“Ảo ảnh”

1. Chiết suất của không khí không chỉ phụ thuộc vào nhiệt độ mà còn phụ thuộc
vào áp suất, trong bài toán này ta coi chiết suất này chỉ phụ thuộc vào nhiệt độ theo

quy luật: . Đối với không khí ở điều kiện tiêu chuẩn thì hằng số
. Không khí trên mặt đường dưới tác dụng của ánh sáng mặt trời sẽ bị
đốt nóng, do đó đường nhựa khô có thể xuất hiện hiện tượng mặt đường bóng như
gương hay như có vũng nước. Giả sử tại một lớp khí đủ mỏng trên mặt đường,
nhiệt độ trung bình được nâng lên một lượng . Ở một khoảng cách nhỏ
nhất S nào đó kể từ người quan sát có thể thấy được “vũng nước” trên đường.

Hãy giải thích sự xuất hiện “vũng nước” ? Dựng đồ thị ?

Biết rằng mắt người quan sát cách mặt đường một khoảng .

Để mô hình hóa hiện tượng ảo ảnh trên trong phòng thí nghiệm với khoảng
cách không đủ lớn thì không khí được thay thế bằng một khối thủy tinh hữu
cơ mà chiết suất của nó phụ thuộc vào nhiệt độ mạnh hơn nhiều. Để làm
nguồn sáng, người ta sử dụng một sợi dây tóc bóng đèn nóng sáng.

Với các câu hỏi sau đây, chỉ khảo sát các tia gần trục nằm trong mặt phẳng
chứa trục của hệ.

2. Ở khoảng cách kể từ nguồn sáng, người ta đặt một thấu kính hội tụ
mỏng với tiêu cự . Cần đặt một màn ảnh cách thấu kính một khoảng b
bằng bao nhiêu để trên màn có ảnh rõ nét của sợi tóc ?

3. Không thay đổi vị trí của nguồn sáng và thấu kính, người ta đặt khối thủy tinh
hữu cơ hình hộp chữ nhật sát với nguồn sáng. Chiều dài của khối này là ,
chiết suất của nó là . Cần đặt màn cách thấu kính một khoảng b bằng bao
nhiêu để ảnh của nguồn sáng lại hiện rõ nét trên màn ?
4. Khối thủy tinh được chiếu sáng bằng một chùm tia sáng song song. Màn ảnh
được đặt tại tiêu diện của thấu kính. Sau đó khối thủy tinh bắt đầu được nung nóng
từ một mặt. Do sự nung nóng không đều nên chiết suất của khối bị thay đổi tuyến
tính từ ở một mặt đến ở mặt kia. Trong đó . Hướng
biến đổi của nhiệt độ vuông góc với đường truyền của tia sáng. Hình ảnh thu được
trên màn sẽ thay đổi như thế nào sau sự nung nóng trên ? Bề dày của khối là
.

Lời giải:

1. Không khí trên mặt đường dưới tác dụng của các tia mặt trời sẽ được nung nóng,
nên chiết suất của nó nhỏ hơn chiết suất của các lớp khí cao và lạnh hơn ở phía
trên. Các tia từ phía trên đi xuống có thể bị phản xạ toàn phần giống như gặp phải
một vũng nước. Để có thể xác định vị trí các tia này đối với người quan sát cần
khảo sát điều kiện phản xạ toàn phần: (1)
Với các góc nhỏ (tức là ) thì ta có thể gần đúng:

Trong biểu thức , ta nhận thấy và hiệu nhiệt độ là bé so với nhiệt độ

trung bình của không khí.

Từ (1)(2) suy ra:

Đồ thị biểu diễn sự phụ thuộc này được chỉ ra trên hình dưới đây:

2. Bởi vì vật (sợi tóc bóng đèn) nằm ở khoảng cách 2f so với thấu kính nên màn
cũng phải đặt sau thấu kính một khoảng .

3. Ảnh của sợi tóc khi khúc xạ qua mặt trước của khối thủy tinh hữu cơ nằm ở

khoảng cách kể từ mặt này. Vì vậy ảnh này cách thấu kính một khoảng:
Sử dụng công thức thấu kính ta nhận được khoảng cần đặt màn:

4. Để tính chiết suất trong trường hợp này có thể sử dụng nguyên lí Huyghen. Ở
gần mặt trên của khối thủy tinh, sóng ánh sáng sẽ truyền đến mép sau thời gian:

. Còn ở gần mặt dưới sẽ mất thời gian:

Sau khoảng thời gian bằng hiệu các thời gian này, ánh sáng đạt tới điểm dưới. đi
qua quãng đường . Vì vậy mặt sóng (và các tia vuông góc của nó)

quay đi một góc nhỏ .

Do đó ảnh trên màn sẽ dịch chuyển đi một khoảng .