwel elke
protestbeweging.
M
alm laat er in zijn boek geen
spaan van heel. Een voor een
loopt hij deze historische ver-
zetsbewegingen langs om aan
te tonen dat hun geschiedenis-
sen allesbehalve vreedzaam
waren, dat zowel de abolitionisten, de suffra­
gettes, de burgerrechtenbeweging als de antia-
partheidsbeweging geweld tegen eigendommen
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
(en soms personen) niet schuwden, en dat hun
succes vooral werd bepaald door het samenspel
tussen een brede, bovengrondse, ­pacifistische
massabeweging en een smalle, harde, goed geor-
ganiseerde militante voorhoede. Die stelde de
woordvoerders van de massabeweging in staat
hun politieke eisen te verzilveren omdat anders
verstoring van het dagelijks leven door de mili-
tante voorhoede dreigde. Emmeline Pankhurst
46
kon haar democratische zeggenschapseisen
alleen maar gehonoreerd zien worden omdat
haar medestrijders tussen 1912 en 1914 maar
liefst 89 bomaanslagen pleegden en pogingen
tot brandstichting ondernamen. Martin Luther
King kon de pacifistische kaart spelen omdat hij
wist dat zijn witte gesprekspartners ervan door-
drongen waren dat zonder witte concessies Mal-
colm X en consorten het zouden overnemen.
Even bruusk is Malm in zijn afwijzing van de
vuistregel van drieënhalf procent. Volgens hem
wordt de database van Chenoweth en Stephan
gekenmerkt door een hoge mate van ­selectiebias:
lang niet alle acties en bewegingen die de auteurs
als vreedzaam typeerden waren dat volgens de
laatste stand van onderzoek ook ­daadwerkelijk.
En lang niet alle gewelddadige bewegingen en
acties faalden, die hadden dus in de dataset thuis-
gehoord. Met andere, voorzichtigere ­conclusies
tot gevolg. Datzelfde geldt voor de gevalsstu-
dies waarmee Why Civil Resistance Works is
opgeleukt.
Het mondt uit in een oproep aan de klimaat-
beweging om de pacifistische schroomvalligheid
te laten varen en het actierepertoire uit te breiden
met geweld tegen materiële eigendommen. Vijf-
tig jaar vriendelijk aanbellen, om aandacht vra-
gen en appelleren aan gezond verstand – ‘luister
naar de wetenschap!’ – en verlicht collectief eigen-
belang – ‘ecologisch gezien zitten we allemaal in
hetzelfde schuitje’ – is vergeefs geweest. Sterker:
het aantal partikeltjes kooldioxide is gestegen van
327 per miljoen in 1972, het jaar van Grenzen aan
de groei, naar 417 nu.
Tegen de achtergrond van de toenemende fre-
quentie van natuurrampen, stijging van het aantal
klimaatdoden, oplopende temperaturen, smelten-
de ijskappen, ontdooiend permafrost, verdwij-
nende regenwouden, uitstervende diersoorten,
bodemerosie, verzilting en verzuring en met in
het achterhoofd de wetenschappelijke consen-
sus dat de menselijke soort nog een schamele acht
jaar heeft om een klimatologische ramp te voor-
komen, is, aldus Andreas Malm, de tijd van vrien-
delijk vragen en geduldig overtuigen definitief
voorbij. Het moment is aangebroken om met een
kleine, militante, welgeorganiseerde voorhoede de
emissiemachines van de elite te saboteren om de
kosten van behoud van dat-wat-is net voldoen-
de te doen stijgen om daarmee de transitie naar
het duurzame nieuwe aantrekkelijker te maken.
Eco-leninisme, dat is de boodschap van How to
Blow Up a Pipeline. Maar Malm zou niet een van
de meest vooraanstaande, nieuwe eco-marxisti-
sche denkers zijn als hij die oproep niet vergezeld
zou laten gaan van een k­lassen­analyse. Voortbou-
wend op het al wat oudere, politiek-filosofische
onderscheid tussen luxe emissies en noodzake-
lijke emissies van de ­Amerikaanse milieufilosoof
Henry Shue, pleit Malm voor milieuacties gericht
tegen de vervuilende eigendommen van de rij-
ken. Het zijn de rijken die wij ons als mensheid
niet kunnen permitteren. Hun uitstoot zal omlaag
moeten. Niet alleen om binnen de klimatologi-
sche bandbreedte van Parijs 2014 te blijven, maar
ook om het welvaartspeil van de mondiale armen
een flinke snok te ­kunnen geven.
Malm weet dondersgoed dat zijn ecologische
voorhoedestrijd alleen kans van slagen heeft als
die optrekt met een brede massabeweging die is
gebouwd rond het inzicht dat duurzaamheid en
sociale rechtvaardigheid niet strijdig zijn maar
elkaar juist vooronderstellen. En dus schrijft
Malm bijna liefdevol over de gedroogde erwtjes
die hij en de zijnen in de ventieltjes van tiendui-
zenden Zweedse P.C. Hooft-tractors douwden om
geprivilegieerde luxe-vervuilers een vervelende
ochtend te bezorgen. En bezingt hij de adrenali-
nekick die het openknippen van een stalen hek-
werk rond een Duitse bruinkoolmijn hem bezorgt.
Pankhurst
zag haar eisen
gehonoreerd
omdat haar
medestrijders
89 bomaanslagen
pleegden
Just Stop Oil-activist
bekladt de Jack Barclay
Bentley-winkel, Londen
En citeert hij instemmend de Noord-Afrikaanse
dekolonisatiefilosoof Frantz Fanon die in zijn De
verworpenen der aarde het koloniale kwaad als
zo groot, zo bloeddorstig en zo perfide neerzette
dat geweld in de strijd ertegen gelegitimeerd was.
Voor Malm geldt voor de klimaatstrijd ­hetzelfde:
zo machtig, zo perfide en zo roofzuchtig is Big
Oil dat geweld niet alleen noodzakelijk maar
ook acceptabel is. Tegen eigendommen, welte-
verstaan, niet tegen mensen. Daar ligt de grens.
Twee weken voor ik Andreas Malm in Amsterdam
zou interviewen, gooiden twee klimaatactivis-
ten een blik tomatensoep tegen een van de zon-
nebloemen van Van Gogh in Londen. Een paar
dagen daarvoor gebeurde hetzelfde in het Haag-
se Mauritshuis: twee activisten lijmden zichzelf
vast aan de lijst van een schilderij van Vermeer.
Wereldwijd ontspon zich een verhitte discussie
over de vraag of doel (‘kunst’) en bedoeling (‘de
klimaatstrijd winnen’) wel in elkaars verleng-
de lagen en of dit de zaak nu hielp of juist niet.
En plotseling mochten Malm en zijn boek zich
op een welhaast profetische status verheugen.
The New York Times vroeg Malm dan ook om
een reactie. In zijn column liet Malm weten dat hij
eerst sceptisch was: ‘O nee, dacht ik, niet opnieuw
een actie tegen een doel dat geen enkele oorzake-
lijke relatie heeft met de bedoeling.’ Sterker nog,
Malm zag Van Gogh als een medestrijder voor
duurzaamheid en sociale rechtvaardigheid, die
niet alleen meer dan eens zijn grote liefde voor
de natuur had beleden, maar ook blijk had gege-
ven van grote bekommernis met de arbeiders in
de mijnstreek waar hij was neergestreken.
Maar naarmate het publieke debat over de
actie zich verder ontrolde, begon hij toch te twij-
felen, zo schreef Malm. Door ervoor te kiezen het
doel bewust niet te beschadigen, kreeg de actie
een puur symbolisch karakter en wees de actie
burgers er daarmee op hoe vreemd het was dat
ze meer gaven om weerloze kunst dan om weer-
loze natuur, dat ze geschokt reageerden op een
symbolische aanslag op een schilderij en tegelijk
hun schouders ophaalden over de honderd nieu-
we boorlicenties die de Britse overheid ongeveer
tezelfdertijd aan oliemaatschappijen als Shell en
BP had verstrekt. In het licht van de klimaatramp
waar we op afstevenen, zo luidde zijn laatste zin,
kunnen we niet al te kieskeurig zijn in de midde-
len die we gebruiken om onomkeerbare klimaat-
verandering te voorkomen.
In de korte lezing die Malm op zaterdagavond
28 oktober in de Amsterdamse Hofkerk hield,
maakte hij een tweede draai. En dat was nadat
inmiddels drie of vier copycats de internationale
aandacht hadden opgeëist. Volgens Malm had-
den de acties een performance-achtig karakter
moeten behouden. Dat wil zeggen dat ze een-
malig en uniek hadden moeten blijven. Als per-
formance bezaten ze namelijk het vermogen om
ons, toeschouwers, te wijzen op de incongruentie
tussen onze appreciatie van kunst en onze onver-
schilligheid ten opzichte van de destructie van de
natuur. Maar door de acties te herhalen verloren
zij hun unieke aura en daarmee het vermogen om
te bevragen en uit te nodigen tot zelfreflectie. ‘Tac-
tisch nihilisme’, zou Malm dit soort acties noemen
Isabel Infantes / Getty Images
in het publieke interview dat ik even later met
hem had. ‘Waarom dan geen massaorgie geor-
ganiseerd op Trafalgar Square? Media-aandacht
gegarandeerd, maar het heeft geen enkele orga-
nische relatie met waar je voor of tegen ageert.’
En dat weerspiegelde zich in de publieke reac-
ties. In eerste instantie bevreemding, toen debat
over de verschillen en gelijkenissen tussen kunst
en natuur, uitmondend in de prille scheuten van
collectieve zelfontdekking, om vervolgens om
te slaan in vrij grootschalige ergernis en veroor-
deling – en daarmee schoten zij volgens Andre-
as Malm hun doel voorbij. Dat geldt met nadruk
niet, aldus Malm, voor de activisten die een paar
dagen later een Ferrari-dealer in de chique Lon-
dense wijk Mayfair met oranje verf bespoten: dat
was een prachtige symbiose van klimaatangst
en klassenwoede. Malm eindigde zijn inleiding
met dezelfde vergevingsgezinde constatering als
in zijn New York Times-column: gezien de ernst
van de nakende klimaatcrisis kan de klimaatbe-
weging helaas niet kieskeurig zijn ten aanzien van
het actierepertoire.
Ik vroeg hem: hoe houd je de moed erin als
op hetzelfde moment dat de Verenigde Naties
de klimatologische handdoek in de ring werpen
door te concluderen dat we de anderhalve graad
klimaatopwarming toch niet gaan halen, Shell
recordwinsten bekend maakt en aankondigt de
extra inkomsten te zullen pompen in nieuwe olie-
winningsprojecten in de Noordzee.
‘Het beste tegengif tegen wanhoop is collectie-
ve actie’, zei Malm. ‘In verzet komen, samen met
anderen. Elkaar ontmoeten in het klimaatkamp,
al is het maar voor een paar dagen. Demonstraties
en protestacties organiseren met een paar hon-
derd mede-activisten, die net zo denken als jij en
hetzelfde gevoel van urgentie hebben. Dat is wat
helpt. En daar heb ik verschillende doses per jaar
voor nodig om de wanhoop op een afstand te hou-
den. Als je gezamenlijk een olieopslagtank omsin-
gelt of een spoorlijn van en naar een steenkool-
opslagterrein bezet, besef je wat een macht je als
activist bezit. Het is een soort voorafschaduwing
van wat we zouden kunnen bereiken als we met
meer zouden zijn. En omgekeerd demonstreert
het ook de kwetsbaarheid van de installaties van
het “energetische regime” waar het fossiele kapi-
talisme op is gebaseerd. Al is het maar even. Daar-
entegen is het als atomistisch individu die alleen
het nieuws consumeert ongelooflijk lastig om de
wanhoop op afstand te houden.’
Had u dit boek ook de titel Hoe een slachthuis
op te blazen kunnen meegeven? vroeg ik.
Malm lachte: ‘Je denkt aan de vleesindustrie?
Zeker, maar ik denk dat er anderen zijn die beter
in staat zijn om zo’n boek te schrijven. Maar poli-
tiek gezien onderschrijf ik dat zeker.’
Ik vroeg het nog eens anders: is de noodzaak
om het actierepertoire uit te breiden met andere,
niet-pacifistische middelen niet mede ingegeven
door het object waartegen je ageert? Is de groei-
ende wanhoop die de klimaatbeweging kenmerkt
niet mede een gevolg van de taaiheid en alomte-
genwoordigheid van het energetische regime dat
door de klimaatbeweging als voornaamste ver-
oorzaker van de opwarming van de aarde wordt
gezien? Of nog anders: zou een ander object van
contestatie – zeg: ons ‘calorisch regime’ – niet een
andere analyse, een andere strategie en andere
tactieken opleveren?
‘Ik ben voor directe, massale acties tegen de
vleesindustrie in de context van de strijd tegen
klimaatverandering’, zei Malm. ‘In Zweden, in
de jaren negentig, was er een brede, actieve, mili-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
tante veganistische beweging die zo ver durfde
gaan als het opblazen van lege veewagens. En
het is inderdaad paradoxaal dat die er wel was in
de jaren negentig, maar dat het nu, nu we zo veel
meer weten over de milieueffecten van grootscha-
lige landbouw en industriële vleesproductie, aan
dat front zo stil is. Maar als het gaat om de keuze
van het doel: ik denk dat we als klimaatbeweging
spaarzaam moeten omgaan met onze middelen,
47
KAT MANSOOR / HALCYON PICTURES

Rebellion

De Groene Filmclub
In december vertoont De Groene Te zien
online de Britse film Rebellion (2021) in december:
Elke maand is op groene.nl een Rebellion
journalistieke documentaire Regie: Maia Kenworthy,

te zien. Meestal over een actueel

Elena Sanchez Bellot
83 min
thema. Ingeleid door onze Mediapartner
MoviesThatMatter
redacteuren en ruim voorzien
van achtergrondverhalen De documentaire Rebellion
biedt een inkijk in de
uit De Groene Amsterdammer. wereld van tot wanhoop
gedreven activisten die er
Om de films van De Groene Filmclub te kunnen bekijken alles voor over hebben om

groene.nl/filmclub
moet u (proef)abonnee zijn van De Groene Amsterdammer. de wereld te redden. Soep
op kunst, secondelijm op
talkshowtafels, Rebellion
legt de drijfveren achter
dit soort acties bloot.
In partnerschap met
want ze zijn beperkt. We moeten onze midde-
len niet breed en dun inzetten, maar geconcen-
treerd en gericht.’
We kunnen niet alles stilleggen wat ecologisch
gezien slecht is, vervolgde hij. ‘Dat is een constante
verleiding voor de klimaatactivist: alles agenderen
wat je tegenkomt. Effectiever is het om je midde-
len te richten op één doel, dat doel zoveel mogelijk
te omsingelen, met maar één eis: stop met uitsto-
ten! Kies één onderneming. Shell in Nederland.
Total in Frankrijk. BP in het Verenigd Koninkrijk.
Exxon in de Verenigde Staten. En hou dat jaren-
lang vol. Een andere weg is er niet. Terug naar de
vleesindustrie: mijn voorstel zou zijn om nog even
te wachten en het vizier voorlopig gericht te hou-
den op een moratorium op nieuwe oliewinnings-
projecten. Dat – en de machines van luxe emissies:
privé-jachten, suv’s, privé-vliegtuigen – zijn wat
mij betreft op dit moment de belangrijkste doe-
len van de klimaatbeweging.’
Bent u hoopvol? wilde ik weten.
Schoorvoetend: ‘Nee… In de zin dat ik ver-
wacht dat de ecologische vraagstukken waar we
voor staan op een geordende, redelijke manier
opgelost gaan worden? Nee, dat verwacht ik
niet. Alle seinen staan op rood. Maar dat is niet
ongewoon in de geschiedenis van de strijd tegen
het kapitaal. We strijden niet mét de historische
onderstroom maar tégen die onderstroom. De
geschiedenis is als een trein die op een afgrond af
raast. En onze taak is het om op tijd aan de nood-
rem te trekken of eruit te springen. Maar mijn pes-
simisme is geen reden om me afzijdig te houden.
Integendeel, het dwingt me juist om in te grijpen.
Zonder radicale interventie slingert de geschie-
denis zich namelijk naar een absolute catastrofe.’
E
en tactisch antwoord op een strate-
gische vraag is nooit een sterk ant-
woord. En pessimisme in plaats
van hoop als motivatie klinkt eer-
der desperaat dan utopisch. Dagen-
lang dreunen Malms slotzinnen in
mijn hoofd na. Als lid van een nieuwe generatie
van eco-marxisten, waar ook Matt Huber, Jason
Moore, Kohei Saito en Raj Patel toe behoren, die
onder de vleugels van John Bellamy Foster tot
intellectuele wasdom zijn gekomen, is het werk
van Malm om meerdere redenen een nuttige cor-
rectie op de consumptiefixatie van de klimaatbe-
weging. Niet consumptie is het probleem maar
productie; niet de marktsfeer is bepalend maar de
eigendomsverhoudingen zijn dat; niet de armen
zijn hoofdverantwoordelijk maar de rijken; en het
gaat niet alleen om het bouwen van nieuwe, duur-
zame infrastructuur maar ook om het afbreken
van oude, vieze. Klimaatverandering is geen exter-
naliteit die we met een nieuwe emissiemarkt kun-
nen adresseren, maar is een systemisch effect van
het eigendomsmonopolie van het grootkapitaal.
En – analoog aan Marx – het gaat er niet alleen
om de kapitalistische wereld anders te denken,
maar ook om hem te veranderen.
Maar de keerzijde is een obsessie met wat Malm
in zijn proefschrift Fossil Capital uit 2016 het
Vroedkundigen van het nieuwe
Nu de crises over elkaar heen buitelen,
hangt verandering in de lucht. Inspiratie
puttend uit het bekende citaat van de
Italiaanse verzetsheld Antonio Gramsci – dat
de overgangsperiode tussen twee tijdperken
gekenmerkt wordt door morbide symptomen
die het resultaat zijn van het oude dat is
gestorven en het nieuwe dat nog niet geboren
kan worden – spreekt Ewald Engelen
met denkers die licht kunnen werpen op
hoe dat nieuwe kan ontstaan.
‘energetisch regime’ noemt, die de hele klimaat-
beweging kenmerkt. Zoals de ondertitel, The Rise
of Steam Power and the Roots of Global Warming,
verraadt, is dat een erudiete bijdrage aan het eeu-
wenoude marxistische debat over de oorsprong
van het kapitalisme. De voornaamste stelling
ervan is dat waterkracht tot diep in de negentien-
de eeuw de voornaamste bron van energie was
voor de Britse industrie. De wending naar fossie-
le brandstoffen – eerst steenkool, toen olie, straks
gas – had volgens Malm niets te maken met prijs
of efficiëntie, maar alles met de transporteer-
baarheid. Daardoor konden fabrieken verplaatst
worden naar de steden waar de meeste goedkope
arbeid voorhanden was en konden kapitalisten
dus de meeste (relatieve) meerwaarde afromen.
Verhoging van de exploitatiegraad om kapitaalei-
genaren meer dividend te kunnen uitkeren was
de drijfveer, niets meer, niets minder.
Ruim anderhalve eeuw later leven we nog
steeds onder hetzelfde energetische regime. In
2019 is nog altijd 80,9 procent van onze ener-
giebehoefte afkomstig van steenkool (26,8), olie
(30,9) en gas (23,2). En dat is maar een klein
beetje minder dan een jaar voor de publicatie
van Grenzen aan de groei het geval was, toen dat
percentage 86,4 besloeg. Terwijl in absolute ter-
men destijds veel minder fossiele brandstoffen
werden geconsumeerd dan in 2019: 55.000 ter-
awattuur toen tegen 136.000 terawattuur nu.
Op deze energetische basis is in de loop van de
tijd een kapitalistische infrastructuur gebouwd
die onderzoekers van het moderne kapitalisme
ertoe heeft verleid het de naam van een auto te
‘Alle seinen staan
op rood. Maar dat
is niet ongewoon
in de geschiedenis
van de strijd tegen
het kapitaal’
geven: fordisme. Bovendien hebben olie, gas en
steenkool, gekraakt en geraffineerd, als ingrediën-
ten hun weg gevonden naar ontelbare consump-
tiegoederen, reikend van kunstmest tot plastic,
van lippenstift tot aspirine. Ons leven is letter-
lijk omringd door fossiele brandstoffen en hun
afgeleiden.
Het probleem is dat voor de consument de
alternatieven er of niet zijn, of onbetaalbaar of
onbevredigend zijn. Van het gas af gaan is onmo-
gelijk als je het geld niet hebt voor een warm-
tepomp of zonnepanelen. Je auto laten staan is
onmogelijk als er geen ov is. En je tweedehands
dieselauto vervangen door een Tesla is onmogelijk
als je geen ton kunt voorfinancieren. Geen plastic
is lastig als je aangewezen bent op de supermarkt.
Niet vliegen is niet te doen als je naar een klimaat-
conferentie in de Egyptische woestijn moet.
En dus is het klimaatgevecht een strijd gewor-
den die zich boven de hoofden van de g­ emiddelde
burger afspeelt. Met klimaatwoordvoerders die
weliswaar de wetenschap aan hun zijde weten,
maar die onvoldoende inzien dat ze niet de p ­ olitici
moeten overtuigen maar de burger m ­ oeten
meekrijgen die met duizenden synthetische
draadjes vastzit aan de olieproducenten. En met
tegenstanders die tot de tanden gewapend naar
de klimaatconferenties gaan – meer dan zeshon-
derd fossiele-brandstoflobbyisten op de cop27,
honderd meer dan op de vorige, zo liet Corporate
Europe Observatory onlangs weten – om daar de
zevenhonderd miljard dollar aan jaarlijkse subsi-
dies veilig te stellen.
Geen wonder, die wanhoop: vijftig jaar duwen
tegen een ‘immovable object’, in de taal van mine-
craft, met weinig tastbaar resultaat. Misschien
is niet uitbreiding van het actierepertoire het
antwoord, maar verandering van doel. Voor het
‘calorisch regime’ geldt namelijk niet wat voor
het ‘energetisch regime’ geldt: goede, goedkope
en aantrekkelijke alternatieven zijn er wel. Onze
verslaving aan dierlijke eiwitten is pril en is zelf
een product van kapitalistische industrialisatie.
Wat betekent dat in veel culinaire tradities – de
Indiase, Italiaanse, Noord-Afrikaanse, Thaise –
de collectieve herinnering aan plantaardige alter-
natieven nog niet is weggezakt: kijk bijvoorbeeld
de kookboeken van Meera Sodha er maar op na.
Het voordeel is dat daarvoor geen blokkades,
lijmacties of explosieven nodig zijn maar ande-
re keuzes in keuken, winkel of supermarkt. En
publieke steun is er. In 2020 liet het cbs weten
dat nog maar één op de vijf Nederlanders elke dag
vlees eet. En ruim een derde vindt dat hij of zij om
milieuredenen minder vlees zou moeten eten.
Het is de effectiefste manier om de meervoudige
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
ecologische crisis te lijf te gaan, met mes en vork.
Bovendien geeft het de mensheid de tien tot vijf-
tien jaar die nodig zijn om de taaie infrastructuur
van steenkool, olie en gas af te breken en te ver-
vangen door een mix van duurzame alternatieven.
Maar zoals de zoöloog en schrijver George
Monbiot in zijn column in The Guardian schreef:
veeteelt is een onderwerp dat paradoxaal genoeg
volledig zou ontbreken op de agenda van cop27. 
49

Essay Technologische
beheersdrang beperkt ons
Het opgelegde
mensbeeld
De mens zoekt steeds vaker naar
datagedreven oplossingen: al onze gegevens
worden inmiddels opgeslorpt door Big Tech.
Is het langzamerhand niet tijd om onze
verhouding tot technologie eens grondig te
herzien?
Siri Beerends beeld Jan Rothuizen
De Rabobank gaat betaaltransacties aan CO2-uitstoot koppelen. Samen
met fintechplatform Ecolytiq ontwikkelen ze een app die kan laten zien
waar klanten betaald hebben en hoeveel CO2 ze daarmee uitstootten. Om
de inschattingen preciezer te maken, wordt klanten gevraagd hoeveel vlees
ze eten en of hun huis goed geïsoleerd is.
Ook het Italiaanse Bologna en het Duitse Beieren moeten eraan gelo-
ven. Daar krijgen de inwoners binnenkort een ‘smart citizen wallet’: als je
je afval scheidt, energie bespaart en het openbaar vervoer gebruikt, krijg
je punten waarmee je bepaalde voordelen kunt
krijgen, bijvoorbeeld korting op een publieke
voorziening.
De beheersdroom dat we met technologie de Techbedrijven
wereld volledig stuurbaar kunnen maken begint
steeds ingrijpender vormen aan te nemen. hebben een probleem
Aldous Huxley schreef in 1932 de dystopische
roman Brave New World, over een genetisch
gecreëerd dat alleen
gemanipuleerde toekomst waar de mensheid zij met een ‘humaner’
dankzij technologie een volledig pijnloos, maar
ook betekenisloos bestaan leidt. Brave New Cli- ontwerp van hun
mate zou een passende opvolger kunnen zijn:
over een algoritmisch gemanipuleerde toe-
technologie kunnen
komst waar bij je geboorte algoritmisch wordt oplossen
berekend hoe oud je mag worden op basis van
beschikbare grondstoffen en planetaire CO2-uit-
stoot. Omringd door pandemieën, klimaatram-
pen en oorlogen grijpen we steeds hardnekkiger naar algoritmische cal-
culaties en datagedreven oplossingen.
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Sinds corona zijn we de algoritmische logica almaar dieper in onszelf
en onze samenleving gaan internaliseren. Zo gaat de Europese Commis-
sie de digitale coronapas uitbreiden naar een digitale identiteit met al je
persoonsgegevens waar op langere termijn ook biometrische gegevens uit
gezichtsherkenningssystemen, vingerafdrukken en gegevens over oplei-
ding, banengeschiedenis en sociale-mediagedrag aan gekoppeld kunnen
worden. Een ander ingrijpend systeem is de ‘Intelligent Speed Assistant’
die sinds 6 juli in alle nieuwe auto’s zit om snelheidsovertredingen, sla-
perigheid en smartphonegebruik te monitoren en ‘afwijkend rijgedrag’
50
te rapporteren wanneer de politie daarom vraagt. En dan is er nog het
nieuwe register dat de Europese Commissie wil invoeren om alle bezit-
tingen en transacties van burgers te registreren. Het gaat dan niet alleen
om onroerend goed, grond en aandelen, maar ook cryptovaluta, sieraden,
kunstwerken, auto’s en boten. Het register zou nodig zijn om belasting-
fraude te voorkomen.
Handig voor toezichthouders en banken, maar gevaarlijk voor politiek
onwelgevallige burgers, journalisten en klokkenluiders. Het geeft overhe-
den meer inzicht in hun vermogen, boven op de informatie die ze al verza-
melen, waardoor zij nog meer controle kunnen uitoefenen. De toeslagen-
affaire en het door de rechter verboden Systeem Risico Indicatie hebben
laten zien dat niet alleen criminelen en fraudeurs, maar ook onschuldige
burgers hiervoor op hun hoede moeten zijn.
De heersende gedachtegang is dat deze ingrijpende systemen ons van
bovenaf worden opgedrongen. Ze zouden het resultaat zijn van techno-
cratische overheden en datahongerige techbedrijven die de samenleving
voorspelbaar, stuurbaar, veilig en economisch winstgevend willen maken.
Technocratische beheersdrift en commerciële datahonger spelen inder-
daad een grote rol, maar verklaren niet waarom we deze weg zijn ingesla-
gen en waarom we dat blijven doen. Als we een andere weg willen inslaan
en willen voorkomen dat de mens verdwijnt in een almaar uitdijend tech-
nologisch systeem, moeten we dieper graven en beginnen bij de relatie die
wij met technologie zijn aangegaan.
De beheersdrift waarlangs corona-QR-bewijzen, digitale identiteiten
en Intelligent Speed Assistants hun weg vinden, heeft een oorsprong in het
beeld dat de mens van zichzelf heeft, het technologie-ontwerp dat daaruit
voortvloeit, en het onvermogen om dat mensbeeld flexibel te blijven bijstel-
len. De Oostenrijkse filosoof Ivan Illich schreef in de jaren zeventig over
onze relatie met technologie: ‘De hedendaagse mens probeert de wereld
naar zijn beeld te creëren, een volledig door mensen gemaakte omgeving
te bouwen, en ontdekt vervolgens dat hij dat alleen kan op de voorwaarde
dat hij zichzelf voortdurend opnieuw aanpast om erin te passen.’
Kortom: we doen er alles aan om onszelf en onze technologische omge-
ving aan de mal van ons eigen mensbeeld aan te passen. In plaats van een
actieve onderhandeling met ons mensbeeld aan te gaan en onze technolo-
gische omgeving grondig te herzien, kiezen we er liever voor om het beeld
dat we van onszelf hebben te bestendigen door middel van aanpassing aan
onze technologische omgeving.
Als we de wereld zoals Illich beschrijft met tech-
nologie naar ons eigen beeld vormgeven, moe-
ten we bevragen welk beeld die ‘contempora-
ry man’ dan tegenwoordig van zichzelf heeft en
welke gevolgen dat heeft. In haar boek The Age of
Surveillance Capitalism (2019) geeft Harvard-­
hoogleraar Shoshana Zuboff daar een ant-
woord op. Aan de hand van historische bronnen,
patent­aanvragen en interviews laat ze zien hoe
mede onder invloed van Silicon Valley een beha-
vioristisch verklaringsmodel voor gedrag domi-
nanter is geworden. In dat model is de mens
niets meer dan een stimulus-respons-machine
die weerloos is overgeleverd aan de notificaties, rode bolletjes en YouTu-
be-rabbit holes van Big Tech. Wij reageren immers – zie breindeterminist
Dick Swaab – volgens miljoenen jaren oude, door de evolutie gevormde
psychologische mechanismen en zijn slaven van ons reptielenbrein.
Het gevaar van deze manier van denken is niet alleen dat het onwaar is,
maar dat het waarheid kan worden omdat we (zoals Illich beschrijft) ons-
zelf, onze omgeving en onze technologische systemen aan dit beeld aan-
passen. Hoe wij denken dat de mens psychologisch in elkaar zit, bepaalt
ons technologie-ontwerp, en dat bepaalt op zijn beurt weer onze psycho-
logie en ons denken. Zo is de mantra dat wij slechts marionetten zijn van
een handjevol techbedrijven omdat zij ons met de door hun verzamelde
data ‘beter kennen dan we onszelf kennen’ vrijwel gemeengoed gewor-
den. En nu heeft Big Tech inderdaad miljoenen datapunten waarmee zij
voorspellingen doen over ons gedrag. Maar als die voorspellingen klop-
pen, dan komt dat niet doordat deze bedrijven ons ten diepste kennen,
maar doordat ze bij voorbaat onze keuzes en klikopties bepalen waardoor
onze onvoorspelbaarheid afneemt.
Het gevaar van grote techbedrijven is dan ook niet dat ze ons te goed
kennen, maar juist dat ze ons niet kennen en claimen ons wel te kennen
op basis van onze data.
Met het ‘reptielenbrein’ als verklaringsmodel hebben we onszelf afhan-
kelijk verklaard van de techindustrie: techbedrijven hebben immers een
probleem gecreëerd dat alleen zij met een ‘humaner’ ontwerp van hun tech-
nologie kunnen oplossen, omdat wij nu eenmaal weerloos zijn overgeleverd
aan de gedragsmanipulaties die zij in hun ontwerp hebben aangebracht.
Zo timmeren reeds nieuwe techbedrijven aan de weg die ‘humane’ waar-
den zoals ‘kindness’ als ontwerpuitgangspunt nemen. Dat klinkt nobel,
maar het betekent dat de techindustrie een groot deel van de macht in han-
den heeft om te kunnen definiëren wat wij onder ‘humaan’ en ‘inhumaan’
moeten verstaan. En dat niet alleen. Ze hebben ook een groot deel van
de macht in handen om te kunnen definiëren wat intelligentie betekent.
Het soort brein waar wij slaaf van zouden zijn is namelijk niet zomaar
een brein. Het is een verouderd brein: een stukje ‘verouderde hardware’
waarmee we het altijd zullen afleggen tegen de ‘supercomputers’ uit Silicon
Valley, zo wordt ons uitgelegd door kunstmatige-intelligentie-­evangelisten
als Ray Kurzweil en Yuval Noah Harari.
Met deze AI-propaganda heeft de mens zichzelf vastgedraaid in een
gevaarlijke cirkelredenering: 1) wij zijn ons brein; 2) ons brein is een com-
puter; 3) Silicon Valley maakt betere computers; 4) de ‘humane’ tech­
industrie maakt betere computers.
Pas als we deze cirkelredenering kunnen doorbreken, ontstaat ruimte
voor een interactievere relatie met technologie. Dan kunnen we ons los-
maken van het mensbeeld dat het uitbuiten-
de verdienmodel achter onze digitale wereld
blijft faciliteren. Om de eerste stap onder-
uit te halen kunnen we wellicht terecht bij
de Amerikaanse neurowetenschapper Alva
Noë. In zijn boek Wij zijn toch geen brein? ­
(2012) schrijft hij dat wij meer zijn dan ons
brein omdat bewustzijn en persoonlijkheid
niet in onze hersenen zitten. Bewustzijn is iets
wat we doen in dynamische interactie met de
wereld om ons heen: om het leven te kunnen
ervaren, zijn we afhankelijk van de samenwer-
king tussen hersenen, lichaam en een beteke-
nisvolle omgeving. Zonder deze verknoping
kunnen we de wereld niet bewust ervaren.
Voor de tweede bewering, ‘ons brein is een
computer’, moeten we kijken naar recente ont-
wikkelingen in de kunstmatige intelligentie.
Hoewel de metafoor van het brein als compu-
ter zinvol kan zijn in wetenschappelijk onder-
zoek en het academische debat schiet ze ern-
stig te kort. Zo laat AI-onderzoeker David
Watson in een wetenschappelijke publicatie
in het vakblad Minds and Machines (2019)
zien dat de overeenkomsten tussen mense-
lijke intelligentie en kunstmatige intelligen-
tie in zowel het academische als het publie-
ke discours schromelijk worden overdreven.
Dat komt doordat wij ten onrechte menselijke
kenmerken als bewustzijn, intuïtie en empa-
thie op computers projecteren.
Wie goed oplet ziet ook het omgekeerde
gebeuren: techbedrijven projecteren compu-
tereigenschappen op mensen. Door bewust-
zijn, intelligentie, waarneming, intuïtie,
empathie en persoonlijkheid te verschra-
len tot kwantificeerbare verschijnselen en
dataverwerkingsprocessen kunnen tech-
bedrijven makkelijker claimen dat ze deze
aspecten kunnen nabouwen met hun eigen
computersystemen.
Ook de derde stap, ‘Silicon Valley maakt
betere computers’, is misleidend. Wanneer
we het leven beschouwen als een wedstrijdje
rekenkracht en wiskundig modelleren klopt deze bewering: dan leggen
wij het, inderdaad, onherroepelijk af tegen de supercomputers van Sili-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
con Valley. Maar niet alles wat wij in het leven belangrijk vinden is bere-
kenbaar en dataficeerbaar. Intelligentie is meer dan wiskundig modelle-
ren. Dat de rekenkracht van onze machines exponentieel is toegenomen,
betekent niet dat intelligentie ook exponentieel is toegenomen. Compu-
ters voeren taken uit zonder enige vorm van mentaal begrip, zintuiglijke
waarneming, bewustzijn, empathie en intentie. Desondanks zijn we door
onze historische verafgoding van kwantificeerbaarheid, binaire logica en
beheersbaarheid steeds meer aspecten van ons leven gaan uitbesteden
aan computerlogica. >
51
INTERNATIONALE SCHOOL VOOR WIJSBEGEERTE

ISVW.NL
goed leven |beter denken
Een verblijf op Landgoed ISVW is een feest. Alle cursussen en
opleidingen worden verzorgd door enthousiaste docenten.
Je maakt kennis met geestverwanten, geniet van heerlijke
maaltijden en je ontspant met een wandeling door de
bossen. Kijk op isvw.nl.

l BASISCURSUS l FILOSOFIEWEEK
De gelukkige
INTERCULTURELE HET VREEMDE neuroot
FILOSOFIE LICHAAM Waarom we allemaal
START: 1819 FEBRUARI 2023 1519 MEI 2023 afwijken
v.a. € 330,- v.a. € 800,-
Saskia Kalb

Europa waande zich lange tijd Onze tijd, waarin techniek en

middelpunt van de wereld.
Andere stemmen zijn lang niet
gehoord, terwijl niet-westerse
filosofieën ons juist inzichten
kunnen aanreiken voor de
omgang met polarisatie en
klimaatproblematiek. In deze
basiscursus gaan de oosterse,
Afrikaanse, Latijns-Amerikaanse
en westerse filosofie met elkaar
in gesprek. Met Renate
Schepen.
ratio hoog in het vaandel staan,
is tevens de tijd van burn-outs
en onderdrukte emoties. Hoog
tijd dat lichaam en geest in
filosofische relatietherapie
gaan. Met Marli Huijer,
De neuroot verdient een
Monica Meijsing, Marjan opwaardering, want er
Slob, Leon de Bruin, Jan leeft een neuroot in ons
Flameling, Jac Rongen, Romy allemaal.
Heitbrink, Ruud Welten, Eef
Gouw, Hanne Jacobs, Kristien
Hens, Noortje Jacobs, Ype de 216 blz. | € 19,95
Boer, Dianne Sommers, Laure
Bastiaans en Lianne Tijhaar.
Bestellen? l isvw.nl/uitgeverij

@ info@isvw.nl @isvwijsbegeerte ISVW ISVW @isvwijsbegeerte 033-465 07 00

Als we een probleem willen oplossen zoeken we het antwoord eerder in
de ontwerpvraag welk soort computers we willen dan in de vraag welk
soort samenleving we willen. Daarmee zijn we beland bij de vierde stap:
we richten ons tot bedrijven die een ‘ethisch alternatief ’ beloven te bieden
voor de technologie van Big Tech. Bijvoorbeeld een app die onze scherm-
tijd bijhoudt of een sociale-mediaplatform zonder algoritmisch gecureer-
de tijdlijn.
Deze ‘humane technologie’, veelal ontworpen vanuit het principe
‘ethics by design’, laat zien dat we ondanks het gepiep en gekraak van de
technologische beheersdroom nog altijd geloven dat betere technologie
tot een betere wereld zal leiden. Terwijl de oplossing niet zozeer ligt in
betere technologie, maar in een betere relatie met technologie. Een rela-
tie waarin we technologie niet gebruiken als duizenddingendoekje voor
maatschappelijke problemen, maar een relatie waarin we het mensbeeld
van waaruit wij technologie vormgeven actief blijven bevragen en wijzigen.
Er is nog een andere sturende kracht te bedenken die onze relatie met tech-
nologie in hoge mate bepaalt, namelijk ons hardnekkige verlangen naar
eenwording. Enerzijds eenwording met onszelf: zolang jij het algoritme
eert met volmaakte data-offers eert het algoritme jou met een diepe reini-
ging van je sociale-media-feed. Onwelgevallige berichten worden voor je
opgeschoond zodat je comfortabel kunt samenvallen met je eigen wereld-
beeld. Hebben algoritmen op basis van jouw
zoek- en like-gedrag bijvoorbeeld vastgesteld dat
je politiek links georiënteerd zou zijn? Dan is de
kans kleiner dat je in je zoekresultaten en socia- We hebben altijd
le-mediatijdlijn rechts georiënteerde berichten
zult aantreffen. Zoals Geoff Huston het noemt, grenzen nodig, en een
internetpionier van het eerste uur, is het heden-
daagse internet niet veel meer dan een ‘gigan-
zekere afstand om
tic vanity-reinforcing distorted TikTok selfie’. onszelf, elkaar en
Anderzijds streven we naar eenwording met
elkaar: als iedereen zijn auto, huis, stad, fitbit, onze omgeving vanuit
vaccinatiepaspoort, digitale identiteit, wandel-
route, stofzuiger, koelkast, kind en brein aansluit
nieuwsgierigheid te
op het internet of everything doet de collectieve kunnen waarnemen
intelligentie van het zelflerende systeem de rest.
Dan weten we precies hoe we alle verkeersstro-
men, mensenmassa’s, publieke voorzieningen,
gezondheidszorg en CO2-uitstoot moeten verdelen. Er is genoeg statis-
tisch gecalculeerd geluk voor iedereen!
Alex Pentland (mit) is iemand die heilig in deze belofte gelooft. Samen
met een team van onderzoekers en ontwikkelaars werkt hij aan een men-
selijke simulatie van een zelflerend computersysteem: we moeten het voor
ons zien als een ‘hive-mind’, waar, zo beschrijft hij in zijn boek Social Phy-
sics (2015), ‘elk element leert in contact met andere elementen waar-
door gedragspatronen ontstaan die optimaal door bedrijven en overhe-
den voorspeld en gestuurd kunnen worden’. Net zoals zelfrijdende auto’s
optimale efficiency en veiligheid beloven zolang ze in een netwerk met
elkaar kunnen communiceren, belooft de hive-mind optimale veiligheid,
gezondheid en duurzaamheid zolang we onze data maar aan elkaar kop-
pelen en onze gedragspatronen op basis van calculatie op elkaar afstem-
men. Sociaal vertrouwen en politieke besluitvorming kunnen wat Pent-
land betreft de prullenbak in; de hive-mind berekent hoe we ons moeten
gedragen om tot het meest optimale resultaat voor iedereen te komen:
hive-mind for president!
Een belangrijke denkfout in dit beheersoptimisme, los van alle techni-
sche obstakels en ethische privacy- en autonomiebezwaren, is de misvat-
ting dat de mensheid goed gedijt bij eenwording. Wat ingrijpende ontwik-
kelingen zoals de oorlog in Oekraïne, de coronapandemie en de hive-mind
met elkaar gemeen hebben, is dat ze het gevolg zijn van een radicaal streven
naar eenheid, waarin alle vormen van andersheid worden opgeslokt. Wie
om zich heen kijkt, ziet de destructieve uitwerking van het eenheidsstreven
op meerdere plekken. Bijvoorbeeld in Poetins eenheid van kerk en staat
en zijn streven naar een ondeelbare Russische natie. Maar ook in het een-
heidsideaal van de wereld als een global village met vlieg- en vaarroutes
die alles met elkaar in verbinding hebben gebracht, waardoor ecologi-
sche destructie en woekerende virussen toenemen. En in het eenheids­
ideaal van een collectief geboosterd immuunsysteem dat van elk indivi-
du hetzelfde groene vaccinatievinkje eist alvorens men deel mag nemen
aan de samenleving: either you are with us or you are with the wappies!
Het probleem met deze eenheidsidealen, of ze zich nu uiten in vacci-
natiedrang of almaar uitdijende datakoppelingen, is dat ze streven naar
het opheffen van grenzen, waardoor we uiteindelijk de oorlog verklaren
aan onderlinge verschillen. Dat leidt tot maatschappelijke homogenise-
ring, onderdrukking en intellectuele stilstand. In het streven naar een-
heid wordt immers ‘het Andere’ binnengehaald en vervolgens tot hetzelf-
de gemaakt om bij die eenheid te horen. Daarmee heffen we ‘de Ander’ op.
Dat is gevaarlijk omdat de mens juist bestaat bij de gratie van een anders-
heid waartoe ze zich kan verhouden.
Zonder de Ander kunnen wij onszelf niet zien en niet verder
ontwikkelen.
De filosoof Jan Drost beschrijft in Het romantisch misverstand (2011)
hoe wij ook in de liefde deze eenheidsfout maken: ‘Wij hebben geleerd
liefde als eenheid te zien. Beter zouden we de liefde begrijpen als twee-
heid. Een liefdesrelatie vindt altijd plaats tussen mensen en daar is altijd
meer dan één voor nodig.’
Het niet kunnen kennen van de Ander, en de
onmogelijkheid om de Ander volledig om te zet-
ten in kennis is een voorwaarde om een leven
lang door te kunnen blijven gaan met kennis-
maken; een voorwaarde om een tweeheid te
kunnen zijn in plaats van een eenheid waarin
de nieuwsgierigheid naar de Ander verdwijnt.
Een belangrijke les uit het boek van Drost die
hij ontleent aan de filosoof Emmanuel Levinas
is dan ook dat we de andersheid van de Ander
niet moeten opheffen door het Andere tot het-
zelfde te maken of de Ander tot ik te maken. Het
is een belangrijke les die we ook te leren hebben
in onze relatie met technologie. In plaats van te
streven naar eenwording met technologie moe-
ten we de andersheid van technologie omar-
men en een relatie met technologie aangaan die
ruimte biedt voor een tweeheid in plaats van een eenheid. Dat betekent dat
we haar niet moeten reduceren tot een frictieloos middel ter zelfbevesti-
ging, en niet moeten gebruiken om ons eigen mensbeeld te consolideren.
Het beste medicijn tegen destructieve eenwording en technologische
beheerswaan is een herziening van de beelden van waaruit wij technolo-
gie vormgeven.
We hebben altijd grenzen nodig, en een zekere afstand om onszelf,
elkaar en onze omgeving vanuit nieuwsgierigheid te kunnen waarnemen
en actief te kunnen vormgeven. Met technologie zouden we die afstand niet
moeten opheffen, maar juist moeten faciliteren. Als we onszelf als interac-
tieve beeldvormers leren kennen, ontstaat ruimte om ons behavioristische
mensbeeld te leren herkennen, kritisch te onderhandelen en van daaruit
andere technologie scheppende mogelijkheden aan te gaan. Zolang wij
binnen de vormen van ons zelf opgelegde behavioristische mensbeeld blij-
ven bewegen, en onze datagestuurde medemens deze beelden niet meer
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
uitdaagt, riskeren wij opgesloten te raken in ons robotische zelfbeeld.
Iemand moet dus in dat zelfbeeld porren, om te voorkomen dat we elke
dag hetzelfde blijven zien en hetzelfde blijven doen en tegelijk een ander,
beter resultaat verwachten. Zonder andere blik geen ander resultaat. 
Siri Beerends is werkzaam bij Media Lab SETUP. Het komende jaar
onderzoeken zij samen met de Fontys Hogeschool voor Journalistiek hoe
we tot een andere blik op technologie kunnen komen. Het project is te
volgen via setup.nl
53
 Profiel Georges Sorel
Een intellectueel
in de marge
In de ouderwetse oorlogsromantiek van
soldatenmoed en opoffering herkende de Franse
filosoof Georges Sorel iets wat het socialisme vaak
ontbeerde: de bezielende werking van mythische
verhalen. Wat leert het huidige socialisme ervan?
Ewoud Kieft
‘U
iteraard is het uitgesloten
dat ik ooit de stichter van een
school zal worden’, schreef
Georges Sorel in 1907 in een
brief aan een jonge bewon-
deraar. Daarvoor vond hij
zichzelf te sceptisch, te wei-
nig geneigd om dogma’s te
verkondigen. ‘Leerlingen
verwachten van hun meesters dat ze het tijd-
perk van de twijfel afsluiten door met definitie-
ve oplossingen te komen. Ik heb geen enkele aan-
leg voor zo’n rol.’
Dat liep toch anders. Zelf maakte hij het
niet meer mee, maar na zijn dood in 1922, pre-
cies honderd jaar geleden, werd Sorel door een
nieuwe generatie politici als een grote inspira-
tor beschouwd. ‘De sleutel tot al het contempo-
raine politieke denken’, noemde de Britse avant-­
gardist Percy Wyndham Lewis hem in 1926. En
dat was niet eens overdreven. Benito Mussoli-
ni, een paar weken na Sorels dood aan de macht
gekomen, verklaarde dat hij van alle denkers die
hem hadden beïnvloed het meest aan Sorel te
danken had: ‘Door zijn harde leer over de revo-
lutionaire tactiek heeft hij het meest bijgedragen
om de discipline, de energie en de kracht van de
fascistische cohorten te vormen.’
Tijdens zijn leven was Sorel een intellectueel
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
in de marge gebleven. 25 jaar lang was hij amb-
tenaar geweest bij het ministerie van Openbare
Werken. Op zijn 45ste nam hij ontslag en trok hij
zich terug in een voorstad van Parijs, en begon hij
te schrijven voor marxistische tijdschriften. De
invloed die hij na zijn dood uit zou oefenen kwam
voornamelijk voort uit één boek dat hij schreef
– eigenlijk was het een reeks artikelen die hij in
het Franse tijdschrift Le mouvement socialiste
54
had gepubliceerd, en die in 1908 werd gebundeld
onder de titel Réflexions sur la violence.
Anders dan je van die titel, en van het feit dat
Sorel door Mussolini bewonderd werd, zou ver-
wachten, is het niet zozeer geweldsverheerlijking
waar het in dit boek om draait. Waar het Sorel
Topical Press Agency / Hulton Archive / Getty Images
echt om ging was de geloofwaardigheid van de
socialistische partijpolitiek. Want daarover was
begin twintigste eeuw onder de oude socialisti-
sche aanhang bittere teleurstelling gaan heersen.
Toen ook al? Bezien vanuit de 21ste eeuw De Franse arbeidersleider Chevrot
komen de problemen waar de socialistische par- spreekt arbeiders van een
treinstaking toe. Februari 1920
tijen in Sorels tijd mee worstelden opmerkelijk
bekend voor. Na de grote verkiezingswinst van
1898 hadden de Franse socialisten besloten om
deel te nemen aan de links-liberale regering van
René Waldeck-Rousseau, tot grote teleurstel-
ling van een deel van de achterban, dat de partij­
leiders beschuldigde van pragmatisme, carrière-
zucht en veel te grote toegeeflijkheid tegenover
de liberale partijen. Dat de oorspronkelijke ide-
alen waren verwaterd was volgens Sorel alleen al
te merken aan de vage, verhullende termen waar-
mee de sociaal-democratische bestuurders zowel
de eigen achterban als de politieke bondgenoten Roger Viollet / Getty Images
in het parlement tevreden probeerden te houden:
‘De arbeiders doen geloven dat je het vaandel van
de revolutie hoog houdt, de bourgeoisie dat je het
gevaar dat haar bedreigt tot staan brengt, en het
land dat je een onstuitbare stroming in de publie-
ke opinie vertegenwoordigt.’
Door al dat geschipper kon de achterban van
arbeiders geen touw meer vastknopen aan wat
de standpunten van hun partij nu echt waren.
‘De hedendaagse socialisten bedienen zich van
een terminologie die niet meer met hun ideeën
overeenkomt’, zo constateerde Sorel al in de twee-
de zin van zijn boek. In hun toespraken voor de George Sorel, datum onbekend
achterban hadden de partijleiders nog de mond
vol van ‘klassenstrijd’ en ‘revolutie’, maar in de
achterkamertjes van de macht gebruikten ze
die alleen nog als dreigement om concessies af
te dwingen bij de werkgevers met wie ze aan de
onderhandelingstafel zaten.
En zo kon het kapitalistische systeem zonder
al te veel bedreigingen blijven bestaan, waarbij
de socialistische partij hoogstens wat geleidelij-
ke verbeteringen in de leefomstandigheden van
de arbeiders afdwong. Maar de totale omwen-
teling zoals Marx die voor zich had gezien, van
een machtsbolwerk dat in zou storten en in zijn
geheel vervangen zou worden door een econo-
mie waar de arbeiders zelf zeggenschap zouden
hebben over de productiemiddelen, was al lang
het doel niet meer – in elk geval niet voor de par-
tijtop. Wel voor de arme sloebers die zich kapot
werkten in de fabrieken en die nog steeds de revo-
lutie in het vooruitzicht kregen gesteld. Het was
deze ‘scheiding tussen leiders en volgelingen’ die
in Sorels ogen perverse vormen had aangenomen,
en die hem dreef tot het schrijven van zijn boek.
Het ‘geweld’ uit de titel sloeg dan ook in de
eerste plaats op een politiek van onverzettelijk-
heid die de socialisten zouden moeten omarmen,
in weerwil van hun leiders. Het doel zou weer
moeten zijn om het ‘kapitalisme te vernietigen’
in plaats van zich eraan te conformeren. De orga-
nisaties die hij daar het best toe in staat achtte,
waren de vakbonden. Daar zat de meeste ener-
gie, de meeste strijdbaarheid. Daar liepen nog
mannen rond die bereid waren om de confron-
tatie aan te gaan. En als het nodig was een flinke
mep uit te delen.
Sorel stelde zich er een soort rechtschapen
mannen-uit-één-stuk bij voor, die anders dan de
‘slappe en verwijfde’ burgerij tenminste bereid
waren om voor zichzelf en voor hun overtuigin-
gen op te komen. Typerend genoeg omschreef
hij deze ruwe bolsters aan de hand van boeken
die hij had gelezen – zelf stond Sorel, inmiddels
een zwaarlijvige zestiger die zijn hele leven lang
een keurig burgermansbestaan had geleid, ken-
nelijk niet in contact met dat soort mensen. Dus
hij begon over een reisverslag waarin de boeren
op het Noorse platteland werden verheerlijkt, die
allemaal een dolk aan de gordel schenen te dra-
gen, die ze niet bang waren om te gebruiken. Af en
toe viel er wel eens een dode, maar Sorel vond dat
toch een stuk minder erg als de messteek van een
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
fatsoenlijk en rechtschapen mens afkomstig was.
Ook de Amerikaanse pioniers stelde Sorel voor
als wilskrachtige types die zich niet lieten tegen-
houden door ‘bandieten die de toekomst van zijn
land in gevaar brengen. (...) Dat is waarom er 25
jaar geleden in Denver zo veel lijken bungelden
boven de kleine, houten brug over Cherry-Creck
(...) Om een Amerikaan te worden en te blijven,
moet men het leven zien als een gevecht en niet
55
 als een genoegen (...) wat de Amerikaan succesvol
maakt, wat zijn type bepaalt... is moreel karak-
ter, persoonlijke energie, actieve energie, schep-
pende energie.’
Het was allemaal pure romantisering, precies
zoals in de VS nu nog steeds de vrijheid om een
wapen te dragen wordt verheerlijkt door poli-
tici die zelf in omhekte villa’s wonen. Geweld is
acceptabel, en zelfs toe te juichen, zolang het uit
edelmoedige motieven voortkomt, daar komt de
morele code van zo ongeveer elke actiefilm uit
Hollywood nog steeds op neer.
Dat strijd het beste in mannen naar boven zou
halen, eigenschappen als moed en opofferings­
gezindheid, was in het Frankrijk van honderd
jaar geleden vooral onder nationalisten en con-
servatieven een veel gehoorde overtuiging. De
socialisten moesten niets van dit soort militaris-
tische romantisering hebben. Voor hen waren
oorlogen niets meer dan imperialistisch gesteg-
gel over macht en land, waar alleen de heersen-
de klassen wat bij te winnen hadden en waarbij
de arbeiders alleen maar als kanonnenvoer dien-
den. Daarom luidde het marxistische credo dat
als het ooit tot oorlog zou komen de arbeiders uit
alle landen simpelweg moesten weigeren elkaar
te bevechten, en tot een algemene staking moes-
ten overgaan. Zo hadden de verschillende socia-
listische partijen van Europa het ook vastgelegd
tijdens de Tweede Internationale.
Dat was ook nog steeds Sorels overtuiging.
En toch herkende hij in de ouderwetse oorlogs-
romantiek van soldatenmoed en zelfopoffering
iets waar het in het socialisme vaak aan ontbrak:
de bezielende werking van mythische verhalen.
Daar hadden de marxistische ideologen, die alle
cultuur en religie als afgeleide van de materië-
le verhoudingen zagen, veel te weinig oog voor
gehad. Het marxisme was veel te verstandelijk,
veel te wetenschappelijk van toon. Hoe kon je
daar de gewone arbeiders, die vaak niet eens hun
lagere school hadden afgemaakt, mee aanvuren
en bezielen?
Dan waren de oude religieuze verhalen, vol
magie en heroïek, toch een stuk beter in staat om
op het gevoel van de massa’s in te spelen. Sorel
vroeg zich af of het socialisme, als het alleen maar
zou streven naar materiële verbeteringen, niet
de glorieuze momenten uit de geschiedenis deed
herleven, een verhaal over grote, alomvattende
strijd tussen de krachten van het Goede en het
Kwade: zo’n verhaal zou in staat zijn de achter-
ban weer iets te geven waarin ze konden geloven,
iets waar ze werkelijk passioneel over konden zijn.
Voor de socialistische beweging kon zo’n
mythisch verhaal alleen op het vlak van de klas-
senstrijd liggen: dáár moesten de socialisten hun
mythen van onverzettelijke heldhaftigheid zoe-
ken, zoals het christendom die in de martelaren
had. Er waren genoeg voorbeelden van confron-
taties van de vakbonden met de politie bij sta-
kingsacties, knokpartijen van arbeiders die met
blote handen vochten voor hun bestaansrecht, om
aanspraak te doen op de primaire instincten van
de achterban. ‘De stakingen hebben in het pro-
letariaat de edelste, diepste en meest stuwende
gevoelens gewekt die het bezit’, vond Sorel. De
associaties die het beeld van een staking opriep,
waren op zichzelf al krachtiger dan alle moeizame
theoretische verhalen van de marxistische ideo-
logen en de vage, ontwijkende taal van de sociaal-­
democratische partijpolitici bij elkaar.
Honderd jaar na zijn dood wordt Georges Sorel,
voorzover mensen zijn naam nog kennen, bijna
alleen nog maar genoemd als het over de intel-
lectuele inspiratiebronnen van het fascisme gaat.
Dat de focus van historici daar ligt, is op zich
begrijpelijk, maar het gaat wel voorbij aan waar
het Sorel in de eerste plaats om te doen was. Zijn
felle kritiek op de pragmatische socialistische par-
tijpolitiek is vandaag de dag bovendien nog steeds
relevant. Denk alleen al aan de bittere teleurstel-
ling die veel PvdA-kiezers voelden toen ze zagen
hoe enthousiast hun partijleiders het vrijemarkt-
beleid van het kabinet-Rutte II steunden. Ook de
vraag waarom de SP maar niet kan profiteren van
de groeiende ontevredenheid onder ‘afgehaak-
te Nederlanders’ valt te beantwoorden met hulp
van een van Sorels observaties: dat alleen ortho-
doxe socialistische leerstellingen niet genoeg zijn
om mensen in vervoering te brengen, omdat veel
mensen nu eenmaal behoefte hebben aan zin-
geving in hun leven, een hoger doel, zoals het
romantische verhaal over een heroïsche strijd
tussen Goed en Kwaad dat kan bieden.
‘Dharma’, zo omschreef Steve Bannon, de
politieke strateeg van de Trump-campagne in
2016, de levensinstelling die in Amerika volgens
hem verloren was gegaan, en waar de meerder-
heid van de bevolking weer naar snakte. Dhar-
ma is een bekend religieus begrip in de Indiase
samen­leving, met verschillende betekenissen.
Voor Bannon betekent het zoiets als een ‘more-
le lots­bestemming’, een roeping waar miljoenen
mensen gehoor aan willen geven. ‘Zelfs als dat
lot en die bestemming hun eigen persoonlijke
destructie zouden betekenen.’
Zo omschreef Bannon het in een interview
met filmmaker Errol Morris, in 2018 uitgebracht

Nationaal Archief / Collectie Spaarnestad/Het Leven/Fotograaf onbekend

gedoemd was om zijn vuur te verliezen. En zo
onherroepelijk zijn ondergang tegemoet ging:
‘Op de dag dat die meerderheid haar bezieling
verliest, zullen de dapperen zelf ongeïnspireerd
tot de aanval overgaan’, zo citeerde hij een van
Frankrijks bekende filosofen van de Verlichting,
Ernest Renan, die over het verdwijnen van reli-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

gie in de moderne samenleving had geschreven:

‘Religieuze mensen leven van een schim. Wij
leven van de schim van een schim. Waarvan zal
men na ons leven?’
Als de socialisten weer een krachtige bewe-
ging wilden vormen, moesten ze met een ver-
haal komen dat niet op het verstand, maar op het
gevoel van de arbeiders aanspraak zou maken: Omringd door landarbeiders laat de Italiaanse dictator Benito Mussolini zich ontbloot fotograferen, nadat hij
een verhaal van mythische allure, een verhaal dat een uur eigenhandig op de dorsmachine heeft gewerkt. Aprilia, Italië, 1938

56
als de documentaire America Dharma. In hun
gesprek hadden Morris en Bannon het over de
economische gevolgen van globalisme, de strate-
gie in de campagne tegen Hillary Clinton, maar
ook over films – Bannon regisseerde een aan-
tal documentaires en is een groot filmliefheb-
ber, voornamelijk van oorlogfilms. Aan de hand
van een aantal fragmenten uit klassiekers als
The Searchers en Twelve O’Clock High gaat het
gesprek over moed, plicht, kameraadschap, held-
haftigheid en opofferingsgezindheid. De grote
oorlogsdeugden. Bannon wordt er zichtbaar
opgewonden van als hij erover praat. Moeiteloos
schakelt hij over van oorlog naar politiek. ‘Oor-
log is drie fasen: 1. Neem een duidelijke morele
positie in, zodat je mensen kunt motiveren om
te vechten. 2. Maak van je vijand een rokend gat.
3. Vul genoemd gat met je eigen verhaal en je
eigen waarden.’
Nu is het binnen de kaste van de politieke stra-
tegen natuurlijk niet zo uitzonderlijk om campag-
nes met oorlogvoering te vergelijken. Maar Ban-
nons benadering ging nog wel iets verder dan
dat: in de dreiging van het jihadistisch terroris-
me herkende hij bijvoorbeeld onmiddellijk een
politieke kans: ‘Ik zei “dit is een echte vijand, een
echte vijand die in staat is om te inspireren”.’ En
over het succes van het internetkanaal Breitbart
News, dat Bannon mede oprichtte en van 2012 tot
2016 leidde, vertelt hij: ‘De sleutel van deze sites
was de comment section. Die kon op een zeker
moment als wapen ingezet worden. De stemmen
van woede hebben, als je ze op de juiste manier
dirigeert, latente politieke macht.’
Ik moest bij het zien van de documentai-
re onmiddellijk aan Réflections sur la violence
denken, vooral op de momenten dat Bannon het
over de uitgebuite Amerikaanse arbeiders heeft.
Want dat is wat Bannon anders maakt dan ande-
re campagneleiders van nationalistische partij-
en: als je hem hoort praten over het ‘bloedbad
van de globalisering’ zou je bijna denken dat hier
een vakbondsleider aan het woord is. ‘Als we niet
een manier vinden om het systeem de welvaart
te laten verspreiden, dan krijgen we een revo-
lutie in dit land. Die komt eraan, zoals de nacht
volgt op de dag.’
Het vervelende voor de Amerikaanse werken-
de klasse was alleen dat toen Trump eenmaal aan
de macht was er van zijn protectionistische belof-
tes niet veel terechtkwam. De werkgelegenheid
groeide, maar de winsten stroomden als van-
ouds naar de vermogende klassen. Pogingen om
het landelijke minimumloon te verhogen wer-
den door Trumps regering tegengehouden (ook
al beweerde Trump publiekelijk voor verhoging
te zijn), de onderhandelingspositie van vakbon-
den werd verzwakt, er kwam een wet die werk-
gevers het recht gaf om de fooien van hun werk-
nemers te confisqueren. Tijdens het kijken van
American Dharma kreeg ik af en toe de indruk
dat Steve Bannon zich werkelijk over de uitzicht-
loze situatie van de Amerikaanse onderklasse
bekommerde, maar dat valt niet te rijmen met
de keuzes die Trump uiteindelijk maakte – die
Politieke confrontaties
zijn tot op zekere hoogte
noodzakelijk voor
een goed werkende
democratie, omdat ze
onvermijdelijk zijn
Bannon, ondanks zijn ontslag als adviseur in het
Witte Huis, volmondig steunde.
Alles wijst erop dat het de strijd zelf was, en
niet de sociaal-economische problemen, waar
het Bannon om te doen is. Misschien is dat wat er
nu eenmaal gebeurt als je politiek als oorlog gaat
bedrijven: op een gegeven moment raakt het oor-
spronkelijke doel uit het oog, precies zoals solda-
ten in een oorlog na verloop van tijd ook niet meer
weten waar ze ook al weer precies voor vochten.
De strijd en de vijand worden waarden op zich-
zelf. Want zo werkt geweld, in een vicieuze cirkel,
waarbinnen elke actie om een tegenreactie vraagt,
elk conflict weer een nieuw conflict uitlokt.
V
oor die uitzichtloze realiteit
van geweld had Sorel geen
enkele aandacht. Daar had-
den wel meer intellectuelen
aan het begin van de twintig-
ste eeuw last van. Daarom is
het ook verstandig om niet al
te veel naar studeerkamer­
geleerden te luisteren. Toch maakte Sorel met
wat misschien wel zijn meest studeerkamerach-
tige stelling was wel degelijk een belangrijk punt:
met een verwijzing naar het werk van de op dat
moment immens populaire Franse filosoof Henri
Bergson, wiens colleges hij elke vrijdagmiddag
in het Collège de France bezocht, betoogde Sorel
dat het in de politiek niet om objectieve feiten
ging; ideeën kun je niet toetsen aan een statische,
meetbare werkelijkheid, ze vinden hun waarde in
hun ‘contacten met stromen van werkelijkheid’.
Want de werkelijkheid is voortdurend in bewe-
ging – dat was de kern van de paradigmawisse-
ling die op dat moment in de hele Europese aca-
demische wereld plaatsvond, onder invloed van
de evolutionaire biologie en de ontdekkingen in
de quantummechanica.
Voor het politieke denken zou dat grote conse-
quenties krijgen – hoe de evolutieleer in de poli-
tiek doorwerkte is een verhaal apart, daar hield
Sorel in Réflections sur la violence zich verre van.
Wat wél enorme invloed had op Sorels opvattin-
gen was de overtuiging dat de werkelijkheid niet
statisch was geordend, maar in haar kleinste deel-
tjes bestond uit energie en dynamiek. Het suc-
ces van een politieke beweging hangt niet af van
haar op feiten gebaseerde argumentaties, maar
van haar energie – daar kwam het in de kern op
neer. Sorel pleitte voor strijd omdat dat de beste
manier was om energie op te wekken. Zoals de
natuur bestaat uit op elkaar knallende atomen
en elektronen, zo bestaat de politieke werkelijk-
heid ook uit wrijving en conflicten.
Daar wijzen gerespecteerde politicologen als
Jan-Werner Müller nu nog steeds op: het heeft
niet zoveel zin, en het is waarschijnlijk zelfs
gevaarlijk, om te doen alsof de werkelijkheid niet
uit conflicten bestaat. Die fout hebben de mid-
denpartijen, die politiek als een soort neutraal,
probleem oplossend management gingen bedrij-
ven, de afgelopen decennia gemaakt, constateer-
de bijvoorbeeld ook politiek journalist Marcel ten
Hooven, die in dat verband in zijn boek De ont-
manteling van de democratie een uitspraak van
Joop den Uyl aanhaalt, die waarschuwde voor de
situatie waarin ‘maatschappelijke spanningen
niet meer worden vertaald in politieke tegenstel-
lingen en het politieke bewustzijn wordt gedoofd
onder de wattendeken van sussende bezweringen’.
De politieke confrontaties die Sorel in zijn
werk bepleitte, zijn tot op zekere hoogte noodza-
kelijk voor een goed werkende democratie, sim-
pelweg omdat ze onvermijdelijk zijn. Als partijen
die confrontaties te lang uit de weg gaan, zullen
er vanzelf nieuwe politici opstaan om in dat gat te
springen, zoveel maakt de aanwas van alle splin-
terpartijen aan de politieke flanken wel duide-
lijk. En dat een politieke partij een strijdbaar, zin­
gevend verhaal nodig heeft, al was het maar om
de achterban te mobiliseren, hoeft ook niet per
se een gevaar op te leveren. De problemen begin-
nen pas als het verschil tussen mythe en werke-
lijkheid vervaagt, als mensen écht gaan denken
dat de politieke tegenstanders landverraders zijn,
of dat we door een globalistische elite van pedo-
seksuele satanisten of buitenaardse hagedissen
worden geregeerd. Want even los van de kolde-
rieke claims in dat soort complottheorieën: de
basisgedachte ervan heeft wel degelijk invloed
op de politieke werkelijkheid, namelijk dat de
politieke tegenstanders worden verbeeld als vij-
anden met wie een compromis ondenkbaar is.
Wat dat betreft voldoen ze volledig aan Sorels
recept om via mythen een onverzoenlijke poli-
tieke strijd te creëren.
Réflections sur la violence zal altijd een belang-
rijke historische bron zijn om de crisis van het
socialisme aan het begin van de twintigste eeuw
te begrijpen, en hoe in reactie daarop het fascisme
ontstond. Dat er nog zoveel actueels in te herken-
nen valt, biedt allicht reden tot zorg. Dat betekent
niet dat we onze toevlucht weer moeten zoeken
tot allerlei gemakzuchtige waarschuwingen voor
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
de terugkeer van het fascisme, maar het nodigt
wel uit om scherp in het zicht te houden wanneer
politieke strijd constructief is voor een demo-
cratie, en wanneer het een bedreiging vormt. 
Van historicus Ewoud Kieft verscheen onlangs
Vechten voor democratie, een essay over hoe de
democratie wordt uitgehold gehold en wat we
daar tegen kunnen doen
57
 Waar In het hart van Amsterdam
bij het Istituto Italiano

leer je di Cultura per i Paesi Bassi

La dolce Schrijf nu in!

lingua? Wij bieden:

• Italiaanse Taal- en Cultuurcursussen op alle niveaus
van het Europees Referentiekader voor de Talen (ERK)
Sinds 1952 bevordert • Zowel online als face-to-face-cursussen
het Istituto Italiano • Online cursussen op alle niveaus
di Cultura per i Paesi • Cultuurcursussen
• Uitspraakcursussen
Bassi als culturele • Online cursussen Nederlands voor Italianen
vertegenwoordiging • Gratis niveautoets
in Nederland van het • Gratis uitgebreid studieadvies
• Internationaal erkende certificaten Italiaans
Italiaanse ministerie als vreemde taal
van Buitenlandse • Bibliotheek met meer dan 15.000 titels
Zaken en Internationale • Meer dan 300 Italiaanse films op DVD
• Studiepremies om Italiaans te studeren in Italië
Samenwerking,
de Italiaanse taal Start cursussen 9 januari 2023
en cultuur in heel Voor informatie en inschrijvingen:
Nederland Voor meer informatie, inschrijvingen
en voor een gratis en vrijblijvend persoonlijk
advies kunt u contact opnemen
met Silvia Terribili, cursuscoördinator
corsilingua.iicamsterdam@esteri.it
Tel. 020-3302683

Bezoek ook onze website

met het volledige programma
van onze culturele activiteiten
Designed by www.marcolla.it

www.iicamsterdam.esteri.it

Keizersgracht 564
1017 EM Amsterdam
www.iicamsterdam.esteri.it

In medias res
Jan Postma
Groot artikel
De affaire-Van Nieuwkerk
leert ons dat een
angstcultuur saaie, veilige
keuzes in de hand werkt.
Ze kiest altijd voor de
middelmaat en probeert die
te verkopen als excellentie.
beeld Herman van Bostelen
De val van Matthijs van Nieuwkerk was al zo lang
van tevoren aangekondigd dat hij een running
gag was geworden. Er gingen geen drie dagen
voorbij of iemand appte zonder enige aanleiding:
‘Ik heb gehoord dat er een groot artikel aankomt.’
Maar een uur of wat nadat het lang verwachte
stuk online was gekomen, verscheen een ander
bericht. Iemand die zich hardop afvroeg of het
resultaat van al dat werk niet toch een klein
beetje tegenviel? Hoewel ik het er niet mee eens
was, kon ik haar de vraag niet kwalijk nemen. De
vraag had, denk ik, alles te maken met hoe lang
het artikel in de lucht had gehangen. Laat een
verhaal lang genoeg ongeschreven en niemand
hoeft het nog te lezen om te weten wat erin zou
moeten staan. Als zij collega’s moest geloven,
zei ze, dan was er nóg wel iemand over wie je zo’n
stuk kon schrijven.
Het bleef in mijn hoofd zitten. Net als de
vriend die verzuchtte dat het hem toch dwarszat
dat er zoveel mensen voor het stuk waren
geïnterviewd maar dat uiteindelijk blijkbaar
vrijwel niemand met zijn of haar naam in de krant
had willen staan. En ook dat het toch wel raar
was dat het dramatische voorbeeld waarmee
het verhaal opende, dat van de geluidsman die
in het bijzijn van zijn collega’s werd gekleineerd,
helemaal aan het einde volgens het slachtoffer
netjes bleek te zijn afgehandeld. Het had iets
lulligs allemaal, zei hij.
Ik vond het niet zo heel raar dat mensen
er blijkbaar nog altijd niets voor voelden om
openlijk hun verhaal te doen. Enerzijds omdat het
probleem dat onder woorden gebracht moest
worden, noem het een angstcultuur, bij gebrek
aan een juridisch kader altijd iets ongrijpbaars
zal houden. Anderzijds omdat de mensen die
nu door deze hele zaak in verlegenheid worden
gebracht in de tussenliggende jaren alleen maar
machtiger leken te zijn geworden.
Over die vermeende lulligheid moest ik
langer nadenken. Had er teleurstelling in
doorgeklonken? Had het iets te maken met
hoe we de afgelopen jaren zo regelmatig waren
geconfronteerd met veel extremer gedrag dan
dat van Van Nieuwkerk? Nee, de voorbeelden
waren op een bepaalde manier ook echt lullig,
dacht ik. Maar dat was nu juist het punt. De
lulligheid van de incidenten, het kinderachtige
gekrijs tegen de geluidsman die op een verkeerd
moment een bandje had ingestart, het ontslag
van de visagiste wier föhn Van Nieuwkerk
wantrouwde, de eindredacteuren die als het
even zo uitkwam hun redacteuren van het ene
op het andere moment keihard lieten vallen: het
was allemaal illustratief voor het probleem. In
een angstcultuur gaat het immers niet alleen
om de momenten waarop iets tot uitbarsting
komt en grenzen expliciet worden overschreden,
het gaat vooral ook om hoe zulke dingen altijd
kunnen gebeuren, hoe de mogelijkheid ervan
in alles doorwerkt en de morele grenzen er in
zekere zin dus nooit zijn.
Wie boven aan de hiërarchie staat merkt
Het gaat vooral ook om
hoe zulke dingen altijd
kunnen gebeuren
daar niet veel van. De sfeer is immers prima,
behalve op de momenten dat hij dat even niet
is. Wie wat lager in de pikorde staat weet beter:
een goede sfeer is een verraderlijk iets.
Een eerste verklaring van Van Nieuwkerk
getuigde volgens BNNVARA van te weinig
zelfreflectie. Maar de tweede, die uiteindelijk
de krant haalde, was niet minder pijnlijk om
te lezen. ‘Ik zeg niks nieuws: televisie is een
meedogenloze, competitieve arena. Er waren
redacteuren bij wie deze grote uitdaging in goede
handen was, en met wie ik heel lang heb gewerkt,
en trouwens nog werk. En er waren redacteuren
voor wie dat minder gold, of ging gelden. En
voor hen had ik helaas weinig tijd. Laat staan
voor eventuele nazorg. Maar ik realiseer me nu
beter dan toen dat ook bij al die redacteuren
verwachtingen, dromen en ambities hoorden
over een spannende baan bij de televisie. Daar
had ik met een milder oog naar moeten kijken.’
Hij had, met andere woorden, begripvoller
moeten zijn voor hun tekortschieten. Terwijl
voor iedereen die het verhaal had gelezen
duidelijk was dat hij de druk niet aankon. Zijn
medewerkers konden hem niet aan.
‘Bel Sywert maar, vraag maar wat Sywert
ervan vindt.’ Was dat uiteindelijk het meest
ontluisterende zinnetje uit het stuk? Negen
woorden die, ook voor wie de columns van Nico
Dijkshoorn heeft weten te verdringen, in één
klap duidelijk maken dat het verhaal over de
topprestatie die werd geleverd en de prijs die
daarvoor werd betaald onzin is. Een angstcultuur
werkt saaie, veilige keuzes in de hand. Ze kiest
altijd voor de middelmaat en probeert die te
verkopen als excellentie.
Sywert noemde de aftocht van Van
Nieuwkerk, de man die de oud-scholierenleider
meer dan wie ook had gesterkt in zijn overtuiging
dat hij in principe overal verstand van had,
‘triest’. Maar het hardst moest ik lachen om
een tweet van Peter Vandermeersch. Hij
schreef: ‘Ik ben tussen 2010 en 2019 keer of 70
aangeschoven bij #dwdd. Neen ik zag lang niet
alles aan de “achterkant”. Maar zag hoe hoog
de lat lag. Veeleisend waren ze. Lastig. Moeilijk.
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Hard. Ontevreden soms. En daarom ook maakten
ze de beste tv van Lage Landen.’
Ik dacht aan de giftige mails die hij als
hoofdredacteur van NRC iedere ochtend
verstuurde. En aan hoe gênant ik het als simpele
stagiair vond om ze te lezen. Ik dacht aan het
ontluisterende stuk dat een paar jaar later in HP/
De Tijd was verschenen. Kon het echt zo zijn dat
hij het zelf allemaal was vergeten?
59
 Beeldende kunst
Anni en Josef Albers
Brieven
van katoen
Anni en Josef Albers waren
kunstenaars en bovenal
onderwijzers. Anni zag
textiel als een vorm van
communicatie, als een schrift
dat eeuwen later nog altijd
gelezen kan worden.
Roos van der Lint
In een film voor het Amerikaanse onderwijs, opge­
nomen in 1969, beeldt Josef Albers, een Duitse
kunstenaar van begin tachtig in een hoog dicht­
geknoopt overhemd, voor de leek de basisbeginse­
len van zijn befaamde kleurenleer uit. Decen­
nialang hield hij zich bezig met zijn artistieke
onderzoek naar de werking van kleur dat uit­
mondde in de serie Homage to the Square, zo’n
tweeduizend schilderijen waarvan in de film een
aantal achter hem hangen. Kleuren kun je op
meerdere manieren mengen, vertelt hij, na meer
dan dertig jaar in de Verenigde Staten nog altijd
met een Duits accent, waarop hij zijn handen in
elkaar vouwt, ze draait en nog eens draait, waar­
na zijn vingers tussen zijn opengevouwen handen
doorsteken en hij die zachtjes heen en weer laat
wuiven, als zeeanemonen in de stroming van de
oceaan. De duimen aan de uiteinden noemt hij de
‘ouders’ van de kleur die de vingers als afzonderlij­
ke kleuren met elkaar zijn aangegaan. ‘Een baby
kan op de vader lijken’, en hij beweegt een duim,
‘of een baby kan meer op de moeder lijken. Als er
ergens een baby geboren is en de buren komen
op visite’, hier wiegt hij zijn handen heen en weer,
‘dan zijn ze het er nooit over eens of de baby meer
op de vader of op de moeder lijkt.’
De film draait op een klein scherm aan het
einde van de tentoonstelling Anni + Josef Albers
in een van de kabinetten van het Kunstmuseum
Den Haag, wanneer de bezoeker al snippers uit
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
de oeuvres van Anni en Josef Albers heeft gezien,
van schilderkunst, textiel tot meubilair, en in één
zaal volledig omringd is geweest door Homage to
the Square, waar het museum zelf ook een stu­
die van in de collectie heeft. Een aantal jaar gele­
den hingen op die plek nog de meditatieve schil­
derijen van Mark Rothko, rechthoekige doeken
met even subtiele als intense overgangen tussen
kleuren die volgens het museum toen ‘universele
60
gevoelens als angst, extase, tragiek en euforie’ ver­
beeldden. Nu hangen er van Albers zijn beroem­
de vierkante doeken met daarop geschilderd drie
of vier vierkanten in vierkanten, steeds in dezelf­
de verhouding maar in een ander kleurenpallet
dat de vormen een andere manier van interactie
geeft: dan weer verdwijnen ze als vensters in de
diepte, dan weer staan ze als stapels op elkaar.
Ook bij Albers kunnen de kleuren tintelen, net
als zijn wiebelende vingers, maar anders dan de
Anni’s werk is strenger
dan dat van Josef, maar
zij is gebonden aan de
schering en de inslag
zwijgzame Rothko legt hij in de film de werking
van zijn schilderijen haarfijn uit, over hoe zijn
vier kleuren uitnodigen om er drie te zien, over
hoe de ene kleur de andere naar voren duwt. Zijn
handen zwaaien door de lucht als hij zijn pupillen
aanmoedigt om in het leven toch vooral ­creatief
naar kleur te kijken. Daar is het hem om te doen,
verklaart Albers, en niet om die schilderijen. Ver­
geleken bij Rothko was Albers down to earth. De
spiritualiteit van een schilderij school wat hem
betreft in onze manier van kijken, het schilde­
ren zelf vergeleek hij eens met het smeren van
een boterham.
Josef en Anni Albers, zij geboren als Annelise
Fleischmann, waren kunstenaars en bovenal
onderwijzers. Ze ontmoetten elkaar in 1922 in
Weimar aan het Bauhaus, de kunst- en ontwerp­
opleiding met gespecialiseerde werkplaatsen.
The Josef and Anni Albers Foundation / VG Bild-Kunst
Josef was de eerste student die daar zelf Meister
zou worden, Anni een van de Bauhausmädels
waar directeur Walter Gropius een beperkend
quotum op had gezet. Josefs (1888-1976) interes­
se in glaskunst werd in eerste instantie ontmoe­
digd, zijn talent moest zich richten op de schil­
derkunst, terwijl Anni’s (1899-1994) ambities in
de schilderkunst van hogerhand werden omgebo­
gen in de richting van textiel. Die opzet was bepa­
lend voor het pad van hun kunstenaarschap: Josef
kon voluit experimenteren voordat hij overging
op de schilderkunst die hem beroemd maakte;
Anni zocht het experiment in stof en weefgetouw
(‘Omstandigheden leidden me naar de draden,
en deze wisten mij voor zich te winnen’) en bleef
als kunstenaar lange tijd miskend, althans op
het niveau van Josef, ook al groeide haar weef­
atelier aan het Bauhaus uit tot een van de pijlers
van het instituut. Drie jaar na hun ontmoeting
trouwden ze, en het is een verliefde foto waar de
tentoonstelling in het Kunstmuseum mee opent,
van Josef die Anni tegen zich aantrekt, haar met
gesloten ogen een kus op haar wang geeft, terwijl
zij haar tanden bloot lacht en haar ogen opslaat
naar de hemel.
Helemaal voor de hand ligt een tentoonstel­
ling over beide kunstenaars toch niet. Hoewel
ze als partners hun leven deelden, werkten ze
nooit samen, en hoewel Anni in 1949 een solo­
tentoonstelling kreeg in het Museum of Modern
Art in New York, als eerste textielkunstenaar
ooit, was het Josef die na zijn dood onder meer
een m­ useum in zijn naam kreeg, het Josef Albers
Museum in Bottrop. Josef laat een enorm oeuvre
achter, dat van Anni is beperkter. Als Anni Albers
in 2018 een overzichtstentoonstelling in K20 in
Düsseldorf en in Tate Modern in Londen krijgt,
heet die ‘long overdue’. Pas vorig jaar organiseer­
de het Musée d’Art Moderne de Paris de eerste

The Josef and Anni Albers Foundation
tentoonstelling over Anni en Josef Albers samen,
l’Art et la vie, en nu herhaalt het Kunstmuseum
die opzet, op kleinere schaal, met als partner de
Josef and Anni Albers Foundation. De kunst staat
centraal, en niet het leven, ondanks die kussende
foto die de bezoeker naar binnen lokt en die ook
het omslag van de rijke catalogus siert. Als je de
foto’s moet geloven – er zijn er meer – dan kus­
ten ze elkaar voortdurend, maar wat dat voor de
kunst betekende, blijft hier buiten beschouwing.
Natuurlijk springt de stilistische verwantschap
tussen beide oeuvres in het oog, de wereld van
horizontale en verticale lijnen die floreerde aan
het Bauhaus, en de grote aandacht voor ambacht
en materiaal. Heel mooi op de tentoonstelling zijn
twee vroege glaswerken van Josef uit 1921, kleine
panelen met abstracte voorstellingen opgetrok­
ken uit stukjes glas waarvoor hij de afvalbergen
van Weimar afstruinde. Met dunne lijnen van
ijzerdraad worden de scherven in vlakjes verdeeld
en ondertussen handig op hun plek in het plaat­
staal gehouden. Vergeleken bij Josefs latere (glas)
werk, dat steeds strakker van vorm en neuroti­
scher van karakter wordt, zijn deze panelen bij­
zonder dynamisch, met ronde flessen­bodems nog
flirtend met figuratie, als zonnen in een landschap
Links: Josef Albers,
Variant/Adobe:
4 Central Warm
Colors Surrounded
by 2 Blues, 1948.
Olieverf op
masonite,
66 x 90,8 cm;
Anni Albers, Red
and Blue Layers,
1954. Katoen,
61,6 x 37,8 cm;
onder: Josef
en Anni Albers,
Asheville,
North Carolina,
ca. 1935
The Josef and Anni Albers Foundation
of radars in een machine. In de latere werken,
van gezandstraald plaqué-glas met verf, blijft de
voorstelling vooral overeind in de titels, zoals bij­
voorbeeld in Skyscrapers on Transparent Yellow
(1929), waar wolkenkrabbers verrijzen uit verti­
caal gestapelde horizontale lijnen.
De textiele werken van Anni Albers zijn van
meet af aan strakker en abstracter dan die van
hem, in zekere zin strenger in de leer, maar zij is
gebonden aan het weefgetouw dat nu eenmaal
werkt met een raster van draden – de schering
en de inslag. Het maakt textiel tot een uiterst
modern medium, kunst waarin vorm en func­
tie perfect samenvallen, maar in de tentoonstel­
ling blijkt de keerzijde van die werking voor een
status als autonome beeldende kunst. Waar van
Josef tientallen vroege werken op zaal hangen,
schijnbaar nog even fris als honderd jaar gele­
den, is er van Anni een wandtapijt van katoen en
zijde uit 1924 te zien, verpakt in een lijst die de
stof platdrukt en de randen scheeftrekt. Van haar
ingenieuze afstudeerproject aan het Bauhaus in
1929, de ontwikkeling van geluidsabsorberen­
de en lichtreflecterende wandbekleding, liggen
slechts een rol stof en stalen in een vitrine. In de
wereld van rechte lijnen lopen die van haar soms
noodgedwongen krom.
Met de verhuizing van het Bauhaus van Weimar
naar Dessau verschoof de aandacht van kunst
als unicum naar grootschalige productie, en het
weefatelier dat Anni Albers inmiddels runde
blonk daarin uit met gebruikstextiel. Maar wei­
nig bleef ervan bewaard, althans hier op zaal, en
wat er over is, blijkt steeds slechts een deel van
een geheel, soms verkleurd bovendien – het is
kunst op leeftijd.
In 1933 sluit het Bauhaus onder dreiging van het
nationaal-socialisme en Anni en Josef Albers ver­
huizen naar de Verenigde Staten om les te gaan
geven aan het nieuw opgerichte Black Mountain
College in North Carolina, later doceert Josef
nog aan Yale University. Anni krijgt haar eigen
weefwerkplaats, Josef doceert tekenen, vormge­
ving en kleurenleer. Een groot deel van zijn glas­
kunst overleeft de verhuizing niet en hij maakt
de overstap naar schilderkunst, waarbij hij zich­
zelf allerlei mathematische regels oplegt om tot
geo­metrische oplossingen te komen. Gekmakend
zijn sommige werken op de tentoonstelling, voor
wie daar gevoelig voor is: voorlopers van de op-art
die het oog voortdurend op een doodlopend spoor
zetten. Een glasplaat met traptreden in de vorm
van een scheef gelopen vouwblaadje, een schil­
derij met kleurvormen en een zwevende zwar­
te lijst, terwijl de werkelijke randen van het doek
rafelig zijn, ja, haast als een tapijt.
Ook Anni legt zich toe op een nieuwe stap
in het weven, die zij pictorial weaving noemt:
het kleed als schilderij, als drager van allerhan­
de weeftechnieken die draden op de voorgrond
plaatsen. De werken die zij maakt met de zoge­
naamde ‘supplementaire’ weeftechniek, waarbij
boven op het weefsel nog een laag draad wordt
aangebracht, behoren tot haar mooiste werken.
Steeds duidelijker ziet zij textiel als een vorm van
communicatie, als drager van een boodschap,
zelfs als een schrift dat eeuwen later nog altijd
gelezen kan worden. Black-White-Gold 1 (1950)
leest als een brief van katoen met Lurex en jute,
linksonder getekend door Anni Albers met haar
signatuur: ‘AA’. Prachtig ook zijn de weefsels met
titels als Code, Open Letter en Epitaph, oftewel
‘grafschrift’, haar laatste grote weefwerk.
Tijdens haar tijd aan het Bauhaus bestudeerde
Anni al stukken van precolumbiaanse wevers uit
Peru; in de Verenigde Staten breekt een periode
van reizen aan, vaak naar Mexico, maar ook naar
Cuba, Chili en Peru. De tempelcomplexen met
hun geometrie, maar ook inheemse gebruiksvoor­
werpen zoals textiel en beeldjes, krijgen hun neer­
slag in de kunst van de Albersen. Anni past onder
andere het meanderpatroon toe, Josef maakt
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
een reeks schilderijen genaamd Variant/Adobe,
genoemd naar de lokale, traditio­nele lemen hui­
zen die in de volstrekt abstracte compositie voor­
al doorklinken in de gekleurde ‘openingen’ van
kleur in kleur. Ze verschijnen als ramen in een
constructie, kleur als gat in de tijd. 
Anni + Josef Albers, t/m 15 januari in het
Kunstmuseum Den Haag. kunstmuseum.nl
61
 Dat was eens maar nooit meer, benadrukt De
Operette Operetta Land Jong. Veel te zielig voor zo’n dier en bovendien
zou hij nu ook veel liever een olifant schilderen.

‘Echte vreugde
Op karton uiteraard, zijn lievelingsmateriaal. De
werkplaats van zijn gezelschap Groots en Mee­
slepend, gevestigd in een oude, tochtige fabrieks­
hal in het hart van Haarlem, ligt er bezaaid mee.

ontroert ook’
Overal waar je kijkt zie je kartonnen decorstuk­
ken, achterwanden, rekwisieten en kostuums.

De liefde voor het dikke, bruine papier stamt net

Operetta Land van Steef de Jong ging eind november in
première bij Nationale Opera & Ballet in Amsterdam.
Met zijn fantasievolle en uitbundige familievoorstelling
wil de maker ook het vaste operapubliek raken.
Rory Groot
Het was ergens aan het begin van zijn afstudeer­ was al een bekende filmregisseur die ook Steven
jaar aan DasArts in Amsterdam. Verkleed als de Jong heette en ik dacht: daar heb ik geen zin
een page uit de Middeleeuwen kwam theater­ in. Ik ben ook iemand! Ik heb recht op mijn eigen
maker Steef de Jong tijdens een presentatieavond ideeën en dromen.’
gehuld in een pluchen instapkostuum van een Als kind werd De Jong al aangetrokken door
kip een volle theaterstudio in gelopen. Met een sprookjes en de romantiek van de negentiende
uitgestreken gezicht nam hij plaats voor het gnif­ eeuw. De videobanden met de films van Romy
felende publiek en begon zijn monoloog. Na wat Schneider in de rol van de Oostenrijkse keize­
ongemakkelijk gekuch en geschuif op stoelen gaf rin Sissi werden grijsgedraaid. De glamoureu­
het publiek zich langzaam over aan het verhaal ze werelden van keizers, koningen, prinsen en
en werd het stil in de zaal. Totdat halver­wege prinsessen boden de ideale mogelijkheid om uit
de voorstelling in het publiek een man begon de werkelijkheid van alledag te ontsnappen. Een
te roepen: ‘This is not avant-garde!’ Verbijsterd diepgeworteld verlangen dat later bij hem als
keek De Jong in de richting waar het geroep van­ kunststudent binnen de veeleisende muren van
daan kwam. ‘This is not avant-garde!’ herhaal­ de Rietveld Academie en DasArts steeds sterker
de de toeschouwer. Hoe moest hij hierop reage­ werd en uiteindelijk leidde tot de ontdekking van
ren? Moest hij überhaupt reageren of gewoon zijn grote liefde: de operette, het miskende stief­
doorgaan? kind van de opera en de moeder van de musical.
Zijn verbijstering maakte plaats voor woede
en er ging een vuur in hem aan. ‘Ik dacht: ik sta Getergd door de constante roep om vernieuwing
hier verdikkeme tijdens een open avond van en radicaliteit op DasArts besloot De Jong op een
een kunstopleiding verkleed als een page en een dag van de weeromstuit de oude operetteplaten
gigantische kip een romantische monoloog te van zijn grootouders uit hun kitscherige hoezen
houden: hoe avant-gardistisch wil je het heb­ te halen. Positief verrast door de muziek en lie­
ben!’ memoreert de 39-jarige theatermaker ruim deren die hij uit de kelen van Nederlandse ope­
veertien jaar later het voorval in zijn werkruim­ rasterren Marco Bakker en Cristina Deutekom
te in het centrum van Haarlem. ‘Woest was ik. hoorde, ging hij zich in het vergeten theater­genre
verdiepen. Om zelf een operette in het ­theater
te kunnen zien, reisde hij naar Wenen, waar hij
definitief overtuigd raakte van de schoonheid
‘Die olifant. Ik dacht: nu van de kunstvorm.
gaan jullie het krijgen ook. Terug in Amsterdam begon hij aan zijn eigen
operettes te schrijven en aan het einde van het
Met je avant-garde!’ jaar studeerde hij in theater De Toneelschuur
in Haarlem af met zijn zelfgeschreven en -gere­
gisseerde Engelberg Express, een Alpenoperet-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
als zijn fascinatie voor sprookjes en Sissi al uit
zijn kindertijd, toen hij zijn kamer vol knutsel­
de met oude dozen en papier. Op de kunstacade­
mie maakte hij later een serie kartonnen pop-up­
boeken, waaruit bij elke bladzijde die je omsloeg
papieren figuren en vormen tevoorschijn kwa­
men. Een techniek die hij nu op allerlei manie­
ren in zijn voorstellingen gebruikt.
Toen De Jong na zijn afstuderen in 2009 bij
theatergezelschap Firma Rieks Swarte terecht­
kwam, was de keuze voor karton als basismate­
riaal voor de vormgeving van zijn operettes snel
gemaakt. Hij kon ook bijna niet anders, vertelt
hij. Net als in zijn eigen atelier nu lagen er in de
studio van het gelauwerde gezelschap destijds
ook overal metershoge stapels papier in alle soor­
ten, diktes en maten opgestapeld.
‘Tijdens het maakproces van Groots en meesle-
pend wil ik leven, mijn eerste eenmans­operette,
kwam Jacqueline van Eeden van Firma Rieks
met het idee om een grote, kartonnen doos als
decor te maken. Een simpele, kartonnen doos
waar een hele wereld in verborgen lag die ik
stukje bij beetje zou onthullen. Bijna als van­
zelfsprekend kwam ik ook terug bij mijn fasci­
natie voor het pop-upconcept. Het verhaal dat
ik in de voorstelling vertelde, speelde zich name­
lijk wel op honderd verschillende locaties af, en
op deze manier kon ik met één decorstuk in een
paar handbewegingen voortdurend van tijd en
plaats wisselen. Inhoud en vorm vielen in één
klap samen en ik wist vrijwel meteen: dit is het.
Dit is wat ik de komende jaren ga maken.’
De voorstelling werd een succes en samen
met regisseur en producent Ina Veen richtte De
Jong in 2013 zijn eigen gezelschap op, met als
missie de operette nieuw leven in te blazen in
Nederland. Naast nieuw geschreven stukken put
De Jong daarbij gretig uit het rijke operette- en
toneelrepertoire, waarbij hij telkens weer op ori­
ginele wijze de grenzen tussen kunst en kitsch
opzoekt en lichtvoetig langs de randen van de
ratio en het sentiment beweegt. Humor en ver­
beeldingskracht zijn samen met zijn inventivi­
teit de grote drijvende krachten.

Waar haalt zo’n man de arrogantie vandaan om
een beetje door mijn stuk heen te gaan schreeu­
wen omdat het niet naar meneers zin is. Vanaf
dat moment wist ik zeker dat ik alleen nog maar
naar mezelf zou luisteren. Dat ik alleen nog maar
zou maken wat ik graag wilde maken, ongeacht
wat anderen daarvan vonden. Een paar weken
na die avond heb ik toen ook mijn naam in Steef
veranderd. Ik heette toen nog Steven, maar er
te. Een twee uur durende megaproductie met
in totaal veertig mensen (acteurs, solisten en
orkest) én een olifant op het toneel. ‘Die olifant
was maar twee minuten op het toneel’, vertelt De
Jong lachend. ‘Hij liep halverwege de voorstelling
van links naar rechts en dat was het. Het kostte
me het totale budget wat ik van DasArts beschik­
baar had gekregen, maar ik dacht: nu gaan jullie
het krijgen ook. Met je avant-garde!’
Na enkele hits op theaterfestival De Parade
beleefde De Jong in 2017 met zijn voorstellingen
De Modern Art Revue, die hij samen met caba­
retier Alex Klaasen maakte, en Steef ’s operette
uurtje zijn definitieve doorbraak bij het theater­
publiek. Beide voorstellingen werden in de media
overladen met sterren. Het leverde hem aan het
einde van het jaar de Mary Dresselhuys Prijs op.
Van een doorbraak bij het grote publiek wil

62
 Bart Grietens
Operetta Land van regisseur
Steef de Jong bij Nationale
Opera & Ballet, Amsterdam
‘Volgens velen hebben
alleen negatieve emoties
diepere lagen. Onzin!’
De Jong vijf jaar later niet spreken, maar dat het
leven als theatermaker sindsdien een stuk mak­
kelijker is geworden is een feit. Steef de Jong
is hot in theaterland. En niet alleen in Neder­
land. Onlangs debuteerde hij met zijn fami­
lieconcert Ein Papp-Konzert bij de Volksoper
Wien in Wenen, het epicentrum van de Europe­
se opera en operette. Samen met het complete
orkest, onder leiding van dirigent Gerrit Priess­
nitz, bracht De Jong met twee zangers van het
gezelschap ruim een uur aan liederen uit vier van
zijn lievelingsoperettes ten gehore. In het Duits
en met een decor van karton.
Bij Nationale Opera & Ballet in Amsterdam ging
eind november zijn nieuwste voorstelling Ope-
retta Land in première. Opnieuw een familie­
voorstelling, die hij deze keer in opdracht van de
‘eigen’ Nationale Opera maakte. Zittend op een
vliegende fiets komt De Jong aan het begin van
de voorstelling op zes meter hoogte uit de cou­
lissen tevoorschijn en neemt hij als ‘de verzin­
ner’ het publiek mee op weg naar het imaginai­
re Operetta Land. Een sprookjesland dat lijkt
op onze wereld, waar mensen trouwen en schei­
den en waar rampen gebeuren, maar waar je één
ding zeker weet: alles komt altijd goed. Voor de
muziek koos De Jong uit bestaande operettes
van onder anderen Gilbert en Sullivan, Jacques
Offenbach en Johann Strauss jr., waar hij caba­
retier en schrijver Paulien Cornelisse Nederland­
se teksten op liet schrijven.
Hoewel Operetta Land als een fami­lie-
voorstelling geprogrammeerd staat, hoopt De
Jong ook het vaste operapubliek met zijn debuut
bij Nationale Opera & Ballet naar de zaal te trek­
ken. Volgens de maker bestaan er binnen de ope­
rawereld veel vooroordelen over de operette. Zo
zou de lichtheid van de vaak kluchtige operette
minder kunstzinnig zijn dan de tragiek van een
zwaarmoedige opera. ‘Alleen negatieve emoties
hebben volgens veel mensen diepere menselij­
ke lagen. Tragiek en verdriet, dat is ontroerend.
Dat raakt. Joligheid en vreugde is oppervlak­
kig. Wat een onzin! Echte vreugde ontroert ook.
Huilen en lachen zijn allebei uitingen van diep­
menselijke emoties, waarbij de ene niet beter is
dan de andere.’
Het grootste verschil ten opzichte van de voor­
stellingen die hij de afgelopen tien jaar maakte,
is de schaal waarop hij voor Operetta Land moest
werken, vertelt De Jong. Nooit eerder had hij
zoveel mogelijkheden en mensen tot zijn beschik­
king bij het maken van een voorstelling. Ook in
Wenen niet. ‘Dat was in het begin wel even wen­
nen’, bekent hij. ‘Met name bij het maken van de
kostuums en de decorstukken. Operetta Land
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
is mijn fantasiewereld, die eruit moet zien alsof
ik het allemaal zelf op mijn kamer heb bedacht
en geschilderd. Dat was met al die verschillen­
de handen wel even zoeken, maar ik ben heel blij
met wat het is geworden. Het ziet er echt gewel­
dig uit. Heb je die olifant bijvoorbeeld gezien?’ 
Steef de Jong, Operetta Land, t/m 30 december
bij Nationale Opera & Ballet, operaballet.nl
63

Film Bones and All
Verliefde monsters
In Bones and All, de nieuwste film van Luca Guadagnino,
trekt een jong stel door Amerika. Ze lijken vrij maar zijn dat
niet: hun monsterlijke verslaving houdt ze gevangen. Basje Boer
Een serie amateurschilderijtjes in de gang van
een Amerikaanse highschool: daarmee opent
Bones and All. In zoete tinten zien we landschap­
pen die we sinds de western met geen ander land
associëren dan de Verenigde Staten: de verre hori­
zonten, de dromerige luchten, de ondergaande
zon. En tegen al dat zachte en uitgestrekte zien
we de concrete vormen van elektriciteitsmasten
afgetekend, het donkere tegen het lichte. Wat ver­
tellen die landschappen ons? Waarom opent Luca
Guadagnino, regisseur van onder andere Call
Me by Your Name (2017) en Suspiria (2018), zijn
nieuwste film met deze beelden? En: waar neemt
hij ons mee naartoe?
Vooralsnog blijven we op deze middelbare
school, ergens in de jaren tachtig. We ontmoe­
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
ten Maren, een nieuwe leerling, en zien hoe ze
wordt uitgenodigd voor een slaapfeestje. Dat
soort dingen mag ze niet van haar vader, werpt
ze nog tegen, maar die avond sluipt ze het huis
uit en klopt ze op het slaapkamerraam van haar
nieuwe vriendin. Terwijl twee anderen gieche­
lend elkaars nagels lakken, liggen Maren en zij op
hun rug met elkaar te praten. In real time zien we
hun vriendschap ontluiken – of misschien zelfs
64
een romance. Wat vind je hiervan, vraagt Marens
nieuwe vriendin haar over de nagellak op haar
wijsvinger. Het is een geladen moment, zoals de
seconden die voorafgaan aan een kus. Maar wat er
vervolgens gebeurt is niet romantisch of ­seksueel
– het is gewelddadig.
De film waar we naar hebben zitten kijken
blijkt geen highschoolfilm over meisjesvriend­
schap maar een monsterfilm over buitenbeen­
tjes. Terwijl Maren en haar vader op de vlucht
slaan, naar weer een nieuwe stad, weer een nieu­
we school, weer nieuwe vriendinnen, trekt Gua­
dagnino je zijn verhaal in, steeds iets verder, om
langzamerhand de achtergrond ervan te onthul­
len. Maren blijkt een ‘eater’ te zijn, een soort krui­
sing tussen een kannibaal en een vampier. Haar
aandoening is niet aangeleerd maar aangeboren,
geen keuze maar een noodzaak. Ze moet mensen­
vlees eten, zo vers mogelijk – ze kan niet anders.
Na het incident op het slaapfeestje, en de vlucht
die erop volgde, wordt Maren wakker in een leeg
huis. Haar vader vindt dat ze volwassen genoeg is
om het zelf uit te zoeken. Hij heeft wat geld voor
haar achtergelaten, samen met haar geboorte­
akte en een cassettebandje. Gedurende de film
Yannis Drakoulidis / MGM Pictures
zal Maren dat bandje stukje bij beetje afspelen
op haar walkman, zodat ook wij dat verhaal in
flarden krijgen opgediend. Op dat bandje ver­
telt Marens vader haar over haar vroegste jeugd
en eerste slachtoffers, en over het offer dat hij
zelf voor haar dochter maakte. Maren zelf weet
er niets meer van – het is nu pas dat ze zich reali­
seert wat haar lot eigenlijk is.
De films van Luca Guadagnino zijn zowel duis­
ter als lief. Zachtaardige thema’s, zoals hoe het
is om op te groeien of de relaties tussen men­
sen, combineert hij met thema’s als haat, moord
en kwaadaardigheid. Maar in plaats van dat hij
die thema’s hard op elkaar laat botsen, legt hij ze
naast elkaar. Want Guadagnino is een filmmaker
met een zachte hand: met een elegante manier
van vertellen – zie het cassettebandje dat in de
plaats komt van letterlijke flashbacks – en een
fijn gevoel voor esthetiek. Ook Bones and All is
een feest van patronen, kleuren en zacht licht;
van onderbelichte jaren-tachtiginterieurs waar­
in een make-uploze Taylor Russell, in de rol van
Maren, prachtig past, badend in warme tinten
grijs en geel. Het zijn beelden die niet zouden
misstaan in een modetijdschrift, en toch zijn ze
niet glamorous, zoals ook de mooie fotografie van
Arseni Khachaturan nooit opzichtig is. Het maakt
het ook zo jammer dat Bones and All uiteindelijk
zwicht voor het nadrukkelijke. Zo intrigerend als
de film begint, zo elegant en subtiel, zo sentimen­
teel wordt hij uiteindelijk.
Als kind werd Maren al door een ouder in
de steek gelaten: haar moeder. Over haar weet
Maren helemaal niets – niet hoe ze eruitziet of
waarom ze vertrok. Als Maren op haar geboorte­
akte de woonplaats van haar moeder ziet staan,

en ze besluit om haar te gaan zoeken, veran­
dert Bones and All in weer iets anders: een road­
movie, dat klassieke genre vol gewichtige thema’s
als vluchten, zoeken en de zucht naar vrijheid.
Maar je zou Bones and All ook kunnen plaatsen
in een ander genre, namelijk dat van de vam­
pierfilm. Die kent weer zijn eigen thema’s, maar
in Bones and All spreken de roadmovie en de
vampierfilm elkaar niet tegen; ze sluiten juist op
elkaar aan. Het zwervende bestaan dat in de road­
movie wordt gevierd, het soort vrijheid waarbij je
losgezongen bent van alles, is tenslotte ook beper­
kend; het is net zo onbegrensd als geïsoleerd, net
zo autonoom als eenzaam.
En daarmee komen we op het terrein van de
vampierfilm, die in de beste gevallen gaat over
buitenbeentjes die aansluiting zoeken, bij een
geliefde of een groep. Net als hedendaagse vam­
pierklassiekers als Near Dark (Kathryn Bigelow,
1987), Interview with the Vampire (Neil Jordan,
1994), Bram Stoker’s Dracula (Francis Ford
Copppola, 1992), Only Lovers Left Alive (Jim
Jarmusch, 2013) en ja, zelfs Twilight (Catheri­
ne Hardwicke, 2008) gaat Bones and All over
de eenzaamheid van het monster, en het paar
dat het probeert te vormen. Als je zo naar
Bones and All kijkt, als een film over het vin­
den van soortgenoten, begrijp je ineens ook de
openingsbeelden. De elektriciteitsmasten in het
weidse landschap staan voor alle onzichtbare ver­
banden die door onze levens lopen – en precies
dat is waar Maren naar op zoek is.
Tijdens de zoektocht naar haar moeder vormt ook
Maren een paar. Eaters, zo blijkt, hebben een uit­
stekend reukorgaan, waarmee ze niet alleen hun
maaltijd kunnen opsporen, maar ook elkaar. Zo
ontmoet ze Lee (Timothée Chalamet), bij wie ze
Timothée Chalamet
als Lee en Taylor
Russell als Maren in
Bones and All
steun en vriendschap vindt, en al gauw ook liefde.
Samen met Lee trekt Maren door het Amerikaan­
se landschap, vluchtend en jagend, onbevreesd en
bang. Overdag zien ze alleen de weg voor zich, de
nachten brengen ze binnen door, in de huizen van
vreemden. Mooi is het contrast tussen dat buiten
en binnen, met veel nadruk op de prachtig vorm­
gegeven en liefdevol in beeld gebrachte interi­
eurs. Dit zijn de huizen van mensen die eenzaam
of anders gewoon alleen zijn; die Dubliners lezen
aan de keukentafel of de muren volhangen met
blote vrouwen. Dat contrast, tussen binnen en
buiten, tussen insiders en outsiders, benadrukt
nog eens wat Guadagnino met zijn vampier-road­
movie wil zeggen: dat eenzaamheid en autonomie
twee kanten van dezelfde medaille zijn.
Voor Maren en Lee is vrijheid een abstract
begrip. Ze kunnen gaan en staan waar ze willen
maar zijn voor altijd opgesloten in hun drang.
Want zo wordt hun kannibalisme getypeerd: als
een verslaving. Ze kunnen er niets aan doen, ze
zijn als monsters geboren – maar dat betekent
niet dat ze er niet onder lijden. ‘Do you think I’m
a bad person?’ vraagt Lee aan Maren, en haar ant­
woord is veelzeggend: ‘All I think is that I love
you.’ Guadagnino zoekt aan de randen van de
samenleving, op de duistere plekken waar mon­
sters zich ophouden. Maar hij vindt er het men­
selijke. Het zachte, het mooie, het lieve.
Regisseur Guadagnino
moet gevoeld hebben dat
het hart van zijn film niet
wilde kloppen
Monsters, zo noemen Maren en Lee zichzelf ook.
Verliefde monsters, maar toch: monsters. In de
gewelddadige climax waar Guadagnino naartoe
werkt, stelt Lee opnieuw zijn vraag aan Maren,
opnieuw en opnieuw: ‘Am I bad?’ Het is een vraag
die geladen is met schuldgevoel en schaamte, met
de tegenstelling van moreel besef en een mis­
dadig verlangen. Op dat moment weet je welke
vraag Guadagnino met Bones and All wilde stel­
len, namelijk wat het betekent om een monster te
zijn. Het antwoord dat hij voor ogen had, weet je
ook, namelijk dat mensen en monsters helemaal
niet zo veel van elkaar verschillen. Schaamte voe­
len we allemaal, schuldbewust zijn we allemaal.
Verlangen doen we allemaal, vaak genoeg tegen
beter weten in. Maar het probleem is dit: het
blijft bij theorie. Hoe expliciet Guadagnino het
geweld van Maren en Lee ook maakt, ze worden
nooit écht monsters. Hoe vaak Lee ook vraagt of
hij slecht is, er is nooit écht twijfel over het ant­
woord: nee, hij is niet slecht. Guadagnino ver­
mengt het duistere zozeer met het liefdevolle dat
ze volledig samenvallen, hij zocht zo hard naar
het menselijke in de monsters dat er van mon­
sters helemaal geen sprake meer is. De vrijheid
en de eenzaamheid, de daders en de slachtof­
fers: het loopt allemaal in elkaar over. Het is een
moeras zonder houvast. Zo mooi als Guadagni­
no het buiten laat contrasteren met het binnen,
de elektriciteitsmasten met het landschap, zo
vaag is het onderscheid tussen de eaters en hun
omgeving. Maren en Lee zijn buitenstaanders,
zo wordt keer op keer benadrukt – maar waar
staan ze dan precies buiten?
Guadagnino moet dat ook gevoeld heb­
ben, dat het hart van zijn film niet wilde klop­
pen, en dus zette hij grover geschut in. Terwijl
de motor van het verhaal meermaals uitvalt
en opnieuw moet worden opgestart, wordt de
toon van Bones and All allengs sentimenteler.
Alle subtiliteit verzandt in nadrukkelijkheid,
alle elegantie in oppervlakkigheid. Het wordt
steeds lastiger om mee te leven met Maren en
Lee, om niet in lachen uit te barsten in plaats van
in snikken. Zonde, want er zit ook zoveel moois
in Bones and All: Lee die door het huis van een
van hun slachtoffers danst op Lick It Up van
Kiss (‘Life’s such a treat and it’s time you taste it/
There isn’t a reason on earth to waste it/ It isn’t a
crime to be good to yourself ’); de strakke shots
vanuit Marens point of view als ze probeert te
bepalen of Lee te vertrouwen is; een ambigue
scène in een nachtelijk maisveld waarin seksue­
le bevrediging samengaat met de voldoening van
geweld; de spannende scène waarin Maren voor
het eerst een andere eater ontmoet, de vreemde
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Sully, die iets te eten voor haar regelt. En dan is
er nog het laatste shot, flashback en droombeeld
ineen, waarmee Guadagnino lijkt terug te ver­
wijzen naar zijn eigen Io sono l’amore uit 2009:
twee geliefden op de vlucht, geïsoleerd maar ver­
liefd, vrij maar afhankelijk. Een eilandje op zich. 
Bones and All draait vanaf 1 december in de
filmtheaters
65
 Kroniek van kunst&cultuur
Modeblad
Een onbekende Broadway-­
OPERA opera uit 1941 van de Duit-
Lady in the Dark se componist Kurt Weill
(Dessau 1900-New York
1950), dat maakt nieuwsgierig. Weill is samen
met Bertolt Brecht de man van onder andere de
Dreigroschenoper en Mahagonny. Opera Zuid
heeft de laatste jaren meer opera’s herontdekt
en met succes gespeeld, zoals het kleine Ameri-
kaanse drama A Quiet Place van Leonard Bern-
stein en de pacifistische opera Fantasio van Jac-
ques Offenbach.
Lady in the Dark past in dat rijtje, maar op
een ingewikkelde manier. Het script is van
Moss Hart, de songteksten zijn van Ira Gersh-
win. Die hebben samen geprobeerd een tegen-
draadse anti-musical te schrijven. De structuur
is speciaal: een gesproken toneelstuk met daar-
in drie droomsequenties, gezongen en gedanste
mini-operaatjes. Ook inhoudelijk is geprobeerd
het genre musical meer diepgang te geven.
Liza Elliot, een succesvolle hoofdredacteur
van een sjiek modeblad, wordt plotseling ner-
veus en angstig en neemt haar toevlucht tot een
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
psychiater. Die vraagt haar haar dromen te ver-
tellen, die door Opera Zuid fantastisch en spec-
taculair worden uitgebeeld. In de eerste droom
wordt Liza door iedereen bewonderd en gepre-
zen; in de tweede zal haar huwelijk plaatsvinden;
in de derde zien wij een vrolijk circus dat veran-
dert in een rechtszaak tegen haar omdat zij niets
meer kan beslissen, ook niet met welke van drie
mannen ze verder wil.
66
Bjorn Frins
En daar zit ook het pijnpunt van het oorspron-
kelijke script. In 1941 is het misschien logisch
dat men ervan uitgaat dat een succesvolle vrouw
ongelukkig is als zij niet ook een geliefde man
heeft, maar ik weet niet zeker of we daar tachtig
jaar later nog zo over denken.
Bij Opera Zuid proberen ze afstand van dat
seksisme te nemen, bijvoorbeeld door van de
psychiater geen man maar een vrouw te maken
(een wijze en milde Sylvia Poorta). Maar het
blijft pijnlijk als wij in flashbacks te zien krijgen
dat Liza’s probleem is dat zij door haar vader
wordt vernederd omdat zij zo lelijk is en daarna
door diverse jongens wordt afgewezen. Zij gaat
zich stijfjes kleden en sluit zich op in de ivoren
toren van haar modeblad.
Liza is geen gemakkelijke rol, sopraan
­Maartje Rammeloo speelt haar vorstelijk maar
we blijven met haar meevoelen. De al wat oude-
re Jeremy Finch White, de aantrekkelijke Qui-
rijn de Lang en de energieke Elliot Carlton Hines
spelen haar drie potentiële minnaars. De regie
van Anna Pool is snel en geweldig goed. Zij doet
moeite een al te happy end te vermijden. Phil-
harmonie zuidnederland speelt onder dirigent
David Stern als een gigantische bigband.
Het klinkt niet als de Kurt Weill die we ken-
nen. Hij heeft zich misschien te veel willen aan-
passen aan de Broadway-musical, maar het is
een musical die heel wat te denken geeft.
Max Arian
Lady in the Dark: t/m 11 december 2022
op tournee in Nederland en Luxemburg,
operazuid.nl/lady-in-the-dark
Links: Lady
in the Dark,
regie Anna Pool
Lucifer
Als jonge vader en later als
TELEVISIE beginnend opa zag ik veel
Lampje kindertelevisie, maar alles
gaat voorbij. Er wordt wei-
nig over geschreven, terwijl het een belangrijk
genre is en Nederland tot de wereldtop behoor-
de, gezien de prijzen op internationale festivals.
Hoezo behoorde? Plots wint KRO-NCRV een
Emmy voor kleutertelevisie. Dus bekijk ik in m’n
eentje Kabam! Tien korte drama-afleveringen
over kinderangsten. De jury heeft gelijk. Wat is
dat goed gedaan. Leuke, herkenbare verhaaltjes,
enig geacteerd, maar ook filmisch ijzersterk. Al
geloof je niet in tien happy ends, ze zijn heerlijk
voor de doelgroep. Uitgesteld kijken dus, liefst
met kind of kleinkind.
Op komst ook ‘volwassener’ kinder- of
familie­televisie: dramaserie Lampje. Vier groots
aangepakte afleveringen. Lampje heet eigenlijk
Emilia, net als moeder, maar vader, vuurtoren-
wachter, vond het lastig dat ze allebei reageer-
den als hij Emilia riep. En ‘Lampje’ is toepasse-
lijk, al is de vuurtorenlamp natuurlijk een stuk
groter. Die moet elke namiddag aangestoken
worden met een enorme lucifer. We bevinden
ons in een vroeg industrieel tijdperk, qua kle-
ding, objecten en locaties prachtig vormgegeven.
Geheel Nederlands, maar gesitueerd aan de Nor-
mandische krijtrotskust en spelend in een gigan-
tisch Belgisch pand, dat op de rand van een ake-
lig ­steile Franse rots is getoverd.
Lampje (moeder dood, manke vader verbitterd
alcoholist) is analfabeet want ze runt het huis-
houden en houdt de lamp brandend. Ze groeit

Rijksdienst Cultureel Erfgoed
gestaag uit tot heldin als ze, na een scheepsramp
door gedoofde lamp, uit huis wordt geplaatst
door een secreet van een ‘maatschappelijk werk-
ster’. Ondergebracht in een doodenge villa waar,
zoals iedereen weet, een monster woont. Waar de
beheerder net is gestorven en het personeel wacht
op een sterke man – niet op een sprietje.
Ja, we zitten hier in de sprookjes van Grimm
en Andersen, in Dickens. Onrecht, verval en
geheimen zijn overal – piepende deuren, enge
Lampje, regie
Margien Rogaar,
scenario Mieke
de Jong
Boris Suyderhoud
geluiden, dreigende muziek ook. Het kwaad is
er in soorten en maten, van de akelige herken-
bare kruidenierster tot de Admiraal, de al twaalf
jaar over de zeeën zwervende eigenaar van het
pand, ooit getrouwd met een zeemeermin. De
vrucht van hun liefde bleek een zeemeerjongen,
opgesloten in de torenkamer. Die op een geheel
andere manier ongelukkig is dan Lampje. Ver-
schil: hij is verbitterd en agressief, Lampje niet.
Lampje hoort vaak de troostende stem van
haar moeder. Lampje is zelfbewust, maar voor-
al: ze heeft geen vooroordelen. Ze ziet de waar-
digheid van al wat afwijkt van de norm: van de
zwakbegaafde zoon van huishoudster Marta
tot die van Vis, jongen met vissenstaart. En dat
loont. Ze weet en toont dat meisjes veel meer
kunnen dan gedacht. Lampje is familie van Pipi
Langkous en laat Lampje’s vader nou vroeger
ook piraat zijn geweest! Eind goed, al goed.
Walter van der Kooi
Margien Rogaar (regie), Mieke de Jong (scena-
rio naar het boek van Annet Schaap), Lampje,
VPRO, vier delen. Op NPO Plus vanaf 6 decem-
ber, 2 t/m 5 januari 2023, NPO Zapp, 19.30 uur.
Elisabeth Hesemans (regie), Lilian Sijbesma,
Floor Paul (scenario), Kabam!, KRO-NCRV,
tien delen: Uitzending gemist
Zuid-Frankrijk
De schilder Wim Oepts
KUNST (1904-1988), zoon van een
Wim Oepts meubelmaker, ontwikkelde
zich tot kunstenaar onder
Wim Oepts, Chemin de
Saint-Anne, 1946. Olieverf
op doek, 45 x 55 cm
de vleugels van Charley Toorop, maar de belang-
rijkste impuls voor zijn carrière was een verblijf in
1931 in Parijs, dat leidde tot een min of meer per-
manente verhuizing naar Zuid-Frankrijk. Daar
‘wemelde’ het in die jaren van de Nederlandse
kunstenaars; daar zou Oepts het grootste deel
van zijn leven blijven werken, met uitzondering
van de Tweede Wereldoorlog, waarin hij ontkwam
naar Engeland en door het ministerie van Onder-
wijs, Kunsten en Wetenschappen werd aangesteld
als ‘War Artist’.
Toen hij in 1946 in Frankrijk terugkeerde was
de wereld veranderd, ‘alles zoop en naaide’ en de
kunst begon in zekere zin op nul. De tentoonstel-
ling toont een sleutelwerk uit dat jaar, Chemin de
St.-Anne, een bescheiden landschapje zoals Van
Gogh het ook zag, en eigenlijk ook zo schilder-
de, zonder poezeligheid of nevel, maar in hel-
dere harde kleuren, donkerblauw op korengeel
op groen, eenvoudige vlakken, weinig details,
altijd trouw aan de werkelijkheid, dat straatje,
dat kerkje. Het zijn heel sterke werken. Je voelt
dat de stap naar abstractie niet ver is, maar zo zat
Oepts niet in elkaar. Hij werd een exponent van
een groep ‘Realisten’ die meende dat er tussen de
‘oude’ figuratie en het onstuimige abstract expres-
sionisme een ‘gulden middenweg’ te vinden moest
zijn. Abstractie was volgens Oepts nodig ‘om uit
een routine te komen’ en kon misschien een basis
vormen ‘voor een nieuwe figuratieve kunst’, maar
hij bleef de werkelijkheid graag trouw.
Kunstenaars als hij raakten in de jaren vijftig
en zestig onmiskenbaar op een zijspoor, of wer-
den daarheen gerangeerd. Een wand in de ten-
toonstelling toont veertien werken van Oepts’
tijd- en mentaliteitsgenoten, ook werkend in
Frankrijk: Wijnberg, Nanninga, Groenestein,
Wagemaker, Voskuil, allemaal capabele schil-
ders, maar je kunt er goed aan zien waarom dat
soort schilderkunst in die moderne jaren werd
gezien als een vruchteloos doormijmeren op wat
Renoir, Bonnard en Cézanne hadden gedaan.
Bovendien werd het idee van het zonnige Fran-
se zuiden als bron voor belangrijke kunst in de
jaren zestig flink verpulpt door Toon Hermans’
Mediterranee, zo blauw, zo blauw en de onstui-
mige opkomst van de bistro.
Oepts zou zijn leven lang blijven twijfelen over
die middenweg. Groot commercieel of publieks-
succes zou hij niet behalen; hier is echter te
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
zien dat hij niettemin werk afleverde dat brede-
re erkenning verdient. Het groene huis (1954) is
een waar meesterwerk: realistisch in de weer-
gave van de schilderachtig verweerde huid van
een Provençaals huis, maar dan Van Gogh-ach-
tig hard gekleurd, de gevel in groen, de lucht duis-
ter indigo, de akker korengeel, en in de composi-
tie één stapje verwijderd van een pure abstractie.
Oepts vormt zo een opmerkelijke schakel,
67
 misschien zelfs een gulden middenweg; het is
passend dat deze zeer goed samengestelde ten-
toonstelling eindigt met werk van Jef Diederen,
die het soort abstractie bezigt die direct volgt uit
wat Oepts hem voordeed.
Koen Kleijn
Wim Oepts en de schilders van het
­zonnige ­Zuiden. Museum Jan, Amstelveen,
t/m 12 ­februari 2023, museumjan.nl
Houtzagerij
‘Liefste Fiona’ is telkens
KUNST weer de aanhef voordat er
Fiona Tan in het Engels wordt verteld
over de honden en katten
thuis en de grote ontwikkelingen op het wereld-
toneel. We horen een Schot, het accent is don-
ker en zwaar en toch ook warm, zoals alleen een
Schots accent dat kan zijn, maar de brieven we
die voorgelezen krijgen, bereikten Amsterdam
vanuit Australië. De man die ze schreef, was van-
uit Zuidoost-Azië in Victoria beland. De jonge
vrouw tot wie hij zich richtte was zijn dochter,
die naar Europa was vertrokken om kunstenaar
te worden. We schrijven eind jaren tachtig en dus
gaat het bijvoorbeeld over de Wereldtentoonstel-
ling en over hoe de Russen oogoperaties schij-
nen uit te voeren volgens het lopende-bandprin-
cipe. Maar wat we precies op dat moment te zien
krijgen in Footsteps, het nieuwste videowerk van
Fiona Tan, is iets heel anders: zwart-witbeelden
van grote vissen die na de vangst op een houten
tafel worden uitgestort.
Het is een vreemd maar intrigerend huwelijk
tussen die brieven van iets meer dan dertig jaar
terug en die beelden van Nederland meer dan
een eeuw geleden. De brieven vond Tan tijdens
het opruimen van haar spullen. De beelden heeft
ze verzameld in het archief van Eye, waar Foot-
steps draait als onderdeel van de rijke overzichts­
tentoonstelling Mountains and Molehills.
Het zijn beelden van een Nederland dat al
niet meer bestond toen Tans vader werd geboren,
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
68
maar ook beelden van het land waarover hij als
kleine jongen op de basisschool in Indonesië nog
wel werd onderwezen. Wij zien de overstromin-
gen, en hij is het die haar in brieven vertelt over
de Nederlandse delta en over alle andere din-
gen die hij uit de Nederlandse boekjes leerde.
De absurditeit van het hele koloniale onderwijs
doet zich in slechts enkele zinnen voelen.
Is die dunne band voldoende om de vanzelf-
sprekendheid te verklaren waarmee brieven
en beelden samengaan? Of is het daarbovenop
ook hoe het recente en verre verleden dichter
bij elkaar dan bij ons lijken te liggen? De wijze
waarop de communicatie per brief zo vreemd is
geworden als het handwerk in de houtzagerij?
Soms biedt de prachtige beeldenstroom her-
kenningspunten. De haven van Rotterdam. De
vuurtoren van Westkapelle. De grachten van
Amsterdam waarlangs vuile panden als weers-
zijden van een uitgesleten ravijn omineus oprij-
zen. Soms begrijp je dat we dat deden, vogeltjes
vangen om ze te verkopen op de markt. Soms heb
je geen idee waarnaar je kijkt. Is dat een kaas?
Het emotionele hart van het werk schuilt
ergens tussen de regels van de brieven. In de van-
zelfsprekendheid waarmee ze worden geschre-
ven. In de afstand die ze moeten overbruggen.
In het gemis dat ze belichamen. In de ouderlijke
trots die eruit spreekt – een gevoel dat nergens
wordt uitgesproken maar in alles aanwezig is.
‘Groeten aan de mensen van de Egidiusstraat’,
zegt de stem. ‘Tot schrijfs’, zegt de stem. ‘Zoentjes
van pap’, zegt de stem.
Jan Postma
Fiona Tan, Mountains and Molehills,
Eye ­Filmmuseum, Amsterdam. Te zien
tot en met 8 ­januari 2023, eyefilm.nl
Genade
FILM
R.M.N.
courtesy de kunstenaar en Frith Street Gallery, Londen
‘Kernspinresonantie’ blijkt
zowaar een woord, verwij-
zend naar het natuurkun-
dige fenomeen toegepast
Fiona Tan, Footsteps,
2022. HD-video-
installatie, getint,
handgekleurd en
zwart-wit
in bijvoorbeeld mri-scanners. Maar ondui-
delijk is wat cineast Cristian Mungiu, in 2004
winnaar van de Gouden Palm voor 4 Months, 3
Weeks and 2 Days, precies wil met die vreem-
de titel, afkorting van het Roemeense rezonan-
ta magnetica nucleara. Ja, de vader van hoofd-
persoon Matthias (Marin Grigore) ondergaat
een scan vanwege mogelijk hersenletsel. Maar
verder speelt de oude man geen rol van bete-
kenis, of die moet zitten in het feit dat hij mel-
ding maakt van verdwenen schapen, mogelijk als
gevolg van wolven en misschien zelfs van beren,
in het gehucht diep in de besneeuwde bergen van
Transsylvanië waar dit verhaal zich afspeelt.
Al kijkende zie je de puzzelstukjes in elkaar
vallen. Daar in het bos hebben we Matthias, pas
terug uit Duitsland waar hij gastarbeider was,
met zijn zoontje Rudi (Mark Blenyesi) dat is
gestopt met praten vanwege een onbekend trau-
ma. ‘Wees voorzichtig met wilde dieren’, zegt de
vader. ‘Draag altijd een wapen bij je. Als je moet
overleven mag je geen genade tonen.’ De scène is
ijzingwekkend: een vader die z’n zoon opvoedt
in een harde wereld, die z’n best doet ‘man’ te
zijn, en faalt.
Matthias treft zijn woonplaats aan in een
staat van chaos. De dorpelingen haten seizoen-
arbeiders, vooral drie Sri Lankanen die komen
werken in de plaatselijke bakkerij, waar Mat-
thias’ oude vlam Csilla (Judith State) manager
is. Terwijl Matthias, zelf in Duitsland slachtof-
fer van vreemdelingenhaat, door het dorp doolt,
komen duistere krachten los. Tijdens een kerk-
dienst houden de dorpelingen het niet langer. Ze
beklagen zich bij de priester over die ‘vieze bui-
tenlanders’ die beter kunnen ‘oprotten’ omdat
ze met hun ‘handen in het deeg van óns brood
zitten’ dus alsjeblieft doe er wat aan want kijk,
vader, net hebben we de zigeuners weggejaagd
en nu heb je die nieuwe vreemde lui. Csilla, die
de gastarbeiders nodig heeft voor haar bakkerij,
kijkt vervuld van horror toe, ook hoe Matthias
weigert een kant te kiezen.
Zo schetst Mungiu een beeld van een
gemeenschap én een man in crisis. En wordt
de betekenis van de titel duidelijk. R.M.N. is
film als een ‘hersenscan’, als onderzoek naar
wat mensen beweegt. Prachtig kristalliseren de
contouren hiervan zich uit in een scène waar-
in Matthias een varken slacht. Op het moment
suprême – het mes bij de slagader – komt een
beeldovergang naar Csilla die een glas rode wijn
drinkt en dan haar cellospel weer oppakt. Het
contrast tussen de wrede werkelijkheid van de
man en de ‘zachte’ wereld van de vrouw is schrij-
nend. De man die ‘geen genade’ kent; de vrouw
die ‘verzorgt’. Een cliché. Maar Mungiu’s afstan-
delijke stijl creëert ruimte voor complexiteit.
­Matthias is de enige die de ‘wolven’, rabiate dor-
pelingen die de buitenlanders intimideren en
misschien nog erger, buiten de deur kan hou-
den. Hij weet wat haat is.
Gawie Keyser
Te zien vanaf 1 december
 Jonge garde
IJstong
De jonge garde houdt
zich op in galeries,
projectruimtes en
broedplaatsen. Margriet
van Weenen reisde mee
van Spitsbergen naar
Harlingen.
Roos van der Lint
Margriet van Weenen
‘Zuurstof ’ staat in potlood geschreven bij een
hoopje wier dat te midden van tientallen foto’s,
tekeningen en kaarten in een vitrinekast bij
ARTisBOOK, de benedenruimte van Kunst­
ruimte Block C, in Groningen ligt. Wat eens
groen, zwierig en sappig moet zijn geweest, en
in ieder geval nat op het moment dat kunste­
naar Margriet van Weenen het uit zee viste, is nu
zwart en droog. Het materiaal vormt de perfecte
metafoor voor ICE AGE IS COMING, het project
waarvoor Van Weenen per zeilboot van Spitsber­
gen naar Harlingen voer, over de Barentszzee,
langs de kust van Noorwegen en over de Noord­
zee naar de Wadden: een gebied waar de tijd zich
zichtbaar manifesteert en waar verandering het
leven langzaam uitzuigt.
Dat zowel de oorzaak als de desastreuze
gevolgen van die verandering – een stijgende
temperatuur en water waar eens ijs was – voor
het ongeoefende oog vaak ongrijpbaar blij­
ven, vormt een mooi gegeven voor een artistiek
onderzoek. Dat onderzoek van Van Weenen reikt
verder dan het in kaart brengen van klimaatver­
andering, maar brengt juist het gevoel dat daar­
bij komt kijken in beeld. Ze heeft een fascina­
tie voor landschappen en maakte eerder werk
met bergen, vaak fotografie in combinatie met
schilderkunst, gepresenteerd in een installa­
tie of een boek. Met ICE AGE IS COMING trekt
zij klimatologische, geologische en historische
parallellen tussen het Noordpoolgebied en de
Noord-Nederlandse kust, die in de voorlaatste
ijstijd gevormd werd. De titel van het project is
daarbij even bevreemdend als alarmerend, ver­
wijzend naar de theorie dat de global warming
waar we vandaag wakker van liggen, in de toe­
komst zou kunnen leiden tot een nieuwe ijstijd.
De zee, die vooralsnog uit water bestaat,
is wat Nederland met het Noordpoolgebied
verbindt en op die zee liftte zij mee, met c­ amera
en schilderspullen, over golven die haar het
tekenen vaak onmogelijk maakten. Ze maakte
foto’s en film en had tevens een boek en foto’s
gemaakt door Louise A. Boyd bij zich, de eerste
vrouwelijke ontdekkingsreiziger die in de jaren
dertig wetenschappelijke Noordpoolexpedities
organiseerde.
In de vitrines in de tentoonstelling, die het
archief van ICE AGE IS COMING tonen, liggen ze
uitgespreid, schitterende foto’s in zwart-wit, oud
als het wier, naast de recente opnamen van Van
Weenen. Als vanzelf ga je vergelijken en overeen­
komsten zien, alert op verandering. Is die berg
dezelfde als deze, en dat contour wellicht afge­
sleten, is die ijstong nog intact? Tijdens de reis
ging Van Weenen naar eigen zeggen ‘in gesprek’
met Boyd en hier spreken hun foto’s samen over
het onzegbare. Mooi is de subtiele rol die kleur
in het zeelandschap opeist, door Van Weenen op
het schip ook gevangen op een aantal schilde­
rijen, en fascinerend het antiquarische boek dat
opengeslagen ligt bij een foto van een man die
een harpoen gericht houdt op een spierwitte ijs­
berg die besmeurd is met bloedrode verf, als een
aangeschoten ijsbeer. De tekst vermeldt dat de
Internationale IJswacht vanaf midden jaren zes­
tig ophield met het op deze wijze markeren van
ijsbergen, omdat de verf, onder meer door dooi,
te snel weer verdween. Hier is het een verbor­
gen waarschuwingsschot, de verf even rood als
Imposant zijn de vier
foto’s afgedrukt op losse
glasplaten
Links: Margriet van Weenen, ICE AGE IS COMING,
Gletsjer 1, 2022. Fotoafdruk van fotobewerking met
verf, C-print op aluminium dibond, 100 x 121 cm;
rechts: Margriet van Weenen, paneel vier van het
vierluik Gletsjer 6. Foto op glas, per paneel 100 x 125 cm
de neonletters in het tekstwerk van Van Weenen
aan de muur dat zegt: Ice age is coming.
De tentoonstelling in Groningen is de eerste
presentatie van het project en de locatie is goed
gekozen: een voormalig ijspakhuis in de Wes­
terhaven waar eens onder andere ijs uit Scan­
dinavië werd bewaard. Op de bovenverdieping,
in Galerie Block C, vind je de kunstwerken die
Van Weenen geïnspireerd door de reis maakte.
Video’s gefilmd aan boord voeren mee over rus­
tige, dan weer hevige golven, die inktzwart kun­
nen zijn, en met hun deining de blik op de hori­
zon steeds een moment wegnemen. Een glimp
van een regenboog.
De spiegelende oppervlakte van een serie­
werk genaamd Gletsjer wordt versterkt door
tl-buizen die er hun kille kunstlicht op loslaten.
Fotografie ligt aan de basis, maar daaroverheen
schilderde Van Weenen een nieuw landschap dat
vervolgens werd ingescand en afgedrukt. De verf
ligt in deze grote werken als een laag sneeuw op
een berg in het Noordpoolgebied: bevroren in
het beeld, maar tegelijk afwezig.
Imposant zijn de vier foto’s afgedrukt op losse
glasplaten die naast elkaar vrij in de ruimte han­
gen en die van beide kanten te bekijken zijn, als
een panoramisch kamerscherm. Van Weenen
nam de foto’s op een eerdere reis naar Noorwe­
gen. Haarscherp is het grijze rotslandschap dat
ze ons hier voor de voeten werpt, intrigerend de
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
gedachte dat deze massa steen met grillige lij­
nen, breuken en putten eens gletsjers droeg, die
nu gesmolten zijn. Maar loop een rondje en zie
vanaf de zijkant wat het vierluik ook is: een plaa
tje, dun en kwetsbaar, als een herinnering. 
Margriet van Weenen – ICE AGE IS COMING,
t/m 17 december bij Kunstruimte Block C in
Groningen, galerieblockc.blogspot.com
69
 Dichters&Denkers
Hannah Arendt lijkt ervoor beducht te zijn
geweest dat het imperialisme in de westerse
geschiedenis vooral als een relict uit het verleden
zou worden beschouwd. In het voorwoord dat
ze in 1967 schreef voor het tweede deel van haar
grote studie over het totalitarisme uit 1951 heeft
ze het twee keer over een ‘bijna vergeten periode’.
Imperialisme, stelt ze, wordt vooral als scheld-
woord gebruikt, maar lijkt ‘als politiek verschijn-
sel half vergeten’. Dat acht ze niet alleen onjuist,
maar ook gevaarlijk. Ze somt een aantal voor-
beelden op die de relevantie ervan voor de actue-
le gebeurtenissen uit die tijd duidelijk maken: de
oorlog in Vietnam, de opkomst van de geheime
diensten in de Sovjet-Unie en de Verenigde Sta-
ten, de Russische overheersing van Oost-Europa.
Wanneer ik naar mijn uitgave van
The ­Origins of Totalitarianism kijk, leek het tot
voor kort dat ik de observaties van Arendt over
het vergeten en verwaarlozen van de invloed van
het imperialisme alleen maar kon onderschrij-
ven. Ik heb de gewoonte om allerlei verwijzingen
en commentaren in de marges van mijn boeken
te kladderen. Het eerste deel van Arendts grote
studie dat over het antisemitisme gaat, staat er
vol van, het laatste deel over totalitarisme ook.
Alleen deel twee is daarentegen akelig leeg. Het
leek kennelijk ook niet de moeite waard om te
vertalen, zoals de andere twee delen.
Dat er nu toch een zorgvuldige vertaling van
Willem Visser ligt, heeft ongetwijfeld te maken
met de toenemende relevantie die het imperia-
lisme dat Arendt beschrijft recent in de politie-
ke werkelijkheid krijgt. Nederlanders buigen
zich steeds kritischer over hun kolonialistische
en imperialistische verleden in Indonesië, Bel-
gen over genocidale praktijken in Kongo. In de
grote studies hierover van David Van Reybrouck
– die tegenwoordig trouwens verbonden is aan
het Hannah Arendt Instituut in New York – ont-
dekken we steeds meer hoe het westerse imperia­
Louise Gubb / AP /ANP

Het standbeeld van Cecil John listische verleden nog steeds op vele wijzen in het
Rhodes, stichter van de Britse heden doorwerkt. Om de expansiepolitiek van
kolonie Rhodesië, 31 juli 1980
Poetin te begrijpen, lijken de uiteenzettingen
van Arendt over het panslavisme ook van uitzon-
derlijk belang. We kunnen, kortom, de vertaling
alleen maar toejuichen.

Het hart van de duisternis Natuurlijk is het een enigszins boude bewe-
ring dat een ruim zeventig jaar oude tekst essen-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

tieel is om de Russische invasie van Oekraïne te

Hannah Arendt laat zien dat imperialistische expansie
niet alleen mensen en culturen maar ook de natuur
en het heelal kan vernietigen. Hoe valt de Russische inval
in Oekraïne in dat licht te begrijpen?
Hans Achterhuis
duiden. Eerlijk gezegd heb ik dat zelf ook pas zeer
recent onderkend. Eerder dit jaar publiceerde ik
mijn boek Ik wil begrijpen, over ‘de onbekende
Hannah Arendt’, waarin ik wel aandacht besteed-
de aan het westerse imperialisme, maar verder
niet omkeek naar ‘het continentale imperialisme’,
dat Arendt als de beweging van het panslavisme
analyseert. Pas toen ik de redenen voor Poetins

70
inval in Oekraïne niet kon begrijpen, kwam de
tekst van Arendt als verheldering langzaam naar
boven. Gelukkig wijdt Marli Huijer er wel enige
aandacht aan in haar verhelderende nawoord.
Waar gaat het om? Arendt wijst erop dat het
panslavisme (net als het pangermanisme) zich-
zelf als de continentale tegenhanger beschouw-
de van de overzeese expansie van de westerse
naties in de jaren na 1880. Tegenover de claim
van Engeland om de zeeën te beheersen, lan-
ceerde men de leus ‘Ik wil het land beheersen’. De
twee modellen van imperialisme verschillen ove-
rigens aanzienlijk van elkaar. Kenmerkend voor
het continentale imperialisme was dat kapitalis-
tische motieven er nauwelijks een rol in speelden,
wat volgens Arendt inhield dat er in het algemeen
nauwelijks kritische aandacht aan werd besteed.
Ook het kolonialistische racisme speelde hier
geen grote rol. De voordelen van een witte huid
in een zwarte of bruine omgeving sprongen ten-
slotte niet in het oog.
Het panslavisme had het vooral over ‘de ziel’:
er werd een ideologie opgetuigd van ‘het Heilige
Rusland’, als centrum van de unieke zielskwalitei-
ten van ‘de Slavische broedervolken’. ‘Pseudomys-
tieke flauwekul’, volgens Arendt, maar aange-
dikt met talloze totaal willekeurige historische
beschouwingen bewerkstelligde het ‘een emotio-
nele aantrekkingskracht die qua diepte en weids-
heid een simpel nationalisme verre oversteeg’.
Arendt munt er het begrip ‘stamnationalisme’
voor. Hierbij hoort de uitdrukkelijke vijandschap
ten opzichte van het liberale individualisme van
de mensenrechten. Door deze indeling werd een
gemeenschappelijk menszijn ontkend.
Robert Serry, oud-ambassadeur in Oekraïne,
belichtte in de NRC dezelfde achtergronden van
Waarom besteedde Arendt geen aandacht
aan het Amerikaanse imperialisme?
de huidige oorlog. Het ging volgens hem om een
‘dekolonisatieproces’. Oekraïne is voor de Rus-
sen nog steeds ‘Malarossija’ (Klein Rusland) dat
bij de ‘Roeskij Mir’ (de Russische gemeenschap)
hoort, ‘waar Russisch sprekenden nu worden
geterroriseerd door Oekraïense nazi’s en terroris-
ten’. Dit beeld verklaart waarom Poetin nooit over
oorlog speekt, die immers tussen landen speelt,
maar over ‘een speciale militaire operatie’ om het
kwaad onder de bevolking te liquideren. Daar
moeten wij Nederlanders niet al te snel veront-
waardigd over doen. Wij hadden het in Indonesië
tenslotte ook over ‘politionele acties’, waarmee de
realiteit van een bloedige koloniale
oorlog werd weggemoffeld.
Hiermee werpt Serry ons
terug op ons eigen imperialisme.
Ondanks een interessante verwij-
zing naar Max Havelaar van Multa- HANNAH ARENDT
tuli bespreekt Arendt dit niet recht- Imperialisme
streeks, omdat ons vroege koloniale Vertaald door Willem
begin in de zeventiende eeuw vol- Visser. Boom, 396 blz.
gens haar atypisch is. Maar als het
om ons verleden gaat, logen voor
mij haar beschouwingen over de
Zuid-Afrikaanse ‘Boeren’ met hun meedogenlo-
ze jacht op de Khoi en de San, de oorspronkelij-
ke bewoners, er niet om. De grote helden uit mijn
jeugdboeken vielen figuurlijk van hun voetstuk.
Letterlijk nog niet, want generaal Christiaan de
Wet, naast wie ik mij vroeger trots liet fotografe-
ren, staat nog pontificaal op de Hoge Veluwe. Hoe
lang nog? Of valt de stichting van de Kaapkolo-
nie door Jan van Riebeeck in 1652 buiten de hui-
dige kritische discussies? In 1952 herdachten wij
die nog met de uitgave van een speciale postzegel.
Als vrouwelijke filosoof die niet aarzelde om
controversiële standpunten in te nemen, lag
Arendt vaak hevig onder vuur van haar collega’s.
Het meest bekend is de voortdurende discussie
over haar typering van nazi-functionaris Adolf
Eichmann als voorbeeld van ‘de banaliteit van het
kwaad’. Maar ook Arendts ideeën over het impe-
rialisme worden nog steeds fel bestreden. Deels
gaat het hier om een omissie: waarom besteedde
zij geen aandacht aan het Amerikaanse imperia-
lisme ten opzichte van de oorspronkelijke bewo-
ners van het continent?
Deels heeft dit ook te maken met haar nar-
ratieve aanpak die sterk op literatuur is geba-
seerd. In het deel over imperialisme staat
Heart of Darkness van Joseph Conrad centraal.
Waar verwijst de titel naar? Is de verschrikking
die Kurtz, de hoofdpersoon, oog in oog met de
Afrikaanse ‘wilden’ ervaart, vanuit hun primitie-
ve bloeddorstigheid te begrijpen? Of gaat het eer-
der om een deels materiële projectie van de wes-
terse mens op de Afrikanen die hij niet begrijpt.
Ligt ‘het hart van de duisternis’ dan niet in eerste
instantie in Europa zelf? Deze laatste interpre-
tatie van het imperialisme lijkt mij het best in de
opzet van Arendts studie te passen.
Daarin staat namelijk het zogeheten
‘boemerangeffect’ centraal. De
manier waarop de imperialistische
naties hun ‘onderdanen’ over zee
behandelden, maakte de weg vrij
voor de vervolging en uitroeiing van
afwijkende groepen in het ‘moeder-
land’. De genocide op de Herero’s in
de Duitse kolonie Namibië staat
hierbij voor Arendt model. Dat dit
zo openlijk en zonder protesten
kon, vormde een duidelijke inspi-
ratie voor het nazi-bewind.
Het lijkt onvermijdelijk dat een aantal histo-
risch geladen beschouwingen uit Imperialisme
gedateerd zijn. Wie de talloze studies over het
nazisme en de Weimarrepubliek enigszins heeft
bijgehouden, zal Arendts beschouwingen over
‘partij en beweging’ waarschijnlijk oppervlak-
kig doorbladeren. Dat geldt zeker niet voor het
grote hoofdstuk over ‘Het verval van de natiestaat
en het einde van de rechten van de mens’: onbe-
doeld is de tekst van Arendt hier uitermate actu-
eel wanneer ze de toenmalige situaties beschrijft
van de grote groepen vluchtelingen en staatlozen,
waartoe ze zelf lange tijd behoorde. Beroemd is
haar uitspraak dat ‘het recht op rechten’ dat de
natiestaat in de eerste plaats moest garanderen
centraal diende te staan in het beleid. Het alge-
mene humanitaire idee van ‘de rechten van de
mens’, biedt namelijk weinig soelaas. ‘De naak-
te abstractie mens-zijn en niet meer dan dat’
blijkt volstrekt onvoldoende om de menselij-
ke waardigheid te garanderen. Daar is een geor-
ganiseerde gemeenschap voor nodig en dat was
in de tijd van Arendt de natiestaat. Die was ech-
ter toen al in verval en ook tegenwoordig blijft de
grote vraag hoe men rechten van vluchtelingen en
staatlozen het best kan waarborgen.
Ten slotte heeft Imperialisme nog één uiterst
belangrijk maar zelden besproken thema: Arendt
gebruikt de machtsanalyses van Thomas Hobbes
uit de zeventiende eeuw om de burgerlijke kapi-
talistische ordening die toen ontstond te begrij-
pen. Centraal voor Hobbes is de nooit eindigen-
de machtsstrijd tussen individuen en groepen om
meer te hebben of te zijn dan de ander. Arendt
ziet de Engelse superimperialist Cecil Rhodes
uit Zuid-Afrika als een soort incarnatie van de
hobbesiaanse logica van expansie. Zijn beroem-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
de uitspraak ‘Ik zou de planeten annexeren als ik
kon’, is niet voor niets het motto dat zij haar boek
meegeeft. Elon Musk lijkt hier, niet alleen met
zijn plannen om Mars te koloniseren, de perfec-
te opvolger. Het is de grote verdienste van Arendt
dat zij in haar filosofische analyses laat zien dat
de imperialistische expansie niet alleen mensen
en culturen maar ook de natuur en het heelal kan
vernietigen. 
71
 Wanhopige
kussen
Kees ’t Hart
Hoofdstuk 1, titel Paradise: oude vergeten filmer,
hij heet Mal, wint in Las Vegas bij een gokmachi-
ne 250.000 dollar. Vlak bij hem scoort een ‘grij-
ze vrouw’ 12.000 dollar. Ze maken kennis, zij is
73, hij wat ouder. Ze komen allebei uit Neder-
land. Alweer toeval. Ze gaan Las Vegas in, vertel-
len elkaar in het kort hun levensgeschiedenis. De
man rouwt over de dood van Maxine, zijn vrouw,
de grijze vrouw is haar grootste liefde, een Neder-
landse schrijver, Giel Labij, altijd net misgelopen.
Ze belanden op een plein met feestgangers waar
een schutter het vuur opent. Ze sterven.
Wat een larmoyant begin! Toeval, geluk, ver-
loren liefde, rouw, dood, alles bij elkaar niet meer
dan 53 pagina’s. Maar dan wel larmoyant omdat
ik het in mijn woorden samenvatte, niet in die
van Krabbé. Met hem zit je meteen op het punt-
je van je stoel, ik was bereid al mijn ongeloof ach-
ter me te laten. Zijn mannelijke personages zijn
nooit helden, ook niet in deze roman, daar begint
zijn schrijfkunst mee, ze missen iets, ze kijken
cynisch naar de wereld, al laten ze daar tegen-
over anderen weinig van merken.
Vrouwen zijn bij Krabbé wezens in
de verte die je in casino’s of in trei-
nen ontmoet en die je in bed moet
zien te krijgen. Niet te veel tegen ze
zeggen en daarna snel wegwezen.
Ondoorgrondelijk blijven.
Mannen zijn bij hem van het
onaangename mens-vrezende
soort, ze zien vrouwen als wezens
van een verre planeet die vaak
wel leuke jurken dragen. Mannen
zijn bij hem, niet eens in het aller-
diepst van hun gedachten, ongege-
neerd politiek incorrect. Kortom,
nare romanfiguren, maar wel fijn
om een tijdje mee op te trekken,
aan warme romanfiguren heb je als
lezer nu eenmaal niks. Bij Krabbé
verlangen ze naar iets. Opvulling
van leegte. Zuiverheid. De ultieme
liefde. Daar draait het ook nu weer
om in dit zwijgzame boek. Gered
willen worden, maar waarvan?
‘Mal liep maar wat, denkend
aan Maxine, af en toe bijna bot-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
send tegen iemand die niet Maxine
was.’ Zulke zinnen maken bij Krab-
bé de dienst uit: het woord ‘rouw’
ontbreekt en toch is dit rouwen in
optima forma. De sterfscène op
het plein in Las Vegas is ongehoord
fraai: ‘Stel dat hij nu doodging, dan
was dat papiertje het laatste wat hij Met Tim Krabbé zit je meteen op het puntje van je stoel
had gezien. Hij moest het bij zich
72
stoppen als aandenken, maar hij
kon er niet bij (…).’
Na dit eerste hoofdstuk zwiept
de camera ineens naar schrijver
Giel Labij en we krijgen in snel-
treinvaart zijn leven voorgescho-
teld en ook zijn steeds maar niet
helemaal van de grond komen-
de verhouding met Lorette, die we
al eerder als ‘de grijze vrouw’ zijn
tegengekomen. Hoe ze elkaar ont-
moetten: in de trein naar Gouda,
hoe ze daar op het station, zonder
dat ze elkaar eerder hadden gezien,
uit de trein stapten, een hotel
opzochten, het bed in doken en
daarna snel hun eigen weg gingen.
Hoe ze elkaar door de jaren heen
terugzagen, hun partners bedrogen, keer op keer,
hoe ze zelfs af en toe ‘gelukkig’ waren, als dat ten-
minste het juiste woord is voor een dergelijke tot
Niet te veel tegen
vrouwen zeggen en
daarna wegwezen
niets leidende en op niets uitlopen-
de relatie. Het is in ieder geval geen
Krabbé-woord. Hij benoemt geluk
niet (dan liever de lucht in) – geluk,
ongeluk, wantrouwen en verloren-
heid zijn bij hem beschrijvingen van
een kamer of wanhopige kussen in
een terminal op een vliegveld.
In die Giel Labij kun je delen
van Krabbé’s leven terugvinden: de
schrijver die ooit een paar succes­
boeken schreef en daar nu nog op
TIM KRABBÉ teert. Hij koketteert er niet mee,
Onkrijgbaarheid hij laat Labij er zowel vrolijk als
Prometheus, 218 blz. cynisch over zijn. Ook het literai-
re leven komt voorbij, er valt op dit
gebied veel te glimlachen, met als
hoogtepunt de grote verwachtin-
gen die Labij heeft rond de Amerikaanse verta-
ling van een boek. ‘Twee van de drie interviewers
die zouden komen verschenen ook werkelijk (…).’
Alweer zo’n ingehouden grap. Een van die twee
stelde ‘een van Giels favoriete vragen: ‘Waar-
om schrijft u?’ Waarop Labij na enig peinzen
zijn eigen glazen maar weer eens stevig ingooit:
‘Om de wereld te redden van de onvolmaaktheid
waaraan zij zou lijden als mijn boeken er niet
waren.’ Flauw, maar toch…
Labij is een onaangenaam mens, het is ook
in deze roman niet de bedoeling
dat we van hem gaan houden. Weg
met Kees de Jongen, dat is Krabbé’s
mantra. Labij heeft narcistische
trekjes, toont weinig compassie
met de medemens en ziet vrouwen
als veroverbare entiteiten. Hij pro-
beert tevergeefs aan leegte te ont-
komen en maakt van Lorette zijn
onvervangbare Grote en Onbe-
reikbare Geliefde. Over Romantiek
gesproken.
Labij is schrijver, waarnemer
van de wereld, die niet in staat is
vast te houden wat hij nooit echt
heeft bezeten. En is daar woedend
over. Dit is in de grond een senti-
mentele roman. Ja, daar gaat Loret-
te, nu voor het laatst, op een lopen-
de band op een vliegveld, weer
verdwijnt ze en in Hoofdstuk 1
sterft ze, zonder dat Labij er weet
van heeft. Deze roman formuleert
een schrijfprogramma dat je tegen-
woordig niet vaak meer tegen-
komt. Zwijgzaamheid en verlan-
gen. Woede en vergetelheid. Met
een schrijver die grossiert in laco-
niek en krachtig schrijven, boosaar-
dig en grimlachend, scherp en doel-
treffend, met zichzelf steeds op het
Merlijn Doomernik / ANP
hakblok. Altijd op zoek naar de tref-
fende woorden. ‘In de liefde bestaat
schoonheid niet. Dan is de ander
alleen maar de ander.’ 
 Terugkeren als
sprinkhaan
Fred de Vries
Ze maakte van de nood een deugd. De 74-­jarige
Britse schrijfster Julia Blackburn benutte de
coronajaren niet alleen om haar boek D ­ romen
van de Karoo op papier te zetten, maar gebruik-
te de angst, isolatie en machteloosheid die de
pandemie veroorzaakte bovendien als can-
vas om extra context te geven aan haar ver-
haal over de uitgemoorde Zuid-Afrikaanse
bosjesmannen.
Het relaas speelt zich af in Engeland en in
de Zuid-Afrikaanse Kaap, waar het bosjesman-
nenvolk dat zich /Xam noemde zich tot het
begin van de twintigste eeuw ophield. De /Xam
waren jagers-verzamelaars die in kleine groep-
jes overleefden in een droog en onherbergzaam
gebied ten noorden van Kaapstad, de Karoo.
Water was schaars, de regenval onbetrouwbaar.
Desondanks wisten de bosjesmannen zich er
­eeuwenlang te handhaven, overlevend volgens
het principe dat het precaire ecologische even-
wicht niet verstoord mocht worden.
Dat veranderde toen de Boeren, de afstam-
melingen van de Nederlandse en Duitse kolonis-
ten die de Vereenigde Oostindische Compagnie
(voc) naar de Kaap had verscheept, het gebied
binnentrokken, op zoek naar weidegrond voor
hun schapen. Ze bezetten de waterputten, dood-
den het wild en schopten de bosjesmannen eruit.
Toen die zich verzetten, begonnen
de moordpartijen en uithongering.
Inmiddels zijn er geen /Xam meer
over en is de taal uitgestorven.
De /Xam hadden een rijke cul-
tuur, met muurschilderingen en
verhalen die van generatie op
generatie waren doorgegeven in
een mysterieuze taal vol klikken.
Tezamen vormden die mythes hun
bijbel, hun koran, hun thora, hun
interpretatie van het bestaan. In
hun belevingswereld was er geen
onderscheid tussen mens en dier, Julia Blackburn
hemel en aarde, leven en dood. Dromen van de Karoo
Voorouders keerden terug als Vertaald door
leeuwen of sprinkhanen en elan- Paul van der Lecq.
den hadden een heilige status. Een De Bezige Bij,
wassende maan was de zetel voor
een overleden familielid, een rots-
zuil was een versteende man die
zich had vergaapt aan de schoon-
heid van een jonge maagd.
Blackburn schrijft in een lyrische stijl die
af en toe af dreigt af te glijden naar dweperig.
De kracht van het boek zit in het perspectief:
dat van een oudere vrouw die niet lang gele-
den haar man heeft verloren en nu geïsoleerd
in een door covid geteisterd Engeland wacht
Julia
Blackburn
schreef een
meditatief
boek
Peter Dench / Alamy Stock Photo
op wat er gaat komen, afgesloten van haar kin-
deren en kleinkinderen. Vrienden overlijden,
en ze raakt in een staat van melancholie die ze
bestrijdt door zich te verdiepen in de /Xam, op
wie ze in 2018 was gestuit dankzij het in 1912
verschenen boek Specimens of Bushman Fol-
klore. Ze schrijft: ‘Ik herinner me nog dat ik het
boek van de plank tilde: hoe ongelooflijk zwaar
het was, die stramme boekband van groen lin-
nen, het dikke papier. Toen ik het opensloeg, zag
ik een raadselachtige taal die wemelde van de
uitroeptekens, streepjes en markeringstekens,
vergezeld door vreemde, haperende vertalingen
van verhalen en observaties, lied-
jes en herinneringen. Vrijwel met-
een had ik het gevoel een wereld te
worden binnengezogen die in niets
leek op wat ik kende.’
De basis voor dat g­ roengekafte
werk was gelegd door de Duitse
­linguïst Wilhelm Bleek (1827-1875)
die naar de Kaap was gekomen om
er onderzoek te verrichten naar de
diverse kliktalen. Hij kreeg van de
Kaapse gouverneur toestemming
om een aantal gevangengenomen
/Xam uitputtend te ondervragen
over hun taal, gebruiken en ‘fabels’.
Een aantal trok bij hem in. Weldra
kreeg hij steun van zijn zeven jaar
jongere schoonzus Lucy Lloyd, een
320 blz. frêle, wat ongelukkige vrouw, die
ongetrouwd bleef nadat een huwe-
lijk vanwege kwaadaardige roddel
Het eindresultaat is
een rouwklacht over
een verdwenen volk
niet doorging. Het was Lloyd die uiteindelijk
het merendeel van de twaalfduizend bladzijden
nagelaten aantekeningen heeft gemaakt. Waar
Bleek vooral geïnteresseerd was in de klikken en
de inheemse geschiedenis, stelde Lloyd ook veel
belang in de persoonlijkheid van haar informan-
ten, die namen hadden als Dia!kwain, //Kabbo,
Hankass’o en /A!kunta (zijn werkgever hield het
op ‘Klaas Stoffel’) en die hun gedachten opval-
lend poëtisch verwoordden.
Het totale archief van Bleek en Lloyd bestaat
verder uit woordenlijsten, foto’s, plattegron-
den en tekeningen. Het vormde voor Black-
burn een soort kleidoos met eindeloze moge-
lijkheden. Uiteindelijk besloot ze om Dromen
van de Karoo uit drie strengen op te bouwen.
Als basis gebruikt ze die angstige, onbestemde
periode van isolatie in haar huis in Engeland.
Dit vervlecht ze met de nalatenschap van de
/Xam, veelal in citaatvorm of als overpeinzin-
gen. De kleur en actie komen van haar reis naar
de Karoo, die ze voortijdig moest afbreken van-
wege de pandemie. Het idee van een onomkeer-
bare catastrofe vormt de verbindende factor. Net
als de voortrazende coronapandemie vormen de
schietgrage Boeren een ‘wrede plaag’, die oprukt
in onbekende regionen en daar een spoor van
vernieling achterlaat. Op de achtergrond sche-
mert de ecologische ramp.
Het eindresultaat is een rouwklacht over
een verdwenen volk en verlies op vele vlak-
ken. Blackburn schrijft: ‘We hebben geleerd
ons tevreden te stellen met de beperkingen van
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
een enkel leven en de ervaringen van een enkel
lichaam, maar intussen worden we gekweld
door het gevoel dat we een manier van leven
zijn kwijtgeraakt die het mogelijk maakte om te
weten wat het betekent om een ander te zijn, of
die ander nu een mens is, een boom of de volle
maan die vanuit de lucht op ons neerkijkt.’
Dromen van de Karoo leest als een meditatie
op ongewisse tijden. 
73
 De dichter
Boris Pasternak
beantwoordt het
Nobelprijs-comité
na het ontvangen
van de prijs voor
de literatuur in
zijn datsja vlak bij
Moskou, Sovjet-
Unie, 1958

Cornell Capa / Magnum Photos / ANP

Een geheimzinnig telefoongesprek bovendien woont de auteur al dertig jaar groten-
deels in Parijs, veilig en wel. In die zin krijgt zijn
aanhoudende interesse in de kwestie langzaam
Niet nog een geweldige roman of briljant essay van Ismail maar zeker iets academisch.
Kadare, maar een verslag deze keer: Onenigheid aan de top. Onenigheid aan de top, het boek dat hij er
recentelijk over schreef en dat Roel Schuyt met-
Over het telefoontje tussen tiran Stalin en schrijver een vertaalde, als gebruikelijk in vlekkeloos
Pasternak dat het lot van Osip Mandelstam bepaalde. Nederlands, is geen roman, het genre waarin
Kadare al zo lang uitblinkt. Een essay, zoals het
Cyrille Offermans briljante Albanese lente (1991), is het evenmin.
Eerder is het een verslag van zijn speculaties naar
aanleiding van de dertien door hem geturfde ver-
Ismail Kadare, de Albanese auteur die al decen- gesproken worden, langer dan drie, hooguit vier sies die er van het historische telefoongesprek
nia op de shortlist van de Nobelprijs voor litera- minuten heeft het niet geduurd. Toen had Stalin, bestaan, de meeste in boeken en tijdschriften. Je
tuur staat, volgde in 1958, toen hij 22 was, een verontwaardigd, de hoorn op de haak gegooid. zou het een hardnekkige vorm van close reading
schrijversopleiding aan het Gorki-instituut in Maar niet eerder zal er in de Sovjet-Unie over kunnen noemen, maar dan een die zich vooral
Moskou. Hij was er getuige van een zo kort gesprekje zo lang en in richt op de herkomst van de verschillende ver-
studentendemonstraties waar- zo veel toonaarden gesproken zijn. sies, de identiteit van commentatoren, de tijd en
in geprotesteerd werd tegen Boris Er deden al gauw meer versies de de omstandigheden waarin zij hun commentaar
Pasternak, een van zijn geliefdste ronde, telkens met minimale ver- gaven en op wat er om welke reden dan ook in
Russische schrijvers. Kort daar- schillen, maar die hadden maxima- hun weergave van het gesprekje niet werd gezegd.
voor was bekend geworden dat Pas- le consequenties voor wat er tus- De betrouwbaarste versie lijkt die van Isa-
ternak de Nobelprijs voor literatuur sen de tiran en de schrijver werd iah Berlin, de fameuze Britse filosoof, histo-
was toegekend, maar nog niet dat gezegd. En vooral: wat de schrijver ricus en diplomaat die in november 1945 in
hij die, onder druk van het Krem- ten aanzien van Mandelstam moge- Leningrad een verhouding was begonnen met
lin, had geweigerd. lijk verweten zou kunnen worden. de even fameuze dichteres Anna Achmatova,
De demonstranten beschul- Voor Kadare is – of was – de die met zowel Pasternak als Mandelstam nauw
digden hem van lafheid, hij zou kwestie behalve om historische bevriend was. Berlin ontmoette Pasternak kort
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

zijn bevriende collega Osip Man-
delstam hebben verraden, althans
het onvoldoende voor hem hebben
opgenomen.
Dat verwijt was gebaseerd op
een telefoongesprek van Stalin
met Pasternak op 23 juni 1934, een
kwart eeuw daarvoor dus. Eigen-
lijk kan van een gesprek nauwelijks
redenen ook om persoonlijke rede-
ISMAIL KADARE nen van belang. Net zo lang als
Onenigheid aan de top hij zelf kandidaat voor de Nobel-
Vertaald door prijs is, vraagt hij zich af hoe hij
Roel Schuyt. zou reageren als hij een telefoon-
Querido, tje zou krijgen van Enver Hoxha,
206 blz. Stalins Albanese evenknie. Of lie-
ver: hoe hij gereageerd zou hebben,
want Hoxha is al in 1985 overleden;
daarna in Moskou en tekende het verhaal dus op
uit de mond van – buiten Stalin – de enige direct-
betrokkene. Er was een onbekende stem aan de
telefoon, de dichter ‘dacht dat iemand een flauwe
grap met hem uithaalde, en legde op. Toen werd
er opnieuw gebeld en kreeg hij de verzekering dat
het echt Stalin was’, waarna de leider inderdaad
zelf aan de lijn kwam.
Hij vroeg Pasternak of hij Mandelstam als een

74
 Het is lang niet gezegd

De dichter dacht dat

iemand een grap
uithaalde en hing op
meester in de dichtkunst beschouwde – een
precaire vraag, want een spotgedicht van Man-
delstam was de aanleiding voor diens arrestatie.
Stalin wordt er ‘de bergbewoner uit het Krem-
lin’ in genoemd, ‘de wurger en boeren­doder’.
Pasternak antwoordde ontwijkend dat hij ‘grote
bewondering’ had voor Mandelstam, maar dat
zij ‘als dichters in elk opzicht van elkaar ver-
schilden’ en hij ‘geen innerlijke verwantschap
met hem voelde’. Waarop Stalin reageerde: ‘Als
ik Mandelstams vriend was geweest, was ik beter
voor hem opgekomen.’
Daarna had hij neergelegd en op pogin-
gen van Pasternak hem opnieuw te bellen niet
meer gerea­geerd, de schrijver bijgevolg in ang-
stige verwarring achterlatend. Over de gevolgen
van het telefoongesprek voor Mandelstam kon
alleen maar worden gespeculeerd. Zeker is wel
dat hij nog datzelfde jaar werd verbannen, een
zelfmoordpoging deed, in 1937 kortstondig werd
vrijgelaten en in 1938 opnieuw werd veroordeeld,
nu tot vijf jaar werkkamp in de buurt van Vladi-
vostok, maar voor hij daar aankwam aan ontbe-
ringen overleed.
Voor de Kadare-verslaafden, waartoe ik
mezelf reken, is Onenigheid aan de top natuur-
lijk verplichte kost, maar tot zijn beste werk
reken ik het niet. De gelukkigen die nog aan dit
omvangrijke oeuvre moeten beginnen, raad ik
een van zijn vroege romans aan, De generaal van
het dode leger, De nis der schande, De schemering
der steppe­goden (over zijn studietijd in Moskou
en dus ook over de hetze rond Pasternaks Nobel-
prijs) of Kroniek van de stenen stad, waarvan
tegelijk met Onenigheid aan de top een ongewij-
zigde herdruk is verschenen, zij het onder een
nieuwe titel: Kroniek in steen.
Door de dromerige, alles maar half begrijpen-
de ogen van een ongeveer tienjarig jongetje ver-
telt Kadare in deze fantastische kroniek de turbu-
lente oorlogsgeschiedenis van een oude Albanese
stad, die achtereenvolgens wordt bezet door Ita-
liaanse, Griekse en Duitse troepen. Die stad is
Gjirokastër, zowel zijn geboorteplaats als die van
Enver Hoxha. ‘De gevaarlijke communist’ Enver
Hoxha, lezen we in een van de laatste hoofdstuk-
dat de twee mooiste mensen ter wereld
het meest van elkaar houden,
het meest of het best.
Zoals het even onbewezen is
dat de twee lelijkste mensen ter wereld
het minst van elkaar houden,
het minst of het slechtst.
Het donker gehoorzaamt
aan andere spelregels dan het licht.
Wat onze vingers voelen
wordt niet door onze ogen weerlegd.
ARS AMANDI
Adriaan Morriën Wie bewonderend zegt:
Uit: Het gebruik van een
wandspiegel, uitgeverij
‘Lieveling, wat ben je lelijk!’
Van Oorschot, 1968 zegt het terecht.
Ester Naomi Perquin
Beheersing
‘Jouw moeder is lelijk.’ Zelf hoorde ik de uit- wegkijken had de jongen met de broeierige blik
spraak niet – die was ook helemaal niet voor mij tegen mijn zoon gezegd: ‘Jouw moeder is lelijk.’
bedoeld. Mijn eigen moeder is, zoals de meeste Mijn zoon laat na het citaat een stilte vallen,
moeders, verheven boven alle categorieën alsof hij, nu hij de uitspraak voor mij herhaalt,
en is bovendien niet vatbaar voor gangbare nu die vier woorden nog eens hardop klinken,
­beledigingen, integendeel. Toen ik veertien was pas werkelijk hoort wat er is bedoeld.
en haar hoopte te raken met de opmerking dat Terwijl hij me aankijkt schieten er, met
ze een dikke kont had antwoordde ze zonder terugwerkende kracht misschien, verschillende
van de krant op te kijken: ‘Niet alleen dik, uitdrukkingen over zijn gezicht, vluchtig als
lieverd. Vooral ontzettend erfelijk.’ opgeschrokken vogels: schaamte, ongemak,
Ik had gedag gezegd en stond mijn fiets woede zelfs. Maar ook iets anders, dat lastig te
van het slot te halen toen ik omkeek en ze op benoemen is, maar goed te herkennen. Iets dat
het schoolplein naast elkaar zag staan: mijn rond zijn mond blijft sluimeren: een vorm van
achtjarige zoon en zijn klasgenoot, een stille geamuseerd zijn, van geïnteresseerd zijn. ‘Ik
jongen met een broeierige blik, die ik niet goed denk’, zegt hij, ‘dat hij me boos wilde krijgen.’ Ik
ken. Hij heeft een oudere zus die hem wel antwoord dat ik dat eigenlijk ook denk. Dat ‘je
eens uit school komt halen. Een mooi meisje moeder’ een klassieker is die heel vaak werkt,
om te zien, met lang, zwart haar en precies ook bij volwassenen. Dat mensen zoeken naar
dezelfde broeierige blik. Zijn ouders heb ik nooit waar het pijn doet, bij zichzelf en bij anderen,
gesproken. Ik manoeuvreerde mijn fiets tussen dat ze dat graag willen weten. En dat ik,
de auto’s door en ving een laatste glimp op trouwens, voor alle duidelijkheid, ondraaglijk
van de, op het oog, betekenisloze scène. Twee en onophoudelijk knap ben.
jongens, wachtend in de lange rij kinderen die ‘Tuurlijk’, zegt mijn zoon, die niet meer
naar de gymzaal zou vertrekken, kleumend in luistert. ‘Snap ik.’ Hij heeft de nieuwe Donald
de ochtendkou. Mijn zoon had de capuchon van Duck opengeslagen; zo belangrijk is dit
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

ken, wordt gezocht. Hij maakt deel uit van de
partizanen, die ‘een nieuw soort oorlog’ hebben
bedacht; ze noemen het ‘klassenstrijd of zoiets.
(…) De ene broer brengt de andere om, en de zoon
schiet zijn vader neer. (…) Hij kijkt hem even in
de ogen, zegt: je bent niet langer mijn vader, en
schiet hem zo een kogel door het hoofd.’
De rest, dien je dan tegenwoordig te zeggen,
is geschiedenis. 
zijn jas om zijn hoofd getrokken. Zijn klasgenoot
ook. Ze keken allebei strak een andere kant uit.
Pas nu, terwijl ik pompoensoep maak en
mijn zoon bereid is om kort verslag te doen
van zijn dag, wordt duidelijk dat ik, buiten
gehoorsafstand, volstrekt onwetend, getuige
ben geweest van het moment waarop de
uitspraak werd gedaan. Ergens tussen het
plaatsnemen in de rij en het wederzijdse strakke
allemaal ook weer niet. Ik snij gember fijn.
De stille triomf, denk ik, die je kunt voelen
wanneer iemand probeert je te raken en jij
de truc begrijpt; de aangename sensatie van
het doorzien, van het weigeren mee te spelen,
van niet eens uit de krant opkijken. Het genot
van de beheersing. Wat heb ik mijn moeder
erom gehaat, destijds. Wat heb ik haar erom
bewonderd.

75
 Saaie mensen in de straat sterk denken aan De dood van
Maarten Koning, het slotdeel van

van je ouders Het Bureau van J.J. Voskuil: hoofd-

persoon meneer Baldwin neemt
op zijn laatste werkdag afscheid
van zijn collega’s. Hij zit voor het
In de recent vertaalde roman Een tweede leven van R.C. Sherriff laatst in de trein met mensen die
gebeurt weinig verheffends. Maar de herontdekte Britse hij decennialang iedere ochtend
en avond op het station heeft zien
auteur kijkt met spot en mededogen naar zijn personages. staan. Thuis neemt hij zich voor
Die zijn zoals J.J. Volkuils Maarten en Nicolien. om allerlei klusjes te gaan doen, hij
loopt zijn vrouw in de weg en begint
Merijn de Boer zich af te vragen wat hij in gods-
naam met zijn tijd aan moet.
Goed en voorstelbaar beschrijft
Dankzij corona gingen duizenden mensen in waken dat hij ‘zou proberen om munt te slaan uit Sherriff hoe zowel meneer als
de zomer van 2020 ineens een roman uit 1931 het succes van mijn eerste roman door een vol- mevrouw Baldwin op zoek moet
lezen, over een doodgewoon Engels gezin dat op gende in elkaar te draaien’. naar een nieuw evenwicht en een
vakantie gaat naar zee en daar niets opzienba- In zijn autobiografie No Leading Lady (1968) nieuwe dagindeling. Enorm ver-
rends meemaakt. schrijft Sherriff erg vermakelijk en interessant rassend of enerverend is het alle-
The Guardian had bekende schrijvers over zijn carrière en het schrijfproces. Aanvanke- maal niet. Eén scène uitgezon-
gevraagd om, in tijden van mondkapjes en lock- lijk schreef hij geen romans, maar toneelstukken. derd: meneer Baldwin ergert niet
downs, een opbeurende boekentip te geven. Journey’s End, gebaseerd op zijn eigen ervarin- alleen zijn vrouw maar ook de oude
Kazuo Ishiguro koos The Fortnight in September gen in de Eerste Wereldoorlog, was zijn groot- dienstbode met zijn aanwezigheid
van R.C. Sherriff, in het Nederlands vertaald als ste hit. De toneelstukken die hij daarna schreef, en als hij die laatste vraagt of hij
Twee weken weg. In een tijd dat niemand op reis sloegen veel minder aan en zijn pogingen om een haar bezem mag gebruiken, vaart
kon, sloeg dit boek over een vakantie enorm aan. roman te schrijven, liepen keer op keer op niets ze ongelooflijk tegen hem uit, tot
Omdat er niets dramatisch gebeurt, is het uit. Tót hij aan The Fortnight in September begon. ontreddering van meneer Baldwin.
verleidelijk om te denken dat deze fijne, luchti- Hij schreef het zonder enige literaire pretentie Deze vurige, bloedchagrijnige
ge roman literair gezien niet zo heel veel voor- en hij schreef het alleen maar voor zichzelf, zon- dienstbode is interessanter dan de
stelt. Maar dat lijkt me een misvatting. Onder der de bedoeling om het uit te geven. Maar goed, wat kleurloze meneer en mevrouw
andere erg mooi is hoe Sherriff het gezinsleven toen het af was, stuurde hij het toch naar iemand Baldwin. Het is een beetje alsof je
beschrijft. Hoe de vader, moeder en drie kinde- op en diegene was toevallig een uitgever en die over de saaiste mensen in de straat
ren soms bijna als één organisme bewegen, den- reageerde dolenthousiast. van je ouders leest.
ken en voelen. Maar hoe ze op andere momenten Sherriff haalde hier voor zichzelf de les uit dat De associatie met J.J. Vos-
uiteenvallen in vijf aparte individu- hij alleen iets goeds kon maken als kuil blijft tijdens het lezen. Net als
en. In de loop van de roman kom hij niet al te zeer zijn best deed. Hij Maarten en Nicolien zijn ze kin-
je erachter dat ze heel veel niet van had dit keer niet geprobeerd om derloos, maken ze erg veel ruzie en
elkaar weten, ook al leven ze op ingewikkelde, doorwrochte zin- hebben ze geen of amper vrienden.
elkaars lip. nen te formuleren en hij had geen Een tweede leven biedt een com-
Wat het boek ook erg goed zware thematiek gekozen. In plaats pleet andere leeservaring dan Twee
maakt, is de zintuiglijke manier daarvan had hij het simpel gehou- weken weg. Het aantrekkelijke
waarop Sherriff schrijft: als je deze den, qua stijl, onderwerp en perso- van het vakantieboek was dat het
roman leest heb je het idee dat je nages. En dat leverde een steengoed opbeurend was, terwijl met name
de wind door je haren voelt waai- literair boek op. de eerste honderd pagina’s van Een
en, dat je het zout op je huid kunt Je zou kunnen zeggen dat met tweede leven tamelijk deprimerend
proeven en dat je, ook al zit je alleen de publicatie van Een tweede leven, zijn. Meneer en mevrouw Baldwin
maar binnen op een stoel, gezonder zo snel na Twee weken weg (die zitten de hele dag binnen in hun
en sterker wordt door het inade- R.C. SHERRIFF Nederlandse titels zijn verdraaid verstofte en verstikkende huis.
World History Archive / ANP

men van de verfrissende zeelucht.
Ik zou nog veel meer over The
Fortnight in September kun-
nen schrijven, maar dit stuk moet
eigenlijk over een andere roman
van Sherriff gaan. Na het succes van
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
Een tweede leven lastig uit elkaar te houden trou-
Vertaald door Inge wens) iets gebeurt wat Sherriff nou
Kok. Atlas Contact, juist niet wilde. Hij was bang dat
336 blz. de recensenten zouden zeggen dat
die nieuwe roman ‘geen Twee weken
weg was, en ze zouden ongetwijfeld
Het voelt dan ook als een
opluchting als mevrouw Baldwin
haar man voorstelt om een wande-
ling te gaan maken. Ja, ga in gods-
naam lekker de natuur in en de
benen strekken, dacht ik.

Twee weken weg is nu ook Een twee-
de leven verschenen, de door Inge Kok gemaakte
vertaling van Greengates.
Sherriff schreef deze roman acht jaar na The
Fortnight in September. Die lange tussenpau-
ze was heel bewust. Hij had expres een tijdje
gewacht met het schrijven van een nieuw boek.
The Fortnight in September werd namelijk ook in
1931 al enthousiast ontvangen en hij wilde ervoor
gelijk hebben’. En dus wachtte hij
acht jaar, tot de recensenten Twee weken weg ver-
geten waren.
Maar wij in Nederland hebben die pauze van
acht jaar niet gehad. We zijn nog allemaal vol van
Twee weken weg. Net als dat boek gaat Een twee-
de leven over de verlossing van het kantoorleven.
Het eerste boek ging over vakantie, dit tweede
over het pensioen. De roman doet in het begin
Deze wandeling verandert alles.
Ze komen langs het terrein waar een nieuw-
bouwwijk zal verrijzen. Meneer Baldwin krijgt
eindelijk de geest en schudt zijn somberte, angst
en bedeesdheid van zich af. Ze besluiten om hun
oude huis te verkopen en in deze nieuwbouwwijk
te gaan wonen.
Een tweede leven valt in drie delen uiteen. Je
hebt twee keer bijna het gevoel dat je aan een

76

Het voelt als een opluchting als
mevrouw Baldwin haar man voorstelt
om een wandeling te gaan maken
Robert Cedric Sherriff,
beeld uit een serie kaarten
van Britse auteurs, 1937
nieuw verhaal begint. Deel één gaat over de leeg-
te na het pensioen, deel twee (het meest de moei-
te waard) over de aanschaf van het nieuwe huis
en deel drie gaat eigenlijk weer over iets heel
anders, namelijk het oprichten van een buurt-
club in de nieuwe wijk.
Toen ik van tevoren het achterplat las, en de
afbeelding op de voorkant zag, dacht ik dat Een
tweede leven zou gaan over een ouder stel dat
van de stad naar het platteland verhuist en daar
wordt geconfronteerd met alle nieuwe uitdagin-
gen die bij dit andere leven komen kijken. Een
beetje de Britse, ouderwetse variant van Buiten-
leven van Nina Polak. Maar aangezien de Bald-
wins in een nieuwbouwwijk gaan wonen, gaat
dit boek daar helemaal niet over. Het eigenlij-
ke onderwerp is de zoektocht van meneer Bald-
win naar een nieuwe invulling van zijn leven. De
Nederlandse titel is dan ook veel accurater dan
de originele.
Over Robert Cedric Sherriff (1896-1975)
is opmerkelijk weinig bekend. Hij is nooit
getrouwd geweest en was blijkbaar erg gehecht
aan zijn moeder, met wie hij samenleefde in een
groot huis. Wat hem goed en interessant maakt
als schrijver, is dat hij afwisselend met spot en
mededogen naar zijn personages kijkt. Soms – en
dan is hij op zijn interessantst – weet je niet hele-
maal zeker met welke van de twee je te maken
hebt. Net als in Twee weken weg geniet hij er
merkbaar van om zijn personages licht belache-
lijk te maken, terwijl je tegelijk voelt dat hij om
ze geeft en het beste met ze voorheeft.
Als meneer Baldwin, helemaal in het begin
van het boek, in de krant leest over een gepen-
sioneerde die zelfmoord heeft gepleegd, weet
je onmiddellijk dat dit niet moet worden
beschouwd als een dreigend voorteken. Natuur-
lijk gaat meneer Baldwin geen zelfmoord plegen.
Daar is Sherriff een veel te lieve schrijver voor.
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
De roman eindigt met een vreemd ‘eind goed,
al goed’-hoofdstuk, waarin wordt verteld hoe
het uiteindelijk allemaal is afgelopen met de
Baldwins. Toergenjev deed dit ook vaak in zijn
romans. Die deed het nog veel banaler door
gewoon te schrijven: ‘En het slot? vraagt mis-
schien een onbevredigde lezer. Wat is er verder
gebeurd met…’ Toergenjev kwam daar wel mee
weg. En, ach, Sherriff eigenlijk ook. 
77
 Cryptogram 3625 Henk Jongebloed

Horizontaal 5. Is hard op weg om boosaardig te worden (15)

9. Zwaargeschapen ridder? (10) 10. Reserveer het maar bij de uitgever (4)
11. Exposities die alles groter maken (15) 12. Heeft ie in en onder z’n
buik (5) 13. Is het wel bedrog van de lezer die de tekst registreert? (7)
16. Begint met een frisdrankje maar glijdt daarna heel snel af (8)
18. De vogel maakte heel rap een sprongetje (6) 19. Doe niet te veel om de
groente op te dienen! (6) 20. Er worden hamburgers verkocht, gevoetbald
en gedanst! (8) 21. Hoort zichzelf grommen maar blijft rustig een jaar in
de tuin staan (8) 22. Wij omarmen ’t, het is gezond! (7)
Verticaal 1. Ook vaak zo moe van al dat cv-gedoe? (15) 2. Een groet
zonder begin en ook niet met een autochtone basis (8) 3. Voorkomt een
tekort aan hengsten en stieren (15) 4. Tekenen die uitkomen (6) 6. Ze
blijven hoorbaar druk uitoefenen tot er druppeltjes verschijnen (6)
7. Luchtige kleding voor achter het bureau, zowel thuis als op het werk (7)
8. Ze hebben het al op papier gezet wat je moet doen (14) 14. En zo prijst
men drank aan in Japan! (8) 15. Brengt de Sint in schone kleren (6)
17. Doet mij meteen aan borsjtsj denken (6) 18. Lijkt samen te wonen
en hoort zeker bij een club (6)

Oplossing cryptogram 3624

Horizontaal 6 mooi voor elkaar, 9 weer-loos, 10 bi-vak,
11 milieucrimineel, 12 brons-tijd, 14 Kader (Abdolah), 16 schering(en
inslag), 18 blaren(bladeren), 19 trash, 20 Lauda-bel, 22 ón-gemeen,
23 credit.
Verticaal 1 smeer-inrichting, 2 vóórzien/voorzien(van), 3 losser,
4 club-winkel, 5 aanvoerders-band, 6 ’k-rekel, 8 vooruit-zichten,
13 dag-blind, 15 rang-lijst, 17 ex-amen(aam), 21 door.


Liever luisteren
naar De Groene?
Elke week worden drie
stukken uit ons weekblad
voorgelezen
groene.nl/luisterverhalen
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

78 luister halve pagina.indd 1 08-02-21 18:26

NV Weekblad De Groene Amsterdammer Burg en Marieke Rotman (in De

Jan Rothuizen
Onafhankelijk weekblad sinds 1877
Groene van 24 november). Op
Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam
Singel 464, 1017 AW Amsterdam een uniek moment in de Neder-
groene.nl / groene@groene.nl landse geschiedenis waarin er de
Redactie 020.524 55 24 mogelijkheid is om reproductieve
Administratie 020.524 55 55
autonomie te vergroten, kiest u
Redactie ervoor om meer gewicht te geven
Xandra Schutte (hoofdredacteur), aan een economisch argument
Joost de Vries (adjunct-hoofdredacteur), dan aan de verbetering van de
Evert de Vos (redactiechef ), Rasit Elibol, algemene toegankelijkheid van
Margreet Fogteloo (De Groene at large),
Or Goldenberg, Koen Haegens, Rutger abortus.
van der Hoeven, Eva Hofman, Marcel Toen ik zelf een abortus nodig
ten Hooven, Irene van der Linde, Roos Woningtekort sociale-woningcorporaties. Onge- had, was ik genoodzaakt om mijn
van der Lint (kunst), Pepijn Keppel, Als aanvulling op de column veer een derde van de inkomsten behandeling uit te stellen omdat
Jan Postma, Marja Pruis (Dichters &
Denkers), Yaghoub Sharhani, Casper
van Dirk Bezemer (in De Groene moest jaarlijks extra afgedragen alle klinieken vol waren. Vervol-
Thomas, Jaap Tielbeke, Coen van de van 3 november): volgens mij worden. Dit bedroeg de afgelopen gens moest ik twee uur reizen
Ven, Ruben Stift (stagiair), Merve is er wel degelijk een woning- tien jaar gemiddeld twee miljard naar een kliniek in een andere
Özdemir (stagiair), Trinette Koomen tekort in Nederland en is dat per jaar. Deze ontbrekende twin- stad (terwijl ik zelf in Amsterdam
(secretariaat), Eva Weller (secretariaat)
ook bewust gecreëerd tijdens de tig miljard bij de Nederlandse woon) waar ik voor de kliniek én
Eindredactie Rob van Erkelens,
Damy Baumhöer, Basje Boer, Rutte-kabinetten. woningcorporaties ontnam in de bus op de terugweg verve-
Nienke Gaastra, Hugo Jetten Dat woningtekort is vooral hun het vermogen om nog het lend werd bejegend. Er was geen
Vormgeving Christine Rothuizen ontstaan omdat er veel te weinig voorgenomen volume te kunnen medische reden voor deze wacht-
(ontwerp), Sanne van de Goor, sociale woningen zijn gebouwd. bouwen. tijd en deze reis: ik had de pillen
Koen Slothouber
Beeldredactie Simone Berghuys, Rachel Hierdoor ontstond er geen of Dat maakt het kabinet-Rutte net zo goed bij de apotheek aan
Corner, Rolf Rosing, Joke van Soest, heel weinig instroom en daarom volledig verantwoordelijk voor het einde van de straat kunnen
Ramses Kuit (stagiair) ook minimale uitstroom en/ het hierdoor bewust gecreëerde ophalen. Het lijkt misschien iets
Webredactie Lieke Knijnenburg, of doorstroming. Omstreeks woningtekort. kleins, maar die extra wachttijd
Katrien Otten, Daan Stoop
Website Christine Rothuizen (ontwerp),
2012/2013 werden beleggers Gelukkig wordt deze heffing en die dag heen en weer reizen
Mark Kocera (ontwerp en bouw) uitgedaagd door hoge rentes aan- op de woningcorporaties per 1 naar een kliniek in een vreemde
Directeur/uitgever Pieter Elshout, geboden door IJslandse banken. januari opgeheven zodat weer stad heeft voor mij de zwaarte en
Mark de Boorder (assistent-uitgever) De directeur van Vestia (sociale- begonnen kan worden om deze schaamte rondom deze gebeurte-
Administratie Anil Göksun, Charley
woningcorporatie) verspeelde met achterstand in te halen. nis enorm vergroot. Dit terwijl ik
Ladee, Heleen de Waard, Kim Weller,
Jacqueline Wolf, Eva Weller (financiën) gokken hierin twee miljard aan JOEP VAN ESSER, Vucht de financiële en andere privileges
Marketing en acquisitie gemeenschapsgeld. had om de reis relatief gemak-
Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar, Door deze actie stelde het Abortuspil kelijk te maken; abortus is nog
Antoinette Vrisekoop, 020.524 55 11/12 kabinet-Rutte een speciale Met verbazing las ik het onder- slechter toegankelijk voor mensen
advertenties@groene.nl
Abonnementenwerving belastingheffing in voor alle zoeksartikel van Romy van den met een gemarginaliseerde soci-
Hans Boot, IJbert Verweij aal-economische positie.
Abonnementenadministratie Het is waar dat de inkomsten
020.524 55 55
abonnementen@groene.nl
Agenda groene.nl/agenda van de klinieken bedreigd worden
Abonnementsprijzen
als de abortuspil bij de huisarts
Nederland: 8 Paradigma: Elias Canetti’s Massa en Macht verkrijgbaar wordt. Maar dat zou
per jaar € 203,-, per half jaar € 106,-, --------------
december
20.00 uur / debat / De Balie, Amsterdam nooit een reden mogen zijn om de
per kwartaal € 53,50, Wat zijn de drijfveren van de massa? Wat is de abortuspil niet toegankelijker te
studentenabonnement
per 4 weken € 10,-.
spanning tussen de massa en het individu? En wat maken. Wél is dit een reden om
Overige landen prijzen op aanvraag. is de verhouding tussen de massa en de paranoïde de klinieken van overheidswege
Digitaal abonnement per jaar € 150,-. alleenheerser? Met onder anderen Guido van extra financieel te ondersteunen
Losse nummers € 5,95. Hengel en Groene-redacteur Casper Thomas om hun essentiële zorg mogelijk
Rekeningnummer abonnementen
te blijven maken én om abortus
NL65TRIO0198496176
Druk Senefelder Misset, Doetinchem 13 Publieke intellectuelen: Ethel Portnoy uit het wetboek van strafrecht
Gesproken en digitale versie -------------- 20.00 uur / debat / De Balie, Amsterdam te halen. Dat laatste is namelijk
december
Loket Aangepast Lezen 070.338 15 00 Welke rol had de auteur als publieke intellectueel, de reden dat abortus überhaupt
Wilt u een gift overmaken of een en wat kunnen wij nog steeds van haar leren? Met alleen in speciale klinieken plaats
legaat nalaten, dan kan dat t.b.v.
Stichting 1 8 7 7, rekeningnummer
Groene-redacteur Marja Pruis, Carel Peeters en kan vinden, terwijl het eigenlijk
NL66TRIO0254382320 (BIC Floor Rusman een eenvoudige behandeling is die
TRIONL2U)De stichting heeft een gewoon deel zou moeten zijn van
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

ANBI-status
19 Goed nieuws van het afgelopen jaar de reguliere zorg.
--------------
december
20.00 uur / live podcasts / Pakhuis De Zwijger, RODANTE VAN DER WAAL,
Amsterdam promovenda zorgethiek op
Kees van den Bosch interviewt Groene-journa- reproductieve rechtvaardigheid,
listen over de hoopvolle ontwikkelingen in 2022. verloskundige in Amsterdam
Onder meer over de revival van de vakbeweging,
houtbouw en kleinschalige asielopvang. De pod- U kunt uw ingezonden brief
cast Buitenlandse Zaken gaat over het ongelijk van van maximaal 400 woorden
de sterke mannen en de kracht van Europa. sturen naar groene@groene.nl

79
 DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022

80
Niña Weijers beeld Loes Faber
‘Was het een kort
of een lang leven?’
Ik kocht de bloemen niet zelf, en niemand
anders deed het voor me. De uren verstre-
ken, de markt was opgebouwd en zou spoe-
dig weer worden afgebroken, en omdat ik
het had verrekt bloemen te kopen gebeurde
er verder ook niets meer. Hoe komt het
dat sommige dagen zich tegen je keren?
Je wordt nietsvermoedend wakker, maakt
ontbijt voor je kind, ziet hem met zijn vader
het trappenhuis in verdwijnen, klapt je
laptop open, merkt dat je voeten ijskoud zijn
en zo begint het. Niets wat je schrijft blijft
overeind, zelfs mails blijven onafgemaakt,
staand aan het aanrecht kauw je op een
stuk brood dat binnen een dag oud is gewor-
den. Kon je maar! Was je maar zo en niet zó!
Ik denk aan de schrijver die ploeterde
op wat ze het ‘bindweefsel’ van haar roman
noemde. Dat was het moeilijkste: al het
spul dat bijeengehouden moest worden,
in beweging moest blijven, soepel, alsof
het een koud kunstje was (het bindweef-
sel van een roman, een dag, een leven). Ik
denk aan de vrouw uit het boek, een jonge
moeder die meent een kamer voor zichzelf
nodig te hebben en voor een paar uur een
hotelkamer huurt. Op die hotelkamer komt
ze erachter dat ze geen kamer voor zichzelf
nodig heeft, maar een heel leven. Je schrijft
de eerste zin, zei geloof ik Joan Didion, en
daarmee zet je jezelf de rest van het boek
klem.
Ik herinner me dit niet uit de roman,
maar in het toneelstuk neemt de jonge
moeder in de hotelkamer een bad. Ze
duikt onder en na een eeuwigheid komt
Elizabeth Hardwick, Slapeloze nachten
ze boven, precies zoals het hoort in zo’n
scène, handen die de badrand omklemmen,
inademing, natte sliert haar. Ze wil niet
dood, alleen maar weg. De actrice is Ilke
Paddenburg, die vorig jaar nog overtuigend
een hedendaags tienermeisje speelde in
ITA’s De dokter. Hier, in een herneming van
Eline Arbo’s De uren, naar de roman van
Michael Cunningham (naar Virginia Woolfs
Mrs. Dalloway), speelt ze een huismoeder
in 1949, en ik kan me niet aan de gedachte
onttrekken dat de een een commentaar is
op de ander: het boze tienermeisje, de ver-
stikte moeder.
De uren gaat over het verlangen naar
bevrijding, en de vraag wat het betekent
om verantwoordelijkheid te nemen voor je
leven. Weggaan, blijven, bloemen kopen.
Het bindweefsel van het leven, de onver-
wachte momenten van respijt. Geluk dat
zich altijd presenteert als het begin van
geluk. En hoe je dat achteraf pas kunt zien:
dat het begin alles was, alles ís, en dat heel
het bindweefsel bestaat om die zeldzame
momenten te faciliteren. ‘There’s just this
for consolation’, schrijft Cunningham, ‘an
hour here or there when our lives seem,
against all odds and expectations, to burst
open and give us everything we’ve ever
imagined.’
Zo’n moment van openbarsten heeft
altijd te maken met verliefdheid, denk
ik. Die paar kussen in je leven die je nooit
vergeet. Het gevoel dat iets groots en
onzegbaars binnenin jezelf tegen alle
verwachtingen in wordt beantwoord door
iemand anders. Moeilijk te zeggen of het
kort of lang duurt, of het momenten zijn
of gebeurtenissen die niet ophouden te
gebeuren.
Wat ik weet voor vandaag is dit: er zijn
geen bloemen gekocht, ik ben blijven zitten
in de kamer met mijn koude voeten op de
koude vloer en bijna onmerkbaar is er toch
iets veranderd. Er zijn de grote uren waarin
het leven zich opent, en er zijn de dagelijkse
minuten waarin het gebeurt. Je leest een
goede zin, je schrijft er een, je ligt op je rug
met je ogen gesloten en iets opent zich.
Als ik zo opsta kan ik het weer, iemand zijn
in de wereld, niet stil maar bezig, en als
straks iedereen weer thuiskomt is aan mij
niets te zien, omdat er niets ís om te zien,
alleen maar dit: een vrouw aan tafel, aan
het werk, en op het fornuis staat soep want
ergens is het nog steeds 1949 en lijkt het
van levensbelang dat ik iedereen voed, en
ik weet niet of het de soep is die me redt,
of het boek, maar ik vermoed dat ze niet
zonder elkaar kunnen en dat je daarmee
alles over me weet wat er te weten valt.
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
81
 Toen hij in 1957 als dichter en auteur debuteerde,
gold hij in kleine kring al als fenomeen – intelli-
Het einde
gent, brutaal, nonconformistisch. Hij was niet het
type van de gezworen buitenstaander, hij deed
maar al te graag mee, maar áls hij meedeed was
het op eigen voorwaarden. Kon hij die niet door-
zetten, dan was hij er snel en ongezien vandoor.
‘Ik deserteer graag’, heet het in een gedicht uit
1999, en dat heeft hij van meet af aan bewezen.
Als veertien- of vijftienjarig lid van de Hit-
lerjugend onttrok hij zich maximaal aan de ver-
plichte oefeningen en rituelen; amper zestien,
direct na de Duitse capitulatie, meldde hij zich
aan als tolk bij de Britse en Amerikaanse troe-
pen. Als gymnasiast en student – filosofie en lite-
ratuurwetenschap – liet hij het traditionele, dus
Imago Stock & People GmbH / ANP
besmette curriculum hoofdzakelijk links liggen
en zocht hij lezend en schrijvend zijn eigen ency-
clopedische kronkelweg. Dankzij een stipendi-
um mocht hij een jaar aan de Sorbonne stude-
ren, maar de universiteit trok hem minder dan
de vrijgevochten artistieke en intellectuele bohè-
Berlijn 2004 me in Saint-Germain-des-Prés. Zijn levenslange
liefde voor Voltaire en vooral Diderot zal daar een
stevige impuls hebben gekregen; niet veel later
Hans Magnus zou hij, terug in Duitsland, de eigentijdse belicha-
ming van deze spotlustige duizendpoten worden.
Enzensberger Maar allereerst was het zaak een beroeps­
matige grondslag voor zo’n alternatief intellectu-
11 november 1929 – eel bestaan te vinden; met nachtelijke debatten,
studententoneel en poëzie kwam er geen brood
24 november 2022 op de plank. Dus besloot hij in 1953 aan de filoso-
fische faculteit van Erlangen te promoveren. Zijn
In één moeite door slechtte dissertatievoorstel: de retoriek van Hitler. Ver-
Hans Magnus Enzensberger bijstering alom.
Zijn tweede, goedgekeurde, keus baarde even-
de grenzen tussen filosofie, zeer opzien: Über das dichterische Verfahren in
journalistiek en literatuur. Clemens Brentano’s lyrischen Werk, over zijn
Hij verloor niets van zijn poëtica dus. Brentano was de meest excentrieke
jeugdigheid. onder de Duitse Romantici, een kleurrijke, veel-
zijdige en satirische geest, in die zin een inspire-
rende voorganger. Maar anders dan in de tradi-
Cyrille Offermans tionele germanistiek was Enzensberger – in het
spoor van Adorno, zijn invloedrijkste leermeester
– nadrukkelijk niet geïnteresseerd in biografische
aspecten, het ging hem om een immanente ana-
lyse van het werk; hij wilde duidelijk maken dat
er een principieel onderscheid bestaat tussen het
empirische ik van de dichter en zijn poëtische ik
– ook dat stuitte op felle weerstand.
Consequent was zijn afkeer van het biogra-
fische overigens allerminst. In zijn Requiem für
eine romantische Frau (1988) nam hij het op voor
Brentano’s levensgezellin, Auguste Bussmann,
die in de ogen van de beroemde dichter ‘een per-
DE GROENE AMSTERDAMMER 1.12.2022
fecte hysterica’, ‘een overspannen, verkramp-
te’ persoon was, niets anders dan een molen-
steen om zijn nek. Zelf was de romanticus, aldus
Enzensberger, behalve ‘een virtuoos in de harts-
tochtelijke toewijding’ ook een eersteklas klager,
een smoezenmaker die verdronk in de tranen van
het zelfmedelijden.
Voor een academische carrière voelde Enzens-
berger niets. Hij wilde invloed uitoefenen. Dus
82
koos hij, erudiet en voor de duivel niet bang, voor
de openbare bühne, de radio, de krant, de uitge-
verij, de literatuur. Zijn poëziedebuut, 1957, is een
datum in de Duitse literatuur: niet eerder ver-
oorzaakte een bundel zoveel commotie en zoveel
tweespalt in de kritiek. Niet omdat hij een nieuwe
fase van onbegrijpelijkheid of radicalisme intro-
duceerde, het idee van splendid isolation vond hij
hooghartig en de hermetische avant-garde was,
vond hij, uitgespeeld. Nee, de poëzie was subver-
sief maar helder als die van Heine en Brecht.
Verteidigung der Wölfe heet de bundel, aan-
vankelijk nog gespeld zonder kapitalen. Veront-
waardiging en bewondering oogstte hij vooral
vanwege de slotafdeling, zeventien ‘Böse Gedich-
te’. In een anti-schoolgedicht spoort hij de leerlin-
gen aan het ruime sop te kiezen: ‘Lees geen oden,
mijn zoon, lees spoorboekjes:/ die zijn preciezer.
Rol de zeekaarten open/ voor het te laat is.’ In het
titelgedicht beschuldigt hij niet de bloeddorstige
wolven maar hun slachtoffers, ‘de lammeren’, zij
hebben door hun laffe meegaandheid het bewind
van de wolven mogelijk gemaakt. ‘Wie naait de
bloedstrepen/ op de broek van de generaal? (…)
Wie hangt trots het blikken kruis/ voor de grom-
mende navel?’ Let wel: dat was veertig jaar voor
Goldhagen het had over ‘Hitlers gewillige beulen’.
D epo ëziew as sub versi
ef
m aar held er als d i
e
van Hein e en Brecht
Medeschuldig aan dat ingekankerde confor-
misme was de ‘bewustzijnsindustrie’, die hij
in zijn eerste gebundelde essays (Einzelheiten,
1962) even scherp als concreet analyseert, niet
om er zich van te distantiëren maar om haar à
la Brecht en Benjamin in emancipatorische zin
te hervormen. Dat was het begin van een niet-­
aflatende stroom publicaties in alle mogelijke
genres, alleen de traditionele roman met zijn
ongeloofwaardig geworden alwetende vertel-
ler ontbreekt. Tot de vele hoogtepunten beho-
ren De korte zomer van de anarchie (1972), een
documentaire roman over de Spaanse Revolu-
tie, waarin hij de sympathieke trekken van het
anarchisme maar ook de tekortkomingen en
onmogelijkheid aantoont; de epische poëzie in
De ondergang van de Titanic en Mausoleum;
de voorbeeldige, onverminderd actuele essayis-
tiek in Ach Europa! Lof van de inconsequentie,
De grote volksverhuizing en De radicale verliezer.
In één moeite door slechtte hij in glanzende
stijl, lichtvoetig en elegant, de grenzen tussen filo-
sofie, journalistiek en literatuur. Als geen ander
heeft hij het intellectuele klimaat in de Bonds­
republiek van zwaarte en zelfbeklag ontdaan.
Zijn generatiegenoot Alexander Kluge noem-
de hem de saboteur van zijn depressies, terecht,
Enzensberger behoort tot het zeldzame mens­type
dat met het klimmen der jaren wel wijzer werd
maar niets van zijn jeugdigheid verloor. 
 Scan de QR code en
ontdek jouw voordeel

Energiezuinig en waterbesparend
Direct kokend water uit de kraan is niet alleen handig. Met een Quooker kun je
Doe ook water en energie besparen. Wil je weten hoeveel? En wat dit betekent voor
de
bespaar jouw portemonnee? Doe dan de bespaarcheck op quooker.nl, binnen een minuut
check zie je wat jouw huishouden verbruikt en wat je met een Quooker bespaart.