Wprowadzenie I

slajd 1
● dwie pokrewne nauki: literaturoznawstwo i kulturoznawstwo
● XX i XXI wiek (po przełomie antypozytywistycznym) = najbardziej prężny rozwój tych
nauk
slajd 2
● literaturoznawstwo = nauka o literaturze
● w starożytności było częścią filozofii
● samodzielną nauką stało się pod koniec XIX wieku
● zainteresowanie teorią literatury pojawiało się falami
slajd 3
● współczesny podział literaturoznawstwa (ze względu na różny sposób podejścia
do utworu literackiego)
1. Historia literatury
2. Teoria literatury (której najstarszym działem jest teoria dzieła literackiego: poetyka)
3. Krytyka literacka
● Często zdarza się, że działy te przenikają się i wzajemnie wspomagają,
dostarczając sobie narzędzi badawczych.
slajd 4
Historia literatury zajmuje się przekształceniami w literaturze (określonego kręgu
językowego) dokonywanymi na tle historycznym.

Zajmuje się także:

● periodyzacją procesu historyczno-literackiego
● badaniem rozwoju ewolucji i różnych zjawisk w dziedzinie literatury
● komparatystyką (podobieństwa i różnice typologiczne pomiędzy literaturami
narodowymi).
● ewolucją postaw czytelniczych (preferowana tematyka, jakie warstwy społeczne czytają
i co czytają)
● ewolucją form literackich (jak zmieniają się w czasie poszczególne gatunki)
● związkami literatury z życiem danej społeczności: np. powieść społeczna
(Gesellschaftsroman – powieść obrazująca normy społeczne i poddające je pośredniej
krytyce, „Effi Briest” – realizm niemiecki).
● ewolucją idei, problemów i motywów.

Jako odrębna dziedzina nauki pojawiła się w XVIII w.

Często jest przedstawiana w opozycji do drugiej, głównej dziedziny badań
literaturoznawczych – poetyki.

slajd 5
Teoria literatury/ teoria dzieła literackiego (poetyka teoretyczna) bada konkretne utwory
i fakty literackie (+ próbuje wykryć pewne ogólne prawidłowości)

slajd 6

II. Teoria literatury/ teoria dzieła literackiego (poetyka teoretyczna)

poetyka teoretyczna - bada składniki dzieł literackich i ogólne reguły organizacji tekstu
literackiego
Ze względu na sposób ujęcia badanych zjawisk rozróżnia się:
1. Poetyka normatywna
● jest to zbiór reguł narzucających pisarzom sposób tworzenia literatury,
● narzuca określone normy stylistyczne i kompozycyjne utworom literackim.
● ogranicza swobodę twórczą autorów
● dąży do ustalenia kanonu formalnego (=dot. formy)
● kiedyś pełniła ważną rolę definicyjną (np. co jest a co nie jest poezją)
● poetyka klasyczna = poetyka normatywna (kiedyś?)
● okresy eksperymentów (np. swobody twórczej) przeplatały się z nawrotami do
sztywnych reguł

2. Poetyka opisowa (systematyczna)

● funkcjonuje od XIX wieku
● rejestruje i opisuje istniejące już dzieła literackie
● Poetyka opisowa obejmuje:
2.1. Genologię – naukę o rodzajach i gatunkach literackich,
2.2 Stylistykę – naukę o języku utworów, środkach stylistycznych: słowotwórczych,
leksykalnych, frazeologicznych, składniowych, semantycznych, etc.
2.3 Wersologię (wersyfikację) – naukę o wierszu, systemach wersyfikacyjnych, np.
rodzajach metrum (klauzula, średniówka, strofa itp.)

3. Poetyka historyczna

slajd 7
Poetyka historyczna
● przemiany form literackich oraz ich ewolucja w procesie historycznoliterackim,
● ale także zmiany dotyczące teorii literatury w historii literatury (czyli zarówno zmiany
samych gatunków literackich, jak i zmiany teorii na temat tychże gatunków)
slajd 8
Krytyka literacka

● Zinstytucjonalizowana działalność pisarska;

● polega na modelowaniu działalności literackiej i społecznej recepcji poprzez
wypowiedzi dotyczące oceny dzieła i postulujące określony typ wypowiedzi.
● Zaistniała samodzielnie dzięki rozwojowi prasy literackiej w czasach romantyzmu
● Krytyka literacka tworzy relację autor – dzieło – odbiorca, oddziaływuje na rozwój
życia literackiego i wybory odbiorców
● Ukształtowała repertuar własnych gatunków: esej, rozprawa, portret literacki,
recenzja, szkic, felieton, etc.
● największe znaczenie ma krytyka programowa. Jej zadaniem jest formułowanie
koncepcji literatury w imieniu grupy, czasopisma, a nawet pokolenia.
● Charakterystyka krytyki literackiej jest ściśle uzależniona od kręgu językowego, w
którym jest uprawiana.
● W krajach anglosaskich, przede wszystkim w USA, krytyka literacka utożsamiana
jest z literaturoznawstwem.
● Z kolei w Niemczech, podobnie jak w Polsce i Rosji – może jedynie komentować
bieżące wydarzenia i dzieła literackie.
 ● W tak rozumianej krytyce dopuszcza się wypowiedzi emocjonalne, wartościujące
oraz subiektywne interpretacje
slajd 9
Marcel Reich-Ranicki - papież krytyki literackiej; jeden z najbardziej znanych krytyków
literackich w RFN

slajd 10
Literaturoznawstwo wchodzi w rozliczne związki z pokrewnymi dyscyplinami
humanistycznymi takimi jak:
1. Lingwistyka
2. Historia
3. Socjologia
4. Antropologia kultury (folklor, ludowość, chłopstwo)

Naukami pomocniczymi literaturoznawstwa, a w szczególności historii literatury, są:

1. Tekstologia (m.in. edytorstwo naukowe, badanie i opis tekstów pod kątem zmian np.
wprowadzonych świadomie przez autorów lub nieświadomie na skutek błędów
wydawniczych)
2. Bibliografia (spis/wykaz dokumentów pisanych i dział nauki definiujący zasady tworzenia
takich spisów)
3. Księgoznawstwo/Bibliologia (badanie książki we wszystkich jej aspektach, powiązane
instytucje: wydawnictwa, drukarnie, księgarnie, biblioteki, ośrodki informacji)

slajd 11
Platon
● Platon miał ambiwalentny stosunek do poezji (literatury)
● wg niego istnieją dwa rodzaje opowiadania
1. diegesis - poeta mówi we własnej osobie, nikogo nie udaje
2. mimesis - poeta ukrywa się pod postaciami teatralnymi,
● Prawdziwie moralne według Platona może być tylko diegesis, opowiadanie proste, w
którym poeta wyraża swoje poglądy
● Tym samym Platon zajmuje się pozycją literatury wobec prawdy i dobra (piękne
może być tylko to, co jest dobre i prawdziwe).
● Ponieważ uważał że poezja i utwory tragiczne pobudzają zmysły ludzi, co się wiąże
z niemoralnymi konsekwencjami, radzi wypędzić poetów z idealnego państwa, jako
demoralizujących obywateli Republiki. (pisał o tym w swoim dziele “Państwo”)
Arystoteles
● Uczeń Platona, Arystoteles, do pewnego stopnia kontynuował jego naukę, rozwinął,
ją, ale miał też do niej krytyczny stosunek.
● Arystoteles docenia twórcę i jego wytwór.
● większość sztuk ma charakter mimetyczny (naśladowczy)
● nie ocenia poezji, pod kątem moralnym, jako że przecież naśladuje ona świat,
uważa ją za sztukę wyższą.
● katharsis, czyli uczucie litości i trwogi u odbiorcy oraz jego oczyszczenie z tych
doznań (katharsis jest głównie udziałem tragedii).
● W dwóch swoich słynnych traktatach: „Poetyka” i „Retoryka”: szukanie odpowiedzi
na pytanie: czym jest literatura?, opisanie 3 głównych rodzajów literackich:
tragedia, epopeja, komedia.
ode mnie:
Platon nie był zwolennikiem poezji bo uważał ze przez to ze pobudza ona zmysły a nie
rozum, to prowadzi do zepsucia społecznego dlatego najlepiej to by wyrzucił poetów z
państwa
Arystoteles, z kolei trochę się nie zgadzał z Platonem i ogólnie to on popierał sztukę i artystę
i uważał ze sztuki teatralne powodują ze widzowie mogą się oczyścić (katharsis)

slajd 12
Szkoły retoryczne rozwinęły się zarówno w starożytnej Grecji, jak i w starożytnym Rzymie.
Samo pojęcie „Retoryka” to tyle co: krasomówstwo, sztuka pięknego przemawiania: „Ars
bene dicendi”.

- „Ars” oznacza sztukę, znajomość przepisów i zasad retorycznych oraz umiejętność ich
wykorzystania,
- „Bene” to dobry, ale i trafny i stosowny, umiejętny, biegły, zacny, piękny,
- „Dicendi” to mówienie, a właściwie przemawianie; przekonujące, funkcjonalne i celowe.

teoria retoryki - przedstawia reguły, zgodnie z którymi powinna być konstruowana każda
mowa

Etapy retorycznego postępowania ułożone zostały w ściśle określonym porządku,

każdemu etapowi odpowiadał zaś jeden z pięciu działów retoryki (partes artis – części
sztuki). A są to:

i. Inwencja (inventio) – wynajdywanie tematów mowy, „wynajdywanie myśli”, rozpoznanie

tematu i możliwości jego przedstawienia.

ii. Kompozycja (dispositio) – komponowanie wypowiedzi. Funkcjonalne uporządkowanie

wybranego uprzednio materiału.
Wedle klasycznych wzorców przemówienie winno składać się ze:
a) wstępu (zdobycie przychylności słuchaczy)
b) opowiadania (bardziej szczegółowe objaśnienie omawianego przedmiotu)
c) dowodzenia (techniki argumentacji)
d) refutacji (odparcie potencjalnych kontrargumentów)
e) zakończenia (powtórzenie zasadniczych treści mowy)

iii. Elokucja (elucutio) – sfera stylistyczna mowy dotycząca kunsztu wypowiedzi,

wysłowienie wynalezionych w procesie inwencyjnym uporządkowanych już myśli.
Stylistyka retoryczna wskazuje na cztery zalety wysłowienia:
a) poprawność (zasady dyskursu retorycznego unikanie dwuznaczności)
b) jasność, która jest warunkiem zrozumienia mowy, stosowanie właściwych pojęć i
wyrazów (należy ograniczyć zapożyczenia i wyrazy obce) + szyk zdania musi być poprawny
c) stosowność - oznacza wybór stylu zgodnego z przedmiotem sprawy, umiejętnościami
mówcy i nastawieniem słuchaczy oraz wszelkimi okolicznościami towarzyszącymi
d) ozdobność podporządkowana jest tu celowości i stosowności. Użycie środków
artystycznego wyrazu musi być zatem zgodne z tymi dwoma podstawowymi zasadami
retoryki.???
iv. Mnemotechnika (memoria) – sztuka zapamiętywania całej wypowiedzi (na zasadzie
asocjacji z wyobrażeniami)

v. Wygłoszenie mowy (Actio) - Właściwe użycie głosu (operowanie dykcją i akcentem) jest
równie ważne jak odpowiednia postawa, gestykulacja i mimika. Mówca kreuje
przedstawienie krasomówcze, będąc zarazem aktorem i reżyserem.