Professional Documents
Culture Documents
NIPM Tea Book Final
NIPM Tea Book Final
NIPM Tea Book Final
foaY.=K iqyr
q e f;a j.d ;dlaIK
Climate Smart Tea Cultivation Technologies
m%Odk ixialdrl
wdpd¾h m%idoa O¾ufiak
ixialdrl uKav,h
tia' tka' b,x.ka;s,l
mS' tÉ' ch;s,l
tï' t,aa' wd¾ chka;
tka' tia' fyÜáwdrÉÑ
iïmdol
wdpd¾h O¾um%sh iukaisß
iïnkaêldrl
tka' tia' fyÜáwdrÉÑ
jeú,s wud;HdxYh
cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kh
2021
© 2021 cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kh
ish¨u ysñlï wejß‚' cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kfha ksis wjirhlska f;drj fuu .%ka:h
iïmQ¾Kfhkau fyda tys fldgila fyda Wmqgd .ekSu" uqøs;" ,sÅ;" bf,lafg%dksla wd§ ljr udOHhlska fyda
msgm;a lsÍu" m< lsÍu" úldYkh lsÍu" wkqj¾:kh lsÍu yd jHdc f,i ieliQ msgm;a wf,ú lsÍu fnod yeÍu
iïmQ¾Kfhkau ;ykï fõ'
ISBN : 978-678-5660-01-8
foaY.=K iqyqre f;a j.d ;dlaIKh (Climate - Smart Tea Cultivation Technologies)
jeú,s wud;HdxYh" cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kh
ISBN( 9786785660018
m%ldYkh
jeú,s wud;HdxYh
fmrjok
Y%s ,xldfõ f;a l¾udka;fha ixj¾Ok yd jeú,s wud;HdxYfha uQ,H wkq.%yh u; f;a
l¾udka;fha .=Kd;aul ;;a;ajhka yd M,odhs;dj jeä ÈhqKq lsÍu wruqKq lr .;a f;a
jHdma;s ks,OdÍkaf.a l=i,;d j¾Ok mqyqKq jevigykaj,g wod<j fujeks .%ka:hla
t<soelaùug yels ùu cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kh ,;a ;j;a tla ch.%yKhls'
fndfyda fofkl=f.a m%fhdackh i|yd fuu .%ka:h isxy, NdIdfjka t<soelaùug lghq;=
fldg we;' fuys we;eï úIh lreKq i|yd bx.%sis mdßNdIsl Yío ud,d Ndú; lr we;'
Y%s ,xldfõ jeú,s fnda. w;=ßka f;a l¾udka;hg iqúfYaIS ia:dkhla ysñ fõ' jirlg we'fvd'
ì 1'3 wdikak úfoaY úksuh m%udKhla rg ;=<g f.k tau ;=<ska Y%s ,xldfõ wd¾Ólhg
úYd, Yla;shla tla lrhs' Y%s ,xldfõ f;a l¾udka;fha M,odhs;dj jeä lsÍug we;s tla
ndOdjla f,i foaY.=Kh fjkia ùu j¾;udk f;a l¾udka;h uqyqK fok wNsfhda. w;r
m%Odk ;ekla .kakd nj úoHd{hka mqfrdal:kh lr we;'
foaY.=K fjkia ùï ksid we;sjk n,mEï wju lsÍu i|yd ;dlaIKhka Ndú; lsÍfï
§ ta ta j.d m%foaYhkays mdßißl ;;a;ajhka ms<sn| ukd wjfndaOhla ,nd .ekSu tys
;;a;ajh ie,ls,a,g .ksñka ;dlaIKh y÷kd .ekSu" Ndú;h" wOHdmkhg yd .eg¨ldÍ
;;a;ajhkag uqyqK §ug iQodkï lsÍu yd mj;sk ;;a;ajhka ms<sn|j mq¿,a oekqj;a lsÍu;a
fuu .%ka:fha mrud¾:h fõ'
Y%s ,xldfõ foaY.=‚l iqyqre f;a j.d ;dlaIKh ms<sn|j lrk ,o j¾;udk wOHdmk
m¾fhaIK jd¾;d yd Y%s ,xldfõ f;a m¾fhaIK wdh;kfha f;a w;afmd; lafIa;%
ud¾f.damfoaYk fmd;" jd¾Isl jd¾;d yd m¾fhaIK uQ,dY% úu¾Ykh fldg ,nd .;a o;a;
yd f;dr;=re úêu;a f,i fm< .iajd ixYaIsma; fldg olajd we;'
fuu .%ka:h ms<sfh, lsÍfï § Y%s ,xldfõ f;a m¾fhaIK wdh;kfha ysgmq wOHlaI
^jHdmD;s& wdpd¾h O¾um%sh iukaisß uy;df.a iïm;a odhl;ajh ,nd .kakd ,§' ksjerÈ
;dlaIKh ksjerÈ wdldrhg jvd;a fhda.H wjia:djl § jeú,slrejka fj; f.k hdfuys
jeo.;alu fyd¢ka y÷kd.;a jeú,s wud;HdxYh fuu .%ka:h t<soelaùug m%;smdok fjka
lsÍfï ksis f.!rjh ysñ úh hq;= w;r úfYaIfhka jeú,s wud;HdxYfha f,alï we;=¨
ks,OdÍ uvq,a,g cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kfha mqyqKq úfYaI{ tia'tka'b,x.;s,l
ñh" mS'tÉ'ch;s,l uy;d yd mqia;ld,hdêm;s tka'tia'fyÜáwdrÉÑ uy;d we;=¨ ks,Odß
uvq,a,g lD;{;dj ysñ úh hq;= h' tfukau tu l¾;jHh fjkqfjka kka whqßka w; ys;
ÿka jeú,s wud;HdxYh yd cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kfha j;auka ld¾h uKav,fha
isák ks,OdÍkag ia;=;s mQ¾jl f.!rjh ysñ úh hq;= h'
9' <má f;a j.djka kshx ;;a;ajhg uqyqK §ug iQodkï lsÍu 28
weuqKqï 3( úúO f;a l,dmhka i|yd ks¾foaYs; f;a m%fNao iy tajdfha idOkSh ,laIK 68
jkdka;rfhka msg;g meñK wdÈ ñksid jkdka;r m%Odk jYfhka Ökfhka ,enqKq lefu,shd isfkkaiSia
lDIs ld¾ñl ìï njg mßj¾;kh lr .ksñka iy W;=re bkaÈhdfõ weiEï m%foaYfhka ,enqKq
Ôj;a ùug iß,k ksIamdokhla ,nd .;a; o uqo,a lefu,shd wefiñld úfYaIhka iajNdúl yd lD;%su
bmhSu wruqKq lr .;a lDIs jHdmdr lrd j.d lghq;= wNsckk l%u u.ska ÈhqKq lr kj f;a m%fNao 1000 lg
mßj¾;kh jk fuu hq.fha mßirh;a f;a j.dj;a wdikak m%udKhla ksmojd tajd w;ßka f;dard .;a
w;r mej;s wfkHdakH ine¢hdj /l .ekSu wm m%fNao 68 la muK oekg j.dj i|yd ks¾foaY lsÍug
yuqfõ we;s wNsfhda.hls' wfma úoHd{hkag yelsj we;' mj;sk foaY.=‚l
l,dmhkaf.a yd mdxY= ldKavhkaf.a iqúfYaI ,laIK
fyd¢ka wOHhkh lr tu ;;a;ajhkag jvd;a fyd¢ka
.e,fmk f;a m%fNao ta ta ;ekays j.d lsÍug ie,iSfuka
jkdka;rhla ;=< we;s mßir l%shdj,Skag ióm mßir
moaO;shla f,ig" idfmalaIj flá ld,hlska f;a
j.djla m;alsÍug wmg yels jkq we;'
foaY.=‚l úm¾hdi n,mEï we;s ùug f;a j.djkag • lDIs ridhk øjH Ndú;fha § ´fidaka úhkg ydks
wod< fya;= lsysmhla kï¦ isÿ l< yels ix>gl wvx.= ridhk øjH Ndú;hg
.ekSu" WodyrK f,i f;a ;jdkays jgmKq u¾Okh
• j.d ìï mq¿,a lsÍug;a" kj ireidr j.d ìï i|yd ó;hs,a fn%dauhsâ fhdod .ekSu"
wiajoaojd .ekSug;a iajNdúl jkdka;r fy<s lsÍu
^CDENQDRS@SHNM& u.ska mßirh úkdY ùu" • j.d ìï wjg we;s c, fmdaIl m%foaYhkag ydks jk
wdldrhg j.d lghq;= mj;ajdf.k hEu"
• kj j.d ìï ia:dmkh lsÍu i|yd mi ilia lsÍu
^ENQJHMF@MCRNHKOQDO@Q@SHNM& iy fhda.H fkdjk fuu ish¨ wys;lr ñksia l%shdldrlïys iuqÉÑ;
wdldrfha hka;% iQ;%" i;a;aj n,h fhdod .ekSu m%;sM,h ld,h;a iu. ñys;,h WKqiqï lsÍug úYd,
u.ska fkdhs÷,a jkdka;rhka ys ;snQ mfia ireidr f,i odhl ù we;s nj ld,.=K úoHd{hska fmkajd
nj wvq ùug m%Odk jYfhka fya;= jQ" ksrka;rfhka § we;'
isÿ jk mdxY= Ldokh fkdi,ld yeÍu"
hï ksYaÑ; m%foaYhl mßirhg isÿ jk wys;lr
• fnda.fha wiajekak iu. mfiys fmdaIl bj;a ùu n,mEï ksid we;s jk wys;lr mdßißl ;;a;ajhka
i|yd úl,am mshjrla f,i laI‚l m%;sM, ,nd tu m%foaYhg muKlau iSud fkdjk w;r iuia;
fok ridhksl fmdfydr m%Njhka Ndú;hg f.dùka rggu iy wjg we;s rgj,g o n,mEï we;s lrk nj
keUqre ùu" fmkS hhs'
• ;ks fnda.hla f,i ^LNMNBQNO& j.d ìula wm rg wdikakfha we;s rgj, isÿ jk wys;lr j.d
mj;ajdf.k hdfï § j.d ìï ;=< frda. yd m<sfndaO lghq;= fukau iS>% f,i l¾udka;Yd,d ìys ùu wdÈh
ydks mD:q, f,i me;sr hdu iy tu m<sfndaO ydks o wmf.a mßirh WKqiqï ùug n,mEï we;s lrhs'
md,kh i|yd lDIs ridhk Ndú;hg f.dùka yqre fuh f.da,Sh jHik ;;a;ajhla f,i y÷kdf.k
ùu" we;af;a ta ksid h' tu ksid fuu .eg¨jg f.da,Sh
jYfhka ms<s;=re fiúh hq;= h'
• j.d N+ñfha fNda.hka w;r j,a me, nyq, ùu u.ska
j.djg we;s lrk ;r.ldÍ;ajh md,kh lsÍu
i|yd myiq l%uhla f,i j,a kdYl Ndú;hg yqre
ùu"
f;a îc frdamKh u.ska idod.kakd f;a me< ^Seedling j.=j 4( kshÕhg fyd¢ka Tfrd;a;= fok f;a m%fNao
tea&uqÿka uq,la iys; ksid tajd kshx ;;a;ajhkag
jvd;a fyd¢ka Tfrd;a;= fok nj fmkS f.dia we;' kshÕhg fyd¢ka Tfrd;a;= fok f;a m%fNao
kuq;a îc f;a j.dj idfmalaIj wvq wiajekakla ,nd Wvrg ueorg W!j my;rg
fok ksid ßls,s f;a ^Vegetatively Propagated tea& j.d TRI 4085 TRI 4071 TRI 4078 TRI 4061 TRI 3022
lsÍu jvd;a jdisodhl h' ßls,s f;a m%fNao fkdfyd;a TRI 4079 TRI 4053 TRI 4071 TRI 4059 TRI 3014
f;a laf,dak j.dj jvd;a id¾:l ùug kï tla TRI 4078 TRI 4047 TRI 4053 TRI 4055 TRI 2027
tla m%foaYhkag ks¾foaYs; f;a m%fNao j.d l< hq;= TRI 4071 TRI 4046 TRI 4052 TRI 4054 TRI 2025
TRI 4067 TRI 4042 TRI 4046 TRI 4053 TRI 2022
h' tfuka u kshÕhg fukau wfkl=;a wys;lr
TRI 4053 TRI 4006 TRI 4042 TRI 4052 S 106
;;a;ajhkag fydÈka Tfrd;a;= fok f;a m%fNao f;dard TRI 4052 TRI 3025 TRI 3035 TRI 4049 KP 204
.ekSfuka f;a j.dfjka by< M,odhs;djla yd ;sridr TRI 3073 TRI 3020 TRI 3022 TRI 4047 H 1/58
njla wfmalaId l< yel' TRI 3072 TRI 3019 TRI 3019 TRI 4043 DG7
TRI 3020 TRI 3014 TRI 3013 TRI 4042 DG39
f;a m¾fhaIK wdh;kh úiska tla tla f;a j.d TRI 3019 TRI 3013 TRI 2027 TRI 4014
m%foaYhka i|yd ks¾foaYs; f;a m%fNaohka iy tajdfha TRI 3013 TRI 2027 TRI 2025 TRI 4006
TRI 2025 TRI 2025 TRI 2022 TRI 4004
hym;a .;s ,laIK weuqKqu 3 hgf;a olajd we;'
TRI 777 DN DN TRI 3055
DT1 DG7 DG7 TRI 3052
5'1 ßls,s f;a j.dj ia:dmkh lsÍu ^Establishement of a DN DG39 DG39 TRI 3051
93WHD¿HOG& CY9 CY9 TRI 3025
bj;,k f;a ^Refuse tea& ( ;jdka u¨ iïmQ¾Kfhkau msrùu • fuu fmd,s;Ska l=àr ilia l< hq;af;a ,Kq meÿre fyda
i|yd fyd¢ka ÈrE bj;,k f;a fhdod .; yelsjk w;r mia khsf,daka oe,a fh¥ uOHu fyda Wia fijK jHqyhka
iuÕ 1(1 wkqmd;hg ñY% lr Ndú;hg .ekSu jvd;a fhda.H ;=< h'
h' • fuu fmd,s;Ska l=àr ;=< weiqrE ;jdka u¨j, ßls,s
oyhshd ^Paddy husk& ( oyhshd mia iuÕ 1(1 wkqmd;hg fyda isgqùfuka wk;=rej ;jdka u¨ iy md;a;s fydÈka f;fuk
1(2 wkqmd;hg ñY% lr Ndú;d l< yel' úh<s m%foaYhkays fia c,h fhdod f.aÊ 300 muK >klñka hq;a mdroDIH
;jdka i|yd oyhshd mia iuÕ 1(2 wkqmd;hg ñY% lr Ndú; fmd,s;Ska w;=rKqjla wvljdldr rduqj u; we;sßh hq;= h'
lsÍu jvd;a fhda.H h' • fmd,s;Ska w;=reKqfõ ish¨u me;sj, fl<jr wÕ,a
fldyqn;a ^Coir dust& ( iïmQ¾Kfhkau ;jdka u¨ msrùu 9 la muK mi ;=<g hg lr fmd,s;Ska l=àrh fyd¢ka
i|yd fldyqn;a o Ndú;d l< yels kuq;a 1(1 wkqmd;hg mia jdhqfrdaOk ùug ie,eiaúh hq;= h'
iuÕ ñY% lr Ndú;hg .ekSu jvd;a fhda.H h' • bkamiq ;jdka md;a;s j,g c,h fh§u wjYH fkdjk
fuu wdl,k øjH mia iuÕ ia;r wdldrhg ;jdka w;r uq,È fh¥ c,h l=àrh ;=<u ixirKh fjñka ßls,s
u¨ msrùu i|yd fyda mia iuÕ ñY%lr ;jdka u¨ j¾Okhg c, wjYH;dj bgq lrhs'
msrùu i|yd Ndú; l< yel' fuu l=àrh ;=< fï wdldrhg ßls,s udi 2-3 muK
5'8 fmd,s;Ska l=àr f;a ;jdka ld,hla mj;ajdf.k hd yels w;r fmd,s;Ska l=àrfha
^Propagator/Polythene tent nursery& isÿre we;aoehs ksrka;rfhka mÍlaId lr ne,sh hq;=
h' tfia we;akï ta i|yd jydu ms<shï fhÈh hq;=
w;r ßls,s úh<S hk njla fmfka kï jydu c,h
fhÈh hq;= h' udi ;=kl muK ld,hlg miq mshjr
lSmhlska fmd,s;Ska w;=rKqj bj;a l< hq;= h'
f;a j.djla kej; ia:dmkh lsÍfï iy l<ukdlrKfha mdxY= me;slv( mfia .eUqr fi'ó'70 ^wÕ,a 28& g jvd wvq"
iïmQ¾K jev ms<f s j, fláfhka by; i|yka jqj o fmdf<dj u;=mg s we;s bj;a l< fkdyels .,a m%;Y s ;h
mßir ys;ldó f,i fuka u msßjeh iy Y%uh wvq lr 20] jvd jeä" fi'ó 50 olajd jk mdxY= ia:rfha fndr¨
.ksñka f;a j.djla kej; ia:dmkh lr mj;ajd f.k m%;Y
s ;h 50] g jvd jeä bvï kej; f;a j.dj i|yd
hdug WmldÍ jk f;a j.d ;dlaIKh muKla fuys f;dard .ekSfuka je<lS isáh hq;= h'
úia;r lrhs'
bvfï c, jykh( fkd.eUqre" c,h r|k my;a ìï"
6'1 kej; j.d lsÍu i|yd bvula f;dard .ekSu l=Ur
q e" we<fod< iómfhys c,jykh ÿ¾j, bvï f;dard
^Land selection for replanting& .ekSfuka je<lS isáh hq;= h'
f;a hkq wju jYfhka jir 35-50 l muK ld,hla 6'3 kej; j.d lsÍug fmr ìu ieliSu ^Land preparation&
mj;ajdf.k hd hq;= nyq jd¾Isl fnda.hls' fujeks
j.djla wdrïN lsÍug úYd, uqo,la wdfhdack l< hq;= f;dard .;a bvfï we;s ish¨u Ydl iy bj;a l< yels
w;r fuu wdfhdackfhka ksis m%;M s , ,eîug kï jvd u;=mgs .,a bj;a lr" mi wÕ,a 18 la muK .eUqrg uq,¨
a
fhda.H bvï f;a j.dj i|yd f;dard .; hq;= h' úYd, lr" .,a uq,a wdÈh bj;a lr" mfia ;o ia:rh nqre,a
mßudK j;= yd l=vd f;a bvï hk ldKav folg u fuh l< hq;= h' fuh úhou wêl ld¾hhla f,i fmkqk
wod< h' úYd, j;=hdhkays ks¾foaY; s ks¾kdhlhkag o jir .Kkdjla mqrd tlu j.djla ;snK q q bvula
wkql, + j f;dard .ekSu i|yd wjYH ;rï N+ñh we;;a kej; tjeksu j.djla i|yd Ndú; lsÍug fmr fï
l=vd f;a j;= ysñhkag j.d bvï iSñ; h' flfia kuq;"a wdldrhg mi nqre,a lsÍu b;du;a w;HjYH ld¾hhls'
kqiÿq iq bvul f;a j.d lr wid¾:l f;a j.djla ysñ lr bvu ieliSfï lghq;= lïlrejka fhdod isÿ l<
.kakjdg jvd tu bvu jvd;a fhda.H fjk;a j.djla yels kuq;a ta i|yd jeä úhoula fukau jeä ld,hla
i|yd fhduq lsÍu {dKdkaú; h' o jehjk ksid j¾;udkfha fndfyda j.dlrejka
nela-fyda ^back-hoe& jeks ìï ilik hka;% fhdod
.ksñka fuu lghq;; a jvd;a ld¾hlaIu j bgq lr .kS'
foaY.=K iqyqre f;a j.d ;dlaIK
19
6'4 ìï ieliSu i|yd hka;% Ndú;h
^Use of machineries for land preparation&
kdh hdfï úNjhla iys; bvïj, fuka u wêl fuu .eg¨jg úi÷ula f,i mi mqkre;a:dmkh
nEjqï iys; bvïj, o fujeks hka;% Ndú;fhka je<lS lsÍfï wjYH;dj iïnkaOj ;SrK .ekSug f;a
isáh hq;= h' j¾Id ld,h wdrïNhg fmr bvu ieliSfï m¾fhaIKdh;kh y÷kajd ÿka kj ;dlaIKh —mdxY=
lghq;= fukau mdxY= ixrlaIK jHqyhka f.dv ke.Su o ;;a;ja o¾Yl ^Soil Quality Index&˜ mÍlaIdj f,i y÷kajhs'
wjika lr j¾Id ld,h wdrïNh;a iuÕ ;DK isgù q ug
iQodkñka isáh hq;= h' fuu ;dlaIKhg wkqj mfia we;s f;dard .;a fN!;sl"
ridhksl iy ffcj idOl lSmhla mÍlaId lr" tu o;a;
u; hï .Kkh lsÍulska wk;=rej tla tla m%foaYfha
mi mqkre;a:dmkh l<
miq ;sìh hq;= mdxY=
;;a;j a h ms<n s | ksYÑ
a ;
w.hla ;SrKh lr
we;' kej; j.d lsÍug
wfmalI a ;
s bvu mÍlaId
lr n,d ,nd .kakd by;
mrdñ;Skf a .a w.hka ta mdxY= ;;a;aj o¾Yl w.h ks¾Kh i|yd mia kshe£ka /ia lsÍu
f;a bvfï f;a fma,s 8'10 w;rg f;dard .;a Ydl úfYaI fma<‘ fviafudaähï lyfldak maf,ñkaðhd ,dvmamd Gliricidia
Desmodium Flemingia
folla ^fojeá& wdldrhg f;a fma<sj,g iudka;rj isgqúh rensonii Cassia spectabilis congesta sepium
hq;= h' fuu fma<‘ folla w;r wähl muK mr;rhla ;sìh j,a
,dvmamd fviafudaähï wjr
hq;= w;r jeáhla wä 3 4 muK Wila we;sj mj;ajdf.k iQßhldka; Desmodium
Tithonia Gliricidia sepium Tephrosia vogelii
rensonii
hd hq;= h' fuu Ydl jeá fyd¢ka ia:dmkh jQ miq by,g diversifolia
iy fomig jefjk w;= ksrka;rfhka lmd jeá fol wjr weflaIshd weflaIshd Acacia
Acacia
w;rg tl;= lsÍfuka Ydl jeá w;r ldnksl øjH neïula Tephrosia vogelii decurrance decurrance
wdldrhg ielfik ksid bvu u;=msáka c,h .,d hEfï
foaY.=K iqyqre f;a j.d ;dlaIK
21
my; rg ueo rg Wv rg W!j
trnÿ j,a iQßhldka;
fviafudaähï Erythrina Tithonia
lithosperma diversifolia
le,shekav%d maf,ñkaðhd
le,shekav%d w~kysßhd
Calliandra calothrysus Crotalaria anagyroides
f.!;ud,d udkd
Tripsacum laxum LJŵďŽƉŽŐĂŶŽŶĨĞƌƟŇŽƌƵƐ
maf,ñkaðhd udr
Flemingia congesta Albizia moluccana
by< j¾Idm;khla iys; m%foaYj, ^jirlg ñ,sóg¾ 1500 oaú;aj fma<s f;a j.d l%uh ^ŽƵďůĞ,ĞĚŐĞƌŽǁWůĂŶƟŶŐ&
g jeä& iy jeä ysre t<sh ;;a;ajhla hgf;a CO3 ;DK
fyd¢ka jefvhs' tys j¾Okh i|yd m%Yia: WIaK;aj mrdih lafIa;% lghq;= hdka;%SlrKh i|yd fiajlhkag .uka
fi,aishia wxYl 25 40 ls' c,h r|d isák ;;a;ajh iy b;d lsÍug iy hka;% tyd fuyd f.k hdug m%udKj;a bvla iy
wdï,sl mdxY= ;;a;ajhka CO3 j.djg ys;lr ke;' ud¾.fha fijK .ia jeks ndOl fkdue;s mßÈ f;a isgqùu
wjYH fõ'
7'2'2 CO3 ;DK isgqùu
idudkH f;a isgqjk ;ks fma<s l%uh ;=< mr;rh óg¾
• mer‚ f;a bj;a lr ;K fld< isgq ùug bvu ilia lr 0'6 x óg¾ 1'2 ^wä 2 x wä 4& jk w;r tu mr;rh hka;%
mdxY= mS tÉ ^pH& w.h jeä lsÍu i|yd ks¾foaYs; wkqmd;hg ld¾hlaIuj Ndú;hg kqiqÿiq h' tu ksid fjk;a f;a j.d
fvd,uhsÜ fhÈh hq;= h' lrk rgj, nyq,j Ndú; jk oaú;aj fma<s f;a j.d l%uh
• isgq ùu i|yd m¾j 34 iys; kejqï ovq len,s ks¾foaY lrk o¿ fk,Su jeks lafIa;% lghq;= hdka;%SlrKh myiq lrhs'
w;r uõ m÷rej,ska bj;a l< ú.i isgqùu i|yd fhdod tneúka" wmf.a f;a j.djka ys lafIa;% lghq;= hdka;%slrKh
.; hq;= h' myiqùu i|yd óg¾ 0'6 x óg¾ 0'6 x óg¾ 1'5 ^wä 2 x wä 2 x
• j¾Id iufha wdrïNfha § óg¾ 0'3 x 0'6 l mr;rh we;sj" wä 5& mr;rh we;s oaú;aj fma<s f;a j.d l%uh jvd fhda.H
wxYl 45 l fldaKhla we;sj W,a ,Shlska fyda zw,jx.=jlska nj fmfka'
iEÿ isÿre j, o~q len,s isgq úh hq;= w;r wju jYfhka
fmdf<djg by<ska m¾j 2 la j;a ;eìh hq;= h' oaú;aj fma<s f;a j.d l%ufha § f;a m÷re >k;ajh
• wfkl=;a ;DKj,g fuka hQ 625 fmdfydr ñY%Kh fylaghdrhlg m÷re 15"300 muK jk w;r th idudkH ;ks
fmdfydr fhÈh hq;= w;r" isgqùfuka udi 3 lg muK fma<s l%uhg jvd 14] lska muK jeäh' tu ksid .e,fmk
miq fmdf<dfjys isg fikaáógr 4560 w;r Wilska mßÈ fylaghdrhlg fhdok fmdfydr m%udKh jeä l< hq;=
m<uq lemSu l< yels w;r Bg miq lemqï fmdf<dfõ h' ;rula jl%dldr o¿ fk¨ï ;,hla we;s jk mßÈ oaú;aj
isg fikaáógr 7590 muK Wilska lemsh yel' u,a yg fma<s mqyqKq lsÍfuka w¾O f.da,dldr yeve;s ;, iys;
.ekSug fmr jirlg lemqï y;rla isÿ l< hq;= h' lmamdÿ $ wiajkq fk,k hka;% Ndú; lsÍu myiq lrjhs'
• jirl mqkre;a:dmk ld,h wjidkfha § ìï uÜgñka
;DK lmd kej; jeãu je<elaùu i|yd lf|a fldgia 7'4 f;a me< isgqùu i|yd j,j,a lemSu j,j,a ydrk hka;%
bvfuka bj;a l< hq;= h' Ndú;h ^Use of mechanical earth auger&
• fuh .j wdydrhla neúka tajd .jhkaf.ka wdrlaId lr
.ekSug lghq;= l< hq;= h' f;a me< isgqùfï § ks¾foaYs; m%ñ;Skag wkqj tkï .eUqr
wÕ,a 18 yd u;=msg úIalïNh wÕ,a 12 la jk j,j,a lmd
f;a me< isgqùu f;a me<hl kSfrda.S j¾Okh i|yd wjYHu
lreKls'
8'1'1 j.d lghq;= ksjerÈj ie,iqï lsÍu - mi 8'1'6 lD;%su jiqka fh§u - kj f;a j.dfõ N+ñh
mqkre;a:dmkh i|yd ;DK j.d lrk wjia:dfõ § wdjrKh jk mßÈ fh§ug m%udKj;a ;rï lemQ
u Wia yd uOHu fijK Ydl ia:dmkh l< hq;= h' ;DK imhd .ekSug fkdyels kï úl,amhla f,i
fuu wjia:dfõ § fijK Ydl isgqùfuka lafIa;%fha mi wdjrKh lsÍug lDIsld¾ñl fmd,s;Ska Ndú;d
f;a me< isgqjk wjia:dj jk úg hï ;rulg fyda l< yels nj úoHd;aulj ;yjqre ù we;' j¾;udkfha
fijK j.dj bvfï ia:dmkh ù mj;skq we;' fjf<| fmdf<ys lDIsld¾ñl fmd,s;Ska jiqka ñ,§
.ekSug yels w;r fïjd f;a fma<s w;r N+ñh wdjrKh
8'1'2 fudaiï jeis wdrïNfha § f;a me< isgqùu - lsÍug fhdod .; yel'
ksß; È. fudaiï l,dmfha f;a isgqùu wfma%,a ui w.
fyda uehs udifha uq,a ld,fha isÿ l< hq;= w;r tys § 8'2 lDIsld¾ñl fmd,s;Ska jiqka Ndú; lsÍu
bÈßfha we;s fudaiï jeis iuh ;=< w¨;ska isgjQ f;a ^Use of agricultural polythene mulch&
me< fmdf<dfõ fyd¢ka ia:dmkh ùug m%udKj;a ;rï
j¾Idjla ,efnkq we;' Bidk È. fudaiï j¾Idfjka
wdjrKh jk m%foaYhkays f;a bvïj, f;a me< isgq
ùu iema;eïn¾-fkdjeïn¾ udij, § isÿ l< hq;= h'
túg bÈßfha we;s fudaiï iuh ;=< f;a me<j,g
jeãug m%udKj;a ;rï f;;ukhla ,efnkq we;'
úh<s foaY.=K ;;a;aj$kshx ;;a;aj hgf;a f;a j.djg j.dlrejka w;ayod neÆ c,iïmdok l%uhla
isÿjk ydks j<lajd .ekSug úúO j.d ;dlaIK
l%u f;a m¾fhaIK wdh;kh úiska y÷kajd § we;' w;ska isÿ lrk c, iïmdok lghq;=( fuys §
tkuq;a ñys;,h WKqiqï ùu ksid isÿjk foaY.=‚l j.dlrejka úiska hï Ndckhla Ndú;fhka ^l=vd
úm¾hdihkaf.ka we;sjk wkfmalaIs; ld,.=‚l ner,a wd§& fyda m%jdyk myiqlï iys; c, njqirhla
;;a;ajhkag uqyqK §u i|yd fhdað; j.d l%u Ndú;fhka c,h f.kú;a k< ud¾.fhka j.djg
m%udKj;a fkdjk nj fmkS hhs' tneúka fndfyda fhÈh yel' fuu l%ufha § uQ,sl wdfhdackh wvq jqj
f;a j.dlrejka f;a bvïj, lD;%su c, iïmdok o lïlre Y%uh u; hemSug isÿ ùu wjdishls'
l%ufõo Ndú;h ms<sn| wjOdkh fhduq lrñka isák
nj fmfka'
9'2'1 fmdfydr fh§u( f;a m÷rej, m%udKj;a ;rï fijK Ydl" úfYaIfhka uOHu m%udKfha fijK
m;% ;,h jevqKq miq fmdfydr fh§u isÿ lrkak' jirlg 2 - 3 j;djla muK lmamdÿ l< hq;= h' fuu
lghq;a; i|yd mqyqKq lïlre Y%ñlhka wjYH h'
9'2'2 o¿ fk,Su ( f;a m÷rej, o¿ m%udKj;a ;rï flfia kuq;a" uOHu fijk Ydl lmamdÿ lsÍu i|yd
jevqKq miq f;dard .;a m÷rej, o¿ fk<Su wdrïN w;= mEySu i|yd Ndú; lrk hka;% fhdod .ekSu
lrkak' uq,ska ieye,a¨ o¿ fk,Sula isÿ lrkak' jvd;a ld¾hlaIu h'
9'2'3 md¿ me< isgqùu ( kshx ld,fha § uereKq f;a me<
fjkqjg kj f;a me< isgqùug mshjr .kak' fï i|yd
fyd¢ka ilia l< j,j,a fyda ldKq ilia lr tajdg
fldïfmdaiaÜ lsf,da.%Eï 1 - 2 muK ñY%lr" fyd¢ka
jevqKq ksfrda.Su;a f;a me< isgqjkak'
10'2 ,xldfõ m%Odk mdxY= ldKav iy mdxY= fYa‚ 10'3'3 mdxY= jHqyh ^Soil structure& ( mfia we;s ldnksl
^Main soil groups and soil series& øjH" yqKq iy hlv jeks øjH wdOdrfhka mdxY= >k
øjH tlsfklg tl;= lr úúO yevhkaf.ka hq;a mdxY=
,xldfõ f;a j.d lrk leá;s f.dvkef.hs' fuu leá;s mdxY= jHqyhka f,i
m%foaYhkays m%Odk jYfhka ye¢kafõ' mdxY= jHqyhka úúO yevhkaf.ka hql; a jk
mdxY= ldKav ;=kla yuq fõ' w;r tajd m%i s u
a dldr" me;,s wdldr" ishïq len,s wdldr"
• r;= ly fmdâfid,sla mi ^Red >kdldr wd§ f,i kï lr we;'
Yellow Podzolic&
• r;= ÿUqre ,egfida,a mi iy 10'3'4 mfia ix.;;dj ^Soil consistency& ( úúO f;;uk
^Reddish Brown Latasol& ;;a;j a hka hgf;a § mfia fN!;sl iajNdjh tys
• fkdfïrE ÿUqre f,dau mi ^Immature Brown Loam& ix.;;dj f,i y÷kajhs'
m%Odk mdxY= ldKav ;jÿrg;a mdxY= fYa‚ 21 lg 10'3'5 mfia iújrnj ^Soil porosity& ( mfia we;s isÿre
fnfok w;r ñka fYa‚ 15 la f;;a l,dmfha o 6 la m%;Ys ;h iújr nj f,i y÷kajk w;r" uyd isÿre"
wka;¾ uOH l,dmfha o yuqfõ' laIøq isÿre f,i wdldr folls'
mfia ire njg odhl jkafka tys fN!;sl" ridhksl 10'3'6 iuQy >k;ajh$kslr >k;ajh ^Bulk density& (
iy ffcj .=Kdx. hs' mila mj;sk iajNdúl wdldrfhkau ks¾Kh lrkq
fN!;sl ire nj ^Physical Fertility& ( mfia >k øjH ,nk >k;ajh iuqy >k;ajh f,i ye¢kafjhs' mfia
fldgia tlsfklg iïnkaOùfuka ta w;r l=vd iújrnj jeä jk úg iuqy >k;ajh wvq w.hla
yd úYd, m%udKfha wjldY ks¾udKh fjhs' fuu fmkajk w;r iújrnj wvq ;o mila by< iuqy
wjldYh ;=< mdxY= c,h yd mdxY= jd;h /foa' >k;ajhla fmkajhs'
10'3 mfia fN!;sl irenj ^Physical fertility& by; fN!;sl .=Kdx. WIaK;ajh md,kh" ;o nj" c,h
mil we;s my; i|yka ,laIK fN!;sl ire nj i|yd r|d .ekSfï yelshdj" jd;kh" mi ;=<g c,h we;=,a
odhl fjhs ùfï yelshdj" mi ;=<k s a c,h nei hdfï yelshdj
yd úúO f;;uk ;;a;j a h we;súg WmlrK" hka;%
10'3'1 mdxY= j¾Kh ^Soil colour& ( mdxY= j¾Kh myiqfjka Ndú;hg mi olajk myiq nj" ;o nj yd ieye,a¨ nj"
ks¾Kh l< yels fN!;sl ,laIKhls' mi Ô¾Kh ù mi wef,kiq¿ nj wd§ ,laIK ;SrKh lrhs'
we;s fyda fudard we;s m%udKh u; iy mfia wvx.=
ldnksl øjH m%;Y s ;h u; mfia j¾Kh ;SrKh 10'4 mdxY= c,h ^Soil water& ( mila ;=< /£ we;s c,h
fjhs' WodyrK f,i fkdfïrE mila w¿ fyda ly mdxY= c,h f,i y÷kajhs' mfia we;s c,h úúO
meyehg yqre jk w;r fïrE mila r;= fyda ;o ÿUqre wdldrhkaf.ka ks¾jpkh lrhs'
meyehla .kS' by< ldnka m%;Y s ;hla we;s u;=mg
s mi 10'4'1 mfia lafIa;% Odß;dj ^Field capacity& ( j¾Idjlska
;o j¾Khla .kakd w;r ldnksl øjH wvq ;rula miq uyd isÿrej, we;s c,h hï m%udKhla bj;aj
.eUqfrys we;s mia ,d j¾Khla .kS' .sh miq mfia r|jd.; yels Wmßu c, m%udKh mfia
10'3'2 mdxY= jhkh ^Soil texture& ( mfia we;s je,s" lafIa;% Odß;dj f,i ye¢kafõ'
frdkauv yd ueá øjHhkaf.a idfmalI a wkqmd;h mdxY= 10'4'2 iaÓr ue,ùfï w.h ^Permanent wilting point& (
jhkh f,i y÷kajhs' mfia ishï q nj fyda r¿ nj Ydlhla iaÓrju ue<ùfï ,laIK fmkajk wjia:dfõ
;SrKh jkafka mfia jhkh u; h' mfia we;s c, m%udKh'
30 cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kh - 2021
10'4'3 ,nd .; yels c, m%udKh ^Available soil water& 10'5'2 f;a j.d lrk mil mS tÉ w.h ksjerÈ lr .ekSu
lafIa;% Odß;dj wia:dfõ we;s c, m%udKh yd iaÓr ^Correction of pH value& (
ue,ùfï ,laIK fmkakï q lrk wjia:dfõ we;s c,
m%udKh w;r fjki mfia ,nd .; yels c, m%udKh mfia wvq mS tÉ w.h ^jeä wdï,sl nj& f;a j.d lsÍug
hs' Ydl j¾Okhg jvd m%fhdackj;a fuu ,nd .; fhda.H mS tÉ mrdihg f.k taug ks¾foaY lrkqfha
yels c, m%udKhhs' yqKuq h øjH mig tl;= lsÍu h' yqKuq h øjHhla f,i
f;a bvug fvd,uhsÜ fhdokafka tu.ska mS tÉ w.h
10'5 mfia ridhksl ire nj ^Chemical fertility& ( ksjerÈ lrkjdg wu;rj mig ue.aki S h
s ï fmdaIl
,nd fok ksid h'
mfia ridhksl ire njg fya;j = k mdxY= ridhksl
,laIK fndfyda úg mdxY= l,s, yd tajdfha l%h
s dldß;ajh mig fhdok yqK$q fvd,uhsÜ wdï,sl mfia we;s
iuÕ iïnkaO fõ' yhsvcs% ka whk ^H¬& iuÕ m%;l s h s ï ^Ca2¬&
s% dlr le,aih
yd ue.aki s ï ^Mg & whk ksoyia lrk w;r w;=reM,
S h 2¬
mdxY= l,s, iy tajdfha m%Odk l¾;jHhka( mdxY= l,s, f,i ldnkavfhdlaihsâ iy c,h idohs' fuf,i
hkq mshú weig fkdfmfkk b;d ishï q fldgia jk yhsârcka whk bj;ajk ksid mfia wdï,sl nj wvq
w;r tajd m%udKfhka ñ,sóg¾ 10-6 - 10-3 w;r fõ' ù" mS tÉ w.h jeäfõ' mfia wdï,sl nj wvq lsÍug
fuu ldKavhg wh;a jkafka ueá fldgia" yshu q ia" fhÈh hq;= fvd,uhsÜ m%udKh ;SrKh jkafka mfia
Tlaihsv ^hlv iy we¨ñkshïj, Tlaihsv& iy we;s mS tÉ w.h iy tu mfia iajdrlaIl Odß;dj
Tlaiys hsfv%dlaihsv ^Oxihydroxides&' u;h' iajdrlaIl Odß;dj hkq mil mS tÉ w.h fjkia
mdxY= l,s,hkaf.a u;=mgs RK f,i wdfrdamKh ù lsÍug mi olajk m%;f s rdaOh hs' th mia j¾.h wkqj
we;s w;r" mdxY= Lksc j¾. wkqj mdxY= l,s,hkaf.a fjkia fõ'
we;s RK wdfrdamK m%udKh fjkia fõ' wfma rfÜ 10'5'3 legdhk yqjudre Odß;dj
nyq,j mj;sk mdxY= Lkschkaf.a we;s RK wdfrdamK
m%udKhg jvd yshuq iaj, we;s RK wdfrdamK m%udKh ^Cation exchange capacity - CEC&
b;d úYd, ksid ueá l,s,hkag jvd yshu q ia j,g yshu
q ia fyda ueá l,s,hkag wêfYdaIKh jQ legdhk
úYd, fmdaIl m%udKhla r|jd .ekSfï yelshdjla we;' fjk;a legdhk u.ska m%;i s :
a dmkh l< yel' mig
fvd,uhsÜ tl;= l< úg tajdfha we;s le,aih s ï whk
mdxY= c,fha we;s Ok wdfrdam;
s fmdaIl whk legdhk ^Ca & iy ue.aki
2¬
s ï whk ^Mg & u.ska yshu
S h 2¬
q ia fyda
^Wod( Ca " Mg & f,i y÷kajk w;r" RK wdfrdam;
2¬ ¬
s mdxY= l,s,hkag wêfYdaIKh ù we;s yhsârcka whk
fmdaIl wekdhk ^Wod( NO-3" HPO-4" iy SO-4& f,i m%;is :a dmkh lrhs' fmdgeishï wvx.= fmdfydr mig
y÷kajhs' tl;= l< úg tajdfha we;s fmdgEishï whk ^K¬& u.ska
10'5'1 mdxY= m%;l s% d ^mS tÉ w.h& ^Soil pH&
s h yhsvc % ka whk ^H¬& m%;i
s :
a dmkh lrhs'
mfia mS tÉ w.h hkq mfia wdï,sl nj" WodiSk nj yd mdxY= l,s,hkag wêfYdaIKh ù we;s legdhk fjk;a
NdIañl nj fmkajk o¾Ylhhs' mfia we;s yhsârcka legdhk u.ska m%;i
s :
a dmkh lsÍu legdhk yqjudrej
whk idkaøKh u; mfia mS tÉ w.h ks¾Kh fjhs' f,i ye¢kafõ' mil legdhk yqjudrej Odß;dj
yhsârcka whk idkaøKfha iDK ,>q w.h ms tÉ ^CEC& by< w.hla .kS kï legdhk wdldrhg we;s
w.h f,i olajhs' WodiSk ødjKhl mStÉ w.h 7 jk Ydl fmdaIl úYd, m%udKhla r|jd .ekSug yd ksoyia
w;r ødjKhl mS tÉ w.h 7 jvd wvq kï th wdï,sl lsÍug tu mig yelshdj we;' bvul u;=mg s mfiys
jk w;r NdIañl ødjKhl w.h 7 jvd jeä h' ldnksl øjH m%udKh idfmalIa j jeä ksid tu ia:rfha
legdhk yqjudre Odß;dj .eUqr mfiys legdhk
iDK wdfrdam; s mdxY= l,s,hkag Ok wdfrdam; s yqjudre Odß;djg jvd by< w.hla fmkakï q lrhs'
yhsârcka whk wêfYdaIKh jQ úg tjeks mila wdï,sl
h' mfia we;s we¨ñkshï whk ^Al¬3& o jl%dldrfhka 10'6 Ydl fmdaIl ^Plant nutrients&(
mfia wdï,sl njg odhl fjhs' mdxY= l,s,hka jgd Ydl jeãug wjYH fmdaIl j¾. 16 la we;s nj
Ca2¬" Mg2¬ iy K¬ jeks wfkl=;a legdhk wêfYdaIKh y÷kdf.k we;'
jQ úg tjeks mil wdï,sl nj wvqfõ'
10'6'1 id¾j fmdaIl fyda uyd fmdaIl ^Macro nutrients&(
wdï,sl nj b;d jeä mil Ca2¬" Mg2¬ iy K¬ jeks idfmalI a j jeä m%udKj,ska wjYHjk fmdaIl" tajd
legdhk we;af;a iq¿ m%udKhls' tfuka u" b;d wdï,sl w;ßka my; mßÈ fõ'
mil nelaàßhd" welaáfkduhsià s ia ^actinomycetes&
jeks laIøq Ôùka f.a l%h
s dldÍ;ajh o b;du;a wvq h' 10'6'1'1 m%d:ñl fmdaIl ^Primary nutrients& ( ldnka ^C&"
yhsvc % ka ^H&" TlaIc
s ka ^O&" khsgc
% ka ^N&" fmdiamria ^P&"
f;a j.d lsÍug fhda.H mil ;sìh hq;= mS tÉ mrdih fmdgEishï ^K&
4'5 - 5'5 jk w;r th uOHia: mS tÉ mrdihls' fuu
mS tÉ mrdifhka msg wvq fyda jeä mS tÉ w.hka we;s 10'6'1'2 oaú;Shl
s fmdaIl ^Secondary nutrients& (
úg § fndfyda fmdaIl Ydlhg ,nd .; fkdyels ue.aki s ï ^Mg&" le,aih
S h s ï ^Ca&" i,a*¾ ^S&
;;a;j a hg m;a fõ' mfia mS tÉ w.h mÍlaId lr n,d
th ksjerÈ mrdihg f.k tau Ydlhg fmdaIl Wrd 10'6'2 laIøq fmdaIl ^Micro nutrients& ( l=vd m%udKj,ska
.ekSug WmldÍ fjhs' wjYH fmdaIl laIøq fmdaIl f,i y÷kajhs' iskl a a ^Zn&"
uex.kSia ^Mn&" fndafrdaka ^B&" hlv ^Fe&" ;U ^Cu&"
fud,síäkï ^Mo&" laf,daÍka ^Cl&
foaY.=K iqyqre f;a j.d ;dlaIK
31
m%d:ñl fmdaIl w;ßka C" O" yd H jdhqf.da,fhka yd mfia ldnksl m%udKh mfia we;s ldnka m%;Y
s ;h
c,fhka ,nd .kakd w;r" b;sß ish¨u fmdaIlhka f.a flfrys iDcqju n,mdk w;r tu iïnkaO;djh my;
m%Odk m%Njh mi h' ldnksl øjH LksÔlrKh u.ska i|yka iólrKh u.ska fmkakïq lrhs'
fmdaIl mig tl;= lrk w;r wldnksl fmdfydr o
fmdaIl ,nd§fï m%Njhka f,i l%h s d lrhs' mfia ldnksl øjHh m%udKh } C] x 1'724
fuu Ydl fmdaIl legdhk yd wekdhk f,i mfia 10'9'1 mfia ldnksl øjH l<ukdlrKh
we;s mdxY= l,s,hkag wêfYdaIKh ù fyda mdxY= ødjKh ^Management of soil organic matter&
;=< Èh ù mj;S' mdxY= l,s,hkag wêfYdaIKh ù we;s f;a bvïj, mdxY= ldnksl øjH m%udKh jeä lsÍug
fmdaIl o mdxY= ødjKhg tl;= jk w;r Ydl uq,a myiq yd ,dNodhS l%uh kï f;a bvïj, ksmofjk
fmdaIl wjfYdaIKh lr.kafka mdxY= ødjKfhks' ldnksl øjH ta i|yd fhdod .ekSu h' lmamdÿ w;=
bvug ldnksl øjH ,nd fok fyd| m%Njhls' fïjd
j.=j 11( m%Yia; Ydl j¾Okhg wjYH fmdaIl m%udKh bvfï f;a fma<s w;r ldKq lmd je<,Su fyda mi
^Optimum levels of plant nutrients& u;=mg
s úiqrejd yeÍu isÿ l< yel' l¾udka;Yd,dfjka
fmdaIl m;% ;=, mi ;=<
bj;,k f;a l=vq fyda fijK Ydl lmamdÿ lsÍfuka
tl;= jk w;= o mig ldnksl øjH ,nd §ug Ndú;d
khsg%cka 3'0-4'0] Not applicable
l< yel' flfia kuq;"a mig tl;= lrk ldnksl
fmdiamria 0'2-0'3] > 20 ppm øjHhkaf.a we;s ldnka iDcqju mßfNdackh lsÍug
fmdgeishï 1'25-2'0] 100 – 200ppm Ydlhkag yelshdjla fkdue;'
ue.akSishï > 0'20] > 60 ppm
10'10 mfiys ffcj ire nj ^Biological fertility&
m%Njh( f;a w;afmd; ^2008& ppm- lsf,da.E% uhg ñ,s .%Eï
ksrka;rfhka bvfï fma<s w;r .uka lsÍu ksid mi ;o ùulg 11'4'1'4 bvfï nEjqu ^Slope of the land&( bvfï nEjqu
Ndckh fõ' mi ;o ùu mfia iújr ^nEjqï m%;sY;h& jeä kï mi Ldokh ùug yelshdj jeä h'
nj wvq ùug;a" tksid mi ;=<g bvfï nEjqu la,hsfkdógrhla u.ska uek .; yel' idudkH
c,h we;=,Aùu ÿ¾j, ùug;a fya;= f;a j.d lrk fndfyda bvï /<s iys;" nEjqï iys; fyda b;d
fõ' fï ksid mi u;=msáka c,h .,d ;o nEjqï iys; úh yel'
hEu fõ.j;a ùfuka mi Ldokh ù
mfia ire nj ;jÿrg;a wvq fjhs' 11'4'1'5 bvfï mi wdjrKh ù we;s wdldrh yd m%udKh
^Soil cover&( fyd¢ka wdjrKh ù we;s mila mdxY= Ldokhg
mi uq,a¨ lsÍu jeks j.d lghq;= md;% ùfï yelshdj b;du;a wvq h'
u.ska mfia ;o nj wvq lr mfia
fN!;sl irenj ÈhqKq l< yel' 11'4'1'6 bvfï mdxY= lghq;= l<ukdlrKh lrk wdldrh
lmamdÿ pl%hlg jrla f;a fma<shla ^Soil management&( WodyrK f,i fláld,Sk fnda."
yer fma,shla uq,a¨ lsÍu f;a È.=ld,Sk fnda." fnda.fhka mi wdjrKh jk m%udKh" mi
m¾fhaIK wdh;kh ks¾foaY lr ilia lrk wdldrh" j,a me< md,kh" wd§ j.d lghq;=
we;s kuq;a m%udKhg jvd uq,a¨ l<ukdlrKh lrk wdldrh wkqj mdxY= Ldokh ùfï
lsÍu fyda kqiqÿiq mßÈ uq,a¨ lsÍu yelshdj ;SrKh fõ'
u.ska uQ, moaO;shg ydks isÿúh yels ksid uq,a¨ lsÍfï §
ks¾foaYs; l%ufõoh wkq.ukh lsÍu w;HjYH h' by; i|yka lreKq ksis mßÈ l<ukdlrKh lsÍfuka mdxY=
Ldokh wju lr .; yel'
11'4 mdxY= ixrlaIKh ^Soil conservation&(
iajNdúl mdxY= Ldokh ;;a;ajh ie,ls,a,g .ekSfï § my; rg"
mdxY= ire nj ie,lSfï § mdxY= ixrlaIKh b;d jeo.;a ;ekla ueo rg yd Wv rg m%foaYhka i|yd jd¾Islj mdxY= Ldokhg bv
.kshs' mi Ldokhg n,mdk m%Odk ld,.=K idOlh j¾Idjhs' yeßh yels m%udKh ms<sfj,ska fylaghdrhlg fug%sla fgdka 7"
j¾Idj iDcqj u fmdf<dj u; m;s; ùfuka fmdf<dfõ we;s 9" 13 fõ' mi u;=msáka ñ,sóg¾ tll mia m%udKhla bj;aj hEu
mdxY= wxY= fjka ù c,h iuÕ fjk;a ia:dk fj; .,d hEu fylaghdrhlska mia fgdka 10 la bj;aj hdug iudk h'
mdxY= Ldokh f,i y÷kajhs'
11'4'3 f;a bvfï ÿ¾j, f;a m÷re bj;a lsÍu iy md¨ isgqùu
^&XOOLQJDQGLQ¿OOLQJ&(
fmdaIl jdIam ù bj;a ùu bj;aù hdu je<elaùu' • mdxY= ixrlaIKh ^oil conservation&
laIrKh u.ska mfia fmdaIl ydks ùu wju lsÍu' • bvï jiqka lsÍu ^Mulching&
• mdxY= fmdaIl Ydlj,g ,nd .; fkdyels ;;a;ajhg m;aùu • wdjrK fnda. j.d lsÍu ^Plant cover crops&
je<elaùu'
• uq,a¨ lsÍu^Forking&
• mfia .eUq/ ia;rhka ys we;s Ydl fmdaIl u;=msg ia;rhkag
f.keú;a f;a Ydlhg ,nd .; yels ;;a;ajhg m;a lsÍu' 12'2'2 mfiys $ Ydlhkays ;sr jQ fmdaIl ,nd .; yels
wdldrhg m;a lsÍu$fmdaIl m%;spl’%hlrKh ^Recycle
• mfia legdhk yqjudre Odß;dj by< kexùug WmldÍ jk the nutrient&(
ldnksl øjH m%udKh by< kexùu yd mj;ajdf.k hEu'
• fijK Ydl ia:dmkh yd ksjerÈ l<ukdlrKh ^hade
• mfia ys;lr laIqø Ôù l%shdldß;ajh by< uÜgul ;nd establishment and management&
.ekSu'
• mi mqkre;a:dmkh ^oil rehabilitation&
mfia f;;ukh ksrka;rfhka wdrlaId lr .ekSu"
• f;a lmamdÿ w;= je<,Su ^Burying of prunings&
mfia ldnksl øjH m%udKh by< uÜgulska ;nd
.ekSu" • f;a j.dfõ md¿ ia:dkhkays ;DK iy yß; fmdfydr Ydl
isgqùu (Plant green manure crops and grasses in vacant
patches)
foaY.=K iqyqre f;a j.d ;dlaIK
35
• fld< fmdfydr Ydl jeá ia:dmkh lsÍu fld< fmdfydr C% N% P% K% Mg % C: N
(Establish green manure hedge rows) udkd ;DK 32.0 1.40 0.14 1.40
12'2'3 mi ire lsÍu i|yd mig ldnksl fmdfydr tla f.!;ud,d ;DK 37.0 2.94 0.23 0.17 12.6
lsÍu ^Incorporation of organic matters in to soil& .s‚ ;DK 1.40 0.13 1.90 0.49 27.7
• idkaø ldnksl fmdfydr ^Concentrated organic fertilizer& ue.akSishï 0.39
we,aìishd 40.0 4.13 0.23 0.30 9.7
• Èrdm;a jQ f.dúm, fmdfydr ^Farmyard manure- FYM&
.%eù,shd 40.0 2.03 0.13 0.19 19.7
• lDIsld¾ñl fnda. wjfYaI ^Crop residues&
.a,sßiSähd 37.0 3.99 0.21 2.00 0.33 9.3
• fld< fmdfydr $ yß; fmdfydr ^Green manure& j,a l;=reuqrex.d 37.3 0.26 0.21
• fldïfmdaiaÜ ^Compost& lyfldaK 0.12 10.1
j,a iQßhldka; 34.4 4.76 0.34 2.70 0.41 7.2
• .evú,a fldïfmdaiaÜ ^Vermi-compost&
wvkysßh 37.4 0.23 1.00
• .evú,s Èhr Ndú;h ^Vermi-wash&
m%Njh( f;a w;afmd; ^2008&
12'2'4 ld¾hlaIu yd m%Yia; f,i ridhksl fmdfydr
iy mdxY= i;aldrl fh§u ^Incorporation of inorganic 12'3'3 Èrdm;a jQ f.dúm, fmdfydr ^FYM&( f.du" .j
fertilizer and soil amendments& uq;%d" t¿ fmdfydr" l=l=¿ f.dúm, fmdfydr ^poultry
• ridhksl fmdfydr fh§u litter& iy .jhkag ,nd fok wdydr j,ska b;sß jQ øjH
wdÈh hs'
^Application of inorganic fertilizer&
12'3'4 lDIsld¾ñl fnda.wjfYaI( msÿre" fldyqn;a"
• ridhksl Èhr fmdfydr fh§u oyhshd" ,S l=vq" li, f;a wdÈh"
^Application of foliar fertilizer&
j.=j 13( lDIsld¾ñl fnda. wjfYaI lsysmhl fmdaIl
• ridhksl laIqø fmdaIl iemhSu ixhq;sh
^Application of micro nutrients& fnda. wjfYaI C% N% P% K% Mg % C: N
• mdxY= mÍlaIdfjka miq ia:dkSh fmdfydr fh§u msÿr 37.9 0.31 0.29 122
oyhshd 29.7 0.77 0.30 0.16
Site-specific fertilizer application&
,S l=vq 0.30 0.02 146
• mdxY= i;aldrl ^Wod( fvd,uhsÜ& fh§u
fldyqn;a 0.30 41
^Application of soil amendments& li, f; 0.24 0.26 13
12'3 mßir ys;ldó ldnksl mdxY= fmdaIl m%Njhka m%Njh( f;a w;afmd; ^2008&
^Environment friendly organic nutrient sources&
12'3'5 fldïfmdaiaÜ( fldïfmdiaÜ hkq Ydl øjH yd
ldnksl fmdfydr hkq ldnksl iïNjhla we;s" Ydl fmdaIl
i;a;aj l=Kq li< yd wmøjH" md,kh l< ;;a;aj
iemhSug iy mdxY= fN!;sl mßirh jeä ÈhqKq lsÍug yelshdj
we;s iajdNdúl øjH fõ'
hgf;a" mdxY= Ôúka u.ska Ôj úoHd;aulj yd ridhksl
j Èrdm;a ùug ie,eiaùfuka ilia lr .;a ldnksl
12'3'1 idkaø ldnksl fmdfydr( idkaø ldnksl fmdfydr fmdfydrls' fldïfmdaiaÜ ksmojd .ekSfï wjidk
hkq wfkl=;a ldnksl fmdfydr iuÕ ii|k úg khsg%cka" M,h ldnksl øjH yshquia" yshqñla wï, jeks øjH
fmdiamria iy fmdgEishï jeks m%Odk Ydl fmdaIl by< njg mßj¾;kh ùu h'
m%;sY;hla we;s ldnksl fmdfydr h' Wod¦ fmd,a mqkaklal="
fldfydU weg frdvq" rn¾ weg frdvq" f;a weg frdvq" rglcq weg 12'3'6 fldïfmdaiaÜ l%shdj,sh( fldïfmdaiaÜ iE§fï
frdvq wdÈh hs' l%shdj,sfha § úYd, mdxY= Ôùka úiska ldnksl øjH
l=vd len,s njg ì| ouk w;r laIqø Ôùka tajd
12'3'2 fld< fmdfydr $ yß; fmdfydr( j,a me<Eá" jiqka ;jÿrg;a Ô¾Kh lrhs' tneúka id¾:l fldïfmdaiaÜ
øjHh" fijK Ydl w;=" ;DK j¾. wd§ f;a bvïj, fyda wjg
l%shdj,shla i|yd fuu mdxY= Ôùkag wdydr" f;;ukh"
nyq,j olakg ,efnk ´kEu j¾.hl yß; Ydl øjH'
Tlaiscka" WIaK;ajh" udOHfha iqÿiq mS tÉ w.h iy
j.=j 12( f;a bvïj, nyq,j olakg ,efnk fld< fmdfydr lsysmhl
fmdaIl ixhq;sh( fhda.H wdl,k øjH jeks m%Yia: ;;a;ajhka iemhSu
w;HjYH h'
oyhshd j, wvx.= fndfyda fmdaIl lroyhshd ;=< 12'4'1 iajNdúl iïNjhla iys; wldnksl Ydl
we;s w;r oyhshd j, ;snQ fi,shqf,daia" ,s.akSka fmdaIl m%Nj ^Natural inorganic source&
iy wfkl=;a ldfndayhsfâ%g leã ì£ bj;a ù hdu fïjd fndfyda úg Lksc ksê leŒfuka ,nd .kakd
muKla isÿ fõ' lr oyhshd ksjfia § u ir, l%u fmdaIl m%Njhka h' WodyrK f,i fvd,uhsÜ
u.ska ms<sfh, lr .ekSug fyda fj<| fmdf<ka ñ, ^fuys ue.akSishï iy le,aishï fmdaIl wvx.= h&"
§ .ekSug mq¿jk' tajd wfkl=;a ldnksl fmfydr fmdgEishï fmdaIlh ,ndfok fmdgEishï laf,darhsâ"
iuÕ fyda ks¾foaYs; ridhksl fmdfydr iuÕ ñY% is,ajhsÜ ^Sylvite& Lksc ksê ;=< wka;¾.; jk w;r"
lr j.djka i|yd fh§fuka by< m%;s,dN ,nd .; yhsfv%dlaiswemghsÜ ^Hydroxyapatite& Lksc ksêfh
yels nj fmkS f.dia we;' ys fmdiaf*Ü wvx.= h'
12'3'12 ffcj wÕ=re fkdfyd;a nfhdapd ^Bio-char& 12'4'2 ixiaf,aIs; ^lD;%su& wldnksl Ydl fmdaIl
ffcj wÕ=re fkdfyd;a nfhda-pd hkq ´kEu ldnksl m%Nj ^Synthetic inorganic sources)
øjHhla Tlaiscka rys; fïjd ridhkslj ixiaf,aIKh l< wldnksl fmdfydr
mßirhl oykh lsÍfuka ix>glhka h' fujeks fmdfydr ix>glhkag
idod .kakd iqmsß ldnka WodyrK kï wefudakshd jdhqj i,amshqßla wï,h
j¾.hls' ffcj wÕ=re iuÕ m%;sl%shd ùug ie,eiaùfuka idok wefudakshï
hkq lr wÕ=rej,u ÈhqKq i,afmaÜ fmdfydr" iskala f,dayh i,amshqßla wï,h
;;a;ajhls' ffcj wÕ=re iuÕ m%;sl%shd ùug i,iajd ksmojk iskala i,afmaÜ
iE§u i|yd oyhshd" msÿre h' ridhksl ixiaf,aIKh l%shdj,s ;=< § ksmofjk
fyda fjk;a f.dúm, lr oyhshd idod .ekSu hï hï ridhksl wmøjH fujeks fmdfydr iuÕ
wmøjH fhdod .; yel' wvx.= ù ;sìh yel'
fïjd iE§fï § ldnksl øjHj, we;s fi,shqf,daia"
,s.akSka iy fjk;a ldnksl fkdjk øjH bj;a jk by; fmdfydr ix>glhkag jvd fjkia iajNdjla
w;r" ldnksl øjHj, we;s msßisÿ ldnka muKla yd ksIamdok l%shdj,shla iys; fmdfydr ix>glhla
b;sß fõ' ffcj wÕ=re hkq ia:djr ldnka ksid fïjd lDIsld¾ñl Ndú;h ;=< we;' ta hQßhd h' hQßhd
mi ;=< jir oyia .Kkla mjd mej;sh yels nj hkq f,dj nyq,j u Ndú;d lrk khsá%cka fmdaIl
jd¾;d fõ' m%Njh h' fuys khsá%cka fmdaIlh 46] wvx.= jk
w;r th ldnksl fmdfydr ixfhda.hls' kuq;a fuh
ixYaf,aIKh lrkqfha ridhksl l%shdj,shla ;=<ska
ksid fuh ldnksl fmdfydrla f,i fkdie,fla'
f,dj ridhkslj ixiaf,aIKh l< uq,a u ldnksl
fmdfydr ix>glh hQßhd f,i o ie,fla'
ñhqßfhaÜ T*a fmdgEIa fldgia 150 ^K20 fldgia 90& 60'0] K2ൠ
tmamdj, frdla fmdiaf*Ü fldgia 103 ^P2O fldgia 33'4& 32'5] P2ൠ5
ñhqßfhaÜ T*a fmdgEIa fldgia 168 ^K2O fldgia 100'8& 60'0] K2ൠ
• o¿ fk,kakshkaf.a myiqj i|yd f;a bvu • o¿ l+vfha we;s o¿ fjk;a l+vhlg fyda u,a,lg
j,ame<j,ska f;drj ;nd .ekSug lghq;= l< hq;= udre lrk úg tajd ;e,Sug fyda fmdä ùulg
h' Ndckh fkdjk fia th isÿ lsÍu"
• f;a m÷rej, Wi o¿ fk,Sug myiq uÜgul • iEu wjia:djl § u m÷f¾ we;s fmdl=re w;= bj;a
we;aoe hs ie,ls,su;a úh hq;= h' lsÍu
lmamdÿ pl%h ^Pruning cycle& ( tl ,Õ lmamdÿ folla 14'2 lmamdÿ lsÍug fmr o¿ úrdu ld,hla ,nd§u
w;r ld,h lmamdÿ pl%hla f,i ye¢kafjk w;r ^Resting of tea bushes before pruning& (
j.d m%foaYh" f;a j¾.h wkqj fuh fjkia fõ' Wvrg"
ueorg yd W!j hk m%foaYhkays weg f;a jir 3 - 4 lmamdÿ lsÍug kshñ; f;a j.dfõ uq,aj, ixÑ;
g jrla o" ßls,s f;a jir 4 - 5 g jrla o lmamdÿ l< wdydr m%udKh mÍlaId lr n,d tajd m%udKj;a ;rñka
hq;= w;r" my;rg weg f;a jir 2 g iy ßls,s f;a fkdue;s kï tu f;a j.djka lmamdÿ lsÍug fmr i;s
jir 3 g jrla lmamdÿ l< hq;= h' 4 - 8 muK o¿ úrdu ld,hla ,ndÈh hq;= h' f;a uq,a
j, we;s ixÑ; wdydr m%udKh mÍlaId lr ne,Sug
lmamdÿ lsÍug fhda.H ld,h ^Pruning time& ( whãka mÍlaIdj Ndú; l< yel'
idudkHfhka lmamdÿ l< hq;af;a fudaiï jeis iuh
wdrïNfha § h' fmdÿfõ .;al," ksß;È. fudaiï f;a m÷re lmamdÿ l< jydu lmamdÿ w;= f;a m÷f¾
l,dmhg wh;a f;a j.d m%foaYhkays wfma%,a - cqks iels,a, u; Èk 2 -3 muK ;sfnkakg bv yer bj;a
udihka ys lmamdÿ lsÍu jvd fhda.H jk w;r tu lsÍfuka iels,a, iQ¾h ms<siaiSug Ndck ùu j<lajd
ld,fha lmamdÿ lsÍug fkdyels jqjfyd;a iema;eïn¾ .; yel' lmamdÿ lemqï u; iy Èrd.sh ia:dkhkays
- Tlaf;dan¾ udi j, lmamdÿ l< yel' nDDfkda,shï È,Sr kdYl wvx.= wdf,amh ;ejÍfuka
tu ia:dk Èrd hEfuka iy tu ia:dkhka yryd
BidkÈ. fudaiï l,dmhg wh;a n,xf.dv" rlajdk my;rg iÔù oej fõhd we;=,a ùu j<lajd .; yel'
jeks my;rg m%foaYhkays fuka u ud;f,a Wvfyajdyeg
iy Wvqmqiaie,a,dj hk m%foaYhka ys iema;eïn¾- f;a m÷f¾ iels,a, u; we;s mdis yd m¾Kdx.
Tlaf;dan¾ udi lmamdÿ lsÍug jvd;a u fhda.H Ydl bj;a lsÍu i|yd 10] yqkq Èhr ñY%Khla
jk w;r tu l,dmhg wh;a wfkl=;a m%foaYhkays ^Èh .eiQ yqkq lsf,da .%Eï 125 j;=r ,Sg¾ 1"250 l
Tlaf;dan¾- ckjdß fyda ud¾;= - wfma%,a udihkays Èhlr fylaghdrhlg& biSfuka m÷f¾ iels,a, u;
lmamdÿ lsÍu jvd WÑ; h' we;s mdis wdÈh bj;a lsÍug;a" kj wxl=r tau Èßu;a
lsÍug;a yel'
flfia kuq;a" tla tla f;a jHdma;s ks,Odß l,dmhkag
wod< lDIs foaY.=‚l l,dmhkays j¾Idm;k rgdj f;a m÷rej, j¾Okh wkqj w¨;ska jefvk wxl=r
fyd¢ka ksÍlaIKh lr tys we;s j¾Idm;k rgdjg j,ska 75] l muK wxl=rhka ys m;% 8 - 10 muK
wkql+, jk mßÈ lmamdÿ ld,h ;SrKh lsÍug jHdma;s jevqKq miq m;% 4 - 6 muK m÷rg b;sß lr uÜgug
ks,OdÍka oekqj;a úh hq;= h' lmd oeóu f;a uÜgï lemSu f,i y÷kajhs'
úh<s ld,fha lmamdÿ lsÍfuka f;a m÷rej, iels,a, uÜgï lemSfuka miq kej; yg .kakd o¿ m%udKj;a
oeä iQ¾h ms<siaiSïj,g Ndckh ù miqj tajd l| Èrd ;rug jevqKq miq ieye,a¨ o¿ fk,Su wdrïN l<
hdu olajd §¾> úh yel' yel'
j.=j 20( f;a j.d m%foaYhkag ks¾foaYs; l| .=,a,df.a ydkshg m%;sfrdaë f;a m%fNao
l| .=,a,df.a ydkshg b;du;a m%;sfrdaë l| .=,a,df.a ydkshg uOHia:j m%;sfrdaë
W!j my;rg Wvrg ueorg W!j my;rg Wvrg ueorg
NAY3 DG39 N2 N2 K 145 KP 204 K 145 CY9
DG39 H 1/58 NAY3 DG39 TRI 4078 TRI 3025 CY9 CH13
DN TRI 4047 DN DN TRI 2027 TRI 3047 TRI 2043 K 145
TRI 2023 TRI 4004 TRI 777 TRI 2023 TRI 3018 TRI 3069 TRI 5001 TRI 2043
TRI 4042 TRI 62/6 TRI 4085 TRI 4047 TRI 3017 TRI 4061 TRI 5003 TRI 3025
TRI 4046 TRI 3055 TRI 4034 TRI 4042 TRI 2043 TRI 4059 TRI 5004 TRI 2027
TRI 4042 TRI 2023 TRI 3014 TRI 3013 TRI 4006 TRI 4067 TRI 3018
TRI 4054 TRI 4046 TRI 4055 TRI 3072 TRI 3017
TRI 3014 TRI 2027 TRI 3073 TRI 3013
TRI 4043 TRI 2043 TRI 4078 TRI 4006
TRI 4024 TRI 4014 TRI 3018
TRI 3013
16'3 f;a j.dfõ fld< lk o<Uqjd fkdfyd;a àfgdag%slaia àfgdaá%laia o<Uqjd md,kh i|yd j¾;udkfha
o<Uqjdf.a ydksh l<ukdlrKh id¾:lj l%shd;aul jk ffcj md,k l%uh 1935
jif¾ § muK y÷kajd § we;' cdjd rfgka y÷kajd
f;a j.dfõ ld,Sk m,sfndaOlhska w;ßka m%Odk ÿka uefl%dfikag%ia
jYfhka f;a j.djg wd¾Ól ydkshla isÿ lrkafka fydafudaksfha
fld< lk o<Uqjd fkdfyd;a fgdag%laia o<Uqjd úisks' keue;s ämafgrd
iuyr m%foaYhkays muKla ta yd iudk ydks isÿ lrk l=,fha mrfmdaIs
lyô,s o<Uqjd iy wfkl=;a fld< lk o<Uq j¾. lDñhd àfgdaá%laia
^j,s; o<Uqjka" ßls,s o<Uqj ka wd§& l<ukdlrKh o o<Uqjkaf.a isrer
fndfyda ÿrg tl iudk wdldrhg isÿ l< yel' u; ì;a;r ouk
àfgdaá%laia o<Uqjdf.a ydksh f;a j.dj ;=< ksÍlaIKh w;r tajdfhka
l< uq,a jljdkqfõ § tu o<Uqjka úkdY lsÍu i|yd ìysjk lSghka
fhdod .;a l%ufõoh jQfha" f;a m;%j, hg me;af;a úiska o<Uqjd úkdY
àfgdaá%laia ^Tea Tortrix& o<Uqjdf.a ydksh
;ekam;a lrk àfgdaá%laia i,Uhdf.a ì;a;r leo,s lr ouhs'
tl;= lr úkdY lr oeóu h' fuh mßirhg ydkslr fuu ffcj md,k l%uh kej; kej; f;a lafIa;%hkag
fkdjk l%uhla jk w;r j¾;udkfha § o o¿ fk,k y÷kajd§u wjYH fkdjk w;r àfgdaá%laia .yKh
lïlrejka yg úfYaI Èß.ekaùula u.ska ì;a;r jeä jk úg uefl%dfikag%ia .yKh jeä ù àfgdaá%laia
leo,s tla/ia lr fuu m,sfndaOlhd l<ukdlrKh ydksh iajNdúl md,khlg k;= fjhs' flfia
lsÍu id¾:lj isÿ lrkq ,nhs' kuq;a" mßir fjkialï fyda j.d lghq;=j, n,mEï
ksid fuu ffcj md,k hdka;%Kh wvd, jqjfyd;a
àfgdag%slaia .ykh wd¾Ólj ydksodhl uÜgug by<
hk w;r tys§ ks¾foaYs; ridhksl md,k l%u wkq.
ukh l< hq;= fjhs'
foaYK$iïuka;%K$idlÉPd l:kh$rEm$ùäfhda
uqøs; udOH$fmd;a m;a$fmdaiag¾ia ,sÅ; udOH" jpk$PdhdrEm$rEm igyka
l:kh" rEm" ùäfhda" wdo¾YK kso¾Yl" iajNdúl kso¾Yl"
mqyqKq jevuq¿
m%dfhda.sl mqyqKq
m%o¾Yl jevigyka ^m%;sM, m%o¾Yl"
l:kh" rEm" ùäfhda" wdo¾YK kso¾Yl" iajNdúl kso¾Yl
l%shdj,sh m%o¾Yl&
ia:djr ÿrl:k l:kh$idlÉPd
.=jkaúÿ,sh l:kh$iÔù idlÉPd
rEmjdysksh l:kh$rEm$ ùäfhda$ iÔù ùäfhda jevigyka$ iÔù idlÉPd
Ñ;%má$ùäfhda ùäfhda jevigyka
fg,skdgH$ùÈ kdgH l:kh$iÔù rx.kh$ks¾udKd;aul l:kh
kQ;k kd,sld (Modern Communication Channels)
wka;¾cd,h mokï lr .;a ;dlaIK iudc udOH cd,d ^hQáhqí" jÜiawema wdÈh&
l:kh" PdhdrEm" iÔù ùäfhda" wka;¾ l%shdldÍ uDÿldx."
iqyqre cx.u ÿrl:k wka;¾cd, myiqlï" iudc udOH cd,d myiqlï" úoahq;a ;eme,a"
ùäfhda iïuka;%K" wka;¾ l%shdldÍ idlÉPd
PdhdrEm" iÔù ùäfhda" wka;¾ l%shdldÍ uDÿldx." wka;¾cd,
mß.Klh$mqoa.,sl cd,d iïnkaO;d$
myiqlï" iudc udOH cd,d myiqlï" úoaHq;a ;eme,a" ùäfhda
/yeka rys; iïfma%IK myiqlï
iïuka;%K" wka;¾ l%shdldÍ idlÉPd
mß.Kl.; bf.kqï øjH wka;¾ l%shdldÍ ;dlaI‚l jevigyk
ùiSã-ãùã ùäfhda jevigyka
19'4 øjHuh f;dr;=re iïfma%IK oduh( 19'5 j.dlrejka iy iïm;a úYaf,aIKh ^Growers and
Resources analysis&
• wka;¾cd,h$iqyqre cx.u ÿrl:k iy tajdfha
jevigyka$úoHq;a jdKscHh ^eCommerce& jvd fhda.H ;dlaIK yqjudre$jHdma;sh l%ufõoh
ks¾Kh lsÍfï uQ,sl mshjr j.dlrejka iy Tjqkaf.a
• l=ßh¾ fiajdjka ^Courier service& iïm;a ^f;a bvu&" j.d lrk rgdj iy ;dlaIK
• mqoa.,sl fhojqï m%jdyk fiajdjka Ndú;h wdÈh úYaf,aIKh hs'
A B C
1 iQlaIu GAP$;sridr iykdOdr iy fhojqï
lDIsl¾uh - j.djla$ idudkH iemhqu yryd GAP$
ICT mokï jQ jHdma;s lghq;= ;sridr j.djla$
jHdma;s lghq;= idudkH jHdma;s lghq;=
2 kej; j.d kej; j.d lsÍu$ iykdOdr iy fhojqï
lsÍu$ md¿ md¿ isgqùu$ w;=re iemhqu yryd kej;
isgqùu$ w;=re fnda. j.dj GAP $ j.d lsÍu$ md¿ ;dlaIK Ndrlrejka hkq m%cdjlf.a ;dlaIK
fnda. j.d ;ks mqoa., jHdma;s isgqùu$ w;=re fnda. wjYH;d wjfndaO lr .ekSu i|yd tys l%shdldÍ;ajh
$GAP$ ICT lghq;= j.dj$GAP idudkH ms<sn| m%udKj;a m<mqreoaola we;s mqoa.,hka jk
mokï jQ jHdma;s jHdma;s lghq;=
lghq;=
w;r tu wjYH;d wduka;%Kh lsÍfï § kdhl;ajh
.ekSug ;dlaIKh ms<sn| m%udKj;a m<mqreoaola o
3 w;=re fnda. w;=re fnda. j.d w;=re fnda. j.d lsÍu$
j.d lsÍu$fnda. lsÍu$fnda. úúOdx.S fnda. úúOdx.SlrKh Tjqkg we;' ;dlaI‚l Ndrldr;ajh hkq kdhl;aj
úúOdx.S lrKh$;ks mqoa., idïm%odhsl kuq;a mßir N+ñldjla jk w;r th zf;dr;=re ;dlaIK iydhlz
lrKh$;ks jHdma;s lghq;= ys;ldó lDIsl¾udka;h N+ñldj yd iudk fkdfõ' fuu N+ñldj ;=<" ;dlaIK
mqoa., jHdma;s
lghq;=
Ndrlre ikaksfõokh" mqyqKqj iy oekqu yqjudre
lsÍu i|yd äðg,a ;dlaIKhka wkq.ukh lsÍu iy
GAP (Good Agricultural Practices) Ndú;h Èßu;a lsÍu i|yd m%dfhda.sl m%cdjla iuÕ
^fhda.H lDIsld¾ñl j.d l%u Ndú;h& jev l< yels wfhls'
kj ;dlaIK Ndú;fha wjia:d iy wNsfhda. y÷kd
.ekSu i|yd ;u m%cd idudðlhska iïnkaO lr
.kafka flfiaoe hs ;dlaIK Ndrlrejka oek isáh
hq;= h¦ kjH Ndú;hkag iydh ùu i|yd iqÿiq äðg,a
f;dr;=re iy ikaksfõok ;dlaIK ^ICT& fõÈld
foaY.=K iqyqre f;a j.d ;dlaIK
59
f;dard .ekSu iy th m%cdjg .e,fmk mßÈ ilid j.dlrejkaf.a f;dr;=re wjYH;d ie,lSfï § øjHuh
.ekSu Tjqkag yels úh hq;= h' f;dr;=re iy tajd ,nd .; yels m%Njhka flfrys
Tjqka jeä Wkkaÿjla olajd we;s nj o fmfka'
.eñ m%cdjka kj ;dlaIKhkag wkq.; ùug we;s
ìh fyda wlue;a; fndfydaúg Tjqka ;dlaIKh f;a l¾udka;fha j¾;udk ;dlaIK jHdma;sh i|yd
ms<sn| fkdoekqj;alu ksid isÿjkakls' ta ìh ke;s Ndú;d lrk uqøs;" Y%jH oDYH yd wfkl=;a idïm%odhsl
lsÍu i|yd ;dlaIK Ndrlrejkaf.a N+ñldj úYd, ikaksfõok l%ufõohka iïmQ¾Kfhka u m%;sia:dmkh
msájy,la fjhs' ksrka;rfhka f;a j.dlrejka iuÕ lsÍug f;dr;=re ikaksfõok ;dlaIKhkag fkdyels
lghq;= lrk f;a jHdma;sh ks,OdÍka ;dlaIK Ndrldr nj fuu wOHhkh wjOdrKh lrhs' ta ksid" fuu
N+ñldj i|yd fyd¢ka mqyqKq l< hq;=h' Èfkka Èk wOHhkfha fidhd .ekSï u; mokï jQ taldnoaO
fjkiajk ;dlaIKh;a iuÕ bÈßhg hdug jHdma;sh f;dr;=re yd ;dlaIKh fnod yeÍu moaO;s wdlD;sh
ks,OdÍka yg yels jk mßÈ kj ;dlaIKh ms<sn|j ;=< ckudOHh" uqøs; øjH iy wfkl=;a wod< jHdma;s
Tjqka oekqj;a lsÍfï fiajdia: mqyqKq jevigyka wOHdmk l%ufõohka o kjH wf<ú Wmdh ud¾. o
Tjqka fjkqfjka ks;r iQodkï l< hq;= h' we;=<;a fõ'
19'8 f;a l¾udka;h i|yd taldnoaO f;dr;=re yd by; wOHhkhg wkqj f;a j.d lafIa;%fha
;dlaIK jHdma;s moaO;shla kshef,kakkaf.a fiajd iy fhojqï wjYH;d ms<sn|
j ksÍlaIKh l< úg Tjqkg wjYH ;dlaI‚l
f;a l¾udka;hg wjYH f;a ;dlaIKh ckkh lsÍfï f;dr;=re iy wfkl=;a øjHuh f;dr;=re" WodyrK
j.lSu uQ,slj u Y%S ,xld f;a m¾fhaIK wdh;kh f,i îc$frdamK øjH" fmdfydr j¾." lDIsld¾ñl
fj; mejÍ we;s w;r f;a j.dlrejka fj; f;a fuj,ï wdÈh wjYH;dj b;du;a by< nj fmkS hhs'
;dlaIKh jHdma; lsÍu l=vd f;a j;= ixj¾Ok úfYaIfhka fujeks øjH h m%dfoaYSh jYfhka iq,N
wêldßh" f;a m¾fhaIK wdh;kh iy Y%S ,xld f;a ùu" ld,Sk wjYH;djka wkqj ,nd .; yels ùu"
ukav,h fj; mejÍ we;' fï w;r" jeú,s l¾udka;h wjYH m%udK j,ska wjYH ia:dkhkag f.kajd .;
;=< kshef,kakka mqyqKq lsÍfï j.lSu cd;sl jeú,s yels ùu b;du;a jeo.;a h'
l<ukdlrK wdh;kh fj; mejÍ we;'
fï lreKq i,ld ne,Sfï § ld¾hlaIu iy m%;sM,odhS
ksjerÈ lDIsld¾ñl ms<sfj;a yd kj ;dlaIKhka jHdma;s fiajhla ks¾udKh lsÍfï § f;dr;=re ;dlaIK
Ndú;fha wvq nj fyda Ndú;hg fkd.ekSu f;a j.dfõ l%ufõo iy idïm%odhsl ikaksfõok l%ufõohka
M,odhs;dj my; jeàug tla m%Odk fya;=jla f,i Ndú;fhka ld¾hlaIu f;dr;=re yqjudre l%ufõohka
y÷kdf.k we;' ;dlaIKh W;amdok iy fnodyeÍfï ia:dmkh lsÍu jeo.;a nj fmfka'
hdka;%Khkaf.a .eg¨" ;dlaIKhka ksmojkakka iy
j.dlrejka$;dlaIK Ndú; lrkakka w;r we;s oekqu 19'9 taldnoaO f;dr;=re yd ;dlaIK jHdma;s moaO;s
mr;rh" kj ;dlaIKhkays ixlS¾K iajNdjh" kj wdlD;sh ^Model of Integrated Information and
;dlaIKhka Ndú;d lsÍug wjYH fhojqï$WmlrK Technology Dissemination System&
fkdue;slu fyda ,nd .ekSug we;s wmyiqj hkdÈ h
kj ;dlaIKhka Ndú;fha wvq njg tla fya;=jla nj f;a l¾udka;h i|yd ilia lrk ,o taldnoaO
fmfka' f;dr;=re yd ;dlaIK jHdma;s moaO;s wdlD;sh m%Odk
jYfhka wxY mylska iukaú; h' tajd kï¦
m¾fhaIlhka úiska ixj¾Okh lrk ,o
;dlaIKhkaf.a wod< nj" blaukska iy myiqfjka 1' f;dr;=re yd b.ekaùï øjHh ksIamdok tallh
Ndú;hg .; yels nj" uQ,Huh jYfhka oeßh yels 2' ;dlaIK f;dr;=re fnod yeÍfï tallh
ñ,lg ,nd .; yels nj" tu ;dlaIKhka M,odhS
ls%j,shla njg mßj¾;kh lsÍu i|yd w;HjYHfhka 3' idïm%odhsl jHdma;s l%u Ndú;h
u ;sìh hq;= idOlhka h'
4' uqøs; øjHh yd ckudOH Ndú;h
m¾fhaIlhka úiska ixj¾Okh lrk ,o ;dlaIKhka
j.dlrejka úiska wkq.ukh fkdflf¾ kï tajdhska 5' jHdmdr yd ;dlaIK m%j¾Ok tallh
m%fhdackhla fkdue;s neúka tajd j.dlrejka fj; f;dr;=re yd b.ekaùï øjH ksIamdok tallh( f;dr;=re
;dlaIK /f.k hk jHdma;s l%ufõohka M,odhS yd iy b.ekaùï wdOdrl øjH tkï Y%jH" oDIH iy uqøs;
ld¾hlaIu úh hq;= h' øjHh ie,iqï lsÍu iy ksIamdokh lsÍu" uqøKh
2017 jif¾ § Y%S ,xld f;a m¾fhaIK wdh;kh isÿ lsÍu fuu tallh u.ska isÿ lrhs'
l, wOHhkhla yd foaYShj iy fjk;a rgj, mj;sk ;dlaIK f;dr;=re fnodyeÍfï tallh( úúO
úúO f;dr;=re fnod yeÍfï moaO;s úYaf,aIKhkaf.a ikaksfõok udOHhka" wka;¾cd,h wdÈh Ndú;fhka
o m%;sM, u; mokï j f;a l¾udka;h i|yd taldnoaO ;dlaIK f;dr;=re fnod yeÍu fuu tallh ;=<ska
f;dr;=re yd ;dlaIK jHdma;s moaO;s wdlD;shla ilia isÿ lrkq ,nk w;r mß.Kl mokï lr .;a iajhx
lr f;a j.dlrejka w;r m¾fhaIKhlg Ndckh wOHhk øjH h ,nd §u o fuu tallfha j.lSuls'
lrkq ,eî h' iqyqre cx.u ÿrl:k jevigyka" wka;¾cd, mdol
tu wOHhkhg wkqj jvd;a myiqfjka yd fiajd iy uDÿldx. jeks kùk f;dr;=re ;dlaIK
ld¾hlaIuj Ndú;hg .; yels ikaksfõok kd,sldj fuj,ï fuu tallfha f;dr;=re fnod yeÍu i|yd
cx.u ÿrl:kh nj fmkakqï lr we;s w;r f;a Ndú;hg .efka'
60 cd;sl jeú,s l<ukdlrK wdh;kh - 2021
yjq,alrejkayg kj f;dr;=re iy ;dlaIKka fnod
yeÍu i|yd by< yelshdjla we;s w;r fï i|yd
f;a l¾udka;hg iïnkaO ish¨ wdh;k fuka u
Èjhsfka fjk;a lDIs m¾fhaIK iy jHdma;s wdh;k"
úYaj úoHd, wd§ wdh;k iuÕ o ióm iïnkaO;djka
f.dvk.d .ekSu b;du;a wjYH h'
buÿj nUrmdk
.d,a, WL2a
nKavdrfj,
fldÜgj ÆKqj;a;
wlaóuk je,suv IU3e
fnrKf.dv je,suv
hlal,uq,a,
we;al÷r wegïmsáh
we,amsáh miair
IU3e
.d,a, lyÿj nKavdrfj, jEmiaidfj,
WL2a
we,amsáh kshd.u yd,swe, yd,swe,
msá., nÿ,a, IM1a
fo,a,j ks,a,U
fkÆj uykqjr mkaú,;ekak WU2b
.d,a, .ïfmd,
ysksÿu udjkdk WL1a mqqiaie,a,dj
ynrlv mqmq/iai IM3c
ysksÿu .kafkdarej
;siamfka oka;=f¾
uykqjr
mQv¿Th ue‚laÈfj,
kqjrt,sh .srd.u WM2a
rejkamqr WU2b jÜgmafmd,
fld;auf,
yrx., ykafoiai
fy,afndv
lkxfla bTq,afm
ud;r lUqremsáh je,sf.fmd,
WL2a
wl=/iai legkaú, r;akmqr mskakj, WM1b
n,xf.dv
;sífndgqjdj n,xf.dv
f;,sÊcú, rdiai.,
fokshdh ´mkdhl WL2a
msgneoaor rlajdk
W!refndlal háhkaf;dg
lssß<smk rejkaje,a,
ud;r oïmy< WL2a
foys´úg WL1a
miaf.dv miaf.dv lE.,a, oer‚h.,
oer‚h.,
fnr,mkd;r kQßh
jrdmsáh ud,sfndv
weye,shf.dv jrldfmd,
WL2b
tr;ak Èlawe,a,
r;akmqr lsßwe,a, WL1a .,s.uqj
l=reúg .,a,E,a, lE.,a,
fõje,aj;a; rUqlalk
.s,Suf,a WM1a lE.,a, udjke,a, WL2b
lE.,a, u,,afmd,
nq,;afldyqmsáh
wrkdhl
ls;=,a.,
DT1 H H H H H
PK2 H H M H M H
75, H H H M H H
TRI 2043 H H M M H
75, H H M H
75, H H M H H
75, H H M H M
75, H H M H
TRI 4079 H M H H M H
75, H M H M M H M
75, H M H H H M
TRI 3019 H M H H M
75, H M M M H M
75, H M H H H M
TRI 4071 H M H H H
75, H M H H H
TRI 3016 H M M H
TRI 2024 H H H M
TRI 3013 H H M H H
TRI 3020 H H H
TRI 4034 H M H M
75, H M H
TRI 2023 H H H
TRI 4067 M H H M M M H
N2 M H H M M H H
NAY3 M H M H H M
TRI 3072 M H H M H
TRI 3073 M H H M H
. M M M M M M
CY9 M M H M M M H
75, M M M H H M
TRI 777 M H M H M H
DN M H M M M H
TRI 4047 H H H H H H
DG39 H H H M H H
DG7 H H M M H H
75, H H M M H M
TRI 4042 H H H H
TRI 2027 H H M M H H H
75, H H M H H
75, H H M H H
TRI 3014 H H H H
TRI 4071 H H H H M H
TRI 3013 H H M H M
TRI 4006 H H M H H H
TRI 4046 H H H H
TRI 3019 H H H
TRI 3020 H H H
TRI 62/9 H M H M
75, H M M H
TRI 2043 H M M H
TRI 3017 H M M H
75, H M H
TRI 2026 H M/S H
TRI 2023 H H H H
TRI 2024 H M H
DN M H H M H M
CY9 M H H M H M
75, M M M H H
CH13 M M M M H
N2 M H M H M
. M M M M
m%fNao wiajekak kshÕh iÔù f;ahd ms,sld l|.=,a, jgmkq iqÿnqnq¨ uq,awe§u
75, H H H H M H H
75, H H H M M M H
TRI 2027 H H H M M H H H
TRI 4071 H H H M H M
TRI 4042 H H H H H
TRI 4046 H H H H H
DG39 H H H M H H H
DG7 H H M M M H H
75, H H M M H H
75, H H H M H H
TRI 3022 H H H M H
TRI 3019 H H M H
TRI 3013 H H M M H H
TRI 2022 H H M H H
TRI 2043 H M M H M H
75, H M M M M H
TRI 3017 H M M M M M H
TRI 62/9 H M H
75, H M H
TRI 2026 H M/S M H
KEN16/3 H H H
TRI 2023 H H H
TRI 2024 H H H
75, M M H
DN M H H H M M H
NAY3 M H H H H H
75, M M H S M H H
. M M M M M M
m%fNao wiajekak kshÕh iÔù fõhd ms,sld l|.=,a, jgmkq iqÿnqnq¨ .=Kd;auh
TRI 4047 H H H H H H H
TRI 4004 H H H H H H
75, H H H H M H H
DG39 H H H H H M H
+ H H H H H M H
75, H H H M M H M H
75, H H H M H H H
TRI 2027 H H M H M M M H
75, H H M H H H
DG7 H H H H H
TRI 4042 H H H H H
75, H H M H M H
75, H H M H M H
TRI 4061 H H M H M H
TRI 2022 H H M H M
75, H H M M H
TRI 3014 H H M H
KP 204 H H H H
TRI 4006 H H H M H H
75, H H M M M M
75, H H M M H
TRI 3022 H H M H
TRI 4043 H H H H
TRI 4014 H H M H
TRI 62/6 H M H H H H
TRI 3069 H M H H M H
TRI 62/9 H M H M H H
TRI 2043 H M M M H
75, H H H H M H
75, H M H H M S H
TRI 3047 H H M M H