Onafhankelijk weekblad

sinds 1877

14 april 2016 BP
Jaargang 140 / Nr. 15
€ 4,95

Shakespeare 400
Marcel Möring, Joost de Vries
en Loek Zonneveld over
de dichter der dichters

De almacht van de centrale bankiers

Inside Airbnb Geen parlement, regering
Hoe het online verhuur­
platform verdeelt en heerst
of rechter controleert Super Mario
in Amsterdam
Een overrompelende roman in de geweldige nieuwe vertaling van Aai Prins!

‘Een roman lezen op topniveau, er is

geen deftiger en bevredigender tijd-
‘Een roman
verdrijf. Doelezen op topniveau,
de telefoon er is
uit, breng
geen deftigerbij
de kinderen enoma
bevredigender tijd-
en opa. Steek
verdrijf.
een kaarsDoe
aandeentelefoon uit, breng
lees Zjivago. Geluk
de kinderen maar
is mogelijk, bij oma en opa.
je moet hetSteek
willen.’
een kaars aan en lees Zjivago. Geluk
sjeng scheijen
is mogelijk, maar je moet het willen.’
sjeng scheijen
w w w. v a n o o r s c h o t . n l

w w w. v a n o o r s c h o t . n l

Shortlist Fintro
Shortlist Fintro
Literatuurprijs
2016
Literatuurprijs
2016
‘Een wanhopig mooi boek.’
marja pruis
‘Een wanhopig mooi
‘Een boek.’
klein meesterwerk.’
marja pruis frits abrahams

‘Een klein meesterwerk.’

frits abrahams
w w w. v a n o o r s c h o t . n l
In dit 12 Nederland en de Panama Papers
Staatssecretaris Wiebes laat
Kroniek van
kunst & cultuur

nummer
belastingontwijking door multinationals 50 Toneel Turing
ongemoeid Film El Clan
Ewald Engelen Televisie Nelsons No. 5
Kunst Berlage
14 Tegen de wereld Popmuziek Daniël Lohues
Het Oekraïne-referendum was vooral
een daad van anti-parlementarisme
Thijs Kleinpaste Dichters & Denkers
Shakespeare 400
16 Vloeibare democratie 54 Dichter bij de dichter
Wereldwijd werken optimisten aan een Joost de Vries
digitale upgrade van de Griekse agora 56 Shakespeare’s spullen
Andrea Speijer-Beek & Jaap Tielbeke Loek Zonneveld
59 Hoe antisemitisch is
21 Kleine encyclopedie van Nederland de Koopman van Venetië?
Laten we de nee-isoglosse de wereld Marcel Möring
uit helpen 60 Marceline Loridan-Ivens
Herman Vuijsje beantwoordt haar vader

‘Ook al komt Cover

Cyrille Offermans

de vette angst 22 De hoeders van de economie

Voor de democratie wordt de glansrol
6
Columns
JOEP BERTRAMS
me uit alle
van de centrale bankiers steeds
gevaarlijker 7 BUITENLAND
Koen Haegens 8 GORILLA
hoeken van 28 De populistische doorbraak
9 ANONE
ECONOMIE

de kamer UKIP en AfD hebben hun succes

vooral te danken aan zorgen over
Dirk Bezemer
61 NIÑA WEIJERS

bedreigen als immigratie, islam en integratie

Koen Vossen
64 KAMAGURKA
65 OPHEFFER
DICK TUINDER
ik schrijf, 32 Onderzoek
Inside Airbnb
ik moet nu Hoe de online verhuurder van
vakantiehuizen de dienst uitmaakt 5
Rubrieken
IN HET NIEUWS

doorgaan’ in Amsterdam
Floor Milikowski
6
11
IN DE WERELD
IN DEN HAAG
De dagboeken van Doeschka Meijsing, 53 KIJKEN
pagina 38 38 Egodocument Rudi Fuchs
De dagboeken van Doeschka Meijsing 62 CRYPTOGRAM
‘Zo zou de pen moeten zijn, een 63 POST
seismografische weergave van mijn
denken’
Doeschka Meijsing 66 HET EINDE
Zaha Hadid (1950-2016),
44 Op de zwarte lijst de enige vrouwelijke starchitect
Hollywood herhaalt zichzelf in het Edzard Mik
beste geval als farce, maar net zo graag
als valse romantiek
Jan Postma

48 De nazi als verteller

De Welwillenden is een van de
belangrijkste toneelstukken van dit
seizoen
Loek Zonneveld

14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 3

In het nieuws
De war on coal is nog niet gestreden
Als er één energiebron is die de afgelopen jaren in ongenade is
geraakt, dan is het wel steenkool. Wat de sigaret is voor de roker, zijn
kolen voor het klimaat: een onmiskenbare sluipmoordenaar. Ooit
de aanjager van de industriële revolutie, nu terecht verguisd als het
slechtste dat fossiel te bieden heeft. Olie geldt in de transportsector
voorlopig nog als een noodzakelijk kwaad, gas wordt driftig gepro­
moot als een ‘transitiebrandstof ’, maar kolen – daarmee moet het
onderhand toch echt afgelopen zijn.
Het heeft er ook alle schijn van dat steenkool op z’n retour is. Afge­
lopen weekend maakte het kabinet bekend dat het, mede gedwongen
door de overwinning van Urgenda in de klimaatzaak, de sluiting van
twee extra kolencentrales onderzoekt. In de Verenigde Staten staat
Peabody, ’s werelds grootste private kolenproducent, op het punt van
omvallen. Door de razendsnelle kostendaling van duurzame ener­
gie is de zon inmiddels een goedkopere energiebron dan versteende
plantenresten. Betekent het dat de kolenindustrie op sterven na dood
is? Niet bepaald. Wereldwijd staan er nog altijd honderden kolen­
centrales op de planning, alle klimaatverdragen ten spijt.
Volgens Brad Plumer, journalist van het Amerikaanse Vox.com, is
er sinds eind jaren negentig zelfs sprake van een ‘kolenrenaissance’.
Vooral in opkomende Aziatische economieën (India, China, Viet­
nam, Indonesië) worden er volop centrales bijgebouwd. Kolen, hoe
vies en vervuilend ook, blijven voor armere landen een goedkope en
betrouwbare manier om de hele bevolking van energie te voorzien.
Voor iedere kolencentrale die haar deuren sluit (met name in de VS
en Europa), zitten er vijf nieuwe in de pijpleiding, zo berekende een
recent rapport van Sierra Club, CoalSwarm en Greenpeace.
De gevolgen voor het klimaat zouden ronduit desastreus zijn.
Alleen al het draaiende houden van de huidige kolencentrales is
voldoende om het klimaatakkoord van Parijs te reduceren tot een
Milieu­ betekenisloos vodje papier. Het bouwen van
nieuwe centrales heeft bovendien een lock-in
organisaties effect: je slaat een fossiel pad in, waar je op
hebben korte termijn niet zo makkelijk van kunt
genoeg van afwijken. Dit is precies waar de Nederlandse
regering nu mee wordt geconfronteerd: op
de dralende de Maasvlakte en in de Eemshaven liggen
politiek drie gloednieuwe kolencentrales die pas
vorig jaar in gebruik zijn genomen. Het is
lastig te verkroppen om ze nu al weer te
sluiten.
Dus wordt er koppig vastgehouden aan
de ‘schone kolen’-droom. Staatssecretaris
Dijksma noemde de nieuwste centrales ‘state of the art’: ze zijn effi­
ciënt en geschikt om CO2 af te vangen en ondergronds op te slaan.
Maar die techniek staat nog in de kinderschoenen en is vooralsnog
onbetaalbaar. En dus blijven die state of the art-kolencentrales
gewoon vervuilende bakbeesten. Terwijl wereldwijd eindelijk ‘ont­
koppeling’ werd gerealiseerd (de economie groeide, zonder dat de
emissie van broeikasgassen toenam), stootten Nederlandse energie­
bedrijven in 2015 twaalf procent meer CO2 uit dan het jaar ervoor.
Milieuorganisaties reageerden lauwtjes op het voornemen van het
kabinet de twee extra kolencentrales te sluiten. Ze hebben genoeg
van de dralende politiek. Nederland moet zo snel mogelijk volledig
kolenvrij. Het is een lovenswaardig streven, maar de wereldwijde
war on coal is, ondanks hoopvolle signalen, nog lang niet gewonnen.
De strijd tegen de opwarming van de aarde kent vele frontlinies
– s­ chaliegas, de olie-industrie, de transportsector – maar vanuit
klimaatperspectief blijven kolen public enemy number one.
JAAP TIELBEKE BEELD MILO
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 5
In de Wereld
‘Nuit debout’ houdt
Parijs in zijn greep
Parijs – ‘Stel mij uw vragen’, staat
op een wit kartonnetje dat Eloïse
op Place de la République omhoog
houdt. Ze is lerares scheikunde op
een school bij Parijs en heeft zich
deze middag aangesloten bij de manifestanten
van ‘Nuit debout’ die al dagenlang het plein
bezet houden om met open agenda te debatteren
over een andere inrichting van de samenleving.
‘Iedereen hier stelt zijn expertise ter beschik­
king, dus wie een vraag over chemie heeft, kan
bij mij terecht’, lacht ze.
Een beroepsactivist is ze niet, zegt ze. En
dat typeert de nogal plotseling opgekomen
­beweging die Parijs in zijn greep heeft. De harde
kern is afkomstig uit alle mogelijke actiegroepen,
maar naarmate het vreedzaam protest de laatste
weken groeide, sloten steeds meer nieuwsgieri­
gen van alle leeftijden en uit alle lagen van de
bevolking zich aan bij de gesprekken.
Die zijn vooralsnog tamelijk vrijblijvend.
Iedere mening is toegestaan en sprekers gaan

alleen met voornamen door het leven. In com­
missies (economie, actie, migratie et cetera)
doen zij voorstellen die aan het begin van de
avond in de ‘Algemene Vergadering’ bespro­
ken worden. Hoewel de beweging profiteert
van het oplopend jeugdverzet tegen een door
de Franse regering voorgestelde flexibilisering
van de arbeidswetgeving – de ‘Loi El Khomri’,
vernoemd naar de verantwoordelijke minister
– is het handhaven van de 35-urige werkweek
slechts een detail. Uiteindelijk moet de hele eco­
nomie op de schop.
Niet alleen daarin doet Nuit debout denken
aan eerdere actiebewegingen als Occupy (Wall
Street) of de in Spanje invloedrijke Indignados.
Ook de gebarentaal herinnert aan het oudere
protest. De door de demonstranten bewonderde
econoom en socioloog Frédéric Lordon was
eerder een inspiratiebron van de (in Frankrijk
overigens maar marginale) Occupy-beweging.
Spinoza-specialist Lordon riep zaterdag op het
land met een algemene staking ‘te blokkeren
teneinde alles te deblokkeren’. Voor hem is het
intrekken van de wet van minister Miriam El
Khomri slechts het begin van de strijd tegen
de ‘neoliberale ideologie’. Hij pleit ervoor dat
Frankrijk zich terugtrekt uit de euro en, onder
veel meer, dat de effectenbeurs wordt afgeschaft.
Waar dit uiteindelijk toe moet leiden? Dat
weet niemand. In ieder geval niet tot een poli­
tieke partij, zoals in Spanje met Podemos, vin­
den de meeste manifestanten. Camille, van de
commissie-grondwet: ‘Podemos heeft zich met
autoritaire leiders uitgeleverd aan het systeem,
terwijl wij het volk de macht willen geven.’ Hoe?
‘Daar zijn we over in gesprek.’
PETER VERMAAS
De maffia communiceert
via Rai Uno
Rome – De ware boodschap die
werd gelanceerd in het tv-inter­
view van vorige week met Riina
junior, zoon van de capo dei capi
Totò Riina, is weer eens niet begre­
pen. En daarom kwam Roberto Saviano (36)
het vier avonden later uitleggen. De auteur
van het boek Gomorra, de grootste Italiaanse
bestseller na Umberto Eco’s De naam van de
roos, deed dit net als Riina junior prime time
op de publieke omroep. Van de met de macht
heulende talkshow op Rai Uno (Riina junior)
naar de van oudsher communistische Rai Tre
(Saviano) is maar één druk op de knop, maar
de context maakt het verschil.
Wat hebben wij nu eigenlijk gezien,
poneerde Saviano afgelopen zondagavond.
Waarom verschijnt de zoon van een 85-jarige
boss die veelvoudig tot levenslang is veroor­
deeld vanwege talloze moorden, waaronder die
op de onderzoeksrechters Falcone en Borsel­
lino, in een interview op tv? De maffia houdt
niet van aandacht. Haar zaken gedijen het
best in het duister. Als de maffia de spotlights
opzoekt, moet je op het puntje van je stoel gaan
zitten, als staat. Volgens Roberto Saviano was
het interview met Riina junior, waarin op het
eerste gezicht niets gezegd werd, ‘de belangrijk­
JOEP BERTRAMS
ste communicatie van de maffia van de afgelo­
pen twintig jaar’.
Wat de 39-jarige Salvo Riina in vele bochten
en kronkels heeft gezegd is het volgende, aldus
Saviano: Wij, van de oude, van de ‘traditionele’
maffia, hebben waarden en erecodes die zij van
de nieuwe maffia niet respecteren. Wij zullen
nooit namen noemen en anderen verraden.
Maar de oude Riina van 85 is het zeer straffe
gevangenisregime waaronder hij sinds zijn
arrestatie in 1995 valt goed zat. En zou dus best
bereid zijn om zijn éigen verantwoordelijk­
heden toe te geven, als dat zou leiden tot een
milder strafregime. Voor de paar jaartjes die hij
nog te leven heeft zou hij dat graag doen, maar
dan moet de staat ook een geste maken.
Dat is wat Riina junior in zeer verhuld
taalgebruik heeft gezegd, aldus de ‘vertaler’
Saviano. En hij waarschuwt Italië voor dit ver­
schijnsel. ‘De maffia voelt altijd haarfijn aan
wanneer de staat zwak staat. De momenten
die ze kiest voor het lanceren van boodschap­
pen zijn altijd de momenten waarop er geen
overkoepelende visie op het bestrijden van de
maffia is. Dit is zo’n moment. De strijd tegen
de maffia is in handen van dilettanten, de maf­
fia weet dat. Dat is het moment waarop zij het
graag overneemt en haar eigen voorwaarden
gaat dicteren. Word wakker, Italië.’
ANNE BRANBERGEN

6 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016

Buitenland
waarschuwen voor iets groots, (Cosco) er in 2009 voet aan de grond Europese deel van deze handelsroute
en soms staat er dan niemand bij kreeg (tweederde van alle gevonden zich verhoudt tot Europa’s strate-

Rutger van
te kijken als het gebeurt. Maar de nepartikelen in de EU komt uit China), gische belang’. Ik vertaal: het schaadt
verkoop van Piraeus aan China ís en dat China graag zijn EU-ingang in overduidelijk Europa’s strategische

der Hoeven
groot nieuws. En het vreemdste is Griekenland heeft omdat Griekenland belang om China zoveel controle over
niet dat het in Europa zo geruisloos zo fijn corrupt is en zijn douane een stuk Europa toe te staan – om

Drakenhoofd
Sinds vorige week begint de nieuwe
zijderoute in Griekenland. Vrijdag
verkocht Griekenland – gedwongen
door onze regering en de rest van de
EU – de befaamde haven van Piraeus
aan China. De door Themistocles
gebouwde kades waar de Griekse
vloot uitvoer tegen de Perzen en die
tijdens de oorlog met Sparta met
lange muren met Athene verbonden
waren, zijn nu in handen van een
Chinees staatsbedrijf dat nog werd
opgericht door Mao Zedong tijdens
zijn Grote Sprong Voorwaarts. Zo
mooi kan geschiedenis zijn. Er was een
bijzonder niet-indrukwekkend bedrag
mee gemoeid, een paar procent van
wat Nederland gaat uitgeven aan
Joint Strike Fighters. Dokwerkers
vochten met de politie in de straten
van Athene, politici spuwden elkaar
bittere verwijten toe. En u las er geen
letter over in uw krant.
Internationaal nieuws heeft
soms een vreemde dynamiek. Een
onderwerp kan lang rondzingen,
commentaren en rapporten
voorbij is gegaan (Russia Today loeide
er overigens wel over). Veel vreemder
is dat het zo overduidelijk tegen
Europese belangen in gaat – en dat
het de Grieken toch in augustus door
Jeroen Dijsselbloem cum suis met het
mes op de keel is afgedwongen.
Ik was ooit bij een lezing van een
Utrechtse econoom die een grote
zaal toehoorders, waarvan de helft
Chinezen, lachend vertelde hoe China
al jaren probeerde een bruggenhoofd
te krijgen in een Europese haven
(‘liefst Piraeus’) om zo ongegeneerd
namaak- en dumpartikelen Europa
in te kunnen smokkelen. Je merkt
aan een Chinees publiek dat het
pijnlijk wordt als je ineens niets meer
hoort. De econoom werd door een
bevroren menigte aangestaard. Maar
hij vertelde een verhaal dat iedereen
vertelt die er verstand van heeft.
Clingendael-expert Frans-Paul
van der Putten schreef twee jaar
geleden in een rapport ongeveer
hetzelfde. Hij citeerde een anonieme
Griekse functionaris die zei dat er
via Piraeus al drie tot vier keer zo
veel werd binnengesmokkeld sinds
de China Ocean Shipping Company
compleet overweldigd wordt.
Evenwel is het grote verhaal
natuurlijk geopolitiek. Chinese leiders
en media spreken al jaren over het
optuigen van een ‘nieuwe zijderoute’.
China’s reputatie getrouw blijft het
niet bij woorden. Gewapend met een
ontstellende hoeveelheid geld legt
China wegen en spoor door Centraal-
Azië, bouwt het
havens in onder
China heeft andere Myanmar,
graag zijn Sri Lanka, Qatar,
EU-ingang Pakistan en
in het Soedan, en
corrupte bouwt het daar
Grieken- ook aan politieke
land invloed. Ook
met Zuidoost-
Europa heeft Peking grote plannen.
Zo gaat China de spoorlijn
Boedapest-Boekarest herstellen, een
hogesnelheidslijn aanleggen tussen de
Roemeense havenstad Constanta en
Wenen, en gaat het elke meter Griekse
spoorlijn opkopen die langs het verzet
van Syriza’s linkervleugel komt.
Van der Putten schrijft diplomatiek
dat ‘op lange termijn onduidelijk is
hoe Chinese staatscontrole over het
zoveel economische en politieke
invloed weg te geven op landen die
innig met ons verbonden zijn en stem-
en vetorecht hebben in Brussel.
Aan de Chinese kant heerst
een jubelstemming. De Chinese
ambassadeur in Athene noemde de
deal ‘een kans die eens in de duizend
jaar voorbijkomt’ en ‘het begin
van een omvangrijke strategische
samenwerking tussen Griekenland
en China’. Hij noemde Piraeus
‘het drakenhoofd’ van China’s
ontluikende handelsnetwerk. Je
hoeft daar niet eens commentaar
bij te geven. Hopelijk verrast het
niemand dat dit het effect is van
het ‘hervormingspakket’ dat de
EU Griekenland opdrong. Wat zou
‘het aantrekken van buitenlands
kapitaal’ voor Griekenland anders
betekenen? De vraag blijft wel hoe
volgens Dijsselbloem en Merkel de
Chinese staatscontrole over Piraeus
en een groeiend deel van Zuidoost-
Europa zich ‘op lange termijn verhoudt
tot Europa’s strategische belang’.
Misschien iets om nog toe te lichten?
H.J.A. Hofland schrijft tijdelijk niet

Turks stadje wil geen Nobelprijs

Istanbul – ‘Kilis geeft Europa een
lesje humaniteit’, zegt burgemees­
ter Hasan Kara met veel aplomb op
de binnenplaats van cultureel cen­
trum Karemaat. Syrische vrouwen
en kinderen volgen hier onderwijs en cursus­
sen, met steun van de gemeente. ‘Hier hebben
we laten zien wat medemenselijkheid betekent
door onze Syrische broeders en zusters met
open armen te ontvangen’, vervolgt Kara.
De opname van 129.000 Syrische vluchtelin­
gen leverde de stad van voorheen negentigdui­
zend inwoners een nominatie op voor de Nobel­
prijs voor de vrede. ‘Als we het model-Kilis niet
wereldwijd toepassen gaat het mis’, besluit de
zelfverzekerde burgervader zijn betoog over de
verdiensten van de stad met een waarschuwing.
Hasan Kara komt uit een dorp in de omge­
ving en werkte in de jaren negentig als advocaat
van de huidige president Recep Tayyip Erdo­
TOMAS / CARTOON MOVEMENT

gan, destijds nog burgemeester van Istanbul.

Sinds twee jaar is hij de burgemeester van Kilis.
Tijdens een wandeling door de stad neemt hij
baby’s op de arm, groet hij oude bekenden en
wimpelt uitnodigingen van winkeliers af. In
zijn kielzog volgt zijn entourage, bestaande uit

14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 7

enkele neven en de huisfotograaf die het tafereel
keurig vastlegt.
Even buiten Kara’s gebaande paden blijkt het
niet allemaal rozengeur en maneschijn in Kilis.
De komst van de Syriërs heeft grote gevolgen
voor de sociale verhoudingen en de lokale eco­
nomie. ‘De huurprijzen zijn vanwege de komst
van de Syriërs enorm gestegen. Vanwege de toe­
genomen competitie zijn er verschillende een­
manszaken failliet gegaan’, zegt kapper Mehmet
Arslan, die zijn klandizie flink zag teruglopen.
Atilla Bekan, verkoper van de lokale specia­
liteit katmer, een deeggerecht met room en
pistache­ schaafsel, windt er geen doekjes om.
‘Het zou beter zijn geweest als de gemeente ze
allemaal bij elkaar in een kamp had geplaatst’,
zegt hij over de Syrische gasten. ‘Van al dat
mixen komen alleen maar moeilijkheden.’
Naast de sociale en economische problemen
ondervindt Kilis op nog een andere manier de
gevolgen van de oorlog in Syrië. Geregeld vin­
den verdwaalde granaten hun weg naar de stad,
deze week nog met tientallen gewonden tot
gevolg. Aan de andere kant van de hermetisch
afgesloten landsgrens wachten meer dan twee­
honderdduizend mensen die op de vlucht zijn
geslagen voor het geweld. De ontevreden kapper
Arslan wil dat de grens voor hen gesloten blijft:
‘We willen geen Nobelprijs, maar we willen dat
de burgemeester op zijn eigen mensen past.’
TAN TUNALI
8 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
Merkel raakt verstrikt
in de val van een tv-hofnar
Berlijn – ‘Saboteur in de machine­
kamer’, zo typeert weekkrant Die
Zeit Jan Böhmermann, de 35-jarige
komiek die Duitsland al bijna twee
weken gevangen houdt in een onge­
makkelijk debat over de grenzen van persvrijheid
en satire en de chantabele positie van bondskan­
selier Merkel. Twistappel is de laatste editie van
Böhmermanns satirische tv-programma Neo
Magazine Royale, uitgezonden door de brave
familiezender zdf. Daarin las de cabaretier het
in Duitsland intussen beruchte ‘lastergedicht’
voor. Aanleiding: protest van de Turkse regering
tegen een nogal onschuldig liedje waarin komie­
ken van een Duitse regionale omroep president
Erdogan op de hak hadden genomen.
Böhmermann reageerde met de aankondi­
ging dat hij de Turkse leider met een praktisch
voorbeeld zou bijbrengen wat in Duitsland
onder de vrijheid van kunst valt en wat niet. Er
volgde een van racistische clichés doordrenkt
gedicht waarin hij Erdogan uitmaakt voor gei­
tenneuker, domme zeug en wat al dies meer zij,
nadrukkelijk begeleid door de disclaimer dat ‘dit
dus niet mag’. Als sabotage Böhmermanns doel
was, dan is de komiek meesterlijk in zijn opzet
geslaagd. De zdf haalde de uitzending van zijn
website omdat ze niet voldeed aan ‘de kwali­
teitseisen’ van de omroep. Merkel, op Erdogan
aangewezen voor het succes van haar vluchte­
lingenpolitiek, liet Erdogan besmuikt weten
Böhmermanns optreden ‘bewust kwetsend’ te
vinden. De Duitse justitie onderzoekt na een
verzoek uit Ankara of de komiek kan worden
vervolgd vanwege ‘belediging van een buiten­
lands staatshoofd’. Böhmermann houdt zich stil
sinds hij de bananenschil op straat gooide waar­
over iedereen, inclusief mogelijk hijzelf in het
geval van een veroordeling, dreigt uit te glijden.
De affaire past naadloos in zijn oeuvre. Sabo­
tage is sinds jaren Böhmermanns handelsmerk
en verwarring zijn wapen, een vaak bijtende
stijl van satire die iedereen op de korrel neemt
en die vooral oudere Duitsers niet gewend zijn.
Vorig voorjaar bereikte hij zijn voorlopige hoog­
tepunt, nadat in een landelijke talkshow uitge­
breid was gediscussieerd over een foto waarop
de Griekse minister van Financiën Varoufakis
letterlijk zijn middelvinger opsteekt ‘naar Duits­
land’. De komiek mengde zich later in het debat
met de claim de foto te hebben gemanipuleerd,
wat vervolgens door de zdf weer werd weggezet
als satire. Niemand begreep nog hoe het zat. En
terwijl Griekenland dreigde failliet te gaan, dis­
cussieerde Duitsland over een foto.
JORIS KOOIMAN
Thaise vrouwen verhuren
zich als neppartner
Bangkok – Volgens de Thaise wet
zijn mannen en vrouwen gelijk.
Toch weerklinkt alom het aloude
gezegde dat mannen de voorpoten
van de olifant zijn en vrouwen de
achterpoten. De man geeft leiding en slingert
z’n slurf. De vrouw volgt en draagt de zwaarste
lasten. Maar opeens zetten goed opgeleide jonge
vrouwen massaal de hakken in het zand.
Ze trouwen later en scheiden sneller – dat
tonen de jongste statistieken. ‘We hebben geen
zin in die door hun moeders verwende mannen’,
zegt de 29-jarige juridisch medewerkster Bee.
‘We trouwen alleen als we zeker weten dat een
jongen zich weet te gedragen. Ook na de huwe­
lijksvoltrekking. Nou, dan vallen er veel af!’
Bee behoort tot de omvangrijke, eerste gene­
ratie vrouwen uit de Thaise middenklasse met
voldoende inkomsten om onafhankelijk te zijn.
Volgens het Institute of Development zijn ze
tegen de dertig en ‘financieel in staat de res­
pectloosheid en het huiselijk geweld te ontlopen
waarmee veel van hun moeders moesten leven.
Ze hebben ook geen kinderen nodig als garantie
voor een verzorgde oude dag.’
Thailand verandert snel. De invoering van
twaalf jaar gratis onderwijs werpt haar eerste
vruchten af. Universiteiten puilen uit, vooral
met meiden. En masse verhuizen ze naar metro­
pool Bangkok om in kantoorkolossen geld te
verdienen. Internet en globalisering slechten
er tot voor kort onneembare culturele grenzen.
Volgens verkennend onderzoek van de Tham­
masat Universiteit trouwen vrouwelijke afgestu­
deerden vaker een jonge buitenlandse expat.
Economie
iemand me uitleggen hoe het zo ver afhandig te maken. De innovatie van negentig steeds meer om de elite te
gekomen is? control fraud is dat de buit formeel al verrijken. De uitkomst kun je niet eens

Dirk Bezemer
Die iemand is wat mij betreft van jou is. Zorg dat je topman van een fraude noemen, want het is legaal.
William Black. In de tweede helft bedrijf, bank, verzekeraar wordt. Haal De belastingen op vermogens gingen

De echte
van de jaren tachtig was deze dan de zaak leeg, met hulp en dekking sterk omlaag. Voor wie zelfs dat nog
bebaarde hoogleraar uit Missouri van politiek en toezichthouder. Dát te veel vindt – iedereen, lijkt het wel

fraude
De Panama Papers lijken voor velen
neer te komen op entertainment rond
beroemdheden. Vladimir Poetin,
Jacky Chan, Heather Mills, Clarence
Seedorf – en Bert Meerstadt. Iedere
dag brengt nieuwe opwinding. Stanley
Kubrick, hij ook al? Wie daarentegen,
zoals president Obama, verder kijkt
dan de poppetjes laakt niet het
misbruik van de wet maar de wet zélf.
Wat immoreel is, blijkt toch legaal!
Verontwaardiging alom.
Maar hoe naïef moet je zijn om
het gek te vinden dat Messi en Pa
Cameron legale manieren vonden om
hun geld elders te stallen? Wat de
Panama Papers tonen is niet anders
dan wat het afgelopen decennium
keer op keer onthuld werd: de
accountants, de fiscalisten, zij die
achter brievenbussen opereren,
werken ten gerieve van de zeer rijken.
En dan hebben we het niet slechts
over zangers en voetballers, maar ook
over politici, rechters, senatoren en
parlementariërs. In die kringen betaalt
niemand meer belasting, lijkt het wel.
De vis rot dus toch vanaf de kop.
Hier ligt een echte vraag.
Verontwaardiging is nobel, maar kan
een hooggeplaatste toezichthouder
van de ‘Savings & Loans’-banken
die een daverende financiële crisis
veroorzaakten – de (toen) grootste
in het Westen sinds de crash van
1929. In die tijd werd fraude serieus
genomen. Blacks collega’s bij de
Office of Thrift Supervision startten
ruim drieduizend rechtszaken; meer
dan duizend frauduleuze bankiers
belandden achter de tralies. De
banken werden volledig afgedroogd
door de toezichthouder.
De fraude die tot de crisis van 2008
leidde was wijdverbreider en veel
lelijker. Ze kostte direct betrokkenen
in de Verenigde Staten zeventig keer
meer dan de S&L-crisis. Maar de
Amerikaanse toezichthouders zijn
nauwelijks strafzaken begonnen.
Vrijwel geen enkele bankier zit er
achter de tralies. Een schikking hier en
daar, een enkele boete betaald door
aandeelhouders misschien: dat was
het wel.
Wat ging er mis? Lees Black. Hij
werd specialist in financiële fraude en
legde zijn inzichten vast in zijn boek
The Best Way to Rob a Bank is to Own
One. Zijn centrale concept: control
fraud.
Fraude 1.0 is de kunst iemand
anders door misleiding zijn geld
is fraude 2.0. Niemand maakt je iets,
want je bent je eigen slachtoffer.
In de opmaat naar 2008 groeiden
hypotheekbanken als kool door het
verstrekken van liar loans waaraan ze
wel ten onder móesten gaan – maar
niet dan nadat de topmannen er rijk
van waren geworden.
De verklarende ondertitel van
Blacks boek is
dan ook How
De vis Corporate
rot dus Executives and
toch Politicians Looted
vanaf the S&L Industry.
de kop Dat was toen.
Vervang ‘the S&L
Industry’ door
‘the economy’
en je hebt een idee van wat er mis
is in 2016. De Panama Papers zijn
de uitkomst van fraude 3.0: control
fraud op systeemniveau. De S&L-
fraudeurs zetten de strategie van een
bedrijf naar hun hand om hun zakken
te vullen. Bij fraude 3.0 zetten ze de
strategie van hele economieën naar
hun hand.
Die functioneren niet meer
ten behoeve van productie,
werkgelegenheid, innovatie, bbp-
groei of andere ouderwetse doelen.
De economie is er sinds de jaren
– zijn er legio ontsnappingsroutes
gecreëerd.
Waar zijn intussen de harde
toezichthouders, daadkrachtige
politici, sterke vakbonden en scherpe
economen die dit zien en aan de kaak
stellen? Weg. We leven niet meer in
de jaren tachtig. Dat is precies de
essentie van control fraud. Vecht niet
tegen bestuurlijke en intellectuele
tegenkrachten, coöpteer ze. Wie
zijn ideologische veren afschudt,
maakt ruimte voor vogels van
ander pluimage. ING-bankiers
die meeschrijven aan wetgeving,
bijvoorbeeld. Een AFM bevolkt door
voormalige bankiers en accountants.
Control fraud is het lelijke broertje
van publiek-private samenwerking.
De toezichthouder is tandeloos,
vakbonden zijn een lachertje, linkse
economen (scherp of anderszins)
zo goed als uitgestorven, politici
besturen de BV Nederland.
Wat overblijft, zijn medialekken
en publieke verontwaardiging. Ook
dat past in de logica van control
fraud: waar een systeem van bovenaf
gemanipuleerd wordt, kan verandering
alleen van onderaf komen – door
volkswoede en onderbuikgevoelens.
Wie daar niet van houdt, moet wel
met een alternatief komen.

Bee is gelukkig met haar Britse man, die ze via

het werk ontmoette. ‘Die weet hoe je vrouwen
moet behandelen. Daar kunnen Thaise mannen
veel van leren. Maar vertel het je lezers goed:
we trouwen buitenlanders niet om hun geld.
We zijn geen “mia farang” – geen arme Thaise
vrouw, die de eerste de beste oude westerse toe­
rist om z’n geld aan de haak slaat.’
Voor de nog steeds patriarchaal ingestelde
jonge Thaise man wordt het lastiger om een
‘goede vrouw’ te vinden. ‘Thuis denken ze dat er
iets mis met je is’, zegt de IT-chef Ping. ‘En op
kantoor krijg je geen promotie, omdat je tijdens
diners niet imponeert met een mooie dame aan
je zijde.’
Zo’n drieduizend vrouwelijke afgestudeerden
spelen daar handig op in: ze verhuren zich via
een nu al succesvolle, net opgerichte organisatie
als partner op niveau voor familie- en zaken­
bijeenkomsten. Of voor party- en restaurant­
bezoek. Voor de rest moeten ze elders zijn, weet
Bee van een vriendin. ‘Het is een dure leerschool
voor de heren.’
JOS CAMPMAN

14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 9

 FILOSOFIE STUDEREN IN LEUVEN

.
.k .
. @k .
++32 (0)16 32 63 21

HOGER INSTITUUT VOOR WIJSBEGEERTE

ZOMERSCHOOL FILOSOFIE
Leuven, 22-25 augustus 2016
Nieuw programma!


 of

“Wat mij bijblijft is dat de professoren zo

gepassioneerd les geven."
"Er was een grote diversiteit aan
activiteiten, ideeën, thema’s en deelnemers.
En een grote openheid."

. .
In Den Haag
Nexit
Mensen zijn niet alleen
boos op de politiek, ze
hopen ook dat die in staat
is het op te nemen tegen
het steeds machtiger
wordende internationale
bedrijfsleven. Maar een
land in z’n eentje kan niet
veel.
door Aukje van Roessel
beeld Milo
Een raadgevend referendum over een Nexit zit EU, maar zonder de mogelijkheid mee te kun­
er voorlopig niet in. Om de simpele reden dat nen praten en beslissen in Brussel. Het klinkt
een referendum waar burgers het initiatief voor totaal onlogisch. En geeft daardoor misschien
nemen, moet gaan over een zojuist door het par­ aan hoezeer er met het hart gestemd gaat wor­
lement aangenomen wet. En een wet tot toetre­ den, of met de onderbuik zo u wilt. De Britten
ding van Nederland tot de Europese Unie ligt stemmen dan voor uittreden, omdat ze zich
niet in het verschiet, Nederland is al lid. Brits voelen en niet Europees.
Toch lopen zich al mensen warm voor Hoe dubbel dat is, komt mooi naar voren
een Nexit-referendum. Na de uitslag van het door de Panama Papers. In Wales is een plaatsje
Oekraïne-referendum zullen ze zich gesterkt
­ waar vijf middenstanders gezamenlijk een
voelen. Een meerderheid van degenen die vorige offshore holdingmaatschappij hebben opgezet,
week zijn gaan stemmen is tegen het verdrag. net zoals de grotere bedrijven doen die belasting
Maar het blijft ook een werkelijkheid dat tachtig betalen ontwijken via Panama. Het is deze win­
procent van de Nederlandse kiesgerechtigden keliers om de ongelijkheid te doen, niet om het
niet tegen het associatieverdrag heeft gestemd, geld. Zij maken eigenlijk duidelijk dat die belas­
door thuis te blijven of door voor het verdrag te tingontwijkers dieven zijn van onze portemon­
stemmen. Waarmee vervolgens niet gezegd kan nee, al is het motto van die bedrijven juist dat als
worden dat een Nexit zou worden weggestemd. zij het niet doen zij een dief zijn van hun eigen
Dat blijft gissen. Voorstanders van een Nexit portemonnee. Het is immers meestal wettelijk
zien vooral de onvrede in de samenleving, tegen­ toegestaan.
standers de voordelen van de EU en het gezonde Om belastingontwijking tegen te gaan, zal er
verstand. echter internationaal moeten worden samen­
Reikhalzend kijken de Nexit-mensen daarom gewerkt. Voor meer transparantie bij bedrijven
uit naar het referendum over een Brexit. Over en om belastingwetten te krijgen die aan elkaar
iets meer dan twee maanden is het zo ver. Dan worden aangepast, zodat landen minder met
ligt in Groot-Brittannië de hamvraag voor of de elkaar kunnen concurreren op fiscale aantrek­
Britten in de EU willen kelijkheid. Dat vergt meer
blijven of eruit willen. En Mensen voelen aan dat Europa. Het hoofd zal dat
niet zoals in Nederland politici niet opgewassen zijn beamen, maar het hart?
een afgeleide vraag, waar­ In de Volkskrant zegt
van het kabinet dan wel tegen het bedrijfsleven iemand uit dat plaatsje
zegt het antwoord erop te in Wales: ‘De Belasting­
zullen respecteren, maar dienst lijkt wel bang te
totaal onduidelijk is wat dat inhoudt. Voorlopig zijn.’ Hij bedoelt bang voor de grote bedrijven
laat het kabinet dat ook zo. Allemaal met het die belasting ontwijken. ‘Wie is nu de baas?’
oog op het referendum in Groot-Brittannië. Als Na alle analyses van waarom er zoveel onvrede
de Britten voor een vertrek uit de Unie stem­ is in de samenleving, over de politiek en over
men, ligt alles toch weer anders. Dat zal zeker Brussel, zit in deze woorden misschien wel een
de onderhandelingen beïnvloeden tussen de van de belangrijkste oorzaken. Mensen voelen
andere lidstaten en Nederland over een eventu­ instinctief aan dat politici en hun ambtenaren
ele extra passage bij het verdrag waarin expliciet niet opgewassen zijn tegen het bedrijfsleven,
komt te staan dat Oekraïne geen lid mag wor­ niet tegen het in alle haarvaten van de samen­
den van de EU. leving doorgedrongen dominante denken van
Als de Britten op 23 juni voor een Brexit de vrije markt dat je nooit een dief moet zijn van
stemmen, kan premier Cameron meteen de vol­ je eigen portemonnee. En dat je daar de moraal
gende ochtend de procedure daarvoor in Brussel best even voor mag uitschakelen.
in gang zetten. Dat betekent dat er onderhan­ Het is niet verwonderlijk dat de onvrede over
deld gaat worden, ongeveer zoals je over een de daaruit voortvloeiende ongelijkheid en onze­
echtscheiding onderhandelt. Als de lidstaten kerheid, over baan, inkomen en pensioen, wordt
en Groot-Brittannië daar na twee jaar niet zijn geprojecteerd op de politiek. De politiek wordt
uitgekomen, is de Brexit automatisch een feit. immers geacht het algemeen belang in het oog
Dat zet aan beide kanten druk op de ketel. Toe­ te houden. In een democratische samenleving
geven aan eisen van de andere 27 lidstaten? Of kan het bedrijfsleven alleen via de politiek wor­
juist ingaan op de wensen van de Britten om den aangepakt.
een vechtscheiding te voorkomen? Het zal een Met enig optimisme zou je kunnen zeggen
duivels dilemma worden. Vooral ook omdat een dat alle onvrede over de politiek juist betekent
Brexit de anti-EU-gevoelens in andere lidstaten dat mensen inzien dat ze politici nodig heb­
zal voeden. ben om bedrijven te dwingen eerlijk belasting
Wat de Britse regering zal willen van de te betalen en fatsoenlijke lonen uit te keren.
andere EU-lidstaten als de bevolking voor een Hun hoop, maar vervolgens ook hun woede, is
Brexit stemt? Een handelsverdrag zoals met gericht op de politiek. Nationaal kan die poli­
Oekraïne. Met als extraatje dat er wel vrijer tiek steeds minder beginnen tegen het interna­
gereisd kan worden door de Britten dan de tionale bedrijfsleven, de kiezer weet zich echter
Oekraïners is toegestaan. Eigenlijk kiezen de alleen in het nationale parlement – een beetje
Britten dan voor de praktische voordelen van de – vertegenwoordigd.
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 11
De Panama Papers
Fiscale apartheid
Nederland komt nauwelijks voor in de Panama Papers,
terwijl het multinationals volop de gelegenheid biedt
voor belastingontwijking. Het wachten is op een volgende
reeks onthullingen. door Ewald Engelen
HET IS EEN SCHATKAMER van spanning en
sensatie gebleken. Die 2,3 terabyte aan gelekte
documenten die onder de hashtag #panama­
papers nu al anderhalve week de media domi­
neert. Het Panamese advocatenkantoor Mos­
sack Fonseca heeft over een periode van veertig
jaar een netwerk van 210.000 brievenbus­
maatschappijen beheerd, ondergebracht in 21
buitengaatse jurisdicties, dat het vermogen van
tienduizenden superrijken en/of supercorrup­
ten ‘keurig’ buiten het bereik van de fiscus heeft
weten te houden.
De gevolgen ervan zijn nu al gigantisch.
De oeso heeft in grote paniek deze week fis­
cale experts bij elkaar geroepen om zich over
de ­problematiek te buigen; de Europese Com­
missie heeft haastig haar fiscale verslagleg­
gingseisen voor bedrijven aangescherpt; IJs­
land bevindt zich in een diepe politieke crisis;
de Britse p ­remier David Cameron vecht op
het moment van schrijven voor zijn politieke
bestaan en heeft ontwijkhelpers strafrechtelijke
sancties in het vooruitzicht gesteld; wereldwijd
12 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
hebben ­ belastingdiensten om toegang tot de
data verzocht.
Maar wie ook maar een beetje bekend is met
de wondere wereld van belastingontwijking
weet dat dit maar het topje van de ijsberg is.
Niet alleen omdat het gaat om data afkomstig
van slechts een van de vele financiële dienst­
verleners (van Mossack Fonseca tot Loyens &
Loeff, van Intertrust tot EY, en van Dexia tot
ABN Amro) die zich in buitengaatse belasting­
ontwijking hebben gespecialiseerd, waardoor
het dus een selectief licht werpt op de krank­
zinnige hoeveelheid geld die in deze schaduw­
wereld omgaat. Maar ook omdat de omvang van
belastingontwijking door particulieren kleiner
is dan de fiscale schade die belastingontwijking
door multinationals veroorzaakt.
In zijn veelgeprezen boek The Hidden Wealth
of Nations heeft de Franse econoom Gabriel
Zucman een poging gedaan de kosten van de
verschillende vormen van belastingontwijking
(particulieren versus multinationals) voor de
schatkist te ramen. Volgens Zucman is acht pro­
cent van het mondiale particuliere vermogen via
het soort constructies waarin Mossack Fonseca
is gespecialiseerd, gestald in belastingparadijzen
als de Maagdeneilanden, Panama, de Seychel­
len en Bermuda. Zucman raamt de misgelopen
belastinginkomensten op zo’n 190 miljard dol­
lar per jaar. Als het gaat om
gederfde belasting­inkomsten
door ontwijking van mul­
tinationals komt Zucman
alleen al voor de Verenigde
Staten op een bedrag van
130 miljard dollar per jaar.
Als we ervan uitgaan dat
grootbedrijven in Europa,
Latijns-Amerika en Azië pre­
cies hetzelfde doen (en daar
hebben we goede redenen
voor) heb je het wereldwijd
al snel over jaarlijks vier- tot
vijfhonderd miljard dollar.
Ruim twee keer de schade
die belastingontwijking door
particulieren veroorzaakt.
KAP / LA VANGUARDIA, SPANJE / CAGLE
HET ACADEMISCH onderzoek
naar belastingontwijking
staat in de kinderschoenen.
Als je het beschikbare mate­
riaal naast elkaar legt, doemt
het beeld op van twee, deels
overlappende, deels los van
elkaar bestaande financi­
ële netwerken, waarvan het
ene is gespecialiseerd in
belastingontwijking door particulieren en het
andere in ontwijking door multinationals. Dat
is de verklaring waarom Ierland, Luxemburg en
Nederland – de drie grootste fiscale doorvoer­
havens van bedrijfswinsten ter wereld – schitte­
ren door afwezigheid in de lijstjes van ‘populaire
belastingparadijzen’, ‘grootste aantal tussen­
personen’ en ‘grootste aantal brievenbusmaat­
schappijen’ die je op de website van het Inter­
national Consortium of Investigative Journalists
over de Panama Papers kunt vinden. Terwijl we
uit andere bronnen juist weten dat Nederland
de favoriete locatie is voor het aanhouden van
buitengaatse winsten van Amerikaanse multi­
nationals (zeventien procent van het totaal); dat
Luxemburg onovertroffen is op het gebied van
gunstige fiscale afspraken (tax rulings); en dat
Ierland zelden ontbreekt in fiscale constructies
die via Nederland en/of Luxemburg lopen (Dou-
ble Dutch Irish Sandwich).
Kwalijker is het dat de relatief geringe Neder­
landse bijvangst van de Panama Papers (een
ABN Amro-commissaris, een oud-lid van de
Hoge Raad, een voetballer, een slager en wat
ander strooigoed) het fiscaal-financiële complex
onder leiding van staatssecretaris Eric Wiebes
een uitmuntende gelegenheid geeft om de aan­
dacht van de massale belastingontwijking via
Nederland door multinationals af te leiden door
veel stampij te maken over een vorm van belas­
tingontwijking die hier nauwelijks voorkomt.
Geen wonder dat Wiebes in Europees verband
grif het voortouw wil nemen met het bestrij­
den van belastingontwijking door particulieren.
Opportunistisch meeliften op een politiek senti­
ment dat je niet deelt om je politieke reputatie
op te vijzelen zonder dat het je eigenlijke achter­
ban – het fiscaal-financiële complex – iets kost:
een fraai staaltje post-democratische politiek.
Het komt namelijk uit de koker van een poli­
ticus die zich de afgelopen twee jaar in Euro­
pese gremia steevast heeft opgeworpen als de
beschermheilige van de Nederlandse Orde van
Belastingadviseurs, zoals vorig jaar bleek uit
geheime notulen waar het Duitse weekblad
Der Spiegel de hand op had weten te leggen.
Nederland blokkeert al jaren iedere poging om
in Europees verband paal en perk te stellen aan
belastingontwijking door multinationals.
Nederland is, zoals de website van het minis­
terie in reactie op de Panama Papers schrijft,
‘a strong advocate of tackling tax evasion and
fraud’. Formeel correct, maar ook ongelooflijk
hypocriet als je weet hoe groot de kapitaal­
stromen zijn die door Nederland gaan om belas­
ting te ontwijken (tax avoidance) in plaats van
te ontduiken (tax evasion). Het eerste is legaal
maar immoreel, het tweede illegaal en immo­
reel. Het eerste is in Nederland gigantisch
(elfduizend miljard euro gaat er aan in- en uit­
stromend belastingontwijkend kapitaal door
ons land), het tweede marginaal.
Volgens onderzoek van het International
Centre for Tax and Development is Nederland
een van de grootste winnaars van het huidige
ontwijkingsregime (en de Verenigde Staten
een van de grootste verliezers). De omvang van
de buitenlandse ondernemingswinsten die in
Nederland tegen een reëel tarief van gemiddeld
twee procent (!) worden belast, zijn maar liefst
vier keer zo groot als de omvang van de materi­
ële vestigingen van die ondernemingen hier te
lande zou rechtvaardigen. Vind je het gek dat
het fiscaal-financiële complex zich zo hardnek­
kig verdedigt.
EVENEENS PROBLEMATISCH aan de Panama
Papers is de individualisering of personalise­
ring van het ontwijkingsprobleem in de bericht­
geving erover. Hoe complexer de kwestie, hoe
meer de medialogica eist dat het wordt opge­
hangen aan aanwijsbare personen, liefst met
een grote publieksbekendheid. Smoelen en
schandaal is waar je lezers, luisteraars en kijkers
mee trekt – zo luidt in het digitale tijdperk de
tegelwijsheid van journalisten. Het verklaart de
veel grotere media-aandacht voor de Panama
Papers dan voor het veel belangrijker lek van de
met gevangenisstraf bedreigde klokkenluider
Antoine Deltour.
Luxleaks gaf ons namelijk een zeldzaam
gedetailleerd inzicht in de wijze waarop het
nette accountantskantoor PriceWaterhouse­
Coopers met hulp van de keurige ambtenaren
van het Luxemburgse ministerie van Financiën
(onder leiding van de huidige voorzitter van
Europese Commissie Jean-Claude Juncker) tus­
Belastingontwijking is geen
uitwas maar een industrie van
ons economisch stelsel
sen 2002 en 2010 ruim 340 multinationals aan
548 tax rulings hielp, die de reële belastingdruk
van deze bedrijven praktisch tot nul reduceerde
(1,1 procent gemiddeld). Belastingontwijking is
geen incident maar een patroon, geen uitwas
maar een industrie van ons mondiale econo­
misch stelsel.
Wat #offshoreleaks, #luxleaks, #swissleaks,
#panamapapers en die torenhoge en groeiende
stapel van kritische rapporten van ngo’s over
belastingontwijking ons leren, is dat wij leven
in een wereld van fiscale apartheid. Voor de rij­
ken, welgesitueerden, welgepositioneerden, de
immorelen en de groten (multinationals) geldt
een ander fiscaal regime dan voor de armen,
de modalen, de rechtschapenen en de kleinen
(mkb).
Cijfers over verschuivingen in belastingtarie­
ven en -inkomsten laten zien dat sinds de ont­
grenzing van nationale markten aan het einde
van de jaren zeventig de belastingdruk radicaal
is verschoven van de meest mobiele grondslag
(kapitaal) naar de meest immobiele (arbeid en
consumptie). Bedroegen de tarieven voor winst­
belasting begin jaren tachtig zo rond de 45 pro­
cent, anno 2016 is dat pakweg de helft. En de
beweging is ook na de crisis een neerwaartse,
met het felbegeerde nultarief als lonkend baken
aan de horizon.
En dat zijn de nominale tarieven; in reële
termen betalen rijken, corrupten en groten ook
nu al niet of nauwelijks belasting. Zo droeg in
2000 het Nederlandse bedrijfsleven nog voor
tien procent bij aan de schatkist, anno 2016 is
dat gedaald tot een beetje minder dan vier pro­
cent. Een daling van meer dan zestig procent
over een periode van vijftien jaar. Met dank aan
de omvangrijke en groeiende wealth defense
industry, bestaande uit fiscalisten, advocaten,
trustboeren, notarissen en bankiers, die rijken,
corrupten en groten voor een aantrekkelijk
honorarium maar wat graag bijstaan bij het ont­
lopen van hun burgerplicht.
DE GELEGENHEIDSARGUMENTEN die het moe­
ten legitimeren worden ook in de nasleep van
de Panama Papers weer veelvuldig gerepro­
duceerd door de woordvoerders van het fis­
caal-financiële complex. Het voorkomt dubbele
belasting­heffing; het biedt financiële zekerheid
aan ‘investeerders’ afkomstig uit politiek onze­
kere landen; het zorgt voor groei en werkgele­
Aan de top zijn de beloningen
met tientallen procenten
gestegen. Ook tijdens de crisis
genheid; het vergroot de aantrekkelijkheid van
Nederland als vestigingslocatie; het leidt tot
lagere prijzen voor consumenten; en voor de
libertariërs onder ons: het zet een gezonde rem
op overheidsverspilling.
Het is pure retoriek. Minder belastinginkom­
sten leidt ofwel tot bezuinigingen die meestal de
armen en kwetsbaren treffen ofwel tot hogere
belastingen op arbeid en consumptie, nimmer
tot efficiëntere dienstverlening. Bovendien is
het argument dat markten per definitie effi­
ciënter zijn dan overheden sinds het massale
marktfalen van 2008 weinig overtuigend meer.
Verder komen lagere reële belastingen over het
algemeen niet ten goede aan consumenten maar
aan aandeelhouders (in de vorm van de histo­
risch ongekende terugkoop van aandelen) en
bestuurders (in de vorm van historisch al even
ongekende megabonussen). Daar bovenop heb­
ben buitenlandse investeringen niets te maken
met economische groei. Tot slot: het voorko­
men van dubbele belastingheffing is volkomen
doorgeslagen en heeft niets met zijn oorspron­
kelijke functie van doen, vinden ook gewetens­
bezwaarde fiscalisten.
Dit zijn argumenten die een werkelijkheid
moeten maskeren die zich steeds minder mas­
keren laat. De realiteit is namelijk dat het mon­
diale kapitalisme van de 21ste eeuw uitstekend
voor zijn meesters zorgt en steeds slechter voor
zijn lakeien. Overal is sinds het einde van de
jaren zeventig de inkomensongelijkheid geste­
gen. In sommige landen, zoals de Verenigde Sta­
ten en het Verenigd Koninkrijk, is zij het niveau
van de late negentiende eeuw zelfs gepasseerd.
Zoals Oxfam Novib indringend heeft laten zien:
de rijkste 62 individuen op deze planeet bezitten
evenveel als de armste helft van de wereldbevol­
king. En terwijl het inkomen van Jan Modaal
al jaren niet meer is gegroeid, mede omdat hij
fiscaal heeft mogen bijdragen aan het opruimen
van een bancaire crisis die hij niet heeft veroor­
zaakt, zijn aan de top de beloningen met tien­
tallen procenten gestegen. Ook tijdens de crisis.
Voeg daar de groeiende onzekerheid over de
vooruitzichten van het eigen kroost aan toe, dat
ondanks hoge opleiding (en stijgende studie­
schuld) aanloopt tegen een toekomst van precaire
arbeidscontracten, een uitgehold pensioenstelsel,
een ontoegankelijke woningmarkt en een ver­
woest milieu, en je hebt de perfecte cocktail voor
een populistische revolte tegen wat nog het best
de Davos-consensus kan worden genoemd: pri­
maat van de markt; einde van de natiestaat; leve
de Europese Unie; meer vrijhandel en globalise­
ring; minder regels en bescherming; en opleiding
als panacee voor alles. Het is ook in Nederland,
van GroenLinks tot en met de vvd, de dominante
politieke wereldbeschouwing.
Als we het zicht op die onderliggende structu­
ren niet verliezen, kunnen de Panama Papers wel
eens het langverbeide einde van die consensus
inluiden. Anders blijft het bij het zoveelste stro­
vuurtje en is het wachten op de volgende episode
van dit soort leaktivism. Met hopelijk weer veel
spanning en sensatie. Dat dan weer wel.
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 13
Het referendum als ressentiment
GeenPeil tegen de wereld
EN ZIE, DE DEMOCRATIE werd gered. De
opkomstdrempel van dertig procent werd met
een formidabele twee-en-een-beetje procent­
punt overschreden – een ruime tien procent­
punten onder de opkomst bij de laatste water­
schapsverkiezingen. Pak aan, elite!
Het echte hoofdbreken begint nu pas. Hoe
verder? Het is niet eenvoudig om de raad te
volgen uit een raadgevend referendum dat zo
nadrukkelijk niet over Oekraïne ging dat de ini­
tiatiefnemers niet eens de vrome schijn meer
konden opbrengen te doen alsof dat wél het
geval was. En hoewel het voor de hand ligt om te
kijken naar de Europese Unie speelt er vermoe­
delijk een andere kwestie die nog fundamenteler
is. Die twist draait om de aard en het karakter
van de Nederlandse democratie.
Begon de campagne die handtekeningen ver­
zamelde voor het referendum niet met de slag­
zin ‘Red de democratie’? Achter die leus gaat
een bijna peilloze diepte schuil van impliciete
en expliciete aannames over wat een democra­
14 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
Amsterdam, 6 april, de uitslagenavond van het Oekraïne-referendum. Jan Roos
tie is en zou moeten zijn, en waarom de Neder­
landse niet meer zou functioneren. Het doet niet
ter zake dat die aannames niet in doorwrochte
academische analyses werden geformuleerd, of
dat het stijlmiddel van de campagne shock and
awe was. Ook achter lompheid schuilt vaak een
wereldbeeld. Dat wereldbeeld lijkt in ieder geval
voor een belangrijk deel te rusten op een aantal
opvattingen die een frontale aanval op de legiti­
miteit van de parlementaire democratie inhou­
den.
Het raadgevende referendum is, zelfs voor
wie ermee sympathiseert, het slechtste van twee
werelden. Voor de kiezers, omdat de uitslag niet
zonder meer wordt overgenomen; voor het par­
lement omdat het de grondwettelijke onafhan­
kelijkheid – ‘zonder last’ – in de verdrukking
brengt. Beide democratische instrumenten, het
parlement én het referendum, worden zo beroofd
van wat ze aantrekkelijk maakt: het referendum
van zijn directe duidelijkheid over de uitslag, het
parlement van zijn onafhankelijkheid.
Achter het Oekraïne-
referendum, opgezet
door zelfbenoemde
helden van het volk,
gaat een fundamen-
tele strijd schuil over
de aard van de
Nederlandse demo-
cratie. Het referen-
dum was vooral een
daad van anti-
parlementarisme.
door Thijs Kleinpaste
TOMAS / CARTOON MOVEMENT
In de context van het Oekraïne-referendum
komt daar nog bij dat de initiatiefnemers vanaf
de eerste dag niet hebben geloofd in hun eigen
kans op succes. Iedere nuance die de Kamer­
leden aanbrengen bij het wegen van de uitslag
zal voor hen het bewijs zijn dat de democratie
inderdaad niet werkt. Wat dat betreft was het
referendum uitsluitend het bewijs van de teleur­
stelling die ze toch al verwachtten.
De wijze waarop de initiatiefnemers van het
referendum zichzelf en hun strijd zagen spreekt
wat dat betreft boekdelen. Vanaf de eerste dag
domineerde een aan milde gekte grenzend wan­
trouwen. Het toppunt daarvan was de poging
van GeenPeil om verkiezingswaarnemers van
de ovse naar Nederland te halen, uit de stellige
overtuiging dat er smerig spel gespeeld werd
door de Nederlandse overheid. Minister Ronald
Plasterk steunde dat voorstel prompt (niets te
vrezen), maar de ovse zelf besloot dat ze haar
bescheiden financiële kracht beter kon inzetten
voor het waarnemen van verkiezingen in landen
waar bedrog en verkiezingsfraude daadwerkelijk
aan de orde van de dag zijn. Het verminderen
van het aantal stemhokjes, of de beroerd ont­
worpen stembiljetten zijn, hoe onbenullig ook,
nog geen bewijs van kwade opzet.
GEEN WAARNEMERS DUS. Het veranderde niets
aan de gedachte bij GeenPeil dat men mikpunt
was van een geweldig offensief. Daags na de uit­
slag schreef Bart Nijman, de architect van Geen­
Peil: ‘Bijna zonder uitzondering trokken macht,
media & establishment ten strijde tegen het
GeenPeil burgerinitiatief.’ Als GeenPeil de wind
van voren kreeg, dan was het een opzettelijke,
door de kongsi van de overheid en de ‘main­
stream’ media georkestreerde obstructie; had
het de wind mee, dan was het de onstuitbare golf
van democratie tegen de vermolmde bastions
van een corrupte elite. Dat is de geloofsleer die
de kern is van het Oekraïne-referendum: volk
tegen elite, David tegen Goliath, GeenPeil tegen
de wereld. In hun eigen woorden: ‘Een strijd
tussen idealisten en realisten, tussen burgers en
bestuur, en tussen macht minnende mainstream
media en het gezonde Hollandse boerenver­
stand.’
Het zou een vergissing zijn om in die zelf-­
heroïsering weinig meer te zien dan de opris­
pingen van een troep relschoppers. Achter alle
gebakken lucht gaat wel degelijk een funda­
mentele strijd schuil over de aard van de Neder­
landse democratie, waarbij de bedenkers van het
referendum, Burgerforum-EU, een belangrijke
rol spelen. De gelegenheidscoalitie van Burger­
forum-EU, een bonte verzameling hoogleraren,
journalisten en activisten onder leiding van
Thierry Baudet, probeerde twee jaar terug een
referendum af te dwingen bij nieuwe soeverei­
niteitsoverdracht van Nederland aan de EU. Het
initiatief verzamelde genoeg hand­ tekeningen
om besproken te worden in de Kamer, maar ving
verder bot. Er kwam geen referendum.
In de Tweede Kamer verweet Baudet de aan­
wezige Kamerleden iets weg te geven aan de
Europese Unie wat niet van hen was: de soeverei­
niteit. Die hoort immers, stelde Baudet, toe aan
het Nederlandse volk, en de Kamerleden had­
den die slechts in bruikleen. Het punt is alleen
dat dit niet zo is. Het is een van de eigenaardig­
heden van de Nederlandse grondwet dat die de
vraag over het fundament van de soevereiniteit
in het midden laat. Er wordt domweg niets over
gezegd. Als de parlementaire geschiedenis maat­
gevend is, dan ligt de soevereiniteit veel eerder
bij het parlement dan bij de bevolking.
De wens om de bedaagde Nederlandse
bestuurscultuur met rechtstreekse volkssoeve­
reiniteit te verrijken keert echter vaak terug. Aan
de praattafel bij Pauw verklaarde Thierry Bau­
det met de nodige pathos dat de democratische
revolutie was begonnen, en dat hij meer refe­
renda wilde, omdat de oude negentiende-eeuwse
structuren niet meer voldoen. We hebben het
internet, mensen zijn hoger opgeleid: tijd voor
de directe democratie. Gezien het succes van de
GeenPeil-coalitie, waarvan Baudet officieus de
intellectuele voorman is, is er geen reden om te
denken dat ze niet zullen slagen.
DE OPENLIJKE UITDAGING van de Nederlandse
traditie van de parlementaire democratie is niet
nieuw. De roep om meer directe democratie was
voor d66 een instrument om, eind jaren zestig,
de zuilen omver te werpen. Het idee van d66 was
dat het parlementaire stelsel een revolutie nodig
had voordat die zou uitbreken – de tijd vroeg
om meer betrokkenheid van de burger. De strijd
rondom het referendum nu is een vervormde
echo van die wens.
Aan de pogingen van d66 om het (correctief)
referendum in de Nederlandse grondwet en
bestuurlijke praxis te verankeren ligt, nog altijd,
het naïeve idealisme ten grondslag dat het volk,
mits volledig voorgelicht over alle voor- en nade­
len, nooit kan dwalen. Het geloof van GeenPeil
in de rechtvaardigheid van de volkswil is groter
dan dat van d66, maar ze combineren dat idea­
lisme met een nadrukkelijk idee over wie de vij­
and is – waardoor het niet zozeer in het domein
van naïviteit thuishoort, als wel bij het ressenti­
In de ogen van GeenPeil
is het volk domweg een
instrument in de te lang
uitgestelde wraak op de elite
ment. De elite is de vijand die tussen het volk en
de verwezenlijking van zijn wil staat. Het doel is
niet meer in de eerste plaats, zoals bij d66 ooit,
om de burger wat meer zeggenschap te geven,
als aanvulling op de macht van het parlement
– in de ogen van GeenPeil is het volk domweg
een instrument in de te lang uitgestelde wraak
op de elite. Zelfs de oude opblaas-gedachte van
d66, die het stelsel van binnenuit wilde ontrege­
len, is terug: het referendum, erkende men, ging
immers niet over Oekraïne – het doel was om
zand in de motor te strooien.
Hoewel referenda in strijd zijn met de par­
lementaire democratie betekent dat niet dat
ze op zichzelf kwaadaardig zijn. Dat wordt wel
het geval wanneer ze worden ingezet voor anti-­
parlementarisme. Het vertrekpunt van GeenPeil
is het idee dat de échte democratie buiten het
parlement ligt, en dat het referendum die echte
democratie aan het woord kan laten.
DAT IS NIET ERG OPBEUREND. Anti-parlementa­
risme is zo oud als de parlementaire democratie
zelf, en steekt vaak de kop op wanneer die zich in
een crisis bevindt: van de vroege marxisten uit
de tweede helft van de negentiende eeuw tot de
met het fascisme heulende intellectuelen die bij­
droegen aan de doem van de Weimar Republiek.
Ook de vrolijke revolutie van de jaren zestig van
de twintigste eeuw bevatte, met haar minachting
voor de parlementaire democratie, iets onaange­
naams.
Elke historische vorm van anti-parlemen­
tarisme is anders, maar ze zijn vergelijkbaar in
de gedachte dat de ware democratie zich buiten
het parlement bevindt. De directe democratie,
referenda inbegrepen, wordt zo een zuiverder
instrument om de wensen van de bevolking mee
uit te drukken dan het parlement. Anti-par­
lementarisme is links en rechts, kan mild zijn
en radicaal, en de directe democratie kan een
versterking of vervanger van de parlementaire
democratie zijn.
Wie de langere teksten uit de koker van Geen­
Peil goed leest, ziet dat het laatste sentiment,
dat van de vervanger, overheerst. De zuivere
democratie wordt gehinderd door een elite, die
het volk in de weg staat. Het verlangen van de
GeenPeil-coalitie is een samenleving waarin de
ongeremde wil van de meerderheid in alles altijd
de doorslag geeft. En ze noemen het democratie.
De reden om afwijzend tegenover de parle­
mentaire democratie te staan is dat het accep­
teren ervan niet kan zonder de erkenning dat
het volk zélf verdeeld is. Het parlement is altijd
zowel symbool van de historische vereniging van
een bevolking als de belichaming van de onenig­
heid erin. Dat is tegen het zere been van iedereen
die op z’n minst een beetje gelooft in de illusie
van een volk dat één en ondeelbaar is, dat kwaad
wordt van complexiteit, of dat niet kan omgaan
met onvolmaaktheid.
Als de politieke partijen in de Tweede Kamer
in meerderheid van mening zijn dat het bescher­
men van de parlementaire democratie de moeite
waard is, dan moeten zij allereerst zelf verant­
woordelijkheid nemen. Want hoewel er in de
uit ketelmuziek en valse retoriek opgetrokken
belevingswereld van de GeenPeil-coalitie en hun
medestanders weinig realiteitszin te vinden is,
is de klacht dat de volksvertegenwoordiging de
Nederlandse bevolking niet erg goed lijkt te ver­
tegenwoordigen gegrond – al jaren.
Het in stand houden van een parlementaire
democratie vereist op z’n minst dat het parle­
ment zich bewust toont van zijn taak om politiek
te bedrijven. Om, met andere woorden, de poli­
tieke strijd te zoeken vóór er over het compromis
wordt nagedacht. Hoewel de neiging zal zijn om
de rijen gesloten te houden, met de verwachte
vloedgolf van referenda aan de horizon, is het de
taak van politieke partijen om de politieke strijd
die nu buiten het parlement gevoerd wordt naar
binnen te brengen, en de parlementaire arena te
herstellen als plaats waar die strijd plaatsvindt.
Wijzen op de toetreding van de pvv tot het par­
lement is niet voldoende, omdat die partij zich
niet met het instituut identificeert. Het maakt
zichzelf altijd expliciet tot buitenstaander – van
‘nep-parlement’ tot getier tegen de Haagse elite.
Het betekent, kortom, dat men zich bewust
moet worden van de belangrijke taak die gere­
serveerd is voor politieke partijen in een parle­
mentaire democratie, dat men zich bewust moet
worden van de heilzaamheid van ideële verschil­
len, van debat en van democratische polarisatie.
Dat begint met een eigen analyse, een wereld­
beeld – en juist daar lijkt het te veel belangrijke
politici aan te ontbreken.
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 15

Democratie in het internettijdperk
Een fontein of een badje?
Kunnen het wantrouwen
in politici, dalende
opkomstcijfers en
andere kwalen van de
democratie verholpen
worden door nieuwe
technologie? Optimisten
wereldwijd werken aan
een digitale upgrade van
de Griekse agora.
door Andrea Speijer-Beek
& Jaap Tielbeke
16 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
LANG DUURDE HET niet voordat Pia Mancini
gedesillusioneerd raakte in de politiek. Als
medewerker van de Argentijnse centrumpartij
Unión Celeste y Blanco merkte ze al gauw waar
het aan schort: de democratie wordt gedomi­
neerd door corrupte carrièrepolitici, kandidaten
zijn belangrijker dan politieke idealen, en bur­
gers worden eens in de vier jaar verleid en voor
de rest vooral beschouwd als lastpost. Dit was
niet het klimaat waarin een bevlogen idealiste
als Mancini kon gedijen. Na twee jaar hield ze
het voor gezien bij de Unión Celeste y Blanco.
Haar politieke ambities waren echter aller­
minst gedoofd. In 2012 richtte ze met medestan­
ders de Partido de la Red (de Netwerkpartij) op.
In plaats van een vastomlijnd programma draait
het bij de Netwerkpartij vooral om de technolo­
gie die gebruikt wordt. Met het softwarepakket
DemocracyOS (Operating System) zouden alle
burgers in staat worden gesteld om actief deel
te nemen aan het besluitvormingsproces. Leden
van de Netwerkpartij wijzen niet eens in de
zoveel tijd een gedelegeerde aan, maar leveren
Pia Mancini. DemocracyOS tijdens TED Global 2014
middels online raadpleging en stemming door­
lopend een bestuurlijke bijdrage.
Nu, ruim drie jaar later, zit Mancini (33) in
een krappe koffiebar vlak bij het strand van San
Francisco. Terwijl hippe dertigers zich om de
toonbank verdringen om flat whites te bestel­
len, vertelt de Argentijnse – de looks van een
fotomodel, de attitude van een punker – over de
idealen achter DemocracyOS. ‘We wilden een
gesprek beginnen over democratie. Wat is er mis
met het huidige systeem? En wat voor een soort
democratie willen we? De software was een
katalysator om ons politieke systeem te herzien.’
De democratische tekortkomingen waarmee zij
in haar thuisland werd geconfronteerd, zijn in
haar ogen nagenoeg universeel. Vrijwel overal
signaleert ze hetzelfde onbehagen. ‘Er is een
select groepje politici dat beslissingen neemt.
Het overgrote merendeel heeft het gevoel daar
geen invloed op uit te kunnen oefenen. Terwijl
er wordt bestuurd uit naam van het volk.’
Onze democratie is aan een upgrade toe,
diagnostiseert Mancini. ‘We gebruiken politieke
 instituties die meer dan tweehonderd
jaar geleden zijn bedacht. In die tijd
is de wereld enorm veranderd, maar
de instituties zijn al die tijd hetzelfde
gebleven.’ Het wordt tijd dat we de
lessen van het internet toepassen
in de politiek, gelooft ze. Als we de
mogelijkheden van het wereldwijde
web weten te benutten, zullen de
ouderwetse ‘representatieve’ institu­
ties – politieke partijen, periodieke
verkiezingen en professionele politici
– vanzelf afsterven. In een populaire
ted-talk vangt Mancini haar missie in
een pakkende oneliner: ‘We moeten
onderzoeken hoe democratie in het
internettijdperk eruitziet.’
In dat streven staat Mancini niet
alleen. Piratenpartijen in verschil­
lende landen pleiten al jaren voor
de inzet van nieuwe technologie om
de democratie te hervormen. Wet­
ten zouden op dezelfde manier tot
stand kunnen komen als Wikipedia-­
WWW.TED.COM / WWW.DEMOCRACYOS.ORG
pagina’s: iedereen mag eraan mee­
schrijven en commentaar leveren.
Intern experimenteren partijen, zoals
bijvoorbeeld het Spaanse Podemos, al
met online platforms om hun leden
te betrekken bij het uitzetten van de
koers. En internationaal loopt IJsland
fier op kop als het op digitale demo­
cratie aankomt: op het eiland met
ruim driehonderdduizend inwoners
ontstonden na de financiële crisis in
2008 verschillende experimenten die ‘de 99%’
de touwtjes in handen moesten geven.
Is de tijd aangebroken om de democratie te
disrupten? Kan nieuwe technologie inderdaad
dienen als een medicijn tegen kwalen waar de
democratie mee te kampen heeft (teruglopende
opkomstcijfers bij verkiezingen, wantrouwen
tegenover politici en een groeiende polarisatie
van het maatschappelijk debat), of worden de
pleitbezorgers van een digitaal herontwerp van
de democratie verblind door techno-optimisme?
OOK NEDERLANDERS raken in toenemende
mate gefrustreerd over de politiek, zo conclu­
deerde een onderzoek van het Sociaal en Cultu­
reel Planbureau afgelopen jaar. In het rapport
Meer democratie, minder politiek? consta­
teert het scp dat het partijpolitieke gekrakeel
het vertrouwen in de politiek ondermijnt. Dat
democratie de best mogelijke bestuursvorm is,
staat voor negen op de tien Nederlanders niet
ter discussie. Maar er bestaat wel een behoefte
aan meer directe inspraak, ter verrijking van het
huidige systeem. Nu gaan politici te veel hun
eigen gang en wordt er nauwelijks geluisterd
naar de burger, zo klinkt het bij verschillende
respondenten.
Het recente Oekraïne-referendum speelde in
op dit sentiment. Het ging de initiatiefnemers
niet in de eerste plaats om het associatieverdrag
met het Oost-Europese land – deze volksraad­
pleging moest vooral fungeren als noodrem
tegen de op hol geslagen Brusselse besluit­
vormingsmachine. ‘Het huidige politieke sys­
teem is failliet’, verklaarde Arjan van Dixhoorn,
voorzitter van het EU-burgercomité, in een
interview met NRC Handelsblad. ‘De Tweede
Kamer erkent alleen de EU als de soeverein in
plaats van het Nederlandse volk.’
Voor Pia Mancini en de Piraten vormen spo­
radische referenda geen remedie voor de crisis
van de democratie. Inspraak van het volk zou
de regel in plaats van de uitzondering moeten
zijn. ‘Ik wil geen noodrem, ik wil kunnen stu­
ren’, zo vatte een blogger van de Piratenpartij
het kernachtig samen. De digitale hervormers
grijpen terug op het Griekse ideaal van demo­
cratie – in het antieke Athene kwam de burgerij
op de marktplaats bijeen om te delibereren en te
stemmen over zaken van algemeen belang (ver­
geet voor het gemak even dat vrouwen en slaven
niet meetelden als burgers). Moderne samen­
levingen zouden te massaal en onoverzichtelijk
zijn voor dit soort fysieke politieke bijeenkom­
sten, maar met de huidige technologie is het een
koud kunstje om mensen online samen te bren­
gen. De agora komt in de cloud.
‘Als stemmen daadwerkelijk
een verschil zou maken,
zouden ze het ons nooit
laten doen’
EEN BLIK OP de politieke geschiedenis door de
bril van David Van Reybrouck, sinds het ver­
schijnen van zijn boekje Tegen de verkiezingen
(2013) een prominent voorstander van demo­
cratische vernieuwing, leert dat de elite eigenlijk
nooit heeft geloofd in democratie in haar letter­
lijke betekenis: de heerschappij van het volk.
In de oudheid was alleen de voorname burgerij
stemgerechtigd en toen tijdens de Verlichting
de roep om massa-democratie kwam, werd het
volk met representatieve constructies op afstand
gehouden. ‘Als stemmen daadwerkelijk een ver­
schil zou maken, zouden ze het ons nooit laten
doen’, luidt een befaamd citaat van Mark Twain.
Zo geloofde Abbé Sieyès, de constitutioneel
filosoof van de Franse Revolutie, dat de laag­
opgeleide massa vertegenwoordigers zou kiezen
die veel beter dan zijzelf weten wat in hun eigen
en het algemene belang is. Sieyès was dan ook
een groot voorstander van politieke arbeids­
deling. Aangezien de meeste mensen niet in staat
zijn tot politieke betrokkenheid, of er simpelweg
geen interesse voor hebben, was het noodza­
kelijk dat er een politieke klasse ontstond. Ook
voor John Adams, een van de founding fathers
van de Verenigde Staten, was het van belang ‘om
de macht van de massa over te dragen aan een
selecte groep wijze en rechtschapen mannen’.
Op papier staan openbare ambten open voor
alle burgers, maar net als in de tijd van Sieyès
is dit eigenlijk een wassen neus. De feitelijke
macht in een parlementaire democratie ligt bij
partijen, waardoor beroepspolitici in de eerste
plaats verantwoording afleggen aan de leden
en niet aan het volk aan wiens mandaat zij
hun macht claimen te ontlenen. Voor partijloze
burgers is het schier onmogelijk om politieke
invloed te verwerven. Ook in Sieyès’ represen­
tatieve model had het volk in principe de macht
om de representanten te vervangen, maar in
de praktijk werd simpelweg geherdefinieerd
wat een verzameling van het volk betekende.
Zo werd een kleine bijeenkomst van vertegen­
woordigers nu aangeduid als ‘samenkomst van
het Franse volk’. Het onderscheid tussen een
theorie waarbij een volk macht delegeert en de
praktijk waarbij het volk nauwelijks bij de poli­
tiek betrokken was, werd weggepoetst met een
papieren definitie van volkssoevereiniteit.
Het democratische model dat internet­adepten
als Pia Mancini voor ogen hebben is ingenieuzer
dan een online kopie van het Griekse model. Met
de huidige technologie kan een infrastructuur
worden aangelegd voor liquid democracy, een
‘vloeibare’ synthese tussen representatieve en
directe democratie. Liquid democracy moet het
beste van beide werelden combineren: burgers
kunnen bij ieder voorstel zelf een oordeel vellen,
óf hun stem delegeren. Mensen zullen immers
niet altijd zin of tijd hebben om zich uitgebreid
in een onderwerp te verdiepen. Delegeren kan
zowel aan een prominente figuur als aan iemand
uit de sociale omgeving. Ook diegene staat het
vervolgens vrij zijn stem, inclusief alle stem­
men die aan hem of haar zijn toevertrouwd, op
iemand anders over te dragen. In deze vorm van
gewogen, trapsgewijze representatie kunnen er
nog altijd vertegenwoordigers van politieke stro­
mingen ontstaan. Maar tegelijkertijd behoudt
iedereen het recht om zich rechtstreeks met een
onderwerp te bemoeien.
SINDS DE BANKENCRISIS in 2008 geldt IJsland
als het brandpunt van democratische vernieu­
wing. In plaats van enkel nieuwe verkiezingen
te organiseren, nadat het vulkanische eiland
een bankroet ternauwernood had afgewend,
kwamen er grondige hervormingen. Zo wordt
er geëxperimenteerd met allerlei online pilots
en is er een constitutionele vergadering opge­
richt, waarin 25 doorsnee IJslanders – van een
boer tot een wiskundige – een voorstel voor een
nieuwe grondwet mochten opstellen. Birgitta
Jónsdóttir is mede-oprichter van de IJslandse
burgerbeweging die in het leven werd geroepen
om de ‘ping-pong-politiek’ tussen links en rechts
te overstijgen. Nu maakt ze zich als parlements­
lid voor de Piratenpartij sterk voor het democra­
tiseren van politieke besluitvorming door pilots
die directe burgerinspraak moeten faciliteren.
Op zaterdag 2 april is Jónsdóttir in Amster­
dam voor de G10 van de economie en de filoso­
fie. Ze komt twintig minuten te laat binnen bij
de paneldiscussie. Ze heeft een legitiem excuus:
ze moest de laatste hand leggen aan een motie
naar aanleiding van de Panama Papers. Daar­
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 17
2016

NESKO
SLAAT TOE
uit bleek dat de vrouw van de premier eigenaar
is van een geheime offshore firma met grote
aandelen in failliete IJslandse banken. De ont­
hulling heeft het vertrouwen van de IJslandse
bevolking in de politieke status-quo tot nog
verder onder het vriespunt doen dalen. Jónsdót­
tirs ‘power to the people’-boodschap heeft alleen
maar aan momentum gewonnen. Haar partij is
de grootste in opiniepeilingen, en nu de rege­
ring aan het wankelen is gebracht wordt er zelfs
gespeculeerd over haar mogelijke premierschap.
Na afloop van de paneldiscussie vertelt Jóns­
dóttir over het belang van democratische experi­
menten. Over de bestaande modellen van liquid
democracy is ze niet onverdeeld enthousiast.
Bedachtzaam: ‘We willen geen nieuw systeem
ondersteunen met het risico dat het dezelfde
fouten bevat als het oude systeem. Het is nu een
probleem dat mensen achter populaire figuren
aan lopen, zonder dat ze precies weten waar
ze voor staan. Het heeft geen zin een nieuw
stemsysteem te introduceren als het eenzelfde
soort celebrity-politiek faciliteert. Misschien is
het nodig om het aantal stemmen dat iemand
achter zich kan hebben te beperken, misschien
werkt delegeren van stemmen alleen voor lokale
politiek, maar niet voor nationale verkiezingen.
Wie zal het zeggen?’
VOORVECHTERS VAN LIQUID democracy delen
met Aristoteles de overtuiging dat de mens
een zoön politikon is, een politiek dier. Eigen­
lijk is ieder mens van nature geneigd om zich te
bemoeien met de vormgeving van de samenle­
ving. Dat burgers in westerse landen, jongeren
in het bijzonder, van politieke apathie worden
beticht, is volgens Pia Mancini dan ook een
verkeerde voorstelling van zaken. Protestbewe­
gingen als Occupy of de Spaanse Indignados
zijn buitenparlementaire organisatievormen,
maar zijn daarom nog niet minder politiek.
‘Tijdens de Arabische lente vernam ik via-via
dat demonstranten in Tunesië DemocracyOS
gebruikten’, zegt ze. ‘Ze hadden dat gewoon van
het internet geplukt. Dat is toch prachtig?’ Dat
het lidmaatschap van politieke partijen en de
opkomst tijdens verkiezingen afneemt, betekent
volgens Mancini dus geen verminderde inte­
resse in de politiek. Het zijn veeleer tekenen van
een tanend vertrouwen in de instituties van de
representatieve democratie.
‘Het democratisch vermoeidheidssyndroom’
noemt David Van Reybrouck het in Tegen de
verkiezingen. Burgers voelen zich machteloos
en keren zich teleurgesteld af van de politiek. De
remedie die Van Reybrouck aandraagt is even
simpel als radicaal: geef meer macht aan de bur­
gers. Niet via gekozen volksvertegenwoordigers,
maar direct, via loting. In België initieerde Van
Reybrouck de G1000, ‘een platform voor demo­
cratische innovatie’. Door heel het land werden
er ‘burgertoppen’ georganiseerd waarin Belgen
van alle rangen en standen zich bogen over
zaken van publiek belang.
De idealen achter liquid democracy overlap­
pen op veel punten het pleidooi van Van Rey­
brouck. Waar de schrijver het analoge pad kiest,
met bijeenkomsten in sporthallen of buurt­
huizen, zien veel ‘Piraten’ meer heil in digitale
middelen om de zeggenschap van het volk te
vergroten. ‘Liquid democracy zorgt ervoor dat
mensen met elkaar in gesprek gaan over ideeën’,
zegt Matthijs Pontier, tijdens de Europese ver­
kiezingen in 2014 lijsttrekker van de Neder­
landse Piratenpartij. ‘Het stimuleert overeen­
stemming en voorkomt zinloos gekibbel. Het
moet geen comment section van GeenStijl wor­
den.’ De polarisatie in het maatschappelijk debat
van vandaag is volgens hem voor een groot deel
te wijten aan het politieke theater in een ‘medi­
acratie’. Tegenstellingen worden opgeklopt door
politici en uitvergroot in de pers. ‘In de basis zijn
mensen sociale wezens’, gelooft hij. ‘We zijn best
bereid rekening met elkaar te houden.’ Nee, zijn
mensbeeld is niet naïef, vindt hij. ‘We worden
gestuurd door structuren, het komt erop aan die
zo vorm te geven dat deze onze slechte neigin­
gen ontmoedigen en de goede aansporen.’
Het doet sterk denken aan wat in de aca­
demische literatuur ‘deliberatieve democra­
tie’ wordt genoemd. Vaandeldragers van deze
opvatting van democratie, zoals de Duitse socio­
‘Onzinnige plannen worden
direct naar beneden gestemd.
Het platform heeft een
zelfcorrigerend vermogen’
loog Jürgen Habermas, betogen dat debat in de
politieke arena uiteindelijk gericht is op consen­
sus. Wanneer wij een bepaalde zaak bepleiten
doen we dat met de intentie anderen te overtui­
gen – het veronderstelt een wederzijdse ontvan­
kelijkheid voor rationele argumentatie. Goed
geïnformeerde burgers zijn een cruciale voor­
waarde voor het functioneren van een delibera­
tieve democratie, en daarvan hebben we er van­
daag de dag meer dan ooit, gelooft Pontier: ‘We
hebben nog nooit zo veel hoogopgeleide mensen
in Nederland gehad. Betrek deze mensen bij
besluitvorming, dat komt de kwaliteit alleen
maar ten goede.’ Niet dat hij vindt dat beslissin­
gen alleen aan academici moeten worden over­
gelaten: ‘Via het internet kan iedereen zichzelf
gemakkelijk informeren en specialiseren.’
OF DE BEWONERS van Amsterdam-West liever
een fontein of een badje op het Bellamyplein
willen hebben? En moet de wigwam worden
vervangen door een ander speeltoestel? In
stadsdeel West mogen buurtbewoners online
meebeslissen over de herinrichting van het
plein. Jelle de Graaf, namens de lokale afde­
ling van de Piratenpartij een van de aanjagers
van dit project, laat op zijn laptop de webpagina
zien waar mensen terecht kunnen. Zo ziet liquid
democracy er in de praktijk uit, zij het in haar
meest basale vorm. ‘Kijk’, zegt De Graaf terwijl
hij naar beneden scrolt, ‘iedereen kan ideeën
aandragen en stemmen over bestaande voor­
stellen.’ Onder elke stelling (nr. 3: ‘er moet een
speciaal pierenbadje komen’) kunnen bezoekers
argumenten voor (‘veiligheid’) en tegen (‘geen
badjes, maar fontein’) plaatsen. De ideeën met
de meeste stemmen belanden boven aan de
pagina, de andere verdwijnen naar onderen. De
Graaf: ‘Onzinnige plannen worden direct naar
beneden gestemd. Het platform is zo ingericht
dat het een zelfcorrigerend vermogen heeft.’
Het had wat voeten in de aarde, vertelt De
Graaf, maar in 2014 slaagde de Piratenpar­
tij erin om d66, pvda en GroenLinks ervan te
overtuigen een appendix in hun startnotitie op
te nemen. Op weg naar een nieuwe democratie
is de titel en het biedt ruimte voor de ideeën
van de Piraten, die tijdens de laatste gemeente­
raadsverkiezingen goed scoorden. ‘West wil een
voortrekkersrol spelen in het vergroten van de
invloed van bewoners op beleid en zoekt naar
nieuwe vormen van participatie en democratie’,
staat te lezen in het document. De eerste resul­
taten daarvan worden nu langzaam zichtbaar.
Naast de inrichting van het Bellamyplein
moeten bewoners van Amsterdam-West straks
ook de mogelijkheid krijgen zelf hun budget­
ten te beheren. Ook hier geldt IJsland als het
grote voorbeeld: in Reykjavik kunnen burgers
al online aangeven waaraan ze het gemeente­
geld willen spenderen. Ieder jaar wordt daar 1,3
miljoen euro ter beschikking gesteld voor de ver­
betering van tien woonwijken. Burgers dienen
plannen voor verbetering in bij de gemeente, die
vervolgens oordeelt over de kosten en haalbaar­
heid van de projecten. Hierna kunnen burgers
digitaal het totaalbudget verdelen over de pro­
jecten die zij het belangrijkst vinden. Zo zijn er
meer dan vierhonderd projecten, voornamelijk
parkbankjes en speeltuinen, door de gemeente
gehonoreerd.
Ondanks hun transformatieve ambities
moeten cyberdemocraten vooralsnog genoe­
gen nemen met bescheiden projecten. Volgens
De Graaf zijn ‘politici en ambtenaren bang om
macht uit handen te geven’. Partijen hopen
goede sier te maken door zich te verbinden aan
een experiment, zonder daadwerkelijk macht
over te dragen aan de burger. Het was voor Pia
Mancini reden om naar Silicon Valley te trek­
ken: daar durven ze tenminste groots te dro­
men. In Argentinië gingen politieke partijen aan
de haal met DemocracyOS als hippe gimmick,
maar in wezen veranderde er weinig. Nu heeft
ze een gelikte website, een wereldwijd podium
en toegang tot programmeurs en investeerders
(ze wordt gesponsord door de Open Society
Foundation van George
Soros).
Pia Mancini: ‘We zie groene.nl voor
dachten dat we het spel Dossier Democratie
konden repareren door
de ­ speelstukken te ver­
vangen. Maar zo werkt het niet. We moeten het
hele bord vervangen en nieuwe spelregels ver­
zinnen.’
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 19
ONSTUIMIG
MUZIEKTHEATER
IN WATERLAND
NEEM JE LAARZEN MEE!

WIEWINDZAAIT
@ WIEWINDZAAIT

ONTWERP:
24, 25, 26 JUNI
1, 2, 3 JULI
8, 9, 10 JULI
INFO & KAARTEN:
WIEWINDZAAIT.NL
GEPRODUCEERD DOOR:
STICHTING WATERLAND PROJECTEN EN BUOG
Nee-isoglosse
In zijn Kleine
encyclopedie schetst
Herman Vuijsje nieuwe
inzichten over Nederland
aan de hand van
neologismen. Deze week:
nee-isoglosse. Heeft de
voorkeur voor ja of nee bij
referenda te maken met
het gebied waar je woont?
Ja of nee – duidelijk toch? Dat is de gedachte
achter het referendum, maar de volksraad­
­ kennen ze niks’, citeerde Gerard van Westerloo
pleging over Oekraïne leerde anders. De
nee-stem kon van alles beduiden. Wie nee
zei, bedoelde vaak deels ja en andersom. We
­zullen nog maanden bezig zijn het nee- en het
­ja-­gehalte uit de uitslag te distilleren.
Wel beantwoordt zo’n categorisch onder­
scheid tussen ja en nee aan een gekoesterd
aspect van ons zelfbeeld. Nederlanders schil­
deren zichzelf graag af als bot en recht voor z’n
raap. ‘Hier sta ik, ik kan niet anders.’ ‘Ik zeg waar
’t op staat.’
Maar voor zover dat al waar is, geldt het zeker
niet voor alle Nederlanders. Dwars door ons
land loopt een grens die de botteriken scheidt
van degenen die zich juist in bedekte termen
uiten. Ik noem die grens de nee-isoglosse. Een
isoglosse is een lijn die gebieden afgrenst waar­
binnen een bepaald taalverschijnsel voorkomt.
Vaak gaat het om twee dialecten, maar in dit
geval heeft de grens een diepere culturele bete­
kenis: aan de ene kant zegt men nee als men nee
bedoelt, aan de andere kant wordt nee als het
maar even kan als ja vermomd.
Waar loopt hij, die nee-isoglosse? Onderzoek
is er niet naar gedaan. Navraag bij taalkundigen
en bij het Meertens Instituut leverde niets op. Ik
stak dus mijn licht op bij vrienden en kennissen
uit verschillende delen van het land.
Dat leverde een paar zekerheden op. Zo loopt
de nee-isoglosse in ieder geval ten noorden van
Limburg en Noord-Brabant. Kennissen uit die
contreien demonstreerden met onnavolgbare
tongval en intonatie hoe men daar in plaats van
‘nee’ een hele reeks ‘jaoo’s in petto heeft, waar­
achter evenzovele gradaties van ontkenning
schuilgaan. Wie deze subtiele verschillen niet
onderkent, moet vertrouwen op het door een
Limburgse vriend naar voren gebrachte ada­
gium: ‘Niks doen is hier de belangrijkste manier
van nee zeggen.’
We weten ook wel zeker dat de nee-isoglosse
ten zuiden van Groningen en Friesland loopt.
‘Ze kennen ja. En ze kennen nee. Daartussen
in zijn boek Voetreiziger een meisje uit het Friese
Hindeloopen. Wijd land met veel wind en water
lijkt bevorderlijk voor ‘vierkant’ zeggen waar het
op staat.
Komt dat doordat de adem van de Heere, die
alles weet en ziet, daar onbekommerd waait?
Valt de nee-isoglosse samen met de grens tussen
katholiek en protestant, ongeveer gelijk op met
de vroegere Romeinse limes, ‘de grote rivieren’
van nu?
Een bevriende Zeeuw bevestigt dat de
­Westerschelde, die het overwegend katholieke
Zeeuws-Vlaanderen van de protestantse rest
van Zeeland scheidt, die rol speelt. Op Zuid-­
Beveland zegt men over Zeeuws-Vlamingen:
‘Zodra ze Terneuzen uit zijn, zijn ze hun jawoord
al vergeten.’
Maar een andere vriend gooit roet
in het eten van deze reli-theorie.
Hij groeide op in het Overijsselse
Salland: ‘Dat is overwegend pro­
testant, maar toch wordt daar
meestal nee gezegd via de band
van het ja.’ Volgens hem loopt de
grens noordelijker, ongeveer door
de Stellingwerven in Zuidoost-Fries­
land.
Het begint er dus op te lijken dat de
­nee-isoglosse niet een noord-zuidgrens is, maar
eerder een diagonale lijn van Westerschelde
naar Eemsmond. De nee-kant is de zeekant: de
kustprovincies, waar sinds jaar en dag de wel­
Kleine
encyclopedie
van Nederland
Herman Vuijsje
vaart en de macht van Nederland zich concen­
treert.
De ja-kant – de zand- en hoogveengronden
van Oost- en Zuid-Nederland – zijn de gebieden
waar de bevolking tot in de vorige eeuw gedwon­
gen was ja en amen te zeggen tegen adellijke en
kerkelijke machthebbers en tegen hoge heren
uit Holland. Wingewesten, ‘generaliteitslanden’,
tijdens de Republiek, waar verzet hoogstens
mogelijk was door ja te zeggen en nee te doen.
Maar daarmee zijn we er niet, want de
nee-isoglosse is geen Nederlands verschijnsel.
Vraag maar eens de weg in Afrika of Azië. Nee
is ‘slecht nieuws’, schreef Jelle Brandt Corstius
in Het Parool, en ‘Ik weet het niet’ ook. Daarom
sturen ze je bijvoorbeeld in Indonesië vaak de
verkeerde kant op.
In zulke landen overheersen hiërarchische
samenlevingen met een grote machtsaf­
stand tussen mensen. Tegenspraak
leidt er algauw tot spanningen, die
verkeerd kunnen aflopen. Nee
zeggen past ook slecht in een
schaamte- en eercultuur. De
ander mag geen gezichtsverlies
lijden, dus omzichtigheid is gebo­
den.
‘Je wilt geen nee verkopen tegen­
over gewaardeerde gasten’, vergoelijkte
een van mijn zegslieden. ‘Dat leidt tot verle­
genheid. Zo bezien zit er een heel sympathieke,
zachtaardige kant aan die voorkeur voor ja.’
Klinkt mooi, maar ik geloof er niks van.
Pure angst is het, een primordiale angst die
alleen wordt overwonnen waar mensen zich
beschermd weten door democratische garan­
ties. Dat zijn ook de gebieden waar tegenspraak
ons verder heeft gebracht. Dus help de nee-­
isoglosse de wereld uit, te beginnen in Neder­
land.
Met dank aan Ralf Bodelier, Albert de Lange,
Riemer Reinsma, Paul Rijnders, Nicoline van
der Sijs en Marian van de Veen-van Rijk
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 21
Het tijdperk van de centrale bankier
De nieuwe masters of the univer
De macht van centrale bankiers is in dit crisisdecennium explosief
gegroeid. Zonder hen gebeurt er maar weinig in de economie.
Maar voor de democratie wordt die glansrol steeds gevaarlijker.
door Koen Haegens beeld Joep Bertrams
OP VRIJDAG 7 SEPTEMBER 2007 spreekt Jean-
Claude Trichet een zaal toe in Frankfurt. De
grijze Fransman is een liefhebber van poëzie,
van literatuur en van filosofie. Met nauwelijks
minder passie heeft hij het vandaag over het
beroep waarin hij lang geleden, na enkele wilde
barricadejaren, verzeild is geraakt: centraal
bankier. Over de misverstanden die over dat
werk bestaan, om precies te zijn.
De president van de Europese Centrale Bank
(ecb) vergelijkt het met een ziekenhuis. ‘Een
centrale bank heeft een intensive care waar – af
en toe – slachtoffers van auto-ongelukken wor­
den behandeld, waar gedotterd of een bypass
aangelegd wordt’, houdt hij zijn publiek voor.
Maar, zo voegt hij daar onmiddellijk aan toe:
‘Deze activiteiten – hoewel cruciaal voor het
functioneren van het systeem – vormen slechts
een fractie van haar missie. Centrale banken
bestaan voor het grootste deel uit legers inter­
nisten die naar röntgenfoto’s staren en zich
bezighouden met eenvoudige consultaties.’ Zo
zien centrale bankiers zichzelf van oudsher het
liefst. Discreet, op de achtergrond, de vinger aan
de pols van de economie houdend.
Hoe anders ziet de wereld er negen jaar later
uit. De opvolger van Trichet, de Italiaan Draghi,
heeft als bijnaam ‘Super Mario’. Dat is geen
overdrijving. Hem worden, net als zijn colle­
ga’s in de andere economische machtsblokken,
haast bovennatuurlijke krachten toegeschreven.
De afgelopen jaren hebben de centrale bankiers
keer op keer het ondenkbare gedaan. Als vol­
leerde magiërs redden zij banken, houden lan­
den op de been, toveren gratis geld uit de hoge
hoed en creëren een negatieve rente – sparen
kost sinds kort geld.
Het kan niet anders, menen zij. De meeste
economen lijken het met hen eens. De centrale
bankiers zijn de enigen die tussen ons en de
monetaire chaos staan. De laatste steun­pilaar
van het kapitalisme zelfs, volgens iemand als
de Duitse socioloog Wolfgang Streeck. Hoe
oneindig groot hun invloed is geworden, wordt
22 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
duidelijk rond de periodieke persconferenties.
Zoals vorige maand, toen de ecb aankondigde
haar reeds negatieve depositorente verder te
verlagen. Tegelijkertijd werd besloten nog meer
geld in de economie te pompen. Het Europese
monetaire verruimingsprogramma, bekend als
‘QE’ (Quantitative Easing), wordt uitgebreid
van zestig naar tachtig miljard euro per maand.
Al dagen van tevoren waren alle ogen gericht op
de centrale bank. Politici, financieel journalisten
en bovenal handelaren en beleggers schreven,
praatten en twitterden nergens anders over.
Ook dat is kenmerkend voor het tijdperk van de
centrale bankiers. De zogenaamde ‘vrije mark­
ten’ lijken volledig afhankelijk van het beleid van
de ecb, de Bank of England, die van Japan en
natuurlijk de Amerikaanse Federal Reserve, de
Fed. Zij zijn verslaafd geraakt aan hun lage ren­
tes en goedkope geld.
Des te curieuzer is het dat we zo weinig over
deze nieuwe heersers weten. Wat is het voor
menssoort, die centrale bankier? Hoe ver reikt
zijn invloed? En misschien wel het belangrijkste
vraagteken: is wat we op dit moment meemaken
tijdelijk, of zijn de financiële machtsverhoudin­
gen definitief veranderd? Het antwoord op die
vragen ligt in het verhaal van een groep gelijk­
gestemde, conservatieve heren, en een slui­
pende staatsgreep waar eigenlijk niemand echt
gelukkig mee is.
HET IS EEN ZELDZAAM HECHT milieu waarin de
centrale bankiers zich bewegen. ‘Ze zijn close
op een manier die je zelden ziet in de wereld
van de internationale relaties’, zegt Neil Irwin,
journalist voor The New York Times en auteur
van The Alchemists: Inside the Secret World of
Central Bankers, in een telefonisch interview.
Dat kan alleen maar omdat de mensen die
dit universum bevolken zo homogeen zijn. Ze
delen eenzelfde levensloop én persoonlijkheid.
Iedereen die je het vraagt, on the record of op
de achtergrond, somt dezelfde karaktertrekken
op. Centrale bankiers zijn conservatief in de
niet-politieke zin van het woord: behoudend. In
tegenstelling tot de mensen op wie zij toezicht
moeten houden, neigen ze meer naar stabiliteit
dan naar innovatie. Het is ook een zeer acade­
misch milieu. De leidende centrale bankiers
zijn vrijwel zonder uitzondering gepromoveerde
economen, vaak met een verleden als hoogleraar
op een gerenommeerde universiteit.
Nog iets wat ze delen: centrale bankiers spre­
ken altijd dezelfde taal, Engels. En ze zien elkaar
vaker dan menige familie. De Europeanen tref­
fen elkaar om de week in Frankfurt. Met hun
internationale collega’s spreken zij minstens één
keer per maand, in Bazel. Dat zijn niet zomaar
vergaderingen. Er wordt ook samen gegeten.
Vaak, althans in het verleden, kwamen de vrou­
wen mee naar zulke ontmoetingen – pas met de
aanstelling van Janet Yellen als president van de
Fed in 2014 is het traditionele mannenbolwerk
enigszins geslecht. Waren er vergaderingen van
het imf in Washington, dan zaten de centrale
bankiers in hetzelfde hotel.
Ze kennen zelfs hun eigen variant op ‘Davos’
of ‘Bilderberg’: Jackson Hole. Elke zomer treffen
de centrale bankiers elkaar in dit resort in Wyo­
ming. Op het eerste gezicht een wat vreemde
locatie. Het verhaal gaat dat de Fed, divisie
Kansas City, eind jaren zeventig een evene­
ment wilde organiseren waar ook de groten der
aarde op af zouden komen. Om dat te bereiken,
moesten ze in elk geval één man zien te strik­
ken: toenmalig Fed-president Paul Volcker. De
boomlange centrale bankier was een fervent
visser. Zo ontstond het idee om een conferentie
te houden op een plek waar het stikte van de
forel. Dat was Jackson Hole, en Volcker hapte
toe. Sindsdien wisselen de centrale bankiers
eens per jaar, tijdens een eenvoudige maaltijd,
een wandeling in de omliggende natuur of bij de
opgezette grizzlybeer in de lobby, van gedachten
over de toestand van de wereld.
Die knusheid kent uiteraard ook nadelen.
Ze kan leiden tot een tunnelvisie. ‘Over het
imf wordt wel eens gegrapt dat er economen
se
‘Het is wat mij betreft hoogmoed om te denken
dat je de inflatie tot achter de komma kunt sturen’
werken uit 180 verschillende landen, maar van
slechts drie verschillende universiteiten’, zegt
Jasper Blom, politiek econoom aan de Univer­
siteit Leiden en directeur van het wetenschap­
pelijk bureau van GroenLinks. ‘Zo is het met
de belangrijke centrale bankiers ook een beetje.
Het is van oudsher een kleine, homogene groep,
die ook nog eens selectief input krijgt – vanuit
de financiële sector dus. Zo ontstaat een zeer
beperkte blik op wat belangrijk is.’
Voor zijn proefschrift keek Blom onder meer
naar hoe de toezichthouders, vanuit hun inter­
nationale thuishaven in Bazel, een nieuw pakket
regelgeving voor banken opstelden. Zelf werkte
hij ook enkele jaren bij de ecb, als beleids­
adviseur. Wat hem daar opviel was, naast de
academische, behoudende sfeer, het Europese
idealisme: ‘De ecb opereert in een heel sterke
Europa-bubbel. Toen Trichet afscheid nam,
werd de Europese vlag gehesen en het volkslied
gespeeld. Ik merkte dat de mensen om mij heen
daar echt kippenvel van kregen.’ Nog zoiets: op 9
mei, Europa-dag, heeft iedereen vrij. En elk jaar
organiseert de ecb haar eigen culturele festival.
In 2010 stond dat in het teken van Nederland,
inclusief klompendans.
Er wordt niet alleen gefeest, maar ook hard
gewerkt in Frankfurt. Dit najaar lekte een groot­
schalige enquête onder ecb-werknemers uit. De
resultaten waren schokkend: 37 procent van de
ondervraagden gaf aan dat zijn of haar gezond­
heid ‘negatief wordt beïnvloed’ door de hoge
werklast en het vele overwerk. Meer te spreken
waren de toezichthouders over hun beloning.
De salarissen bij de ecb zijn dan ook zeer hoog.
Ze lopen uiteen van ongeveer modaal tot ruim
250.000 euro, plus forse expatbonus en een
gunstige belastingregeling. Niet voor niets gaat
het gerucht dat bij sommige Oost-Europese cen­
trale banken het voltallige personeels­ bestand
uitkijkt naar een post in Frankfurt.
‘Je verdient er waanzinnig veel geld’, geeft
Jasper Blom volmondig toe. ‘Zelfs mensen van
De Nederlandsche Bank die naar Duitsland
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 23
gaan zien hun salaris al gauw met tientallen ken de centrale bankiers met een afstandelijker economie in Groningen en jarenlang een van
procenten stijgen. Dat zorgt voor een bijzondere blik naar wat goed is voor de financiële sector, de toonaangevende personen binnen dnb. ‘Het
dynamiek. Er gaan heel weinig mensen weg bij als geheel. Er valt wat voor te zeggen dat dat in idee is dat een centrale bank die dat trucje goed
de ecb. Iedereen blijft zitten waar hij zit. Het is essentie nog steeds is wat zij doen. beheerst en geloofwaardig is eigenlijk niets hoeft
een beetje een gouden kooi. Dat geeft de mensen Pas na de Tweede Wereldoorlog worden te doen. Mervyn King, de baas van de Bank of
daar een kennisvoorsprong op anderen, bijvoor­ centrale banken meer onderdeel van het staats­ England, heeft het op een gegeven moment zelfs
beeld ambtenaren van nationale ministeries. apparaat. De Nederlandse overheid nationali­ over de “Maradona theory of central banking”.
Maar het zorgt ook voor een zekere starheid.’ seert dnb in 1948. In de daaropvolgende decen­ Daarmee refereert hij aan een fenomenale goal
Positief of negatief, sinds een aantal jaren is nia heerst de overtuiging dat monetair beleid tijdens het WK in Mexico, in 1986. Maradona
het onrustig in de gouden Frankfurter kooi. Dat neerkomt op een uitruil tussen inflatie en werk­ loopt vanaf de eigen helft in een bijna kaars­
geldt ook voor de collega-organisaties elders. De gelegenheid. Verhoog je de rente, dan dring je rechte lijn op het vijandelijke doel af, en toch
fameuze eenheid van de centrale bankiers, mon­ de inflatie terug, maar dat kost wel banen. Het weet hij vijf tegenstanders te passeren. Hoe?
diaal bekend als de ‘Jackson Hole-consensus’, is niet vreemd dat democratisch gekozen politici Door gebruik te maken van de verwachtingen
begint scheurtjes te vertonen. De oorzaak? Een over zo’n belangrijke keuze willen meebeslissen. van zijn tegenspelers, die menen dat hij naar
historische crisis, een defecte kraan, en hevige Van onafhankelijke centrale banken kan geen links of rechts zal uitwijken.’ Over financiële sta­
conflicten tussen de loodgieters over hoe die te sprake zijn. biliteit gaat het ondertussen nauwelijks meer.
repareren. In de jaren tachtig raken de oude vormen Daar zouden de markten zelf wel voor zorgen.
en gedachten in diskrediet. ‘Centrale banken Het is niet voor niets dat in deze tijd vrijwel
WEINIG MENSEN ZULLEN hem kennen: Hans gaan zich vanaf dat moment primair richten op alle centrale banken in de westerse wereld onaf­
Witmacker. Ten onrechte. De zoon van een prijsstabiliteit’, zegt Lex Hoogduin, hoogleraar hankelijk mogen worden van de politiek. Hoog­
Nederlandse koopman, geboren in Riga
maar lange tijd woonachtig en werkzaam
in Amsterdam, is waarschijnlijk de aller­
eerste centrale bankier uit de geschie­
denis. Na een gevangenisstraf wegens
schulden verhuist hij naar Stockholm.
Daar neemt hij een nieuwe naam aan:
Johan Palmstruch. Het is het begin van
een roemruchte carrière. In 1656 richt hij,
met goedkeuring van de Zweedse koning,
Stockholms Banco op. Het instituut gaat
papiergeld uitgeven. Geldcreatie via de
drukpers, met koninklijk stempel – zie­
daar het eerste prototype van een centrale
bank ter wereld.
Het is de tijd waarin alchemisten nog
zoeken naar het geheime recept waarmee
je steen in goud verandert. De centrale
bankiers vinden het. In een handomdraai
kunnen zij papier omtoveren in al het geld
van de wereld. Het hoeft niet te verwonde­
ren dat dit in eerste instantie vreselijk mis­
loopt. Al gauw ontstaat er een bank run in
Stockholm. Nog geen elf jaar na het begin
van zijn onderneming wordt Witmacker
alias Palmstruch beschuldigd van fraude.
Maar de geest is uit de fles.
Vanaf die tijd worden centrale ban­
ken een onmisbaar onderdeel van ont­
wikkelde economieën. Staten hebben ze
nodig, om hen te voorzien van oorlogs­
krediet. Bovendien vormen ze een eerste,
zij het niet zaligmakende, beschermings­
wal tegen financiële massapaniek en de
daaropvolgende crises. Toch blijven de
meeste centrale banken, ondanks die
publieke functie, nog tot in de jaren der­
tig van de twintigste eeuw in private han­
den. Bestuurders komen uit het financiële
wereldje. Het is voor de banken, door de
banken. Daarbij nemen de centrale ban­
kiers het langetermijndenken voor hun
rekening. Ze delen dezelfde overtuiging
en belangen als de sector. Maar waar indi­
viduele handelaren zich laten leiden door
vluchtige emoties – paniek, hebzucht – kij­

24 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016

duin, gezeten op zijn kantoor aan de Amster­
damse Keizersgracht bij LCH.Clearnet (een
zogenoemd clearing house, dat transacties op de
financiële markten mogelijk maakt), benadrukt
het meermalen: ‘Hun beperkte, duidelijke man­
daat – alleen inflatie bestrijden – rechtvaardigde
dit. Stel dat centrale banken wél invloed zouden
uitoefenen op bijvoorbeeld de inkomensverde­
ling, of economisch beleid. Dan is je argument
meteen een stuk wankeler. Idealiter geef je een
centrale bank heel veel macht over heel weinig
beleid.’
Op het eerste gezicht lijkt die aanpak fan­
tastisch te werken. Alan Greenspan, de legen­
darische Fed-president, verwerft orakel-status.
‘Ik heb mij daar nooit prettig bij gevoeld’, zegt
Hoogduin nu. Hij wijst op een artikel dat hij in
2001 publiceerde samen met enkele Groningse
collega-economen, Overconfidence in Monetary
Policy. ‘Het is wat mij betreft hoogmoed om te
denken dat je de inflatie tot achter de komma
kunt sturen.’
Vooralsnog zijn zulke waarschuwingen aan
dovemansoren gericht. Er wordt zelfs gesproken
van een geheel nieuw stadium van het kapita­
lisme, gekenmerkt door een wonderbaarlijke
mix van lage rentes én lage inflatie: The Great
Moderation. Met dank aan de centrale ban­
kiers. Achteraf bezien creëert dat een mate van
consensus en zelfvertrouwen die de beroeps­
groep nog flink zal opbreken. Het is de aloude
bijbelse waarheid: hoogmoed komt voor de val.
In dit geval betekent die val bijna de financieel-­
economische Apocalyps.
DE REVOLUTIE IN HET CENTRALE bankieren
gaat verscholen achter nauwelijks begrijpelijke
namen als ‘fixed-rate tender with full allotment’
en curieuze afkortingen als tarp, ela en QE.
Het gebeurt, zoals iedereen weet, in 2007, 2008.
De Amerikaanse huizenmarkt stort in, banken
aan weerszijden van de Atlantische Oceaan val­
len om en ineens durft niemand meer geld aan
elkaar uit te lenen. ‘Het was iets wat niemand
van ons ooit ervaren had’, zei een bankdirecteur
hierover. ‘Alsof je je leven lang de kraan hebt
opengedraaid en er komt water uit. En nu was
er plotseling geen water.’
De centrale banken krijgen een storm van kri­
tiek over zich heen. Waarom is dit door geen van
hen voorzien? Hebben zij zitten slapen? Veel tijd
om bij zulke vragen stil te staan, is er niet. Onder
leiding van de Amerikaanse Fed-president Ben
Bernanke weten de centrale bankiers zich blik­
semsnel te herstellen en aan te passen aan hun
nieuwe rol. Bernanke heeft een verleden als
hoogleraar in Princeton. In die hoedanigheid
gold hij als dé deskundige op het gebied van de
Grote Depressie in de jaren dertig. De fout die
centrale bankiers volgens hem toen maakten, is
dat zij te aarzelend optraden. Ze hielden te lang
vast aan de Gouden Standaard en durfden niet
te experimenteren.
Die vergissing wil Bernanke koste wat het
kost vermijden. Er komt geen water meer uit
de kraan? Onder zijn leiding schroeven centrale
banken wereldwijd hun eigen brandkraan open.
In de daaropvolgende jaren overspoelen zij de
markten met liquiditeit. Ze lenen aan banken,
aan bedrijven, op een gegeven moment zelfs aan
overheden.
Het is een wonderbaarlijke vlucht naar
voren. Het Duitse weekblad Die Zeit beeldt
bankpresident Trichet op zijn cover af als de
keizer van Europa, inclusief mantel en gouden
kroon. Waar banken en verzekeraars failliet
gaan of massaontslagen aankondigen, weten de
centrale banken te groeien. De Europese Cen­
trale Bank ziet het aantal banen toenemen met
bijna 75 procent, van rond de 1500 naar meer
dan 2600 fte. Dat is te danken aan het banken­
toezicht, een taak die zij sinds kort grotendeels
heeft overgenomen van de nationale centrale
De centrale banken hebben zich ontpopt tot de vierde
macht. Geen rechter of regering die hier iets aan kan doen
banken. Maar die zijn desondanks óók gegroeid.
dnb heeft meer mensen in dienst en een hoger
budget dan voor de crisis.
De echt cruciale groei zit ’m niettemin in iets
anders: de macht van de centrale banken. Een
Amerikaanse senator vergelijkt het met ‘je zoon
een grotere, snellere auto geven juist nadat hij
de familie-auto in de prak heeft gereden’. Deze
opmerkelijke ontwikkeling wordt samengevat
in de fameuze woorden waarmee Mario Draghi
in 2012 tijdelijk de eurocrisis weet te bezweren.
‘The ECB is ready to do whatever it takes to pre-
serve the euro’, drukt hij zijn toehoorders op het
hart. ‘Whatever it takes’, dat blijkt een hoop te
zijn. Veel meer in elk geval dan alleen zorgen
voor lage rentes en ruimhartige kredieten.
Zo heeft de ecb zich al in de zomer van 2011
per post gericht tot de premier van Italië. Som­
migen zien in Silvio Berlusconi een gevaarlijke
mediamagnaat, anderen beschouwen hem als
een politieke clown. Hoe dan ook: zijn democra­
tische mandaat is groter dan dat van de ongeko­
zen centrale bankiers. Toch schrijven die hem in
hun brief een gedetailleerd politiek programma
voor. Het gaat van flexibilisering van de arbeids­
markt tot snijden in pensioenrechten. Of Ber­
lusconi daarvoor wil tekenen. Van een vraag is
eigenlijk geen sprake. Het is slikken of stikken.
Na twee dagen buigt Berlusconi het hoofd. Later
zal zijn minister van Financiën aan een gezel­
schap van collega-bewindslieden opbiechten
dat de Italiaanse regering in die tijd twee dreig­
brieven ontving. Eén was van een terreurgroep,
de andere van de ecb. Die laatste vond hij met
afstand het griezeligst.
HOE GROTER DE BEMOEIENIS van de ecb, hoe
omstredener zij wordt. Binnen de trojka, die de
facto crisislanden als Griekenland en Portugal
bestuurt, geldt zij als de hardste, meest neolibe­
rale partij. Dat maakt de centrale bank gehaat
onder links. Maar eigenlijk komt de kritiek van
alle kanten. Van regeringsleiders die meer actie
willen of juist minder. Van Noord- én Zuid-­
Europeanen; van Duitsers die inflatie vrezen tot
keynesianen voor wie crisisbestrijding prioriteit
boven alles heeft.
Lex Hoogduin lacht erbij als een boer met
kiespijn. ‘Toen Draghi zijn beroemde woorden
verkondigde, “whatever it takes”, toen had hij
het niet meer over prijsstabiliteit. Hij sprak over
het redden van de euro. Dat is wat anders dan
met kleine tikjes de inflatie van 1,3 naar 1,8 pro­
cent proberen te bewegen. Nee, dan zit je mid­
den in het politieke spel.’
Naarmate de monetaire noodtoestand langer
duurt, raken de centrale bankiers daarin steeds
meer verstrikt. In de VS ligt de Fed onder vuur
van een wantrouwige volksvertegenwoordiging.
En zelfs binnen de eigen, ooit zo gesloten gele­
deren rommelt het. Het meest zichtbaar is dat,
opnieuw, bij de ecb. De eerste jaren na haar
oprichting, in 1998, werden besluiten groten­
deels bij unanimiteit genomen. Zelfs als niet
iedereen het ermee eens was, werd naar buiten
toe de eenheid bewaard. Tegenwoordig wordt
geen gelegenheid onbenut gelaten om het eigen
ongenoegen te spuien. Meerdere Duitsers zijn
met ruzie vertrokken. De kloof is zelfs in beton
gegoten, in het gloednieuwe hoofdkantoor van
de ecb. Helemaal boven in het veertig verdie­
pingen tellende gebouw zetelt Draghi. Op de
39ste etage huizen zijn twee tegenstanders in
het bestuur: de Duitse Sabine Lautenschläger
en de Luxemburger Yves Mersch. Daaronder,
bij liftknop 38, zitten de meest uitgesproken
medestanders van Draghi: de Fransman Benoît
Coeuré en de Belg Peter Praet.
‘De crisis trekt de Europese landen uit elkaar’,
concludeert Hoogduin. Zelf is hij een uitgespro­
ken tegenstander van Draghi’s koers, maar hij
doet oprecht zijn best om de situatie te ana­
lyseren. ‘Met Duitsland gaat het uitstekend,
Griekenland zit nog altijd in een diepe recessie.
Centrale bankiers zijn ook gewoon mensen.
Ze worden nu teruggeworpen op hun eigen
afkomst. Dat is begrijpelijk, maar de gevolgen
zijn in mijn ogen desastreus. De werking van
financiële markten wordt compleet in de war
geschopt. De ecb koopt, in het kader van QE,
nu ook corporate bonds op, bedrijfskredieten
dus. Als handelaar kijk je dan niet meer naar de
kredietwaardigheid of winstverwachtingen van
een onderneming. Nee, zo’n handelaar denkt:
ik koop dit product, want ik kan het volgende
maand doorverkopen aan de ecb.’
Veel hangt inderdaad af van de context van
waaruit mensen spreken. Duitse centrale ban­
kiers zien een florerende economie, en vrezen
zelfs voor oververhitting op de woningmarkt.
Nederlanders vrezen dat door de extreem lage
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 25
 Cracking
The Frame
Presents

Films / Presentations
Workshops / Talks

Chantal Akerman A month-long

Phil Collins program dedicated
to art documentaries
David Hockney and artists’ films
Ben Rivers
Tom Sachs
Roy Villevoye
& more

Amsterdam
SMBA
5—26 may 2016
crackingtheframe.org
rente de pensioenen verdampen. Oud dnb-­
president Nout Wellink sprak vorige maand in
Nieuwsuur over de ‘kamikazepiloten’ van de
ecb. Daartegenover staan de vertegenwoordi­
gers van landen als Griekenland en Italië, die
kampen met massawerkloosheid en een verlo­
ren decennium. Niets doen is voor hen begrijpe­
lijkerwijs geen optie.
Dat zorgt voor diametraal tegenovergestelde
inschattingen van de huidige situatie. Is de cri­
sis achter de rug, zoals het Nederlandse kabinet
beweert? Of dreigt een langdurige stagnatie,
iets wat veel buitenlandse centrale bankiers en
economen denken? In dat laatste geval is veel
geoorloofd. Misschien wel alles.
OVER ÉÉN DING KAN GEEN twijfel bestaan. De
enorme politieke rol die de centrale banken zijn
gaan spelen, valt moeilijk te rijmen met hun ont­
brekende democratische mandaat. Ze hebben
zich, in weerwil van de trias politica, ontpopt
tot de vierde macht. Geen rechter, parlement of
regering die hier iets aan kan doen.
Centrale banken zijn daarmee hét voorbeeld
geworden van wat de Britse politicoloog Colin
Crouch ‘post-democratie’ heeft genoemd. Dat
is iets anders dan dictatuur. In een post-demo­
cratie worden er nog altijd keurig verkiezingen
gehouden. Maar de echte beslissingen – over
bezuinigingen, de toekomst van de welvaarts­
staat, inkomenspolitiek – worden genomen
door rijke elites en grijze technocraten. Zij wer­
ken voor instituties die de burger het liefst op
afstand houden. Die een hekel hebben aan alles
wat naar ‘ideologie’ ruikt. Ze doen alsof politiek
een beleidsmachine is, een kwestie van logisch,
rationeel nadenken, in plaats van een arena
waar botsende belangen en wereldbeelden op
elkaar stuiten.
Wie in die beschrijving zo’n beetje de defi­
nitie van een centrale bank herkent, heeft het
bij het rechte eind. De vraag is of deze toestand
blijvend zal zijn. En of er nog een weg terug is.
Critici vrezen van niet. Zij wijzen erop dat de
centrale banken een gevangene zijn geworden
van hun eigen goedkoop-geld-beleid. Zouden
zij daarmee stoppen, dan krijgt menige over­
heid moeite om de staatsschuld te financieren.
Nog problematischer: banken en beleggers
zijn verslingerd geraakt aan het geldinfuus. De
financiële markten zijn daarmee praktisch een
semi-publieke sector geworden.
Ook journalist Neil Irwin, van The Alche-
mists, zegt desgevraagd dat de rol van de cen­
trale bankier definitief veranderd is. ‘Qua ach­
tergrond past ook de nieuwe lichting – mensen
als Yellen en Draghi – prima in het aloude
plaatje van de centrale bankier. En toch is het
beroep van centraal bankier definitief veran­
derd. Maatregelen als forward guidance en
QE, dat waren in 2007 nooit eerder uitgeteste
instrumenten. Nu zijn ze onderdeel geworden
van de normale gereedschapskist. Sinds ik mijn
boek hierover heb afgerond zijn de centrale
banken bovendien alleen nog maar activisti­
scher geworden. Dat betekent: meer kwanti­
tatieve verruiming, en negatieve rentes. Zo
bezien is er geen weg terug. Zodra de komende
jaren opnieuw economische problemen opdoe­
men, zal de wereld wederom naar de Fed en de
ecb kijken voor een oplossing.’
NIET DE MANNEN IN DE CITY en op Wall Street,
maar de centrale bankiers zijn de nieuwe mas-
ters of the universe. Dat riekt naar samenzwe­
ringstheorieën. In de ogen van veel complot­
denkers waren ze altijd al oppermachtig.
Centrale banken zouden de wereld besturen.
Ze starten naar believen oorlogen, en beginnen
nu eens een crisis, dan weer een hausse. Vooral
de Amerikaanse Fed is een geliefd onderwerp.
De rechtse televisiepresentator Glenn Beck
besteedde er regelmatig aandacht aan in zijn
‘Demonstranten lijken soms het idee te hebben
dat centrale bankiers echt evil zijn. Ik geloof dat niet’
show op Fox News. Daarbij noemde hij de Fed
een kartel, niet veel beter dan de Opec of Mexi­
caanse drugshandelaren. ‘De Fed is privaat
eigendom. Maar we weten niet wie hen bezit!’
Die argwaan heeft de centrale bank mede aan
zichzelf te danken. Het initiatief tot haar oprich­
ting werd genomen in 1910 op Jekyll Island, op
het landgoed van bankier J.P. Morgan. Negen
dagen en nachten overlegden daar zes man­
nen over de toekomst van de financiële sector.
De leden van deze ‘first names club’ vonden de
Fed praktisch uit. Maar dat moest geheim blij­
ven. Het grote publiek had ook toen al een hekel
aan bankiers. Als bekend werd dat zij hierachter
zaten, zou de Fed er misschien wel nooit komen.
Ruim een eeuw later zijn de centrale banken
machtiger dan ooit. En toch hebben de com­
plotdenkers ongelijk. Ja, hun bevoegdheden
zijn enorm toegenomen de afgelopen jaren. Er
zijn weinig politieke instituties die daarmee níet
dolblij zouden zijn. Maar bij de centrale ban­
kiers is het ongemak voelbaar. Meer dan gre­
tige machtswellustelingen ogen ze als heersers
tegen wil en dank. Journalist Irwin wijt dat aan
hun karaktertrekken: ‘Uitgerekend de kwalitei­
ten die ervoor zorgen dat iemand aangenomen
wordt om een centrale bank te helpen leiden,
maken hem huiverig om zich te committeren
aan drastische experimenten die een economie
uit een diep dal zouden kunnen krijgen.’
Ook politiek econoom Jasper Blom denkt
niet dat de centrale banken hun macht snel
doelbewust zullen misbruiken. ‘Demonstran­
ten, zoals van Occupy dat ook zijn tenten had
opgeslagen bij de ecb in Frankfurt, lijken soms
het idee te hebben dat centrale bankiers echt
evil zijn. Dat ze expres de Griekse economie
naar de knoppen helpen. Ik geloof dat niet. Ze
doen het niet bewust. Het is meer dat ze blind
zijn voor hun eigen politieke positie. Ze zijn er
oprecht van overtuigd dat ze niet-politiek, neu­
traal handelen.’ Dat maakt het overigens niet
minder problematisch. Blom: ‘In de eurocrisis
heeft de ecb-leiding steeds gezegd dat zij geen
politiek wil bedrijven, en daarom bepaalde
maatregelen niet zou treffen voordat de geko­
zen politici in landen als Griekenland en Italië
dat doen. Maar in mijn ogen is zo’n ultimatum
net zo politiek.’
Dat geldt ook voor het hevig omstreden
beleid van monetaire verruiming, QE, waarbij
de centrale banken geld de economie in pom­
pen. Gepresenteerd als een technische, rationele
maatregel komt het in de praktijk óók neer op
een vorm van inkomenspolitiek. Sluis je al dat
vers gecreëerde geld naar de financiële sector
zoals nu gebeurt, dan profiteren vermogenden
ervan. De prijzen van aandelen en vastgoed zijn
de afgelopen jaren fors gestegen. Veel effect op
de rest van de economie heeft het niet. Inmiddels
wordt er dan ook gediscussieerd over alternatie­
ven. De ecb zou het geld direct naar overheden
kunnen sluizen. Dat komt neer op monetaire
financiering, wat sinds de hyperinflatie tijdens
Weimar omstreden is. Een andere optie is het
‘helikoptergeld’ rechtstreeks overmaken naar
alle Europeanen, in de vorm van een burger­
dividend van enkele duizenden euro’s.
Wat het ook moet worden, dat zijn hoogst
politieke afwegingen. Als zodanig horen zij niet
thuis bij centrale banken. Het is een dilemma
waar zij steeds nadrukkelijker mee zullen kam­
pen. Óf de centrale bankiers keren onder druk
van de critici, onder meer die in Duitsland en
Nederland, terug naar een bescheidener rol in
de economie als hoeder van de monetaire stabi­
liteit. Dan kunnen ze hun onafhankelijke positie
behouden. Óf de centrale bankiers stellen zich
activistischer op. Maar dat zal vroeg of laat lei­
den tot hevige debatten over hun onafhankelijk­
heid, want die valt nog maar moeilijk te rijmen
met de democratie.
VOORALSNOG WORDT DEZE cruciale keuze uit
de weg gegaan. Te druk zijn de centrale ban­
kiers met het op de been houden van hun pati­
ënt. De ene experimentele behandeling volgt
op de andere. De dopingarts dient de financiële
markten steeds weer nieuwe shots toe. Sommi­
gen beschouwen het als kwakzalverij. ‘Dokter
Draghi blijft maar injecties geven en de dosis
van het medicijn verhogen, terwijl hij zich af
moet vragen of de diagnose juist is’, aldus Nout
Wellink onlangs.
Misschien is het waar, misschien is het
gemakzuchtig commentaar vanaf de zij­
lijn. Maar de bedaagde arts van weleer waar
Jean-Claude Trichet over sprak, die zich ertoe
beperkte de vinger op de pols te houden, is in elk
geval verdwenen. Alles wijst erop dat hij voorlo­
pig niet meer terug zal keren.
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 27
De aanstaande doorbraak van UKIP
en Alternative für Deutschland
‘Panik im
Mittelstand’ en het
‘pessimistariat’
De Britse UKIP en de Duitse AfD zijn begonnen als
beweging van eurosceptische conservatieven, maar
hebben hun succes vooral te danken aan de zorgen
over immigratie, integratie en islam. door Koen Vossen
28 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
ER GAAT IN DUITSLAND en Groot-Brittannië
vrijwel geen dag voorbij zonder berichten in de
media over respectievelijk Alternative für Deut­
schland en United Kingdom Independence
Party (ukip). Hoewel beide partijen tot dusverre
alleen bij regionale en Europese verkiezingen
succes behaalden (zie kader), leverden ze reeds
meer dan voldoende stof voor zowel intellectu­
ele analyses als sappige incidenten­journalistiek.
De ene dag staat de nieuwkomer symbool voor
diepgaande mentaal-culturele veranderin­
gen, de andere dag blijkt een regionale partij­
vertegenwoordiger van alles op de kerfstok te
hebben. Saai is het in ieder geval nooit. De vraag
die voorligt is of beide partijen gezien kunnen
worden als de nieuwe loten aan een groeiende
boom, namelijk die van een pan-Europees ver­
zet tegen immigratie, islam en de elite. En meer
nog: hoe groot kunnen deze partijen daad­
werkelijk worden? De komende maanden zal
over beide vragen meer duidelijkheid komen.
Allereerst Duitsland. Daar houdt Alter­
native für Deutschland op 30 april en 1 mei
haar partij­congres in Stuttgart. Dat beloven
 twee enerverende dagen te worden, want bin­
nen deze nog jonge beweging hebben partij­
leden zeer veel macht. Allereerst zullen zij het
nieuwe partij­ programma moeten goedkeuren.
Als het op de website geplaatste concept inder­
daad wordt aangenomen, dan mag de par­
tij definitief worden toegevoegd aan het rijtje
­rechts-populistische partijen in Europa. In het
doorwrochte programma waaraan verschil­
lende ­ partijcommissies hebben bijgedragen
komen we de bekende standpunten tegen: meer
directe democratie, steviger straffen en stren­
gere handhaving, de onverenigbaarheid van
de islam met het Westen, meer aandacht voor
positieve natio­nale tradities en cultuur en min­
der ­schuldbewustzijn over zwarte bladzijden uit
het verleden en een sterke scepsis tegenover kli­
maatpolitiek, ontwikkelingshulp, emancipatie­
beleid en natuurlijk de Europese Unie.
Toch afficheert AfD zichzelf als conserva­
tief-liberaal en houdt ze zich verre van schijnbaar
geestverwante partijen als de pvv, Front Natio­
nal en zelfs ukip. In het Europees ­Parlement zit­
ten de Duitsers in een fractie met de Britse Con­
servatieven. Die schroom is begrijpelijk, want in
het hypersensitieve Duitsland moeten nieuwe
partijen zeer behoedzaam opereren, zeker als
ze thema’s als immigratie en nationale trots
oppakken. Bovendien is het nieuwe partijpro­
gramma de bezegeling van een proces dat zich in
slechts enkele maanden heeft voltrokken tegen
de achtergrond van de v­ luchtelingencrisis en het
omstreden beleid van bondskanselier Merkel.
In de zomerhitte van begin juli 2015 koos het
partijcongres Frauke Petry als nieuwe voorzit­
ter ten koste van Bernd Lucke, de Hamburgse
hoogleraar marco-economie die in de winter
van 2013 het initiatief had genomen voor de
oprichting van AfD. Aanvankelijk hield AfD het
midden tussen een eurosceptische denktank en
een pressiegroep die de zittende cdu-fdp-rege­
ring een mogelijke terugkeer naar de Deutsch­
mark in overweging wilde geven. Om die eis
kracht bij te zetten besloot het hooggeleerde
gezelschap om aan de enkele maanden later te
houden Bondsdagverkiezingen deel te nemen.
In rap tempo werden kandidaten geselecteerd,
werd een partij uit de grond gestampt en een
programma geschreven dat bol stond van eco­
nomisch-monetair jargon. Bernd Lucke, een
klassieke Bildungsbürger zonder auto en televi­
sie maar mét vijf klassiek musicerende kinderen,
werd als boegbeeld naar voren geschoven. Ook
de andere kandidaten waren op het oog om door
een ringetje te halen: veel wetenschappers, een
aantal vooraanstaande industriëlen onder wie
de in Duitsland alom bekende Hans-Olof Hen­
kel, enkele gerespecteerde cdu-dissidenten en
een voormalige columnist van de Frankfurter
Allgemeine Zeitung.
Na uitvoerige bestu­
MARKUS SCHREIBER / AP
14 maart 2016. dering van diverse partij­
Frauke Petry, publicaties kon de Duitse
voorzitter van
politicoloog Kai Arzheimer
AfD tijdens een
nieuwsconferentie dan ook zelfs met de beste
in Berlijn wil van de wereld weinig
populistisch, laat staan radicaals aan de partij
ontdekken. Na een kwantitatieve analyse conclu­
deerde hij zelfs dat de partij op vrijwel alle terrei­
nen iets links van de Beierse csu geplaatst moest
worden. Daarmee hield AfD zich keurig aan de
ongeschreven ‘wet van Franz Josef Strauss’ dat
rechts van de csu nooit meer een democratische
partij mocht ontstaan. Een andere ongeschreven
politieke wet in de Bondsrepubliek bleek even­
eens te gelden voor de partij, namelijk dat het
voor nieuwkomers vrijwel onmogelijk is om de
hoge kiesdrempel van vijf procent te halen. Met
4,6 procent van de stemmen was AfD wel de
meest succesvolle debutant uit de geschiedenis
van de Bondsrepubliek. Net als de liberale fdp
bleek Alternative für Deutschland niet opge­
wassen tegen de populariteit van Angela Merkel
en haar cdu. Als een enorme menselijke spons
hield Merkel Duitsland vooralsnog schoon en
ordelijk door vrijwel iedere opinie te absorberen.
OP HET MOMENT dat het artikel van Arzheimer
verscheen in het politicologische tijdschrift West
European Politics bleek het door de werkelijk­
Waar vroeger ‘Weimar’ het kwaad symboliseerde,
zou de woede zich nu vooral richten op Angela Merkel
heid ingehaald. De Duitse politicoloog voor­
spelde al wel in zijn slotparagraaf dat Alterna­
tive für Deutschland haar standpunten op het
gebied van immigratie en integratie wellicht zou
gaan aanscherpen. Op dat terrein bleek immers
de meeste winst te boeken, zo kwam naar voren
uit enkele deelstaatsverkiezingen in de voorma­
lige ddr. De winst die AfD daar in 2014 haalde
was niet in de laatste plaats te danken aan de
kritische opmerkingen van prominente AfD’ers,
onder wie ook Lucke, over de multiculturele
samenleving, de nationale veiligheid en de
islam. Juist door haar respectabele imago bleek
Alternative für Deutschland een acceptabele
keuze voor de toenemende groep kiezers die zich
over deze thema’s zorgen maakten, maar niet
met extreem-rechtse partijen als de npd wilden
worden geassocieerd.
De spottende bijnaam ‘Professorenpartei’
die Alternative für Deutschland in de eerste
maanden in de media opgeplakt had gekregen
bleek aldus eerder een voordeel dan een nadeel.
Maar juist veel van die professoren van het eer­
ste uur die de nieuwkomer met hun reputatie
beschermden, dolven binnen AfD steeds meer
het onderspit. Door de sterke interne democra­
tie binnen de partij kregen nieuwe leden die op
het anti-immigratiestandpunt waren afgeko­
men een steeds sterkere invloed op de koers.
Het voornaamste slachtoffer van die koerswij­
ziging werd Bernd Lucke. Het partijcongres
stemde hem weg als voorzitter ten gunste van
Frauke Petry, die als een prominente vertegen­
woordiger van de anti-immigratievleugel gold.
Lucke is inmiddels uit de partij gestapt, net als
een hele serie metgezellen van het eerste uur.
Als moderne Dr. Frankensteins beklagen zij
zich erover dat hun geesteskind zich, verblind
door electoraal winstbejag, tot een monster
heeft ontwikkeld. Er zijn echter nog voldoende
­oudgedienden in de partij die zich op het aan­
komende partijcongres in Stuttgart met kracht
willen verzetten tegen de Rechtsrück.
Toch zal dat waarschijnlijk niet het meeste
vuurwerk opleveren tijdens het congres. Ook de
positie van Frauke Petry als voorzitter staat ter
discussie. Naar buiten toe geldt Petry weliswaar
als het gezicht van de partij, maar intern is haar
macht niet bijzonder groot. Begin 2016 maakte
ze al de fout om met een wat al te concreet voor­
stel te komen om de vluchtelingenstroom tegen
te houden, namelijk het gebruik van vuurwapens
door grenswachten. Dat riekte volgens velen wat
al te veel naar het beruchte Schiessbefehl bij de
Muur (hoewel dat niet tegen ongewenste immi­
granten maar tegen ongewenste emigranten
was gericht). De meer gematigde krachten dis­
tantieerden zich vervolgens van Petry.
Schadelijker voor Petry is dat zij onlangs haar
man heeft verlaten en een stel is gaan vormen
met Marcus Pretzell, die namens AfD in het
Europarlement zit. Zoiets kan natuurlijk gebeu­
ren, maar voor een boegbeeld van Alternative
für Deutschland is dat uitermate problematisch.
Behalve eurosceptisch en anti-immigratie is de
partij al vanaf haar oprichting uitermate con­
servatief als het gaat om immateriële thema’s
als abortus, homohuwelijk, vrouwenemanci­
patie en echtscheiding. In het concept-partij­
programma ageert de partij tegen ongewenste
libertaire moderniteiten als Gender-Mainstrea-
ming en Frühseksualisierung en pleit ze voor
een Willkommenskultur voor ongeborenen en
nieuw geborenen. Wat het nog pijnlijker maakt
is dat juist Petry door haar huwelijk met een
predikant en haar rijke kinderschare tot voor
kort als een toonbeeld van de conservatieve
moraal gold. Dat het nieuwe ‘Powerpaar’ Petry
en Pretzell onlangs in de Bunte Illustrierte een
inkijkje gaf in hun privé-leven zal niet helpen.
Mocht Petry opstappen, dan zal waarschijn­
lijk een machtsstrijd ontbranden tussen een
conservatief-moralistische vleugel onder leiding
van europarlementariër Beatrix von Storch,
een meer klassiek-economisch gerichte vleugel
onder leiding van Jörg Meuthen (een van de
laatste der hoogleraren economie in de partij)
en ten slotte een nationalistische vleugel die zich
sterk verwant voelt met Pegida. De ongekozen
voorman van deze laatste vleugel is de media­
genieke Björn Höcke, die onder meer opzien
baarde door in een talkshow met een Duitse vlag
in de hand zijn grote liefde voor het vaderland
te verkondigen. Door dit in Duitsland hoogst
uitzonderlijke patriottistische pathos, maar ook
door enkele racistisch getoonzette opmerkingen
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 29
wordt Höcke beschouwd als wat al te radicaal
voor het conservatief-burgerlijke gezelschap dat
AfD vooralsnog wil zijn en blijven.
Welke vleugel de bovenhand krijgt en welke
gevolgen dit zal hebben voor de eenheid bin­
nen dit lastige gezelschap zal de electorale aan­
trekkingskracht van AfD grotendeels bepalen.
Afgaande op veel Duitse media is die aantrek­
kingskracht in ieder geval bijzonder groot. Onder
onheilspellende titels als Der Aufstand der Wut-
bürger, Die große Entfremdung en Die verstörte
Nation heeft weekblad Der Spiegel al enkele
uitvoerige artikelen gepubliceerd over een elec­
torale aardverschuiving die zich volgens het blad
bezig is te voltrekken. Vooral onder de lagere
middenklasse zou een welhaast panische angst
bestaan voor economische achteruitgang en sta­
tusverlies als gevolg van de ­vluchtelingencrisis.
Er dreigt kortom ‘Panik im Mittelstand’, net
als begin jaren dertig toen de socioloog Theodor
Geiger het begrip muntte. Waar toen ‘Weimar’
het kwaad symboliseerde, zou de woede zich nu
vooral richten op Angela Merkel, die de beli­
chaming zou zijn geworden van een elite die de
belangen van vluchtelingen boven die van de
eigen bevolking stelt. De vraag is echter of zulke
onheilspellende analyses niet vooral iets zeggen
over de overgevoeligheid van Duitse media voor
politieke onrust. Bij de laatste peilingen haalt de
cdu nog altijd meer dan dertig procent van de
stemmen, terwijl AfD nog niet boven de vijftien
procent uit is gekomen. Als Nederlander ben
je dan geneigd te denken dat het allemaal wel
meevalt.
ration League op, waarbij hij een moderne vari­
ant van de negentiende-eeuwse Anti-Cornlaw
League voor ogen had. De Anti-Cornlaw League
had tussen 1838 en 1846 met succes campagne
gevoerd tegen de protectionistische graan­
wetten, die vooral de adel en grootgrondbezit­
ters bevoordeelden. Net als deze legendarische
pressiegroep wilde Sked met zijn Anti-Federa­
tion League tijdens districtsverkiezingen geest­
verwante kandidaten steunen.
Veel succes had die strategie niet, maar wel
kreeg Sked tal van steunbetuigingen vanuit de
Conservatieve Partij, waar een grote euroscep­
tische vleugel bestond. Door zijn pressiegroep
om te vormen tot een ledenpartij met de naam
United Kingdom Independence Party hoopte
Sked eurosceptische Tories tot een overstap te
bewegen. Ook die strategie faalde. Onder de
nieuwe leden bevonden zich nauwelijks pro­
minente overlopers, maar wel veel ambitieuze
aspirant-leiders die direct aan Skeds stoelpoten
begonnen te zagen. Na Skeds vertrek in 1996
volgde een hele serie leiderschapswisselingen,
die het imago van de partij geen goed deden.
van ukip met de functie van bondscoach van het
Engelse voetbalteam: ‘hired to be fired’. En ook
David Cameron deed in 2006 als oppositieleider
een duit in het zakje door ukip een verzameling
‘fruitcakes, loonies and closet racists’ te noemen.
Met Cameron is een van de twee personen
genoemd die vaak verantwoordelijk worden
gesteld voor de huidige populariteit van ukip.
Na zijn aantreden als leider van de Conservative
Party eind 2005 besloot hij de koers van de par­
tij naar het midden te verleggen. Om niet van
de kiezers vervreemd te raken moesten de Con­
servatieven in zijn ogen meer oog krijgen voor
progressieve thema’s als vrouwenemancipatie,
homorechten, ­ multiculturele samenleving en
duurzaamheid. Deze strategie zorgde inder­
daad voor stemmenwinst en de terugkeer van
de Tories in het machtscentrum, aanvankelijk
in een coalitie met de Liberal Democrats. Maar
aan de rechtervleugel zorgde Camerons ‘modern
compassionate conservatism’ voor gemor en
soms openlijke muiterij. Net als Merkel in
Duitsland liet Cameron met zijn centristische
koers kortom een flink gat op rechts vallen.

IN GROOT-BRITTANNIË ZAL deze lente eveneens

meer duidelijk worden over de kracht en koers
van ukip. Allereerst staan er op 5 mei verschil­
lende verkiezingen gepland, zoals gemeente­
raadsverkiezingen maar ook parlementsverkie­
zingen in Wales, Noord-Ierland en Schotland.
Vooral bij de lokale verkiezingen hoopt de partij
een flinke slag te slaan ten koste van zowel de
Conservatieven als het veelgeplaagde Labour.
De grote dag voor ukip is echter 23 juni, wan­
neer het Verenigd Koninkrijk per referendum
stemt over een mogelijk vertrek uit de EU. Als
enige partij van zekere omvang pleit zij volmon­
dig voor een Brexit, waardoor het referendum
dus ook een beetje over ukip gaat. Net als Alter­
native für Deutschland is ukip inmiddels veel
meer dan alleen een anti-EU-partij. De ontwik­
keling die de ‘kippers’ hebben doorgemaakt doet
in veel opzichten denken aan die van AfD, zij het
dat wat zich in Duitsland in drie jaar heeft vol­
trokken in Groot-Brittannië meer dan twintig
jaar heeft geduurd.
De Bernd Lucke van de partij heet Alan De partij probeerde het met een begrafenis­ De andere reden voor ukips recente succes is
Sked, hoogleraar Europese geschiedenis aan de ondernemer, een overgelopen Torie-backben­ zonder enige twijfel Nigel Farage, inmiddels
London School of Economics. Nadat hij zich als cher, een bekende talkshowpresentator en een al weer de zevende leider van ukip sinds de
coördinator van het onderwijsprogramma Euro­ deftige Lord uit het Hogerhuis, maar geen van oprichting. Hoewel Farage al sinds 1993 actief is
pese studies noodgedwongen had moeten ver­ hen voldeed in de ogen van de kritische leden. als ‘kipper’ en vanaf 1999 in het Europarlement
diepen in de Europese integratie was hij tot de De twintigduizend leden die ukip inmiddels zit, heeft hij pas in de laatste jaren zijn stempel
conclusie gekomen dat het Verenigd Koninkrijk had gekregen, bleken goed voor dertigduizend op de partij weten te drukken. Als europarle­
zo snel mogelijk uit het samenwerkingsverband ego’s, zo merkte een partijlid niet zonder zelfspot mentariër profileerde hij zich met even vileine
moest stappen. In 1991 richtte hij de Anti-Fede­ op. Een ander lid vergeleek het partijleiderschap als humoristische toespraken, die dankzij You­

30 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016

 Tube een brede verspreiding vonden. Ook in Verkiezingsresultaten
Nederland heeft Farage daardoor een hele
schare bewonderaars gekregen, onder meer bij Alternative United Kingdom
GeenPeil en de partij Voor Nederland (vnl), die für Deutschland Independence Party
hem afgelopen week zelfs naar Nederland haal­ Nationale verkiezingen Nationale verkiezingen (Lagerhuis)
den om mee te helpen met de campagne tegen (Bondsdag) 2013 4,7% 1997
het Associatieverdrag. Europese verkiezingen 2001
Maar Farage is meer dan alleen de joviale en (Europees Parlement) 2014 7,1% 2005
soms geestige treiteraar van eurofiele politici. Deelstaatverkiezingen 2010
Hij is ook degene die ukip in eigen land een Brandenburg (2014) 12,2% 2015
breder profiel heeft gegeven. Allereerst is ukip Sachsen (2014) 9,7% Europese verkiezingen
handig in de ruimte gestapt die door Camerons Thüringen (2014) 10,6% (Europees Parlement)
middenkoers was ontstaan en werd zij, zoals een Bremen (2015) 5,5% 1994
journalist opmerkte, de ‘Conservative Party in Hamburg (2015) 6,1% 1999
Exile’. Dus pleit ukip voor een terugkeer naar Sachsen Anhalt (2016) 24,3% 2004
traditionele waarden, onder meer door herstel Rheinland Pfalz (2016) 12,6% 2009
van het oude schoolsysteem, keert ze zich tegen Baden-Württemberg (2016) 15,1% 2014
klimaatpolitiek en is ze sterk tegenstander van
het afstaan van bevoegdheden aan Schotland en
Wales. Maar ook keert ukip zich onder Farage
feller tegen het hele Britse politieke establish­Sommige Conservatieve ballingen klagen ook
ment, dat onder meer door de declaratieschan­ over een voortgaande vulgarisering van het
dalen steeds meer gewantrouwd wordt. Ieder ledenbestand, waardoor de reputatie van de
nieuw schandaal, en daarvan zijn er nogal wat, partij in gevaar komt. Zoals gebruikelijk bij ukip
betekent kassa voor ukip. Dat nu ook David leiden al deze klachten direct tot de vraag of de
Cameron in de problemen leider van dienst nog wel geschikt is. Voor veel
is gekomen vanwege de oudgedienden blijft Farage een omhooggevallen
4 maart 2016. Nigel publicatie van de Panama jongste bediende en een wat inhoudsloze popu­
Farage, leider van de Papers zal op het ukip-par­lairste jongen van de kroeg.
UK Independence
tijbureau met gejuich zijn Dat Farage er in 2015 niet in slaagde om in
Party (UKIP)
ontvangen. zijn eigen district een zetel te winnen heeft zijn
positie geen goed gedaan. Hij leeft bovendien
Ten slotte is Farage zich
veel meer dan zijn voor­ op voet van oorlog met de enige ukip’er die
gangers gaan richten op immigratie, integratie daar wél in slaagde, Douglas Carswell. Volgens
en islam. ukip is daardoor de partij geworden deze ietwat excentrieke intellectueel kan ukip
voor de vele kiezers die zich zorgen maken over alleen definitief doorbreken als ze kiest voor een
een toenemende zichtbaarheid van de islam, de minder negativistische en cynische koers, waar­
steeds groter wordende tentenkampen bij de bij ook een nieuw gezicht zou horen. Als reac­
Kanaaltunnel alsmede de concurrentie op de tie heeft Carswell van Farage te horen gekre­
arbeidsmarkt en de toekomst van de ‘welfare gen dat hij volstrekt irrelevant is, terwijl een
state’ in tijden van immigratie. Met pleidooien andere prominente kipper er nog een schepje
voor behoud van de verworvenheden van de ver­ bovenop deed door Carswell te betitelen als een
zorgingsstaat, althans voor Britse ingezetenen, ­borderline-autist ‘with some mental illnesses
lijkt ukip op sociaal-economisch gebied steeds attached’. Het kan nauwelijks een verrassing
meer afstand te nemen van haar ­thatcheriaans heten dat Carswell en Farage in de aanloop naar
aandoende agenda (met onder meer voor­ het referendum niet samen campagne voeren.
stellen voor een vlaktaks). Tegelijk is ze door Farage mag dan omstreden zijn in zijn partij,
haar imago van Conservative Party in Exile vooralsnog lijkt hij wel het electorale gelijk aan
wel een fatsoenlijk alternatief voor de vulgaire zijn zijde te hebben. Onder zijn leiding boekte
­British National Party, de Engelse variant van ukip enkele goede v­ erkiezingsresultaten, waar­
de ­CentrumDemocraten. Zoals Alternative für onder de monsterscore bij de Europese verkie­
Deutschland dikwijls als npd-light wordt aan­ zingen van 2014 toen de partij met meer dan 27
MICHAEL KOOREN / HH
Haar smalle profiel en haar imago van eeuwige
ruziepartij lijken succes van UKIP in de weg te staan
geduid, heeft ukip de bijnaam ‘bnp in blazers’ procent de grootste werd. Deze verkiezingswinst
gekregen. dankt ukip vooral aan haar gestegen popu­
lariteit onder wat politicologen Robert Ford
NET ALS BIJ Alternative für Deutschland is die en Matthew Goodwin in hun prijswinnende
koerswijziging bij ukip niet zonder slag of stoot boek Revolt on the Right de ‘left-behind-vo-
verlopen. Leden van het eerste uur klagen over ters’ noemen: oudere arbeiders, vaak mannen,
een dreigende sociaal-economische verlinksing die zich van het te elitaire en kosmopolitische
en een te grote focus op immigratie waardoor Labour hebben afgekeerd en in ukip een voor­
het verzet tegen de EU ondergesneeuwd raakt. lopig alternatief hebben gevonden. Met hun
cynisme tegenover poli­
tiek en instituties en hun
­sombere ­beschouwingen
over de staat van de
samenleving en over hun
0,3% eigen toekomst vormen
1,5% zij een groeiend ‘pessi-
2,2% mistariat’, waar Farage’s
3,1% stijl en boodschap erin
12,6% gaan als Gods woord in
een ouderling.
Toch heeft ook Cars­
1% well gelijk met zijn plei­
6,7% dooi dat meer ‘sunshine
16,1% and optimism’ gewenst
16,6% is om door te breken.
27,5% Door vooral moppe­
rende Conservatieven en
oudere, boze arbeiders te
mobiliseren zal de partij
er immers nooit in slagen om ook op nationaal
niveau door te breken. In het Britse districten­
stelsel met zijn ‘First-Past-the-Post’ moet een
partij het net breder uitwerpen om überhaupt
in het Lagerhuis te komen. Zo zijn vrouwen en
jongeren ondervertegenwoordigd in de partij,
zowel bij de kiezers als bij de kandidaten. Toch
zijn ook in deze groepen genoeg kiezers te ver­
leiden tot een stap naar ukip, zo stelt Matthew
Goodwin in een artikel in Politico. Het aantal
kiezers dat zich niet meer met een van de geves­
tigde partijen verwant voelt is nog nooit zo groot
geweest. Het Brexit-referendum biedt een uit­
gelezen kans om veel van hen aan zich te binden.
Zelfs een verlies bij het referendum in juni,
waar het volgens veel huidige peilingen wel naar
uitziet, kan voor ukip op lange termijn uiter­
mate gunstig zijn. Volgens Goodwin staat het
Verenigd Koninkrijk mogelijk zelfs aan de voor­
avond van een electorale revolutie die alleen te
vergelijken is met de definitieve doorbraak van
Labour in de jaren twintig. Toen loste Labour
definitief de Liberale Partij af als tegenstander
van de Tories. Of ukip van die revolutie zal pro­
fiteren is echter de vraag. Niet alleen haar smalle
profiel maar meer nog haar imago van eeuwige
ruziepartij lijkt succes in de weg te staan.
Al met al zijn er voldoende redenen te
­bedenken om de in Duitsland en Groot-Brit­
tannië aangekondigde opmars van AfD en ukip
te relativeren. De kans dat Petry en Farage de
nieuwe Merkel en Cameron worden is net zo
klein als de kans dat Geert Wilders Mark Rutte
zal opvolgen. Toch is het voor de rest van Europa
verstandig om zich op te maken voor een nieuwe
tijd waarin de Duitse en Britse politiek minder
kalm en voorspelbaar zullen zijn. Met het moge­
lijk verdwijnen van de politieke stabiliteit in
beide landen verdwijnt immers ook een belang­
rijke hoeksteen van de naoorlogse Europese sta­
biliteit.
Koen Vossen is politiek historicus, zelfstandig
publicist en universitair docent politicologie aan
de Radboud Universiteit Nijmegen. Hij publi-
ceerde onder meer het boek Rondom ­Wilders:
Portret van de PVV (2013)
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 31
Onderzoek De macht van Airbnb
Een luchtbedje
met ontbijt
Onderverhuur van je eigen huis aan
toeristen is een razend populair concept.
Grootverdiener Airbnb verdeelt en
heerst in Amsterdam. ‘Ze hebben zichzelf
witgewassen zonder dat het ze iets heeft
gekost.’
door Floor Milikowski
beeld Floris Tilanus
OP EEN STEENWORP afstand van de Wester­
toren, ergens in de Jordaan, bevindt zich een
charmant, typisch Amsterdams appartement.
Beetje vintage, beetje modern. Houten vloer,
slaapbank in de huiskamer, moderne kunst­
werken aan de muur, een bureautje met daarop
een dienblad met halve flessen sterke drank,
een minuscule slaapkamer met tweepersoons­
matras op de grond, strakke keuken gevuld met
nuttige apparaten, pannen, serviesgoed, bestek,
kruiden en meer. Een moderne badkamer, vol
met potjes, flesjes en tubes en verspreid door het
appartement hier en daar stapels boeken. Ver­
huurder: Lotte, een hippe jonge dame met lange
donkerblonde haren en een trendy hoed.
Geschikt voor vier gasten. Prijs per nacht
voor twee personen: 177 euro, exclusief kosten
voor schoonmaak, service en toeristenbelasting,
samen 60 euro. Kosten voor extra gasten: 25
euro per persoon. Welkom bij Airbnb, het mil­
jardenbedrijf van Silicon Valley-whizzkids Brian
Chesky, Joe Gebbia en Nathan Blecharczyk.
In 2015 verdiende de Amsterdamse bevol­
king ongeveer honderd miljoen euro aan vakan­
tieverhuur van woningen. Het bedrag werd
verdeeld over de eigenaren van circa elfduizend
appartementen, woonboten en huizen. Het
komt neer op een gemiddeld extra jaarinkomen
van ruim negenduizend euro per persoon. Voor
het overgrote deel gaat het om woningbezitters,
soms huurders in de vrije sector, in een enkel
geval bewoners van een sociale huurwoning.
Met dollartekens in de ogen laten Amsterdam­
mers zich, net als inwoners van dorpen en steden
over de hele wereld, verleiden door de charmes
32 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
van Airbnb en vergelijkbare
sites als Wimdu en Flipkey.
Het concept is simpel.
Je meldt je aan, geeft een
sfeervolle beschrijving van je
woning, de buurt en de stad,
plaatst wat foto’s en geeft
aan op welke dagen je zelf
van huis bent. Op vakan­
tie, bij je partner, even bij je
ouders of op de bank bij een
vriend of vriendin. Poten­
tiële toeristen zoeken een
vakantieverblijf in Amster­
dam. Niet te duur, authen­
tiek, tussen de locals en
liefst binnen bereik van de
grote attracties die de stad
rijk is: het Anne Frank Huis,
het Rijksmuseum, het Van
Gogh Museum en als het even kan de coffeeshop actieve listings op Airbnb, oftewel woonadres­
en Madame Tussauds. sen die op dat moment actief worden aangebo­
Amsterdam is in internationaal perspectief den als vakantiewoning voor een bepaalde peri­
zo klein dat in ieder geval alle buurten binnen ode in het jaar.
de ringweg A10 voldoen aan deze voorwaarde. Amsterdam telt in totaal 417.096 woningen.
Met de tram of de leenfiets ben je altijd binnen Een snelle rekensom leert dat 2,72 procent van
een half uur op iedere willekeurige locatie in het de totale woningvoorraad wordt aangeboden via
centrum. Geen wonder dat de stad het bijzonder Airbnb. Binnen de ring is dat percentage aan­
goed doet bij Airbnb. Op basis van cijfers van zienlijk hoger: tegenover een woningvoorraad
de onafhankelijke onderzoeksite InsideAirbnb. van 273.994 staan exact tienduizend accommo­
com en van gemeentelijke data met betrekking daties op Airbnb, een percentage van 3,65. In de
tot de woningvoorraad van een aantal steden populairste Airbnb-buurten, de Grachtengordel
kan makkelijk worden berekend hoeveel pro­ en de Burgwallen, ligt het percentage rond de
cent van de woningen wordt aangeboden op zeven. Daarbij moet gezegd dat het niet in alle
Airbnb. In maart 2016 kent Amsterdam 11.362 gevallen gaat om hele woningen. Ongeveer tach­
tig procent van de verhuurders biedt slechts een
kamer aan en is in veel gevallen zelf aanwezig
tijdens de verhuurperiode.
Zijn de Amsterdamse percentages hoog? In
Berlijn, een stad met een totale woning­voorraad
van ruim 1,92 miljoen, zijn 15.373 woningen
beschikbaar via Airbnb, een percentage van
0,8. De internationale top-drie wat betreft het
netto aantal Airbnb-accommodaties zijn Parijs
‘In mijn omgeving ken ik denk ik wel honderd mensen
die leven van de inkomsten van Airbnb’
(35.428), New York (35.957) en Londen (25.361).
Om de percentages te berekenen gaan we uit van
de woningvoorraad van de inner cities, dus niet
de agglomeraties rondom deze steden. Het levert
percentages op van respectievelijk 3,13, 1,06 en
1,72. Barcelona, een stad die bijzonder veel pro­
blemen ondervindt van de groeiende stroom
toeristen en van vakantieverhuur van woningen,
kent een percentage van 1,49.
‘IN MIJN OMGEVING ken ik denk ik wel honderd
mensen die leven van de inkomsten van Airbnb’,
zegt Sander Schimmelpenninck, ondernemer
en redacteur bij zakenblad Quote. Als een van
de eersten liet hij zien wat de schaduwzijde is
van deze quasi-idealistische manier van bij­
verdienen. ‘Het zijn jongens en meisjes die een
appartement in de Jordaan hebben gekregen
van hun ouders, toen ze gingen studeren. Toen
hebben ze iemand ontmoet, zijn gaan samen­
wonen, en hadden ze een huis over.’ Wat doe je
daarmee? Je kunt het verkopen, maar juist de
eerste jaren van Airbnb waren daarvoor niet bij­
zonder geschikt. Het bedrijf werd opgericht in
2008, het jaar van de val van Lehman Brothers,
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 33
Merrill Lynch, Fannie Mae en Freddie Mac, van
de nationalisering van ABN Amro en de redding
van ing. Het eerste jaar van de Great Recession
en de historische crisis op de internationale
woningmarkt.
Een aantal maanden eerder, in oktober 2007,
de maand waarin ABN Amro voor 72 miljard
euro werd overgenomen door Royal Bank of
Scotland, Fortis en Banco Santander, werd het
eerste zaadje van Airbnb geplant. Brian Chesky,
een twintiger uit het suburbane stadje Niska­
yuna, had geld nodig om de huur te betalen
van zijn appartement in San Francisco. Chesky,
zoon van joodse ouders, beiden sociaal werker,
verhuisde na het voltooien van zijn bachelors­
opleiding aan Rhode Island School of Design
naar Los Angeles om kort daarna te vertrek­
ken naar San Francisco, het stedelijk hart van
de technologische revolutie, thuishaven van
ondernemers, miljonairs en werknemers van
de grotere en kleinere techbedrijven in Silicon
Valley. In San Francisco was de gemiddelde
woningprijs tussen 1987 en 2007 toegenomen
met ruim 325 procent, van iets minder
dan 200.000 naar 850.000 dollar. In
een interview in The New York Times
vertelde Chesky in oktober 2014 over de
eerste schreden op weg naar succes. ‘Na
mijn afstuderen werkte ik in een winkel
voor industrieel ontwerp in Los Angeles.
Maar na een jaar realiseerde ik me dat
dit niet was wat ik de rest van mijn leven
zou gaan doen. Het kwam denk ik deels
doordat ik met ondernemers werkte die
bezig waren met kleine projecten en ik
me afvroeg: waarom doen zij dat wel en
ik niet? Ik realiseerde me dat het ver­
schil was dat zij het erop waagden en ik
niet. Ik moest het er ook op gaan wagen.’
Chesky verhuisde naar San Francisco
en trok in bij zijn studievriend Joe Geb­
bia, opgegroeid in Atlanta, Georgia. Tij­
dens hun studententijd in Providence,
Rhode Island, stonden de twee bekend
als de ondernemers van de campus. Chesky
leidde het ijshockeyteam, Gebbia richtte zelf
een baskelbalteam op. ‘Jarenlang probeerde ik
hem te overtuigen naar San Francisco te komen,
zodat we samen een bedrijf konden beginnen. Ik
had altijd het gevoel gehad dat we dat ooit zou­
den doen’, aldus Gebbia in het zakenblad Fast
Company. In 2007 werden de twee huisgenoten
en beiden zegden hun baan op om zich volle­
dig te kunnen richten op zakelijk succes. Maar
nog dezelfde week, althans, zo luidt het verhaal,
kwam er bericht van de huisbaas dat de huur
met twintig procent werd verhoogd. ‘We waren
allebei blut en we konden de huur niet betalen.’
Een toevallige voltreffer? Geluk? Een ietwat
geromantiseerde versie van het echte verhaal?
Of het bewijs van groot creatief en zakelijk
talent? Waarschijnlijk een combinatie, met een
grote nadruk op het laatste. Wie vanuit het niets
een onderneming begint die acht jaar later (juni
2015) wordt gewaardeerd op 25 miljard dollar
heeft een bijzondere gave.
34 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
Chesky en Gebbia, destijds 26 en 25 jaar oud,
kwamen op het idee hun appartement te verhu­
ren aan bezoekers van het aankomende World
Design Congress, dat een paar weken later
plaats zou vinden in San Francisco. Alle hotels
waren volgeboekt, maar er was nog volop vraag
naar accommodatie. De twee bouwden een sim­
pele website, kochten drie luchtbedden, maak­
ten foto’s van hun appartement en de lucht­
bedden en plaatsten die op de site. Het leverde
binnen een mum van tijd drie huurders op, die
ieder tachtig dollar per nacht betaalden. Boven­
dien werden ze al snel overladen met aanvragen
van zowel potentiële huurders als verhuurders
die zich wilden aanmelden bij de nieuwe web­
site AirBed and Breakfast.
Twee jaar lang spaarden ze voor een begin­
kapitaal, door speciaal ontworpen dozen gra­
nenontbijt te verkopen met de presidents­
kandidaten Barack Obama en John McCain
erop. Ondertussen vonden Chesky en Gebbia
een derde partner in Nathan Blecharczyk, een
technisch wonderkind met een bachelor Com­
puter Science op zak, behaald aan Harvard. In
2009 werd het trio opgenomen in het start-up
incubator-programma Y Combinator, spring­
plank voor andere techreuzen als Reddit en
Dropbox. Een half jaar werkten ze onder bege­
leiding van topondernemers aan de verdere ont­
wikkeling van het bedrijf en werden ze voorge­
steld aan potentiële investeerders en partners.
Bovendien ontvingen ze een startinvestering
van enkele tienduizenden euro’s. Het bleek het
begin van iets groots.
Een jaar later was de naam veranderd in
Airbnb, telde het bedrijf vijftien medewerkers
en werden er via de website zevenhonderd­
duizend overnachtingen geboekt. In een eer­
ste private investeringsronde werd 7,2 miljoen
dollar uitbreidingskapitaal opgehaald bij durf­
investeerders Greylock Partners en Sequoia
Capital. Later volgden injecties van 112 miljoen,
450 miljoen en in juni 2015 1,5 miljard dollar.
Op een uitzondering na allemaal geld van durf­
kapitalisten op zoek naar snelle groei en snelle
winsten. Het was een groeiende trend onder
start-ups, vooral in Silicon Valley: financiering
met privaat geld maakt een beursgang in eerste,
tweede en soms ook derde instantie overbodig.
Een bedrijf blijft gevrijwaard van de regelgeving
en bemoeienis die horen bij publieke finan­
ciering op de beurs en wordt niet gedwongen
transparant te zijn over de financiële huishou­
ding en bedrijfsvoering.
De website telt nu 1,5 miljoen accommoda­
ties, verspreid over 34.000 steden in 190 lan­
den. Het bedrijf heeft wereldwijd negentien
kantoren, met in totaal meer dan achthonderd
medewerkers. Zakenblad Forbes schat het ver­
mogen van Brian Chesky, Joe Gebbia en Nathan
Blecharczyk op 3,3 miljard dollar per persoon,
gebaseerd op dertien procent eigenaarschap
van Airbnb en de geschatte bedrijfswaarde van
25 miljard dollar.
EEN VAN DE STEDEN waar door Airbnb flink
wordt verdiend is Amsterdam. In december
2014 werd de stad even wereldnieuws toen
het Amsterdamse gemeentebestuur als
eerste een overeenkomst sloot met het
verhuurplatform. Verhuur van een eigen
woning via Airbnb werd onder voorwaar­
den gelegaliseerd. In ruil daarvoor zou
Airbnb namens de gemeente vijf pro­
cent toeristenbelasting heffen over iedere
reservering die via de site wordt gemaakt
voor een accommodatie in Amsterdam.
Als beperking werd vastgelegd dat een
woning maximaal zestig nachten per
jaar mag worden verhuurd aan maxi­
maal vier personen per reservering. Tot
dat moment was verhuur via Airbnb in
feite illegaal, maar werd het in grote mate
gedoogd. Het platform was te populair
om een totaalverbod te handhaven.
‘Met de overeenkomst heeft Airbnb
zichzelf witgewassen’, zegt Gert Jan Bakker
van het Meldpunt Ongewenst Verhuur­
gedrag van het Wijksteunpunt Wonen,
een organisatie die al jaren wijst op het drei­
gende gevaar van vakantieverhuur van de eigen
woning en van het aangrenzende beleid voor
short stay-appartementen. ‘Een platform dat
zich bewust niet houdt aan wet- en regelgeving
is gelegaliseerd en het heeft ze niets gekost’, aldus
Bakker. Het leverde Airbnb ook nog eens inter­
nationaal veel goodwill op.
Het is een typisch voorbeeld van de macht
van bedrijven in de deeleconomie, zegt Koen
Frenken, hoogleraar innovatie aan de Universi­
teit Utrecht. ‘Airbnb heeft zich ontzettend snel
kunnen verspreiden omdat aan het delen van
spullen geen langzaam productieproces vast­
zit. Dat is een heel belangrijke eigenschap van
bedrijven in de deeleconomie. Het geldt ook
voor Uber.’
Frenken spreekt van een omgekeerd inno­
vatieproces: ‘Normaal gesproken wordt een
innovatie eerst wetenschappelijk onderzocht,
dan vindt een normatieve publieke discussie
plaats over de wenselijkheid ervan, dan komt
de politiek met regulering, en daarna pas komt
een innovatie op de markt.’ Bij de deeleconomie
gaat het precies omgekeerd. Bedrijven negeren
willens en wetens de regels, verkrijgen in razend
tempo een grote schare gebruikers en creëren op
die manier legitimiteit, voordat de overheid zich
over de effecten van het fenomeen heeft kunnen
buigen en regelgeving heeft kunnen opstellen.
Als de geest eenmaal uit de fles is, gaat hij er niet
graag meer in.
Het is een werkwijze waar een sterke ideo­
logische gedachte achter zit, vertelt Hans
­Schnitzler, filosoof en auteur van het boek Het
digitale proletariaat, waarin hij inzicht geeft in
de werkwijze van de nieuwe technologische reu­
zen. En in de cultuur in Silicon Valley, bakermat
van Airbnb en andere technologische groot­
machten als Facebook, Apple en Google.
‘De ideologie van de bedenkers sijpelt door in
de technologie die ze bedenken’, zegt hij. In het
geval van Silicon Valley gaat het over het alge­
meen om een ‘heftig libertarisch’ gedachtegoed.
‘Er heerst een heilig geloof in zelfredzaamheid,
in het individu. Het idee van een sterke overheid,
van regelgeving, daar gruwen de techies in Sili­
con Valley van.’ Als voorbeeld noemt Schnitzler
durfinvesteerder en ondernemer Peter Thiel,
oprichter van online betaalsysteem PayPal. In
zijn keynote speech tijdens het jaarlijkse liber­
tarische festival Libertopia zei Thiel in 2010: ‘Ik
denk dat ik maar een klein beetje overdrijf als
ik zeg dat de overheid dusdanig fundamenteel
slecht is, dat het ontkennen van de aard van de
overheid vergelijkbaar is met het ontkennen van
het bestaan van de duivel.’
‘Ze zijn er heilig van overtuigd dat ze een
betere wereld aan het creëren zijn’, vertelt
­Schnitzler. ‘Dat technologie een natuurkracht is
en een oplossing voor alles. Mensen die dat ont­
kennen, houden de ontwikkeling van de mens­
heid tegen.’ Hetzelfde gedachtegoed zie je terug
bij Airbnb, zegt hij. ‘Het zijn cowboys, ze hebben
schijt aan alles.’
Bijvoorbeeld aan de wetten van de vrije
markt, die drijft op een open speelveld en eer­
lijke concurrentie. ‘In Silicon Valley streeft men
expliciet naar monopolies, want dat geeft kracht
en invloed.’ Om dit te bereiken worden kansrijke
start-ups zo snel mogelijk opgepompt met grote
kapitaalinjecties van durfinvesteerders en door
het aantrekken van de beste mensen en reken­
kracht. ‘Zo creëer je een voorsprong die niet meer
is in te halen.’ En de durfinvesteerders willen
maar één ding: zo snel mogelijk rendement. Als
het binnen bestaande wetgeving kan prima, als
het buiten bestaande wetgeving moet, ook goed.
IN OKTOBER 2015 werd het Amsterdamse
gemeentebestuur verrast door een pers­bericht
van Airbnb. Het verhuurplatform liet weten dat
het een bedrag van 5,5 miljoen euro aan toeris­
tenbelasting zou overmaken aan de gemeente.
Hoewel 5,5 miljoen euro een mooie bijdrage is
aan de schatkist bleef onduidelijk hoe Airbnb tot
dit bedrag was gekomen. Wethouder Laurens
Ivens liet aan Het Parool weten zich overval­
len te voelen. ‘Wij weten nog niet of dit bedrag
klopt, pas aan het einde van het jaar worden
de boeken gecontroleerd.’ Zoals hij zich eerder
overvallen voelde door een agressieve campagne
van Airbnb, waarbij huiseigenaren vanuit het
kantoor in Engeland telefonisch werden bena­
derd om hun woning via Airbnb te verhuren. En
door een reeks reclameposters die, met hetzelfde
doel, breed door de stad werden verspreid.
Het geeft een treffend beeld van de vreemde
verstandhouding tussen de twee partijen.
Airbnb zoekt de grenzen op, in afwachting van
een reactie. Hoe ver kunnen we gaan voordat we
worden teruggefloten en zonder imagoschade te
lijden? Een houding die ook onder raadsleden
en wethouders steeds meer irritatie begint op
te roepen. Want wie is er eigenlijk de baas in de
stad? Onder oppositieleden is de overeenkomst
die wethouders Udo Kock en Laurens Ivens
sloten met Airbnb onderwerp van aanhou­
dende grappen. Twee onervaren Amsterdamse
bestuurders met naïef enthousiasme, tegenover
de keiharde onderhandelaars van Airbnb, zo is
het heersende beeld onder critici.
Rutger Groot Wassink, fractievoorzitter van
GroenLinks, is één van de critici. Hoewel hij toe­
geeft dat hij in de beginjaren ook gecharmeerd
was van Airbnb ziet hij steeds meer de nade­
len en dreigende gevaren. ‘Zijn woningen in
Amsterdam er eigenlijk wel voor bedoeld om te
verhuren als vakantiewoning? Is de stad ervoor
bedoeld om op die manier te worden gebruikt?’
Het raakt aan de fundamentele vragen die zich
in het overvolle Amsterdam steeds meer aandie­
nen. Van wie is de stad? Wat wil je met de stad?
De implicaties van Airbnb blijken namelijk
groter te zijn dan een paar jaar geleden kon
‘Het idee van een sterke overheid, van regelgeving,
daar gruwen de techies in Silicon Valley van’
worden voorzien. Het platform creëert een
tweedeling tussen mensen met een eigen huis
dat verhuurd kan worden en mensen zonder
eigen huis, die niet op deze manier kunnen
bijverdienen. Je bent hotelletje aan het spelen,
zonder je te hoeven houden aan de regels en
voorschriften binnen het hotelbeleid. Je bent
commercieel ondernemer, zonder je te registre­
ren bij de Kamer van Koophandel. Bovendien is
er het sterke vermoeden van een prijsopdrijvend
effect. Door vakantieverhuur van woningen stij­
gen de huizenprijzen in Amsterdam nog sneller
dan toch al het geval is.
Jan Paternotte, fractievoorzitter van d66,
de grootste partij in de gemeenteraad en het
college, reageert met enig cynisme. ‘Heeft het
invloed op de woningprijzen? Ik kan me niet
voorstellen dat het effect groot is, omdat het
percentage woningen dat wordt aangeboden
daar niet groot genoeg voor is. En in Londen zie
je dat er op een bepaald moment verzadiging
optreedt.’ Hij verwijst naar een recent artikel in
The Economist dat ingaat op de vraag waarom
Airbnb zo weinig effect heeft gehad op Londen.
Er wordt gewezen op het opmerkelijke gegeven
dat in Londen slechts 0,5 procent van de bevol­
king zijn woning aanbiedt via Airbnb, terwijl het
in Parijs 2,7 procent betreft. Het aantal aanmel­
dingen in Londen vlakt inmiddels af.
In het artikel valt echter ook te lezen dat
het percentage in Londen zo laag is omdat het
aanbod betaalbare woningen in de buurt van
toeristische attracties in de stad zeer beperkt is.
Een situatie die tegenovergesteld is aan Amster­
dam, waar toeristische attracties als het Rijks­
museum, het Van Gogh Museum en het Anne
Frank Huis omringd zijn door woonbuurten.
Het is niet voor niets dat het percentage Airbnb
van de totale woningvoorraad zo hoog is.
In maart diende Marjolein Moorman, frac­
tievoorzitter van de pvda, een motie in waarin
ze vroeg om een onderzoek naar het prijs­
opdrijvende effect van Airbnb. De motie werd
weggestemd door collegepartijen d66, vvd en
SP. Onbegrijpelijk, vindt Moorman. Hoe kun je
keuzes maken als je de cijfers niet kent? ‘Ik zag
laatst een advertentie op Funda waarin expliciet
stond dat de woning geschikt was voor verhuur
via Airbnb. Het geeft aan dat onze kijk op het
gebruik van een woning fundamenteel aan het
veranderen is.’ Dat blijkt ook de anekdote van
Diana van Loenen, gemeenteraadslid in Haarlem
en voormalig raadslid van stadsdeel Oost. ‘Op
een feestje vertelde iemand me dat ze een huis
op de Wallen had gekocht en er van de makelaar
meteen een Airbnb-account bij had gekregen.’
‘ALS JE GELD KUNT verdienen met een eigen
woning wordt je woning per saldo goedkoper
en dus waardevoller’, zegt Marieke Blom, hoofd­
econoom van ING Nederland. Hoewel het vol­
gens Blom lastig is om precieze cijfers te noe­
men, wil ze wel een snelle rekensom maken: ‘Als
je jaarlijks vijfduizend euro bijverdient met de
verhuur van je woning, dus ruim vierhonderd
euro per maand, dan zou dat de koopprijs sub­
stantieel verhogen.’ Hoe substantieel? ‘Dat kan
ik niet zeggen. Maar aanzienlijk meer dan een
paar procent.’
Doordat een woning tijdelijk kan worden
verhuurd, krijgt hij beleggingswaarde, stelt
Wouter Winkel van vastgoedadviseur NL Real
Estate. ‘Dat levert een waardevermeerdering
op.’ Hij beredeneert de waardestijging eveneens
aan de hand van het rendement dat de woning
oplevert. Volgens cijfers van InsideAirbnb levert
verhuur van een woning of kamer via Airbnb
in Amsterdam gemiddeld 131 euro per nacht
op. Uitgaande van de toegestane zestig dagen
is het potentiële rendement 7860 euro per jaar.
‘Stel dat een neef van mij een huis wil kopen
in Amsterdam en ik heb een ton op de bank,
dan zou ik het hem zo lenen, want ik heb dan
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 35
een rendement van bijna acht procent’, zegt
Winkel.
Ook Peter van Gool, hoogleraar vastgoed­
economie aan de Universiteit van Amsterdam,
is overtuigd van een prijsopdrijvend effect. ‘De
mogelijkheid om via Airbnb bij te verdienen
wordt verdisconteerd in de verkoopwaarde van
een woning. Dat is een vanzelfsprekend gege­
ven. Je ziet ook dat een toenemend aantal men­
sen zoekt naar een woning waarvan een deel
goed te verhuren is als vakantiewoning.’ Vooral
woningen waarvan een deel te bereiken is via
een eigen opgang zijn voor dit doel uitermate
geschikt. Bij de aanbieding van een dergelijke
woning staat dat ook vaak expliciet in de tekst,
aldus Van Gool. ‘Dan staat er bijvoorbeeld dat
het uitermate geschikt is voor onderhuur. Of
voor twee gezinnen.’
Van Gool ziet nog een ander effect bij de
opkomst van Airbnb. Oudere echtparen kiezen
er vaker voor om in de stad te blijven en dat heeft
gevolgen voor de doorstroom op de woning­
markt. ‘De kinderen zijn uit huis of ze hebben
een praktijk aan huis opgeheven. In ieder geval
hebben ze een etage over en die gebruiken ze
steeds vaker voor vakantieverhuur.’ Vroeger zou
een groter deel van deze groep ervoor hebben
gekozen de stad te verlaten omdat de woon­
lasten na pensionering te hoog werden. ‘Nu blij­
ven ze zitten en komt de woning niet vrij.’
Daarnaast versterkt de intrede van de
deeleconomie op de woningmarkt het verschil
in prijsontwikkeling tussen gewilde en min­
der gewilde buurten. Populaire buurten onder
bewoners zijn over het algemeen ook populair
bij Airbnb-toeristen. Hoe gewilder de buurt,
hoe groter de waardestijging van de woning als
gevolg van vakantieverhuur.
Uit een grote hoeveelheid onderzoeken komt
inmiddels een duidelijk beeld naar voren van
een grote tweedeling tussen de winnaars en de
verliezers van dit nieuwe fenomeen. Wie niets
heeft, kan ook niet delen. Hoe meer je hebt, hoe
meer je kunt delen. De winst die in economisch
opzicht wordt geboekt komt ten goede aan
slechts een beperkte groep mensen. Onderzoek
uit 2012 van Airbnb zelf wijst uit dat 89 procent
van de Amsterdamse verhuurders studeerde aan
de universiteit of het hbo. Tot een vergelijkbare
conclusie kwam het ING Economisch Bureau
in een onderzoek naar de deeleconomie, dat in
juli 2015 werd gepresenteerd: ‘Vooral jonge­
ren, hoger opgeleiden en mensen met een hoog
inkomen maken gebruik van de deeleconomie.
Het verdiende geld komt grotendeels terecht bij
een selecte groep aanbieders die deze inkomsten
met name met woningverhuur genereert. Tien
procent van de aanbieders ontvangt gezamenlijk
tachtig procent van alle gespendeerde euro’s in
de deeleconomie.’
‘Sharing is caring, wordt er vaak gezegd’,
aldus Marieke Blom van ing. ‘Maar sharing is
ook gewoon kassa. Je kunt pas delen als je assets
hebt. Als je in een huurwoning woont, kun je niet
profiteren van de deeleconomie.’ Voor die groep
is onderverhuur expliciet verboden door corpo­
36 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
raties en andere grote verhuurders. ‘Er hangt
een zweem van idealisme rond de deeleconomie
en Airbnb’, zegt Blom. ‘Maar het heeft niets met
idealisme te maken.’
Filosoof Hans Schnitzler spreekt, zoals meer
critici, van de economisering van het privé-­
leven. Als er een groot evenement is in de stad,
kun je vrienden vragen te komen logeren, of je
kunt je woning of een kamer voor geld verhu­
ren aan vreemden. De deeleconomie dwingt tot
een constante afweging tussen een sociale of een
commerciële benadering: delen op de ouder­
wetse manier of delen tegen een vergoeding.
EN DAN ZIJN ER nog de louche vastgoed­
investeerders die miljoenen verdienen met
illegale verhuur via Airbnb. ‘Makelaarskantoor
Peters en van der Vloodt, Perca Vastgoed, de
heren Kool en Van Riesen, Living Capital, de
bekende namen’, somt Gert Jan Bakker van het
Meldpunt Ongewenst Verhuurgedrag op. Offi­
ciële cijfers zijn er uiteraard niet, maar Bakker
schat dat er enkele duizenden woningen zijn
die structureel, bedrijfsmatig, meer dan zestig
dagen per jaar aan toeristen worden verhuurd.
Het zijn cijfers die overeenkomen met die van
de onderzoeksite InsideAirbnb. Ook voor de
komst van Airbnb was er al sprake van illegale
hotels, maar sinds het platform is gelanceerd
in Amsterdam is het booming, zegt Bakker.
‘Bovendien is illegale verhuur via Airbnb geac­
cepteerd door de volksmassa.’
Dat investeerders nog altijd azen op interes­
sante woningen voor illegale Airbnb-verhuur
blijkt uit een rondgang langs Amsterdamse
makelaars. Ze worden veelvuldig gebeld door
geïnteresseerden uit binnen- en buitenland. ‘Ik
‘Tien procent van de aanbieders ontvangt samen
tachtig procent van alle euro’s in de deeleconomie’
had laatst een bezichtiging en daar kwamen
allemaal jonge Russen en Chinezen op af ’, zegt
Egbert Eppink van Puur Makelaars. ‘Kinderen
van rijke ouders, die er niet wilden wonen, maar
het puur zagen als Airbnb-accommodatie. Dat
het illegaal is om meer dan zestig dagen te ver­
huren, interesseert ze helemaal niets.’
Uit officiële cijfers van de gemeente blijkt dat
de gemeente in 2015 in samenwerking met de
corporaties 167 illegale hotels heeft gesloten.
Een fractie van het totaal. Reden voor het col­
lege om in 2016 een miljoen euro extra uit te
trekken voor handhaving.
Dat is geen overbodige luxe, want duizenden
illegale hotels staan voor duizenden woningen
die worden onttrokken aan de Amsterdamse
woningvoorraad. En dat is een problematisch
gegeven in een stad waar tienduizenden mensen
in de rij staan voor een woning. De schaarste
wordt groter en ook dit heeft een prijsopdrij­
vend effect. Een analyse van New York Univer­
sity wees uit dat in de buurten Williamsburg en
Greenpoint de prijzen tussen 1,2 en 2,3 procent
zijn gestegen als gevolg van onttrekking van
woningen aan de voorraad. Hiervoor werden
cijfers gebruikt uit een onderzoek van de procu­
reur-generaal, dat aantoonde dat in de betref­
fende buurten 300 tot 575 woningen werden
gebruikt als illegaal hotel. Het gerenommeerde
online magazine The Real Deal berekende dat
de huurprijzen in deze buurten tussen de 37 en
69 dollar zouden dalen als de woningen weer
zouden worden toegevoegd aan de woning­
voorraad. Op basis van een geschatte gemid­
delde huurprijs van 3055 dollar zou dat een
prijsdaling betekenen van 1,21 en 2,25 procent.
Uit onderzoek van de gemeente San Fran­
cisco bleek bovendien dat het onttrekken van
een woning aan de voorraad een negatief eco­
nomisch effect heeft van 230.000 dollar. Een
woning minder betekent minder inwoners
en minder mensen op de arbeidsmarkt. Uit
gesprekken blijkt dat in Amsterdam nog niet
op deze manier is gekeken naar het onderwerp.
Wel andersom: extra woningen betekent meer
mensen op de arbeidsmarkt en meer uitgaven in
de stad.
OFFICIEEL MOET OVER zeventig procent van
de inkomsten uit vakantieverhuur belasting
worden betaald, maar controlemiddelen zijn er
nauwelijks. Inkomsten worden door de huurder
betaald aan Airbnb en door Airbnb overgemaakt
aan de verhuurder. Het platform geeft hierover
niets door aan de Belastingdienst. In maart
2015 liet woordvoerder Nick Kouwenhoven van
de Belastingdienst aan Quote weten: ‘Airbnb is
geen onbekend fenomeen bij ons, maar de eer­
lijkheid gebiedt te zeggen dat het op dit moment
geen speerpunt is. Het is lastig te controleren,
dus de Belastingdienst zal in de regel alleen de
opvallendste gevallen eruit pikken.’ In de zomer
volgde een bericht van de fiscus dat een onder­
zoek zou worden ingesteld, maar sindsdien is
hierover niets meer vernomen.
Wel wist NRC Q in november 2015 te mel­
den dat de Belastingdienst vermoedt dat het
bedrag aan ontdoken belasting wel eens hoger
zou kunnen zijn dan de 5,5 miljoen euro toe­
ristenbelasting die de gemeente Amsterdam
ontving. Omdat Airbnb niet officieel in Neder­
land is gevestigd, kan de Belastingdienst geen
gegevens opvragen. Dat kan ook de gemeente
Amsterdam niet, maar op basis van de 5,5
miljoen toeristenbelasting (vijf procent per
reservering) kan worden aangenomen dat in
Amsterdam alleen al in 2015 door de verhuur­
ders samen een bedrag van 110 miljoen euro is
omgezet. Hiervan is circa negen procent, bijna
tien miljoen euro, geïncasseerd door Airbnb
als bemiddelingskosten. Honderd miljoen is
geïncasseerd door de Amsterdamse verhuur­
ders. Over zeventig procent van dit bedrag, dus
zeventig miljoen euro, had belasting betaald
moeten worden. Uitgaande van het laagste
belastingtarief van 36,5 procent zou het gaan
om 25,6 miljoen euro. Hoewel cijfers ontbre­
ken, blijkt uit de reactie van de Belastingdienst
en van globaal onderzoek van onder meer NRC
Q en RTL Z dat weinig verhuurders de inkom­
sten werkelijk opgeven.
Wethouder Laurens Ivens was positief over
de overeenkomst met Airbnb van een jaar gele­
den. ‘Amsterdam blijft een gastvrije stad, maar
kan wel meer doen tegen illegale hotels en voor
het beperken van overlast voor buren’, zei hij
tegen Het Parool. ‘Een win-win-win-win-win.
Ja, dat is vijf keer “win”: toeristen, omwonen­
den, nette verhuurders, Airbnb en de gemeente
worden hier hopelijk beter van.’ Enthousiasme
waar achteraf met de nodige argwaan naar mag
worden gekeken. Na aanhoudende druk van de
oppositiepartijen in Amsterdam werd in febru­
ari een deel van het Memorandum of Under­
standing tussen de twee partijen openbaar
gemaakt, met als punt 1.6: ‘Partijen spreken af
zich in hun communicatie in positieve zin uit
te spreken over de in dit mou overeengekomen
samenwerking.’
Pas de afgelopen maanden lijkt Ivens zich
nadrukkelijker uit te spreken over de nadelige
effecten van Airbnb en over de samenwerking.
In maart liet hij weten hardere maatregelen
te gaan nemen. ‘We willen onderzoeken of het
mogelijk is het maximaal aantal dagen te ver­
lagen van zestig naar dertig’, zegt de SP’er van­
achter de vergadertafel in zijn riante werkkamer
in de Stopera. ‘Dat betekent niet dat we het ook
willen doen, maar we willen in ieder geval weten
of het mogelijk is.’ Vooralsnog zijn de berichten
van de geraadpleegde juristen niet positief. ‘Het
is juridisch lastig om mensen te verbieden hun
woning voor zestig dagen te verhuren.’
Ondanks nuancerende uitspraken klinkt
een kritische ondertoon door. Ja, hij weet dat
er veel overlast is. Ja, hij kent de gevaren van
woningonttrekking en het prijsopdrijvend effect.
Maar nee, ook hij heeft geen cijfers. Wel wil hij
Airbnb onder druk zetten om zich actiever op te
stellen bij het handhaven van de Amsterdamse
­regelgeving. Ivens dreigt zelfs de overeenkomst
op te zeggen als Airbnb zich niet coöperatiever
opstelt. ‘Ze kunnen de site makkelijk zo aan­
passen dat een woning die al zestig dagen is
­verhuurd uit het aanbod verdwijnt.’ Maar een
motie van GroenLinks om de overeenkomst
werkelijk open te breken om deze eis expliciet op
te nemen, wordt door de collegepartijen verwor­
pen.
AIRBNB HEEFT VIA de website alle gegevens over
verhuur van de accommodaties en kan precies
zien welke voor meer dan de toegestane zestig
dagen worden verhuurd. ‘Maar ze zijn niet ver­
plicht die informatie te delen met de gemeente’,
zegt Thomas Weij van advocatenkantoor solv,
gespecialiseerd in de juridische aspecten van
internet, data en privacy. ‘Airbnb is eigenaar van
de data en beschouwt het bovendien als priva­
cygevoelige gegevens.’ Ook kan het bedrijf niet
verantwoordelijk worden gehouden voor even­
tuele illegale handelingen die worden verricht
via de website. ‘Airbnb is een tussenpersoon, een
bemiddelaar en is in die hoedanigheid niet aan­
sprakelijk of verantwoordelijk voor het aanbod
op de site’, legt Weij uit.
Ook in de overeenkomst tussen Airbnb
en de gemeente zijn geen aanvullende eisen
­opgenomen wat betreft het delen van data en
het ondersteunen van de gemeentelijke hand­
having. Wel is Airbnb verplicht om in te grij­
pen als het wordt geattendeerd op een specifiek
geval van illegale content. Weij: ‘Als een bemid­
delaar wetenschap heeft van een onmiskenbare
onrechtmatigheid moet het de bewuste con­
tent verwijderen.’ Dat gebeurde eind 2015, toen
Airbnb zonder ­verdere toelichting 170 Amster­
damse adressen van de site haalde. Een poging
om te laten zien dat het bedrijf wel degelijk
bereid is mee te ­werken aan handhaving, maar
die tegelijkertijd ook kwaad bloed zette. Wat was
de onderbouwing? Waarom deze wel en andere
niet? Waar was de bewijslast? Voor zowel
gemeente als publiek bleef het een ondoorzich­
tige maatregel.
Veel harder was de kritiek een paar maan­
den later, in februari 2016, toen Murray Cox
en Thom Slee van InsideAirbnb naar buiten
brachten dat Airbnb de gemeenteraad van New
York had misleid met gemanipuleerde data. Om
in navolging van onder andere Amsterdam te
komen tot een vorm van legalisering van vakan­
tieverhuur werd door de gemeente een jaar lang
iedere maand een snapshot genomen van het
totale plaatselijke aanbod op de website. Kort
voor het snapshot van februari werden plotse­
ling duizend adressen van de site verwijderd,
allemaal van verhuurders met meerdere adres­
sen. In veel gevallen illegale hotels. Zo werd een
grafiek gecreëerd die precies de afname van het
aantal illegale hotels aantoonde die de gemeen­
teraad zo graag wilde zien.
Een pijnlijke affaire voor Airbnb, dat in New
York een bijzonder hardnekkige t­egenstander
heeft gevonden. Bij gebrek aan coöperatie
deed de procureur-generaal in 2014 een groot
­onderzoek naar verhuur van vakantie­woningen
via Airbnb. Die stelde vast dat er meer dan
honderd verhuurders waren met meer dan tien
accommodaties. Deze groep verdiende samen
59,5 miljoen dollar. Boven aan de lijst stond
een verhuurder van 272 adressen, samen goed
voor 6,8 miljoen. Niet alleen een mooi inkomen
voor de verhuurder, maar ook voor Airbnb zelf,
dat verdient op iedere reservering die wordt
gemaakt, een variabel bedrag tussen de zes en
negen procent van de huurkosten.
Onderzoek van Penn State University wees
uit dat een derde van de 1,3 miljard dollar die
Airbnb in 2014 verdiende in de Verenigde Sta­
ten afkomstig was van verhuurders met meer­
dere adressen. Ook de Amsterdamse illegale
markt legt het bedrijf geen windeieren. Precies
zoals de durfinvesteerders met belangen in het
bedrijf dat graag zien.
Moet Airbnb niet gewoon verboden wor­
den? Het is een vraag die in de wandelgangen
van de Stopera regelmatig wordt gesteld. Een
einde maken aan alle onduidelijkheid, de regie
weer in eigen hand nemen. Jan Paternotte van
d66 wil er niets van weten, alleen al omdat
een verbod op Airbnb in zijn ogen zal moeten
leiden tot minimaal tweeduizend extra hotel­
kamers om aan de vraag naar accommodatie te
voldoen. Bovendien gelooft hij in de voordelen
van de deeleconomie en is hij ervan overtuigd
dat de gemeente een einde kan maken aan de
overlast en aan het uitbaten van illegale hotels.
‘We gaan heel hard handhaven.’
Of Amsterdammers dat ook geloven is de
vraag. Waar de gemeente nog volop ruimte laat
voor vakantieverhuur wordt door Verenigingen
van Eigenaren steeds vaker een expliciet ver­
bod opgenomen in het
huishoudelijk reglement.
‘Als aankopend makelaar zie groene.nl voor
maak ik klanten er ook Dossier De stad van nu
altijd van bewust dat ze
hier op moeten letten’,
zegt Hugo Jonkhoff van makelaarskantoor De
Oude Stad. ‘Het is niet prettig als je net een
woning hebt gekocht en je komt erachter dat bij
de buren wiet rokende, dronken Britten op het
balkon zitten.’
Dit artikel is mede tot stand gekomen door
Fonds 1877. Zie groene.nl
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 37
Essay De dagboeken van Doeschka Meijsing
Een vrouw zonder familie
Schrijfster Doeschka Meijsing (1947-
2012) hield vanaf haar veertiende een
dagboek bij. Ze wilde schrijven. Ze wilde
groot zijn. Ze wilde de liefde. En nooit
klaar zijn met het leven.
door Doeschka Meijsing
38 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
PRIVE COLLECTIE
Foto’s uit Doeschka Meijsings fotoalbum
HAARLEM, DONDERDAG 4 MAART 1965
Ik ben gelukkig omdat ik zo enorm veel heb. Zo veel dat ik het haast niet
allemaal in mijn handen kan houden noch in mijn ogen. En toch... Het
komt doordat ik dr. Faust ben, omdat ik altijd naar meer verlang. Geniaal
te zijn, dat is mijn wens, en zo lang ik naar een top streef, zal ik leven. Ik wil
boven anderen uitsteken, hoewel ik weet dat ik door deze wens dieper zal
vallen. Boven anderen uit te willen steken is de wens van de duivel. Ik kan
er niets aan doen, maar ik wil beter schrijven dan de anderen, origineler
zijn dan de anderen. Ik wil groot worden (maar geen volwassene).
HAARLEM, WOENSDAG 19 MEI 1965
Gewoon Doeschka Meijsing zijn. Op school op de achterste bank zitten.
Bekend zijn bij iedereen. Huiswerk maken. Slapen en dromen. Lezen
over alles, maar vooral over leven en liefde. Een nieuwe bh aantrekken.
Een boek schrijven. Een glimlach opvangen. Mensen haten en liefhebben.
Xeno­phon lezen. Algebra oplossen. Maarten aankijken en aan Pollmann
denken, maar Floor hebben. Koffiedrinken. Een douche nemen. Een
kamer verven. Ergens naar verlangen. Een auto zien. Ninon herkennen
met de blauwe vogel Pierrot. De zon onder zien gaan. Kousen wassen en
thee zetten. Alles.
Dit is leven en ik zal er altijd mee doorgaan. Ik zal gelukkig en ongeluk­
kig zijn, de enige indeling. Maar één ding is er altijd, één ding zal blijven:
ik zal nooit klaar zijn, noch met de mensen, noch met mijzelf of met de
levende of dode abstracties. En dat maakt het voor mij altijd waard om
te leven: ik zal nooit klaar zijn. Niet met muziek, of met kunst of mensen.
Nooit met leven.
HAARLEM, ZONDAG 26 JUNI 1966, HALF ZES
Gisteravond heb ik gezien dat ik niet schrijven kan, omdat ik een woor­
denschat heb die te klein is, een beschrijvingstechniek die te eenvoudig
is. Natuurlijk kun je zeggen dat je met weinig woorden precies het goede
kan zeggen, maar die gave bezit ik niet, helemaal niet. Ik wil de taal han­
teren zoals Evelyn Waugh hem hanteert, barok, ook al is het niet in de
mode. Maar het enige wat ik kan, is dikwijls herhaalde zinnen neerzetten
op papier en mezelf troosten dat juist achter die eenvoudige woorden de
diepe waarheid schuilgaat. Maar dat is een Dutch comfort, want het is niet
waar! De ideeën die in mijn hoofd nestelen zijn goed, maar de vormgeving
is zo slecht. Het doet me denken aan de Grieken, die wel het positiestelsel
kenden, maar het niet op schrift konden overbrengen. Later is het toch
gelukt: misschien ben ik wel geen schrijfster, maar dan zal ik er een wor­
den! Als ik eraan toegeef nooit te kunnen schrijven, zal dat mijn onder­
gang betekenen, want dan zal ik niet meer weten wat ik doen moet mijn
zeventig jaren dat ik nog leven moet.
Laat ik toch in staat zijn de taal als een vlammend zwaard te hanteren.
HAARLEM, WOENSDAG 24 AUGUSTUS 1966
Je bent in staat je hele leven omver te werpen. Ik bedoel: ieder mens is in
staat zijn eigen leven in één klap in een andere richting te stoten. Soms
denk ik er wel eens over om al mijn geschreven werk te verscheuren en
nooit meer te schrijven. Of pas na een tiental jaren opnieuw te beginnen.
Maar ik heb eenvoudig niet de moed om al die papieren op te nemen en ze
stuk voor stuk door te scheuren. Ik heb er niet de moed toe.
Het is heel vreemd: ik wil schrijven, ik wil godvergeten graag schrijven,
maar waar ik misselijk van word, wat me afschrikt, is de publiciteit die ze
hier in Nederland rond schrijvers hebben. Ik wil niet over mezelf schrijven,
ik wil niet zijn of worden als een Van het Reve of een Wolkers. Ik wil intens
goede boeken schrijven, mooie boeken, lelijke boeken, waarheid, waarheid
etc., maar ik voel een afschuwelijke weerzin om mezelf te moeten verko­
pen, om op stapels te liggen in de boekwinkel en door elke groenteboer
gelezen te worden. Tussen Van het Reve en Hermans wil ik de kant van
Hermans op gaan. (...)
HAARLEM, ZONDAG 26 MAART 1967, EERSTE PAASDAG
Ik ben treurig. Waarom? Het vergt moeilijke woorden om het duidelijk
te maken. Ik ben nu negentien jaar en sta op het punt om van school af te
gaan. Als ik terugkijk op al die jaren, dan kan ik alleen maar tot de conclu­
sie komen dat het leven me niets dan goeds geboden heeft. Ik heb de idi­
ootste dingen uitgehaald, ben verliefd geweest, heb toneelgespeeld etc. etc.
Als ik nu terugkijk, is het alsof ik al die tijd op een zonnige wei heb gelegen
met vrienden, vriendinnen en dromen. Om die dromen gaat het nu. Ik heb
altijd gedroomd over de toekomst. Als toneelspeelster of als schrijfster. Nu
ben ik negentien jaar en sta op het punt om die dromen waar te moeten
maken, maar nu weet ik dat al die dromen niet waar zijn.
Mijn moeder verwijt mij dat mijn schrijven een vlucht uit de werkelijk­
heid is. Nu pas weet ik dat ze gelijk heeft.
HAARLEM, ZATERDAG 9 MAART 1968
Vanmorgen tentamen gedaan en niet al te best. Nu maakt dat niet zo erg veel
uit voor doctoralen, maar ik hoop niet dat ik te stom ben voor deze studie.
Ik moet studeren, zonder te zoeken; leven zonder te zoeken. Ik weet dat
ik alles fout doe. Ik interesseer me nergens meer voor, ik ben niet geënga­
geerd, ik geef niet om links of rechts, ik zal nooit schrijven. Ik zal, kortom,
nooit beantwoorden aan de verwachtingen die mensen van me hadden
toen ik nog op de middelbare school zat.
Jawel, ik ben Doeschka, maar het heeft niets te betekenen. Doeschka
betekent in modern Nederlands: een nulpunt, een in duizend stukjes
gevallen beeld, een basis, een fundament van angst, vooral angst.
LATER OP DE AVOND
Waarom verdedig ik Ter Braak? En niet zomaar verdedigen, maar met
pijn in het hart en verdriet omdat hij aangevallen wordt? Is Ter Braak de
Bijbel? Nee, Ter Braak is leven, mijn leven en ik heb niets anders. Al die
zelfrelativering, die niet eens ophoudt bij de dood, niet eens bij het leven.
Moed voor elke dag. Daarom verdedig ik Ter Braak. Omdat hij moed voor
elke dag predikt en dat is het enige.
HAARLEM, WOENSDAG 5 FEBRUARI 1969
Ik heb al een boel overwonnen, denk ik. Ik weet zeker dat, met regelma­
tige tussenpozen, de depressies terugkomen, maar toch ben ik iets harder
geworden, er iets beter tegen opgewassen, lijkt het wel. Ik vecht er beter
tegen, laat het niet gaan. Tenslotte zal het wel een kwestie van hormonen
zijn en verdwijnt het nooit, maar er is buiten de depressies nu de wil om
het niet tot het dieptepunt te laten komen. Zoals ik afgelopen jaar soms
steeds dieper kon zinken zonder er iets aan te kunnen doen. Ook nu heb
ik dat nog wel. Die plotselinge angst om plotseling weg te willen naar ner­
gens. Niet dood willen gaan, maar alleen maar weg, weg, weg. Niet naar
een andere plaats, of naar vrienden, neen, gewoon weg, zonder de moge­
lijkheid om uit het leven te stappen, want ik ben bang voor de dood.
En toch boeit het me allemaal wel, in mijn goede tijden. Hoe het alle­
maal zinloos is en toch allemaal reilt en zeilt. Hoe alles, ondanks de saai­
heid van de dagen, toch borrelt en bruist en morrelt en kookt. Daarbij
ben ik, o hoogmoed, tot de ontdekking gekomen dat ik een gave heb, die
ik met alle kracht wil gebruiken. Jan heeft het tegen me gezegd en Olga
en Floor en ikzelf merk het: als ik mijn goede dag heb, dan kan ik elk
gezelschap boeien, elk gezelschap in de hand houden. Ik merk het op
verjaardagsfeesten, ik merk het in de kantine van het Instituut (Instituut
voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam – red.), ze willen
me erbij hebben, ze amuseren zich met me, ze vinden me een aanstelster
maar boeiend. En ikzelf vind me dan ook een aanstelster, maar ik heb zo’n
plezier in die situaties. Ik geniet ervan voor de volle honderd procent, ik
hoor mezelf, ik zie anderen naar me kijken en alle joie de vivre stroomt zo
volop binnen dat ik gelukkig ben. You can take it for granted dat ik te hoog
opgeef van mezelf. Right. Ik geef te hoog op, maar ik heb er zo’n plezier
in. Ik geniet zo van mezelf. En uit deze stemming haal ik alles wat eruit te
halen valt, want ik bekoop het toch met depressies.
O joie de vivre, vivre pour vivre, bijna denken dat je boeiend bent, de
dagen persoonlijk maken, lieveling van het Instituut, wie houden er alle­
maal van me? Uiteindelijk zet niemand zich voor me in, uiteindelijk ben
ik alleen en ver, maar ik wil daarbuiten genieten van mezelf.
HAARLEM, MAANDAG 19 MEI 1969
Het Maagdenhuis is door studenten bezet. (Leve de Revolutie.) Ik weet
niet of het niet allemaal nogal achterhaald is, dat medebeslissingsrecht.
Ik zie gewoon niet hoe het moet werken. De bezetting is een schoppen
tegen de langzaam malende molen van de democratie, maar als het doel
verwezenlijkt wordt, gaat alles nog trager. In ieder geval blokkeert het het
studietempo, want toen ik m’n boeken af wilde halen vanmorgen, bleek
dat het transport van het hulpmagazijn geblokkeerd was. Tralala, nu ben
ik een van de grote hoop die gedupeerd worden.
Heb in de koffiekamer zitten discussiëren over de medezeggenschap.
Alle discussie draait uit op wat een hopeloze
staatsvorm democratie is, maar er is geen
betere vorm. Misschien heft de universiteit
Doeschka zichzelf op, evenals good old Europe.
betekent: een
nulpunt, een in AMSTERDAM, WOENSDAG 28 APRIL 1971
Waar moet ik beginnen? Hoe moet ik begin­
duizend stukjes nen? Vanaf oktober in toenemende mate som­
gevallen beeld, ber. Valiumtabletten van de dokter helpen
een basis, een zo lang als ze duren. Misschien ben ik ziek.
Het is langzamerhand een eenzaam gevecht
fundament geworden. Ik probeer van alles. Ik probeer
van angst, een regelmaat in m’n leven aan te brengen.
vooral angst ’s Morgens naar school, naar college te gaan,
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 39
redelijke tijd te studeren. In de paasvakantie heb ik zes gedichten en drie
korte verhalen geschreven. Lezen. ’s Avonds meestal op bezoek of mensen
hier. Driemaal in de week naar de film. De boel schoonhouden, nieuwe
meubels, goede voornemens.
Dat gaat allemaal wel. Maar hoe lang moet ik nog doorgaan tegen die
steeds groter wordende droefheid? Ik kan geen straat doorlopen, geen
mensen zien of horen, of ik sta op het punt om te huilen. Het wordt erger
en erger. Soms geef ik het op en bedrink ik me hele avonden op m’n bed
zittend. Het is iets in me dat woekert. Jaren geleden geplant is het nu tot
volle bloei gekomen. Ik kan er alleen maar discipline tegenover stellen.
En misschien de wil. Misschien gaat het dan op den duur beter. Er valt
niet meer met iemand over te praten. Het is oncommunicabel geworden.
Maar het zal me lukken, het moet me lukken. Ik moet nu doorschrijven.
Het gaat goed nu. Ook al komt de vette angst me uit alle hoeken van de
kamer bedreigen als ik schrijf, ik moet nu doorgaan. En er dan mee naar
de tijdschriften.

AMSTERDAM, VRIJDAG 28 DECEMBER 1973

Twee weken geleden: daar ligt het beginpunt van alles wat ik nu mee­
maak. Twee weken geleden, op donderdag de dertiende december, ben ik
verliefd geworden op Gerda Meijerink.
Ik heb haar twaalf weken zitten bekijken op het college algemene
didactiek. Ik heb twaalf weken een hekel aan haar gehad, twaalf weken
agressief op haar gereageerd en de laatste keer word ik verliefd op haar.
Een beetje vernederend dat ik niet door heb gehad waar die agressivi­
teit vandaan kwam. Donderdagavond om negen uur bij Keyzer zeg ik
nog tegen haar: ‘Laten we eerlijk zijn, dit is onzin, we zijn niet verliefd op
elkaar, je bent m’n type niet.’ Misschien een laatste verdediging. De week
daarna heb ik per nacht drie uur geslapen. Verliefd tot over mijn oren, tot
in de toppen van mijn vingers. Nu nog steeds, maar met elke minuut dat
ik haar langer ken, is er iets meer. Wie is ze? Wat is ze? Als ik haar moet
beschrijven: ze is groot en heuploos en lijkt op een jonge ritmeester. Ik
weet niet waar deze toestand op uitdraait, maar ik voel me ertegen opge­
wassen. Ik weet niet wat het allemaal is: ik verlang naar haar, wil met
haar praten, vrijen. De week vóór Kerstmis heb ik twee dagen van school
gestolen en met haar doorgebracht: ’s nachts om twee uur met de taxi naar
Badhoevedorp, laat in bed, de volgende dag in het Amsterdamse Bos.
Tuurlijk is het een probleem dat het een vrouw is. Niet voor mij, maar
voor het maatschappelijk patroon, waar ik steeds minder in pas. Maar ik
kan mijn leven niet tot mijn veertigste laten besturen door angsten om
maatschappelijke patronen. Ook dat zal op den duur op te lossen zijn
en misschien duurt het allemaal niet zo lang. Wat dat betreft heb ik een
goede leerschool met Ko gehad. Het absolute en eeuwige bestaat niet en
we zijn blij met elke dag die we hebben. (...)

AMSTERDAM, DINSDAG 7 JANUARI 1975

(...) Ben begonnen aan mijn roman. Soms denk ik dat hij te traditioneel
is. Maar dat moet maar zo. Waarom geen traditie? Zelfs Picasso heeft
geleerd van Frans Hals. Heb overigens het idiote gevoel dat ik eerst Freud
zou moeten lezen om een roman te kunnen schrijven. Onzin: ik heb Vest­
dijk gelezen. Eerder zou ik moeten proberen los van Vestdijks al te grote
invloed te komen. Ook is er een remming omdat het boek ook over mijn
eigen jeugdervaringen zal gaan.

LANGBROEK, DONDERDAG 30 DECEMBER 1976

Ik wou dat dit dagboek was wat het nooit geworden is in al die vijftien jaar
dat ik al een dagboek schrijf: een beeld van mijn denken. Zo zou de pen
moeten zijn, een seismografische weergave van mijn denken. Maar zo is
het niet. Alle gedachten hierin zijn kleurloos en grof, en mijn meest hel­
dere, lucide gedachten komen hier nooit te staan. Het is een klaagschrift
wat ik hier schrijf, een monotone zang van de eenzaamheid van mijn ziel,
waar de vogels geen brood van lusten.
Thuisgezeten, heldere dagen met Kerstmis, heldere blauwe luchten
over sneeuwlandschappen in het begin van deze week. Lange tochten
over de bevroren velden. Laat uit bed, niet al te laat in bed. Iskander van
Couperus gelezen. Kranten gelezen. Kortom: uitgerust. Naar ik hoop.

40 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016

 Ik heb altijd Want er zit toch nog een onrust in me om de vele dingen die nog moe­
gedroomd ten gebeuren. Natuurlijk heb ik weer een veel te ambitieus programma
over de
opgesteld voor de vakantie. Waarom ben ik zo opgejaagd? Waarom toch
toekomst. Als
toneelspeelster zo opgejaagd? En zo verdrietig vaak? Het is niet mijn liefde voor Gerda.
of als Die is groot en deze dagen genieten we van elkaar. Haar geurige hals, haar
schrijfster. Nu aanwezigheid. Maar toch blijft er zo nu en dan een hevige piek van ver­
ben ik negentien
driet opkomen. Het gevoel dat er niet genoeg tijd is, het gevoel dat ik het
jaar en sta op
het punt om die niet kan, dat het verleden weg is, dat ik gauw dood zal gaan, dat ik geen
dromen waar te rust vind bij mezelf. Zo zelden kijk ik nog naar mijn gezicht in de spiegel.
moeten maken, Het doet er zo weinig nog toe wat ik aan de buitenkant ben. Terwijl je dat
maar nu weet
niet kunt scheiden van de binnenkant. Toch interesseert het me niet. Wat
ik dat al die
dromen niet ik zou willen is rust bij mezelf, geen angst voor anderen. Was ik vroeger
waar zijn niet veel zelfverzekerder? Trok ik me toen ook zo veel angsten aan? Ik heb
het idee dat ik nog maar zo weinig tijd heb.
Wie weet is dit het afscheid van de jeugd. Dat iedere vrouw krijgt tegen
haar dertigste. Ik, een vrouw zonder familie van vroeger, zonder kind. Al
mijn kaarten gezet op het schrijven. Ik zei zonet tegen Gerda: ‘Waarom
zou ik nog schrijven? Al die moeite om op je donder te krijgen, om uitge­
scholden te worden, om afgekraakt te horen je liefste bezit. Al die uren die
je eraan gewerkt hebt, al die spanningen die het kost, al die angsten die je
ervoor hebt dat je het niet kunt, die stijve rug als je het uit gaat typen, die
moedeloosheid als je niet verder kunt, die opgejaagdheid als je met iets
anders bezig bent. Dat allemaal voor een boekje van twintig gulden dat
uitkomt opdat de heren critici erop kunnen kakken, of verwaand erover
kunnen doen, of het kunnen negeren.’ En terwijl ik dat zei dacht ik: stel
dat ik het écht opgeef. Op dat moment kwam er een bijzonder hevig ver­
driet in me op. Het liefste, het meest eigene van me, is mijn schrijven. Het
is het enige diertje dat me warm houdt. Ik kan dat niet laten gaan. Het
meest innige op deze wereld. Misschien niet meer uitgeven, maar altijd
die vlinder van de verbeelding die onder anderen Nabokov me schonk.

LANGBROEK, ZONDAG 11 DECEMBER 1977

Gisteren, ’s middags, alleen naar het Van Gogh Museum geweest. Wat
schildert die man. En weer met name de donkere aquarellen en schilde­
rijen rond 1885, daar waar hij geen mensen schildert. Ontroering bij mij.
Daarna elk uur door de donker wordende stad gelopen. Alles was zo mooi,
de lichten die aangingen, de donkere nevel, de takken van de bomen in
de grachten. Ik was opmerkelijk gelukkig. Op lichte voeten en met een
nieuwe blik.
Boek loopt goed. Recensies gunstig. Het heeft niets dan goede tekenen.
Ik voel me een schrijfster. Ben in gedachten bezig met het volgende boek.
Maar niet te snel, niet te snel. Gelukkig? Ach, vandaag gaat het wel weer.

LANGBROEK, VRIJDAG 17 AUGUSTUS 1979

De week loopt ten einde. Maandag moet ik aan het werk. Vijf weken ben
ik nu bij de krant weg en ik heb nog steeds geen zin om te beginnen. Een
andere baan? Er bestaat voor mij geen andere baan meer. Dit is de leukste
die ik kan hebben. Als ik over zeven jaar, vijf jaar misschien, nog twee
goed lopende boeken geschreven heb, zal ik heel misschien een mager
jaar­inkomen hebben waar ik op kan leven.
Wat bevalt me niet aan de krant? Die voortdurende spanning van je
artikelen. En erger nog: het clubgevoel, het ‘Wir haben’s so herrlich weit
gebracht’. Ik hoor niet bij de club. Ik geef geen
cent voor Vrij Nederland, behalve dat het
Het liefste, het m’n broodwinning is, en het een baan met
veel vrijheid is waar ik mijn stukken in kwijt
meest eigene kan. O ja, het is beter dan school, beter dan
van me, is mijn de universiteit. Maar mijn probleem is dat ik
schrijven. Het altijd aan de roman denk, altijd rekening houd
met het feit dat ik eigenlijk wil schrijven, wat
is het enige ik vervolgens niet doe. Zo ben ik nooit ergens
diertje dat me vast of thuis. Het is een vluchtmechanisme
warm houdt. dat feilloos werkt om niets tot stand te hoeven
PRIVE COLLECTIE

Ik kan dat niet brengen.

Aan de andere kant ben ik weer zo bezig
laten gaan met zelfonderzoek dat het alle energie opslokt.

14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 41

 PA AGM AN SELECTIE
voor De Groene Amsterdammer

Tijdens de Tweede Wereldoorlog vochten onge­
veer een miljoen vrouwen in het Rode Leger, maar
hun verhaal is nooit verteld. In De oorlog heeft geen
vrouwengezicht verzamelde Svetlana Alexijevitsj de
herinneringen van honderden van hen die scherp­
schutter waren, tanks bestuurden of in veldhospitaals
werkten. Hun verhaal is niet het verhaal van strijd
alleen, maar dat van mensen in oorlog: wat gebeurde
er met hen, hoe werden ze door de oorlog veranderd?
Hoe was het om te leren te doden?
w 29,950
gratis verzending met actiecode: degroene

BESTEL JOUW EXEMPLAAR NU OP:

www.paagman.nl/groeneamsterdammer
Ik zeg voortdurend tegen mezelf: ‘Stel jezelf de goede vragen.’ Maar wat lust tot schrijven in me. Ik weet niet of het er ooit nog van komt. De stap
zijn de goede vragen? En zo ben ik weer bezig en kom wel stapje voor van m’n familie weg heeft me veel gekost. Sinds augustus 1982 voel ik me
stapje verder, maar ontduik al het andere dat ik moet doen. Juist nu ik moe, slap, zwaar in de hartstreek. En verder neemt m’n verliefdheid te
deze vakantie weer zo gretig ben gaan lezen, erachter kom dat ik nog veel nutteloze tijd in beslag. Ik schrijf brieven, hij schrijft brieven – en het
zoveel wil weten en zo weinig weet. Dom, ja, voel ik me. Het eeuwige pro­ leidt allemaal tot niks. Met ’m naar bed kan niet, ik weet dat dat alleen
bleem dat ik niet slim genoeg ben. Vaak dat gevoel als er vrienden zijn. tot rampen & schaamte leidt en toch wil ik dat. Hij is zo lief en aardig en
Terwijl ik dan tegelijkertijd het gevoel heb dat we niet over de juiste din­ ik wil hem overal kussen en voelen. Maar mannen? Wat kan ik nou met
gen praten en denken. Veel gepraat stuit me tegen de borst. hen? En zelfs hij met de lieve kindernaam: hij maakt net als ik rampen
Hoe kun je alleen gaan en goeie dingen maken? Als je een klein, gra­ om zich heen.
nieten hart hebt? Waar alleen de echte dingen nog tekens op achterlaten? Ik wil eindelijk een beetje fatsoen & netheid in m’n leven. Maar daar
komt hij plotseling m’n leven binnen. Ik heb al z’n boeken herlezen. Veel is
AMSTERDAM, DINSDAG 8 MAART 1983 om zelf geschreven te hebben. Jaloezie, jaloezie. De man is een genie. Hij
Ik weet niet wat ik moet doen. Schrijf het dus op. Ik heb niets te ver­ weet over alles. En hij schrijft erover met ’n aardigheid & tederheid die
wachten en niets te hopen. Het leuke gedeelte van mijn leven is afgelopen merkwaardig genoeg in veel mensen agressie oproept. Ik heb ’n foto hier
augustus afgesloten. En die boosheid kan ik niet overwinnen. Ik wil niet voor me staan van tien jaar geleden. Zie dat hij niet mooi is. Maar ik vind
meer. Als ik alles overdenk, wil ik alleen maar dood. En tegelijkertijd – hem zo prachtig, die ogen, die mond. Dat gezicht dat me zo vertrouwd is,
daarmee in verwarrende tegenstelling – ben ik met alle kracht verliefd. alsof het altijd lacht en ik moet meelachen, of ik wil of niet, want ik weet
Is dat een wanhoopspoging om de dood te ontlopen? Dat zal dan wel uit­ waarom hij lacht. Alles wat hij schrijft heeft datzelfde, dat alsof het uit mij
lopen op Isphahaan. komt, alsof ik alles weet wat hij denkt (nee, vooral hoe hij denkt, hij weet
Goed, ik ben verliefd en weet niet welke kant ik ermee op moet. De zon veel meer dan ik, hij is honderdmaal intelligenter).
schijnt, het is warm voorjaarsweer en ik loop op straat en alle mensen en Ik vraag me streng af: is het omdat hij Rudy Kousbroek is? Nee! Niet
dingen beginnen te stralen omdat ik verliefd ben. Het is even hevig als dat zoiets onmogelijk zou zijn. En ik was natuurlijk in het begin gevleid
tien jaar geleden bij Gerda, maar er is geen enkele kans op verwezenlij­ door zijn aandacht voor mij, omdat hij Rudy Kousbroek was. Maar nu
king. Ik heb hem een brief geschreven en hij heeft teruggeschreven maar niet meer. Ik ben blij dat hij Rudy Kousbroek is, omdat hij schrijft als
de post is vertraagd. Vanochtend zijn stem aan de telefoon. Hoe vond hij Rudy Kousbroek, maar it is not the world. ‘Niet voor de wereld maar voor
mijn brief? Ja, hij had nog nooit zo’n brief gekregen, maar het was van jou’, schreef hij me, en zo is het. Niet voor de wereld. (Ik kan er trouwens
mijn kant wel uit een veilige hoek. Wat veilige hoek? Omdat ik homo­ niets mee. Niet trouwen, niet het minnaarschap. Ik kan niets anders dan
seksueel ben? Dat maakt het er alleen maar verwarrender op. En wat wil­ verliefd zijn.)
len we trouwens? Hij heeft twee vrouwen en woont in Parijs, en ik heb een
rotsvast en moeilijk huwelijk met Gerda. Ik wil bijvoorbeeld naar Parijs, AMSTERDAM, MAANDAG 18 MAART 1985
en liever nog met hem twee weken naar Rome. O God, ik kan janken als Op zondag 6 januari, exact een maand nadat ik weggelopen was uit Lang­
ik daaraan denk: hoe ik gearmd met hem door de Villa Borghese loop, in broek en besloten had niet meer zo’n soort leven met Gerda nog verder te
het warme park, hoe ik met hem zou lachen, in bed na het vrijen samen leiden, viel ik op een avond ruggelings in een salto mortale van de trap van
met hem een boek zou lezen. Zijn gezicht is me zo dierbaar & zijn stem. de Weteringdwarsstraat. Bij mij was Luce van Rooy, met wie ik die nacht
Hoeveel keer heb ik hem eigenlijk gezien: voor het eerst in 1978, tijdens sliep. Anderhalf jaar geleden had ik al een keer bij haar ‘gelogeerd’, maar
de P.C. Hooft-prijs twee keer; toen twee brieven uit Parijs; toen een teke­ na die keer hield ik alles af wat zweemde naar ander en meer contact. Dit
ning uit Parijs in 1981; toen twee dagen achter elkaar in november 1982; keer gebeurde het opnieuw. De volgende dag had ik drie gekneusde rib­
laatst even bij zijn lezing. En pas die laatste keer realiseerde ik me dat ik ben en ik was verliefd. Sinds die datum ben ik het alleen nog maar meer
al in 1978 op het eerste gezicht verliefd op hem was geworden. Maar het geworden. Dat ik zoiets kostbaars in mijn armen kan houden, het vult me
moest vier jaar duren voordat ik het wist. En hij? Ach, de eerste keer in met groot geluk.
Den Haag maakte hij een video-opname van me en vier jaar later vertelt ie Alle reserves die er in het begin nog waren – ik hield mezelf voor dat zo
me dat ie die bewaard heeft. Hij is begonnen met snel de dingen niet gaan, dat er verdriet en afstand
brieven, hij maakt een tekening van me. Toen ik overheen dienen te gaan, in ieder geval had ik dat
laatst aan de telefoon zei dat ik hem een brief had En de liefde in mindere mate ethischer gevonden van mezelf. Maar dit soort
gestuurd met ’n vraag: ‘ja?’ erin, antwoordde hij: Doeschka Meijsing (1947-2012) hield tussen 1961 gevoelens doet niet aan ethiek. Dat woord staat
‘het antwoord is heel veel’. Nee, zei ik lachend, ik en 2009 een dagboek bij. Ze deed verslag van niet in het vocabulaire.
ook heel veel, maar dat is de vraag niet. Toen heeft haar vriendschappen en verliefdheden, van de
hij ’n brief geschreven met mogelijke antwoorden boeken die ze las, de conflicten die ze uitvocht AMSTERDAM, MAANDAG 9 SEPTEMBER 1985
(die er verdorie al lang had moeten zijn), waarbij en van de ernstige depressies waaraan ze leed. Mooi weer. Fluitconcert van Vivaldi, 10.00 uur in
ik weer vragen moet verzinnen. Ik ben verliefd Al in 1962 – ze was toen vijftien – vertrouwde de ochtend. Voor het eerst sinds lange tijd voel ik
op die man, op zijn stem, op zijn tederheid, op ze haar dagboek toe dat ze aan een roman me weer fit en in staat achter mijn bureau te zitten
zijn manier van schrijven, op zijn boeken, op zijn werkte. De dagboeken verschijnen als tweeluik. in de ochtend. Eigenlijk zou ik dat elke dag moe­
grapjes. Het eerste deel, dat deze week verschijnt, ten doen en in dit schriftje moeten schrijven om
Maar het is ’n dwaze verliefdheid, want er kan bestrijkt Doeschka Meijsings laatste jaren op een soort discipline weer op te bouwen voor het
niets van komen. Hij heeft zijn twee vrouwen en de middelbare school, haar studietijd, de banen schrijven van ander werk. Maar ik wil ook mijn
ik begrijp genoeg van hem dat hij – net als ik – die ze had als docent Nederlands, eerst aan het liefje in mijn bed, en dan komt er van schrijven
zijn verleden nooit los kan laten, dat elke stap Ignatius College en daarna aan het Instituut niets.
die hij doet hem verder bindt in het labyrint. De voor Neerlandistiek van de Universiteit van Eén ding heeft het schrijven voor de krant mij
man lijkt op mij. En verder zal ik toch altijd het Amsterdam, tot haar vertrek als redacteur bij geen goed gedaan. Ik voel veel te veel ogen op mij
lichaam van vrouwen aangenamer vinden dan Vrij Nederland, toen ze van haar schrijverschap gericht, ik ben veel te bang geworden. Wat moet
dat van ’n man, hoewel Rudy een uitzondering is, ging leven. De dagboeken zijn bezorgd door het me kunnen schelen hoe de mensen willen dat
ook in dat opzicht. Doeschka Meijsings uitgever Annette Portegies ik schrijf! Maar het edele handwerk leren, daar
en hoogleraar literatuur Ben Peperkamp. gaat het deze tijd om. Benut de twee maanden niet
AMSTERDAM, DINSDAG 5 APRIL 1983 (Doeschka Meijsing, En de liefde in mindere drinken, Doeschka, laat het niet voorbijgaan zoals
Ik zou strenger tegenover mezelf moeten zijn. mate: Dagboeken 1961-1986, De Arbeiderspers, alle tijd toch al voorbijgaat. Schrijf elke dag, al is
Om dit leven goed te leven. Er is geen enkele € 29,99) het maar in dit schriftje!

14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 43

Film Hail, Caesar! en Trumbo
Een zwarte lijst
voor rood gevaar
Het rode gevaar is terug in ’s werelds droomfabriek,
maar de nachtmerrie krijgt sentimentele trekjes.
Hollywood herhaalt zichzelf in het beste geval als farce,
maar net zo graag als valse romantiek. door Jan Postma
BEGIN DIT JAAR verscheen Hail, Caesar!, het
zoveelste sterrenstelsel in het almaar uitdijende
nostalversum van de broers Joel en Ethan Coen,
waarin de belangrijkste constanten bestaan uit
de fundamentele verlorenheid, de stompzinnig­
heid en de zelfoverschatting van de personages;
het vage besef bij de kijker zelf niet wezenlijk
anders in elkaar te steken en het milde leed­
vermaak waarmee die herkenning mag wor­
den weggelachen; en, tot slot, de onvermijde­
lijke aanwezigheid van George Clooney. Hail,
Caesar! is screwball met een vleugje noir: een
vrolijke chaos met een dreigende ondertoon en
onder die ondertoon weer vrolijke chaos. Een
prachtige, plotloze rotzooi, dacht ik eerst, en
daarna, in grandiozere, kayzeriaanse termen:
een Schitterend Ongeluk.
Het verhaal, voor zover je daarvan kunt spre­
ken, speelt medio jaren vijftig, al kan het gezien
de uiteenlopende referenties net zo goed 1949
of 1961 zijn. Spilfiguur is Eddie Mannix, die de
dagelijkse leiding van Capitol Pictures Studios in
handen heeft – zijn baas, Mr. Schenk, resideert
aan de oostkust. Mannix is even hard als devoot:
hij zondigt aan de lopende band maar biecht zo
mogelijk nog vaker. Hoewel Mannix constant in
de weer is, lijkt hij de zoveelste incarnatie van
een klassiek Coen-personage, een archetype dat
ooit werd opgemerkt door filmcriticus Roger
Ebert: de man achter het bureau. Het zijn varia­
ties op een figuur wiens opgebouwde zeker­
heden, en soms ook de autoriteit die hij daar­
aan ontleent, voor zijn ogen in een maalstroom
verdwijnen; een figuur wiens rol eruit bestaat
dat hij de dingen ziet mislopen, zonder direct te
begrijpen hoe – laat staan waarom. De man ach­
ter het bureau heeft zelden een hoofdrol, maar
in het geval van Eddie Mannix zou je kunnen
zeggen dat hij als ‘fixer’ het ultieme Coen-perso­
nage is. Zijn werk, en in het verlengde daarvan
zijn leven, bestaat eruit dat te voorkomen wat de
Coens liever dan wat ook filmen: crises.
Mannix zet de dingen recht, liefst voordat
ze zijn misgelopen, maar sowieso voordat de
pers (hier vertegenwoordigd door een door
44 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
Tilda Swinton gespeelde rivaliserende e­ eneiige
­tweeling) er lucht van krijgt. Voordat de film goed
en wel onderweg is, redt hij een fi ­ lmsterretje
dat op het punt staat zich in compromitterende
poses te laten ­fotograferen en zorgt hij ervoor
dat een hoogzwangere ­vuilbekkende queen of the
­silverscreen, de vader is not available, haar eigen
kind kan adopteren. All in a day’s work, voor
Mannix, zulk gedoe met ­volwassen k ­ inderen die
niet kunnen of willen deugen. Maar ook als hij
wordt geconfronteerd met een op het oog toch
omvangrijker probleem panikeert hij niet.
Baird Whitlock (Clooney), een van de grote
sterren uit de stal van Capitol Pictures Studios,
is tijdens de opnamen van Hail, Caesar – een
zwaarden-en-sandalen-epos over een Romeinse
centurion die als een blok valt voor Jezus Chris­
tus en zijn evangelie – gedrogeerd en daarna
ontvoerd door twee klungelige extra’s die deel
uitmaken van een sinister gezelschap dat zich
‘The Future’ noemt. (Hoe flauw ook: ‘There is a
message from The Future’, en variaties daarop,
blijven verbazingwekkend lang grappig.) Whit­
lock komt weer bij zinnen in een tuinstoel in een
rommelkamer in een villa met adembenemend
uitzicht over de Grote Oceaan. The Future blijkt
een groep miskende scenarioschrijvers, een
‘studiegroep’ van, uiteraard, een zooitje com­
munisten, waaronder niemand minder dan een
zekere Dr. Marcuse die met een zwaar accent de
beginselen der dialectiek uiteenzet om op enig
moment te concluderen dat ‘man is oe-nitary’.
De mannen winden zich op over de fundamen­
tele onrechtvaardigheden die zijn ingebakken in
het studiosysteem, dat daarmee natuurlijk niet
verschilt van de wijdere wereld. Het losgeld dat
ze in ruil voor Whitlocks vrijheid hopen te ont­
vangen willen ze per onderzeeboot naar Moskou
sturen, om zo hun steentje bij te dragen aan de
goede zaak. Het kost de communisten niet veel
drank en vingersandwiches om Whitlock te
overtuigen van de noodzaak van een revolutie in
Hollywood. (Whitlocks bekering tot het evange­
lie van Marx en Engels spiegelt die van de door
hem gespeelde centurion. ‘De chacun selon ses
Parodiëren
de Coens
ergens ook het
progressivisme
waar Hollywood
zich graag op
laat voorstaan?
Staand van links naar rechts:
Danny Kaye, June Havoc
en Humphrey Bogart, met
zijn vrouw Lauren Bacall
(zittend), tijdens een
hoorzitting van het House
Committee on Un-American
Activities, 1947
facultés, à chacun selon ses besoins’, de door
Marx gepopulariseerde slogan die voor velen
de kern van het communistische ideaal vat, valt
terug te voeren tot een frase uit het bijbelboek
Handelingen.)
NOG VOOR IK DE FILM ZAG, kreeg ik iets wat
NRC-critica Joyce Roodnat twitterde niet uit
mijn hoofd. ‘Hail, Caesar! is nauwelijks over­
dreven en daarom zo goed. Studiosysteem, ster­
ren, bazen, films – in Hollywood wáren ze zo…’
schreef ze. Er stond een plaatje bij van Frances
McDormand, die erin slaagt met de kleinst
mogelijke bijrolletjes de grootst mogelijk indruk
te maken wanneer ze op een moment suprême
met haar stropdas in een filmprojector verstrikt
raakt, net niet stikt en eenmaal uit haar benarde
positie bevrijd haar eerste ademhaling aan het
aansteken van een nieuwe sigaret wijdt.
Roodnat doelde op de larger-than-life-­
kwaliteiten van de personages, en daarmee
 heeft ze ongetwijfeld een punt: iedere parodie
MARTHA HOLMES / THE LIFE PICTURE COLLECTION / GETTY IMAGES
moet zich voeden met de werkelijkheid. Sterker,
Eddie Mannix en ook zijn baas Nicholas Schenk
zijn figuren die op enig moment, hoe zal ik het
zeggen, reëel existeerden. Al waren beiden ver­
bonden aan mgm en zijn ze heviger gefictionali­
seerd dan het gemiddelde bbp van de ddr.
Achteraf las ik hoe filmcriticus Richard Brody
zo mogelijk nog enthousiaster was. Maar in
een recensie waarin de superlatieven zelfs een­
maal gedrukt en opgedroogd nog om hun plek
leken te vechten, schreef hij ook: ‘Er is slechts
een wenk naar de angst voor ontmaskering en
vervolging in het McCarthy-tijdperk en die arri­
veert al vroeg wanneer de frase “naming names”
valt.’ Hij noemde ‘het bagatelliseren van de poli­
tieke paranoia van het moment, vooral (maar
niet alleen) onder de zelfbenoemde communis­
ten’ de enige zwakte van de film. Waarom hij de
paranoia toeschrijft aan degenen die daadwer­
kelijk werden achtervolgd, en paranoia en angst
als inwisselbare begrippen lijkt te gebruiken,
begrijp ik niet goed, maar ook hij legt zijn vinger
op iets wat raakt aan de verhouding tussen paro­
die en werkelijkheid.
Je kunt je namelijk afvragen wat de Coens,
met hun complot om een Hollywoodster te ont­
voeren en het losgeld per onderzeeër naar de
Sovjet-Unie te sturen, precies parodiëren. Is het
alleen de paranoia, de angst voor het rode gevaar
die terugkijkend, hysterisch, grenzend aan het
absurde, is? Of parodiëren ze ergens ook het pro­
gressivisme en het idealisme waarop Hollywood
zich graag laat voorstaan? Hun absurde plan­
nen daargelaten: The Future lijkt toch vooral te
bestaan uit intelligente maar ook wat verwarde
mannen. Mannen die het beste voor hebben met
de wereld, mannen met idealen en diepgevoelde
ideeën over wat recht is en wat krom. Ze zijn
doorgeslagen, zoveel is duidelijk, maar er schuilt
meer naïviteit dan kwade wil in. En in die zin
bevestigt de parodie op de een of andere manier
ook een bekend beeld, een herkenbaar verhaal
over Hollywoods ‘liberals in a hurry’.
DE GESTOLDE GESCHIEDENIS van die gehaaste
progressieven en hoe ze plotseling massaal op
een zwarte lijst – The Blacklist – belandden,
gaat ongeveer als volgt. In het Hollywood van
rond de Tweede Wereldoorlog werd door de
arbeiders onder aan de voedselketen vaak harde
sociale strijd gevoerd en wemelde het in de
hogere lagen van de idealisten die hun steentje
bijdroegen of in ieder geval sympathiseerden.
Velen van hen zagen hun politieke idealen niet
terug bij de Republikeinen en Democraten, wie
geloofde dat een betere wereld samenhing met
internationale solidariteit kwam al snel uit bij
de communisten. Tijdens de oorlog resulteerde
het bondgenootschap tussen de VS en de SU in
een aantal films die het leven in de communisti­
sche heilstaat nog net niet verheerlijkten, maar
veel scheelde het niet. Toen de relatie kort na de
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 45
oorlog begon te verzuren, sloeg ook in Holly­
wood de stemming om. De paranoia die in het
zog van die verslechterende relatie opborrelde,
bood een welkome opening voor het House
Committee on Un-American Activities om een
onderzoek in te stellen naar de invloed van de
communisten in Hollywood: en wie was er ‘pre-
maturely anti-fascist’ geweest? (hcua werd al
snel verbasterd tot het gemakkelijker uit te spre­
ken huac; de commissie overwoog rond deze
tijd ook een onderzoek in te stellen naar de kkk,
maar besloot uiteindelijk daarvan af te zien.
Over de logica van die beslissing zei een van
de leden destijds: ‘After all, the KKK is an old
American institution.’) Eind jaren veertig volg­
den de eerste zittingen. Onder de 79 gedaagden
ook de ‘unfriendly nineteen’, die weigerden mee
te werken. Van die negentien verschenen er
door omstandigheden uiteindelijk slechts tien
voor de commissie: de Hollywood ten, voorna­
melijk ­scenarioschrijvers die zich veelal op hun
zwijgrecht beriepen. Het leverde een veroorde­
ling wegens ‘contempt of Congress’ op. Hoewel
die veroordeling was ingecalculeerd, had nie­
mand rekening ­ gehouden met de p ­ lotselinge
dood van twee relatief jonge rechters die het
Hooggerechtshof binnen korte tijd van kleur
deed verschieten. Het Hof bekrachtigde de ver­
oordeling en de tien d­ raaiden de gevangenis in.
Begin jaren vijftig volgde een nieuwe reeks
zittingen waarbij het accent niet langer alleen
op het afleggen van verantwoording lag, maar
ook op het beschuldigen van anderen. Het bios­
coopbezoek, dat tijdens de oorlog tot grote hoog­
ten was gestegen (de helft van de ­Amerikanen
bezocht wekelijks een bioscoop) liep o
­ ndertussen
rap terug. Het was de combinatie van de golf van
anticommunisme, de hete adem van de televisie,
cynisme, en, zo wordt gefluisterd, de angst voor
antisemitisme die maakte dat de studio’s eieren
voor hun geld kozen: er kwam een zwarte lijst
van mensen met onwelriekende sympathieën en
wie erop stond kwam in Hollywood niet aan de
bak. Een zwarte bladzijde in de geschiedenis van
de filmindustrie die, in deze min of meer gemy­
thologiseerde versie, definitief werd omgeslagen
toen niemand minder dan Kirk Douglas eigen­
handig de blacklist ‘brak’ door Dalton Trumbo,
een van de originele H ­ ollywood ten, niet alleen
in te huren om ­Spartacus te herschrijven, maar
hem ook een plek op de titelrol te gunnen. Het
commerciële succes van de film betekende de
begrafenis van de blacklist. Eind goed, al goed.
SINDS VORIGE WEEK draait de biopic Trumbo in
de Nederlandse bioscoop. De film is gebaseerd
op de biografie die Bruce Cook in 1977, met hulp
van Dalton Trumbo zelf, schreef. Bryan Cranston,
bekend als Breakings Bad’s Walter White, speelt
de eponieme held. Hoewel Cranston met zijn
vertolking een ­ Oscarnominatie in de wacht
sleepte, valt op hoezeer zijn Trumbo is opge­
bouwd uit maniertjes. Hij spreekt langzaam,
bijna vertraagd, en waar mogelijk in aforismen;
allemaal even apodictisch, twee uur lang. Daar­
boven is Cranstons gezicht een verzameling die
als lijnenspel weliswaar weet te bekoren, maar
die als om het vertalen van emotie gaat grenst
aan het cartooneske.
Er is geen blacklistverhaal te verzinnen dat vol­
lediger samenvalt met de ­blacklistgeschiedenis
dan dat van Trumbo. Hij was s­ chijnbaar overal
direct bij betrokken: bij de stakingen die eraan
voorafgingen en de eerste reeks hoorzittingen,
de gevangenschap, de zwarte handel in scripts
die onder pseudoniem werden g ­ eschreven door
geblackliste auteurs – Trumbo zelf won in zijn
tijd op de zwarte lijst twee Oscars – en de kort
na elkaar verschenen films Exodus (van Otto
Preminger) en Spartacus (van Stanley Kubrick)
die door Trumbo’s naam op de aftiteling als een
einde van de blacklist worden beschouwd.
Maar misschien valt Trumbo’s verhaal wel
té goed samen met de grotere geschiedenis. Te
goed, in ieder geval, om de film geen parten te
spelen. In bepaalde opzichten lijkt Trumbo nog
het meest op een overvolle geschiedenisles. De
schrijvers verdienen lof voor de hoeveelheid
context en gebeurtenissen die ze, met relatief
weinig olifantenpaadjes, in het script hebben
weten te verwerken, maar het resultaat van dit
Grote Navertellen is dat je aan alles voelt dat het
ten koste van iets is gegaan: leven. Het resultaat
Trumbo is een
plichtmatige
biecht gevolgd door
even plichtmatige
Mariaweesgegroetjes
is een verhaal van een leven vol drama gevangen
in een drama dat maar niet tot leven wil komen.
Hij is de goedheid zelve, welbespraakt, idealis­
tisch maar niet onredelijk, getalenteerd en gene­
reus. De pogingen Trumbo meer dan een vehikel
voor de geschiedenis te laten zijn, hem diepgang
te verlenen, zijn ronduit lachwekkend: men
komt niet verder dan de clichématige suggestie
dat hij ook niet de gemakkelijkste man om mee
samen te wonen zal zijn geweest.
Het is indicatief voor een dieper probleem:
in de film is goed goed en slecht slecht en het
onderscheid is overal zo duidelijk dat het op je
zenuwen gaat werken. Sterker: het heeft immo­
rele gevolgen. De lachwekkende manier waarop
de acteur Edward G. Robinson, die Trumbo in
de steek liet en ‘namen noemde’, wordt gepor­
tretteerd, verraadt dat de makers helemaal niet
geïnteresseerd zijn in de achterliggende para­
noia, de morele dilemma’s en de oneindige hoe­
veelheid werkelijke drama’s. Ze zijn geïnteres­
seerd in het heldenverhaal met happy end van
de kleurrijke Dalton Trumbo. Uit het vele drama
wordt uiteindelijk een vederlichte geschiede­
nis gedestilleerd die weliswaar, op details na,
klopt, maar die toch ook de werkelijkheid geen
moment recht lijkt te doen. De paradox van
Trumbo is dat de film tegelijk een brave geschie­
denisles en een geromantiseerd verhaal is en het
resultaat nog het meest weg heeft van een ritu­
ele reiniging waar niemand echt in gelooft; een
plichtmatige biecht gevolgd door even plicht­
matige Mariaweesgegroetjes, in het volle besef
dat we nu eenmaal gedoemd zijn tot zondigheid.
IETS ANDERS. Een paar weken geleden begon
de Amerikaanse journaliste Karina Longworth
aan een nieuw seizoen van haar podcast You
Must Remember This. YMRT draait volledig om
de vroege geschiedenis van de cinema, in het
bijzonder die van Hollywood. Het huidige sei­
zoen opent met de dreigende vraag ‘Are, you, or
have you ever been, a member of the Communist
Party’, en de beroemde verzuchting van acteur
Robert Taylor, voor huac: ‘If I had my way about
it, they’d all be sent back to Russia. Or some other
unpleasant place.’ Zestien afleveringen van drie
kwartier tot een uur, allemaal over de blacklist.
De eerste afleveringen behandelden de voor­
geschiedenis en de zaak van de Hollywood ten,
om vervolgens de diepte in te duiken. Katherine
Hepburn, John Huston, Dorothy Parker, Bogart
en Bacall, Charlie Chaplin, Ronald Reagan: tel­
kens weet Longworth een rijk beeld te schetsen
van de manier waarop de levens van een veelheid
van acteurs en regisseurs en producenten en alles
wat eromheen zwermt worden bepaald door de
blacklist. Hoe Hepburn, Huston en B ­ ogart geza­
menlijk stelling namen en hoe ze, toen de back­
lash kwam, ieder op eigen wijze aan damage con-
trol deden, hoe Ronald Reagan publiek weigerde
namen te noemen, maar dat ondertussen bij de
fbi wél deed en hoe dat het begin van zijn poli­
tieke loopbaan betekende.
In tegenstelling tot Trumbo slaagt YMRT
erin een gelaagd beeld te laten ontstaan. Dat
lijkt een oneerlijke vergelijking, maar het heeft
niet alleen te maken met de hoeveelheid tijd die
Longworth is gegund. Haar werkwijze, niet één
narratief maar een veelheid van invalshoeken, is
wezenlijk anders, maar ze lijkt ook heel goed te
beseffen dat je de geschiedenis niet tot vermaak
hoeft te reduceren om behalve stof tot nadenken
ook vermaak te kunnen bieden.
De blacklistgeschiedenis kan op ­verschillende
manieren blijven fascineren: als een ­klassiek ver­
haal over goed en kwaad, waarbij het goede zege­
viert, of als een morele m ­ odderpoel. Het eerste
is voor Hollywood, als geen ander bereid in zijn
eigen mythes te g ­ eloven, altijd ­aantrekkelijker –
maar die eeuwige manicheïstische strijd heeft
niet alleen sleetse trekjes, er knaagt ook altijd
het besef dat de vereenvoudiging de werkelijk­
heid geen recht doet. Het tweede is op het eerste
gezicht nooit aantrekkelijk, maar altijd intrige­
rend. De Coens lijken dat door te h ­ ebben. Hun
karikaturale ­personages zijn, net als de histori­
sche figuren van Longworth, in morele grijstin­
ten geschilderd. Ze doorzien Hollywoods zelf­
beeld – de nostalgie en de eigenwaan – en steken
er even liefdevol als genadeloos de draak mee.
Trumbo draait momenteel in de bioscoop, Hail,
Caesar! nog op een aantal plekken
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 47
 De gruwelen van de
holocaust vanuit
het perspectief van
nazi Max Aue heeft
ook op het toneel
een verwoestende
uitwerking. De
verteller spreekt
direct tot ons.
Het zaallicht blijft
aan. De waanzin
is begonnen en
zal drie uur lang
doordenderen.

door Loek Zonneveld

Hans Kesting (Max Aue) en

Kevin Janssens (Thomas
Hauser) in De Welwillenden

Toneel Littells De Welwillenden

Verslavend verschrikkelijk
HANS KESTING, want hij is het, neemt ons
mee naar ergens in het begin van het boek, De
Welwillenden, roman van Jonathan Littell, uit
2006. Door mij, en velen, in 2008 in vertaling
gelezen en verschillende keren in een hoek
gesmeten. Ergens vanaf bladzijde 25 onder­
breekt de verteller, Max Aue, de introductie van
zijn feitenverslag. We zijn in Oekraïne, 1941. De
nazi’s, waarvan hij er een is, zijn hun aanval op
Rusland begonnen. Hij doet een persoonlijk sta­
tement. Hij filosofeert over zichzelf als dader.
In het boek begint dat zo: ‘Ik hoor u denken:
wat een kwaadaardige vent, wat een slechte
man, kortom, een complete ellendeling, die in
de gevangenis zijn straf zou moeten uitzitten,
in plaats van ons te bestoken met de warrige
filosofie van een voormalig fascist zonder veel
berouw.’ We zijn in de toneelvoorstelling naar
het boek, gemaakt bij Toneelhuis Antwerpen
en Toneelgroep Amsterdam, regie: Guy Cas­
siers. De avond dat ik er ben, begint na een paar
zinnen op rij 9 een mevrouw enorm te hoesten.
Kesting onderbreekt zichzelf. ‘Ik haal een flesje
water’, zegt hij. En hij is weg. Vrij lang. Hij brengt
haar het flesje persoonlijk. ‘Beter voor u. En voor
mij.’ En hij vervolgt: ‘Als u geboren bent in een
land en in een tijd waarin niemand uw vrouw en
uw kinderen komt vermoorden, en waarin ook
niemand u komt vragen andermans vrouw en
kinderen te vermoorden, dan hebt u geluk. Dat
geluk heb ik niet gehad. Maar dat maakt u nog
niet tot een beter mens. Zodra u zo hoogmoedig
bent om dat te denken, wordt het gevaarlijk.’
We zijn vertrokken. Hij loopt terug, over een
‘decor-ding’ dat spoorrails blijkt voor te stellen.
Hij stapt de geschiedenis binnen. Hij wordt Max
Aue. Nee, correctie: hij wordt de tolk van Max
Aue. En hij belandt in een ruzie over de terecht­
stelling van duizend joden als vergeldings­
maatregel voor de moord op tien Duitse solda­
ten. De waanzin is begonnen. Hij zal drie uur
doordenderen. Is dit eigenlijk wel een toneel­
voorstelling aan het worden? Jazeker. Een
Griekse tragedie is het. De doden keren terug.
En vertellen het verhaal over hun dood. Alleen
zijn het hier niet de slachtoffers die hun voortij­
dig einde komen beklagen. Het zijn de daders.
Die komen uitleggen hoe het is gegaan. Dat is
de openingszin van de avond: ‘Laat me vertellen
hoe het ging’. Eigenlijk zijn het twee Griekse tra­
gedies op één avond. Voor de pauze: in de hel,
als het schieten is begonnen, en het waden door
het bloed en de drek. Na de pauze: de nade­
rende nederlaag, toen de hel ná de hel losbrak,
toen het liegen begon, en de schuld. Ik doe af en
toe mijn ogen dicht en hoor de stemmen. Dat
overkomt me op de momenten dat de verha­

48 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016

 len zo zwaar zijn dat ik de banale
tastbaarheid van de nagespeelde
en gereconstrueerde werkelijkheid
(lees: mensen in een decor) er niet
meer bij kan hebben. Op gezette
tijden doet de voorstelling ook zelf
haar ogen dicht. Dan projecteren
de makers het hoofd van de ver­
teller als een groot, schreeuwend
masker. Een sprekende röntgen­
foto van verrotting. Een schedel
die blijft razen en tieren. Of dat
mooi is? Dat is het woord niet. Ver­
slavend verschrikkelijk, dat is het
eerder. Net als dat rotboek.
En, nee, het is geen horror. Het
blijft toneel. Toneel met de magie
die bij toneel hoort. Een jongetje
speelt viool voor officieren. Bach.
Aue Wat is je naam?
Jakov Jakov.
Aue Jakov, ken jij Rameau?
Jakov Nee, meneer de officier.
Wat is dat?
Aue Franse muziek.
Jakov Is het mooi?
Aue Misschien wel het allermooi­
ste wat er bestaat.
Jakov Nog mooier dan Bach?
Aue Bijna net zo mooi als Bach.
Jakov Mag ik u iets vragen?
KURT VAN DER ELST
Aue Natuurlijk.
Jakov Is het waar dat u alle Joden
gaat doodschieten?
Aue Wie zegt dat?
Jakov Ik hoorde erover praten.
Aue Ze hadden gedronken. Je had niet moeten
luisteren.
Jakov Gaat u mij dan ook doden, meneer de
officier?
Aue Welnee. Hoe kom je erbij?
Jakov Ik ben ook een Jood.
Aue Dat doet er niet toe, jij werkt voor ons.
IETS LATER horen we terloops dat Jakov is dood­
geschoten. Veertig tekstpagina’s, uren vertelling
en één pauze weer verderop, begint Max Aue
in Berlijn te fulmineren tegen een vriendin,
Hélène, een ‘Duits vrouwtje met de ogen dicht’
(gespeeld door Abke Haring). Aue: ‘Vier jaar
lang zijn we bezig geweest mensen te vermoor­
den, ja, dat deden we, we vermoordden Joden,
zigeuners, Russen, Oekraïners, zieken, bejaar­
den, vrouwen, ja ook vrouwen, jonge vrouwen,
zoals jij, en kinderen, massa’s kinderen hebben
we al vermoord. Ze moesten er allemaal aan.’ Op
de achtergrond, in de verte, als een klein spook
in de metershoge kast met eindeloze rijen deur­
tjes en laden, zien we Jakov weer. Hij heeft de
viool nog in zijn knuisten. Maar hij speelt niet
meer. Hij is een kindspook geworden. De nacht­
merrie die niet meer weg wil uit die tierende kop
van Obersturmführer Max Aue.
De figuur die het vleesgeworden dader­
perspectief is in elk relaas over nationaal­
socialistische massamoorden, Adolf Eichmann,
wordt hier gespeeld door de frêle, met onder­
koelde spiritualiteit acterende Katelijne Damen.
En via hem/haar schuift de bewerking van Guy
Cassiers en dramaturg Erwin Jans zelfs een
portie sardonische humor de vertelling binnen.
Eichmann voorziet binnen de Endlösung der
Judenfrage een filosofische botsing met Imma­
nuel Kant en diens categorische imperatief, het
bewaren van de integriteit van de menselijke
rede door middel van het bewaken van de inte­
griteit van het denkend subject. Terwijl Eich­
mann flessen sekt ontkurkt, geeft Aue over dit
onderwerp een deftig hoorcollege casuïstiek.
Aue We dienen aan ons nationaalsocialisme
vorm te geven door de wil van de Führer te erva­
ren als onze eigen wil en dus als het fundament
van het Volksrecht.
Eichmann Frei sein ist Knecht sein, zoals het
oude Duitse gezegde luidt.
Aue Ja, juist. Maar dan moet duidelijk zijn dat
juist de Führer de grootste knecht is van alle­
maal, want hij is louter dienstbaarheid. Wan­
neer wij hem dienen, is hij niet de Führer maar
de vertegenwoordiger van het volk, dat wij die­
nen zoals hij het dient, in totale zelfverlooche­
ning. En daarom moeten we ons schikken wan­
neer wij pijnlijke taken krijgen opgedragen, we
moeten onze gevoelens bedwingen en die taken
vastberaden volbrengen.
Eichmann Ik begrijp u volkomen. Het volbren­
gen van onze plicht is de hoogste uitdrukking
van onze menselijke vrijheid.
BEHALVE MET woorden, veel woorden, die ons
elektronisch versterkt op hallucinogene wijze
bereiken, is de voorstelling De Welwillenden een
zeer fysieke ervaring. Cassiers en zijn spelers
onderzoeken de theatrale aspecten van de fas­
cistoïde ‘soldatenman’, ze brengen de verwoes­
tende lichamelijke toestand waarin de protago­
nisten in Littells roman verkeren nauwkeurig
in beeld. Het lichaamspantser en de motoriek
van Aue is niet alleen een vernielingsfabriek, hij
zuigt zijn nieuwe leven uit de dood van joden.
De fascist als vampier. Niet een door een ideo­
logie overwoekerde halvegare, geen psychopaat.
Jonathan Littell deed in een voorstudie voor De
Welwillenden – enkele jaren na de roman ook
in Nederland gepubliceerd, als Het droge en het
vochtige – onderzoek naar de mannenfantasieën
in het spierenharnas, de driften en verlangens in
het pantser van Obersturmführer Max Aue en
zijn kompaan Thomas Hauser (Kevin Janssens).
Hun momenten samen zinderen van onder­
huidse spanning. Bijvoorbeeld in de (hier inge­
korte) scène waarin Aue intieme omgang tussen
Duitse soldaten en sovjetvrouwen afkeurt.
Thomas Wat mogen onze soldaten dan wel
doen. Ze zijn meer dan een jaar van huis. Moe­
ten ze de hele tijd de hand aan zichzelf slaan?
Aue Masturbatie brengt ernstige risico’s met
zich mee.
Thomas Dat is complete onzin.
Aue Heb je Plato gelezen? De Grieken hadden
dat probleem niet.
Thomas Die waren homoseksueel.
Aue Weet ik.
(stilte)
Thomas Onze Weltanschauung verbiedt
homoseksualiteit.
Aue Volgens mij heeft de Führer er zich nooit
over uitgesproken.
Thomas Himmler anders wel.
Aue Die komt uit een streng katholiek milieu.
Zei de Führer niet dat de partij geen internaat
is voor meisjes van goeden huize, maar een
organisatie die mannen staalt voor de strijd?
Thomas Wat wil dat volgens jou dan zeggen?
Aue Vanuit een werkelijk nationaalsocialistisch
gezichtspunt is niets strijdig met de erotiek tus­
sen mannen. Dat dacht Plato ook. Misschien is
Plato wel de eerste waarlijk fascistische auteur.
Thomas Hoe kan een staat mannen dulden die
niet deugen als soldaat?
Aue De beste soldaten, de elitesoldaten hebben
altijd van andere mannen gehouden.
Thomas Maak je geen zorgen. Je geheimpje is
veilig bij mij. Ik hou het dossier wel onder aan
de stapel.
DE VERBETEN, droog en kaal vormgegeven
Obersturmführer Max Aue die Hans Kesting
‘Ik blijf alleen achter met
een nijlpaard in doodsnood en
een paar struisvogels, alleen
met de tijd en de treurnis...’
speelt, is een raadselachtige, oververhitte figuur,
die meerdere geheimen achter zijn ondoor­
dringbaar lijkende pantser verbergt. Hij wordt
interessanter naarmate hij meer en meer ver­
brokkelt. Jonathan Littell schrijft in zijn voor­
studie voor de roman: ‘Onder dat pantser, in een
voor de fascist ontoegankelijk gebied, bevinden
zich zijn aandriften en wensen, die volstrekt
vormeloos zijn. Maar dat gepantserde Ik is nooit
hermetisch afgesloten, het is zelfs nogal broos,
eigenlijk blijft het alleen in stand met steun
die het in de buitenwereld vindt. In een peri­
ode van crisis valt het uit elkaar en dan dreigt
hij te worden overspoeld door oncontroleerbare
verlangens en een ontbinding van persoonlijke
grenzen.’
Aan het eind van de toneelavond doodt Max
Aue zijn vriend Thomas. Hij vlucht door het
Berlijnse park Tiergarten, langs en dwars door
de dierentuin. ‘Ik blijf alleen achter met een nijl­
paard in doodsnood en een paar struisvogels,
alleen met de tijd en de treurnis, de pijn van de
herinnering, de wreedheid van mijn bestaan en
van de dood die nog moet komen.’ Slot van een
van de belangrijke toneelavonden van dit sei­
zoen.
De Welwillenden is te zien t/m 22 juni; tga.nl
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 49
Kroniek van kunst&cultuur
Vader dictator
Begin jaren tachtig had
FILM de jonge Argentijnse rug­
El Clan byspeler Alejandro Puccio
de wereld aan zijn voe­
ten. Samen met het nationale team, de Puma’s,
reisde hij naar Zuid-Afrika en Engeland waar
hij zijn land op het hoogste niveau op het rug­
byveld vertegenwoordigde. Thuis in San Isidro,
Buenos Aires, werd hij een celebrity. Zijn vader,
Arquimedes Puccio, was trots op hem. Maar
voor vader Puccio waren eer en sportieve pres­
taties niet goed genoeg. Alejandro moest vooral
zijn plicht als zoon nakomen. En tussen 1982 en
1985 betekende dat: mensen helpen kidnappen.
In dit waargebeurde verhaal zijn de feiten
bizar genoeg, en je zou denken dat een docu­
mentaire over wat er precies
gebeurde een fascinerende film
oplevert. Maar in de film die
de Argentijnse regisseur Pablo
Trapero over de Puccio’s heeft
gemaakt, El Clan, krijgt de wer­
kelijkheid juist een extra laag
in de vorm van de absurditeit
van de kidnappings, die in drie
gevallen eindigden in moord.
Wat vader Puccio precies
deed in het tijdperk vooraf­
gaande aan de kidnappings is
een beetje een mysterie, maar
het lijkt erop dat hij tijdens de
militaire dictatuur een soort
freelancer voor de geheime
diensten was. En dat hij na de
democratische verkiezingen van
1983 simpelweg doorging met mensen ontvoe­
ren, nu voor eigen gewin.
Het idee van de ‘banaliteit van het kwaad’
komt in het spel. Ook in de virtuoze mise-
en-scène: Trapero’s camera volgt Puccio van
dichtbij terwijl hij door zijn huis loopt, door
de keuken waar zijn vrouw avondeten aan het
voorbereiden is, langs de eettafel waar zijn kin­
deren huiswerk doen en voorbij de televisie
waar Alejandro naar zit te kijken, naar de kelder
beneden waar het nieuwste slachtoffer in een
speciaal kamertje vastgebonden aan een ket­
ting zit te schreeuwen. Om het geluid te dem­
pen staat er muziek aan. Maar het is duidelijk
dat iedereen die in dit huis woont precies weet
wat er aan de hand is. De vraag waarom ze niets
doen, waarom ze het ‘normaal’ vinden wat hun
vader uitspookt, vormt de kern. Het zijn gewone
mensen die met het kwaad in aanraking komen.
En het kwaad, dat is vader Puccio.
Ook wij worden met deze banaliteit gecon­
fronteerd, want de kidnappings zijn flitsend in
beeld gebracht en worden begeleid door num­
mers als I Ain’t Got Nobody van Louis Arm­
stong. Erger nog, Alejandro Puccio is zo’n inne­
50 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
mend personage dat je niet anders kunt dan je
met hem identificeren. Dankzij zijn succes als
rugbyer en met het geld dat zijn vader heeft
verdiend met al weer een kidnapping opent hij
een sportwinkel. Hij wordt verliefd op een aar­
dig meisje. Het is duidelijk dat hij met tegenzin
helpt met de kidnappings, maar de vraag blijft
waarom hij daar toch mee doorgaat. De trieste
suggestie is dat de verdwijningen en de moor­
den in Argentinië een way of life zijn geworden.
Je doet het net zoals je een kruidenierswinkel
runt. Dat is misschien ook de reden waarom
de buurtgenoten ‘geschokt’ reageerden toen de
Puccio’s gearresteerd werden. ‘We wisten van
niets!’ zeiden ze.
GAWIE KEYSER
Te zien vanaf 14 april
Stoelen
De Beurs van Berlage in
KUNST Amsterdam is vorig jaar
Berlage weer eens geheel ver­
nieuwd, op zoek naar een
nieuwe rol in het vaderlandse cultuurleven. In
het souterrain is een nieuwe tentoonstellings­
ruimte geschapen en daar past natuurlijk mooi
een expositie in over Berlage zelf. Het gebouw
kent u; minder bekend is dat de zolders vol
staan met het oude beursmeubilair, van de sta­
tige ameublementen voor de directiekamers
tot de handige krukjes en klaptafeltjes van
de beursvloer. Deze tentoonstelling, Berlage:
Godfather of Dutch Design, geeft een overzicht
van dat Berlage-meubilair gecombineerd met
meubels van hedendaagse Nederlandse ontwer­
pers. De stelling van de samenstelster (de Stich­
ting Zetel) is dat ‘het dna van Berlage’ nog altijd
doorwerkt. Het initiatief is te prijzen, de zaal is
mooi, de uitvoering redelijk netjes, maar inhou­
delijk is het helaas een ratjetoe. Het belangrijk­
ste probleem is dat ‘Berlage’ als man, als kunste­
naar, als begrip in vormgeving en architectuur,
onontkoombaar om verduidelijking vraagt. Dat
ontbreekt hier, uit angst voor te veel informatie,
vermoed ik, maar het betekent dat een niet-­
geïnformeerde bezoeker geen idee krijgt wat dat
dna eigenlijk zou kunnen behelzen, en daarmee
is de vergelijking met hedendaags werk eigenlijk
wezenloos.
Er staat bijvoorbeeld een formidabel bureau
in schitterende staat, ontworpen voor de direc­
teur van de Vereniging voor de Effectenhandel.
Berlage zag het als een bouwwerk, waarin de
functionaliteit eerst kwam, daarna pas de deco­
ratie die logisch uit de constructie moest voort­
vloeien. Hij liet zich verleiden tot het aanbren­
gen van prachtige details in houtsnijwerk van
de hand van Joseph Mendes da Costa, en een
fraai koperen geklonken klokstel voor bovenop.
Daartegenover zet de tentoonstelling het Col-
Guillermo
Francella als
Arquímedes
Puccio in
El Clan
CINEMIEN
lage Cabinet van Joost van Bleiswijk, een
grappige opstapeling van kastjes en laden
die in de verte iets van een bureau of een
dressoir heeft, maar in de architectuur en de
afwerking – het is bedekt met tekeningen –
volstrekt anders is opgevat dan dat werk van
Berlage. Hier werkt het dna niet door, in de
verste verte niet, en dat geldt evenmin voor
de geweven structuren van Samira Boon, de
glas-in-lood-panelen van Marjan van Aubel,
de Not only hollow Chair van Dirk Vander
Kooij of de Flax Chair van Christien Mein­
dertsma.
Nu zitten sommige ontwerpen wel dege­
lijk dicht tegen een berlageaanse manier van
denken aan. De Table Chair van Richard
Hutten staat logisch naast de sobere krukjes
uit de Beurs en zijn Berlage Chair (tiens) bor­
duurt voort op de hellende rechte rug­leuning,
die Berlage introduceerde in zijn stoel uit
1896, ontworpen voor de familie Fentener
van Vlissingen. Het gaat daarbij om het zoe­
ken naar een zo sober mogelijk antwoord op
een technische opgave zonder je te verliezen
in al te veel ‘vormgeving’; zoiets zie je ook in
de bamboeconstructies van Alexander bestaan is hij een bijzonder schaak­
Pelikan. Ook in de relatie met vak­ talent en student natuurkunde met
manschap, al of niet industrieel, zou wiskundevakken. Binnen een paar
je een interessante relatie met Berlage minuten zitten we met hem in een
kunnen laten zien, zoals in de gegla­ ‘enclave’ uit zijn vorige leven: ‘ten­
zuurde bakstenen van Chris Kabel. tamen’, een ‘luchtbel van drie uur’
Dat blijft allemaal ondoordacht. Jam­ waarin hij zich ‘heel licht’ voelde. En
mer. Volgende keer beter. Dat gebouw dan dat mooie zinnetje: ‘Het goede
staat er nog wel even, denk ik. antwoord bestond al, met of zonder
KOEN KLEIJN mij, het goede antwoord had mij,
Berlage: Godfather of Dutch Design, of mijn medestudenten, helemaal
t/m 15 mei. Beurs van Berlage, Amster- niet nodig.’ Daarna doet de acteur
dam; beursvanberlage.com iets wat hij niet benoemt maar ruim
een uur gewoon doet: hij is een tijd­
springer. Zoals alle tovenaars in het
Tijdspringer toneel, alle kunstenaars. En mis­
‘Alan Turing van schien zoals alle natuurkundigen en
TONEEL de film The Imi- schakers. Galileï was ook een tijd­
Turing tation Game.’ springer. De katholieke inquisitie
Het staat er echt. werd er nerveus van.
Op de folder van Lowie van Oers en Omdat hij natuurkunde verruilt
zijn solo Turing. Toneel aangeprezen voor het toneel leeft hij in meerdere
via een speelfilm. In de jaren tach­ werelden tegelijk, die met elkaar
tig van de vorige eeuw was er al een verbonden zijn. In de wiskunde van
toneelstuk over Turing, Breaking The Alan Turing en zijn zielsverwanten.
Code van Hugh Whitemore. The Imi- In Elseneur van Hamlet, en in de
tation Game is wat ze tegenwoordig woede van Macbeth. Als robot naast

MENNO VAN DER MEULEN

een biopic noemen. Turing van Van Batman tijdens het carnaval. En als
Oers is van alles maar geen biodram. verschillende personages tegelijk in
Juist niet. Hij begint bij zichzelf. En Sneeuwwitje. Al die werelden zijn
komt daar ook min of meer weer uit. ook samen heel erg Alan Turing.
Lowie van Oers is toneelspeler en Hoe, dat leg ik niet uit, dan zou ik
schrijver. En dus... fantast. In een vorig dezelfde fout maken als de maker
Lowie van
Oers, Turing van de folder van Turing. Er is één
wereld waar Van Oers en Turing een beetje bonje
over krijgen: wie is homo, wat is een homo?
Hermann Göring zei ooit: wie flikker is, bepaal
Berlage: ik. Maar die opvatting is sinds 1945 een tikje uit
Godfather de tijd gevallen. Turing had zo zijn eigen oplos­
of Dutch
singen. Hij noemde zijn ‘machine’ ‘Christopher’,
Design,
Beurs van naar de eerste en enige grote liefde uit zijn leven.
Berlage Turing is slim geschreven, illusionistisch,
Amsterdam maar geen Hans Klok. Eerder een bijna pes­
terige serie verdwijntrucs die geen foefjes zijn
maar identiteitswisselingen, die uit een mengsel
van bewondering, nostalgie, spot en mededogen
langzaam tot poëzie van de verbazing worden.
Prettig pedant hier en daar, beetje ‘Meneertje
Warum’ zoals de wiskundige Kurt Gödel heette,
die voorbij komt. Net als Einsteins vriend David
Hilbert, de man van de uitspraak Wir müssen
wissen. Wir werden wissen – ook een verborgen
motor onder deze intrigerende solo. Lowie van
Oers is een aanstekelijk en aanminnig toneel­
BEURS VAN BERLAGE AMSTERDAM

speler, die zichzelf tegen het slot het zwerk in

hijst. Geen robot. Of toch? Daar kom je niet uit.
LOEK ZONNEVELD
Turing is te zien van 15 t/m 17 april in OT Rot-
terdam, op 20 april in Theater aan het Spui
Den Haag en 11 t/m 14 mei in Theater aan het
Hof Arnhem, www.generaleoost.nl

14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 51

‘Van eencellig
tot Stephen Hawking’
Alleen die titel al. Aosem.
POPMUZIEK Het is wat je krijgt wan­
Daniël Lohues neer je in het Drents
‘adem’ zegt. Maar het
klinkt ook naar wat een Amerikaan tegen hem
zei toen Daniël Lohues hem aan een bar tijdens
een van die vele Amerikaanse reizen vertelde
dat hij muziek maakte. En dat wanneer hij dat
niet deed, hij dan rondreed en -keek, en er dan
weer nieuwe liedjes kwamen. De Amerikaan zei:
‘Awesome.’
Daniël Lohues is niet alleen een uitstekende
producer en liedjesschrijver, hij is ook een
poortwachter van de taal: een man die ieder
album opnieuw poëzie ziet in het alledaagse, en
dat bezingt in het Drents. Zoals ook bij geest­
verwant Jack Poels van Rowwen Hèze het geval
is: als je de nummers naar het Nederlands zou
vertalen, zouden ze niet alleen kleur en warmte
verliezen, maar zelfs hun hart.
Lohues bevindt zich nadrukkelijk in een tra­
ditie van Nederlandse artiesten (tot buiten de
popmuziek: Toon Hermans deed het ook) die
het kleine eren en de grote woorden mijden.
Alles wat dan aan gevaar op de loer ligt (samen­
gevat: gekneuter en geleuter) dient gesmoord
te worden in de juiste toon. En in soms, op
het juiste moment, wél de deuren opengooien
naar de wereld buiten eigen dorp en tuin. Dat
doet Lohues mooi in De wereld is niet raozend
maakt, waarin hij de hele veelvoud van leven
bezingt, ‘van eencellig tot Stephen Hawking’.
De man die een van de mooiste odes aan de
fietstocht schreef (Luka Blooms The Acoustic
Motorbike was er een, maar Lohues’ oude band
REYER BOXEM / WWW.AGENTSAFTERALL.NL
52 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
Skiks Op fietse zeker ook), eert de tochten met
zijn auto door diezelfde wereld in Waor gaon we
naortoe. Het is indrukwekkend hoe hij raakt aan
essentiële thema’s, zonder deze al te expliciet te
benoemen. De verhouding tussen individu en
samenleving, de vraag naar zin­geving, de kwes­
tie van de vrije wil: in het openingsnummer en
het slotnummer komen ze allemaal langs, maar
altijd terloops, bijna laconiek.
Ronduit ontroerend is Appels, dat doet den­
ken aan het al net zo ogenschijnlijk kinderlijk
blije I Like Birds van Eels. Dat leek een niemen­
dalletje over de liefde van zanger E voor vogels,
maar was veel meer een monument voor zijn
overleden moeder, en drukte een romantisch
verlangen uit naar het leven dat achter hem lag.
Zo fraai metaforisch is ook Appels, waarin
Lohues blijmoedig zijn grootvader citeert, die
zich opmaakt voor de oogst van de appels, waar­
van er volgens zijn opa best veel aankomen. Als
het maar niet te droog wordt en zeker niet te nat.
Dan hebben ze nog dit najaar zoete appels zat.
LEON VERDONSCHOT
Daniël Lohues, Aosem. Lohues speelt 15 en 16
juni in de Kleine Komedie in Amsterdam
Pratende dirigenten
Na de mooie series Bloed,
TELEVISIE zweet en snaren over het
Nelsons No. 5 Concertgebouworkest en
Bloed, zweet en aria’s over
De Nederlandse Opera, bracht AvroTros een
reeks over Flying Dutchman Jaap van Zwe­
den. Overwegend lofzang, maar dat maakt het
Mokums lefgozertje uit de Surinamepleinbuurt
dan ook waar. En weer komt er een nieuwe
Daniël Lohues
muziekdocumentaire bij die omroep. In 2014
was de Let Andris Nelson gastdirigent bij het
kco voor de Vijfde Symfonie van Sjostakovitsj.
Volgens hem net zozeer sleutel- en noodlots­
werk als de Vijfden van Beethoven en Mahler.
Carmen Cobos filmde repetities en uitvoeringen
en liet hem uitgebreid aan het woord. Dat hij dat
toeliet verbaast, want ijdelheid lijkt hem totaal
vreemd, zijn agenda is overvol en de vaak aan­
wezige camera werkt niet bepaald ontspannend
voor een bescheiden man.
Die camera is er zelfs wanneer hij tijdens
een hazenslaapje door de harpistes bezocht
wordt – op zijn kamer genood omdat hij ze
niet wil lastigvallen met detailkritiek tijdens
de plenaire repetitie. Een soort anti-Jaap van
Z.: behoedzaam, beleefd, attent, aardig. Na
afloop wil hij zijn boeket gesplitst hebben om
beide dames te bedanken voor het indrukwek­
kend eindresultaat, maar dat lukt het Konink­
lijk Orkest niet.
De film bevat de vaste ingrediënten, soms
bijna clichés, van een muziekdocumentaire. En
het verlangen naar een integrale uitvoering van
de symfonie wordt sterker, wat natuurlijk alleen
maar goed is. Het is bovenal de man zelf die de
aandacht waard blijkt. Vanwege muzikaal genie
en uit het respect dat hij bij het orkest in no
time wint. Als christen geen bewonderaar van
het communisme waarin hij tot zijn twaalfde
opgroeide (al leek ook Lenin lang God), maar
zonder rancune over de voor iedereen toen gel­
dende armoe, en met heimwee naar de goede
kunstopleidingen daar; en überhaupt naar het
gewicht dat niet-materiële zaken hadden. Zijn
scepsis over triomferend kapitalisme en de luxe
waarin hij zelf leeft is opvallend. Je hoeft niet in
een dictatuur te zijn opgegroeid om Sjostako­
vitsj te kunnen vertolken, maar zijn korte uitleg
aan het orkest over diens relatie tot het stali­
nisme, en over de angst, ironie en het cynisme
in passages van de symfonie, is indrukwekkend
en hoorbaar effectief. Het liefst zou hij veel
meer gedachten met het orkest delen, maar hij
weet dat muzikanten een pesthekel aan pra­
tende dirigenten hebben. Dus dan maar vooral
indrukwekkend non-verbaal. Zijn Engels lijkt
trouwens matig voor een chef van Angelsaksi­
sche orkesten.
Inmiddels heeft Cobos ook een film over
Daniele Gatti, binnenkort nieuwe chef van
het kco, gemaakt, in september uit te zenden.
Ik was bij een openbare repetitie van diens
recente Wagner-, Liszt- en Berlioz-programma.
En ergerde me plaatsvervangend aan continu
doorlullende koperblazers en geitende en elkaar
fotograferende slagwerkers. Want ja, die hebben
niet altijd wat te doen. Overjarige pubers. Jaap
zou ze eruit geflikkerd hebben, die al te lollige
‘mensen van het kco’. Daarom willen ze hem
daar misschien ook niet. Benieuwd of Gatti dat
blijft pikken.
WALTER VAN DER KOOI
Carmen Cobos, Nelsons No. 5, Close Up Avro­
Tros, zondag 17 april, NPO 2, 19.15 uur
Links:
Saskia Noor
GERT JAN VAN ROOIJ / COURTESY GALERIE FONS WELTERS AND THE ARTIST
van Imhoff,
# +23.00
rechts:
Ed Atkins,
Ribbons,
2014
Kijken
Hier en
daar scheef
De kunst van Saskia Noor
van Imhoff is wonderlijk
rusteloos licht. Uit het
depot van het museum
selecteerde ze objecten, en
arrangeerde die tot nieuwe
verhalen. Lichte verhalen,
rusteloos ook.
door Rudi Fuchs
Ik kijk en zoek wat ik denk te moeten zien. Op
het eerste gezicht lijken de objecten (of con­
structies van objecten) van Saskia Noor van
Imhoff glashelder. Dat komt door de aard van
hun slanke vormgeving. Het best geef ik een
voorbeeld. In een zaal van het museum zijn twee
van die rechte, strakke stoelen van Donald Judd
neergezet – op een laag plateau dat rechthoekig
is en mat witgelakt en er dus (in de omgeving
van ook witte wanden) een bijzondere indruk
maakt. In de zaal, die ongeveer vierkant is, ligt
dat plateau iets diagonaal op de lichtbruine par­
ketvloer. Eén van de twee stoelen staat op de
rechthoek van het plateau maar wel iets scheef.
De tweede stoel ligt op haar zijkant vlak tegen
de eerste (benedenhelften tegen elkaar). Van de
stoelen, gemaakt van multiplex, is de staande
geel gebeitst, de liggende bruin. Ze zijn geleend
uit de collectie van het museum. Voordat ze wer­
den geplaatst op dat witte plateau heeft Saskia
COURTESY THE ARTIST AND CABINET, LONDON
Noor er twee replica’s van laten maken – maar
dan van doorzichtig perspex dat wel ongeveer
even dik is als het oorspronkelijke multiplex.
Hun kleuren zijn zo gelijk mogelijk aan het
geel en bruin van de echte stoelen maar lijken
lichter omdat ze transparant zijn. Deze versies
van ­perspex zijn omgekeerd, als een stolp, op of
tegen de houten stoelen geschoven. Omdat de
rugleuning daarvan lager is dan het zitgedeelte,
past de replica maar gedeeltelijk op de stoel. Zo
ontstaat er een merkwaardige situatie in deze
verbinding van origineel en replica. Je ziet dat
de replica’s, omdat die van dat gladde perspex
werden vervaardigd, er veel preciezer uitzien
dan de stoelen van multiplex.
Vooral de kanten zijn heel strak gesneden.
In de vormgeving van Judds werk was het juist
de scherpe kantigheid van randen en hoeken
die hem zeer bezighield. Die moest nauwkeurig
zijn omdat hij geen sporen van nerveus hand­
schrift in zijn kunst wilde. Nu maakt een jon­
gere kunstenaar van zijn werken versies die, in
hun fysieke hoedanigheid, perfecter zijn dan
de voorbeelden. Judd gebruikte perspex voor
vooral (achter)wanden van sculpturen; hij vond
de gloed van hun kleur mooi. Als materiaal voor
stoelen kwam het niet in aanmerking, denk
ik, omdat dat gewoon niet bij hem opkwam.
Hij was als beeldhouwer meer van materialen
met volume en gewicht. Ik denk dat voor Sas­
kia Noor van Imhoff vooral de transparantie
de wezenlijke eigenschap is van perspex. Zij is
een installateur van visuele scènes. Dan wil je
dat materiaal wendbaar is als perspex en, van­
wege de transparantie, optisch ook licht. Mij
Het komt mooi uit
dat Saskia Noor even oud
is als Ed Atkins
valt nu op dat in dit werk met stoelen in hout
en ­perspex de dingen er licht verplaatsbaar uit­
zien. Ze zijn ook licht en niet gewichtig bij elkaar
gezet – alsof het telkens, zoals wolken in de lucht
bewegen, weer anders zou kunnen. Wezenlijk en
anders dan bij minimal art is niet de stevigheid
van vorm maar de doorzichtigheid.
Intussen komt het mooi uit dat Saskia Noor
even oud is als Ed Atkins. Allebei in 1982 gebo­
ren – dus geheel en al opgegroeid in een wereld
van digitale grenzeloosheid waarin metamorfo­
sen gewoon werkelijk zijn. Tussen hun beider
werk voel ik die verwantschap. Een enkel beeld
uit het werk Ribbons van Atkins is maar iets wat
voorbijkomt – de hele voorstelling bestaat uit
onophoudelijk uit en in ekaar glijdende beelden
die bewegen en deinen als olievlekken op gol­
vend water. Zoiets: en eigenlijk is de kunst van
Saskia Noor ook zo wonderlijk rusteloos licht.
Dat geldt ook voor wat traditioneel inhoud heet
of verhaal. Ik kijk ernaar om te zien wat ik kan
zien, zei ik hierboven. Verder blijft alles open.
De kunstenaar laat ons zien wat ze klaarzet: een
aantal dingen bij elkaar op een bepaalde manier,
hier en daar scheef, ook doorzichtig. Door hoe
de stoelen en hun replica’s in elkaar zijn gezet
en ruimtelijk gearrangeerd ontstaan er in dat
ensemble plekken (als nissen of vitrines) waarin
nog andere voorwerpen worden vertoond: een
portretkop van grijze steen, een klein stukje
van verguld brons. Ook nog een kommetje van
keramiek, wit en omgekeerd zodat ik eerst dacht
dat het een bol, glimmend puddinkje was. Die
spullen komen uit het depot van het museum,
zegt een zaaltekst. Die dingen worden vertoond.
Wat het zijn wordt niet verteld. Het gaf ook geen
houvast als je dat wel wist. Dat wil zeggen dat
ook de bedoeling van de kunstenaar op drift is.
Het enige eigenlijk wat je dus met zekerheid
ziet, is wat jij ziet in de kijkdoos.
PS De installatie van Saskia Noor van Imhoff
is nog tot 8 mei in het Stedelijk Museum in
Amsterdam te zien
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 53
Dichters&Denkers
Shakespeare 400

Dichter
bij de Dichter
Vier eeuwen na zijn dood
kan het werk van William
Shakespeare nog steeds op
nieuwe manieren worden
bekeken. Dat bewijst de
Amerikaanse historicus
James Shapiro.

door Joost de Vries

Alle Engelse schoolkinderen kennen het rijm­

pje, en alle volwassenen dus ook: Remember,
remember the Fifth of November/ The Gunpow-
der Treason and Plot/ I know of no reason/ Why
the Gunpowder Treason/ Should ever be forgot.
Die vijfde november verwijst naar het Jaar
des Heren 1605, waarin een groep katholieke
rebellen het Hogerhuis tijdens een bezoek van
de protestantse koning James I bijna opblies.
Het wordt nog steeds gevierd, als Guy Fawkes
Night waarbij door heel Engeland vreugdevuren
worden aangestoken.
Zoals complotten vaak door stommigheid uit
elkaar vallen, zo schoten de zeventiende-eeuwse
verraders zichzelf in de voet door een anonieme
brief te sturen aan Lord Monteagle. Dat hij zich
beter kon verexcuseren voor de eerstvolgende
zitting van het parlement, wanneer de koning
zou spreken. Er zou, schreef de anonieme tip­
gever, ‘a terrible blow’ worden uitgedeeld, ‘and
yet they shall not see who hurts them’. In voor­
gaande jaren had Monteagle als katholiek mee­
gedaan aan opstanden tegen de protestantse
Elizabeth I, de Virgin Queen. De plotters dach­
ten in hem een medestander te hebben. Maar
inmiddels was Monteagle iets ouder (eind twin­
tig, wat in die tijd als redelijk middelbaar gold)
en had hij zijn katholicisme en zijn opstandige
inborst afgezworen. Hij gaf de brief meteen aan
de raadgevers van de koning. James vond zich­
zelf nogal een detective, iemand die er prat op In heel Londen brak paniek uit; mensen sloten gebruik lang genoeg gemarteld was, bekende
ging door bijgeloof en leugens heen te prikken, zich op in hun huis uit angst door boze menigtes de man uit de kelder dat zijn naam Guy Faw­
en zou later claimen te hebben bedacht dat de gelyncht te worden. Tegelijkertijd werden overal kes was, dat hij katholiek was, en noemde hij
klap die niet gezien zou worden een bom moest vreugdevuren aangestoken om te vieren dat de de namen van zijn medestanders. Die rebellen
zijn. Het parlement werd doorzocht, en in de aanslag was mislukt, maar ook om de onrustige – een groep van een man of honderd – trokken
kelder werd een verdachte figuur aangetroffen stad verlicht te houden, zodat een eventuele die dagen door de Midlands, op zoek naar volks­
bij een ruimte. In die ruimte: 36 tonnen vol bus­ opstand snel gezien kon worden. steun nu de koning dood was. Maar die was niet
kruit. Nadat hij naar goed zeventiende-eeuws dood, de aanslag was mislukt, het volk had geen

54 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016

 Praag, circa 1963. zin in hun opstand, veel van de
King Lear, Royal rebellen deserteerden, en de harde
Shakespeare
kern sloot zich op in een landhuis
Company
geregisseerd om de kans af te wachten zich
door Peter Brook dood te vechten tegen de soldaten
van de koning. Terwijl ze wacht­
ten ontplofte een vat buskruit en
raakten verschillende rebellen zwaargewond.
Die ironie bleef hun niet onopgemerkt. Een van
hen bekende later dat ‘het leek alsof hij God had
beledigd met zijn complot, en nu met dezelfde
slechte middelen getroffen werd’.
Iets later sprak de koning alsnog het parle­
ment toe. Het volk was uitgelopen om te zien
hoe de overlevende rebellen als gevangenen
Londen binnen werden gebracht, zei James, om
ze te zien als ‘the rarest sort of monsters’.
Het kan dus niet anders, schrijft de Ameri­
kaanse historicus James Shapiro in The Year of
Lear, dan dat de bezoekers in het Globe Theatre
precies wisten waar Shakespeare op doelde toen
een jaar later Macduff op het podium de Schotse
koningsmoordenaar Macbeth toebeet:
Yield thee coward,
And live to be a show and gaze o’th’ time!
We’ll have thee, as our rarer monsters are,
Painted upon a pole.
Het jaar van Lear is 1606, het jaar waarin Sha­
kespeare King Lear voltooide en Macbeth en
Anthony and Cleopatra schreef, drie stukken
die nog steeds gelden als enkele van zijn beste.
Eerder schreef Shapiro een soortgelijk boek,
1599: A Year in the Life of William Shake­speare,
waarin Shakespeare Henry V, Julius Caesar en
As You Like It schreef, en begon aan Hamlet.
Nog altijd is er veel niet bekend over het leven
van de bard – veel zal ook nooit bekend wor­
den bij gebrek aan bron- en archiefmateriaal.
Dus hanteert Shapiro een andere methode om
dichter tot Shakespeare te komen: hij bestu­
deert de politieke en culturele ontwikkelingen
JOSEF KOUDELKA / MAGNUM / HH
uit Shakespeare’s tijd (de geboortedatum is niet
bekend, maar hij werd gedoopt op 26 april 1564
en overleed op 23 april 1616, deze maand vier­
honderd jaar geleden), kijkt naar de populaire
en invloedrijke geschriften en vergelijkt die met
het werk van Shakespeare uit die tijd.
Nog even los van het feit dat het boek vlot leest
en mooie beschouwingen geeft op de stukken is
The Year of Lear door de kenners in de Angelsak­
sische wereld onthaald als een schot in de roos.
In dit Shakespeare-jaar is het onmiskenbaar een
van de grootste titels. Shapiro weet heel plausi­
bel de oorsprong van verschillende stukken te
herleiden naar de politieke ontwikkelingen, en
dan met name die rond de nieuwe koning.
De troonsbestijging van James I was in 1603
verrassend makkelijk verlopen. De illustere
koningin Elizabeth was nooit getrouwd, en had
dus geen kinderen – en dus week men na haar
overlijden uit naar de koning van Schotland,
een achterkleinkind van Elizabeths grootvader.
Via hem versmolten Engeland en Schotland tot
één koninkrijk. Voor toneelspelers waren die
eerste jaren van de zeventiende eeuw niet heel
florissant; nadat na de lange rouw om Eliza­
beth de theaters weer open mochten, teisterde
de pest Londen, waardoor veel theaters toch
dicht bleven. Maar met James gingen de luiken
open; James richtte zijn eigen gezelschap op,
de King’s Men, waar Shakespeare deel van uit
mocht maken, en bestelde het ene na het andere
nieuwe toneelstuk. Shakespeare kon aan de bak.
En hij maakte van de gelegenheid gebruik
om op het nieuwe bewind in te spelen, zegt
Shapiro. Tijdens Elizabeth gingen zijn stukken
over de Engelse geschiedenis – ze zouden defi­
niëren wat het is om Engels te zijn. Maar met
de nieuwe koning die Schotland, Engeland en
Ierland verbond tot Groot-Brittannië, ging het
ineens over ‘Britse’ geschiedenis. Het bewijs zit
Shakespeare heeft ons geleerd wat het is om een mens
te zijn en naar onszelf te kijken als een moreel wezen
in de tekst: het woord ‘Engeland’ gebruikte hij
224 keer tijdens Elizabeth, tijdens James maar
21 keer. Tijdens Elizabeth viel het woord ‘Bri­
tain’ maar drie keer; tijdens James 29 keer.
James’ eerste politieke missie was om een
officiële unie tussen Engeland en Schotland te
bewerkstelligen; King Lear ging volledig over
de gevaren die het met zich meebrengt om een
koninkrijk op te delen, zoals de oude koning
onder zijn (on)dankbare dochters doet. James
geloofde in hekserij en schreef er een boek over;
Macbeth werd ingefluisterd door drie heksen
boven hun toverketel.
‘Double, double toil and
trouble, fire burn and caul­
dron bubble. Something
wicked this way comes.’
James was gefascineerd
door mensen die zeiden
door demonen bezeten te
zijn; in zowel King Lear
als Macbeth voerde Sha­
kespeare personages op die
JAMES SHAPIRO in meer of mindere mate
The Year of Lear: bezeten waren, en putte
Shakespeare in 1606 uit het standaardwerk
Simon & Schuster, van ene Samuel Harsnett
367 blz., € 31,99 over bezetenen. Shapiro
kan fragmenten aanwijzen
waarin Shakespeare uit­
drukkingen gebruikt die
hij bijna letterlijk overnam uit Harsnetts werk.
Hoewel verschillende andere toneelschrijvers
tijdens Elizabeth aan stukken over de liefde
tussen Marcus Antonius en Cleopatra werkten,
durfden ze die niet op te voeren. Hoewel ze offi­
cieel maagd was, vermoedde vrijwel iedereen dat
Elizabeth een affaire had met de graaf van Essex;
deze faalde op het slagveld in Ierland, keerde
boos terug zonder koninklijke toestemming,
raakte gebrouilleerd met en kwam in opstand
tegen Elizabeth. Hij zou de laatste persoon zijn
die op de Tower Green onthoofd zou worden.
Naar verluidt had de beul drie slagen nodig.
Een toneelstuk over een gevallen Romeinse
veldheer die het desastreus met een koningin
aanpapt zou al snel als politiek commentaar
worden opgevat, maar met de komst van James
was de weg vrij. Shakespeare’s Cleopatra, een
van zijn beste rollen voor vrouwen, is iemand die
constant naar zichzelf kijkt, bewust is van de rol
die ze speelt, op zoek naar het succes van haar
manipulatie. Je kunt in zijn Cleopatra een com­
mentaar zien op Elizabeth, eveneens een konin­
gin die als geen ander bewust de rol van konin­
gin kon spelen. All the world’s a stage niet waar?
Shakespeare heeft van nature iets intimide­
rends. Zijn werk is zó gecanoniseerd, geldt als
zó geniaal, heeft zozeer onze literaire cultuur
bepaald – het is alsof je tegenover de Hima­
laya staat; die bergen kun je niet wegdenken.
De grote Amerikaanse letterkundige Harold
Bloom noemde zijn Shakespeare-boek zelfs ‘the
invention of the human’, omdat, volgens hem,
Shakespeare ons geleerd heeft wat het is om
een mens te zijn en naar onszelf te kijken als een
moreel wezen. Het is niet zo dat het werk van
Shapiro Shakespeare minder bijzonder maakt,
maar het maakt het wel meer grijpbaar. Shapiro
legt uit waar Shakespeare jat, kopieert en leent –
zo schreef hij lange stukken over uit Plutarchus’
portret van Marcus Antonius en bestond King
Lear al als King Leir. Shapiro legt uit hoe ontzet­
tend meer literair en complex Shakespeare dat
bestaande stuk maakte, al wijst hij er wel even
fijntjes op dat hij zich in de eerste Folio’s van
Shakespeare een paar keer
verschrijft en er ‘Leir’ staat
zie groene.nl voor
in plaats van ‘Lear’. Maar Dossier Shakespeare
wat The Year of Lear uitein­
delijk laat zien, is dat er vier
eeuwen na zijn dood nog steeds nieuwe perspec­
tieven zijn te vinden om naar zijn werk te kij­
ken, en dus nieuwe manieren om het eindeloos
levend te houden. Die bergen vervlakken niet.
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 55
Shakespeare 400
De vork die uit de skybox viel
De ‘sporttas’ van een
marskramer, een
aardewerken potje voor
entreegeld, de vork die
vanaf een toneelloge naar
beneden is gevallen –
niet de literaire bronnen
vertellen hier het verhaal
over William Shakespeare,
maar de voorwerpen die
werden gevonden bij
opgravingen in de oude
amusementswijken van
Londen.
door Loek Zonneveld
NEIL MACGREGOR
Shakespeare’s
rusteloze wereld:
Een verrassende
geschiedenis in
twintig voorwerpen
Vertaald door Pon
Ruiter. Hollands
Diep, 336 blz.,
€ 24,99
56 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
De theaters die tegen het eind
van de zestiende en aan het
begin van de zeventiende eeuw
in Londen werden gebouwd,
waren in Europa unieke gebou­
wen. ‘Ovalen van timmerhout’
werden ze genoemd, ‘this wooden
O’, laat Shakespeare de plaats van
handeling en opvoering van zijn
kroniekstuk Henry V noemen. In de
oervorm zijn het eigenlijk kroegen
geweest met forse binnenplaatsen
waar toneel werd gespeeld. Verwant
aan de corrales de comedia in Spanje,
het enige land waar de half overdekte
schouwburgen in die tijd ook bij bosjes
werden gebouwd.
De vroegste variant, het eerste vrij­
staande theater vlak buiten Londen,
heette Red Lion. Ze konden het daar niet
bolwerken, het gebouw werd omgebouwd
tot stierenvechtersarena en kort daarop
gesloopt. We weten er zo goed als niks meer
over. Op dezelfde plaats, in de stinkende
moeraswijk Shoreditch (‘aan de oevers van
de sloot’) in Noordoost-Londen, werd in 1576
The Theatre gebouwd en een jaar later The
Curtain. Die toneelhuizen liepen wél. En hoe.
Daar vierde Shakespeare aan het begin van
de jaren negentig van de zestiende eeuw zijn
eerste triomfen: series koningsdrama’s over
de Engelse geschiedenis, de twee star crossed
lovers Romeo en Juliet uit Verona, en enkele,
deels van Romeinse auteurs als Plautus en
Terentius overgeschreven, komedies – allemaal
kassuccessen.
En daar ook werd het slimme systeem
van entreeprijzen ‘uitgevonden’ dat de public
­theatres in de Renaissance-metropool Londen
(ruim tweehonderdduizend inwoners in 1600)
zo uitzonderlijk maakte: bij de hoofdingang
stopten de mensen één pence in het centenbakje
van de ‘oevreur’ (de prijs van een stevig brood,
meer was het niet) en ze waren binnen. Dat bete­
kende: je had een staanplaats, voor en rondom
het grote kale podium op de binnenplaats, the
pit, waar zo’n vijftienhonderd toeschouwers
gedurende enkele uren bij elkaar hokten.
Dat betekende: je kon de toneelspelers rui­
ken, hun zweet zien parelen, je kon ze bijna aan­
raken. Dat betekende ook: druk, vol, geschreeuw
om je heen van drankhandelaars en noten­
verkopers, de pislucht van je buurman die ‘het’
niet meer hield, zeiknat worden van de beruchte
Londense hoosbuien, geduw, getrek. Maar… je
was binnen. Voor een prik. Dronkaards, land­
lopers en al te opzichtig uitgemonsterde hoeren
werden bij de ingang geweigerd. Maar verder
kon iedereen erin. Dat bepaalde de uniek brede
samenstelling van het Londense publiek in die
twaalf public theatres in de hoogtijdagen tussen
1590 en 1615. Bioscooppubliek avant la lettre,
dat was het.
De continuïteit in die toestroom zat ’m in
hear-say, goeie mond-tot-mond-reclame in de
talloze Londense kroegen. Heb je het bos in
Macbeth al zien ‘wandelen’? Heb je Antonius
en Cleopatra zien neuken? Heb je Thersites,
de stand-up comedian uit Troilus en Cressida,
horen schelden op de Griekse generaals voor
Troje? Heb je ook zo gelachen om hoe Falstaff
met de kroonprins dolt? ‘To be or not to be’ al
gehoord in dat rare, nieuwe stuk, Hamlet?
Iedereen stond erbij en keek ernaar. Voor
één pence! En voor iedere betere (zit)plaats,
bij iedere volgende deur, moest je bijbetalen.
‘Het kapotslaan van
de geldpotjes moet
Shakespeare als muziek in
de oren hebben geklonken’
Voor een bank op de eerste ring, een
beetje meer. Voor een zitplaats op de
balkons, hoger en ruimer: veel meer.
En voor de echt chique plekken, de sky­
boxen in Shakespeare’s theater, met
een eigen opgang en veilige brand­
trappen (waar je weliswaar minder
van de voorstelling zag, maar vooral
voor het publiek in de pit goed te
zien was), daarvoor moest je diep in
de buidel tasten, sixpence en meer.
Maar dan had je ook na afloop
vrije toegang tot het achtertoneel,
de resting rooms, voor een meet
& greet met de artiesten. En
daar, in dat unieke systeem van
entreeprijzen en publieks­
opvang, daar begint ook
het fascinerende verhaal
van Neil MacGregors boek
MUSEUM OF LONDON / UIT HET BESPROKEN BOEK
Shakespeare’s rusteloze
wereld. Bij de voorwerpen
die rond de resten en fun­
IJzeren
damenten van zijn thea­
vork met
koperen ters zijn uitgegraven.
handgreep, Sinds de viering van
uitgegra- Shakespeare’s vierhon­
ven bij het
derdste geboortedag
voorma-
lige Rose (in 1964) is er veel
Theatre gegraven in de vroe­
 gere amusementswijken van het Elisabethaanse
Londen. Met name op de Southbank, de zuid­
oevers van de Theems. Voor de bouw van de
betonnen kolos van The National Theatre
in 1976-77 bijvoorbeeld. En twintig
jaar later voor de reconstructie van
Shakespeare’s Globe-theater, een
paar honderd meter verderop,
een stuk kleiner dan het origi­
neel trouwens. MacGregor, tot
2015 directeur van het Bri­
BRITISH MUSEUM / UIT HET BESPROKEN BOEK
tish Museum en daarvoor
van de National Gallery in
Londen, schrijft daarover:
‘Er zijn veel stukken glas
en aardewerk aangetroffen,
zaden van vruchten, noten­
doppen, mosselschelpen, en
tussen al dat afval ook nog een
scherpe, chique vork, bedoeld
voor het eten van suckets, zoetig­
heden zoals marsepein, suikerbrood
en gemberkoek. De doos bonbons van
toen, zeg maar. De vork heeft eeuwenlang
gelegen op de plek waar het Rose Theatre heeft
gestaan. De vork lag tussen resten van de wan­
den van de “loges” naast het toneel. Eromheen
werd een gevarieerde hoeveelheid rommel aan­
getroffen: weggegooid eten, restanten van kle­
ding en schoeisel, wapentuig zoals de schede van
een zwaard. Misschien waren het rekwisieten.’
En iets verderop: ‘Vorken waren in het
laatste decennium van de zestiende eeuw een
nieuwigheid. Veel no-nonsense Engelsen von­
den het maar een rare buitenlandse uitvin­
ding. Dat deze vork naast goedkope mosselen
en ­alikruiken lag, onderstreept nog eens dat
Shakespeare’s publiek uit alle lagen van de
­ gebruikt hij de vondst van een ingemetselde
maatschappij kwam.’
Vlak in de buurt van deze vork is een geld­
bakje van aardewerk gevonden, een klein spaar­
potje met een stevige gleuf, een van de weinige
die bij het uitgraven nog heel was. Daar ging
het entreegeld van iedereen in, die ene pence bij
de hoofdingang. Van dat aardewerk zijn vrijwel
alleen brokstukken gevonden in de bodemlagen
tussen 1592 en 1603, de bloeitijd van The Rose,
de begintijd van The Globe. De potjes werden
na de voorstelling namelijk allemaal stuk­
geslagen, om het geld in een grote geldkist op te
bergen, die in een kantoortje stond – daar komt
het hebberige woord box-office vandaan, het
kantoor met de geldkist. MacGregor schrijft:
‘Shakespeare was, en dat was ongebruikelijk
­
voor een toneelschrijver, aandeelhouder van
zijn theater. Hij had dus recht op een deel van
de winst, de voornaamste reden dat hij zo rijk is
geworden. Het kapotslaan van de aardewerken
Zestiende-eeuws
geldbakje voor die
ene pence bij de ingang
van het theater
geldpotjes moet hem als muziek in de oren heb­
ben geklonken.’
MacGregor is een goeie verteller. Verderop
in zijn sappige, prachtig geïllustreerde boek, in
het hoofdstuk ‘De marskramer en zijn spullen’,
verkleedkist, een kledingkoffer ter grootte van
een hedendaagse sporttas, om een sterk ver­
haal op te dissen over vermommen, verkleden
en roddelen in het Engeland van S ­ hakespeare.
De koffer kan van een marskramer zijn geweest,
de rondtrekkende handelaren in garen en
band, randfiguren, waaronder veel vrouwen,
de verre voorlopers van de latere dorpswinkels.
­Shakespeare heeft er een paar in zijn stukken
rondlopen. Zoals Autolycus, de handelsreizi­
‘Door hun zwervend bestaan
waren marskramers
een bron van nieuwtjes,
geruchten en geroddel’
ger in jurken en liedjes in Een winteravond-
sprookje, een vuilbekkende zakkenroller die het
complete tweede deel van dit late stuk (1610)
aan elkaar praat. MacGregor: ‘Marskra­
mers, goede én slechte, waren een soort
Elisabethaanse twitteraars. Dankzij
hen verspreidden nieuwtjes zich
snel en in brede kring. In 1604
werd over de rap pratende Alice
Bennet uit Oxfordshire gezegd
“dat ze van stad naar stad
trekt om zeep en kaarsen te
verkopen, en dat ze ook nog
de nodige verhalen van deze
naar gene overbrengt”. Juist
door hun zwervend bestaan
waren marskramers een
bron van nieuwtjes, geruch­
ten en geroddel. En af en toe
speelde ook het geloof een rol.’
En dat is weer een ‘bruggetje’ voor
MacGregor naar de speculatie dat
die marskramerskist ook van een illegale
katholieke priester geweest kan zijn, die de
opgejaagde outcasts waren in het protestantse
Engeland van koningin Elisabeth I. Waarom
zat de kist anders ingemetseld, net als de cate­
chismus van Shakespeare’s vader in een spouw­
muur van hun huis in Stratford-upon-Avon?
En soepel schakelt de verteller hier over naar
een adem­benemend verhaal over onderduiken,
illegaliteit, spioneren, met dubbele tong praten
en naar de beroemde alleenspraak van de poort­
wachter in Macbeth (II,3): ‘Hier is een man die
met twee tongen spreekt, die onder ede met
twee maten kan meten, die in Gods naam heel
veel verraad heeft gepleegd, maar die zich met al
dat bedrog niet de hemel in kon foezelen. Kom
er maar in, dubbeltong.’
Het laatste hoofdstuk gaat over Shakespeare’s
toneelstukken in druk. En over Nelson Mandela.
Op 16 december 1977 ontvangt hij een uitgave
van het verzameld werk in zijn cel op Robben­
eiland. Hij schrijft die datum in de kantlijn van
Julius Caesar, tweede akte, tweede scène, hier
geciteerd in de vertaling van Pé Hawinkels:
De lafaard sterft meermalen voor hij sterft,
een dapper mens proeft eenmaal slechts de
dood.
Van alle wonderen waar ik ooit van hoorde,
lijkt mij die menselijke vrees nog wel het
vreemdst,
daar toch de dood, een onontkoombaar lot,
komt wanneer hij komen moet.
Shakespeare’s rusteloze wereld is een pracht­
boek. En dat is het.
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 57
 ----------------------------------------------------------------- Eenvoudig, van alle gemakken voorzien,
Te h 4pers. vakantiehuisje 15 km van met uitzicht op eigen wijngaard. Info: 06
M’tricht. Mooi uitzicht op natuurgebied. 51320677 / www.gornjavoca.eu
mei t/m aug. va € 285 p.w. -----------------------------------------------------------------

JAN ROTHUIZEN
Tel:043 457 1721 In prachtige PrePyreneeën
----------------------------------------------------------------- www.loftenwoonwagenindeprepyre­
FRIESLAND. Te huur voor weekend of neeen.wordpress.com
vakantie een alleraardigst, geheel vrij -----------------------------------------------------------------
gelegen boerderijtje met een groot stuk Kom onthaasten in HET MOOIST
grond, in het zuidoosten van Friesland. GELEGEN HOTEL in de Ardennen:
Rust en ruimte, eenvoudig maar van alle www.lepointdevue.be
gemakken voorzien en geschikt voor 1 tot -----------------------------------------------------------------

Klavers 6 personen.
www.boerderij.inthelowlands.info /
telefoon 020-4204388
Aan de voet van de Franse Pyreneeën:
wandelen, fietsen, lezen in een hangmat.
www.loustal.eu
huisvesting (aangeboden) Vakvrouwen! Drie meubelmaaksters en ----------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------- een timmervrouw bieden vakwerk op Fietsplannen zomer 2016 Bloemen, vlinder en wandel-paradijs in
2 wooneenheden, atelier /studioruimte, maat. Voor inspiratie en mogelijkheden: www.fietstochtenXL.com Bloemenriviera. Prachtige oude dorpen,
inpandig theater, www.vakvrouwen.com of 020-6827614 ----------------------------------------------------------------- rivieren en de zee. Vanaf 8 mei nog veel
www.landgoedindepolder.nl ----------------------------------------------------------------- Schiermonnikoog, 5-pers eilander huisje beschikbaar. www.casadipiedini.nl
----------------------------------------------------------------- Professionele schoonmaker, al 12 jaar met grote tuin en zicht op de duinen. -----------------------------------------------------------------
Prachtig stuk natuurbos in de Kempen in dienst bij De Groene Amsterdammer, www.ons.nestje.op-schiermonnikoog.nl ITALIË, de lente in Toscane!, bij Vol­
met stenen huisje. Ideaal voor een zelf­ zoekt daarnaast schoonmaakwerk bij ----------------------------------------------------------------- terra. Authentieke boerderij op 4 ha, voor
voorzienend leven off the grid. particulieren. Vriendelijk en betrouw­ Lekker wandelen, fietsen én lezen in stil één of twee families. Grote zwemvijver.
Website: www.zelfvoorzienend.eu baar. Voor vrijblijvende info bel met WESTERWOLDE (Z.O. Groningen)? Prachtig wandelgebied. Groot en klein
----------------------------------------------------------------- Mousa 06 84706389 Boek dan Huisje Horizon! 0651056565, huis. www.loghino.nl
cursussen en coaching ----------------------------------------------------------------- taalschuur@hetnet.nl -----------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- Uw boeken opruimen? Liefhebster ----------------------------------------------------------------- Te huur: ons pittoreske eilandhuis (6 p) in
Duik ’n zaterdag in het verleden haalt ze, zorgt v.e. zinvolle bestemming Vakantiebungalows met veel privacy op Kroatië. www.vakantiehuishvar.nl
www.OudWeb.nl/studiedag-Baalbek en betaalt evt. een passende vergoeding. duurzame en kleinschalige plek in de bos­ -----------------------------------------------------------------
--------------------------------------------------------------- Inez 06 3304 4863 sen van Otterlo vlakbij Park Hoge Veluwe (Italië) Voor wandelaars, kunst- en
Schrijversacademie Editio organiseert ----------------------------------------------------------------- en het Kröller-Müller Museum muziekliefhebbers. Isoladelsorbo.com
voor gevorderde schrijvers een Master­ vacature (gevraagd) www.deroek.nl -----------------------------------------------------------------
class o.l.v. Thomas Verbogt in Portugal. ----------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------- AGRITURISMO LANDRUCCI
Week: 17-24 september. 10 euro verdienen? Neem deel aan onder­ vakantie (buitenland) Lentekorting van 28 mei tot 18 juni. Op
Meer informatie www.editio.nl/ zoek naar crimineel gedrag (ong. 1 uur) op ----------------------------------------------------------------- de grens van Toscane en Umbrië.
masterclass-portugal-2016 Vrije Universiteit Amsterdam. Afspraak Rust en prachtige omgeving in historisch www.luciatours.nl
--------------------------------------------------------------- maken: onderzoekvu2016@gmail.com Toscane. www.poderecerale.com -----------------------------------------------------------------
diensten (aangeboden) ----------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------- Idyllisch vakantiehuis te koop voor
--------------------------------------------------------------- vakantie (binnenland) UMBRIË, ITALIË rust, ruimte, cultuur € 49.500 in Thuringen, Duitsland. Oase
Cilia Prenen Tuinadvies en ----------------------------------------------------------------- en schitt. omgeving app. t.h. in rustieke van rust en veel cultuur.Inlichtingen:
Ontwerp DOMWEG GELUKKIG IN Kent u het Reestdal? Drie vakantiehuis­ boerderij www.polmone.org nriddernico@gmail.com
DE ACHTERTUIN 020-6837762 jes in vogelrijk natuurgebied met uitzicht ----------------------------------------------------------------- -----------------------------------------------------------------
www.ciliaprenen.nl opde heide. www.kunstduo.nl Drôme Zuid-Fr. mei-sept. Aangename, Spanje: ruim huis op mooie finca, 12 km
----------------------------------------------------------------- 0528-391317 ruime, zelfst. gîte. Stil en mooi zicht. 2 p. van zee. www.casacalig.com
www.detweeberen.nl ---------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------- STUDIO in Zuid-Bourgogne, vrij gele­
Paradise lost? Paradise found: gen, weids uitzicht, te huur half mei tot

- SPUI25
April
in Italië! www.lucertola.nl
-----------------------------------------------------------------
Gezellig familiehuis, Bourg. (8-10 p.)
Lieflijk en vrij. www.irtheaya.nl
half juli, per week of evt. hele periode
www.vakantiehuisinbourgogne.com
06-46176272
---------------------------------------------------------------
----------------------------------------------------------------- www.chocoladeverkopers.nl

14- 20-
Gîte bij kasteel: ---------------------------------------------------------------
Donderdag Woensdag www.chateaularuats.com divers (gevraagd)
16.30 - 18.00 13.00 - 15.00 ----------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------
Ardèche-Drôme: boerderij 2-8 pers, rust, Schrijver zoekt toegewijde lezers (m/v)
Visions of Europe: Europe Augustine’s Confessions today:
in the new world of trade an afternoon with Carolyn
sfeer, comfort. 4 seizoenen, voor zijn (ongepubliceerde) manuscript.
Hammond www.rignas.nl Genre: literaire thriller. 100K woorden.
----------------------------------------------------------------- 200 blz. 100 euro vergoeding. Interesse?

15- 20-
Andalusië. Cultuur Rust Wandelen Mail: eindtijdstorm@gmail.com
en Stilte www.alcandora.nl -----------------------------------------------------------------
Vrijdag Woensdag
17.00 - 18.30 17.00 - 18.30 ----------------------------------------------------------------- Salon voor denkers en vrijdenkers
Turkije, w.kust romantisch pension aan in ’t Gooi. Durft u de uitdaging
Doeschka Meijsing. Museumbeleving zee met grote tuin. www.emelpension.nl aan? wouter.beekman@hetnet.nl.
En liefde in mindere mate --------------------------------------------------------------- ---------------------------------------------------------------

15- 20-
Pyreneeën Magnifiek!
www.huisinnoordspanje.weebly.com
Maandag Woensdag ---------------------------------------------------------------
20.00 - 21.30 20.00 - 21.30
Een goede start in Noorwegen?
De Gids presenteert: FNWI Collegetour: De rechter, de www.basecamp1.nl
Emanciperende taal deskundigen en het bewijs – over ---------------------------------------------------------------
de kennisparadox in strafzaken N-O-Frankrijk, confortabele woonboer­

19- 21-
derij, gerenoveerd in 2013, 2+2+6 slaap­
plaatsen, land zonder toeristen, rust
Dinsdag Donderdag
17.00 - 18.30 17.00 - 18.30
en schoonheid, fietsen en wandelen,
www.flabemont.com
Nationalisme in Europees Is de ene burger ook de andere? ---------------------------------------------------------------
perspectief Over Europees en nationaal Huis te koop in authentiek dorpje in Zuid- Kijk ook naar
burgerschap Spanje. onze klavers online!
https://casalegria.wordpress.com
--------------------------------------------------------------- U kunt uw Klavers
Reserveringen spui25.nl Slapen op een wijnpers! Huur, onze kleine alleen online aan­melden
Kroatische wijnboerderij, max 4 pers. groene.nl/klavers
58 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
Shakespeare 400
De Venetiaanse jood
door Marcel Möring
In het karakter van Shylock, de rijke joodse geld­
schieter uit De koopman van Venetië, komen
joods en christelijk begrip en onbegrip bijeen
en ontmoeten gevoeligheid en ongevoeligheid
elkaar op catastrofale wijze. Shylock is een kari­
katuur, maar ook weer niet helemaal, hij is slecht
en goed, held en slachtoffer, komisch en tragisch.
Tijdens Shakespeare’s leven was er in Enge­
land geen jood te bekennen. In 1290 waren de
joden door Edward I verbannen en pas onder
Oliver Cromwell, in 1656, mochten de eersten
terugkomen omdat het de Lord Protector goed
leek voor de handel. Toen De koopman van
Venetië werd geschreven was Engeland al zo
lang ‘judenfrei’ dat ‘de jood’ niet meer een mens
was van vlees en bloed, maar een constructie,
een sprookjesfiguur, opgetrokken uit verhalen,
fantasieën en wat de kerk over hem te melden
had. Voor Shakespeare was Shylock waarschijn­
lijk een figuur als de ‘Deense’ prins Hamlet, de
‘Milanese’ hertog Prospero en zijn dochter, of
Oberon en Titiana, heersers over het elfenrijk in
A Midsummer Night’s Dream. Maar waar Ham­
let, Prospero en de anderen gekluisterd bleven
aan het toneel, betrad Shylock de geschiedenis.
Hij werd de archetypische jood, met Fagin als
een goede tweede, en het zou tot 1945 duren
voor het personage onderwerp werd van discus­
sie. Ondertussen was De koopman van Venetië
eerst nog het populairste Shakespeare-stuk in
nazi-Duitsland, met als meest saillante opvoe­
ring die van 1943, in opdracht van Gauleiter Bal­
dur von Schirach, om te vieren dat Wenen vrij
van joden was. Het zou tot 1967 duren voor het
stuk weer in Wenen, in hetzelfde Burgtheater,
werd opgevoerd
Een problematisch stuk, dus.
In de Hogarth Shakespeare Serie van Vintage
is nu, na Jeanette Wintersons The Gap of Time
(naar The Winter’s Tale), van Howard Jacobson
zijn versie van De koopman van Venetië versche­
nen: Shylock Is My Name. In Jacobsons interpre­
tatie ontmoet Simon Strulovitch, de hedendaagse
Shylock, zijn voorganger op de begraafplaats.
Strulovitch staat bij het graf van zijn moeder,
de oude Shylock bij dat van zijn vrouw. Zoals
dat gaat met een rijke joodse kunstverzamelaar
en een zestiende-eeuwse joodse koopman uit
Venetië, raken de mannen in gesprek. Het wordt
zo gezellig dat ze naar het huis van Strulovitch
gaan, waar Shylock zijn intrek neemt als logé.
De situatie is verdubbeld: Strulovitch geraakt
in eenzelfde dilemma als Shylock eens, ook zijn
dochter gaat er met een niet-jood vandoor, ook
hij wil zijn offer. Waar de oorspronkelijke Shy­
lock zijn bezit, zijn dochter en uiteindelijk zich­
zelf kwijtraakt, als hij gedwongen wordt zich te
bekeren tot het christendom, gaat de voor de
gek gehouden Strulovitch behoorlijk sereen naar
Shylock en Portia in
Shakespeare’s De koopman
van Venetië. Geschilderd door
Edward Alcock, ca. 1778, olie op
canvas, 66 x 50,8 cm
huis. ‘I am content, he thought. Obso-
lete, but content.’
Het is een moeizaam einde van
een even moeizame vertelling. Jacob­
son wilde, schreef hij in een mini-es­
say bij de bbc-documentaire die hij
over zijn boek maakte, van Shylock
een echt, dramatisch karakter maken,
geen schim. Het is zeker zo dat hij
niet schimmiger is dan de andere
karakters, maar dat betekent niet
dat Jacobson geslaagd is. De roman
is een bonte optocht van stereotypen,
hyperbole karakters en joods-christe­
lijke tegenstellingen die alleen nog in
YALE CENTER OF BRITISH ART
delen van de wereld bestaan waar ik
in ieder geval nog niet ben geweest.
Antisemitisme komt nog steeds voor
– wat heet – maar als je Shylock Is
My Name moet geloven, dan ziet het
eruit als iets van honderd jaar gele­
den. ‘De christenen’ maken grapjes
over joden die niet meetellen, maar wel geld tel­ van Shylock Is My Name een geslaagde versie
van De koopman te maken en het probleem dat
Shylock is op te lossen.
De vraag die elke regisseur van Dat probleem wordt samengevat in de vraag
die elke regisseur van De koopman sinds 1945
De koopman sinds 1945 kwelt: kwelt: is het stuk antisemitisch of niet? Voor
is het antisemitisch of niet? jurist Anthony Julius was er maar één antwoord
mogelijk: ja. Hij ging zo ver om te zeggen dat
literaire personages als Fagin en Shylock gevaar­
len. De joden, op hun beurt, lijker zijn de pamfletten die holocaust­ontkenners
zijn ervan overtuigd dat de uitdelen, omdat het antisemitisme door Dickens
buitenwereld hen ziet als en Shakespeare tot het cultuurgoed is gaan beho­
vrekkige, oversekste bees­ ren. Harold Bloom gaat nog verder: hij meent
ten. dat De koopman meer olie op het vuur van het
Soms wordt het kari­ antisemitisme heeft gegooid dan de Protocollen
katurale, stereotiepe van van de wijzen van Zion.
de roman opgeheven. Bij­ Het stuk is ambiguer dan dat. De Veneti­
voorbeeld als Jacobson aanse christenen zijn haatdragend, Shylock is
zijn Shylock laat zeggen bitter. Maar als de ondergang van de koopman
HOWARD dat de positie van de jood zich aankondigt geeft Shakespeare hem de beste
JACOBSON ten opzichte van de wereld regels: ‘Hath not a Jew eyes? Hath not a Jew
Shylock Is My Name waarschijnlijk geen onder­ hands, organs, dimensions, senses, affections,
Hogarth Press, scheid toelaat tussen het passions? Fed with the same food, hurt with the
288 blz., € 18,49. ‘ik’ en het ‘ons’: ‘The indivi- same weapons, subject to the same diseases, hea-
De Nederlandse dual Jew brings the collec- led by the same means, warmed and cooled by
vertaling tive Jew with him into any the same winter and summer as a Christian is?
verschijnt room. It’s the collective Jew If you prick us, do we not bleed? If you tickle us,
komende week that Christians see.’ do we not laugh? If you poison us, do we not die?’
bij Nijgh & Dat is een interessante Met de beste wil van de wereld kan ik
Van Ditmar als observatie die niet alleen ­Shakespeare’s portret van de Venetiaanse jood
Shylock is mijn als sleutel kan dienen tot die vergeefs de strijd aangaat met zijn joden­
naam, vertaald Shakespeare’s Shylock, hatende medeburgers dan niet meer antisemi­
door Lidwien maar ook tot de kwestie tisch vinden. Wat niet wil zeggen dat de samen­
Biekmann van het hedendaagse anti­ leving vrij van antisemitisme is. Zoals Jacobson
semitisme. Zo zijn er nog terecht schrijft is het al te vaak niet de individu­
een paar scherpe observa­ ele jood die men ziet, maar het beeld dat men
ties, maar niet genoeg om van joden heeft.
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 59

Tegengif
voor afwezigheid
Op haar 86ste beantwoordt
Marceline Loridan-Ivens
een briefje uit Auschwitz,
het laatste levensteken van
haar vader.
door Cyrille Offermans
Uit de populaire psychologie kennen we het syn­
droom van Peter Pan: mannen die zich pube­
raal, narcistisch, onverantwoordelijk blijven
gedragen – denk aan Michael Jackson. Uit de
literatuur de jongen die uit afkeer van de wereld
van de volwassenen weigert te groeien – Oskar
Matzerath uit Die Blechtrommel (1959) is het
klassieke voorbeeld. Maar niet eerder had ik
gehoord van een jongetje of meisje dat uit wan­
hoop en verdriet, niet als gevolg van een (fictief )
wilsbesluit, nagenoeg is opgehouden te groeien.
Dat moet het geval zijn geweest met Marceline
Loridan-Ivens, die ook op haar 86ste, toen ze
eindelijk op schrift stelde hoe ze kamp Birkenau
had overleefd, nog altijd zo klein en frêle was als
60 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
destijds op haar vijftiende en met haar gevoel­
loze tenen nog steeds paste in schoenmaat 33.
Haar verhaal heeft de vorm van een onthut­
sende brief gericht aan haar vader, een joodse,
uit Lodz afkomstige migrant die op weg naar
Amerika in Zuid-Frankrijk, in de buurt van
Orange, was blijven steken. Het is het lang uit­
gestelde antwoord op zijn laatste levensteken,
een briefje dat hij vanuit Auschwitz aan zijn
dochter in het aangrenzende Birkenau had
weten te schrijven; hoe hij aan papier en pot­
lood was gekomen en hoe hij erin geslaagd was
haar dat briefje te bezorgen is voor de dochter
altijd een raadsel gebleven. Het briefje zelf is
ze kwijtgeraakt, en erger: alleen de aanhef en
zijn naam eronder zijn haar bijgebleven, de
vier of vijf regels ertussen zijn uit haar geheu­
gen gewist. ‘Lieve kleine meid’ stond er in zijn
naar rechts hellende handschrift boven, Sjlomo
eronder. In de leegte ertussen moet wel een
aanmoediging hebben gestaan in leven te blij­
ven.
De bevrijding bleek
allerminst een bevrijding.
Het kamp bleef al haar
gedachten en emoties
beheersen
Marceline Loridan-
Ivens met Joris Ivens
op de set van Un
histoire de vent, 1988
CLAUDE SCHWARTZ / RUE DES ARCHIVES SAS / HH
Dat is gelukt, maar vraag niet hoe. Aan het eind
van haar brief weet de oude dame Loridan-Ivens
nog altijd niet of ze er goed aan heeft gedaan
terug te komen uit de kampen. Die twijfel heeft
vooral te maken met het alles overschaduwende
feit dat haar geliefde vader in Auschwitz is omge­
komen. En dat had hij voorzien. Kort nadat bei­
den voorjaar 1944 waren opgepakt had hij haar
verzekerd dat zij, de kleine Marceline, het mis­
schien zou redden maar dat hijzelf te oud was
om op terugkeer te mogen hopen. Haar brief
kon daarom alleen aan hem zijn gericht: hij is
het enige lid van het gezin dat door dezelfde hel
is gegaan, de enige dus ook die de diepte van
haar wanhoop zonder uitleg zou kunnen peilen.
De moeder van Marceline, haar broer en twee
zussen waren de dans ontsprongen; naar de
redenen daarvan moet de lezer gissen.
Eén keer hebben vader en dochter elkaar
ergens onderweg in het kamp nog gezien en
omhelsd, toevallig, onverwacht en niet meer
dan een paar kostbare seconden – ‘een onder­
breking van het onverbiddelijke scenario dat
voor ons allemaal was geschreven’ – waarna ze
door scheldende SS’ers met geweerkolven uit
elkaar werden geslagen. Wel had ze nog net de
tijd gehad de naam van haar blok te noemen,
zodat hij in elk geval wist waar zijn briefje heen
moest. Maar de ongewisheid over het lot van
haar vader moet voor Marceline een gekma­
kende obsessie zijn geweest. In de martelende
zekerheid dat hij even obsessief als vergeefs op

zoek was naar haar spookte hij als een gewonde
bescherm­ engel door haar volledig gedesori­
ënteerde hoofd. Voortdurend vraagt ze zich
in terugblik af waar hij toen en toen zou zijn
geweest, wat hij gedacht, wat hij gedaan moest
hebben, vertwijfeld probeert ze zich hem voor
te stellen ‘in een stoet uitgemergelde, wanke­
lende mannen die door de SS’ers naar de rand
van de afgrond werden gedreven’.
Drie jaar na de oorlog kwam het
officiële bericht van zijn ‘vermis­
sing’, die voor Marceline levens­
lang zou duren en vooralsnog
door niets kon worden gecom­
penseerd.
Toen zij na de bevrijding van
Theresienstadt, haar laatste
verblijfplaats, en na lange, gru­
welijke omzwervingen, perma­
nent op de rand van de totale
MARCELINE uitputting, eindelijk met de
LORIDAN-IVENS trein in Bollène aankwam, werd
En je kwam niet ze niet opgewacht door haar
terug moeder, wel door een oom die
Vertaald door ook in Auschwitz was geweest.
Reintje Ghoos De bevrijding bleek allerminst
en Jan Pieter van een bevrijding. Het kamp bleef
der Sterre. De al haar gedachten en emoties
Bezige Bij, 111 blz., beheersen. Tweemaal heeft zij in
€ 17,90 die naoorlogse jaren geprobeerd
zich van het leven te beroven:
onverdraaglijk was de gedachte
dat haar terugkeer synoniem
was aan de afwezigheid van haar vader, onver­
draaglijk en onmogelijk ook het idee dat ze
het verleden achter zich zou kunnen laten en
opnieuw zou kunnen beginnen, laat staan dat ze
kinderen zou willen. Haar jongere broertje, van
wie ze zich aanvankelijk de naam niet eens meer
kon herinneren, leed aan de kampen zonder er
geweest te zijn, hij pleegde zelfmoord toen hij de
leeftijd van hun vader had bereikt; later volgde
een zus zijn voorbeeld.
Aan het slot van haar brief vertelt Marceline
over haar tweede huwelijk, dat met de dertig
jaar oudere Joris Ivens, met wie ze diverse films
maakte, onder meer de gigantomane, omstre­
den China-film Hoe Yukong de bergen verzette
(1976). Ze noemt Ivens ‘de school die ik niet had
afgemaakt. De liefde die me zou redden. Hij was
de andere wereld. Het tegengif voor jouw afwe­
zigheid.’ Maar anders dan Ivens geloofde zij niet
in het volk, ‘het volk voert pogroms uit’, en even­
min in ‘een mechanische, constante vooruitgang
van de Geschiedenis’.
Het boek eindigt in de donkerste tonen.
Had ze ooit geloofd ‘dat het joodse probleem
zich vanzelf zou oplossen als de volkeren
zich ­bevrijdden’, nu constateert ze met dicht­
gesnoerde keel dat het antisemitisme ‘een vast
gegeven is’, tot haar verbijstering ook in Frank­
rijk, waar ze politieagenten voor de synagogen
ziet patrouilleren, zodat zij zelfs begint te twij­
felen aan haar ‘gevoelens van geëngageerdheid
van vroeger’.
Niña Weijers
Inzicht van niks
Omdat ik moest optreden in het dorp waar mijn
nicht woont, nodigde ze me uit vooraf bij haar
te komen eten. Haar drie jonge dochters stoven
in hun pyjama’s door het huis. Mijn nicht roerde
in een grote pan bolognesesaus. Ik zat aan
de keukentafel, ze had een glas wijn voor me
ingeschonken, we praatten wat en ondertussen
instrueerde mijn nicht haar kinderen, dekte
ze de tafel en schepte voor iedereen een bord
spaghetti op. ‘Daphne zit al met haar vingers
aan de spaghetti!’ riep de oudste. ‘Waar hou
ik niet van?’ riep mijn nicht terug vanuit de
keuken. ‘Klikken!’ riepen de meisjes in koor.
Ik keek gefascineerd en vol bewondering
naar de choreografie die zich om me
heen ontvouwde. De spaghetti werd niet
voorgesneden, maar met een vork en alleen
een vork gegeten. Mijn nicht roerde in het bord
van haar ene dochter, terwijl ze haar tweede
dochter aanspoorde tot eten en haar derde
dochter liet weten dat er alleen een toetje
zou zijn bij een helemaal leeggegeten bord.
De meisjes wilden dingen van me weten. Of ik
zelf ook een moeder was. Nee, dat was ik niet.
Hoe oud ik was. ‘Wat denk je?’ vroeg ik. ‘84’,
antwoordde de jongste. Ik bedacht dat ik in
haar perceptie inderdaad stokoud was, een
volwassene, een menssoort die niets met de
hare te maken had.
Even later, in de bibliotheek van het
dorp, was ik weer gewoon de jonge vrouw
die ik meestal ben. De biebmedewerkers
waren zoals altijd overzorgzaam en gestrest,
er stonden koffiekannen en schalen met
koekjes uitgestald op een tafel, de lezeressen
luisterden aandachtig, de interviewer was
sympathiek. De hele avond dwaalden mijn
gedachten af naar mijn achternichtjes, hun
veilige huis in het dorp, hun school om de
hoek, hun piano en paardrijlessen, hun moeder
die er zo goed in was hun moeder te zijn. Mijn
eigen jeugd voelde plotseling ver weg. Ik was
iemand geworden die zich liet interviewen op
een podium, iemand die praatte over boeken
en de manier waarop mensen ze horen te
lezen, iemand met overtuigingen die groot
genoeg waren om uitgesproken te worden.
Het grootste deel van mijn publiek bestond uit
zestigplussers, sommigen maakten notities, en
eigenlijk was het een wonder, al die luisterende
mensen, hun en mijn leeftijd, volwassenheid in
het algemeen.
Wanneer ben je definitief geen kind
meer? Als je je ouderlijk huis verlaat? Als je
aan je eerste baan begint en er ineens een
onderscheid ontstaat tussen het persoonlijke
en het professionele? Als je je moeder belt
omdat je wilt weten hoe het met háár gaat?
Wanneer je wordt geconfronteerd met
sterfelijkheid, omdat er iemand doodgaat die
Op een gegeven moment
zal mijn levende been een dood
been zijn, wit vlees dat
wordt verbrand in een oven
niet oud en op is maar die gewoon dikke pech
heeft gehad?
Een poosje geleden werd ik uitgenodigd om
deel te nemen aan een publieksavond over de
dood. Ik zei ja omdat het me een interessant
gezelschap leek: arts en filosoof Bert Keizer
deed mee, en rabbijn Menno ten Brink.
Gespreksleider was Wim Brands. Naarmate de
avond naderde, begon ik me steeds meer af te
vragen waarom ik eigenlijk had toegezegd. Wat
moest ik daar op dat podium gaan vertellen
over de dood? Wat wist ik er nu werkelijk
van? Ik herinnerde me de passage waarmee
Knausgårds Vader opent, over onze angst
voor lijken, de fysieke dimensie van de dood.
Misschien kon ik daar iets over vertellen.
Toen de avond eenmaal aan de gang was,
gebeurde er wat ik vreesde: Bert Keizer en
Menno ten Brink hadden diepgaande ervaring
met de dood, allebei hadden ze nogal wat
mensen begeleid in hun laatste uren, hun
kennis was zinnig omdat het meegemaakte
kennis was, geen theoretische. Tot mijn eigen
ervaring begon ik aan een anekdote, zo klein
en ook zo futiel dat het de term nauwelijks
waardig was. Ik stond om half vier ’s nachts
op een pont die me het IJ over bracht, vertelde
ik, en hoorde iemand verkondigen dat op
dit moment de eerste Tinderbaby’s zouden
worden geboren. Ik keek omlaag naar mijn
bovenbeen – het was zomer, ik droeg iets korts
– en plots had ik een inzicht dat banaal maar
niettemin duizelingwekkend was: dit lichaam
gaat er niet voor de eeuwigheid zijn. Op een
gegeven moment zal mijn levende been een
dood been zijn, wit vlees dat wordt verbrand
in een oven en vergaat tot as, of misschien
nog minder dan dat, want wat is het verband
tussen een been en wat grijze snippers, zo licht
dat ze vanzelf omhoog bewegen in de lucht?
‘Sorry’, zei ik, dat was een inzicht van niks.
‘Nee’, zei Wim Brands, ‘om zulke dingen gaat
het juist’, maar ik schaamde me alsnog. Na
afloop gaf hij me een boek cadeau met bijna
alleen maar beeld en nauwelijks tekst. Het
boek ging over het voortschrijden van de tijd,
of beter gezegd, over hoe de ene gebeurtenis
na de andere vervliegt, opgaat in rook, en
desondanks blijft bestaan, omdat de tijd
voortjakkert en dat altijd zal blijven doen.
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 61
 ELKE FAMILIE HEEFT GEHEIM

OFFICIËLE SELECTIE ZILVEREN LEEUW PLATFORM PRIZE

GOYA AWARDS
INTERNATIONAAL INTERNATIONAAL EERVOLLE VERMELDING
BESTE LATIJNS-AMERIKAANSE
FILM FESTIVAL FILM FESTIIVAL INTERNATIONAL FILM FESTIVAL
FILM
ROTTERDAM VENETIË TORONTO

A L M O D Ó VA R P R E S E N T E E R T

e e n f i l m v a n
PABLO TRAPERO

GEBASEERD OP HET WAARGEBEURDE VERHAAL VAN

DE ARGENTIJNSE FAMILIE PUCCIO

NU IN DE BIOSCOOP www.cinemien.nl Facebook.com/ElClandefilm Cinemien #ELCLAN

Cryptogram 3315 HENK JONGEBLOED

Horizontaal - 4. Stuntende herenmodezaak die fris uitdeelt (14)

9. Baan met minder zonnige vooruitzichten (10) 10. Gun ze hun
wapen maar laat ze wel iets fatsoenlijks terug doen! (4) 11. Levens­
bedreigende aanslag waartegen Dreft kan helpen (14) 13. Hij speelt
niet mee maar geeft wel rondjes (6) 14. Gaan je achteraf last bezorgen
en verwijten (8) 15. Op de beurs actieve bank met aanzien (8)
17. Typisch een zaak van ons.... christenen (6) 19. Passen goed bij
elkaar maar hebben toch strijd (5) 21. Je kunt het vermijden door over
stag te gaan (8) 22. Waarmee de magician meerdere keren scoorde!
(8) 23. Van een soort dat bij Zwarte Piet hoort en koersbepalend is (6)

Verticaal - 1. Handlanger op het gebied van hooi op de vierkante

meter (15) 2. Het aanzien van een naam heeft in de handel iets raars
(15) 3. Is zo te horen van grote waarde voor een roker (4) 5. Lijken zo
op garages met heel veel ramen (9) 6. Beestjes voor de wol (7)
7. Ligt vast en zeker en duidelijk heel koud te wezen maar heeft toch
nog veel noten op zijn zang (14) 8. Controlerende omloop (8)
12. Geeft de (les)uren aan (10) 16. Het hangt er bij haar nogal vanaf
of ze verleid wil worden (6) 18. Hij leidt je om ’n plek verderop te
bereiken (5) 20. Kinderlijk aandoende auto van staal (4)

Oplossing cryptogram 3314

Horizontaal - 6 paarden-trimmer, 9 spoortje, 10 parket,
11 productieleider, 12 knor(r), 13 mantelzorg, 15 senorita, 17 inval,
18 (een) beter-schap, 21 etui, 22 flatje, 23 tip-gever.
Verticaal - 1 opsporings-bevel!, 2 ná-vorderen, 3 on-gezien (niet meer
in!), 4 pro-peller, 5 Prater, 7 data-compressie, 8 markiezinnetje (vis),
14 geleider, 16 T(ee)-shirt, 19 Echt/echt, 20 prop(edeuse).

62 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016

 JAN ROTHUIZEN
NV Weekblad De Groene Amsterdammer
Onafhankelijk weekblad sinds 1877
Postbus 353, 1000 AJ Amsterdam
Singel 464, 1017 AW Amsterdam
groene.nl / groene@groene.nl
Redactie 020.524 55 24
Administratie 020.524 55 55
Redactie
Xandra Schutte (hoofdredacteur),
Evert de Vos (redactiechef ), Hassan
Bahara, Margreet Fogteloo, Koen
­Haegens, Rutger van der Hoeven, Thijs
Kleinpaste, Irene van der Linde, Roos
van der Lint (kunst), Harmen van der
Meulen (stagiair), Marja Pruis ­(Dichters
& Denkers), Aukje van Roessel, Casper
Thomas, Jaap Tielbeke, Joost de Vries
(Dichters & Denkers), Trinette Koomen
­(secretariaat), Andrea Speijer-Beek
(stagiaire)
Eindredactie Rob van Erkelens,
Hugo Jetten, Nienke Gaastra
Vormgeving Christine Rothuizen
(ontwerp), Maarten Kanters
Beeldredactie Simone Berghuys,
Rachel Corner, Mels van der Mede
Webredactie Katrien Otten, Jan Postma,
Michael Royall (stagiaire)
Directeur/uitgever Pieter Elshout
Administratie Fatima Leeuwenberg,
Heleen de Waard, Eva Weller, Kim
Weller, Leon Smits, Esmee Meertens
(abonnementen), J­ acqueline Wolf,
Anil Goksun (financiën)
Marketing en acquisitie
Tiers ­Bakker, Igor Bijlsma, Hans Boot,
­Pieter Wolter, 020.524 55 11/12
advertenties@groene.nl
Abonnementenwerving
Hans Boot, Ivo Jansen op de Haar
Abonnementenadministratie
020.524 55 55
abonnementen@groene.nl
Abonnementsprijzen
Nederland:
per jaar € 185,-, per half jaar € 97,-,
per kwartaal € 51,50, studenten­
abonnement per 4 weken € 10,-.
Overige landen prijzen op aanvraag.
Digitaal abonnement per jaar € 150,-.
Losse nummers € 4,95.
Rekeningnummer abonnementen
NL65TRIO0198496176
Druk Senefelder Misset, Doetinchem
Gesproken en digitale versie
Loket Aangepast Lezen 070.338 15 00
Wilt u een gift overmaken of een
legaat nalaten, dan kan dat t.b.v.
Stichting 1 8 7 7, rekeningnummer
NL66TRIO0254382320
(BIC TRIONL2U)
De stichting heeft een ANBI-status
Abou Jahjah (1)
Sinds 1980 zijn we abonnee van De
Groene Amsterdammer. Het blad
in goede en slechte tijden een warm
hart toegedragen. Na emigratie
naar België het blad aangeprezen
bij menige geïnteresseerde Belg. Na
lezing van de commotie rond het
contract tussen Dyab Abou Jahjah
en De Bezige Bij schoot ik even in
een reactie: ik zeg De Groene op!
Die betweterige grachtengordel­
elite ben ik hartgrondig beu!
Toch weer de nuance opgezocht
en las het artikel van Margreet
Fogteloo nog een keer (De Groene
van 7 april). Haar worsteling om
­meerdere kanten aan het woord te
laten maakte mij milder.
In dit artikel komt de zoge­
naamde ‘onruststoker’ Dyab
Abou Jahjah niet aan het woord.
Merkwaardig. Zijn ‘verdediging’ is
niet belangrijk? Of is die grachten­
gordelelite verslaafd, en daardoor
verblind, aan hun eigen elitaire
visie op wat scherp mag verwoord
worden en wat niet? Bovendien –
ik leef nu 35 jaar als Nederlandse
in België – wat wéét de elite-stem
van Nederland eigenlijk van België,
van de evolutie in het minder­
heden-, multiculturele – of hoe
Ondertussen op groene.nl…
leest Marja Pruis Doris Lessing:
‘Niet eerder was de leef- en
gedachtewereld van vrouwen
zo uitgebreid en compromisloos
neergezet, met evenveel aan-
dacht voor de maaltijden die de
personages bereiden als voor de
politieke discussies en roddel-
gesprekken die ze voeren op hun
werk, in de keuken, de vrijages
die ze hebben in hotelkamers,
op kantoor, thuis’
je het ook wilt noemen – debat?
Welke interesse is er ten gronde
om meer van de stand van zaken in
België te willen kennen?
De pretentie van auteurs om
hun uitgeverij ‘hun thuis’ te noe­
men!? in een context waar ‘het
huis’ van eenieder ter discussie
staat: van vluchteling tot Panama
Paper-crimineel. Dit staat nog
helemaal los van de dreiging die
Dyab Abou Jahjah zou vormen! In
welke uitgevonden, zuivere wereld
denken deze auteurs te leven? Leon
de Winter is verre van een onbe­
sproken figuur. Die kritische noot
ontbreekt.
En wat betreft Dyab Abou
Jahjah: hij heeft aan mij en mijn
collega’s de les gegeven die hij op
middelbare scholen aan ((nóg)
niet) radicaliserende) jongeren
geeft. Hij vervult momenteel een
brugfunctie door extreme stand­
punten van zowel wit als zwart te
nuanceren en ze in een cultuur­
historisch perspectief te plaatsen
op basis van concrete kennis en
democratische principes.
De wereld verandert, kleuren
lopen door elkaar heen. Het onbe­
sliste ligt tussen ons, hoezeer we
ook een bepaald gelijk naar ons
toe halen: als slachtoffer van de
holocaust, van de staat Israël, van
de Arabische lente, van Hoessein,
Kadhafi en Assad, van de geldzucht
van miljardairs...
Dit soort uitsluiting, ‘eigen huis
eerst’, is de brandstof voor onbe­
spreekbare radicalisering. Toch
vreemd dat dit plaatsgrijpt in een
huis dat zich ontfermt over ‘vrije
pers’.
SUZAN LANGENBERG,
­Kortenaren
Abou Jahjah (2)
Kritiek op Israël, en zeker de
scherpe kritiek van Dyab Abou
Jahjah, maakt heel wat los. Israël-­
sympathisanten reageren zoals zo
vaak met tendentieuze beschuldi­
gingen van antisemitisme. Theodor
Holman beweert onheilspellend
dat Abou Jahjah Israël vernietigd
wil zien, maar op Jahjah’s website
staat dat hij ‘één seculiere staat
voor allen’ aanhangt, ‘in lijn met de
Zuid-Afrikaanse ontmanteling van
de Apartheidsstaat’. Zo’n einde aan
het zionistische racisme is een heel
respectabele positie.
Jessica Durlacher beweert
dat Jahjah het woord zionisten
gebruikt voor joden, maar Jahjah
werpt die beschuldiging verre van
zich: ‘Als ze me van antisemitisme
beschuldigen vanwege [mijn anti­
zionisme] hebben ze geen poot om
op te staan. Ze stellen het zionisme
en het Jodendom aan elkaar gelijk
en dat is zelf antisemitisch.’ Durla­
cher maakt zich zelf schuldig aan
tendentieuze stereotypering in haar
boek Emoticon, waarin Palestijnen
als moordenaars fungeren en joden
als onschuldige slachtoffers. De
werkelijkheid in Israël/Palestina
is kolonisatie door joden en rech­
teloosheid voor Palestijnen. Een
andere klager, Leon de Winter,
demoniseert de Palestijnen bij iede­
re gelegenheid. Hij maakte eens de
zieke grap: ‘Misschien moet in het
geheim een anticonceptiemiddel
aan het drinkwater in Gaza worden
toegevoegd.’ Over honderd jaar zou
er in Gaza geen Palestijn meer te
vinden zijn. Eigenlijk dus een voor­
stel tot genocide. Hij kreeg in een
zaal vol met Israël-sympathisanten
de lachers op zijn hand.
De klagers proberen met hun
demonisering niet alleen legitieme
kritiek te onderdrukken, ze probe­
ren ook hun eigen geweten te sus­
sen. Als Jahjah’s kritiek serieus is
moeten zij die serieus nemen, maar
als ze verklaren dat die uit racisme
voortkomt kunnen ze in hun zelf­
rechtvaardigende illusies blijven
zwelgen, bijvoorbeeld het ‘wonder’
dat de Palestijnen in 1948 uit zich­
zelf massaal op de vlucht sloegen.
JAAP BOSMA, Hoogezand
Proces Wilders
In antwoord op de vraag van Aukje
van Roessel (De Groene, 24 maart):
ik wil minder, minder, minder
‘rechtszaken waarin de vrijheid van
meningsuiting een hoofdrol speelt’.
In feite wil ik er helemaal geen.
De vrijheid van meningsuiting is
absoluut – maar houdt op waar het
niet langer een mening is maar een
oproep tot geweld. Tegenwoordig
is het omgekeerd: Wilders staat
terecht voor een mening, maar wie
is ooit voorgeleid aan een rechter
voor de roep ‘Joden aan het gas’
op het voetbalveld of ‘Dood aan de
joden’ in de Schilderswijk? Men
roept op mij te doden, maar geen
OM (en dus geen rechter) die dat
vervolging waard vindt.
ROBERT ISRAEL, Kortenhoef
U kunt uw ingezonden brief
van maximaal 400 woorden
sturen naar groene@groene.nl
14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 63
64 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016
Opheffer
Mij best beeld Milo

Ik geef het toe: ik ben al wat ouder, ik heb

veel illusies verloren, ik heb een depressieve
persoonlijkheid waardoor ik misschien geneigd Ik hoop dat ik van
ben de zaak enigszins somber te bekijken, mijn die onderhuidse
geschiedenis kent te weinig successen, ik geloof woede af kom, die
niet dat ik rancuneus ben, ik kan me wel enorm middenklassewoede
opwinden, kortom: wanneer ik beweer dat ik
angstig naar de toekomst kijk, dat cynisme
paradoxaal de moed erin houdt (‘we gaan
blijmoedig naar de afgrond’, zoals Van Gogh vaak
zei), dan kan dat het resultaat zijn van een kijk
op het bestaan die me blind houdt voor bepaalde
zaken.
Ik denk dat de middenklasse op springen staat,
dat ze revolutie willen. Geweld. Dus het zal me niet
verbazen als er binnenkort straatgevechten gaan
uitbreken.
‘Doe niet zo raar’, zegt mijn omgeving.
En dan hou ik mijn mond.
Ben ik ervoor? Natuurlijk niet! Begrijp ik het, als
het gebeurt? Ja.
Ik zie de eigenaardigheid wel: nooit hadden we
het zo goed, nooit was de boel zo gespannen. waarover een president in Amerika eigenlijk tijdgeest – dat is een geest, dus hij bestaat niet –
De maatschappij tranquillizers of een weinig te zeggen heeft, of aan de buitenlandse nog beter voel: we leven in een overgangstijd.
antidepressivum toedienen, kun je proberen via politiek? Wat een afschuw hadden wij van Nixon! Ik zit straks in een nieuw huis, misschien kijk
de media te regelen, maar wanneer die media Er gaat geen week voorbij of ik lees wel een artikel ik vanaf mijn balkon naar de opstand der horden;
niet meer met elkaar in overeenstemming blijken, waarin Nixon toch enigszins bewonderd wordt. misschien kom ik er wel door in een beter humeur.
geef je geneesmiddelen die elkaar opheffen. In de ‘Flauwekul!’ Ik hoop dat ik van die onderhuidse woede af
programma’s die ons moeten informeren, zien we Is goed, dan zwijg ik verder. kom, die middenklassewoede, dat gevoel van
schreeuwlelijkerds de boventoon voeren, want die Ik heb onlangs mijn huis moeten verkopen, onrechtvaardigheid dat ik niet goed onder woorden
zijn populair, of we zien eenzijdige berichtgeving omdat ik bij de radio was ontslagen. kan brengen omdat mij misschien niets gebeurt,
met een plichtmatige tegenstem. Ik heb mijn huis redelijk verkocht, dus alles is in in objectieve zin, wat die onrechtvaardigheid
‘Dat is niet waar!’ orde. rechtvaardigt.
Oké, dan hou ik mijn mond. Maar dat is toch vreemd! Ik ben er chagrijnig Wrok, woede, boosheid, is vaak een tekort
Ten tijde van Reagan lachten wij ‘the silent over. Het was mijn ouderlijk huis, en ik voelde me aan vocabulaire, ook al ben je schrijver. Ik zou het
majority’ uit. Dat waren fascisten, rechtse engerds, er ook thuis. Net zoals ik me thuis voelde bij de moeten omschrijven, maar de vuilniszak die om
racisten, vuile kapitalisten die hun oren lieten radio. die begrippen heen zit, zit te vol. En ik schaam me
hangen naar Wall Street en de grote bedrijven. Dat ik bij de radio weg moest, heb ik als ervoor. Ik geneer me voor de persoon die ik ben.
Natuurlijk was daar iets van waar, maar door het onrechtvaardig ervaren, al begreep ik het wel; het ‘Je stelt je weer aan.’
Amerikaanse democratische systeem brachten zou niets te maken hebben met mijn kwaliteit als Mij best. Dan hou ik m’n mond.
ze Reagan aan de macht en Bush. Waren zij presentator, maar met de omroepwet. Tja – dan Als ik een hengeltje had, zou ik uit vissen, had ik
veel slechter dan Obama? Of waren zij beter? mag ik dat toch als onrechtvaardig ervaren? een boot, dan voer ik uit. Nu ga ik een wandelingetje
Hoe meet je dat? Aan de binnenlandse politiek Sinds ik mijn huis heb verkocht, lijkt het of ik de maken door mijn oude buurt.

14.4.2016 DE GROENE AMSTERDAMMER 65

 Wie sterft, sterft twee keer. De eerste keer houdt aanstekelijk. Met elk ontwerp wilde ze grenzen
je hart ermee op en ben je dood. Vervolgens verleggen en iets ongekends bereiken, een ruim­

Het einde
word je tijdens begrafenisredes en gesprekken
bij de koffie weer tot leven gewekt, om in het
beeld dat de overlevenden van je scheppen nog
eens te sterven. Dat geldt voor iedere gestor­
vene, maar voor beroemde gestorvenen geldt
dat nog meer. Een hele gemeenschap heeft met
beroemdheden af te rekenen.
Over Zaha Hadid stonden de kranten vorige
week vol. Ze was er ineens niet meer, bronchi­
tis en toen, in het ziekenhuis, een hartaanval.
Dat zinnetje las je overal, iedereen was getrof­
fen door de ongerijmdheid van haar sterven.
Maar tegen die ongerijmdheid werd een heel
ander beeld aan geschoven, een beeld dat haar
graf­monument had kunnen worden als er niet
ook nog haar tekeningen en gebouwen waren
geweest. Zelf had ze zich als architect nooit
beroepen op haar geslacht. Ze schiep architec­
tuur en daarmee uit, daar speelde haar geslacht
geen rol in, alleen het ruimtelijk visioen dat haar gen naar vervluchtiging en slaagden erin de
voor ogen stond. Maar zo mocht ze niet herin­
nerd worden, ze moest en zou een beroemde
vróuwelijke architect zijn,
de enige vrouwelijke star-
Met elk ontwerp wilde
CAMERA PRESS LTD
telijke ervaring die je nooit eerder had gehad.
Vele jaren bleef het bij tekenen en nog eens teke­
nen, haar tekeningen waren enerverend en wek­
ten de indruk esthetische exercities te zijn. Maar
voor haar waren ze meer, zij zag ze wel degelijk
als studies naar ruimte, stedelijke ruimte, archi­
tectonische ruimte. Ze liepen op haar ontwer­
pen vooruit en gaven er een richting aan.
Oorspronkelijk was het suprematisme van
Malevitsj haar inspiratiebron, vlakken die in
de ruimte zweefden en zich ontworstelden aan
banaliteiten als maat of boven en onder. Maar
in de loop van de jaren bewoog ze van die inspi­
ratie af en transformeerden vlakken in volu­
mes, volumes in ruimtes, ruimtes in stromen.
Steeds duidelijker werd dat het haar ging om de
totale oplossing van het architectonische object.
Gebouwen wilde ze bevrijden van materialiteit,
en haar beste ontwerpen ademden het verlan­
beperkingen van architectuur te doen vergeten.
Ooit had ik een interview met Zaha Hadid
voor het architectuur­
magazine Archidea. In

chitect. Her en der werd dat interview gaf ze toe

daar ook nog aan toege­ ze grenzen verleggen en iets dat haar voorliefde voor
voegd dat ze een diva was, de vloeiende vorm terug
een diva met kapsones,
ongekends bereiken te voeren was op de omge­
2014 onuitstaanbaar en bitchy. ving waarin ze als Irakese
Ik dacht, wat een gezanik. Even los van het opgroeide, de woestijn. Ze wilde de rijkdom

Zaha Hadid
feit dat ze volgens ingewijden ook hartelijk en van geologische formaties overbrengen op haar
genereus kon zijn, is het misplaatst een archi­ architectuur, de naadloze overgangen, de com­

31 oktober 1950 –
tect met zo’n opwindend oeuvre vast te nage­ plexiteit en talloze manieren waarop je je erin
len aan haar temperament. Ongetwijfeld had van het ene niveau naar het andere kunt bewe­

31 maart 2016
ze een grote geldingsdrang en was ze bij tijd gen, van de ene plek naar de andere.
en wijle onuitstaanbaar, ja, er zijn verhalen en Toen pas begreep ik dat haar architectuur
die zullen wel een grond van waarheid in zich dubbelzinnig was. Geologische verschijnselen
Zaha Hadid had een dragen, maar die verhalen worden verteld over als stratificaties, richels, plooien en welvingen
voorliefde voor de álle architecten die uitzonderlijke architectuur probeerde ze van de aarde los te weken en aan
hebben voortgebracht. Aardig zijn is een niet de lucht prijs te geven, als een fata morgana van
vloeiende vorm, als in te onderschatten waarde, er is geen beter uit­ oneindige mogelijkheden. Dat aardse en dat
‘haar’ woestijn. Haar gangspunt in het intermenselijk verkeer, maar stromende, zwevende, schiepen een spanning
beste ontwerpen deden als architect verkeer je in een lastige positie, je die zich niet liet oplossen. Het falen was inherent
kunt wel van alles willen, maar je bent volledig maar het leidde wel tot een fantastisch falen, je
de beperkingen van van de inzet en competenties van je medewer­ kon er het verlangen van de aarde los te komen
architectuur vergeten. kers afhankelijk, zij smeden je succes of graven en onlichamelijk te worden in terugvinden.
je kuil; dat je het dan wel eens te kwaad krijgt, Ik sprak haar boven in de door haar ontwor­
door Edzard Mik heeft minder met een opgeblazen ego te maken pen skischans in Innsbruck. Die middag werd
als wel met een fanatisme zoals je dat ook wel bij de schans officieel geopend. Schansspringers
topsporters tegenkomt. roetsjten omlaag en zweefden met gespreide
Voor mislukkingen en kostenoverschrijdin­ ski’s de oneindigheid tegemoet. Beneden, aan
gen ligt dat niet anders, ook die werden in alle het einde van de baan, wachtte hun een kerkhof
necrologieën opgerakeld. Journalisten leken er en een schare gillende meisjes die bedelden om
behagen in te scheppen, het was duidelijk dat ze een handtekening. De schansspringers zagen
zich beter tot haar falen konden verhouden dan er helemaal niet als helden uit. Ze waren klein
tot haar slagen. Dat is ook wel begrijpelijk, falen en tenger, maar ik neem aan dat hun moed van
is onze dagelijkse ervaring, dus is het geruststel­ zo hoog te springen hen voor de meisjes boven
lend als ook de hoogvliegers onder ons falen en gewone stervelingen uittilde.
plafondplaten naar beneden kletteren of kosten Hetzelfde zou je van Zaha Hadid kunnen zeg­
de pan uit rijzen. gen. Wat een moed om zich door een visioen te
Maar zo, als een diva die grossierde in misluk­ laten leiden en het aan te durven dat visioen tot
kingen en gedoe, wil ik me haar niet herinneren architectuur te maken. Daarbij past geen gezeur
en mág ze ook niet herinnerd worden. Daarvoor over uitbarstingen of mislukkingen. Daar past
was haar visioen te groots, te overrompelend, te alleen ontzag, diep ontzag.

66 DE GROENE AMSTERDAMMER 14.4.2016

 do 21 apr | EU2016 Mayors Dialogue

Van der Laan, Kaminis and others.

8.00 - 10.00 PM | free admission | EN
A dialogue with EU Mayors Eberhard van der Laan
(Amsterdam) and Giorgos Kaminis (Athens) about the
inclusion of refugees and migrants in European cities.

za 16 apr Uprisings in the Arab region wo 20 apr We Are Digital 1

Festival: Spring is yet to come! We Are Young

ma 18 apr Conference Design in the City wo 20 apr That’s The Way 11

Sense in the City Twee weten meer dan één

ma 18 apr Water Republic 2025 9 vr 22 apr Dag van de Aarde 2016

Amsterdam Rainproof Film: Les Saisons

ma 18 apr HUMAN the movie ma 25 apr Eco-Resilient Area

What makes us Human? Development 1
A must-watch movie. Revitalising the inner-city

di 19 apr The New Amsterdam Academy 4 ma 25 apr New Ways of Housing 1

The Commons and the principle Working with waste
of equality
di 26 apr The Hungry City 1
di 19 apr Trouw Duurzame 100 3 Beyond the supermarket
De macht van geld
do 28 apr De levenswijsheid van... 2

di 19 apr Greening the City 1 Hanneke Groenteman

The Urban Park en Jan Pronk

mediapartner: Bekijk de complete programmering op: www.dezwijger.nl

Informatie en aanmelden: www.dezwijger.nl | info@dezwijger.nl | Piet Heinkade 179 | 1019 HC Amsterdam | 020 6246380

PLATFORM VOOR CREATIE EN INNOVATIE

 Uw stedentrip naar New York begint op newyork.nl!

Met mijn passie voor New York en uitgebreide kennis van de stad, help ik u
bij het organiseren van uw reis. Denk aan vervoer, bezienswaardigheden,
Broadwaymusicals, sportwedstrijden en concerten. Of u nu privé reist of
zakelijk, alleen, als stel, met vrienden of als gezin: I've got you covered! In
2015 gingen meer dan 150.000 reizigers met mij op ontdekkingsreis.
Bent u de volgende?

Bezoek www.newyork.nl, stuur een e-mail naar eric@newyork.nl of een

whatsapp naar +31688800666
- Eric

Herengracht 221, 1016 BG Amsterdam ∙ tel: 020-4864734 ∙ e-mail: eric@newyork.nl ∙ www.newyork.nl