W kRĘGu

dYplomaCji
i politYki
w100-lecie nawiązania
stosunków dyplomatycznych między
PolskĄ i jugosŁaWiĄ

Na polju
diplomatije
i politike
Na stotu godišnjicu uspostavljanja
diplomatskih odnosa između
Poljske i jugoslavije
 W kRĘGu
dYplomaCji
i politYki
w 100-lecie nawiązania
stosunków dyplomatycznych między
PolskĄ i jugosŁaWiĄ

Pod redakcją
BojanaDimitrijevicia,
Bojana Dimitrijevicia,Pawła
PavlaWawryszuka,
Vavrišuka,
Andrzeja
Andrzeja Zaćmińskiego
Zaćmińskiego

Bydgoszcz 2020
 Na polju
diplomatije
i politike
Na stotu godišnjicu uspostavljanja
diplomatskih odnosa između
Poljske i jugoslavije

Priredili
Bojan
BojanDimitrijević,
Dimitrijević, Pavel
Pavel Vavrišuk,
Andžej
AndžejZaćminjski
Zaćminjski

Bidgošč 2020
Komitet Redakcyjny
Jarosław Burczyk (przewodniczący)
Grzegorz Domek, Roman Leppert, Katarzyna Matuszak-Gołda, Jolanta Mędelska-Guz
Krystian Obolewski, Helena Ostrowicka, Ireneusz Skowron (sekretarz)

Recenzent
Mirosław Dymarski

Redaktor
Jagna Urbańska

Opracowanie typograficzne, skład

Lumina SD Bartosz Urbański

Projekt okładki
Art Studio

Na okładce Jugosłowiańscy parlamentarzyści przed Belwederem,

16.06.1933 (NAC, sygn. 1-A-1173-3)

© Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego

Bydgoszcz 2020

Utwór nie może być powielany i rozpowszechniany w całości ani we fragmentach

bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich

ISBN 978-83-8018-328-5

Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego

(Członek Polskiej Izby Książki)
Redakcja: 85-074 Bydgoszcz, ul. K. Szymanowskiego 3
tel. 52 32 66 479, e-mail: wydawnictwo@ukw.edu.pl
http://www.wydawnictwo.ukw.edu.pl
Rozpowszechnianie tel. 52 32 36 730, e-mail: Piotr.krawczak@ukw.edu.pl
Druk i oprawa: Drukarnia TOTEM sp. z o.o.
Poz. 1967. Ark. wyd. 28
Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

I. W kręgu dyplomacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Bartosz Różanek
Nawiązanie stosunków dyplomatycznych
między Polską i Jugosławią w 1919 r. i 1945 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Tomasz Jacek Lis
Działalność pierwszego polskiego konsulatu w Sarajewie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Piotr Gołdyn
Echa prasowe wizyty ministra spraw zagranicznych Jugosławii
– Vojislava Marinkovicia w Polsce w 1931 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Zdzisław Biegański
Stosunki polsko-jugosłowiańskie
w pracach parlamentu II Rzeczpospolitej Polskiej (1919–1939) . . . . . . . . . . . . . . . 68
Ratomir Milikić
Konflikt polsko-sowiecki 1943–1945 r. w percepcji
emigracyjnego rządu jugosłowiańskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Paweł Wawryszuk
Ambasadorowie Jugosławii w Polsce w latach 1945–1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Marek Zieliński
Federacja Ludowej Republiki Jugosławii a uroczystości
pogrzebowe Bolesława Bieruta w świetle prasy polskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
6 Spis treści

Joanna Szczutkowska
Kinematografia w działalności urzędów zagranicznych
podległych MSZ PRL w Jugosławii w latach 1971–1980 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Nebojša Stambolija
Stosunki jugosłowiańsko-polskie w 1987 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

II. Polska i Jugosławia – determinanty polityki

międzynarodowej i wewnętrznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Marko B. Miletić
Echa konfliktu polsko-sowieckiego 1919–1921 w prasie
Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Miloš Žikić
Ivan Vanča Mihajlov i Polska 1938–1940 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Rade Ristanović
Polska i Polacy w perspektywie prasy kolaboracyjnej
w okupowanej Serbii (1941–1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Boris Tomanić
Próba włączenia polskiego personelu lotniczego
do wojny obronnej Jugosławii w 1941 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Tadeusz Wolsza
Jugosłowiańskie ślady w działalności Komitetu Wolnej Europy,
Intermarium, Międzynarodowej Unii Chłopskiej oraz
Unii Socjalistycznej Europy Środkowowschodniej (lata 40. i 50. XX w.) . . . . . . 226
Paweł Bielicki
Polityka zagraniczna Jugosławii w publicystyce
polskiej emigracji w Wielkiej Brytanii w latach 1956–1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Miomir Gatalović
Jugosłowiańska percepcja IV Zjazdu
Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w 1964 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Bojan Dimitrijević
Służby bezpieczeństwa Jugosławii i Polski 1944–1956
– studium porównawcze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Andrzej Zaćmiński
Za kulisami choroby i śmierci Tity. Wywiad cywilny
Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej o sytuacji w Jugosławii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Ewa Bujwid-Kurek
Rozwiązania ustrojowe w preambułach Konstytucji SFRJ z 1974 r.
i PRL z 1952 r. oraz konstytucjach państw pojugosłowiańskich
i Konstytucji RP z 1997 r. – komparatystyka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
 Spis treści 7

III. Polska – Jugosławia:

społeczeństwo, kultura, gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Enes S. Omerović
Stosunek państwa jugosłowiańskiego do mniejszości
w Bośni i Hercegowinie w okresie przełomu 1918/1919 roku . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Jasmina Milanović
Rola rodziny Sondermeierów w serbskiej historii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Ljubinka Škodrić
Stanislav Krakov o Polsce i Polakach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
Dragomir Bondžić
Współpraca jugosłowiańskich akademii nauk
z Polską Akademią Nauk po II wojnie światowej (do 1960 r.) . . . . . . . . . . . . . . . . 371
Slobodan Selinić
Jugosłowiańscy slawiści i lektorzy w Polsce
w latach 50. i 60. XX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
Dragan Bogetić
Główne kierunki rozwoju stosunków ekonomicznych
Jugosławii i Polski w latach 60. XX w. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

Sažeci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Sadržaj

Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

I. Na polju diplomatije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Bartoš Ružanek
Uspostavljanje diplomatskih odnosa između
Poljske i Jugoslavije 1919. i 1945. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Tomaš Jacek Lis
Delatnost prvog poljskog konzulata u Sarajevu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Pjotr Goldin
Odjeci u štampi posete ministra spoljnih poslova
Jugoslavije Vojislava Marinkovića Poljskoj 1931. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Zđislav Bjeganjski
Poljsko-jugoslovenski odnosi kroz rad
Parlamenta Druge poljske republike (1919–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Ratomir Milikić
Poljsko-sovjetski sukob 1943–1945. u percepciji
jugoslovenske vlade u emigraciji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Pavel Vavrišuk
Kratke biografije jugoslovenskih ambasadora u Poljskoj 1945–1970. . . . . . . . . . . 98
Marek Zjelinjski
Poseta jugoslovenske delegacije NR Poljskoj za vreme
sahrane Boleslava Bjeruta u štampi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
 Sadržaj 9

Joana Ščutkovska
Kinematografija u delatnosti inostranih ureda podleglih
MIP Narodne Republike Poljske u Jugoslaviji u periodu 1971–1980. . . . . . . . . . 132
Nebojša Stambolija
Jugoslovensko-poljski odnosi 1987. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

II. Poljska i Jugoslavija –

determinante međunarodne i unutrašnje politike . . . . . . . . 161

Marko B. Miletić
Odjeci poljsko-sovjetskog sukoba 1919–1921.
u štampi Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Miloš Žikić
Ivan „Vanča“ Mihajlov i Poljska (1938–1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Rade Ristanović
Percepcija Poljske u kolaboracionističkoj štampi u Srbiji 1941–1944. . . . . . . . . . 194
Boris Tomanić
Pokušaj uključivanja poljskog vazduhoplovnog osoblja
u odbrambeni rat Jugoslavije u aprilu 1941. godine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Tadeuš Volša
Jugoslovenski tragovi u delatnosti Komiteta slobodne Evrope,
Intermarium, Međunarodne seljačke unije i
Socijalističke unije srednjoistočne Evrope (40. i 50. godine XX v.) . . . . . . . . . . . 226
Pavel Bjelicki
Spoljna politika Jugoslavije u publicistici poljske emigracije
u Velikoj Britaniji u periodu 1956–1964. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Miomir Gatalović
Jugoslovenska percepcija IV Kongresa poljske
ujedinjene radničke partije 1964. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Bojan Dimitrijević
Službe bezbednosti Jugoslavije i Poljske 1944–1956
– upoređenje dve službe- . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Andžej Zaćminjski
Iza kulisa Titove bolesti i smrti. Civilna obaveštajna služba
NR Poljske o situaciji u Jugoslaviji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
Eva Bujvid-Kurek
Rešenja državnog uređenja u preambulama ustava SFRJ iz 1974.
i NRP iz 1952, ustava postjugoslovenskih država i ustava RP iz 1997. g.
– poređenje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 310
10 Sadržaj

III. Poljska – Jugoslavija:

društvo, kultura, ekonomija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Enes S. Omerović
Odnos jugoslovenske države prema nacionalnim manjinama
u Bosni i Hercegovini u vrijeme prevrata 1918/1919. godine . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Jasmina Milanović
Uloga porodice Sondermajer u srpskoj istoriji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Ljubinka Škodrić
Stanislav Krakov o Poljskoj i Poljacima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
Dragomir Bondžić
Saradnja jugoslovenskih akademija nauka sa Poljskom
akademijom nauka posle Drugog svetskog rata (do 1960. godine) . . . . . . . . . . . 371
Slobodan Selinić
Saradnja jugoslovenskih i poljskih slavista 50-ih i 60-ih godina XX veka . . . . . 386
Dragan Bogetić
Ekonomski odnosi Jugoslavije i Poljske 60-ih godina XX veka . . . . . . . . . . . . . . . 401

Sažeci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
Contents

Preface . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

I. In the Field of Diplomacy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

Bartosz Różanek
Establishment of diplomatic relations between
Poland and Yugoslavia in 1919 and 1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
Tomasz Jacek Lis
The First Polish Honours Consulate’s Activity in Sarajevo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
Piotr Gołdyn
Press about the Yugoslav Minister of Foreign Affairs
Vojislav Marinković visit to Poland in 1931 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
Zdzisław Biegański
Polish-Yugoslav relations during the work of the Parliament
in the Second Polish Republic (1919–1939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
Ratomir Milikić
Yugoslav Government-in-Exile View of the
Polish-Soviet Conflict in the Period 1943–1945 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
Paweł Wawryszuk
Yugoslav Ambassadors to Poland, 1945–1970 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Marek Zieliński
Federation of the People’s Republic of Yugoslavia
and the funeral of Bolesław Bierut in the Polish press . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
12 Contents

Joanna Szczutkowska
Cinematography in the activities of foreign offices subordinated to the Ministry
of Foreign Affairs of the Polish People’s Republic in Yugoslavia in 1971–1980 . . 132
Nebojša Stambolija
Yugoslav-Polish relations in 1987 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143

II. Poland and Yugoslavia – Determinants

of Domestic and International Politics . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161

Marko B. Miletić
Echoes of the Polish-Soviet Conflict 1919–1921
in the press of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
Miloš Žikić
Ivan “Vanča” Mihailov and Poland (1938–1940) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
Rade Ristanović
Poland and Poles from the Perspective of
Collaborationist Press in Occupied Serbia (1941–1944) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
Boris Tomanić
An attempt to include Polish air personnel
in the defense war of Yugoslavia in April 1941 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Tadeusz Wolsza
Yugoslavian traces in the activities of the Free Europe Committee,
Intermarium, the International Peasant Union and the Socialist Union
of Central and Eastern Europe (1940s and 1950s) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226
Paweł Bielicki
Yugoslav Foreign Policy in Polish Emigrant Commentary
in Great Britain, 1956–1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243
Miomir Gatalović
The Yugoslav Perception of the Fourth Congress
of the Polish United Workers’ party in 1964 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
Bojan Dimitrijević
State Security Services in Yugoslavia and Poland 1944–1956
– comparison of two services . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
Andrzej Zaćmiński
Behind the scenes of illness and death of Tito. Civil Intelligence
of the People’s Republic of Poland about the situation in Yugoslavia . . . . . . . . . 293
Ewa Bujwid-Kurek
System solutions in the preambles of the SFRJ Constitution of 1974 and PRL
of 1952, as well as the constitutions of the Post Yugoslav Countries and
the Constitution of the Republic of Poland of 1997 — comparative studies . . . . 310
 Contents 13

III. Poland – Yugoslavia:

Society, Culture, Economy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323

Enes S. Omerović
The Attitude of the Yugoslav State towards the National Minorities
in Bosnia and Herzegovina during at the Turn of 1918/1919 . . . . . . . . . . . . . . . . 325
Jasmina Milanović
Sondermajer Family in Serbian History . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
Ljubinka Škodrić
Stanislav Krakov about Poland and Poles . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
Dragomir Bondžić
The cooperation of Yugoslavian academies of science
with the Polish Academy of Sciences after World War II (until 1960) . . . . . . . . 371
Slobodan Selinić
Jugoslavian Slavists and Instructors in Poland
in 50’s and 60’s of the 20th Century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
Dragan Bogetić
Main Contents of the Economic Relations of
Yugoslavia and Poland in the 60s of the Past Century . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 401

Sažeci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
Abstracts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 431
 Jasmina Milanović

Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii

Abstrakt: Roman Sondermajer (1861–1923) przyjechał do Serbii w 1889 r.

z Krakowa, gdzie był adiunktem (docentem) na Uniwersytecie Jagiellońskim,
w Instytucie Chirurgii. Był pułkownikiem wojskowej służby zdrowia i pierwszym
chirurgiem KrólewskiejArmii Serbskiej. Podczas wojen bałkańskich i I wojny
światowej pełnił obowiązki szefa wojskowej służby zdrowia Sztabu Głównego.
Jego żoną była Stanislava Đurić, córka gen. Dimitrija Đuricia, która należała do
wielu organizacji kobiecych, dobroczynnych i patriotycznych. Stanislava i Ro-
man Sondermajerowie mieli czworo dzieci: córkę Jadvigę i synów Tadiję (Ta-
deusza), Vladislava i Stanislava. Żona Romana z córką Jadvigą podczas wojen
bałkańskich były wolontariuszkami. Tadija i Vladislav zaś wlatach 1912–1918
przywdziali mundury. Stanislav zginął w bitwie pod górą Cer. Był ochotnikiem
i najmłodszym żołnierzem, miał wówczas 16 lat. Tadiję Sondermajera zapamię-
tano jako pioniera serbskiego lotnictwa, natomiast Vladislav zrobił karierę jako
oficer.
Słowa kluczowe: Roman Sondermajer, wojskowa służba zdrowia, Koło Sióstr
Serbskich (Kolo srpskih sestara), wojny bałkańskie, I wojna światowa

Polscy lekarze w Serbii

Polacy, którzy w XIX w. znaleźli się w Serbii, zyskali tutaj drugą ojczyznę,
bliskich, przyjaciół oraz wielką sympatię miejscowych. Wśród lekarzy byli też
przedstawiciele innych narodowości słowiańskich oraz Żydzi. Jako pierwszy
342 Jasmina Milanović

z nich do Serbii przyjechał Đorđe Novaković, o którym wiadomo dziś niewiele.

W 1821 lub 1822 r. pełnił funkcję lekarza okręgowego, a także Gwardii Książę-
cej. Drugim medykiem, który przybył do Serbii był Aćim Medović (Joachim Me-
dowicz). Nie wiadomo, jakiej był narodowości, ale na pewno urodził się w Po-
gwizdowie, liceum ukończył w Podolinie, filozofię we Lwowie, a medycynę we
Wiedniu. Do Serbii przybył prawdopodobnie pod koniec 1842 r. Został sekreta-
rzem Wydziału Medycznego w Ministerstwie Spraw Wojskowych (MSW), pro-
fesorem medycyny sądowej na Uniwersytecie (Velika škola) w Belgradzie oraz
jednym z założycieli Serbskiego Towarzystwa Lekarskiego. Przez kilka lat był ak-
tywny w Serbskim Towarzystwie Czerwonego Krzyża (Srpsko društvo Crvenog
krsta) i jednocześnie jego wiceprezesem, przez pewien czas był także prezesem
wydziału medycznego tego Towarzystwa. Podczas obu wojen serbsko-tureckich
uczestniczył w działaniach Serbskiej Wojskowej Służby Zdrowia. Medović był
także członkiem Serbskiego Towarzystwa Naukowego (Srpsko učeno društvo)
oraz od 1892 r. honorowym przewodniczącym Królewskiej Serbskiej Akademii
Nauk1.
Inny z lekarzy, Leonard Lontkijević (Łątkiewicz), urodził się w Białymsto-
ku w rodzinie medyków. Liceum ukończył w Żytomierzu, a medycynę w Kijo-
wie. Walczył w powstaniu styczniowym, z tego powodu musiał uciekać do Ga-
licji, gdzie spędził pewien czas w więzieniu. Następnie udał się do Paryża, a pod
koniec 1864 r. przyjechał do Serbii. Na początku pracował jako lekarz gminny
w mieście Kragujevac, a później jako lekarz wojskowy na kontrakcie. Jako major
służby zdrowia brał udział w wojnach serbsko-tureckich oraz w wojnie serbsko-
-bułgarskiej w 1885 r. Podobną drogę przebył dr Kazimir Staniševski (Kazimierz
Staniszewski). Studia rozpoczął w Petersburgu, kontynuował je w Zurychu i Ber-
nie. Po przyjeździe do Serbii w 1868 r. był powiatowym i okręgowym lekarzem,
najdłużej w mieście Jagodina, gdzie się ożenił. W 1865 r. do Serbii przyjechał tak-
że dr Kazimir Gonsjorovski (Kazimierz Gąsiorowski). Ponad 20 lat był dyrekto-
rem Szpitala Państwowego oraz ordynatorem Oddziału Wewnętrznego. Był także
wiceprezesem Serbskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża oraz prezesem Wy-
działu Medycznego, też wieloletnim członkiem Serbskiego Towarzystwa Lekar-
skiego. Oprócz wspomnianych lekarzy, w XIX w. w Serbii pracowali również dr
Vladislav Jasnjevski (Władysław Jaśniewski), dr Aleksandar Verminski (Aleksan-
der Wermiński), dr Janko Senkijević (Jan Sienkiewicz), dr Mihajlo Leščinski (Mi-
chał Leszczyński) oraz jedyna kobieta – dr Jadviga Olševska (Jadwiga Olszew-

1
O polskich lekarzach mieszkających w Serbii: S. Dragović, Poljski lekari u Srbiji u 19. veku, [w:]
Sto godina polonistike u Srbiji, pr. zbior., Beograd, 1996.
 Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii 343

ska), od 1895 r. asystentka lekarza w szpitalu w Loznicy. Tam dołączyła do filii

Stowarzyszenia Kobiet (Žensko društvo), pierwszego i najstarszego kobiecego sto-
warzyszenia w Serbii. Pod koniec 1896 r. przeprowadziła się do Požarevca, gdzie
pracowała jako asystent lekarza w szpitalu i została członkinią filii Stowarzyszenia
Kobiet.

Doktor Roman Sondermajer (1861–1923)

Wśród lekarzy, którzy przyjechali do Serbii, był Roman Sondermajer. Uro-

dził się 28 lutego 1861 r. w Czerniowcach na Bukowinie, wchodzących wówczas
w skład monarchii austro-węgierskiej. Liceum ukończył we Lwowie, medycynę
zaś na Uniwersytecie Jagiellońskim. Po studiach w 1884 r. został zatrudniony jako
asystent w Klinice Chirurgii Szpitala Uniwersyteckiego2. Z rekomendacji swojego
opiekuna naukowego oraz na zaproszenie dra Vladana Đorđevicia w maju 1889 r.
Sondermajer przyjechał do Serbii, by wesprzeć serbską wojskową służbę zdrowia.
Dzięki propozycji ministra spraw wojskowych został przyjęty na stanowisko leka-
rza wojskowego na kontrakcie i od razu został mianowany kapitanem pierwszej
klasy3. Jako jeden z trzech chirurgów w ówczesnej Serbii podjął się ważnego zada-
nia – założył oddział chirurgiczny w Szpitalu Wojskowym w Belgradzie, niedługo
później został jego dyrektorem. Mierzył się z wieloma problemami. Sam szkolił
pielęgniarzy, aby mogli mu asystować podczas operacji. Jako pierwszy na salach
operacyjnych wprowadził antyseptykę, przy czym musiał stoczyć walkę z pielęg-
niarzami, asystentami lekarskimi i starszymi lekarzami, którzy nie rozumieli zna-
czenia tej procedury i z trudem ją akceptowali4. Sondermajer prawdopodobnie,
przynajmniej na początku, nie miał zamiaru na stałe osiedlić się w Serbii, dlatego
nie starał się o uzyskanie obywatelstwa. W szpitalu pracował jako lekarz na kon-
trakcie, więc nie otrzymywał benefitów jak jego koledzy – urzędnicy państwowi.
Po zmianach w życiu osobistym Sondermajer rozpoczął starania o serbskie oby-
watelstwo, które zostało mu przyznane 12 września 1892 r. Pod koniec tego roku
na mocy decyzji króla Aleksandra uznano mu pierwsze trzy lata pracy jako staż
na służbie5.
Niedługo po swoim przyjeździe Roman Sondermajer został członkiem Serb-
skiego Towarzystwa Lekarskiego i już w 1890 r. znalazł się na liście rzeczywistych

2
V. Stanojević, Likovi i dela istaknutih lekara od osnivanja Srpskog lekarskog društva do danas,
[w:] Spomenica 1872–1972, Beograd 1972, s. 183.
3
Vojni list, 19–20 (IX), 12 maj 1889, s. 579–580.
4
„Lične vesti”, Srpski arhiv za celokupno lekarstvo, sv. 2 (1923), s. 91–93.
5
Srpske novine, 279 (LXIII), 20.12.1896, s. 2.
344 Jasmina Milanović

jego członków6. Prawdopodobnie został przyjęty na podstawie rekomendacji dra

Kazimira Gonsijorovskiego, który w Belgradzie mieszkał już od 25 lat i pełnił
funkcję wiceprezesa Towarzystwa Lekarskiego. Ich przyjaźń trwała dalej, a Gon-
sijorovski został ojcem chrzestnym dzieci Sondermajera.

Fot. 1. Dr Roman Sondermajer (1891), członek Serbskiego Towarzystwa

Lekarskiego; Źródło: Muzej nauke i tehnike, odsek Istorija medicine

Roman Sondermajer był aktywnym działaczem Towarzystwa Lekarskiego. Na

zebraniach podawał przykłady z dziedziny chirurgii, a w szczególności operacji
przepukliny (herni). Współpracując z innymi lekarzami, organizował specjali-
styczne kursy dla pielęgniarzy, gdyż było ich wciąż zbyt mało. Ponadto Towarzy-
stwo przeprowadziło w 1896 i 1897 r. kilka kursów z zakresu chirurgii wojskowej
w związku z wybuchem wojny turecko-greckiej. Sondermajer był już wtedy uzna-
nym chirurgiem i jednym z wykładowców na kursach. Oprócz niego, w lutym
i marcu 1897 r. wykłady prowadzili pułkownik dr Dimitrije Gerasimović i kapi-
tan dr Mihailo Petrović7. Przez lata Sondermajer jako lekarz wojskowy opracował
6
Kalendar sa šematizmom Kraljevine Srbije za godinu 1890, Beograd 1890, s. 182.
7
Muzej nauke i tehnike, odsek Istorija medicine, fotografie uczestników Wojskowo-chirurgicz-
nych kursów Serbskiego Towarzystwa Lekarskiego z 1896 i 1897 r.; f-312. Bardzo dziękuję ku-
 Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii 345

wiele regulaminów, norm i instrukcji postępowania z dziedziny medycyny ogól-

nej i wojskowej.
Pracując w Szpitalu Wojskowym, Sondermajer starał się nie tylko nieść po-
moc chorym, ale również poprawić warunki pracy, szczególnie na salach opera-
cyjnych. Ponieważ miał już doświadczenie w operacjach przepukliny, przekazy-
wał je innym. Operacje tego typu były ważne, ponieważ z powodu przepukliny
wielu poborowych zwalniano ze służby wojskowej, uznając ich za niezdolnych do
jej pełnienia. Dr Mihailo Mika Marković, szef wojskowej służby zdrowia pod ko-
niec XIX w., zaaprobował nową procedurę i od tej pory rekruci z przepukliną byli
przyjmowani do wojska, a potem wysyłani na operację do Szpitala Ogólnowoj-
skowego w Belgradzie. Po zabiegu przebywali sześć tygodni na zwolnieniu i po
rekonwalescencji w domu wracali do koszar. Ciekawostką jest to, że władze wpro-
wadziły specjalną zachętę dla chirurgów wykonujących takie operacje. Przyznano
im dodatkowe honorarium: 10 dinarów za zoperowanego rekruta i 20 dinarów
za zoperowanego rezerwistę. W 1906 r. zoperowano i przysposobiono do służby
wojskowej 2500 poborowych, a do 1914 r. ponad 5000 żołnierzy i rezerwistów8.
O wkładzie Sondermajera w upowszechnienie tego typu operacji jego koledzy
później pisali: „Nawet jeśli wyniki operacji nie były tak pewne, jak to jest dzisiaj,
w epoce powszechnego wykorzystania warunków aseptycznych, to jego sukcesy,
szczególnie w operacjach przepuklinowych sprawiły, że stały się one standardem
w naszej armii. Ta operacja utorowała również drogę dla chirurgii wśród niższych
warstw społecznych i stała się powszechna”9. Właśnie dzięki sukcesom tego typu
operacji dr Sondermajer stał się bardzo popularny wśród żołnierzy. Zyskał także
reputację znakomitego chirurga wśród cywilów.
Roman Sondermajer w Serbii zrobił wielką karierę. Oprócz tego, że popra-
wił funkcjonowanie Szpitala Wojskowego, którego był dyrektorem, to w 1905 r.
awansował na pułkownika, a w 1906 r. został szefem służby zdrowia w MSW.
W latach1906–1909 pełnił obowiązki referenta służby zdrowia w Dywizji Rejonu
Okręgu Dunajskiego (Dunavska divizijska oblast). Podczas kryzysu bośniackie-
go przygotował kompleksowo wojskową służbę zdrowia, uzupełnił wojskowy
sprzęt sanitarny oraz przetłumaczył i dostosował do potrzeb wojska austriacki
podręcznik zatytułowany Wojenna służba medyczna (Ratna sanitetska služba).
Następnie ponownie został dyrektorem Szpitala Wojskowego, który dzięki prze-
niesieniu w 1909 r. do nowej, specjalnie do tego celu wzniesionej siedziby, stał

stoszce, dr Jelenie Jovanović Simić, za pomoc podczas pisania tej pracy oraz za udostępnienie
materiałów i fotografii ze zbiorów Muzeum.
8
B. Dimitrijević, U kontejneru: zapisi srpskog vojnog hirurga 1916‒1918, Beograd 2004, s. 10.
9
„Lične vesti”, Srpski arhiv za celokupno lekarstvo, sv. 2 (1923), s. 91–92.
346 Jasmina Milanović

się jednym z najnowocześniejszych szpitali na Bałkanach. Dyrektorem był do

1912 r. i ponownie w latach 1913–1914. Nowy szpital składał się z oddziałów
okulistycznego, zakaźnego i chorób wenerycznych oraz osobnego oddziału chi-
rurgicznego, jednego z przodujących i najbardziej nowoczesnych w placówce.
W 1907 r. Sondermajer został członkiem rady nadzorczej spółdzielni oficerskiej,
a także przewodniczącym komisji egzaminacyjnych ds. tytułów wojskowych. Do
1912 r. na podstawie projektu oraz prac osobnej komisji uporządkował i napisał
instrukcję pod tytułem „Tymczasowa wojenna służba medyczna”, która zawiera-
ła wytyczne działania wojskowej opieki medycznej podczas ewentualnych przy-
szłych wojen.

Rodzina Sondermajerów

Dr Roman Sondermajer, w odróżnieniu od większości lekarzy, którzy po przy-

jeździe do Serbii zmienili imię i wyznanie, do końca życia pozostał katolikiem, ale
swoje dzieci ochrzcił i wychował jako prawosławnych Serbów. Na patrona rodziny
wybrał św. Spirydona, którego święto przypada według kalendarza juliańskiego
na 12 grudnia, zaś według kalendarza gregoriańskiego – na 25 grudnia, kiedy to
katolicy obchodzą Boże Narodzenie.
Niedługo po przyjeździe do Serbii Sondermajer poznał najstarszą córkę gen.
Dimitrija Đuricia, Stanislavę. Gdy w 1889 r. przyjechał do Królestwa Serbii, gen.
Đurić był ministrem spraw wojskowych, dzięki czemu Roman został lekarzem
wojskowym. Stanislava urodziła się w bardzo szacownej belgradzkiej rodzinie.
Jej ojciec, generał w Sztabie Głównym, pełnił funkcję ministerialną w dwóch rzą-
dach, był także wieloletnim wykładowcą i komendantem Akademii Wojskowej,
naczelnikiem Wydziału Historycznego Sztabu Głównego i głównym intenden-
tem całego wojska, autorem podręczników wojskowych i tekstów specjalistycz-
nych oraz honorowym członkiem Serbskiej Akademii Królewskiej. Jego żona
Persida była córką Dimitrija Maticia, ministra oświaty, profesora Belgradzkiej
Szkoły Średniej (późniejszego Uniwersytetu Belgradzkiego) i prezesa Serbskie-
go Towarzystwa Nauk. Nic więc dziwnego, że w rodzinie bardzo dbano o wy-
kształcenie dzieci, także dziewcząt10. Stanislava miała dwóch braci oficerów, Mi-
loša i Velizara, oraz trzy siostry: Dragicę, po mężu Tošković, Spaseniję, która
wyszła za mąż za kapitana Đorđa Risticia i Ljubicę, żonę pułkownika Mihaila
Naumovicia.

10
M. Jovanović Stojimirović, Siluete starog Beograda, Beograd 2008, s. 661.
 Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii 347

Stanislava Sondermajer urodziła się w 1870 r. w Belgradzie. Była osobą wy-

kształconą i bardzo aktywną w serbskich towarzystwach kobiecych. Skończyła
Wyższą Szkołę Żeńską, w której później w latach 1885–1888 pracowała jako asy-
stentka nauczycielki, zaś od 1888 do 1892 r. jako nauczycielka, wykładając język
niemiecki i pedagogikę11. Jako asystentka nauczycielki, została członkinią Sto-
warzyszenia Kobiet, pierwszego żeńskiego stowarzyszenia w Serbii, założonego
w 1875 r. Właśnie nauczycielki na czele z dyrektorką Wyższej Szkoły Żeńskiej
Katariną Milovuk były wśród założycielek tego Stowarzyszenia i najbardziej
aktywnymi jego członkiniami. Stanislava podczas wojny serbsko-bułgarskiej
w 1885 r. była przełożoną szpitala rezerwowego, tak samo jak i inne nauczyciel-
ki oraz członkinie Stowarzyszenia Kobiet. Za swą sumienną pracę w kolejnym
roku została uhonorowana Srebrnym Medalem Królowej Natalii. Po wojnie
kontynuowała aktywnie pracę w Stowarzyszeniu Kobiet, a szczególnie w zało-
żonej w 1888 r. Radzie Literackiej. Zadaniem tej Rady, w skład której wchodziły
najbardziej wykształcone członkinie Stowarzyszenia, było redagowanie czaso-
pisma „Pani Domu” („Domaćica”) – był to organ Stowarzyszenia Kobiet, jedyne
tego typu kobiece wydawnictwo w Serbii. Członkinie Rady Literackiej pisały
również teksty autorskie z różnych dziedzin oraz tłumaczyły teksty z czasopism
zagranicznych. Stanislava pozostawała bardzo aktywną działaczką Rady do
1894 r., kiedy to z powodu obowiązków rodzinnych ograniczyła działalność,
ale nie zaprzestała pisania i tłumaczenia. Mimo wychowywania trójki małych
dzieci, nadal pozostawała członkinią Stowarzyszenia Kobiet. Kiedy w połowie
lipca 1896 r. zarząd Stowarzyszenia przystał na propozycję dr Lazy Dimitrijevicia
i rekomendację królowej Natalii w sprawie pomocy w poprawie warunków życia
i sytuacji zdrowotnej na wsi, założona została Rada ds. Kształcenia Dziewcząt
Wiejskich w Utrzymywaniu Czystości w Domu i Opieki nad Dziećmi12. Do
11
Pedesetogodišnjica Više ženske škole (1873–1913), priredila K. Cvetković, Beograd 1913, s. 139.
12
„Domaćica”, XIX, 12 (1896), s. 362; L.M. Dimitrijević, Kako živi naš narod, Beograd 2010, s. 167–
173; Delo, list za nauku, književnost i društveni život, knj. sedma, Beograd 1895, s. 286–290. Le-
karz Laza Dimitrijević (1858–1899), który studiował medycynę w Grazu i Wiedniu, pracował
jako student w szpitalu rezerwowym w mieście Šabac w 1876 r., a potem jako medyk w miastach
Kragujevac, Valjevo i Smederevo. Napisał wiele popularnych artykułów o zdrowiu ludu. Szcze-
gólną uwagę zwracał na higieniczne zacofanie i medyczne zaniedbania na serbskiej wsi. W sfe-
rze rozwoju edukacji oraz poradnictwa medycznego udzielanego zarówno kobietom wiejskim,
jak i ogółowi mieszkańców, Dimitrijević widział wielkie pole działania dla członkiń Stowarzy-
szenia Kobiet: „W ten sposób członkinie Stowarzyszenia Kobiet mogą się stać w naszym naro-
dzie apostołkami higieny, tak przecież zaniedbanej ze strony instytucji państwowych; to pośred-
nictwo ze strony kobiecej inteligencji jest obecnie tak bardzo niezbędne i ważne, ponieważ stara
wiejska wspólnota niemal zanikła i trudno o porady ze strony teściowej, szwagierki, bratowej,
które mogły położnicę pouczyć i jej doradzić. Proszę sobie wyobrazić, ile naszych wykształco-
nych bezdzietnych kobiet, które nie wiedzą, czym się zająć, mieszka w miastach. To by była dla
348 Jasmina Milanović

ścisłego kierownictwa Rady weszły: Sofija Ivanović, Mileva Vulović, Jelena Mar-
ković, Katarina Dokić, Eftalija Drinpelman, Stanislava Sondermajer, Beti Batut,
Leposava Bošković i Savka Radičević. Na członkinie Rady w większości wy-
bierane były nauczycielki i żony lekarzy, a planowano także zaprosić i inne na-
uczycielki, żony duchownych i wójtów oraz wszystkich, którzy chcieli pomóc
Stowarzyszeniu. Rada ta zorganizowała kilka spotkań, lecz bez konkretnych
rezultatów.
Stanislava nadal aktywnie działała w Stowarzyszeniu Kobiet, szczególnie na
początku XX w., udzielała się również w innych stowarzyszeniach kobiecych. Po
pewnym czasie ponownie zaangażowała się w prace w Radzie Literackiej. Popu-
larność „Pani Domu” miała punkt kulminacyjny w czasie, gdy na czele Stowarzy-
szenia stała Milka Milovanović (1906–1910). Po walnym zebraniu Stowarzyszenia
w marcu 1906 r. Rada Literacka uzyskała dużo swobody w działalności i wyborze
nowych członkiń. Nowo mianowanymi zostały: Ljubica Luković, Mileva Vulović,
dr Darinka Banković, Jelena Spasić, Delfa Ivanić, Katica Belimarković, Stanislava
Sondermajer, Jelena N. Marković, Jelena Dimitrijević, Jelena Lazarević, Jela Ša-
farik, Milka Aleksićka Grgurova, Draga Đurić, Maga Vidaković, Olga Barlovac
i Savka Radičević. W skład Nowej Rady Literackiej wchodziły kobiety, które mia-
ły kwalifikacje do redagowania i poprawiania tekstów „Pani Domu”. Nigdy przed
tym, a prawdopodobnie i później, Rada Literacka nie skupiała tylu wykształco-
nych, profeministycznych i walecznych członkiń.
Największe zaangażowanie Stanislavy Sondermajer było związane z założe-
niem w sierpniu 1903 r. patriotycznego stowarzyszenia kobiet pod nazwą „Koło
Sióstr Serbskich”. Od samego początku była w nim aktywna i dwa lata później
wybrano ją na funkcję wiceprezes. Wspólnie z prezes Ljubicą Luković założyła
organ prasowy – biuletyn „Vardar”, który ukazał się po raz pierwszy w 1906 r. Na
początku 1908 r. rozpoczęła się w Serbii mobilizacja na kilku poziomach, zwią-
zana z tzw. kryzysem bośniackim. W lutym na zebranie zarządu Stowarzyszenia
Kobiet przybyła Stanislava z propozycją, aby członkinie dołączyły do Koła Sióstr
Serbskich, które przygotowywało się do kursu dla pielęgniarek. Była ona również
jedną z inicjatorek organizowania szkoleń dla pielęgniarek ochotniczek; wspierał
ją w tym małżonek Roman, który doceniał znaczenie wykształconego personelu
w funkcjonowaniu szpitali.

nich szlachetna, a dla narodu serbskiego – niezwykle pożyteczna praca i pożyteczne zajęcie,
a mogłyby też w ten patriotyczny i humanitarny krąg wprowadzić także wiejskie bezdzietne ko-
biety, by – skoro im Bóg nie dał potomstwa – innej swojej siostrze służyć pomocą, gdy ta musi
swoich siedem dni leżeć”.
 Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii 349

Kiedy w połowie września doszło do aneksji Bośni i Hercegowiny przez Au-

stro-Węgry, całe Królestwo Serbii gotowe było do walki. Wszystkie stowarzy-
szenia kobiece zaproszone zostały do współpracy z organami państwa i Obroną
Narodową. Prezes Stowarzyszenia Kobiet Milka Milovanović razem z Ljubicą Lu-
ković, prezes Koła Sióstr Serbskich, odwiedziły Serbski Czerwony Krzyż i zapro-
ponowały pomoc swoich stowarzyszeń, oświadczając: „Serbki wiedzą, co to obo-
wiązek, gdy Ojczyzna jest w niebezpieczeństwie i dlatego zadeklarowałyśmy swoją
dyspozycyjność”. Po wielkiej manifestacji z powodu aneksji Bośni, kobiety zorga-
nizowały swój protest 12 października 1908 r. przy pomniku Księcia Mihaila13.
To działanie wsparła pisarka Jela Spasić, przemawiały również Nadežda Petro-
vić, pani Beković oraz Czeszka pani Krajčik, która wyraziła sprzeciw przeciwko
germanizacji. Podczas wydarzenia przyjęto rezolucję, w której kobiety stanowczo
zaprotestowały przeciwko działaniom austriacko-węgierskim i zaapelowały o boj-
kotowanie towarów z tego kraju. Na końcu podsumowały: „Serbki jako świado-
me obywatelki oferują wszystkie swoje siły służbie Ojczyźnie i swemu narodowi”.
Tekst tej rezolucji, który podpisały wszystkie organizacje kobiece, skierowany zo-
stał do międzynarodowych instytucji reprezentujących kobiety, jak również do
przewodniczącej Międzynarodowego Związku Kobiet w Londynie. Poproszono
ją, by ta również w innych związkach w Europie wstawiła się za „naszymi słuszny-
mi żądaniami i by uzyskała dla naszej sprawy przychylność tamtejszych kobiet”14.
Równolegle Zarząd Koła, przede wszystkim Ljubica Luković i Stanislava Sonder-
majer, zrealizowały pomysł zorganizowania kursu dla pielęgniarek – ochotniczek.

13
„Domaćica”, XXX, 1 (1909), s. 11–15. Protest zorganizowały: Nadežda Petrović, malarka aka-
demicka, Jela P. Spasić, członkini Komitetu Literackiego, Maga Magazinović, wykładowczyni
Żeńskiego Liceum, Jagoda M. Popović, nauczycielka, Kruna Aćimović, nauczycielka w liceum,
Hristina Ristić, nauczycielka, Darinka Č. Mitrović, dr Ljubica Gođevac, Nadežda Gavrilović, na-
uczycielka w liceum, Jelena Lazarević, nauczycielka w liceum, Olga Gavrilović, wykładowczyni,
dr Darinka Banković, Milica V. Mišković, Savka Radičević, nauczycielka, Jelisaveta Načić, archi-
tekt, Mirkuša Buli, prezes Stowarzyszenia Żydowskich Kobiet, Nadežda Milić, nauczycielka, Le-
posava Bošković, nauczycielka, Ljubica Petrović, nauczycielka muzyki i Jelena Dokić, nauczy-
cielka muzyki. Na przewodniczącą zgromadzenia wybrano Perkę G. Božić, sekretarzami zostały
Bosa J. Jovanović i Julka Janjić.
14
Ibidem, s. 14. W Memorandum m.in. napisano: „Przekonane, że kobiety kulturalnej Europy tak-
że są w pełni oddane ideom wolności, sprawiedliwości i moralności zarówno w wewnętrznym,
narodowym, jak również zewnętrznym, międzynarodowym życiu politycznym – Serbki zwra-
cają się z tym przesłaniem do Was z pełną wiarą, że Wy również w sposób zdecydowany oprote-
stujecie ten niemoralny, ten bezprzykładnie nieuczciwy akt, który obecnie Austro-Węgry narzu-
cają Europie, chcąc nadać mu moc prawną, tym samym jednak dając zły przykład w przestrzeni
międzynarodowej. Ten akt krępuje indywidualny i intelektualny rozwój całego narodu, które-
go kobiety jako bardziej wrażliwa jego część najmocniej ucierpi wskutek tego niegodziwego, na-
rzuconego moralnego, fizycznego i duchowego zniewolenia”. Izveštaj o pedesetogodišnjem radu,
s. 55–58.
350 Jasmina Milanović

Dzięki wsparciu doktora Romana, pierwsza edycja szkolenia dla Koła Sióstr Serb-
skich została zorganizowana w 1908 r. w Szpitalu Wojskowym. Trwało ono trzy
miesiące, a członkinie Koła zdobywały wiedzę z zakresu pracy na oddziale i sali
operacyjnej jako asystentki lekarzy. Później kursy tego typu były organizowane
dla członkiń innych stowarzyszeń kobiecych. Sama Stanislava też była pielęg-
niarką ochotniczką, ale z powodu choroby zrezygnowała z funkcji wiceprezeski
Koła Sióstr Serbskich. Chorowała na raka układu pokarmowego, zmarła 14 lip-
ca 1914 r. w Szpitalu Ogólnowojskowym w wieku 44 lat. W związku małżeńskim
z Romanem pozostawała przez 23 lata15.
Jak już wspomniano, Stanislava i Roman Sondermajerowie mieli trzech sy-
nów: Tadiję, Vladislava i Stanislava oraz córkę Jadvigę. Małżonkowie zdecydo-
wali, że dzieci będą mieć polskie imiona, ale zostaną ochrzczone w cerkwi pra-
wosławnej. W okresie, gdy dr Sondermajer był dyrektorem Szpitala Wojskowego,
rodzina zajmowała mieszkanie na terenie szpitala przy ulicy Nemanjina 1.
Najstarszy syn Tadija urodził się 19 lutego 1892 r., ochrzczony został 15 marca.
Jego ojcem chrzestnym został, o czym już wzmiankowano, Kazimir Gonsijoriv-
ski16. Tadija ukończył II Liceum Belgradzkie, uczęszczał także do szkoły muzycz-
nej. Egzamin maturalny zdał w 1910 r., następnie studiował architekturę na Wy-
dziale Technicznym w Berlinie. Studia przerwał, gdy wybuchła pierwsza wojna
bałkańska. Wówczas powrócił do kraju, by walczyć.
Jadviga urodziła się 5 lipca 1893 r., ochrzczona została w mieszkaniu rodziców,
przy ulicy Kosmajska 717. Podobnie jak starszy brat, dobrze się uczyła i w 1911 r.
jako wzorowa uczennica została zwolniona ze zdawania egzaminów ustnych do
Liceum Żeńskiego w Belgradzie. Średni syn Vladislav urodził się 20 październi-
ka 1894 r. i ochrzczony został w domu rodzinnym 5 stycznia następnego roku18.
Najmłodszym synem Sondermajerów był Stanislav (Staša, Staška), urodzony
5 września 1897 r., ochrzczony także w domu rodzinnym 16 listopada19. W akcie
urodzenia odnotowano, że był piątym dzieckiem, ale nie znaleziono informacji
o dziecku, które mogło się urodzić w 1895 lub 1896 r. Może chodzić o dziecko,
które wkrótce po urodzeniu zmarło albo duchowny przez pomyłkę napisał, że
Stanislav był piątym, a nie czwartym dzieckiem. Stanislav przed wybuchem wojen
również uczęszczał do II Liceum Belgradzkiego.
15
Istorijski arhiv Beograda (IAB), Matična knjiga umrlih Opšte vojne bolnice u Beogradu, 1887–
1915, inv. br. 2, s. 279.
16
IAB, Matična knjiga rođenih, Saborna crkva Sv. Arhanđela Mihaila, 1891–1893, in. br. 47, s. 137.
17
Ibidem, s. 342.
18
IAB, Matična knjiga rođenih Hrama svetog vaznesenja gospodnjeg, 1894–1895, inv. br. 25:
s. 295.
19
Ibidem, s. 150.
 Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii 351

Rodzina Sondermajerów zajmowała ważne miejsce w serbskim społeczeń-

stwie dzięki powiązaniom rodzinnym, ale również dzięki wiedzy i reputacji, którą
zdobył polski lekarz, w krótkim czasie stając się cenionym chirurgiem. Członka-
mi rodziny byli liczni oficerowie oraz ich partnerki, które wspierały patriotycz-
ne i emancypacyjne dążenia kobiet. Wielki wpływ na młodsze pokolenie rodziny
Sondermajerów, stanowiąc dla nich wzorzec, wywarli: ojciec, który od czasu kry-
zysu bośniackiego znajdował się w ścisłych kręgach oficerskich przygotowujących
się do wojny, wujowie – szacowni oficerowie oraz przyjaciółki matki – członkinie
Koła Sióstr Serbskich, jak np. Nadežda Petrović, Ljubica Luković i inne.

Fot. 2. Dr Roman Sondermajer z małżonką Stanislavą, córką

Jadvigą i synami Tadiją, Vladislavem i Stanislavem

Rodzina Sondermajerów na frontach wojen

W okresie wojen bałkańskich Roman Sondermajer pełnił obowiązki szefa

służby zdrowia MSW w latach 1912–1913, szczególnie zajmując się zaopatrze-
niem w materiały sanitarne oraz inwentaryzacją, kierował na zapleczu armii pra-
cami służby zdrowia. Udało mu się zdobyć wsparcie lekarzy zagranicznych, którzy
organizowali i wysyłali do Serbii misje medyczne oraz znaczną pomoc w postaci
materiałów sanitarnych i innych.
Kiedy wybuchła I wojna światowa, Roman pracował jako chirurg konsultant
przy Sztabie Głównym, a w 1915 r. jako główny inspektor służby zdrowia w wal-
ce przeciwko tyfusowi. Od mobilizacji w 1914 r. był szefem chirurgów w Kra-
gujevcu, gdzie kierował dużym szpitalem. Po wycofaniu wojsk i udaniu się na
Korfu, ówczesny szef służby zdrowia dr Lazar Genčić stracił posadę, zaś nowym
szefem mianowano Romana Sondermajera. Ten w latach 1916–1917 na Kor-
fu i w Salonikach przygotował i przeprowadził reorganizację wojskowej służby
352 Jasmina Milanović

zdrowia, usprawnił funkcjonowanie oddziału chirurgicznego, szczególnie w szpi-

talu imienia następcy tronu Aleksandra w Salonikach20. Na podstawie wcześniej-
szych ustaleń szpitale znajdowały się w rękach francuskiej i angielskiej wojskowej
służby zdrowia, serbscy medycy pracowali głównie przy zabiegach i opatrunkach
z wyjątkiem szpitala Drugiej Armii we wsi Dragomance. Sondermajer rzekomo
nie pozwolił na założenie jednego, centralnego szpitala na froncie salonickim, co
motywował brakiem chirurgów, aczkolwiek kilku bezczynnie spędzało czas w Sa-
lonikach, m.in. poprzedni szef wojskowej służby zdrowia dr Genčić21. Prawdo-
podobnie z powodu tego konfliktu Sondermajer został przeniesiony do Sztabu
Głównego, gdzie służył w latach 1917–1919.

Fot. 3. Dr Roman Sondermajer przed szpitalem imienia następcy tronu Aleksandra

w Salonikach 1917–1918; Żródło: Muzej nauke i tehnike, odsek Istorija medicine

Do 1912 r. kobiece stowarzyszenia miały w swych szeregach 1500 wyszkolo-

nych pielęgniarek – ochotniczek, które wzięły na siebie ogromne zadania w woj-
skowych i rezerwowych szpitalach. Koło Sióstr Serbskich na początku września
1912 r. uzyskało pozwolenie na założenie swojego szpitala, który dysponował

20
J. Simišić, Sondermajeri – patriote i heroji, (http://www.politika.rs/sr/clanak/395852/Magazin/
Sondermajeri-patriote-i-heroji (dostęp: 23.08.2019).
21
B. Dimitrijević, U kontejneru: zapisi srpskog vojnog hirurga 1916–1918, Beograd, Vodič za rodi-
telje, 2004, s. 50.
 Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii 353

140 miejscami dla rannych i chorych. Szpital zajmował dwa pawilony szkoły
podstawowej im. Cara Uroša w belgradzkiej dzielnicy Vračar. Od samego po-
czątku dużą pomoc w wyposażeniu i materiałach sanitarnych pozyskano od
dra Suboticia, prezesa Serbskiego Czerwonego Krzyża i Romana Sondermajera.
Pierwsi ranni do lecznicy przybyli z miasta Kumanovo 26 października 1912 r.,
sam szpital działał dziesięć miesięcy, do 26 sierpnia 1913 r. Leczono tam 964
rannych, wśród których było 81 oficerów. Chorymi, oprócz członkiń Koła Sióstr
Serbskich, zajmowały się także małżonki dyplomatów i przedstawicieli placó-
wek zagranicznych. Pomagali również lekarze z Pragi, Lublany, Włoch, Kolo-
nii i Berlina. Ranni mieli dobrą opiekę i wyżywienie, o czym świadczyła liczba
tylko trzech zmarłych22. Stanislava razem z córką Jadvigą i najmłodszym sy-
nem Stanislavem również pracowali razem z pielęgniarkami szpitala Koła Sióstr
Serbskich.

Fot. 4. Rodzina Sondermajerów w 1912 r.

22
„Izveštaj rada uprave Kola srpskih sestara za godinu 1912/13”, Vardar, kalendar za 1914 (Beo-
grad, 1913), s. 119–145; Balkanski rat u slici i reči, urednik Dušan Mil. Šijački (Beograd: 1913),
s. 634; Delfa Ivanić, Uspomene, priredila Jasmina Milanović (Beograd: Institut za savremenu
istoriju, 2012), s. 143–147.
354 Jasmina Milanović

Tadija Sondermajer po wybuchu wojen bałkańskich wrócił do Serbii i zgłosił

się jako ochotnik do armii. Jego brat Vladislav, mimo że miał wówczas dopiero 18
lat, też wdział mundur. Żołnierzami byli do 1918 r. Po wybuchu I wojny świato-
wej Tadija służył w 4. Pułku Kawalerii, który zawzięcie walczył przeciw wojskom
armii austro-węgierskiej na górze Cer. Gdy wojsko wycofało się z kraju, w kwiet-
niu 1916 r. ukończył kurs zwiadu w miasteczku Sedes w pobliżu Salonik, a potem
przeniósł się do eskadry w Vertekop. Niedługo sam zaczął pilotować samolot jako
pilot wojskowy. Pod koniec listopada 1917 r. zachorował na malarię i został skie-
rowany na leczenie do Francji. Szybko opuścił szpital i w mieście Pau ukończył
szkołę akrobacji lotniczej, a potem Wyższą Szkołę Strzelania i Bombardowania
Powietrznego w Cazaux. We Francji przez krótki czas służył w lotniczej grupie
myśliwskiej na froncie francuskim. Na początku marca 1918 r. został przyjęty do
najlepszej francuskiej grupy myśliwskiej „Bocian”; jako jej członek zestrzelił dwa
samoloty niemieckie. Po demobilizacji ukończył Wyższą Szkołę Lotniczą w Pary-
żu, uzyskując tytuł inżyniera lotnictwa. Tadija został odznaczony najważniejszym
serbskim, jugosłowiańskim i francuskim odznaczeniem: Orderem Gwiazdy Ka-
rađiorđa z mieczami, złotym i srebrnym medalem za odwagę, orderem „Albanska
spomenica”23, francuskim Krzyżem Wojennym i Legią Honorową.

Fot. 5. Tadija Sondermajer podczas I wojny światowej

23
Odznaczenie ustanowiono dla uczczenia odwrotu wojsk serbskich przez terytorium Albanii
w zimie 1915 r. (przyp. tłum.).
 Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii 355

Vladislav po zakończeniu wojen bałkańskich został odznaczony srebrnym me-

dalem za odwagę. Na początku pierwszej wojny światowej był kadetem Akademii
Wojskowej, a z pierwszą eskadrą 2. Pułku Kawalerii uczestniczył w licznych wal-
kach w latach 1914–1915. Po wycofaniu wojska wraz ze swoim pułkiem przybył
na Korfu. W sierpniu 1917 r. ukończył Lotniczą Szkołę Zwiadowców we Francji
i powrócił na Front Salonicki. Odznaczony został Złotym Medalem za Odwagę,
Orderem Orła Białego za Odwagę, Orderem Orła Białego pierwszej klasy z mie-
czami i francuskim Krzyżem (walecznych).
Stanislav, który razem z matką pracował jako pielęgniarz ochotnik, od dziecka
był wychowywany w duchu patriotyzmu, chciał być jak bracia. Na początku I woj-
ny światowej uczęszczał do czwartej klasy II Liceum Belgradzkiego, miał wówczas
dopiero 16 lat. Kiedy ogłoszono mobilizację, 12 lipca 1914 r. zgłosił się jako ochot-
nik, dwa dni później zmarła jego matka. Wstąpił do wojska 16 lipca, a ponieważ
od dziecka był dobrym jeźdźcem, trafił do 3. Pułku Kawalerii pod komendą puł-
kownika Petara Savaticia. Ponieważ wiedziano o jego wieku i pochodzeniu, na
początku był przetrzymywany na tyłach: powierzano mu zadania kuriera, karmił
i czyścił konie. Był bardzo związany z najstarszym bratem Tadiją, dlatego popro-
sił o przeniesienie do jego jednostki. W końcu znalazł się na pierwszej linii fron-
tu i niestety zginął podczas swojej pierwszej bitwy 5 sierpnia 1914 r. niedaleko
wsi Dobrić. Po bitwie jego ciało znalazły mieszkanki Bogosavac, zabrały do wsi,
w której został pochowany. Miał jeszcze na sobie chłopięce ubranie marynarskie.
Później jego profesor Miodrag Ibrovac pisał o nim tak: „Był wzorowym uczniem,
z wielkim poczuciem obowiązku, skromny, lojalny, dobry przyjaciel. W jego
oczach był tlący się, niezwykły blask dojrzałego rozsądku i męskiej determinacji”.
Autor tych słów, jako jego profesor i wychowawca, cieszył się z jego wytworne-
go i dyskretnego zachowania, był dumny z niego: „Będąc jeszcze dzieckiem miał
serce pełne patriotyzmu, dorósł do pola bitwy, padł jak zbyt wcześnie skoszony
kłos, zabierając do grobu wszystkie nadzieje, które były w nim pokładane. Dlate-
go jego śmierć najbardziej wzrusza naszą duszę. Nieodżałowany, tak młody, a już
tak sławny, mały bohater śni swój wieczny sen na polu chwały. Wieczna mu sława
i pamięć jego imienia! ”24.
Stanislav został najmłodszym żołnierzem, który zginął na początku I woj-
ny światowej. Isidora Sekulić, pisarka, eseistka, tłumaczka, przyjaciółka rodziny
Sondermajerów, głęboki smutek z powodu śmierci Stanislava okazała w białym
wierszu, zatytułowanym Ciche strofy, który opublikowała w czasopiśmie „Delo”
15 czerwca 1915 r.25
24
Svetli Grobovi, „Prosvetni glasni”, 9 (XXXV), wrzesień 1914, s. 61.
25
I. Sekulić, Tihe strofe, „Delo”, knj. 73, br. 1. (15.06.1915), s. 15.
356 Jasmina Milanović

„Z modlitewnika swego wyrwałam wszystkie strony.

Całkiem bez bliskich tułałam się ścieżką wędrowną.
Wtedy spotkałam ciebie, młodego, delikatnego
chłopca, ozdobę tego kraju i całego świata.
(...)
Zapalczywie podjąłeś się swojego zadania. Tak jak młodość
i miłość zawsze czynią. I zmarłeś tego samego dnia kiedy
tak naprawdę rozpocząłeś życie.
Jeden jedyny pocisk i wszystkie źródła twego świeżego życia
popłynęły do ujścia wiecznego spokoju i śmierci (...)”26.

Przed okupacją kraju Jadvidze nie udało się ewakuować, w 1916 r. była u swo-
jej ciotki w miejscowości Vrnjci, a potem we Vladimirci. Zmarła w Zemunie 20
marca 1966 r.

Rodzina Sondermajerów w okresie międzywojennym

Po wojnie Roman Sondermajer ponowie się ożenił. Jego wybranką została Da-
rinka Mihajlović, najstarsza córka znanego członka partii radykalnej i prezesa
Najwyższej Izby Kontroli Pavla „Paji” Mihajlovicia i Jeleny, z domu Niketić, wy-
kładowczyni Wyższej Szkoły Żeńskiej i założycielki Stowarzyszenia Kobiecego27.
Darinka urodziła się w Belgradzie 20 maja 1876 r. Było to jej trzecie małżeństwo.
Wcześniej krótko była żoną Vojislava Cincar Jankovicia, sędziego Sądu Kasacyj-
nego, z którym się rozwiodła. Potem wyszła za mąż za Pavla Jevticia, dyrektora
Szpitala Okręgowego w Nišu, który zmarł w 1915 r. Po wyzwoleniu kraju Roman
w 1919 r. ponownie objął funkcję dyrektora Ogólnego Szpitala Wojskowego, który
musiał szybko odtworzyć, ponieważ podczas okupacji zabrano z niego cały mają-
tek ruchomy. W następnym roku został szefem służby zdrowia Pierwszej Armii,
a w 1922 r. również przewodniczącym Komitetu Wojskowej Służby Zdrowia. Z po-
wodu wielkiego i długotrwałego wysiłku wojennego, jak również pod wpływem
rodzinnych tragicznych doświadczeń, Sondermajer zachorował na miażdżycę,
która po wojnie ograniczała jego aktywność28. Na emeryturę przeszedł na począt-
ku 1923 r., ale niedługo potem, 21 stycznia, zmarł. Zapiski Romana Sondermajera
z czasów I wojny światowej znajdują się w Archiwum Serbskiej Akademii Nauk29.
Za swoją pracę i ogromne zaangażowanie został odznaczony licznymi ordera-
26
O. Krasić, Marjanović, Srpski pisci u Velikom ratu, Beograd 2014, s. 55–57.
27
J. Milanović, Apostoli radikalizma, Beograd 2013.
28
Muzej nauke i tehnike, odsek Istorija medici, Rimokatolički župni ured Krista Kralja u Beogra-
du, Smrtni list dr Romana Sondermajera.
29
Arhiv SANU, sig. br. 14559.
 Rodzina Sondermajerów w serbskiej historii 357

mi, m.in. Orderem Świętego Sawy czwartego i drugiego stopnia, Orderem Gwiaz-
dy Karađiorđa, Orderem Białego Orła, Orderem Korony Włoch 1913, Médaille
d’honneur du service de santé des armées, Orderem św. Michała i św. Jerzego oraz
Krzyżem Zasługi Niderlandzkiego Czerwonego Krzyża.
Po wojnie Tadija Sondermajer był pierwszym wykształconym inżynierem
lotnictwa i założycielem pierwszego jugosłowiańskiego przewoźnika lotniczego
– „Aeroputa”. Ożenił się z Milicą, starszą córką dra Mihaila Petrovicia, chirurga
i lekarza wojskowego w stopniu pułkownika. W maju 1922 r. został wicepreze-
sem Aeroklubu i pełnił tę funkcję do 1941 r. Przed założeniem „Aeroputa” Tadija
Sondermajer zrealizował wielkie przedsięwzięcie. Wykonał przelot z Paryża do
Bombaju w Indiach, a potem do Belgradu (w dniach 20 kwietnia – 2 maja 1927 r.)
samolotem Potez XXV. To wydarzenie wyprzedziło o 20 dni historyczny lot Char-
lesa Lindbergha przez Atlantyk. „Aeroput” był dobrze prosperującą linią lotniczą,
która łączyła wszystkie większe aglomeracje Królestwa Jugosławii z wielkimi eu-
ropejskimi miastami. Po II wojnie światowej, pomimo że zgłosił się jako ochotnik
i walczył o wyzwolenie Belgradu, został aresztowany i spędził kilka lat w więzie-
niu. Później jednak go zrehabilitowano i przywrócono wszystkie prawa obywatel-
skie. Zmarł w Belgradzie w 1967 r.
Vladislav kontynuował karierę oficerską, został pułkownikiem lotnictwa. Był
attaché wojskowym Królestwa Jugosławii w Rzymie oraz przybocznym księcia Pa-
wła, a później wieloletnim ordynansem małoletniego króla Piotra (1936–1939).
W 1940 r. został komendantem Wojskowej Akademii Lotniczej. Przed wybuchem
II wojny światowej dowodził pułkiem lotniczym w mieście Pančevo, przez krótki
czas pełnił podobną funkcję w miejscowości Rajlovac niedaleko Sarajewa, gdzie
na początku wojny trafił do niewoli. Mając na uwadze doświadczenia starszego
brata, po wojnie nie wrócił do Jugosławii; zamieszkał w Anglii. Zmarł w Londy-
nie w 1956 r.

Tłumaczyła Gordana Đurđev-Małkiewicz