Struktura i funkcje genów.

Mutacje genowe
 CCTGAGCCAACTATTGAT
DNA
Transkrypcja

CCUGAGCCAACUAUUGAU
mRNA
Translacja

BIAŁKO
Białko
Sekwencja aminokwasów w białku
determinuje strukturę, a co za tym
idzie funkcję białka
 odcinek DNA zawierający informację genetyczną zakodowaną w formie
specyficznej liniowej sekwencji nukleotydów i przepisywaną w procesie
transkrypcji na cząsteczkę RNA

Gen1
gen1

gen2

chromosom DNA
Sekwencja kodująca
Bakteryjne i eukariotyczne jednostki transkrypcyjne
a) Prokaryota

region kontrolny

b) Eukaryota

czapeczka

gen

regiony kontrolne
 Procesy transkrypcji i translacji są rozdzielone w przestrzeni i czasie

 Proces ekspresji genu składa się z wielu etapów

 Na każdym z etapów możliwe działanie regulacyjne

 Informacja kierująca syntezą białka może być modyfikowana po

transkrypcji (alternatywne składanie, redagowanie) – złożoność
proteomu przekracza złożoność genomu
 Większa liczba genów wymusza bardziej złożoną/ścisłą regulację

 Homeostaza komórki

 Odpowiedź na zmienne środowisko

 Komunikacja między komórkami i utrzymanie funkcji organizmu u
wielokomórkowców
Sekwencja regulatorowa
gen
 Rozwój

Czynniki transkrypcyjne

Polimeraza RNA

Geny regulatorowe
białek
Miejsce
startu
promotor transkrypcji
 struktura chromatyny
 transkrypcja
 obróbka i kontrola jakości RNA
 transport RNA
 degradacja RNA
 translacja
 modyfikacje post-translacyjne
 degradacja białka
 Introny – fragmenty pierwotnego
transkryptu, które są wycinane i
nie występują w dojrzałym
transkrypcie

 Alternatywne składanie – różne

kombinacje eksonów dają różne
ostateczne transkrypty tego
samego genu
Przykłady alternatywnego splicingu
 Rodzaje ruchomych elementów genetycznych

Transpozony – ruchome
elementy genetyczne, czyli
odcinki DNA przenoszone
z jednego miejsca genomu
na inne w procesie
transpozycji
Odcinki DNA, które są homologiczne do prawidłowych genów; różnią się tym tylko,
że zawierają liczne mutacje, które uniemożliwiają powstanie funkcjonalnego białka.
W przeciwieństwie do genów funkcjonalnych nie zawierają one intronów i nie mają
sekwencji promotorowych CZY JESTES TEGO DRUGIEGO ZDANIA PEWNA?
PROPoNUJE SKREŚLIć
grecka litera ψ – psi – oznacza pseudogeny
Zmienność liczby kopii genu
JAKUCI
HADZABE

liczba kopii genu AMY1

Plemię Hadzabe (Wschodnia Tanzania) Jakuci (Wschodnia Syberia)

 Mutacja (łac. mutatio - zmiana), nagła, skokowa,
bezkierunkowa, dziedzicząca się lub nie dziedzicząca,
zmiana w materiale genetycznym organizmu.

 Mutacja może być wynikiem:

• Fizjologicznego zjawiska genetycznego (np. rekombinacji,
błędu polimerazy w trakcie replikacji) -
m. spontaniczne (rzadkie: 1 na miliard par zasad). Pełnią
istotną rolę w tworzeniu zmienności i napędzaniu ewolucji.
• Działania czynników fizycznych (UV) lub chemicznych -
m. indukowane
Genotyp – używany jest do określenia mutacji i genu, w którym ona
występuje.
Fenotyp – określa wynik działania mutacji na organizm.

Fenotyp dziki – organizm posiadający normalny fenotyp,

charakterystyczny dla gatunku.
Mutant – organizm o fenotypie zmienionym w wyniku mutacji.
 Mutacje

genowe chromosomowe

strukturalne liczbowe
•transwersje
•tranzycje
•insercje •delecje •aneuploidie
•delecje •insercje •euploidie
•duplikacje •translokacje
•duplikacje
• UV może powodować powstawanie dimerów tymidynowych – delecje w trakcie
replikacji
Dimery sąsiadujących ze sobą zasad są połączone
wiązaniami kowalencyjnymi, co stanowi blokadę
dla polimeraz biorących udział w replikacji i
transkrypcji. Powinny być naprawione przez
wycięcie nukleotydów

• Zmetylowana cytozyna może ulec

deaminacji do tyminy

• Występowanie sekwencji
powtarzalnych może prowadzić do
insercji lub delecji
• Duplikacja może być wynikiem niesymetrycznego crossing over w
trakcie rekombinacji
 Dwie kopie genu
Chromosomy
alfa globiny
homologiczne
po crossing over

crossing over

Chromosom
z jednym
Chromosom z
genem alfa
trzema
globiny
genami alfa
globiny

Genotypy α-globiny

Liczba kopii genu

α-globiny

Anemia brak łagodna

anemia brak łagodna umiarkowana letalna
 wiązanie nukleotydu z polimerazą

 Mutacje spontaniczne – powstają bez wyraźnego Polimeraza

DNA
udziału czynników fizycznych i / lub chemicznych.

Dokładność procesu replikacji jest zawdzięczana

zdolności korektorskiej jednej z podjednostek
polimerazy DNA. Usunięcie tej podjednostki (δ)
powoduje 1000-krotne podwyższenie poziomu mutacji
spontanicznych

5 klas polimeaz u Eucariota: α, β, γ, δ, ε

aktywność egzonukleazy 3' → 5', czyli aktywność korekcyjna

Mechanizm korekcji błędów: aktywność egzonukleazy 3’-5’,

usuwanie niewłaściwie wstawionego nukleotydu, zasada
konkurencji między aktywnością polimerazy a egzonukleazy
Mechanizmy zapewniające dokładność
replikacji: selekcja nukleotydów, korekta
 Mutacje spontaniczne i indukowane
Mutacje indukowane – są wynikiem działania czynników mutagennych.
Mutageny dzielimy na trzy grupy: mutageny fizyczne, chemiczne i
biologiczne.
 Fizyczne – promieniowanie UV, γ i X (promieniowanie
jonizujące)
 Chemiczne – związki chemiczne: analogi zasad, związki
alkilujące, związki nitrozowe, barwniki akrydynowe, nitropireny,
pestycydy, metale ciężkie, leki przeciwnowotworowe, inne leki,
węglowodory aromatyczne wielopierścieniowe, aktywne formy
tlenu
 Biologiczne – np. aflatoksyny, wirusy onkogenne: wirus HIV,
wirusy brodawczaków, wirus wywołujący zapalenie wątroby
(typu B).
 Utrwalenie mutacji
1. Replikacja jest procesem
semikonserwtywnym
2. Raz wprowadzone zmiany w sekwencji
DNA są utrwalane w procesie replikacji i
przenoszone do komórek potomnych
podczas podziału komórkowego

G G
Xeroderma pigmentosum

Skóra pergaminowa
Uwarunkowana genetycznie obniżona
aktywność białek zaangażowanych w naprawę
przez wycinanie. U chorych powstałe na
skutek działania UV, zaburzające replikację
dimery tymidynowe, nie zostają usuwane –
wieloogniskowe nowotwory skóry.
Dziedziczenie autosomalne recesywne (ok.
250 chorych na świecie)
 Polimorfizm oznacza występowanie w danym locus co najmniej dwóch alleli, z
których każdy występuje z częstością wyższą niż 1%.
 Polimorfizm można podzielić na:
• SNP - polimorfizm pojedynczego nukleotydu (Single Nucleotide
Polymorphism);
• polimorfizm sekwencji mini - i mikrosatelitarnych.

 Polimorfizm może odnosić się do sekwencji kodujących lub niekodujących.

 Polimorfizm może:
• nie powodować żadnego efektu fenotypowego,
• może wpływać na ryzyko zachorowania,
• może zmieniać odpowiedź organizmu na pewne patogeny, substancje
chemiczne i leki.

 Warunkuje zmienność wewnątrz gatunku.

 GENETYCZNY ODCISK PALCA
zbiór wszystkich polimorfizmów w obrębie genomu
 Mutacje w regionach kodujących genów mogą powodować
powstawanie białka o zmienionej funkcji.

 Mutacje w sekwencjach regulatorowych mogą prowadzić

do zmiany ekspresji genu lub do błędnego składania
mRNA
Mutacje somatyczne - powstają w komórkach
somatycznych. Z punktu widzenia ewolucji nieistotne.
Mają znaczenie biologiczne, jeśli powodowany przez
nie fenotyp jest szkodliwy – np. mogą inicjować
tworzenie nowotworu.
Mutacje germinalne - powstają w gametach, mogą
być przekazywane potomstwu, pozostają bez
wpływu na fenotyp, w którym wystąpiły. Mają
znaczenie w ewolucji..
 Substytucje (zamiana jednego nukleotydu na inny)
◦ Tranzycje
◦ Transwersje

 Delecje

 Insercje (w tym duplikacje)

◦ TRANZYCJA – zamiana
 puryny na purynę (A » G lub G » A)
albo
 pirymidyny na pirymidynę (T » C lub C » T)
 TRANSWERSJA – zamiana
 puryny na pirymidynę (A » C/T lub G » C/T)
albo
 pirymidyny na purynę (T » A/G lub C » A/G)
 Mutacje punktowe w zależności od powodowanych przez nie skutków w
białku kodowanym przez gen, dzielą się na kilka kategorii:

 Mutacje zmiany sensu (ang. missense) – zmiana pojedynczej zasady

azotowej w DNA powodująca zmianę kodonu i wbudowanie innego
aminokwasu

 Mutacje nonsensowne – zmiana kodonu aminokwasowego na kodon „stop”

 Mutacje powodujące przesunięcie ramki odczytu (frameshift)– są wynikiem

insercji dodatkowych lub delecji już istniejących zasad w sekwencji genu.

 Mutacje ciche (silent)– mimo, iż może dotyczy zmiany w obszarze kodującym

genu nie powoduje zmiany w sekwencji aminokwasowej białka.
 GGC>GGU (Gly>Gly)
Brak zmiany aminokwasu

1741 GCCACACATGGACTCACGCATAGGCTGGCTGCACAACCTG
576 --P--H--M--D--S--R--I--G--W--L--H--N--L-
1741 GCCACACATGGATTCACGCATAGGCTGGCTGCACAACCTG
576 --P--H--M--D--S--R--I--G--W--L--H--N--L-
1753 C>T
 GGC>AGC (Gly>Ser)
Zmiana aminokwasu w białku (mutacja zmiany sensu)

1741 GCCACACATGGACTCACGCATAGGCTGGCTGCACAACCTG
576 --P--H--M--D--S--R--I--G--W--L--H--N--L-
1741 GCCACACAGGGACTCACGCATAGGCTGGCTGCACAACCTG
576 --P--H-=R=-D--S--R--I--G--W--L--H--N--L-
1749 T/G, M579R (Met579Arg)
 AAG>UAG (Lys>Ter)
Powstaje kodon STOP – krótsze białko (mutacja
nonsensowna)

1741 GCCACACATGGACTCACGCATAGGCTGGCTGCACAACCTG
576 --P--H--M--D--S--R--I--G--W--L--H--N--L-
1741 GCCACACATGGACTCACGCATAGGCTGACTGCACAACCTG
576 --P--H--M--D--S--R--I--G-=X
1768 G>A, W585X (Trp585Ter)
 Zmiana sekwencji na skutek delecji lub Wyjątek: gdy delecja lub insercja dotyczy
insercji prowadzi do przesunięcia ramki 3 nukleotydów (lub ich wielokrotności)
odczytu, co prowadzi do powstania
nowego produktu białkowego
Najczęstsza mutacja: CFTR:
p.F508del
 Mutacja powrotna - mutacja powodująca odzyskanie cechy
zmienionej lub utraconej w trakcie pierwotnej mutacji.

◦ Mutacja powrotna prawdziwa - przywraca pierwotny układ nukleotydów

zmieniony w czasie pierwszej mutacji.

◦ Mutacja powrotna supresorowa – powtórna mutacja powoduje częściowe

lub całkowite przywrócenie fenotypu, który został zmieniony w wyniku
mutacji pierwotnej, zlokalizowanej w innym miejscu tego samego genu.
 Mutacje powrotne i supresorowe

DNA CCT TCT CCT

Białko Gly Arg Gly
Akt. syntazy tryptofanowej + - +

DNA CCT TCT TCG

Białko Gly Arg Ser
Akt. syntazy tryptofanowej + - +
 Ekspansja trójnukleotydowych sekwencji repetytywnych
prowadzi do powstania niektórych chorób (zespół łamliwego
chromosomu X, dystrofia mięśniowa Kennedy’ego, choroba
Huntingtona).
 Premutacja – występowanie liczby powtórzeń
trójnukleotydowych powyżej normy. Poniżej wartości
progowej, powodującej wystąpienie objawów.
 Antycypacja – występowanie coraz cięższych objawów i
wcześniejszego początku choroby w następujących po sobie
pokoleniach, co wiąże się z ilością powtórzeń.
•Sekwencja prawidłowa THE ONE BIG FLY HAD ONE RED EYE
•Mut. zmiany sensu THQ ONE BIG FLY HAD ONE RED EYE
•Mut. nonsensowna THE ONE BIG ***
•Przesunięcie ramki odczytu THE ONE QBI GFL YHA DON ERE DEY

•Delecja THE ONE BIG HAD ONE RED EYE

•Insercja THE ONE BIG WET FLY HAD ONE RED EYE
•Duplikacja THE ONE BIG FLY FLY HAD ONE RED EYE

•Mutacje dynamiczne:
–Pokolenie 1 THE ONE BIG FLY HAD ONE RED EYE
–Pokolenie 2 THE ONE BIG FLY FLY HAD ONE RED EYE
–Pokolenie 3 THE ONE BIG FLY FLY FLY HAD ONE RED EYE