Uit de praktijk
De bouwsector is de grootste staal-
gebruiker, vermits staal door architec-
ten en opdrachtgevers erg geappreci-
eerd wordt omwille van zijn lichtheid,
zijn perfecte homogeniteit en zijn
voorspelbare gedrag op de bouw-
plaats. Net zoals alle andere metalen
vertoont staal echter ook een min-
punt : het corrodeert, wat belangrijke
economische gevolgen heeft. Door
de evaluatie van het corrosierisico en
de goede keuze van de staalsoort en
zijn beschermingssysteem kan men
de betere duurzaamheid van stalen
bouwwerken waarborgen.
1 Inleiding
Staal wordt in de bouwsector onder allerlei
vormen toegepast : koudgevormde platen voor
gevels, dakbedekkingen en vloeren, warmge-
walste profielen voor skeletten, wapeningen
voor beton, buizen voor leidingen, ... Het
wordt tevens aangewend voor hoekprofielen,
ramen, trappen, borstweringen, ankers, bouten
en hang- en sluitwerk (zie afbeelding 1). Het
is een van de meest gebruikte metalen omwille
van zijn lichtheid, gecombineerd met uitzon-
derlijke technische eigenschappen en onweer-
legbare economische voordelen. Zo vertoont
het een hoge treksterkte, een uitstekend ver-
vormingsvermogen en een goede lasbaarheid.
Hoewel staal ontegenzeglijk een aantal kwali-
teiten bezit, vertoont het net zoals alle andere
metalen het nadeel dat het oxideert als het in
contact komt met de corroderende elementen
uit zijn omgeving. De corrosie van het staal
kan de prestaties van het bouwwerk in het
gedrang brengen en de levensduur ervan ver-
minderen.
De corrosieproblematiek mag dus in geen ge-
val verwaarloosd worden. De evaluatie van
het corrosierisico van het metaal in het milieu
waarin het zal toegepast worden, kan toelaten
de corrosie te vertragen, de omvang ervan te
beperken of – in het beste geval – het ontstaan
ervan te vermijden. Hiertoe moet men de cor-
rosiefactoren die in de omgeving aanwezig
zijn onderzoeken vóór de uitvoering van het
bouwwerk. Na de bepaling van de corrosivi-
teit van het milieu aan de hand van deze fac-
toren, kan men overgaan tot de keuze van de
staalsoort en zijn bescherming, lettend op deze
knelpunten.
Om het hoofd te bieden aan de corrosieproble-
matiek werden nieuwe staallegeringen met een
betere corrosiebestendigheid en nieuwe staal-
beschermingstechnieken ontwikkeld. Door de
keuze van een geschikt materiaal kan men aldus
de – moeilijk in te schatten – werkingskosten
tengevolge van het onderhoud, de herstelling of
Staal in de bouw
Deel 1 : Corrosiviteit van de
milieus en staalsoorten
de vervanging van de gecorredeerde elementen
beperken.
In het eerste deel van dit artikel wordt dieper
ingegaan op de voornaamste corrosiefactoren
die nodig zijn om de corrosiviteit van de ver-
schillende milieus waaraan staal kan worden
blootgesteld te beoordelen. Vervolgens wor-
den de diverse staalsoorten en de systemen
die ontwikkeld werden voor de aanduiding
ervan beschreven en verklaard. De voornaam-
ste maatregelen die kunnen getroffen worden
om staal te beschermen tegen corrosie zullen
op hun beurt behandeld worden in het tweede
deel van dit artikel.
Deze tekst geeft geen gebruiksregels voor staal
in de bouw, maar kan wel dienst doen als lei-
draad bij het begrijpen van de risicofactoren Afb. 1 Stalen buitentrap.
voor staalcorrosie en de manieren waarop dit
risico kan beoordeeld worden. Hij bevat infor- tot gehydrateerde ijzeroxiden zoals lepidocro-
matie waarmee men het staal correct kan iden- ciet en goethiet.
tificeren. Het tweede deel laat toe meer te weten
te komen over de beschermingssystemen die de Deze oxidatieproducten vormen een film op het
corrosiebestendigheid van het staal verbeteren. metaaloppervlak. Als deze film ondoordring-
baar, onoplosbaar en solide is, kan hij het me-
taal gemakkelijk van zijn omgeving afschermen
2 Corrosiviteit van de milieus en het corrosieproces afremmen. Men heeft het
in contact met het staal dan over de passivering van het metaal.
Corrosie is de degradatie van een materiaal In het geval van staal zal de ijzeroxihydroxide-
door de spontane overgang van het metaal naar film slechts beschermend zijn onder specifieke
een natuurlijke toestand met grotere stabiliteit, omstandigheden : in een sterk oxiderend zuur
d.w.z. onder de vorm van oxiden en hydroxiden. milieu of in een basisch milieu (pH > 9-10).
Naargelang van zijn toepassing kan staal bloot- Staal (ongelegeerd) is namelijk geen ‘passiveer-
gesteld worden aan al dan niet corrosieve omge- baar’ metaal, in tegenstelling tot aluminiumle-
vingen, zoals de atmosfeer, water, de bodem of geringen of roestvrij staal, waarvan de toepas-
beton. In elk van deze milieus is er een waterige sing voornamelijk berust op deze eigenschap.
fase aanwezig. Dit is zeer duidelijk in het geval
van waterleidingen en -reservoirs, maar meer Vermits deze film geen bescherming biedt,
verdoken in het geval van gewapend beton. gaat de oxidatie van het ijzer verder, wat de
geleidelijke oplossing van het niet-bescherm-
De aanwezigheid van twee belangrijke oxidan- de staal tot gevolg heeft. Dit gaat gepaard met
ten in deze waterige fase, met name opgelost de graduele vermindering van zijn dikte, hetzij
zuurstof en H+-ionen of protonen, bevordert de plaatselijk, hetzij veralgemeend, wat leidt tot
ontwikkeling van corrosie door de oxidatie van een aantal ongemakken die niet noodzakelijk
ijzer, het hoofdbestanddeel van het staal, vol- gevaarlijk zijn, maar wel vaak nadelig en on-
gens de volgende elektrochemische reacties : aanvaardbaar : vlekken op en putcorrosie in
• oxidatie van het ijzer : de platen en de profielen, verbrokkeling en
2 Fe  2 Fe2+ + 4e- (1) scheuring van gewapend beton, doorboring
• reductie van het zuurstof : van leidingen, …
O2 + 2 H2O + 4e-  4 OH- (2)
• reductie van de H+-ionen : In de praktijk zijn de elektrochemische re-
4 H+ + 4e-  2 H2 (3) acties die leiden tot de corrosie van staal erg
Deze reacties leiden tot de neerslag van ijzer- ? P. Steenhoudt, ir., onderzoeker, laborato-
hydroxide FE(OH)2, dat vervolgens oxideert rium ‘Bouwchemie’, WTCB
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 
Uit de praktijk
complex en afhankelijk van diverse factoren.
Aan elk van de voornoemde milieus kan men
een specifieke reeks parameters verbinden die
in aanmerking moeten genomen worden bij
de beoordeling van de corrosiviteit. Deze pa-
rameters en de processen die ermee gepaard
gaan, worden hierna verklaard voor elk milieu
waarmee het staal in contact kan komen.
2.1 Corrosiviteit van de atmosfeer
2.1.1 Relatieve vochtigheid : belangrijk-
ste activator voor de atmosferi-
sche corrosie
Hoewel droge corrosie bestaat, is de ontwik-
kelingssnelheid ervan in de atmosfeer ver-
waarloosbaar en weinig verontrustend. Deze
is enkel van belang voor apparaten die werken
bij erg hoge temperaturen.
De atmosferische corrosie van staal is voorna-
melijk toe te schrijven aan het relatieve water-
damp- of vochtgehalte van de atmosfeer [20].
Bij een hoge relatieve vochtigheid kan er aan
het staaloppervlak een zeer zuurstofrijke en
soms onzichtbare waterfilm met variabele dikte
ontstaan, die een dunne elektrolytlaag vormt.
Als de relatieve vochtigheid laag is (minder
dan 60 %), zal de corrosiesnelheid van het
staal verwaarloosbaar zijn. Dit is onder andere
het geval in goed verwarmde, geventileerde ge-
bouwen of gebouwen met airconditioning, met
uitzondering van waterpartijen, washokken of
keukens, waarin de relatieve vochtigheid tijde-
lijk zeer hoog kan zijn (tot 100 %).
In ‘normale’ atmosferen die zowiezo vervui-
lende stoffen bevatten (SO2, zeezout, roet,
deeltjes, …), gaat men ervan uit dat staal en
andere metalen sneller corroderen wanneer
de relatieve vochtigheid van de luchtlaag bo-
ven het oppervlak hoger is dan 70 % [15].
De condensatie van water bij een relatieve
vochtigheid, lager dan 100 %, gebeurt vooral
wanneer de luchttemperatuur daalt, indien het
Afb. 2 Condensatie op het dak van
een voertuig.
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 
oppervlak zelf afgekoeld wordt door straling,
en de lucht, die ermee in contact komt, op zijn
beurt begint af te koelen tot onder de dauw-
punttemperatuur. Dit is bijvoorbeeld het geval
wanneer het oppervlak afstraalt naar een nach-
telijke heldere hemel.
Hoewel het contact van de lucht met een koud
oppervlak een van de belangrijkste oorzaken is
voor de vorming van condensatiewater, bestaan
er nog talloze andere mogelijkheden. Het kan
ook gaan om de condensatie van het water uit
minuscule haaropeningen of barstjes als gevolg
van de oppervlaktespanning, die de verzadi-
gende druk binnenin de haaropeningen doet
dalen [18]. Dit duidt op het belang van de op-
pervlakteruwheid bij het corrosieverschijnsel.
Het gecondenseerde water is ook afhankelijk
van de hygroscopiciteit van de wateroplosbare
corrosieproducten en van het atmosferische stof
[15]. Deze producten kunnen de vorming van
een elektrolytfilm bevorderen nog vóór een re-
latieve vochtigheid van 70 % bereikt wordt.
We willen erop wijzen dat de geometrie en de
oriëntatie van een stalen bouwwerk eveneens
een invloed kunnen hebben op de condensatie
van waterdamp. Zo kan men soms de aanwe-
zigheid van dauw vaststellen op het dak van
een voertuig, maar niet op de zijkanten ervan
(zie afbeelding 2). Dit geldt ook voor gebou-
wen : de tijdsduur van de bevochtiging (be-
vochtigingsduur) op een stalen dakoppervlak
kan tot twee keer langer zijn dan deze op de
gevelelementen. Men kan zich dus verwachten
aan een proportionele toename van de corro-
siegraad van het dak [38] (zie afbeelding 3).
2.1.2 Gasvormige en vaste vervuilende
stoffen
Als gevolg van de menselijke activiteiten (in-
dustrie, landbouw, verkeer, verwarming, …)
komen er grote hoeveelheden gas en stofdeel-
tjes in de atmosfeer terecht. Deze atmosfe-
rische vervuilers kunnen zich afzetten op de
oppervlakken waarmee ze in contact komen,
kunnen onderling reageren of reageren met de
waterdamp die aanwezig is in de atmosfeer. De
aldus gevormde nieuwe verbindingen kunnen
zich op hun beurt op de oppervlakken afzetten
langs droge of vochtige weg (regen, sneeuw,
nevel, condensatie). In industriegebieden of
zones met een hoge bevolkingsdichtheid zijn
deze polluenten sterker geconcentreerd dan in
landbouwgebieden of laagbevolkte zones.
Sommige van deze vervuilende stoffen kun-
nen beschouwd worden als activatoren voor
atmosferische corrosie, met name :
• zwaveloxide of zwavelanhydride (SO2)
Deze erg agressieve gasvormige polluent
komt voornamelijk voort uit de verbranding
van steenkool en aardolie (fossiele brand-
stoffen). Correlaties tussen het SO2-niveau
in de lucht en de aantastingsgraad van het
Afb. 3 Corrosie van het stalen dak
van een gebouw.
staal hebben aangetoond dat SO2 het corro-
sieproces gevoelig versnelt. Bij de prognose
van de corrosiesnelheid in een regio moet
bijgevolg rekening gehouden worden met
het jaarlijkse SO2-gehalte in de atmosfeer,
maar ook met de plaatselijke vervuiling die
bijvoorbeeld kan toegeschreven worden aan
een schoorsteen van een gebouw in de om-
geving die SO2 uitstoot [38]
• ozon
Het ozon (O3) uit de troposfeer (onderste la-
gen van de atmosfeer, vanaf de grond tot op
een hoogte van ongeveer 20 km) is een uiterst
irriterend en kleurloos gas, dat gevaarlijk is
voor de mens vermits het ingeademd wordt.
Het ozon uit de stratosfeer wordt daarente-
gen niet ingeademd en beschermt de mens
tegen ultraviolette straling. Dit gas ontstaat
uit de omzetting van NOx (stikstofoxide) en
VOS (vluchtige organische stoffen) onder
invloed van UV-stralen. Het ozongehalte in
de troposfeer is gewoonlijk laag, maar lijkt
in het noordelijke halfrond toe te nemen als
gevolg van de menselijke activiteiten. Ozon
heeft een oxiderende werking en kan bij een
equivalente concentratie even schadelijk
zijn voor staal als zwaveloxide [15]
• de zuurtegraad van condensatiewater
De H+-ionen die verantwoordelijk zijn voor de
zuurtegraad van water zijn oxidanten die een
rol spelen bij de zuurstofreducerende reacties
tijdens het corrosieproces. In zijn natuurlijke
toestand is het atmosferische water lichtjes
zuur (pH 5,6) dankzij de oplossing van kool-
stofdioxide (CO2 + H2O => HCO3- + H+). De
atmosferische vervuiling tengevolge van de
industrie en het verkeer kan dit water vandaag
de dag echter veel zuurder maken (een pH 4
is niet langer uitzonderlijk). Deze verzuring
van de atmosfeer is te wijten aan de omzet-
ting in de lucht van NOx in HNO3 en van SO2
in H2SO3 en H2SO4 [4]. Dit zijn sterke zuren
die in water oplossen en protonen afgeven.
NOx (NO + NO2) wordt gevormd tijdens alle
verbrandingsprocessen bij hoge temperatuur,
hetzij door de oxidatie van het stikstof uit de
lucht door zuurstof, hetzij door de verbran-
ding van de stikstofhoudende producten in de
brandstof
• de in de atmosfeer aanwezige chloriden
Het atmosferische zoutgehalte tengevolge
van chloriden leidt tot een merkelijke ver-
snelling van de atmosferische corrosie van
het staal, en dit niet enkel door de stijging
Uit de praktijk
van het elektrolytgehalte van het atmosfe-
rische water, maar ook door de invloed van
het chloor op de concentratie aan H+-ionen
in het water (pH) en de oplosbaarheid van
de ijzerchloriden die gevormd worden aan
het staaloppervlak. In het geval van metalen
zoals zink en koper, zijn de chloorzouten
minder oplosbaar en zal het chloridegehalte
in de atmosfeer een minder grote invloed
hebben op de corrosiesnelheid van deze
metalen. De impact van de chloriden op de
corrosie moet vooral in aanmerking geno-
men worden in de kuststreek. Hier bedraagt
de chlorideconcentratie in de lucht immers
ongeveer 100 µg/m3, terwijl deze in een
stedelijk of industrieel gebied schommelt
rond de 10 tot 30 µg/m3. In een maritieme
atmosferische omgeving vertonen de van de
regen afgeschermde oppervlakken, waarop
de chloriden zich kunnen vasthechten, een
hoger corrosierisico omwille van de aan-
wezigheid van deze hygroscopische zouten.
De afzetting van chloriden in de kuststreek
is ook afhankelijk van factoren die het zee-
zouttransport naar het binnenland toe beïn-
vloeden, zoals de windrichting en de wind-
snelheid, de plaatselijke topografie of nog
de afstand tot aan het zeefront. De extreme
effecten van chloriden komen vooral tot ui-
ting in zones met veel stuifwater en aan de
kust van regio’s met een warm en vochtig
klimaat, maar ook in de spatzones, die aan-
getast worden door dooizouten
• afzettingen van deeltjes (roet, stof, vliegas)
aan het staaloppervlak
De deeltjes die aanwezig zijn in de atmos-
feer, zijn verbindingen met erg verschil-
lende vormen en afmetingen. De grote
deeltjes kunnen zowel afkomstig zijn van
natuurlijke bronnen, zoals aarde of door de
wind voortgeblazen zand, als van antropo-
gene bronnen, zoals stof teweeggebracht
door bouwwerken. De fijnere deeltjes kun-
nen rechtstreeks uitgestoten worden tijdens
verbrandingsprocessen (roet, vliegas, …)
of voortkomen van de condensatie van
gassen of van de chemische reacties tussen
gassen, die aanleiding geven tot de vorming
van vaste stoffen. De deeltjes kunnen ook
onderling gaan samenklonteren. Naarmate
de deeltjes zwaarder zijn, zullen ze een
grotere neiging tot sedimentatie vertonen,
evenals tot de vorming van afzettingen op
de oppervlakken waarmee ze in contact ko-
men. Deze afzettingen kunnen de corrosie
van het staal in gang zetten, hetzij door de
bevordering van de differentiële verluch-
ting in de contactzones (zie § 2.2.3), het-
zij door het voorzien van hygroscopische
elektrolyten die rechtstreeks deelnemen
aan de corrosiereacties.
De temperatuur, de intensiteit en de duur van
de bezonning, de neerslag (regen en sneeuw)
en de windrichting zijn eveneens omgevings-
parameters die de corrosiviteit van de atmos-
feer kunnen beïnvloeden.
Tabel 1 Indeling van de tijdsduur van de bevochtiging op oppervlakken [27].
Klasse Tijdsduur van de bevochtiging
Uren/jaar Percentage
τ1 τ ≤ 10 τ ≤ 0,1
τ2 10 < τ ≤ 250 0,1 < τ ≤ 3
τ3 250 < τ ≤ 2500 3 < τ ≤ 30
τ4 2500 < τ ≤ 5500 30 < τ ≤ 60
τ5 5500 < τ 60 < τ
Tabel 2 Indeling van de vervuiling door zwavelhoudende stoffen (*) [27].
Klasse Snelheid van SO2-afzet- SO2-concentratie
ting (per dag) [mg/(m2.d)] [µg/m3]
P0 Pd ≤ 10 Pc ≤ 12
P1 10 < Pd ≤ 35 12 < Pc ≤ 40
P2 35 < Pd ≤ 80 40 < Pc ≤ 90
P3 80 < Pd ≤ 200 90 < Pc ≤ 250
(*) Voorgesteld
�����������������
door zwaveldioxide
�����������������
(SO2).
Tabel 3 Indeling van de vervuiling door de zouten uit de lucht onder de vorm
van chloriden [27].
Klasse Snelheid van chlorideafzetting (per dag)
[mg/(m2.d)]
S0 S≤3
S1 3 < S ≤ 60
S2 60 < S ≤ 300
S3 300 < S ≤ 1500
De hiervoor vermelde factoren werden be- anhydriden (tabellen 2 en 3). Deze twee stoffen
schouwd ten opzichte van de buitenatmosfeer. bieden namelijk de mogelijkheid alle bestaande
Het spreekt voor zich dat men voor de binnenat- atmosferen te vertegenwoordigen, met uitzon-
mosfeer van gebouwen die bestemd zijn voor dering van extreme atmosferen zoals deze van
een specifiek gebruik (zwembaden, stallen, fa- chemische of metaalverwerkende bedrijven.
brieken voor chemische producten, …) andere
factoren in rekening moet brengen, die echter Aangezien er talrijke parameters zijn die de
te talrijk zijn om hier behandeld te worden. Bij vorming van vocht op metalen oppervlakken
wijze van voorbeeld willen we het geval aanha- kunnen beïnvloeden (zie § 2.1.1), komt de in
len van de atmosfeer in gebouwen waar dieren de norm beschouwde tijdsduur van de bevoch-
verblijven en waar er veel corrosieoorzaken zijn. tiging enkel overeen met de tijd gedurende
Vermits de dieren een grote hoeveelheid vocht in welke de relatieve vochtigheid hoger is dan
de lucht uitademen, stijgt het condensatierisico 80 % bij een temperatuur van meer dan 0 °C.
indien de gebouwen niet goed geventileerd zijn.
Tezelfdertijd kan het ammoniakgas, dat men De atmosferen kunnen ingedeeld worden in 5
gewoonlijk aantreft in kwekerijen, zich gemak- klassen met toenemende corrosiviteit, zoals
kelijk vermengen met deze vochtigheid, waar- beschreven in tabel 4 (p. 4), afhankelijk van
door vloeibare ammoniak gevormd wordt dat de de corrosiesnelheid van het staal. De vermelde
meeste metalen oppervlakken aantast [26]. getalwaarden rcorr stemmen overeen met de cor-
rosiesnelheid die na een jaar opgemeten werd op
referentiestalen die blootgesteld werden aan een
2.1.3 Indeling van de corrosiviteit van atmosfeer met een welbepaalde corrosiviteit.
de atmosfeer De getalwaarden rlin uit de norm ISO 9224 [28]
komen overeen met een gestabiliseerde corro-
Bij het onderzoeken van de corrosieproblema- siesnelheid, die resulteert uit een lange bloot-
tiek van een metaal dat bestemd is om gebruikt stelling aan voornoemde atmosferen. De laatste
te worden op een welbepaalde plaats, moet men kolom van tabel 4 (p. 4) beschrijft de typische
eerst overgaan tot de vaststelling van alle (of de atmosferische omgevingen die beantwoorden
gemiddelde) omgevingsvoorwaarden, zoals aan elke corrosiviteitsklasse (NBN EN 12500)
beschreven in de norm ISO 9223 [27]. Deze [10]. Naargelang van de tijdsduur van de be-
bevat een indeling van de corrosiviteit van ver- vochtiging en de vervuilingsklassen door chlo-
schillende atmosferen, die gebaseerd is op de riden en zwavel­anhydride kan men met behulp
tijdsduur van de bevochtiging (zie tabel 1) en op van tabel 5 (p. 5) de corrosiviteitsklasse bepalen
de vervuilingsklassen door chloriden en zwavel­ waartoe een gegeven atmosfeer behoort.
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 
Uit de praktijk

Tabel 4 Corrosiviteitsklassen en corrosiesnelheid voor ongelegeerd staal voor een blootstelling in de overeenkomstige
corrosiviteitsklasse [27,10].
Corrosi- Corrosi- Corrosiesnelheid van het staal Typische omgevingen (voorbeelden)
viteits- viteit
klasse
rcorr [g/(m2.jaar)] rlin [µm/jaar] Binnen Buiten

C1 Zeer zwak rcorr ≤ 10 rlin ≤ 0,1 Verwarmde gebouwen met
een lage relatieve vochtig-
heid en onbeduidende ver-
vuiling (kantoren, scholen,
musea, …)
C2 Zwak 10 < rcorr ≤ 200 0,1< rlin ≤ 1,5 Niet-verwarmde gebouwen
met variabele temperatuur
en relatieve vochtigheid
Gering condensatierisico en
weinig vervuiling (opslag,
sportzalen, …)
C3 Gemid- 200 < rcorr ≤ 400 1,5 < rlin ≤ 6 Ruimten met matig con-
deld densatierisico en matige
vervuiling tengevolge van
een fabricageproces (voe-
dingsmiddelenproductie,
wasserijen, brouwerijen,
melkerijen, …)
C4 Sterk 400 < rcorr ≤ 650 6 < rlin ≤ 20 Ruimten met een hoog
condensatierisico en sterke
vervuiling tengevolge van
een fabricageproces (fabrie-
ken, zwembaden, …)
Droge of koude zone, erg
zwak vervuilde atmosferi-
sche omgeving met uiterst
weinig vocht (bepaalde
woestijnen, centrum van
Antarctica, …)
Gematigde zone, zwak
vervuilde atmosferische
omgeving (SO2 < 12 µg/m3)
(landelijke regio’s, kleine
steden, …)
Droge of koude zone,
atmosferische omgeving met
weinig vocht (woestijnen,
subarctische zones, …)
Gematigde zone, matig ver-
vuilde atmosferische omge-
ving (SO2 : 12 tot 40 µg/m3)
of met matige aantasting
door chloriden (stedelijke
zones, kustzone met geringe
afzetting van chloriden, …)
Tropische zone, zwak
vervuilde atmosferische
omgeving
Gematigde zone, sterk
vervuilde atmosferische
omgeving (SO2 : 40 tot
80 µg/m3) of met aanzienlijke
aantasting door chloriden
(vervuilde stedelijke zones,
industriezones, kustzone
zonder zout stuifwater, sterk
door dooizouten aangetaste
zones, …)
Tropische zone, matig
vervuilde atmosferische
omgeving

C5 Zeer sterk 650 < rcorr ≤ 1500 20 < rlin ≤ 90 Ruimten met een quasi
permanent condensatierisico
en/of met een zeer sterke
vervuiling tengevolge van
een fabricageproces (mijnen,
grotten voor industriële
installaties, ongeventileerde
loodsen in vochtige tropische
regio’s, …)
Gematigde zone, erg sterk
vervuilde atmosferische
omgeving (SO2 : 80 tot
250 µg/m3) en/of met sterke
aantasting door chloriden
(industriezones, kustzones,
zeeomgeving met zout stuif-
water, …)
Tropische zone, sterk ver-
vuilde en/of door chloriden
aangetaste atmosferische
omgeving

Wanneer men moet overgaan tot de keuze van
een bescherming tegen corrosie, zal ook het
onderzoek van de micro-omgeving (d.w.z. de
voorwaarden in de onmiddellijke omgeving
van het gebouw) van groot belang zijn, omdat
men hieruit heel nauwkeurig de voorwaarden
kan afleiden waaraan het bouwwerk onderhe-
vig zal zijn. Ondanks het feit dat deze voor-
waarden niet altijd gekend zijn tijdens de ont-
werpfase, moet men toch het nodige doen om
deze zo precies mogelijk te identificeren.
2.2 Corrosiviteit van het water
Aangezien water noodzakelijk is voor het ont-
staan van corrosie, zullen stalen constructies
die constant of tijdelijk ondergedompeld zijn
in luchtrijk water of die dergelijk water ver-
voeren, meer onderhevig zijn aan corrosie dan
deze die blootgesteld zijn aan de omgevings-
lucht en enkel occasioneel in contact komt met
condensatiewater, regen of sneeuw [16].
Hoewel ook bij andere bouwwerken metalen
kunnen ondergedompeld zijn in water (haven-
gebouwen, boorplatformen in de zee, pipeli-
nes), komt corrosie van metalen door water
voornamelijk voor in de leidingen voor sani-
taire installaties, de leidingen voor verwar-
ming en in afvoerbuizen [20].
De aard en de chemische samenstelling van het
water variëren volgens zijn oorsprong (grond-
water, regenwater, afvalwater, industrieel wa-

WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 

Uit de praktijk
Tabel 5 Corrosiviteitsklasse van de omgeving, afhankelijk van de vervuilingsklassen en de tijdsduur van de bevochti-
ging [27].
Tijdsduur τ1
van de
bevochti-
S0-S1 S2 S3 S0-S1
ging
P0-P1 C1 C1 C1 of C1
C2
P2 C2 C1 C1 of C1 of
C2 C2
P3 C1 of C1 of C2 C2
C2 C2
ter, stedelijk water, …) en volgens zijn gebruik
(vervoerd, opgeslagen, al dan niet luchtrijk,
verwarmd, oververhit of afgekoeld).
De normenreeks NBN EN 12502 (deel 1 tot en
met 5) [13] geeft aanbevelingen voor de beoor-
deling van het risico op inwendige corrosie van
metaalhoudende materialen (waaronder staal)
in installaties voor de verdeling en opslag van
water. Naast het ontwerp van de installatie, de
inwerkingstelling ervan en de functionerings-
voorwaarden, gaan deze normen dieper in op
de invloed van de waterkarakteristieken op het
corrosierisico.
Het water dat in contact komt met het staal van
leidingen, vaten of tanks kan een variabele hoe-
veelheid opgeloste minerale zouten, opgeloste
gassen, organische of minerale stoffen in sus-
pensie (zand, leem, klei, plantaardige stoffen)
en micro-organismen (bacteriën, amoeben, vi-
russen, …) bevatten. Al deze elementen kunnen
de corrosiviteit van het water beïnvloeden.
2.2.1 Opgeloste minerale zouten
Opgeloste minerale zouten (Na+, Ca2+, Cl-,
Mg2+, SO42-, CO32-, SiO32) of elekrolyten ver-
hogen de geleidbaarheid van het water, wat de
uitwisseling van ladingen bevordert en aldus
de oplossing van de metalen vergemakkelijkt.
‘Natuurlijk’ water dat over de grond stroomt
als gevolg van atmosferische neerslag, verrijkt
zich met zouten door de fysische en chemische
werking op zijn weg doorheen de lucht en on-
der de grond. Indien het water door een gips-
houdende bodem stroomt, zal het zich verrij-
ken met Ca2+ en SO42-. Als het daarentegen een
kalkhoudende bodem betreft, zal het zich ver-
rijken met Ca2+ en CO32-. Dit water blijft echter
minder gemineraliseerd dan zeewater, dat veel
Na+- en Cl--ionen bevat en dus corrosiever is.
Stedelijk water dat als drinkbaar beschouwd
wordt, wordt daarentegen behandeld om te
beantwoorden aan de eisen uit de Europese
τ2 τ3
S2 S3 S0-S1 S2 S3 S0-S1
C2 C3 of C2 of C3 of C4 C3
C4 C3 C4
C2 of C3 of C3 of C3 of C4 of C4
C3 C4 C4 C4 C5
C3 C4 C4 C4 of C5 C5
C5
Richtlijn 98/83/EG betreffende de kwaliteit
van voor menselijke consumptie bestemd wa-
ter (elk Gewest heeft een reglementering op-
gesteld aan de hand van deze Richtlijn) [13].
Deze eisen bevatten onder meer grenswaarden
voor de concentratie aan zouten, zoals chlo-
riden, sulfaten, nitraten, fluoriden en natrium.
De Richtlijn legt eveneens beperkingen op aan
de geleidbaarheid van het water.
In principe hoeft men zich bij het onderzoe-
ken van de staalcorrosie niet te bekommeren
om de in het water opgeloste zouten in contact
met het staal, tenzij er een vervuiling is door
chloriden of sulfaten, of indien het water een
te lage concentratie aan Ca2+- en CO32--ionen
bevat, die nodig zijn voor de vorming van een
beschermende film die aan het staaloppervlak
hecht (zie § 2.2.2).
Chloriden zijn zeer beweeglijke ionen, die zich
gemakkelijk concentreren in de microscheur-
tjes aan het staaloppervlak. Zo brengen ze
plaatselijk een aanzienlijke daling van de pH
teweeg en bevorderen ze de zure corrosie van
het staal. Bovendien adsorberen ze zich aan het
staaloppervlak en maken ze de gevormde af-
zettingen poreus. In leidingwater kunnen chlo-
rideconcentraties voorkomen die hoger zijn
dan normaal als gevolg van een ontoereikende
desinfecterende waterbehandeling (chloriden
zijn bijproducten die voortkomen uit de ont-
smetting met chloordioxide) of van de slechte
werking van een verzachter met een ionenwis-
selaarshars. In ‘natuurlijk’ water kunnen de
chloriden van verschillende bronnen afkomstig
zijn : zoute bodem, dierlijke urine, het pekelen
van wegen, lozingen van zuiveringsstations,
industrieel en agrarisch afvalwater, …
Net zoals chloriden maken sulfaten de afzettin-
gen poreus, zodat het onderliggende staalop-
pervlak toegankelijk wordt voor andere corro-
derende stoffen. Bovendien dragen de sulfaten
bij tot de cyclus van de sulfaatreducerende bac-
teriën en dus ook tot de ontwikkeling van bac-
teriële corrosie (zie § 2.2.4). De oorsprong van
sulfaten in water kan natuurlijk zijn (verwering
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 
τ4 τ5
S2 S3 S0-S1 S2 S3
C4 C5 C3 of C5 C5
C4
C4 C5 C4 of C5 C5
C5
C5 C5 C5 C5 C5
van zwavelhoudende mineralen zoals pyriet of
gips, ontbinding van de omliggende vegetatie
en fauna) of antropogeen (infiltraties van op-
pervlaktewater dat vervuild is door zwaveluit-
stoot afkomstig van fossiele brandstoffen, door
agrarische besproeiingen met sulfaten, door
huishoudelijk en industrieel afval).
Andere factoren, zoals de verwering van de
metaalhoudende materialen die gebruikt wor-
den in leidingen, vaten en apparaten, kunnen
de mineralisering van het water nog doen toe-
nemen. Deze verwering leidt tot de verrijking
van het water met ongewenste chemische stof-
fen (ijzer, koper, zink, lood, …). Men zou dus
kunnen stellen dat de corrosie in zekere zin
een autokatalytisch proces is.
2.2.2 Opgeloste gassen
Water bevat eveneens een variabele hoeveel-
heid opgeloste gassen (zuurstof, koolstofanhy-
dride, stikstof), die afhankelijk is van de tem-
peratuur en de druk. Zuurstofgas, dat oplost
zonder dissociatie, is een van de belangrijkste
initiatoren en activatoren van staalcorrosie
door water. Het gehalte aan opgelost zuurstof
kan oplopen tot 4 mg/l in luchtrijk water en
kan nog hoger zijn in zuurstofverzadigd water
(ongeveer 10 mg/l bij 15 °C en bij de atmos-
ferische druk).
Water dat permanent of occasioneel in con-
tact komt met de lucht zal corrosiever zijn dan
water dat van de atmosfeer afgescheiden is.
Dit verklaart de verschillen tussen het gedrag
van staal in een open en een gesloten milieu.
Leidingen van een sanitaire installatie waarin
het water onophoudelijk vernieuwd wordt
(ononderbroken zuurstoftoevoer), zullen va-
ker te kampen krijgen met corrosieproblemen
dan leidingen van een verwarmingsinstallatie
waarin het water slechts uitzonderlijk ver-
nieuwd wordt tijdens het ledigen van de tank
in het kader van een onderhoud of herstelling.
Als het gehalte aan opgelost zuurstof daaren-
Uit de praktijk

tegen gering is, zullen de H+-ionen of protonen Afb. 4 Grafische voorstelling van de verdeling van het opgeloste CO2 [34].
het overnemen en hun bijdrage leveren tot het Verdeling van CO2 in agressief water
corrosieproces van het ijzer (zie reactie (3) op
p. 1). De protonen die in het water aanwezig Totaal CO2-gehalte
zijn, komen niet zozeer voort uit de ontbinding
CO2 in de vorm van koolwater- Vrij CO2
van water in protonen en hydroxylionen, maar
stoffen
wel uit het koolzuur (H2CO3) dat ontstaat door
de oplossing van het atmosferische CO2. Dit CO2 in evenwichtscon- Overtollig CO2
tweede opgeloste gas speelt dus een rol bij de centratie
ontwikkeling van de corrosie door de vorming
van protonen. Dit gebeurt volgens de drie vol- Verdeling van CO2 in water in zijn evenwichtstoestand
gende reacties :
• CO2 + H2O  H2CO3 (4) Totaal CO2-gehalte
• H2CO3  H+ + HCO3 (5)
CO2 in de vorm van koolwaterstoffen Vrij CO2
• HCO3-  H+ + CO32- (6)
CO2 in evenwichtsconcentratie
De pH van water, met andere woorden zijn
concentratie aan protonen, wordt geregeld
door het kalk/koolzuur-evenwicht. Het gaat Verdeling van CO2 in ketelsteenvormend water
hier om het evenwicht van de koolwaterstof- Totaal CO2-gehalte
fen die weinig stabiel zijn en omgezet worden
in carbonaten volgens de volgende algemene CO2 in de vorm van koolwaterstoffen Vrij CO2
reactie :
2 HCO3-  CO32- + CO2 + H2O (7) CO2 in evenwichtsconcentratie

De gevormde carbonaten reageren met de cal-

ciumionen die in het water aanwezig zijn en
vormen calciumcarbonaat (CaCO3) dat slechts
weinig oplosbaar is en neerslaat onder de vorm
van kalkaanslag. De koolwaterstoffen zullen
enkel stabiel blijven in het water indien er
een voldoende hoog CO2-gehalte aanwezig is.
De CO2-concentratie die vereist is voor deze
stabiliteit wordt aangeduid als de CO2-even-
wichtsconcentratie en wordt gegeven voor een
welbepaalde temperatuur en HCO3--concen-
tratie. Indien de CO2-concentratie in het wa-
ter (vrij CO2 genoemd) hoger is dan de even-
wichtsconcentratie, kan het teveel aan CO2
(agressief CO2 genoemd) het CaCO3 oplossen.
Het water wordt dan als agressief beschouwd.
In het tegengestelde geval wordt het aanzien
als verstenend of ketelsteenvormend en zal het
een hechtend laagje calciumcarbonaat afzetten
dat de corroderende stoffen zoals zuurstof en
protonen zal verhinderen het staaloppervlak
te bereiken. Afbeelding 4 geeft een grafische
voorstelling van de drie mogelijke verdelingen
van CO2 in water [34].
Hoewel de agressiviteit van water niet verward
mag worden met de corrosiviteit ervan, kan
agressief water onder bepaalde omstandigheden
corrosief zijn ten opzichte van een staal dat niet
beschermd is door een afzetting van calciumcar-
bonaat. Met het oog op de bescherming van het
leidingennetwerk, zorgen de waterdistributeurs
er bijgevolg gewoonlijk voor dat hun water een
licht ketelsteenvormend karakter heeft, zodanig
dat de leidingen bedekt worden met een dun
laagje CaCO3 en de ontwikkeling van corrosie
beperkt wordt [25]. Er bestaan tegenwoordig
programma’s voor waterbehandelingsbedrij-
ven, waarmee het mogelijk is de kalk/koolzuur-
evenwichtsvoorwaarden voor een gegeven wa-
tertype te bepalen, evenals de invloed van een
specifieke behandeling. Ze laten tevens toe de
hoeveelheid behandelingsproduct te berekenen
die nodig is om een bepaalde toestand te berei-
ken. Deze programma’s zijn gebaseerd op de
Franse, op wereldschaal erkende, methode van
Legrand, Poirier en Leroy [30].
Naast CO2 en zuurstof zijn er nog talloze ande-
re in water opgeloste gassen die een corrosieve
werking kunnen hebben op staal. Zo kunnen
we bijvoorbeeld wijzen op het ontstaan van
corrosie door de vorming en accumulatie van
H2S in stagnerend afvalwater. Het H2S wordt
omgevormd tot zwavelzuur onder de invloed
van aërobe bacteriën (zie § 2.2.4) [20].
2.2.3 Minerale of organische stoffen in
suspensie
Het water voert de stoffen in suspensie mee
die het onderweg tegenkomt. Deze stoffen
bestaan uit zand, leem of klei, minerale res-
ten van rotsen of metalen, organisch afval,
afkomstig van de ontbinding van planten, …
Als het water niet gefilterd wordt, kunnen de
meegevoerde stoffen neerslaan op het staal of
Afb. 5 Corrosie door differentiële verluchting.
O2
Slib
Kathode
e-
zich vasthechten aan de oneffenheden van de
leidingen, vaten of reservoirs en aldus leiden
tot corrosie onder de afzetting, ook aangeduid
als corrosie door differentiële verluchting. Dit
corrosietype komt erg vaak voor en kan toege-
schreven worden aan het ontstaan van minder
goed verluchte zones als gevolg van de afzet-
tingen (zie afbeelding 6, p. 7). De zones onder
de afzettingen met beperkte zuurstoftoevoer
spelen de rol van een anode en corroderen, ter-
wijl de zones waar de zuurstoftoevoer beter is,
fungeren als kathoden en dus beschermd zijn
(zie afbeelding 5). Deze vorm van plaatselijke
corrosie is de gevaarlijkste, aangezien ze aan-
leiding geeft tot putcorrosie of tot barsten, wat
snel kan evolueren tot de volledige doorboring
van het metaal [17].
Verder willen we erop wijzen dat de afzetting
van metalen die edeler zijn dan staal bovendien
kan leiden tot de galvanische corrosie van het
staal. Dit geldt onder meer voor de afzetting van
koper. Om deze reden wordt ten stelligste af-
geraden koperen elementen stroomopwaarts te
plaatsen in een sanitaire of verwarmingsinstal-
latie die ook stalen onderdelen bevat.
Corrosie
Staal
Anode

WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 

Uit de praktijk
Afb. 6 Corrosie door differentiële
verluchting aan de onderzijde van een
stalen buis.
2.2.4 Micro-organismen
Niet-steriel water kan een grote verscheidenheid
aan micro-organismen bevatten, zoals amoeben,
algen, gisten, protozoönen en bacteriën. Deze
micro-organismen kunnen zich adsorberen aan
het staaloppervlak en een biofilm vormen met
een geleiachtig uitzicht die ook organische ma-
cromoleculen bevat (proteïnen, glycoproteïnen,
humuszuur, …) en/of anorganische bestandde-
len. De hechting van de biofilm aan het staalop-
pervlak wordt onomkeerbaar vanaf het ogenblik
dat de vastgehechte micro-organismen extra-
cellulaire polymeren beginnen af te scheiden,
die de cohesie van de biofilm verzekeren. Bij
gunstige fysisch-chemische voorwaarden aan
het raakvlak tussen het metaal en de oplossing,
zullen de groei en de vermenigvuldiging van de
koloniserende bacteriën voortgaan tot het berei-
ken van een evenwichtstoestand, die verloopt
volgens opeenvolgende fasen van onthechting
en nieuwe vasthechting [24].
De aanwezigheid van micro-organismen kan
een versnellingsfactor vormen of soms zelfs de
corrosie initiëren. In dergelijke gevallen heeft
men het over microbiële corrosie, MIC-corro-
sie (Microbiologically Induced Corrosion) of
simpelweg biocorrosie. De norm NBN EN ISO
8044 [14] definieert ‘microbiële corrosie’ als
een vorm van corrosie die samenhangt met de
werking van de micro-organismen in het cor-
rosiesysteem (1) en ‘bacteriële corrosie’ als een
bijzonder type microbiële corrosie tengevolge
van de werking van bacteriën. Volgens Chan-
tereau omvat bacteriële corrosie alle corrosie-
verschijnselen waarbij bacteriën, rechtstreeks
of via stoffen die voortkomen uit hun metabo-
lisme, een belangrijke rol spelen, hetzij door de
versnelling van reeds gestarte processen, hetzij
door het creëren van gunstige voorwaarden die
het proces in gang kunnen zetten [19].
Biocorrosie kan onder meer veroorzaakt wor-
den door de biologische heterogeniteit van de
biofilm, wat kan leiden tot verschillen in de
zuurstofconcentratie aan het raakvlak tussen
het metaal en de biofilm. Deze heterogeniteit,
evenals een niet-uniforme verdeling van de
(1) Het corrosiesysteem omvat zowel het metaal
als zijn omgeving.
biofilm, waardoor bepaalde zones onbedekt
blijven, kan aanleiding geven tot corrosie door
differentiële verluchting (zie § 2.2.3) [21].
De micro-organismen kunnen eveneens me-
tabolieten produceren die corrosief zijn voor
staal. Zo brengen sulfo-oxiderende bacteriën
(Thiobacillus thiooxydans en ferrooxidans,
Thiotrix en Beggiatoa) een zure aërobe bio-
corrosie teweeg door een vermindering van
de pH van het water door de vorming van
zwavelzuur uit de sulfiden of het zwavel, ge-
bruikt als elektronenbron. Ferro-oxiderende
autotrofe (Gallionella ferruginae) of hetero-
trofe (Sphaerotilus, Leptothrix sp., Crenothrix
sp.) bacteriën creëren daarentegen gunstige
voorwaarden voor corrosie door differentiële
verluchting door de ferro-ionen te oxideren tot
ferri-ionen. Dit leidt tot de vorming van een
anaërobiose zone onder een afzetting van fer-
rihydroxide [17].
Bij afwezigheid van zuurstof in een niet-lucht-
rijk waterig milieu, kan het staal een anaërobe
biocorrosie ondergaan door toedoen van zoge-
noemde sulfaatreducerende (of sulfurogene)
bacteriën. Deze bacteriën gedijen goed in
weinig luchtrijke zones (bijvoorbeeld onder
afzettingen) en bevorderen er de vorming wa-
terstofsulfide door de reductie van zwavelver-
bindingen en dan vooral van de in het water
aanwezige sulfaten. Het aldus gevormde H2S
heeft echter een corrosieve werking op onge-
legeerd staal, met name in een zuur milieu. Het
waterstofsulfide reageert met de Fe++-ionen en
vormt een zwart ijzersulfide. De corrosie ma-
nifesteert zich onder de vorm van open putjes,
gevuld met zwarte corrosieproducten die rea-
geren met het zuur en vervolgens misselijkma-
kend H2S afscheiden.
Niet alle biofilms zijn corrosief en sommigen
beweren zelfs dat deze een remmende werking
kunnen hebben op de oplossing van het me-
taal, met name omdat ze dienst doen als een
barrière die de diffusie van zuurstof tegengaat
[29]. Deze hypothese wordt echter betwist
door anderen die ervan uitgaan dat de biofilm
noch resistent, noch uniform is [31]. Opdat een
biofilm corrosief zou zijn (onafhankelijk van
het verschijnsel van de corrosie door differen-
tiële verluchting dat hij kan teweegbrengen)
moeten de fysisch-chemische voorwaarden
in de buurt van de biofilm gunstig zijn voor
de ontwikkeling van de bacteriën en moeten
de producten van hun metabolisme agressief
zijn voor het betreffende metaal. De corrosie
van staal door micro-organismen ontstaat vaak
maar pas nadat het staal reeds aangetast werd
door een elektrochemisch corrosieproces.
Corrosieproblemen tengevolge van de aanwe-
zigheid van micro-organismen komen echter
voor in diverse industriële installaties, die
doorgaans in contact staan met stagnerend of
quasi-stagnerend water (warmtewisselaars,
brandbeveiligingscircuits, condensoren).
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 
2.3 Corrosiviteit van de bodem
Bodems zijn altijd vochtig en het interstitiële
water dat erin circuleert bevat tal van zouten
(sulfaten, chloriden, nitraten, organische zuren).
Hierdoor vormt de bodem een gunstig elektro-
lytisch milieu voor de corrosie van metalen.
De bouwwerken die te maken kunnen krijgen
met de corrosiviteit van de bodem zijn voor-
namelijk de metalen verstevigingselementen
voor ophogingen, damwandplanken, ingegra-
ven leidingen, ondergrondse leidingen, veran-
keringen, metalen buizen, opslagreservoirs, ...
(zie afbeelding 7). Aangezien deze construc-
ties niet kunnen onderworpen worden aan een
regelmatig onderhoud en het onmogelijk is de
aard van de bodem te wijzigen, is het uiterst
belangrijk over te gaan tot een goede bepaling
van de corrosiviteit van de bodem om het staal
op een geschikte manier te kunnen bescher-
men.
De parameters die in beschouwing moe-
ten genomen worden bij de beoordeling van
de corrosiviteit van de bodem en dus van de
noodzakelijkheid om het staal te beschermen
of niet, zijn :
• de aard van de bodem (pH, zuurtegraad, al-
kaliniteit, …)
• zijn textuur (zuurstofpermeabiliteit)
• zijn watergehalte (aanwezigheid van een
grondwaterlaag in de buurt)
• zijn elektrische weerstand (gehalte aan op-
geloste zouten)
• de aard van de aanwezige zouten (chloriden,
sulfaten, sulfiden, …)
• de aanwezigheid van bacteriën, waaronder
sulfaatreducerende bacteriën, die in een
niet-luchtrijk milieu de corrosie van het
staal versnellen (zie § 2.2.4)
• de aanwezigheid van zwerfstroom (bv.
spoorwegen, hoogspanningsleidingen, ka-
thodische bescherming van constructies in
de buurt)
• de eventuele verticale of horizontale hetero-
geniteiten (kleiaders in een poreus terrein)
die aanleiding kunnen geven tot corrosie
door differentiële verluchting.
Afb. 7 Stalen damwand.
Uit de praktijk

Tabel 6 Bodemvoorwaarden die kunnen wijzen op een hoge corrosieve kracht [12].

Karakteristieken Omstandigheden Voorbeeld van criteria

Bodemtype Natuurlijke bodem Aanwezigheid van turf, ligniet, steenkool, …
Zones zoals moerassen, drassige vijvers, …
Getijdenzones
Aanwezigheid van een brakke grondwaterlaag of van zeewater
Anaërobe bodems (mogelijkheid tot microbiële corrosie)
Artificiële bodem Bodems met as, slakken, industriële bijproducten, resten van huishoudelijk afval, …
Zones, opgehoogd met industriële bijproducten (van alle types)
Gerecycleerde niet-gecontroleerde materialen
Elektrische sto- Apparaat met gelijkstroom Nabijheid van spoorlijnen met gelijkstroom, tramlijnen, metrolijnen, …
ringen Nabijheid van een constructie met kathodische bescherming of met anoden, …
Apparaat met wisselstroom Nabijheid van elektrische leidingen met wisselstroom, spoornetwerken met wis-
selstroom of aardingen met wisselstroom
Vervuiling Vervuilde bodem Vervuiling door dooizouten, mest, bodemverbeteraars, industrieel afval of lekken
in de riolering
Andere Topografie en hydrografie Aanwezigheid van een laag punt, van een doorkruising van een beek of een
rivier, … in het parcours van een leiding
Toponymie Indicaties, gegeven door de plaatsnaam, die duiden op bijzondere karakteristieken
van de aard van de bodem
Drievoudig raakvlak Veranderlijk grondwaterpeil

De factoren die de corrosiviteit van de bodem
beïnvloeden, zijn dermate talrijk, dat het on-
mogelijk is ze allemaal te analyseren bij de
bepaling van het corrosierisico in een gegeven
milieu. Enkel de algemene (soortelijke weer-
stand, pH, watergehalte, …) en makkelijk toe-
gankelijke parameters kunnen in aanmerking
genomen worden [20].
De norm NBN EN 12501-1 dient als grond-
slag voor de bepaling van het corrosierisico
in bodems die metalen constructies bevatten
[11]. Deze norm bepaalt een beoordelingsme-
thode voor de corrosieve krachten in de bodem
en geeft een opsomming van de meest ongun-
stige factoren die in rekening gebracht moeten
worden. Deze beoordeling wordt uitgevoerd
in de veronderstelling dat het naakte metaal
rechtstreeks in contact staat met de bodem,
zonder rekening te houden met een eventuele
bescherming. De norm NBN EN 12501-2 [12]
gaat dieper in op de beoordeling van de cor-
Afb. 8 Corrosieve kracht in een bodemstaal [12].
> 9,5
rosieve krachten in bodems die constructies
uit zwak gelegeerde of ongelegeerde ijzerhou-
dende materialen (zoals staal) bevatten.
Deze norm stelt verschillende onderzoeks-
niveaus voor waarmee men min of meer
nauwkeurig de corrosieve kracht van een
bodem kan bepalen. De in tabel 6 vermelde
bodemvoorwaarden worden onderzocht in een
vooronderzoek, dat steunt op een geologische
studie, een topografische studie en een speci-
fiek informatief onderzoek (aanwezigheid van
stroombronnen, vervuiling door industrieel
afvalwater, dooizouten, meststoffen, afzettin-
gen of lozingen, …). Indien geen enkel ander
onderzoek uitgevoerd wordt en indien min-
stens voldaan wordt aan een van de criteria uit
tabel 6, moet men uitgaan van de veronderstel-
ling dat de corrosieve kracht hoog is.
Vervolgens kan een onderzoek ter plaatse
plaatsgrijpen, om metingen uit te voeren van de
soortelijke weerstand (ρ) en de potentiaalgradi-
ënt op de meest ongunstige plaatsen en tijdens
de meest kritische perioden van het jaar. Een
soortelijke weerstand, lager dan 30 Ωm, duidt
aan dat de bodem onderhevig is aan sterke cor-
rosieve krachten. Indien de waarde hoger is,
kan het onderzoek voortgezet worden door het
nemen van een bodemstaal. Deze monsters wor-
den naar het laboratorium gebracht ter bepaling
van de soortelijke weerstand en de pH. Als deze
twee waarden gekend zijn, kan men met behulp
van het schema uit afbeelding 8, de corrosieve
kracht in de bemonsterde zone bepalen. Bij aan-
wezigheid van een grondwaterlaag (gedeeltelijk
ondergedompeld bouwwerk) of van een breed
gamma aan soortelijke weerstandswaarden
(ρmax/ρmin > 3) of aan pH (pHmax - pHmin > 1,5)
zal men een hoge corrosieve kracht moeten ver-
onderstellen in plaats van een gemiddelde cor-
rosieve kracht.
In het geval van een bodem die bestaat uit op-
hogingsmaterialen, zal de corrosieve kracht
laag zijn indien voldaan werd aan de criteria
uit tabel 7 (p. 9).
2.4 De corrosiviteit van beton

6 – 9,5 Hoog Gemiddeld Laag 2.4.1 Gewapend beton : een eerste

in­teressante staal-betoncombi-
pH

natie
4,5 – 6
Beton, bouwmateriaal bij uitstek, heeft een
goede drukweerstand (25 tot 60 MPa, of zelfs
meer voor hogesterktebeton). Zijn treksterkte
< 4,5 ligt echter 10 keer lager dan zijn druksterkte.
Bovendien vertoont cementbeton een fragiel
gedrag. Het gebruik ervan als constructiema-
0 10 30 50 100 teriaal, dat reeds teruggaat tot de Romeinse
Soortelijke weerstand van de bodem ρ* (minimale soortelijke weerstand na toevoeging tijd, kwam pas echt op gang met de uitvin-
van gedeïoniseerd water) (Ωm) ding van gewapend beton. Hierin zorgt de

WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 

Uit de praktijk
Tabel 7 Corrosiviteitscriteria voor ophogingsmaterialen [12].
Parameters
Soortelijke weerstand
pH (*)
Sulfide
Koolstof
(*) Materialen die niet tot dit pH-gamma behoren, maar die toch een lage zuurtegraad of lage alkaliniteit vertonen, kunnen beschouwd worden als materialen met
een lage corrosieve kracht.
wapening, m.a.w. de stalen (oorspronkelijk
ijzeren) staven, ervoor dat de lage treksterkte
gecompenseerd wordt. Staal heeft namelijk
een treksterkte van om en bij de 500 MPa. De
technische haalbaarheid van de staal-betonsa-
menstelling berust op de goede equivalentie
tussen de thermsiche uitzettingscoëfficiënten
van het beton en het staal.
Bovendien zijn de basische pH (pH > 11) van
een gezond beton en van de interstitiële oplos-
sing in de poriën van het beton bevorderlijk
voor de vorming van een passiveringslaag (wit
product op basis van gehydrateerd calcium-
ferriet). Deze beschermt de wapening tegen
corrosie door het staal af te schermen van elk
mogelijk contact met zuurstof en water, en dit
zelfs indien de wapening vóór haar omhulling
met beton met roest bedekt was als gevolg van
de blootstelling aan de atmosfeer. De alkalini-
teit van het beton waarborgt dus de bescher-
ming van de wapening.
2.4.2 Belangrijkste activatoren van
corrosie in beton : chloriden en
carbonatatie
Toch is de corrosie van de betonwapening het
meest voorkomende schadebeeld bij construc-
ties uit gewapend beton. Het alkalische beton
evolueert immers door te reageren met zijn
omgeving. Geen enkel constructiebeton is vol-
ledig waterdicht en elk beton is onderhevig aan
verwering tengevolge van mechanische belas-
tingen (vervormingen door overmatige belas-
tingen of schokken, …), thermische belastin-
gen (extreme temperatuurschommelingen) of
Afb. 9 Corrosie van de wapening met
verbrokkeling van het beton.
Lage corrosieve kracht
ρ* > 100 Ωm
6 < pH < 9
< 10 mg/kg
Geen enkel visueel spoor van steenkool, cokes, grafiet of koolstof-
houdende resten
chemische reacties (oplossing, zwelling, …)
die leiden tot het ontstaan van scheuren.
Bij contact met de atmosfeer, water of de bo-
dem, zullen bepaalde gassen of vloeistoffen die
deel uitmaken van deze milieus in het beton
dringen via de poriën en scheuren, om aldus de
wapening te bereiken. Deze gassen of vloeistof-
fen kunnen stoffen bevatten die agressief zijn
voor het staal, zoals koolzuurgas (of koolzuur-
anhydride) en chloriden die plaatselijk de che-
mische samenstelling van het beton en van de
interstitiële oplossing kunnen wijzigen en aldus
de passiverende film op de wapening afbreken.
De in het beton aanwezige chloriden kunnen
voortkomen uit de omgeving (zeemilieu, dooi-
zouten) of toegevoegd zijn tijdens de aanmaak
(chloorhoudende toeslagstoffen, vervuilde
granulaten, zeewater). Deze ionen zijn zeer
oplosbaar in water en worden getransporteerd
door de diffusie (concentratiegradiënt) of de
voortstuwing (convectie) van het water dat in
het beton dringt door druk of capillariteit.
Vanaf een bepaalde concentratie, die afhanke-
lijk is van de pH of veeleer van de Cl-/OH--ver-
houding, zullen de chloriden een depassivering
van de wapening teweegbrengen en aanleiding
geven tot de vorming van een groene roest, be-
staande uit tri- en bivalent ijzer en chloorionen
[36]. Deze groene roest is stabiel bij afwezig-
heid van zuurstof.
Deze kritische concentratie, vooral ter hoogte
van de wapeningen, bedraagt zo’n 0,4 tot
1 massa % aan chlorideionen ten opzichte van
de cementmassa. In deze context specificeren
de norm NBN EN 206-1 [2] en zijn aanvulling,
de norm NBN B 15-001 dat het chloridegehalte
van het beton niet hoger mag zijn dan :
• 0,4 % indien het beton stalen wapeningen of
geïntegreerde metalen deeltjes bevat
• 0,2 % indien het wapeningen uit voorge-
spannen staal bevat [1].
De indringing van CO2 uit de omgeving kan lei-
den tot de carbonatatie van het beton. Dit gas re-
ageert met het calciumhydroxide Ca(OH)2, het
alkalische reserve van het beton, om uiteinde-
lijk calciumcarbonaat CaCO3 te vormen. Deze
carbonatatie gaat gepaard met een reductie van
de pH van de interstitiële oplossing tot waar-
den van om en bij 9, terwijl de normale waarde
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 
Afb. 10 Gecorrodeerde wapening met
vermindering van de nuttige door-
snede.
van deze oplossing schommelt rond de 13 [33].
Bij dergelijke pH-waarden lost de passiverings­
laag op en is het staal niet langer beschermd.
Dit gaat eveneens gepaard met de vorming van
een groene roest die stabieler is dan deze die
gevormd wordt door de chloriden [36].
De depassivering van de wapeningen wordt in
gang gezet wanneer de carbonatatie of de chlo-
riden de betondekking doordrongen hebben en
de wapening bereiken. De corrosie ontwikkelt
zich vervolgens in aanwezigheid van zuurstof
en vochtigheid. De groene roest oxideert tot
zwart magnetiet of tot ijzeroxihydroxide waar-
bij protonen vrijkomen. Deze zorgen voor een
verzuring van het milieu, dat bijgevolg agres-
siever wordt, waardoor de corrosie toeneemt.
Indien de atmosfeer heel droog is (relatieve
vochtigheid < 40 %) of als het beton volledig
in niet-luchtrijk water ondergedompeld is,
treedt er geen corrosie op. De gunstigste rela-
tieve vochtigheid voor corrosie ligt om en bij
de 70 tot 80 %. Bij hogere waarden wordt de
zuurstofdiffusie, die nodig is voor de ontwik-
keling van corrosie, gevoelig beperkt.
De corrosieproducten vertegenwoordigen een
volume dat aanzienlijk groter is dan het oor-
spronkelijke staalvolume. De vorming van
roest oefent bijgevolg een interne druk uit op
het beton, wat kan leiden tot de scheuring er-
van of zelfs tot zijn verbrokkeling (zie afbeel-
ding 9). Afhankelijk van de staat van oxidatie,
kan het metallische ijzer immers oxiden of
hydroxiden vormen, waarvan het volume tot
6 keer groter kan zijn dan het oorspronkelijke
volume [20]. De scheurvorming in het beton
vergemakkelijkt vervolgens het transport van
agressieve stoffen tot aan het staal, wat de cor-
rosiesnelheid doet toenemen. Daarnaast kan
de corrosie nog twee andere negatieve effecten
hebben op de stabiliteit van de betonconstruc-
tie : een hechtingsverlies en een vermindering
van de sterkte van de stalen staven door de be-
Uit de praktijk
perking van hun nuttige doorsnede tengevolge zijn van een doeltreffende, ononderbroken be-
van de corrosie [33] (zie afbeelding 10, p. 9). scherming die aan de leidingen vasthecht [39].
Of het nu in contact staat met de atmosfeer, on-
2.4.3 Andere staal-betonverbindingen dergedompeld is in water, ingegraven is in de
in de bouwsector bodem of bedekt is met beton, het staal moet
weerstand kunnen bieden aan de aantasting
De combinatie van staal en beton blijft niet be- door de talloze agressieve stoffen die onvermij-
perkt tot gewapend beton. Er bestaan eveneens delijk in deze milieus aanwezig zijn. Als uit het
verschillende staal-betonconstructies waarbij onderzoek van de omgeving van het bouwwerk
het beton gebruikt wordt om de drukkrachten blijkt dat er een hoge corrosiviteit heerst, dient
op te nemen en het staal om weerstand te bie- men rekening te houden met de progressieve
den aan de trekspanningen en de dwarskrach- aantasting van het staal en met de noodzaak
ten. Het kan hier gaan om vloeren met een grote om het bouwwerk regelmatig te onderhouden
overspanning, balken met een stalen bekisting en te herstellen, tenzij men gebruik maakt van
(verloren bekisting), of kolommen uit staal met een specifieke corrosiebestendige staalsoort of
een betondekking. Deze werkwijze heeft even- er bijzondere maatregelen getroffen werden om
eens als voordeel dat de brandweerstand van het staal te beschermen tegen corrosie. Er zijn
deze constructies gevoelig verbetert. veel beschermingsmaatregelen mogelijk en
hun keuze is afhankelijk van tal van factoren.
Staalvezelversterkt beton is een ander voor- Zo kan men de staaldikte verhogen, het staal
beeld van een staal-betonverbinding. De vezels van zijn omgeving isoleren of er een bescher-
die zich aan het oppervlak bevinden, kunnen mende afwerking op aanbrengen. Deze en an-
eventueel corroderen als gevolg van de carbo- dere maatregelen zullen besproken worden in
natatie of de aanwezigheid van chloriden in de het tweede deel van dit artikel.
omgeving. Onderzoek heeft echter aangetoond
dat er geen risico bestaat op beschadiging door De staalsoorten, hun samenstelling en hun spe-
de afbrokkeling van het beton [37]. De cor- cifieke eigenschappen worden hierna beschre-
rosie van de vezels geeft enkel aanleiding tot ven, opdat men een doordachte staalkeuze zou
problemen van esthetische aard. kunnen maken, afhankelijk van de corrosivi-
teit van het milieu waarin het staal toegepast
De inwerking van stalen leidingen in een dek- zal worden.
vloer is dan weer een voorbeeld van een staal-
mortelcombinatie, die kan blootgesteld worden
aan gelijkaardige corrosieprobelemen als de 3 Staal, een veelzijdig materi-
betonwapening, indien de dekvloer te vaak be- aal, mits een goede keuze
vochtigd wordt (infiltratie van water, overstro-
mingen, …) en indien de leidingen niet voorzien 3.1 IJzer, koolstof en legeringselemen-
ten
Tabel 8 Grenswaarden voor de spe-
cifieke elementen waarmee men een Staal wordt verkregen door de omzetting van
onderscheid kan maken tussen onge- ijzer, in aanwezigheid van koolstof, dat in ver-
legeerd en gelegeerd staal [3]. schillende hoeveelheden toegevoegd wordt
(tot ongeveer 2 %). Als het koolstofgehalte
Specifieke elementen Grens- lager is dan 0,10 %, spreekt men van staal met
(behalve C, P, S en N) waarde in zeer laag koolstofgehalte. Als het koolstofge-
% gewicht
halte daarentegen schommelt tussen 2 en 6 %
Al Aluminium 0,30 heeft men het over gietijzer.
B Boor 0,0008
Bi Bismut 0,10 Het koolstofgehalte heeft een rechtstreekse in-
Co Kobalt 0,30
vloed op de staaleigenschappen. Naarmate het
Cr Chroom 0,30
Cu Koper 0,40 minder koolstof bevat, zal het plastischer en
La Lanthaniden (indivi- 0,10 makkelijker smeedbaar zijn. Als het veel kool-
dueel genomen) stof bevat, zal het daarentegen harder en ster-
Mn Mangaan 1,65 ker zijn. In tegenstelling tot gietijzer is staal
Mo Molybdeen 0,08 dus ductiel : men kan het makkelijk vormge-
Nb Niobium 0,06 ven door het koud samen te persen.
Ni Nikkel 0,30
Pb Lood 0,40
Staal kan ook andere chemische elementen
Se Selenium 0,10
Si Silicium 0,60 bevatten die voortkomen uit onzuiverheden
Te Tellurium 0,10 (zwavel, fosfor, …) of die bewust toegevoegd
Ti Titanium 0,05 werden (silicium, nikkel, chroom, koper,
V Vanadium 0,10 mangaan, …) om de fysische (uitzettingscoëf-
W Wolfraam 0,30 ficiënt), chemische (corrosiebestendigheid) of
Zr Zirkonium 0,05 mechanische (elasticiteitsgrens, treksterkte)
Andere (individueel 0,10 eigenschappen te verbeteren. Men heeft het
genomen)
over gelegeerd staal van zodra het een bepaal-
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 10
de hoeveelheid andere elementen dan koolstof,
ijzer, zwavel, fosfor en stikstof bevat. Dit ge-
halte is voor elk element verschillend (tabel 8).
Indien geen enkel van de toegevoegde elemen-
ten een gehalte groter dan 5 % vertoont, zegt
men dat het staal zwak gelegeerd is. Indien het
tegengestelde waar is, is het sterk gelegeerd.
Ongelegeerde staalsoorten waarbij geen en-
kele waarde uit tabel 8 bereikt wordt, worden
vaak verkeerdelijk aangeduid als carbonstaal.
Lettend op het hoge aantal legeringselemen-
ten (19) en het nog grotere aantal combinatie-
mogelijkheden hiermee, zijn er een heleboel
staalsoorten met verschillende fysische, mecha-
nische en chemische karakteristieken in de han-
del beschikbaar. Daarom werd het nuttig geacht
genormaliseerde systemen te ontwikkelen om
deze correct te identificeren en in te delen.
3.2 Indeling en aanduiding van de staal-
soorten
De norm NBN EN 10020 [3] stelt een indeling
van de staalsoorten voor aan de hand van hun
chemische samenstelling en hun belangrijkste
kwaliteitsklasse. Deze laatste wordt gedefi-
nieerd volgens de specifieke karakteristieken
van de staalsoorten die hen de mogelijkheid
bieden te beantwoorden aan de typische eisen
van een bepaalde toepassing. Tabel 9 (p. 11)
geeft een opsomming van de verschillende
klassen van staalsoorten, preciseert de be-
langrijkste voorschriften die van toepassing
zijn op elke klasse en geeft enkele toepas-
singsvoorbeelden.
De norm NBN EN 10027-1 [6] herneemt deze
twee indelingsklassen (volgens de karakteris-
tieken en volgens de chemische samenstel-
ling) en stelt twee symbolische aanduidings-
systemen voor staal voor, aan de hand van
alfanumerieke tekens :
• klasse 1 : staalsoorten, aangeduid volgens
hun gebruik en hun mechanische of fysische
eigenschappen
• klasse 2 : staalsoorten, aangeduid volgens
hun chemische samenstelling.
3.2.1 Klasse 1
De staalsoorten worden aangeduid door mid-
del van hoofdsymbolen die afhankelijk zijn
van hun gebuik en hun mechanische of fy-
sische eigenschappen. Aan deze aanduiding
kunnen bijkomende symbolen toegevoegd
worden om het staal nader te definiëren. Deze
symbolen beschrijven andere karakteristieken
van het staal of van het stalen product, zoals
zijn breukenergie, zijn staat van levering (ge-
normaliseerd, veredeld, …), zijn bijzondere
technologische eigenschappen (afstemming
op een bepaalde afwerking, geschiktheid tot
koudvervorming, weerstand tegen slechte
weersomstandigheden, …) en het toegepaste
Uit de praktijk
afwerkingstype (galvanisering, elektroverzin-
king, …). De betekenis van de symbolen is
gedetailleerd weergegeven in tabel 10 (p. 12).
Tabel 11 (p. 12) geeft enkele voorbeelden van
de symbolische aanduiding van verschillende
staalsoorten.
3.2.2 Klasse 2
De staalsoorten kunnen ook aangeduid wor-
den aan de hand van hun chemische samen-
stelling. Tabel 12 (p. 13) geeft de betekenis
van de verschillende gebruikte symbolen, ter-
wijl tabel 13 (p. 14) enkele voorbeelden geeft
van de symbolische aanduiding van diverse
staalsoorten.
In de norm wordt bovendien vermeld dat :
• de symbolische aanduiding, indien het
vormgietstaal betreft, voorafgegaan moet
worden door de letter G
• de symbolische aanduiding, indien het staal
afkomstig is uit de poedermetallurgie, voor-
afgegaan moet worden door de letters PM.
Tabel 9 Indeling van de staalsoorten volgens de norm NBN EN 10020 [3].
Indeling volgens de kwa-
liteitsklasse
Indeling volgens
de chemische
samenstelling
Ongelegeerde staalsoorten
Geen enkele grenswaarde uit tabel 8 werd
bereikt
Andere gelegeerde staalsoorten
Staal dat niet roestvrij is en waarvoor min-
stens een van de grenswaarden uit tabel 8
bereikt werd
Roestvrije staalsoorten
Staalsoorten die minstens 10,5 % chroom
en maximum 1,2 % koolstof bevatten
Deel 2 van de norm NBN EN 10027 [7] stelt
tenslotte een numeriek systeem voor om de
staalsoorten aan te duiden, dat gekend is als het
systeem van de staalnummers. Dit numerieke
systeem vormt een aanvulling op de hiervoor
beschreven symbolische aanduidingssystemen.
Een Europees Registratiebureau is belast met
de toekenning en het beheer van deze staalnum-
mers. De structuur van de staalnummers wordt
beschreven in afbeelding 11 (p. 14).
3.3 Het voorschrijven en de keuze van
de staalsoort
De contractuele documenten, de bestekken en
andere projectspecificaties duiden het staal
gewoonlijk aan met de symbolen uit de norm
NBN EN 10027-1, die verkozen wordt boven
de norm NBN EN 10027-2. De talrijke reeds ge-
publiceerde productnormen identificeren de toe
te passen staalsoorten daarentegen zowel door
hun symbolische aanduidingen als door hun nu-
merieke aanduiding. Ze laten de keuze van het
aanduidingssysteem echter over aan de koper.
Kwaliteitsstaalsoorten
Staal dat voldoet aan eisen op het vlak
van breukweerstand, korrelgrootte en/of
vervormbaarheid
Ongelegeerde kwaliteitsstaalsoorten
Andere gelegeerde kwaliteitsstaalsoor-
ten, waaronder :
- lasbaar staal met fijne korrels voor
constructiedoeleinden
- staal voor rails, damwandplanken en
mijnkaders
- staal voor platte warmgewalste of koud-
gevormde producten voor veeleisende
toepassingen met koude vormgeving
Roestvrije staalsoorten
De staalsoorten worden ingedeeld volgens :
• hun nikkelgehalte (Ni < 2,5 % of Ni ≥ 2,5 %)
• hun bijzondere karakteristieken :
- corrosiebestendigheid
- weerstand tegen oxidatie bij hoge temperatuur
- kruipweerstand
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 11
Verder willen we erop wijzen dat de symboli-
sche aanduiding van de toe te passen staalsoor-
ten in de productnormen gespecificeerd wordt
volgens een van beide voornoemde catego-
rieën, afhankelijk van het producttype en zijn
toepassing. Voor platen en corrosiebestendige
roestvrije stalen banen gebruikt de norm NBN
EN 10088-2 [9] bijvoorbeeld de symbolische
aanduiding die gebaseerd is op de chemische
samenstelling, terwijl de zes normen uit de
reeks NBN EN 10025 [4] voor warmgewalste
producten uit constructiestaal de symbolische
aanduiding volgens de toepassing en de mecha-
nische of fysische karakteristieken gebruiken.
De keuze van de staalsoort die moet voorge-
schreven worden voor een gegeven bestem-
ming, moet niet enkel gebeuren aan de hand van
de eisen die gesteld worden door de toepassing
(mechanische sterkte van het staal), maar ook
lettend op de uitvoeringseigenschappen van het
staal (lasbaarheid, …), zijn beschikbaarheid
en zijn kostprijs. Eén van de eisen die verband
houden met de toepassing, ligt onder andere in
de controle van de resultaten van de beoorde-
Speciale staalsoorten
Dankzij hun bijzondere chemische
samenstelling en uitvoerings- en controle-
voorwaarden vertonen deze staalsoorten
verbeterde eigenschappen, waardoor ze
aan strenge eisen kunnen voldoen
Ongelegeerde speciale staalsoorten :
- staalsoorten met een grotere zuiverheid
(zeer laag gehalte aan niet-metallische
inclusies)
- Staalsoorten die doorgaans bestemd
zijn voor veredelstaal of voor een op-
pervlakkige harding
- staalsoorten met zeer hoge of lage ver-
vormingsweerstands- of hardbaarheids-
waarden, soms in combinatie met het
vermogen tot koudvervorming, lasbaar-
heid of breukweerstand
Bv. : staal voor voorspanwapening
Andere speciale gelegeerde staalsoor-
ten, waaronder :
- gelegeerde staalsoorten voor mechani-
sche constructies
- staal voor apparaten onder druk of die
verrold moeten worden
- staal voor werktuigen, …
 Tabel 10 Betekenis van de symbolische aanduiding van staalsoorten volgens hun gebruik en hun mechanische of fysische karakteristieken [6].
Hoofdsymbolen
Toepassingsgebied, aangeduid
door een letter
S �������������������������������
staal voor metalen constructies
P �������������������������������
staal voor apparaten onder druk
E ���������������������������
staal voor mechanische con-
structies
L ������������������������
staal voor leidingbuizen
B ����������������
staal voor beton
Y ������������������������������
staal voor voorgespannen beton
D �����������������������������
plat product voor koudvervor-
ming
H ������������������������������
plat product met hoge sterkte
voor koudvervorming
Indien het gaat om een element uit
vormgietstaal wordt de aanduiding
voorafgegaan door de letter G��:
G �������������
vormgietstaal
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 12
Tabel 11 Voorbeelden van de symbolische aanduiding van staalsoorten volgens hun gebruik en hun mechanische of fysische karakteristieken.
Staalsoort
Ongelegeerd constructiestaal
Constructiestaal met verbeterde weerstand tegen atmosferi-
sche corrosie
Constructiestaal met hoge elasticiteitsgrens in veredelde
toestand
Controle van de buigenergiewaarde door schokken :
   Kwaliteit Q : bij -20 °C
   Kwaliteit QL : bij -40 °C
   Kwaliteit QL1 : bij -60 °C
Mechanische karakteristieken
Voor de staalsoorten S, P, E, L
of B :
nnn = 3 cijfers die overeenstem-
men met de minimale waarde
(gespecificeerd in de van toepas-
sing zijnde productnorm) van de
elasticiteitsgrens (in MPa), voor
het gamma met de geringste
dikte.
Voorbeelden voor de staalsoort S :
S185, S235, S275, S355 of S450
(NBN EN 10025-2)
Voor de staalsoort Y :
nnn = 3 cijfers die overeenstem-
men met de nominale treksterkte
(in MPa)
Voorbeelden voor de staalsoort Y :
Y1770, Y1230 (prEN 10138-2 en 4)
S275JR
S355K2C
E360
S235J2W+AR
S355J0W+N
S460Q
S620QL
S890QL1
Bijkomende symbolen
Voor staal Voor stalen producten
Groep 1 Groep 2 De volgende symbolen worden
Voor de staalsoort S : Soms kunnen voor groep 2 twee van de voorgaande symbolen
Uit de praktijk
2 alfanumerieke tekens die over- symbolen nodig zijn. gescheiden door een ‘+’-teken
eenstemmen met de breukenergie Symbolen die bijzondere eisen
Voor de staalsoort S :
bij buiging bij een gegeven proef- C = speciaal koudgevormd uitdrukken voor stalen producten :
temparatuur +CH = hardbaarheid tot in de kern
D = warmverzinkt
J : 27 joules E = emaillering +H = hardbaarheid.
K : 40 joules
F = gesmeed Symbolen die het type afwerking
L : 60 joules M = hol profiel aangeven :
R : bij 20 °C
L = lage temperatuur +Z = zinkafwerking door warme
0 : bij 0 °C M = thermomechanisch walsen onderdompeling (verzinking)
2 : bij -20 °C
N = genormaliseerd of normalise- +ZE = elektrolitische zinkafwerking
3 : bij -30 °C rend walsen (elektroverzinking)
4 : bij -40 °C
P = damwand +OC = organische afwerking
5 : bij -50 °C Q = veredeld
6 : bij -60 °C Symbolen die een behandelings-
S = scheepsbouw voorwaarde aangeven :
W = bestand tegen slechte weers- +AR = ruwe walstoestand
+ de volgende symbolen voor
omstandigheden +N = genormaliseerd of normali-
staal met fijne korrels : an = chemisch symbool van de
A = precipitatiehardend serend walsen
legeringselementen + een cijfer +P = precipitatiehardend
M = thermomechanisch walsen dat het gehalte van dit element
N = genormaliseerd of normalise- +Q = gehard
weergeeft. +QA = gehard in de lucht.
rend walsen
Q = veredeld De symbolen uit groep 2 kun-
G = andere karakteristieken nen een numeriek suffix hebben
om verschillende kwaliteiten te
onderscheiden volgens de van
toepassing zijnde productnorm.
Aanduiding Van toepassing zijnde productnorm [34]
NBN EN 10025-2
NBN EN 10025-5
NBN EN 10025-6
 Tabel 12 Betekenis van de symbolische aanduiding van de staalsoorten volgens hun chemische samenstelling [6].

Soorten C Geen enkele letter X HS

chemische Ongelegeerde staalsoorten (met Ongelegeerde staalsoorten met een Roestvrije staalsoorten en andere Snelstaal (staal dat voornamelijk gebruikt wordt
samenstelling uitzondering van automatenstaal) mangaangehalte ≥ 1 %, ongelegeerd gelegeerde staalsoorten (met uit- voor fabricage en vorming en dat door zijn che-
met een gemiddeld mangaange- automatenstaal en gelegeerd staal zondering van snelstaalsoorten) mische samenstelling de hoogste hardheid en
Uit de praktijk

halte < 1 % (met uitzondering van snelstaal) waarbij het gehalte van minstens sterkte vertoont na harding op hoge tempera-
waarbij het gehalte aan elk element een van de legeringselementen tuur, tot 600 °C)
<5% ≥5%
Koolstofge- nnn = 100 x het gemiddelde gespecificeerde koolstofgehalte, uitgedrukt in % –
halte
Legeringsele- – a = chemisch symbool van de legeringselementen in dalende volgorde van n-n = gemiddelde gehalten, in %, afgerond tot
menten hun gehalte op het dichtstbijzijnde geheel, van de lege-
ringselementen, gescheiden door streepjes en
n-n = veelvouden, door een gehele n-n : gemiddeld gehalte in %, af- in de volgende volgorde :

Hoofdsymbolen
factor van het gemiddelde gehalte, gerond tot op het dichtstbijzijnde •� wolfraam
������������
(W)
in %, van de legeringselementen, geheel, van de legeringselemen- •���������������
molybdeen (Mo)
gescheiden door een streepje en in ten, gescheiden door streepjes en •�������������
vanadium (V)
dalende volgorde in dalende volgorde •������������
kobalt (Co)
Factor 4 : Cr, Co, Mn, Ni, Si, W
Factor 10 : Al, Be, Cu, Mo, Nb, Pb,
Ta, Ti, V, Zr
Factor 100 : Ce, N, P, S
Factor 1000 : B
Groep 1 C = koudgevormd – a = chemisch symbool, geschei- a = chemisch symbool van het (de)
D = voor trekdraden den door een streepje, dat een le- element(en) waarvan het gehalte hoger is (in
E = met het maximaal gespecifi- geringselement aangeeft waarvan het geval van dezelfde staalsoort)
ceerde zwavelgehalte het gehalte begrepen is tussen
R = met een gespecificeerd 0,2 en 1,0 %, gevolgd door :
gamma zwavelgehalten n = 10 x het gespecificeerde ge-
S = voor veren halte voor het legeringselement
U = voor werktuigen
W = voor draden voor laselek-
troden
G = andere
Groep 2 an = chemisch symbool van het
gespecificeerde legeringselement
+ een enkel cijfer dat 10 x het
gemiddelde van het gespecifi-

Bijkomende symbolen
ceerde gamma van het gehalte
van dat element weergeeft
Voor stalen De volgende symbolen worden gescheiden van de andere symbolen en voorafgegaan door een ‘+’-teken
producten
– Symbolen die de bijzondere eisen aangeven voor stalen producten –
Voorbeelden : +CH = hardbaarheid tot in de kern +H : hardbaarheid

Symbolen die een behandelingsvoorwaarde aanduiden

Voorbeelden : +AR : ruwe walstoestand +N : genormaliseerd of normaliserend walsen +R : precipitatiehardend +Q : gehard +QA : gehard in de lucht

WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 13

Uit de praktijk
Tabel 13 Voorbeelden van de symbolische aanduiding van staalsoorten volgens hun chemische samenstelling.
Staalsoort
Ongelegeerde staalsoorten (C)
Ongelegeerde staalsoorten, waarbij het
gehalte van elk van de elementen < 5 %
Roestvrije staalsoorten (X)
Snelstaalsoorten (HS)
Afb. 11 Structuur van de staalnummers [7].
1. XX
Voorbeelden : numerieke aanduiding
1.4542
1.8959
ling van het corrosierisico van het metaal in
zijn toepassingsmilieu (zie § 2). De keuze kan
veiligheidshalve gericht worden op staalsoorten
die, door hun chemische samenstelling, beter
bestand zijn tegen slechte weersomstandighe-
den, oxidatie bij hoge temperatuur of corrosie.
Deze specifieke staalsoorten worden hierna be-
schreven.
3.4 Gebruik van specifieke gelegeerde
corrosiebestendige staalsoorten
3.4.1 Roestvrij staal
Binnen de groep der gelegeerde staalsoorten
vertoont roestvrij staal de gunstige eigenschap
dat het corrosiebestendig is. Deze eigenschap
zorgt ervoor dat deze staalsoort meer en meer
geapprecieerd wordt door de voorschrijvers en
de bouwheren. Roestvrij staal heeft echter nog
talloze andere voordelen te bieden. Zo dragen de
verschillende verschijningsvormen ervan (mat,
glanzend, gepolijst, gegraveerd, gekleurd, …)
bij tot de esthetiek van de bouwwerken en ope-
nen de goede mechanische karakteristieken, de
recycleerbaarheid, de sanitaire kwaliteiten en
de levensduur ervan perspectieven op het vlak
van duurzame ontwikkeling [32].
In de bouw wordt roestvrij staal vaak aange-
wend voor buitentoepassingen zoals gevels of
WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 14
Aanduiding
C20D
C35E
C85S
13CrMo4-5
27MnCrB5-2
X10CrNi18-8
X5CrNiCuNb16-4
HS2-9-1-8
HS6-5-2C
XX
Rangnummer (willekeurig)
Nummer van de staalgroep die overeenstemt met de indeling van het
staal volgens de norm NBN EN 10020 en dat opgenomen is in de norm
NBN EN 10027-2
Nummer van de materiaalgroep (1 = staal, aan andere materialen kunnen
andere nummers toegekend worden)
symbolische aanduiding
X5CrNiCuNb16-4
S355JOW
daken, maar ook voor metaalwerken of voor
binnendecoratie. Het is eveneens geschikt
voor gebruik in waterleidingen, verwarmings-
en koelinstallaties, rookafvoerbuizen, borst-
weringen, sloten of betonwapening.
Roestvrije staalsoorten zijn per definitie ge-
legeerde staalsoorten die minstens 10,5 %
chroom en hoogstens 1,2 % koolstof bevat-
ten [3]. Deze legeringen vertonen een goede
corrosiebestendigheid bij hoge en lage tempe-
raturen, en dit in diverse milieus. Deze che-
mische weerstand kan toegeschreven worden
aan de aanwezigheid van het chroom dat het
staaloppervlak door passivering (d.i. de vor-
ming van een dun laagje chroomoxide Cr2O3)
beschermt. De uitdrukking ‘roestvrij staal’ is
dus misleidend. Vanuit een wetenschappe-
lijk oogpunt zou de benaming ‘passiveerbaar
staal’ correcter geweest zijn.
Ook de chemische elementen nikkel en mo-
lybdeen dragen hun steentje bij tot de corro-
siebestendigheid van het staal. Laatstgenoemd
element verbetert voornamelijk de corrosiebe-
stendigheid in een chloorhoudend milieu.
Er bestaan momenteel meer dan 100 soorten
roestvrij staal, die naast de voornoemde ele-
menten ook variërende hoeveelheden titanium,
koper, tungsteen, niobium en stikstof bevatten.
Deze stoffen kunnen het staal bijzondere ei-
Van toepassing zijnde productnorm
NBN EN 10016-2
NBN EN 10083-1
NBN EN 10132-4
EN 10028-2
NBN EN 10083-3
NBN EN 10088-2
NBN EN 10088-2
NBN EN ISO 4957
NBN EN ISO 4957
van toepassing zijnde productnorm
NBN EN 10088-2
NBN EN 10025-5
genschappen verlenen. De gecombineerde
werking van de legeringselementen verhoogt
niet alleen de oxidatiebestendigheid, maar kan
ook de andere eigenschappen zoals de las-
baarheid en de mechanische sterkte ten goede
komen. Zo verbetert tungsteen het gedrag van
staal bij hoge temperaturen en zorgt titanium
ervoor dat de constructie niet verweert bij las-
werken.
3.4.1.1 Vijf microstructuurfamilies
De norm NBN EN 10088-1 [8], die tegen-
woordig een groot aantal nationale normen
vervangt, onderscheidt vijf families roestvrij
staal, afhankelijk van hun microstructuur :
• ferritische en semi-ferritische staalsoor-
ten : dit staal is bestand tegen atmosferische
oxidatie en oxiderende oplossingen en is ge-
schikt voor toepassingen bij hoge tempera-
tuur. Het is magnetisch, niet-verhardend en
heeft een zwakke lasbaarheid
• martensitische staalsoorten : dit staal kan
thermisch behandeld worden (gehard, …)
zodat het goede mechanische sterkte-eigen-
schappen krijgt. Het is magnetisch, zeer stijf
en sterk, maar ook schokgevoelig en moei-
lijk lasbaar. Deze staalsoort wordt vooral ge-
bruikt voor het maken van gereedschap, snij-
werktuigen en veren en is doorgaans minder
corrosiebestendig dan ferritisch staal
Uit de praktijk

• precipitatiehardende staalsoorten : het gaat Tabel 14 Groep der corrosiebestendige roestvrije staalsoorten.
hier om austenitisch en martensitisch staal Groep Ni-gehalte Molybdeen Speciale toe-
dat bijzondere toevoegsels bevat en dat ver- voegsels
beterde mechanische eigenschappen ver- 1.40xx < 2,5 % Zonder Mo Geen
toont door de precipitatie van verhardende
1.41xx < 2,5 % Met Mo Geen
bestanddelen. Het heeft een goede corrosie-
bestendigheid 1.43xx > 2,5 % Zonder Mo Geen
• austenitische staalsoorten : dit staal wordt 1.44xx > 2,5 % Met Mo Geen
het vaakst gebruikt (70 % van de mondi-
1.45xx en 1.46xx – – Ti, Nb, Cu, …
ale productie) omwille van zijn uitstekende
corrosiebestendigheid, zijn goede ductiliteit
(vergelijkbaar met deze van koper) en zijn Tabel 15 Chemische samenstelling van corrosiebestendige roestvrije staalsoor-
uitstekende vervormbaarheids- en lasbaar- ten (gehalten in massa %).
heidseigenschappen. Het kan niet verhard
worden, maar kan wel een zekere hardheid Familie Koolstof Chroom Nikkel Molybdeen
verkrijgen als het koud gesmeed wordt. Het Ferritisch 0,025 tot 10,5 tot 0 tot 1,6 % Tot 4,5 %
is niet-magnetisch en wordt gebruikt in zo- 0,08 % 30 %
wat 90 % van alle toepassingen in de bouw Martensitisch + Tot 1,2 % 11,5 tot Tot 7,8 % Tot 2,8 %
[22] Precipitatiehar- 19 %
• austeno-ferritische staalsoorten (duplex) : dit dend
staal vertoont een hogere mechanische sterk- Austenitisch Tot 0,15 % 16 tot 28 % 3,5 tot Tot 8 %
te dan austenitisch staal. Het heeft een goede 35 %
corrosiebestendigheid onder spanning.
Austeno-ferritisch 0,03 tot 21 tot 28 % 3,5 tot 8 % 0,1 tot
0,05 % 4,5 %
Wat de austenitische staalsoorten betreft, wor-
den de types zonder molybdeen het vaakst
toegepast. Ze vormen immers een goed com- Tabel 16 Overeenstemming tussen de aanduiding van de roestvrije staalsoorten.
promis tussen de kostprijs en de corrosiebe-
Familie Aanduiding uit Aanduiding uit AISI-aanduiding
stendigheid.
NBN EN 10027-1 NBN EN 10027-2 (US)
Ferritisch 1.4016 X6Cr17 430
3.4.1.2 Drie klassen gebruikskenmerken 1.4510 X3CrTi17 439
1.4521 X2CrMoTi18-2 444
De norm NBN EN 10088-1 gebruikt de sym- Martensitisch 1.4542 X5CrNiCuNb16-4 630
bolische en numerieke aanduidingen uit de 1.4057 X17CrNi16-2 431
normen NBN EN 10027-1 [6] en 10027-2 [7] 1.4034 X46Cr13 420
en deelt de staalsoorten in volgens hun ge- Austenitisch 1.4301 X5CrNi18-10 304
bruikskenmerken : 1.4307 X2CrNi18-9 304L
• de corrosiebestendige staalsoorten behoren 1.4401 X5CrNiMo17-12-2 316
tot de zes groepen die opgenomen zijn in 1.4404 X2CrNiMo17-12-2 316L
1.4571 X6CrNiMo17-12-2 316Ti
tabel 14. Tabel 15 geeft een overzicht van
1.4305 X8CrNiS18-9 303
de mogelijke chemische samenstellingen
van de corrosiebestendige roestvrije staal- Austeno-ferri- 1.4362 X2CrNiN23-4 323
soorten, volgens hun microstructuurfamilie tisch (duplex) 1.4462 X2CrNiMoN22-5-3 F51 (329LN)
• de vuurvaste staalsoorten maken deel uit
van de staalgroepen 1.47xx of 1.48xx. Hoe-
wel de meeste roestvrije staalsoorten be- worden ze dikwijls gebruikt. Zo komt een 316L volgens de AISI-code). Deze worden
stand zijn tegen aanzienlijke temperaturen, inox AISI 316L (L staat voor low carbon) vooral aangewend in agressieve milieus. Ze
is het gebruik van vuurvaste staalsoorten volgens de Europese norm minstens overeen zijn vergelijkbaar met de vorige staalsoorten,
zelfs mogelijk bij de hoogste temperatu- met twee staalsoorten (X2CrNiMo 18-14-3 en maar dankzij hun molybdeengehalte bieden
ren. Deze staalsoorten zijn immers bestand X2CrNiMo 17-12-2), waarbij één ervan cor- ze eveneens weerstand aan de chemische
tegen de effecten van hete gassen en tegen rosiebestendiger is omwille van haar hogere aantasting door chloriden, zodat ze geschikt
verbrandingsproducten bij temperaturen chroom- en nikkelgehalte. Tabel 16 geeft en- zijn voor gebruik in de kuststreek, in indus­
van meer dan 550 °C kele overeenstemmingen tussen de Europese triegebieden en in de funderingen van gevels
• de kruipbestendige staalsoorten, opgeno- classificatie en het AISI-systeem. die blootstaan aan dooizoutafzettingen
men in groep 1.49xx zijn staalsoorten met • ferritische staalsoorten met chroom 1.4510
een goede weerstand tegen vervormingen De roestvrije staalsoorten die het vaakst ge- en 1.4016 (of 439 en 430 volgens de AISI-
onder langdurige mechanische belastingen bruikt worden in de bouw zijn : code). De eerste soort wordt gebruikt in
bij hoge temperaturen. • austenitische staalsoorten met chroom-nik- daken en wordt bekleed met een laagje tin.
kel 1.4301 en 1.4307 (of 304 en 304L vol- De tweede soort is geschikt voor binnentoe-
gens de AISI-code). Deze hebben een ver- passingen in samenstellingen zonder lassen
3.4.1.3 De Amerikaanse classificatie : beterde corrosiebestendigheid en worden [22].
nog altijd in gebruik dikwijls gebruikt voor de buiten- en bin-
neninrichting van gebouwen in een normale De roestvrije staalsoorten die gebruikt kunnen
Hoewel de codes, opgesteld door het Ame- stedelijke omgeving worden voor de betonwapening kwamen aan
rican Iron and Steel Institute (AISI) minder • austenitische staalsoorten met chroom-nik- bod in een vorig artikel uit WTCB-Contact
precies zijn dan de Europese aanduidingen, kel-molybdeen 1.4401 en 1.4404 (of 316 en [35].

WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 15

Uit de praktijk

3.4.2 Weersbestendig constructiestaal
Op het gebied van corrosiebestendigheid
onderscheidt men niet alleen de roestvrije
staalsoorten. Er bestaat ook weersbesten-
dig constructiestaal, zoals gedefinieerd door
de norm NBN EN 10025-5 [5]. Dergelijke
staalsoorten worden aangeduid door de let-
ter W (bijkomend symbool volgens de norm
NBN EN 10027-1). Het gaat hier om staal
waaraan bepaalde legeringselementen (zoals
chroom en koper) werden toegevoegd om hun
bestendigheid tegen atmosferische corrosie te
verhogen door de vorming van een zeer dicht
beschermingslaagje van oxiden op het basis-
metaal onder invloed van de weersomstandig-
heden. Deze staalsoorten worden ook wel ‘pa-
tineerbare staalsoorten’ of ‘zelfbeschermende
staalsoorten’ genoemd. Ze worden niet alleen
toegepast uit esthetische overwegingen, maar
ook om economische redenen : ze vergen im-
mers geen onderhoud.
De bescherming die geboden wordt door deze
staalsoorten is echter rechtstreeks afhankelijk
van de omgevingsvoorwaarden op de bouw-
plaats. Een opeenvolging van droge en voch-
tige perioden is bevorderlijk voor de vorming
van het beschermende oxidelaagje op het ba-
sismetaal. Deze staalsoorten zijn echter niet
geschikt voor volledig ondergedompelde of
ingegraven toepassingen, noch voor binnen-
toepassingen of constructies die dikwijls in
contact komen met dooizouten.
De keuze van een corrosiebestendige staal-
soort hangt voornamelijk af van de weers- en
omgevingsomstandigheden, van het architec-
turale ontwerp, van het gewenste uitzicht aan
het oppervlak en van de onderhoudsfrequen-
tie. Deze keuze moet geval per geval gebeu-
ren, rekening houdend met het feit dat de lange
levensduur en de lage onderhoudsfrequentie
uiteindelijk de globale kostprijs van het bouw-
werk kunnen verminderen, zodat de return on
investment groter wordt.
In het tweede deel van dit artikel, dat weldra
zal verschijnen, gaan we dieper in op de ver-
schillende manieren waarop men staal kan be-
schermen tegen corrosie. n

t Literatuurlijst
1. Apers J., Desmyter J. en Pollet V.
Nieuwe normen voor beton. Deel 1 : nieuwe versie van de norm NBN B 15-001. Brussel,
�������������������������������������
WTCB-Dossiers, nr. 2004/3.4.
2. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 206-1 Beton. Deel 1 : specificatie, eigenschappen, vervaardiging en conformiteit. Brussel, BIN, 2001.
3. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 10020 Definitie en indeling van staalsoorten. Brussel, BIN, 2000.
4. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 10025 Warmgewalste producten van constructiestaal. Brussel, BIN, 2005.
5. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 10025-5 Warmgewalste producten van constructiestaal. Deel 5 : technische leveringsvoorwaarden voor weerbestendig constructie-
staal. Brussel, BIN, 2004.
6. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 10027-1 Systemen voor het aanduiden van staalsoorten. Deel 1 : aanduiding met symbolen. Brussel, BIN, 2005.
7. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 10027-2 Systemen voor het aanduiden van staalsoorten. Deel 2 : numeriek systeem. Brussel, BIN, 1992.
8. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 10088-1 Corrosievaste staalsoorten. Deel 1 : lijst van corrosievaste staalsoorten. Brussel, BIN, 2005.
9. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 10088-2 Corrosievaste staalsoorten. Deel 2 : technische leveringsvoorwaarden voor plaat en band van corrosievast staal voor
algemeen gebruik. Brussel, BIN, 2005.
10. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 12500 Corrosiebescherming van metallieke materialen. Corrosiewaarschijnlijkheid in een atmosferische omgeving. Indeling, bepa-
ling en schatting van de corrosiviteit in een atmosferische omgeving. Brussel, BIN, 2000.
11. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 12501-1 Corrosiebescherming van metallieke materialen. Corrosiewaarschijnlijkheid in de bodem. Deel 1 : algemeen. Brussel, BIN,
2003.
12. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 12501-2 Corrosiebescherming van metallieke materialen. Corrosiewaarschijnlijkheid in de bodem. Deel 2 : laag-gelegeerd en niet-
gelegeerd ijzer en staal, BIN, 2003.
13. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN 12502 Bescherming van metalen tegen corrosie. Richtlijn voor het beoordelen van de waarschijnlijkheid van corrosie in waterop-
slag- en waterverdelingssystemen. Brussel, BIN, 2005.
14. Belgisch Instituut voor Normalisatie
NBN EN ISO 8044 Corrosie van metalen en legeringen. Basistermen en definities (ISO 8044:1999). Brussel, BIN, 2000.
(vervolg op p. 17)

WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 16

Uit de praktijk

t Literatuurlijst (vervolg)
15. Béranger G. en Mazille H.
Corrosion des métaux et alliages : mécanismes et phénomènes. Parijs, Editions Lavoisier, Hermes Science Publications, 2002.
16. Bouillette J.-P.
Protection des constructions en acier contre la corrosion. Parijs, Techniques de l’ingénieur, vol. 4, nr. C 2 505, 1983.
17. Centre français de l’anticorrosion
Les différentes formes de corrosion aqueuse. Parijs, CEFRACOR, cours nr. 4.
18. Centre français de l’anticorrosion
Matériaux métalliques : phénomènes de corrosion. Partie IV : les différentes formes de corrosion aqueuse. Parijs, CEFRACOR.
19. Chantereau J.
Corrosion bactérienne. Bactérie de la corrosion. Parijs, Technique et documentation, Lavoisier, 1980.
20. Cresson R., Gudin T. en Tache G.
Corrosion et protection des métaux dans le bâtiment. Parijs, Centre d’assistance technique et de documentation, 1998.
21. Dagbert C., Compere C. en Feron D.
Biodétérioration des matériaux. Prévention et lutte contre la corrosion : une approche scientifique et technique. Presses polytechniques et
universitaires romanes, 2004.
22. Euro-Inox
Le bon usage de l’inox dans le bâtiment. Brussel, Euro-Inox, 2002-2003, www.euro-inox.org.
23. Europese Raad
Richtlijn 98/83/EG van de Raad van 3 november 1998 betreffende de kwaliteit van voor menselijke consumptie bestemd water. Brussel, Of-
ficieel publicatieblad van de Europese Gemeenschappen, nr. L330, 5 december 1998.
24. Feugeas F., Magnin J.P., Cornet A. en Rameau J.J.
Corrosion influencée par les microorganismes, influence du biofilm sur la corrosion des aciers, techniques et résultats récents. France,
Journal de Physique III, 1997.
25. GLS
Agressivité et corrosivité. Toussus-le-Noble, GLS, Mémotec 17, 2006.
26. Huffman H. en Johnson J.
Corrosion des goussets d’assemblage de fermes de toit dans les bâtiments d’élevage. Ontario, Ministère de l’agriculture, de l’alimentation
et des affaires rurales, februari 1994.
27. International Organization for Standardization
ISO 9223 Corrosion of metals and alloys. Corrosivity of atmospheres. Classification. Genève, ISO, 1992.
28. International Organization for Standardization
ISO 9224 Corrosion of metals and alloys. Corrosivity of atmospheres. Guiding values for the corrosivity categories. Genève, ISO, 1992.
29. Ismail K.M., Gehrig T., Jayaraman A., Wood T.K., Trandem K., Arps P.J. en Earthman J. C.
Corrosion Control of mild steel by aerobic bacteria under continuous flow conditions. Houston, NACE International, Corrosion, vol. 58, nr. 5,
2002.
30. Legrand L., Poirier G. en Leroy P.
Les équilibres carboniques et l’équilibre calcocarbonique dans les eaux naturelles. Parijs, Editions Eyrolles, 1981.
31. Little B. en Ray R.
A perspective on corrosion inhibition by biofilms. Houston, NACE
����������������������������������������������������
International, Corrosion, vol. 58, nr. 5, 2002.
32. Moulinier F.
Contribution du choix des matériaux de construction au développement durable, positionnement des inox. Luxemburg, 7ième Congrès Inter-
national pour la protection contre la corrosion, 30 mei - 2 juni 2006.
33. Neville A.M.
Propriété des bétons. Parijs, Éditions Eyrolles, 2000.
34. PERMO
La pratique de l’eau. Parijs, Editions du Moniteur, 1981.
35. Pollet V. en Jacobs J.
Gebruik van roestvrij staal in beton. Brussel, WTCB, WTCB-Contact, nr. 12, 4e trimester 2006.
36. Raharinaivo A., Arliguie G., Chaussadent T., Grimaldi G., Pollet V. en Taché G.
La corrosion et la protection des aciers dans le béton. Parijs, Presse de l’école nationale des Ponts et Chaussées (ENPC), 1998.
37. Schaerlaekens S. en Vyncke J.
Staalvezelbeton. Deel 2 : specifieke eigenschappen vergen aangepast ontwerp. Brussel, WTCB-Tijdschrift, 2000/4.
38. Sereda P. J.
Corrosion atmosphérique des métaux. Digest de la construction au Canada. CNRC, CBD-170-F, december 1975.
39. Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf
Dekvloeren. Deel 1 : materialen, prestaties, keuring. Brussel, WTCB, Technische Voorlichting, nr. 189, 1993.

WTCB-Dossiers – 2006/4 – Katern nr. 6 – pagina 17