Dogan Avcoglu - Milli Kurtulus Tarihi 4.cilt

Levent Şahverdi Arşivi
DOGAN AVCIOGLU
Milli KURTULUS•
TARiHI
1838'den 1995'e
DORDUNCU KiTAP .
(U~ilncii Bask1)
TEKiN YAYINEVt

Kapak:
SAID MADEN
YAYLACIK MATBAASI
iSTANBUL :......1973

BE~iNCi BOLUM
DEVRiM SAVA~I
I - Tutucu Gti<;lerle Devrimcilik

II - Milli iktisat Denemesi : Cumhuriyet Zenginleri
III - Altyap1 Devrimlerine Yoneli§
IV - Atattirk<;ti DI§ Politika

I - TUTUCU GUCLERLE DEVRiMCiLiK
As1l savas1m1z, bundan sonra bashyor.

ATATURK
Kurtulu§ Sava§I kazamldlgmda Kemalistler, Millet

Meclisi'nde azmhktadir. Mustafa Kemal'e ragmen sec;i-
len Bal}bakan Rauf Orbay, c;ogunluktaki tutucu muha-
lefetin dolayh lideridir. Yunanm denize dokiilmesi Ba§-
komutanm prestijini biiyiik olc;iide artinr, ama Gazi,
Saltanat'1 ve Hilafet'i kaldmp Cumhuriyet'i ilan edecek
giic;te dahi degildir*. Tahtmm korunmas1m !ngilizlerden
* Ataturk'iln daha once, Orbay - Cebesoy - Bele ilcHlsUyle

Btiylik Taarruz'dan once yapt1g1 toplant1da, Ba§komutanhk
yetkisinin uzatilmasm1 saglamak icin · onlara odiinler verdigini
belirtmi§tik. Nitekim, bunun sonucu, AtatUrk, Meclis kilrsil-
silnde «Hilafet ve Saltanat'1 kurtaracag1m:1> ve «zaferden son-
ra ko~esine cekileceginb soylemii;;tir. Atatii.rk, o toplant1da Or-
bay'm i;;oyle konui;;tugunu Nutuk'ta ac1klar: «Ben Padii;;aha ve
Hal!felik makamma gonill ve duygu bak1mmdan baghy1m. Qiln-
kil benim babam, Padisahm ekmegiyle yetismii;;, Osmanll Dev-
leti'nin ileri gelen adamlan s1rasma gecmii;;tir. Benim de ka-
nunda o ekmekten vard1r. Ben iyilik bilmez degilim ve ola-
mam. Padii;;ah'a baglI kalmak borcumdur. Halife'ye bag1Ihg1m
ise, gorgtimiln geregidir. Bunlardan baska, gene! gorilslerim
de vard1r. Bizde kamunun birligini korumak gtictUr. Bunu an-
cak, herkesin erisemiyecegi kertede yilksek gortilmeye ahs1I-
m1s bir makam saglayabilir. O da Padisahllk ve Halifeliktir.
Bu makam1 kald1rmak, onun yerine baska nitelikte bir makam
koymaya cahsmak, y1k1ma yol acar ve btiytik ac1 dogurur, bu
hie uygun bir is olmaz:1>. Refet Bele, bu gortise aynen kat11I!'.
Cebesoy, gorUs bildirmez. Orbay, bu sozleri AtatUrk'tin Mec-
lis'te belirtmesini istedigini belli eder. Atatilrk, soz verir, hat-
ta soyleyeceklerini kursunkalemiyle bir kag1t parcasma yaz1p
1311

bekleyen, tahti ii;in ii; isyanlarla butil11 Anadolu'yu ate-
§e vermeye kalkl§an Sultan Vahdettin, Millet Meclisi'-
nin tfunuyle nefretini kazanm1§tir, fakat Saltanat ve Hi-
lafet kurumlarma baghhk, Meclis'te gii<;ltidfu. Bunu bil-
digi i<;in, Istanbul'daki Tevfik Pa§a Hukurneti, hala
Anadolu Zafe1i'nin kendileri hesabma kazamld1gma
inamr ve «Sadrazam» samyla, «Turkiye BU.yuk Millet
Meclisi'nen degil de, «Ankara BU.yuk Millet Meclisi'ne»
ba§vurur, «butu.n islam Diinyas1'm ilgilendiren niteligi»
nedeniyle Ban§ Konferans1'na Bab1ali ile birlikte gidil-
mesini onerir. itilaf Devletleri de 28 Ekim 1922'de, Ba-
n§ Konferans1'na her ikl hi.ikumeti i;agmrlar. Bu, Milli
Misak'1 ve Millet Meclisi Hilkumeti'nin varhg1m tehli-
keye atip Zafer'i Istanbul'a hediye etmek ve Istanbul'un
oyununa gelmek demektir. Esasen ortada bir Anayasa
ve bu Anayasaya gore i;ah§an bir Millet Meclisi ve Hii-
kumeti vard1r. 16 Mart 1920'de Istanbul i§gal edilip Is-
tanbul Meclisi dag1ld1ktan sonra, Ankara'daki Tiirkiye
Biiyiik Mlilet Meclisi, Ulkenin gelecegine egemen olmu§-
tur. Yani Saltanat, edimsel olarak 23 Nisan 1920'de
kalkrni§tir. Sorun, bir oldu-bittinin ilanmdan ibarettir.
Ne var ki, bu oldu-bittinin ilam dahi, kolay degildir.
Mustafa Kemal, ccOsmanh Hanedam Halife samyl.a yi-
ne devletin ba§mda kalacakmupi kamsm1 uyand1rarak
ve Meclis'in egemenligi Bab1ali ile payla§maktaki istek-
sizliginden ve Ban§ Konferans1'na tek hiikumetle git-
menin gerekliliginden yararlanarak, Hilafet ve Salta-
nat'm biribirinden aynlmasm1 sagfar. Bu konuda once-
onlarm onay1m al1r. Olay, Rauf Bey'in ba§aris1 diye, Meclis'-

te muhallflerin bayram yapmasma yol a(!ar (Soylev, Cilt II,
s. 500-501). Fakat Rauf Orbay, birka(! ay sonra saltanat'm kal-
dmlmasm1, Atatilrk'iln istegiyle Meclis'te savunur! Bunda, Ha-
life'nin nas1l olsa devletin ba§mda kalacag1 inanc1 rol oyna-
sa gerektir. Lozan Ban§ Konferans1'nda Istanbul'un temsilini
onleme yolunda c;!lkan ivedi durumda, Orbay, Hilafet'e gilve-
nerek, Bab1ali'nin yolunu kesmek ve Tilrkiye Bilyilk Millet
Mecllsi Hilk1lmeti'nin «tek hilkumet» oldugunu ilan edebil-
mek icin buna riza gostermi§tlr.
1312

den Rauf Orbay, Kaz1m Karabekir, Ali Fuad Cebesoy
ve Riza Nur gibi muhalefet <;evrelerinde etkin ki§ilerin
destegini elde eder. Saltanat'm kaldmlmasm1 isteyen
onerge, Gazi'n:in de imzas1yla Riza Nur ve 82 arkada§I
tarafmdan verilir. Atatiirk, Bab1ali'nin Millet Meclisi'ni
kiic;;iimseyen telgraflanm okuyarak, milletvekillerini Ba-
b1ali'ye kar§I co§turur. Muhalif liderlerden Hiiseyin Av-
ni (ffia§) dahi, ((!slam Diinyas1'11m kalbi, Bab1ali'ye de-
gil Ankara'ya baghdm> diye konu§ur. Rauf Orbay, «is-
lam Dunyas1 da islamm ger<;ek koruyucularmm Tiirk
Milieti, Tiirk halk1 ve Tiirkiye Biiyilk Millet Meclisi ol-
dugunu birc;;ok kez anlam1§tlr» der.
((YAi;IASIN MiLLi SALTANAT!n
Bari§ Konferans1'nda Bab1ali'ye yer bulunmadlg1

konusunda Meclis'te oybirligi vard1r. Onemli bir c;;ogun-
luk bu yolda, Halifelik Osmanh Hanedaru'nda kalmak
kquluyla, Padi§ahllgm kaldmlmasm1 gaze alabilecek-
tir. Fakat R1za Nur ve 82 arkada§mm onergesinde, Hi-
lafetin durumu belirtilmi§ degildir. Bu nedenle, Gazi'-
nin de imzaszni tm;iyan onerge, Millet Meclisi'nde ge-
re!di <;;ogunlugu saglayamaz. Onerge, 132 oy elde eder.
Oysa toplanti yetersay1s1ru saglamak ic;;in 25 oya daha
gerek vardir! Boylece 30 Ek:im 1922 giinu, Millet Mec-
lis:i'nde Saltanat ile Hilafet':in aynlmas1 karannm alm-
mas1 engJllenm:i§ olur. Bir iki milletvekili, a<;1kc;;a Pa-
di§ahhgm kaldlnlmasma kar§1 c;1kar. Bunlardan biri,
S1vas Kongresi yap1ld.Ig1 gilnlerde S1vas'taki III. Kol-
ordu'nun Komutaru olan Albay Qolak Selahattin'dir.
Oteki ise, cephelerde yigitc;e sava§tlktan sonra izmir'de
Atatilrk'ii Oldilrmeye kalki§an Z:iya Hur§it'tir. Fakat
Meclis <;og;unlugu, egernenl:igin Padi§ah'ta degil, millet-
te, daha ac;;1k bir deyi§le Millet Meclisi'nde olrnasmdan
yanadir. Yeter ki, Hilafet, babadan ogula gec;;rne kO§U-
luyla Osrnanh'da kalsm. ikinci Grup, bu yolda oner-
ge verir.
1313

Gorii§leri bagda§tirmak i<;in, iki gtin siireyle gruplar
arasmda pazarhklar yap1hr. Sonunda 82 imzah onerge
degi§tirilerek, Hilafet'in Osmanh Hanedam'na ait oldu-
g·u, Millet Meclisi Hiikumeti'nin yabanc1lar elinde tut-
sak bulunan Hilafet'i kurtaracag1 belirtilir. Gazi, 1 Ka-
s1m giinii Meclis'te ccHilafet'in islamda rolti)) konusunda
uzmanla§tlgm1 kamtlayan gok ayrmt1h ve bilimsel ni-
telikte say1labilccek bir konu§ma yapar. Onerge Anaya-
sa, Adalet ve Dini§leri Komisyonunu biraraya getiren
bir kurula yollamr. Kurulda Dini§leri Komisyonunun
hoca tiyeleri, ccHalifelik, Padi§ahhktan ayr1lamaz>? der-
ler. Gazi Pa§a <;ok sert bir kar§ihk verir :
ccBu, bi.r oldu-bittidir. Soz konusu olan, millet ege-
menligini birakacak m1y1z, b1rakmayacak m1yiz sorunu
degildir. Sorun, gergekle§mi§ bir olay1, yasa ile sapta-
maktan ba§ka bir§ey degildir. Bu, ne olursa olsun, ya-
p1lacaktir. Burada toplananlar, Meclis ve herkes soru-
nu dogal bulursa, samnm ki uygun olur. Yoksa, yine
gen;ek, yontemine gore saptanacaktir, ama belki bir ta-
k1m kafalar kesilecektir.n
Bu sert uyan olmasa da, karar, onemli bir gogun-
lukla <;ikacaktir, uyan oybirligi sag;lar. U<;lii Komisyon,
karannda,
<cTiirkiye halk1, ki§isel egemenlige dayah Istanbul'-
daki hiikumet bi<;imini 16 Mart 1920 tarihinden ba§la-
yarak, sonsuza dek tarihe gogmii§ sayar»
diyerek, yillarca once gergekle§tirilmi§ oldu-bittiyi onay-
lar.
Millet Meclisi'nde «Ben kar§1y1m» diyen bir sese
aldm§ edilmeden, kararm oybirligi ile almd1g1 ilan olu-
nur. Karara gore, Biiyi.ik Millet Meclisi, Osmanh Hane-
dam'ndan bilim ve ahlakga yetenekli olam Halife sege-
cektir. Karar iizerine Istanbul Hi.ikumeti de ccTtirkiye
Buyilk Millet Meclisi'ne» telgraf gekerek, yeni duruma
uydugunu belirtir. Istanbul'daki Jandarma Komutam,
Belediye Ba§kam, Polis Miidiiril, Merkez Komutam, Ad-
liye Kurulu, Belediye Meclisi iiyeleri vb. Ankara'mn
1314

buyruguna girdiklerini R<~fet Bele'ye bildirirler. Anka-
ra'nm Istanbul'daki temsilcisi Bele, boylece «Milli Sal-
tanat» yonetiminin Istanbul'a yerle§tigini Ankara'ya
duyurur. Halk, «Ya§asm Milli Saltanati> diye Istanbul
sokaklarmda gosteriler yapar ...
BIR HALIFE ARANIYOR. ..
Istanbul'da sarayma kapah kalan Hiikumetsiz, po-
lissiz, jandarmas1z, Merkez Komutans1z Vahdettin, in-
giltere'ye s1gmmaktan ba§ka yol bulamaz. 17 Kas1m gii-
nii, daha usuliine uygun bic;;imde Halifelikten uzakla§-
tmlm1§ degilken, Vahdettin'in bir ingiliz zirhhsiyla kac;-
tig1 ogrenilir.
ingilizlerin Vahdettin'i Halife diye kullanmasm-
dan, !slam diinyas1'mn destegiyle Padi§ahhk iddias1m
siirdiirmesinden Ankara'da kaygi duyulur. !tilaf Dev-
letleri i§galindeki Istanbul'da da Refet Bele, Halifelik
ve Padi§ahhk iddialarma dayanak te§kil edecek kutsal
emanetlerin ingilizlerin eline gec;mesini engellemeye
~ah§ir ve bunu Ankara'ya bildirir :
<(Kutsal ernanetlerin ingilizler tarafmdan herhan-
gibir bic;;imde almmas1 olas1llgma kar§I ... emanetleri
giivenli bir yere kaldirtacag1rn.»
Ba§komutan Gazi Mustafa Kemal imzas1yla, Ata-
tiirk, §U kar§1hg1 verir :
«Emanetleri korumak onemlidir. ingilizler, emanet-
leri ancak silah kullanarak ve kan dokerek almahdirlar.
Bu konuda gerekenlere, bu ac;1dan kesin buyruk veril-
melidir. Yer degi§tirmeye bizim yol ac;;mam1z uygun du§-
mez. Istanbul'da heniiz itilaf Devletleri kontrolii var-
ken, yer degi§tirrne sirasmda onlann i§e kaTI§lp ema-
netleri ele gec;;irmeleri olanaks1z degildir.» 1
Atatiirk, yalmz Vahdettin'in degil, Millet Meclisi'n-
ce yeni sec;;ilecek Halife'niri dahi Padi§ahllk davasma
kalkl§IDasmdan Ve ingilizlere alet olmasmdan kU§kUlU-
dur. Bu nBdenle sec;ilecek Halife'den daha once <(Garan-
ti b2lgesi» almmasm1, aym yaz1smda Bele'den ister :
1315

ccMeclis'<;e se<;ilecek Halife belli degildir. Ancak se-
<;imin dagdagalI olmas1 dii§ti.niilmektedir. Bu sorunda
en <;ok onem verecegimiz nokta, Meclis'in se<;ecegi Ha-
lifenin dahi Padi§ahlik davaszna kalkmasz, bu i§te in-
giltere'ye ve oteki itiltif Devletleri'ne dayanmasi olasi-
lt.gidzr. Bu nedenle, se<;ilecek ki§iyle, daha once goril§-
mek ve anla§mak, hatta elinden bu konuda senet al-
mak ihtiyatl1 bir tutumdur. Ben sizin <;ok gizli bi<;imde
ve ki§isel olarak Abdiilrnecit Efendi'nin duygu ve egilim-
lerini §imdiden anlayarak bizi aydmlatmamz1 uygun
buluyorum. Bu noktada anla§maya vanlmad1ki;;a, sei;;im
ertelenir.»
O sirada daha Vahdettin, bir fetva ile usulti.ne uy-
gun bic;imde Halifelikten indirilmi§ degildir. Bic;imsel
olarak, hala Halife samm ta§1maktad1r. Refet Bele, on-
ce bunun <;Ciziilmesihi ister. Ona gore, Vahdettin'in «ti~
yildir siiren ihaneti nedeniyle Halifelik makammm bo-
§alm1§ say1ld1g1 ilan edilebilir, ya da hilafete ihanette
bulundugu ileri siirulebilir». Ref et Bele, ikinci §lkkm
ingilizlerin i§ine gelecegini yazar :
ccingiiizler, Vahdettin'e Halife oyunu oynatmak is-
t.erl2rse, bu ikinci §lk, kendi hesaplarma belki daha uy-
gun dii§ebilir. Fakat ingilizlerin dahi, Vahdettin ile Is-
lam Diinyas1 ilzerine bir oyun oynamayi ba§aram1ya-
caklan111 bildiklerini ve son durumun daha <;ok sm; or-
taklanm kurtarmak amac1yla yap1lm1§ oldugunu san-
mak istiycrum. Frans1z Yilksek Komiseri General Pele
de bu fikirdedir. '-' 2 >i
" Vahdettin, eski $eyhUlislam Mustafa Sabri ve cevresi.
kurduklan «Selahiye TarikatJi> yoluyla, Seyh Sait isyamnm
patlak vermesinde etkili olurlar. isyan, Padi§ah1 geri getirme
amacm1 gtider. Vahdettin'le aym gtinlerde yurt d1§ma kacan
i;leyhulislam Mustafa Sabri ve kendi adma Riza Tevfik, Pire'de
gazetecilere «Kemalistlerin bol§evik ajanlan olduklarm1, yurt.
d1§mda :;)eyhUlislam ile birlikte dun.ya mUslUmanlanm i:irgtitlen-
direrek Kemalistlerle $aVaf;acaklanm'> ac1klarlar. Bununla bir-
likte, i§birliki;i Vahdettin, diinya miisliimanlarmdan pek ilgi gi:ir-
mez. Yeni Halife vard1r ve Istanbul'dad1r. ingiliz z1rhllsma
binince, «inglltere topragma ho§ geldiniz~ diye kar§1lanan
Vahdettin, eok gecmeden ingiltere'ye yiik olur. Malta'da agll"-
1316

Atatilrk i<;in ilk sorun, Vahdettin'in Halifelik'ten
uzakla§tlTih§ma bir gerek<;e bulmaktan <;ok, uygun bir
Halife'nin bulunmas1d1r. Bele, hemen Abdi.ilmecit'e gi-
der ve ondan «Hilafet ve Saltanat hakkmdaki Millet
Meclisi kara11m» kabul ettigini bildiren bir belge ahr.
O gece Mustafa Kemal ve Ba§bakan Rauf Orbay, hi<;
uyumayarak, AbdiUmecit i§inin Meclis'te nas1l <;ozum-
lenecegini kararla§tlnrlar. Atati.irk, Abdillmecit'in An-
kara'ya gelmesine kar§1dir. Istanbul'da kalmasmdan ya-
nachr. Gizli bir oturumda, hef§eyden once Halife'nin se-
~ilmesini ister. Atati.irk'e gore, bunu izleyen Meclis a91k
oturumunda, Dini§leri Bakamnm fetvas1 okunup, Vah-
dettin Halifelikten di.i§iiri.ilebilir ve bu kez resmen Ab-
di.ilmecit Halife se<;ilebilir. Aynca Meclis, i<;inden bir
kurul se<;erek Istanbul'a gonderir ve Halife'ye biat to-
reni orada yap1labilir.
GAZi: «HALiFE'NiN YERi ANKARA OLAMAZ!»

Rauf Ofbay, Halife'nin Istanbul'da kah§I ile Anka-
ra'ya geli§i arasmdaki bi.iyi.ik onemi kavrayamad1gm-
dan, belki de k1sa sure i<;inde ban§ imzalamr imzalan-
maz Millet Meclisi'nin Istanbul'a gidecegini kesin say-
lanan Vahdettin'in giderlerini, Harp, Deniz ve SOmilrge Ba-

kanllklan odemez. Faturay1 D1i;;ii;;leri Bakanhgma c1kanrlar.
Lord Curzon'un bakanhg1 bir odeme formiilii bulmak isterse
de, Maliye engeller. Parlamento, Vahdettin harcamalanm elei;;-
tirir. Vahdettin'i Hicaz Krah (eski Mekke i;lerifi) Hilseyin da-
vet edince, ingiltere bunu bir yilkten kurtulma sayar. HUse-
yin, Vahdettin'in bir ingiliz savai;; gemisiyle Cidde'ye yollan-
masm1 isterse de, yolculuk, Portsaid'den itibaren kotii yolcu
gemisinde yap1llr. Cidde'de de Arap halk1, Osmanll Halife ve
Sultam'na dinsel ve siyasal ac1dan kay1ts1z kallr. Vahdettin,
Hicaz'm havasma dayanamaz. Hayfa ya da K1bns' gi:inderil-
mesini ingilt.ere'den ister. Vahdettin, sonunda San Remo'ya
yerlei;;tirillr. Giderleri de Frans1z Bankas1'ndaki hesabmdan
kari;;llamr. (Bilal N. $im::iir, Vahdettin'in !rnc1i;;1 ve sonu, Cum-
huriyet gazetesi, 28 ye 29 Kas1m 1973). Fakat ingiltere'ce
<istenmeyen kii;;i~ durumuna dili;;en Vahdettin'in Seyh Sait is-
yanmda parmag1 oldugu ileri siirilHir.
1317

d1gmdan, Atatilrk'tin plamm kabullenir. Oysa 18 Kas1m
1922 gilnii gizli oturumdaki biitiln tarti§ma, Halife'nin
Ankara'ya gelip gelmemesi i.izerinde doner. Meclis'teki
din adamlarmm c;ogu, Ankara'daki bir Halife'nin islam
toplulugunun ba§1 olarak, Meclis Ba§kam Mustafa Ke-
mal'in yerini alabilecegini ic;giidti ile hemen anlarlar.
Bir sure sonra Cumhuriyet'in ilamm kotti kar§ilayacak
olan, Hilafet ve Saltanat'a bagh Bakanlar Kurulu Ba§-
kam Orbay'm o anda konunun onemini farketmedigine
hi.i.kmetmek gerekir. Nitekim gizli oturumda ilk konu-
§an Rauf Orbay, 00.zi bakan arkada§lanmn da Halife'-
nin Anadolu'ya getirilmesinden yana olduklanm soyle-
dig'i halde, ~ogunlugun ve kendisinin bunu sakmcall
sayd1gm1 bellrtir. Dini§leri Bakam Vehbi Efendi de, bu
gorii§lere katihr. Meclis'te konu§an muhalifler ise, ye-
ni Halife'ye MiUet Meclisi'nde biat edilmesinin zorun-
lu oldugunu israrla ileri stirerltr. Yabanc1 i§gali altm-
da Halife'nin birak1lam1yacagm1 soylerler. Dini§leri Ba-
kam, c<Sec;im, biat demektirl) buyurursa da, itirazlar
surer. Gazi, soz almak zorunda kahr ve gizli oturumda
ozetle aktard1g1m1z §U ilging konu§mayi yapar :
((Bu Meclis. Ttirkiye Milletinin Meclisidir, Ttirkiye
halkmm Meclisidir. Bu Meclis, kendine btittin islam
Dtinyas1'm kapsayacak bir kuqret veremez. Bu Meclis'-
in ba§kam olan ki§i de yalmz Ttirkiye'yi temsil eder,
yalmz Tilrkiye'ye ait olur. Bu sm1rh bir§eydir. Oysa
Halifelik, btittin islam Dtinyas1'm kapsayan bir kutsal
orundur. Tilrkiye Devleti ve halkmm, din ve vicdan
bak1mmdan odevi, oteki islam tilkeleri dahi aym giini.in
gelmesine kadar, bu ytiksek oruna dayanak olmaktlr ...
~imdi Ha.life olacai:: ki§inin Istanbul'da kalmas1, ya
da buraya getirilmesi sorunu var ki, bu nazik bir sorun-
dur. Gergi Istanbul hentiz itilaf kuvvetlerinin i§gali al-
tmdadir. Onlarm etkisindedir. Fakat bu etkinin derece-
si, dtin lie bugtin bir degildir. Bugtin biz Istanbul'da et-
ki ve niifuz sahibi olmaya ba§lad1k. Bu ni.i.fuz, ege-
menligi kurmaya dogru gittigimizi gosterir. ingilizler
1318

ise, Istanbul'da egemen bulw1mad1klanm, egemenlikle-
rinin yakmda son bulacagm1 anlami§lardir. Hilafet
orununun Istanbul'dan b3.fika yere almmas1, giintin
ozel kO§Ullanna uygun degildir. Halife'yi hapsetmek is-
ter, ya da tammazlarsa, bu tutumlan zaranm1za degil,
yaranm1za olacaktir. Bizi !slam Dtinyas1'nm goztinde
gilr;lendirecek, biltiln dtinyamn gozilnde magdur goste-
recektir ...
§oyle olacak, bOyle olacak, Halife'yi lca<;iracaklar
diye teld§ edecek degiliz.' Biraz da butun isldm Dunya-
sz tela§ etsin. Onlar da bizimle birlikte {!alt§Stnlar kt~
Hildfeti kurtaralim ve serbest olarak butun islam Dun-
yasi'ni kapsayan bir Halife'yi oraya oturtaltm. Ancak
bOylece, bize yardimda bulunurlarsa, Halife'nin Anado-
lu'ya bugunlerde getirilmesi soz konusu dahi olmamak
gerekir.»
MECLiS'TE HALiFE'YE BiAT SORUNU
Bu sozler de Meclis'i yab§brmaya yetmez. TartI§-

ma, saatler boyu surer: Istanbul'daki Halife'ye, o olma-
dan Ankara'da ·Meclis'te biat edilip edilemiyecegi soru-
nu, Meclis'te firtmalar kopanr:
(<Evliyazade Liltfi (Malatya) - Bizim buradan Ha-
life se<;memiz, i;ieriata aykmdir.
Dinii;ileri Bakam Vehbi - Buradan biat, §eriate uy-
gundur. Magrip'te olan bir adama, Mai;irik'ta bulunan
herhangibir milslilman biat -edebilir, biatte hi<;bir engel
yoktur.
Albay Selahattin (Eski III. Kolordu Komutam)
- Sec;im §imdi yap1lsm, biat burada olsun.
Dinii;ileri Bakam Vehbi - Sec;im ile biat arasmda
fark yoktur. Sec;mek demek, sen milslilmanlann uzeri-
ne imamsm demektir.
Hoca §ilkri.t (Afyon) - Halife'nin yoklu!?;wlda biat
olmaz. Kitap boyle yaz1yor.
1319

Roca Mustafa Efendi" (Ankara) __. Bu hoca yan-
h§ bellemi§. Bizim orada milletvekillerimiz var. Millet-
vekili hocalardan biri ac;1kc;a biat ederse, onunla da Ha-
life olur. Ben bunun kitapta yerini gosteririm.
Ba§kan Adnan (Ad1var) - Susunuz efendiler, gii-
riiltii etmeyiniz. Herkes ayakta, yerlerinize oturun. Ye-
terlik on~rgesini oya koyacag1m. Gorii§meyi yeterli go-
renler, li.itfen el kalchrsm. Gorii§me yeterli bulunmm~
tur.
Hcca f;li.ikrti (Afyon) - Sorun onemlidir, gori.i§me
nas1l yeter olur?
Mustafa Kemal Pa§a - Sus art1k Hocaefendi ...
(Karakol brgi.itU. kurucusu ve islam Bol§evikligi
yanhs1 Albay Vas1f, Albay Selahattin, Erzurum'da sos-
yalist halk hlikumeti kurucusu Necati, i§tirakiyuncu
Mehmet ~iikru ve arkada§lan, Halife Ankara'ya getiril-
sin diye yedi imzah onerge verirler. Ba§ka bir onbe§ im-
zah onergede de · aym §ey istenir. Ba§kan, onergeleri
oya sunmaz).
Ba§kan Adnan (Ad1var) - Sec;im olmadan once,
Halife'nin buraya gelip gitmesi tartl§1lamaz. Once se-
\:im yap1lsm, bu ondan sonra dil§ilni.Uebilir.
Rauf Orbay - Uzatmayahm. Sorun c;ok naziktir.
Fesada son derece elveri§lidir.
Albay Selahattin - bnergemiz oya konmazsa, bir-
~ok arkada§ sec;im oylamasma katilmayabilir.
Rauf Orbay - Durum c;ok nazik. Baz1 arkada§lar
oylamaya katilmazlarsa vebali btiyilk olur.
Hafiz Mehmet** (Trabzon) - Meclis'in Halife sec;-
me yetkisi yoktur. Qilnku Halife, Padi§ah kudretiyle
olur.
Rauf Orbay - Arkada§lar, biraz insaf gerektir. Oy-
• De hafta kadar once Komlsyonda «Hllafet ve Saltanat
nynlumaz» dlyenlerden. AtatUrk, «Bil.z1 kafalar kesilin deyince,
cDlz sorunu ba1;1ka ac;1dan alm11;1t1k, aydmland1b kar1;11llg1111
vcren ki1;1!.
** Baku Kurultay1'na kat1lm1§, itt!hatc;1 ve Enver!st solcu
mllletvek!l!, !zmir sulkastl olaymda as1hr.
1320

lanmzla se<;ilen Dini§leri Bakam Efendi Hazretleri
a<;1klamada bulundular. Ummetin g1kan, bu i§te ivedi-
ligi gerektiriyor.
Omer Li.itfi (Amasya) - Onerge oya konur, kaza-
mrsa Meclis'in karandir. Kazanmazsa azmhktad1r, ge-
ri kahr. Ondan sonra hep birlikte segimi yapanz.
Mustafa Kemal Pa§a - Tartl§1lan Halife'nin se<;i-
midir. Halife'nin buraya gelmesi ayn bir sorundur. Bu-
nun uzerine henuz gorii§me yap1lmam1§tlr. Gorii§Ul-
memi§ bir sorun, oya konamaz.
(Konu daha uzun si.'tre tart1§11Ir. Fakat Meclis Ba§-
kam onergeleri oya koymaya yana§maz. Sonunda se<;i-
me ge<;er.)
Ba§kan Adnan (Ad1var) - Halife var olmadan, §U-
rada burada olmas1, mi.izakere a<;1smdan akla ve man-
t1ga uymaz. ~imdi se<;im sorununu soz konusu edelim.
Se<;im deyince, hepiniz biliyorsunuz ki, adlar okunur,
oylar atihr. Bu, a<;1k oturumda tekrarlanacaktir. Gizli
oturumda oylamayi el kald1rarak yapahm. A<;1k otu-
rumda ise, gizli oya ba§vururuz, ba§ka tiirlii olmaz.
(Bunun iizerine Ba§kan, Hi.ikumet'in adaym1 so-
rar. Orbay, Abdiilmecit'in adm1 soyler. Ba§kan, §U soz-
lerle Halife adaym1 oylamaya sunar : )
- Abdiilmecit Efendi'yi oneriyorlar. A<;1k oturuma
ge<;ince, usuli.ine uygun bi<;imde se<;ilmek uzere, Abdill-
mecit Efendi'nin Hilafet onuruna getirilmesini kabul
edenler, ellerini kald1rsmlar.
(Eller kalkar. Ba§kan sonucu a<;1klar : )
- Biiyuk <;og·unlukla se<;ilmi§tir.»
Rauf Orbay, Meclis'e, a91k oturumda nas1l davra-
mlacagm1 ag1klar. Once kendisi goril§U.nii bildirecek,
sonra Dini§leri Bakam gorii§ilnti soyleyecek ve fetvay1
okuyacaktir. Bunu se<;im izleyecek, se<;im bitince iste-
yen milletvekilleri istediklerini konu§abileceklerdir. Bu
uyan uzerine a<;1k oturuma ge<;ilir, Rauf Bey konu§ur,
Dini§leri Bakam fetvay1 okur. Fetva, Gazi Pa§a'nm is-
tegiyle oya sunulur ve oybirligi ile kabul edilir. Sonra
148 oyla Abdiilmecit Halife sec;;ilir.
1321

SALTANAT ALAYINDAN FARKSIZ
HiLAFET ALAYI
Sonradan Istanbul'da gec;en olaylar, Atatti.tk'iin
Halife'yi Ankara'ya getirmemekteki uzak garii§liiliigiinii
dogTular. Abdiilmecit, Cuma Selamhg1'nda Fatih'in k1-
hgma girmek ister. Yaymlad1g1 bildirilerde izin alma-
dan «Han>i samm kullamr. Vahdettin'i kmamaktan ka-
c;mir. Hilafete getirili§ tbreni, bir hiikiimdarm tahta c;1-
k1§ tarenini and1r1r: Abdiilmecit, dart ath bir arabay-
la Be§ikta§ Saray1'ndan c;1kar. Refet Bele, aym araba-
da, Halife'nin kar§ismda oturur. Yaverler athd1r. Hilafet
Alay1, halkm gasterileri arasmda Topkap1 Saray1'na ge-
lir. Halife, askeri tarenle karg1lamr. Biiyi.ik Millet Mec-
lisi Kurulu Ba§kam Miifit Roca, Halife'ye k1rm1z1 atlas
kese ic;indeki sec;im tutanagm1 sunar. H1rka-i Saadet
Dairesi'ne gec;ilir, Sultan Aziz'in yaptird1g1 biiyti.k ve
altm c;ekmece ic;indeki kutsal emanetler Halife'ye tes-
lim edilir. Sonra herkes, Topkap1 Sarayi'mn Akagalar
Kap1s1'nda kurulan tahtm etrafmda dizilir, Biat tore-
ninde ulema, yiiksek memurlar, diplomatiar ve Padi-
§ahhk daneminin birc;ok ande gelen ki§isi hazirdir. Ha-
life, §ehzadelerle gelip tahtm aniinde durur. Hilafet du-
as1, Nakibiile§raf tarafmdan okunur. Sonra, ba§ta Mil-
let Meclisi Kurulu olmak iizere, Istanbul'daki devlet
ileri gelenleri Halife'yi kutlarlar.
Biat torerii bitince, dart at ko§ulu Saltanat Araba-
s1, tahtm aniine getirilir. Once Halife biller, Refet Pa-
§3. Halife'nin kar§1smdaki yerini allr. Topkap1 Sarayi'n-
dan c;1k1ld1gmda, en ande otomobillerde bulunan ya-
verler gider. Bunlan, alay1 te§kil eden 13 araba izler.
Arabalann gerisinde Harp Okulu agrencileri ve Maiyet
Suvari Baliigii vardir. M1zrakh suvariler, dart at ko§ulu
Hila.fet Arabasmm aniinde yer ahr. ::_;lehzade arabalan
arkadadir. Topkap1 Sarayi'ndan Fatih'e kadar caddeler
bayraklarla donatilmu~tlr.
Cebesoy Pa§a'nm yazd1gma gi:ire, toren haberi An-
kara'ya gelince, tutucu milletvekilleri sevinirler. ileri-
1322

ciler ise, kaygilamrlar :
- Bir cins Saltanat Alay1'na donmti§ ... 3
Yunus Nadi, «Yeni Bir Sava§ Donemin diye kafala-
rm kesilmesinden soz eden sert bir makale yaymlar. Al-
bay Selahattin, 24 imzah bir onerge ile Meclis'te yazi-
nm hesab1m sorar. Bir zamanlar islamkoy'den toplanan
«Qelikalay)) adh Kuva-y1 Milliye mtifrezesinin ba§mda
dogti§en Roca ~iikrii ve arkada§lan, «islam Halifeligi
ve Biiyuk Millet Meclisin adh bir kitapc;1k yaymlar ve
biitiin milletvekillerine Clag1tirlar. Atatiirk'iin deyi§iyle
Topal Osman'm oldtirdtigti Trabzon Milletvekili Ali ~iik
rii'niin bas1mevinde bas1lan bro§iirde, Halife Meclis'in
ve devletin ba§kam gibi gosterilmek istenir. Istanbul'da
ileri gelen ki§iler, Halife'ye baghhk gosterileri yaparlar.
Yine Atatiirk'e gore, gizli baghhk gosterileri daha c;ok-
tur. Ornegin, Biiyiik Millet Meclisi Hiikumeti'nin Istan-
bul ve Trakya gorevlisi Refet Bele, Halife'ye «Konya))
adh bir · at sunar, bir de telgraf gonderir. Telgrafta,
«kendilerine bagh bir asker», «en ic;ten kulluk duygula-
nyla ellerini optiigtim Halife Hazretlerin, «Atm begenil-
mesini Tann'nm bir iyiligi sayma)) gibi deyimler yer
ahr. Halife de «Peygamber Vekilin diye yukandan bir
kar§1hk verir.
GAZi: «HiLAFET, BELADIR!. .. »
. Halife, bir devlet ba§kam gibi goziikmeye ve goste-

rilmeye ba§lar. Ankara'da ise, devlet ba§kanllg1 bo§ gi-
bi durur. Atatiirk, nihayet Meclis'in ba§kamdir. Salta-
nat ve Hilafet biribirinden aynlmi§tlr ama, Saltanat
hala devam eder gibidir.
Mustafa Kemal, ate§ ptisklirtir. Fakat bu durumu
degi§tirebilecek giic;te degildir. izmit'te gazetecilerle yap-
t1g1 toplantida, yaz1lmamak kayd1yla, Halifelik hakkm-
daki dii§iincelerini iinlii ba§yazarlara ac;1klar, onlara
yon vermek ister. Atatiirk, Ahmet Emin Yalman'm «Ha-
1323

life'nin gorev ve yetkisi saptanacak m1 » * sorusu ti:ze-
rine ozetle §6yle konu§ur :
«ikinci Gruba, hocalarm en cahilleri kat.Ild1lar.
Bunlar Halife'ye kuvvet, kudret, yetki gerekir, deme-
ye ba§lad1lar. Millet Meclisi Ba§kanhgma Halife geti-
rilmelidir. Onu bir kez s;::c;eriz, sonra hic;bir §ey di.i§i.in-
meyiz. Oras1 oyle bir orun olur ki, herkes gozi.ini.i dik-
mez. Halife, Meclis'in yasalanm, HUkC1metin kararla-
nm onaylar, dediler.
Ku§kU etmeyiniz, Hilafet, zay1fl1ktir. Bugi.inki.i ko-
§Ullara gore biz kendi iizerimizde fenahg1 artmyoruz.
Sembol olarak diyeceksiniz... Samyor musunuz ki,
Hintliler, M1sirlllar, Afganlllar bize dinsel bir ilgiyle
baghdirlar? Herhalde Hilafet, ba§1m1za bir beladir.» 4
CHP'NIN KURULU~ NEDENi.

Ne var ki, Meclis'te c;og;unluk hilafetc;ilerdedir. Bi-
rinci Meclis'le Cumhuriyet'e yonelme ve Hilafet'e son
verme olanag1 yok gibidir. Atati.irk, c;1k1§ yolunu, Mii-
dafaa-i Hukuk orgiitilnii Halk Partisi'ne donii§tilrme
ve sec;imleri yenilemede bulur. Halk Partisi dii§iincesi-
ni izmit'te gazetecilere ac;1klar :
«Esash bir program yapmak zorunday1z. Bu prog-
ram iizerinde, parti bic;imlenecektir. Partinin biitiin
memleket ve millet ic;inde dayanag1 olabilecek orgiite
sahip olmahy1z. Milleti argiltsilz ve ereksiz birakama-
yiz. Birakirsak, bu millet elimizden gider.» 5
Halk Partisi, bir sm1f partisi deg·ildir**. Hilafet ve
* Atatiirk, 2 ~ubat 1923'te Bahkesir'de Pa;ia Camii'nde
minberden yapt1g1 konu11mada da Halife'nin gorev ve yetkisini
saptamaya, Tiirkiye Devleti'nin yetkisi olmad1g1m ileri stirer!
Bu orun, biittin isiam Diinyas1'na aittir; islam Diinyas1 adma
karar almak Tilrkiye'nin yetkisi ilstiindedir, der. Oysa bir y1l
sonra Tiirkiye, Hilafeti kimseye sormadan kaldiracakt1r.
** Halk Partisi kurma tasaris1 duyulunca, Ahmet Emin Yal-
man, 18 Ocak 1923 tarihli Vakit gazetesinde Atatiirk'tin «Halk
Partisi kurarak, sm:lf miicadelesi yaratma egilimi giSsterdigini»
yazar. !smail Arar, Halk Partisi'ne tepkileri 11oyle ac1klar: «Mil-
1324

Saltanat<;1lara kar91, millet egemenligini savunan ve
Cumhuriyet'e yonelenlerin partisidir. ic;inde tiiccara da,
buyuk toprak sahibine de, i9c;iye ve koyli.iye de yer var-
d1r. Parti, Saltanat ve Hilafet'i yak etmek ve onun gil-
cunii yapan §eriate dayah buti.in kurumlan kaldlrmak
ve laik bir diizen kurmak yolunda milli gi.ic;leri seferber
etme gereginden dogan bir orguttur. Millici aydmlann
yam sira, Kurtulu§ Sava91'na katilm19 millici e§raf bu
orgi.ltun temel dayanag1dir. 0 gi.iniln kO§Ullarmda, e§ra-
fa kar§1 bir koylti. partisi kurmak dahi, Hilafetc;ilerin
ekmegine yag si'lrmek ve tutunulan dall kesmek anla-
mma gelebilecektir. Zira Milli Mucadele'ye en s1kmt11l
gunlerde cesaretle katilm19 ilk Millet Meclisi'nde dahi
Hilafetc;iler c;ogunluktadlr ve Halife, gelecegin Pacli§ah1
olarak Damokles'in k1hc1 gibi tepede as1h bulunmak-
tad1r. Hilafet'e ve Saltanat'a kar§z kuvvetler anlamznda
«halk gur;;leri)) ni seferber etmekten ba§ka <;tire yoktur.
Aksi halde, Ataturk'ti.n sozleriyle, «millet elden gidecek)),
Hilafetc;iler kazanacaktir.
Ataturk, bu ned~mle 9 ilkelik bir programla ortaya
c;1kar. Programm temelini, 1 Kas1m 1922'de Turkiye BU.-
yuk Millet Meclisi'nin oybirligi ile ald1g1 Saltanat'1 kal-
dirma karannm «degi§mez bir ilke» oldugunu saptayan
birinci ve ikinci maddeler te§kil eder. Oteki maddeler,
tanm ve ticaret ya9am1111 canlandirmay1 ongoren pra-
tik tedbirlerdir.
Atatiirk, yeni Meclis'e bu ilkeler etrafmda toplan-
m1§ guc;lU bir c;og·unlugun girmesi yolunda biiyiik c;aba
Ii Mticadele'yi ba§mdan beri Bol§eviklikle suclayarak, halkm

goziinden dii§iirmek icin her careye ba§vuranlar tarafmdan
(Halk Partisi) yeni bir somiiril konusu olarak ele ahndi. Halk-
c1hk ne demekti? Bunun anlam1 ac1kca soylenmeli, millet de
nereye stirilklenmek istendigini gormeliydi! Yeni parti, sm1f
temeli ilzerine kurulacak ve sm1f mi.icadelelerini k1§kirtacak ise,
buna kesin olarak hay1r denmeliydi !
Bu tartl§malar Meclis'te yap11Iyor, Meclis'i a§arak d1§arida
yap1hyor. Basmda, ozellikle Istanbul basmmda yer aliyor, balk
tizerinde de gun gectikce daha etkili olmaya ba§llyordui>. (is-
mail Arar, Atati.irk'iln lzmit Basm ToplantlS1, s. 16)
1325

gosterir. Her yana se<;imleri yonetmek ve etkilemekle
gorevli, giivenilir kurullar yollar. Boylece, Hilafet<;i egi-
lim gosteren ikinci Grup'taki muhalifler tasfiye edilir*,
ama gok daha gii<;lii bir muhalefet, gok ge<;meden yeni
Meclis'in iginde dogar.
iTTiHATQI MUHALEFET, TUTUCULUKTA
BiRLE::}iYOR
Atatiirk'iin Istanbul'daki orgutlerinden yararlan-
d1g1, fakat gog;unu Kurtulu§ Sava§1'nm dl§mda tuttugu
ittihatg1 liderler, bu kez Cavit Bey'in <;evresinde ki.i-
melenmi§lerdir. Enver doneminde Islam Bol§evikligine
yonelen bu ki§iler, §imdi Frans1z ve ingiliz sermayesi-
nin savunucusu Cavit Bey'in yanmdadirlar! :istiklal
Mahkemesi tutanaklarmdan ogrenildigine gore, Cavit,
Kara Kemal, Dr. Naz1m, eski izmir Valisi Rahmi, eski
Egitim Bakam f}i.ikru, eski ic;i§leri Bakam ismail Can-
bolat, Huseyin Canbolat, Hi.iseyin Cahit (Yalc;m) gibi
ki§iler, Cavit Bey'in evinde toplantilar yapmI§lar, bir
parti program1 hazirlam1§lard1r. Halk Partisi'nin 9 il-
kesine kar§m, bunlar da 9 ilke ile c;1km1§lard1r. Bu ilke-
lerde, «kay1ts1z §arts1z millet egemenligh> kabul edil-
mekle birlikte, tutucu bir devlet yap1s1 ongoriilmekte-
dir. Turkiye Biiyiik Millet Meclisi kuvvetler birligine
dayand1g1 ve Meclis'e heqeyi yapabilme yetkisi verdig·i
halde, tutucu Cavit Bey'in program1, kuvvetlerin ay1n-
mmdan ve dengelenmesinden yana oldugunu uc;uncii
maddede ag1klamaktadir. Dorduncii maddede iki Mee-
lis ilkesi** getirilmektedir. Altmc1 maddeye gore de,
* Atatiirk, yeni sec;imi §oyle anlat1r: Yeni se<;ime bildiginiz
llkelerimizi ilan ederek girdik. Gorii§lerimizi benimseyip mil-
letvekili olmak isteyen ki§iler, once ilkeleri benimsedigini ve
gori19Ierimize kat1ld1gnu bana bildiriyorlard;i. Adaylan ben
saptayacakt1m ve zamanmda partimiz adma ben ilan edecek-
tim. Boyle bir yontem izlemeyi gerekli gormi19Ui.m,. Qiinku ya-
p1Iacak se<;lmlerde milleti aldatarak, c;e~itli . ereklerle milletve-
klll olmaya <;ah~acaklarm <;ok oldugunu biliyordum), (Soylev,
Cilt II, s. 532)
** Atatiirk, daha 4 Mart 1922'de c;ift Meclis isteyen Kara-
1326

devletin ba§kenti Istanbul olacaktir•.
Programda Hilafet i<;in bir§ey denmezse de, bu tu-
tucu devlet yap1s1 i<;inde, Hilafet de devlet ba§kanhgma
benzer bir duruma getirilebilir. Bunu Kurucu Meclis
olarak toplanacak <;ift Meclis saptayacaktir.
Bu tutucu programla ortaya <;1kmaya ve iktidan
ele ge<_;irmeye hazirlanan ittihati;1lar, parti kurmak, ya
da §imdilik 9 Eyli.il 1923'te Halk Partisi'ne donli§ecek
olan Mi.idafaa-i Hukuk Grubu'na s1zmak §Iklan uzerin-
de dururlar. S1Zmak fikri, daha ag1r basar. Rauf Bey'le
ve onun yam sira Birinci ve ikinci Gruptaki ittihat<;1-
larla ili§kiler kurarlar**. Atattirk de «ittihat ve Terak-
ki talihe gomi.ildi.in demekle birlikte, ittihat<;1lan ok§a-
bekir'e kar§1 r;1kar. Karabekir, «BiiyUk Uzmanlar Kurulu» ge-

rekc;esiyle ikinci Meclis'i savunur. Atat1lrk ise, 4:B1ly1lk Millet
Meclisi'nin tcmel kararlarim, oteki bir kurulun karariyla Sl-
mrlamak, genel yonetimde izledigimiz ilkelerin ruhu ile bag-
da§am1yacaktm> kar§1l1gm1 verir (Kaz1m Karabekir, istiklal
Harbimiz, s. 999). Atatiirk, izmit'te ikinci Meclis oneren Velit
Bey'e ve oteki gazetecilere de ¢Herhalde ikinci Meclis yanhsl
olmaym1z» ogilttini.i verir. (ismail Arar, Atat1irk'1ln izmlt Basm
Toplant1s1, s. 52).
* Ba§kentin Ankara ya da Istanbul olmas1, o g1lnlerde
devrimcilik ya da tutuculuk olc;1lsil say1labilecek onemdedir.
itilaf Devletleri, belki de gilc;lU donanmalarmm tehdidi ve kont-
rol11 altmda tutmak amac1yla, israrla Ba§kentin Istanbul ol-
masm1 onerirler. Hilafetc;iler ve Saltanatc;1lar da, Halife'yi ge-
<;ici olarak Ankara'da istemektedirler. Bari§tan sonra Meclis
de, Halife de Istanbul'a gidecektir. Istanbul, islamm merkezl-
dir. Atati.irk, izmit'te gazetecilere ba§kent ser;erken iki nok-
tanm goz on1lnde tutulmas1 gerektigini soyler. ilk nokta, Ba§-
kentin gtivenli yerde olmas1d1r: «Bir geminin topundan tela-
§a dil§ebilecek bir yerde h1lkumet merkezi olamazi>. iklnci nok-
ta da §Udur: «Hi.ikl1met merkezi oyle bir yerde olmall ki, h11-
kumet goziln11 memleketin bUt1ln r;evrelerine e§it bi<;imde c;e-
virebilsin. Memleketin bir kenarma <;ekildigimiz zaman, vata-
nm bizden uzak kalan baymd1rllktan yoksun yerlerini unutu-
veriyoruz.» <ismail Arar. Atat1lrk'1ln izmit Basm ToplantlSl,
s. 31)
** istiklal Mahkemesi tutanaklarma ve HUkO.metin elinde-
ki belgelere dayanarak Hasan R1za Soyak, !ttihat<;1larm call§-
ma programm1 §oyle ac;1klamaktad1r :
1327

yan ve ittihatc;1larm Mi.idafaa-i Hukuk safmda bulun-
dugunu belirten bir demec; verir :
c<Vaktiyle zaten birc;ogumuz, ittihat ve Terakki
Dernegi'nin kurucusu ve iiyesi bulunuyorduk. Son kon-
gre karanyla tarihe goc;en bu dernegin i.iyeleriyle, son-
radan kurulan Teceddi.it Partisi'nden olanlarm c;ogun-
lugu bi.iyiik milletimizin her ti.irlii engeli y1kmak 12:usu-
sundaki yi.iksek kararmdan dog-an Anadolu ve Rumeli
Mi.idafaa-i Hukuk orgi.itune kat1lm1§, ya da onun1 a bir-
lik olmu§ ve i:irgi.iti.in program1m kabul etmi§tir.n"
Atattirk'e bagh !ttihatc;1lardan Yunus Nadi, bu flr-
sati kaprmaz ve Atati.lrk'i.i «1 numarah» ittihatc;1 ilan
eder:
«Mustafa Kemal Pa§a, ittihatc;1larm biiyiigi.i ve bi-
rincisidir. ittihat ve Terakki bir vatan pan;as1 idi. Adm
onemi yoktur. ittihat ve Terakki, hala vatanm ic;inde
ve i§ ba§mdadir».
Ne var ki, Cavit Bey ve c;evresi*, Kemalist olan
1 - Meclis'te Birinci vc ikinci Gruptaki ittihatc;1lan bir-

le§tirmek, Bakanlar Kurulu Ba§kam Rauf Orbay'm da etkili
yardumyla Hilktimet'te ve Grup Yonetim Kurullarmda etkin
duruma gelmek, (istiklal Mahkemesinde Albay Qolak Selahat-
tin ile Hilseyin Avni Ula§'m ac;1klamalarma gore, Rauf Orbay,
Meclls'te her iki grubu kullamr ve ikinci Grup'un Kara Kemal
ile anla§masma ugra;,nr, gerelcli temas1 hazirlar).
2 - Bu olmazsa, ittihat ve Terakki Partisi'ni canland1ra-
rak ikinci Donem Millet Meclisi sec;imlerine kat1lmak.
3 - Parti kurulmazsa, guvendikleri 15-20 ki§iyi ku§ku
uyand1rmada11 Mildafaa-i Hukuk listesinden sec;tirmek. (Hasan
R1za Soyak, Atatilrk'ten Hat1ralar, Cilt I, s. 288)
ittihatc;1lar, son §1kta ba§anh olurlar. Eski Egitim Bakam
$ilkril ve ismail Canbolat gibi ki~iler Meclis'e girer.
* Cavit Bey ve c,;evresini yakmdan tamyan Falih R1fk1 Atay,
onu soy le ac,;1klar: «Cavit, ittihat ve Terakki'nin gaze gtirilnilr
lideri hilkmilnde idi. Cavit, bir komiteci degildi. Uygar bir adam-
dL Onu Lozan'dan beri muhalefete silriikleyen nedenler i}un-
lardir: Bilyilk Avrupa devletlerinin yardrm1 olmaks1zm ve bu
yard1m1 saglayacak tidtinler verilmeksizin Anadolu'nun ortasm-
da tek ba§1m1za bir devlet kurup ya§ayamazd1k. Istanbul'dan
aynlmamah idik. Mustafa Kemal de, ismet de nihayet Enver
gibi birer askerdirler. Ankara iktidan ister istemez kafasmm
1328

Ankara ittihat<;llanm «ikinci Tak1m» sayarlar, Ata-
tilrk'u kli<;limserler ve iktidarm «Birinci Tak1m»m hak-·
kl olduguna inamrlar.
HALiFE'NiN PADi~AHLIK DUf?LERi
Lozan'daki ismet Pa§a ile kar§It dli§en Rauf Or-
bay, Balrnnlar Kurulu Ba§kanhgmdan aynlarak daha
ac;1k bir muhalefete ge<;er ve 1923 yaz aylarmda Istan-
r.ul !ttihat<;1lan ile ili§kilerini guc;lendirir. Ba§bakan-
hktan aynhrken Mustafa Kemal'e :
«Devlet Ba§kanhg1 onurunu (makamm1) gti<;len-
diriniz>i demekten kendini alamaz. Atatlirk'e gore, Or-
bay'm «Devlet Ba§kanllg1 orunu» diye dli§lindligti, Ha-
lifelik orunudur.
Refet Bele, Istanbul'dadir. Rauf Orbay gibi Hali-
feyle ili§kilidir. Ankara'nm ba§kent yap1lacagi soylen-
tilerinin yaygmla§tlg;1 1923 sonbaharmda, Refet Bele
§oyle konU§Ur :
c<Istanbul'un ba§kent olmas1 gereklidir ve olacak-
tir».
Bu sozler, Istanbul «pay1taht» olacaktir, bi<;iminde
yorumlamr.
Halife, Orbay Ve Bele gibi Milli Mticadele liderleri-
nin tutumundan d.a cesaret alarak Padi§ahllk dli§leri
gortir. Cebesoy Pa§a'mn sozleriyle :
«Abcliilmecit Efendi'nin ya§ayi§ bi<;imi ve Cuma
Selamhklarmda takmd1g1 tutur.n, magdur kalm1§ bir
Padi§ah heyecamm rnemlekette uyand1nr.»
Ne var ki, Cebesoy ve Karabekir Pa§alar da bugiin-
lerde Ataturk'ten koparlar, Rauf Orbay'a iyice yakla-
§irlar. Karabekir Pa§a, Ordu Miifetti§i olarak Birinci
Ordu'nun ba§ma ge<;er. Cebesoy Pa§a, Konya'daki !kin-
dlkme glden blr askeri dikta rejimi olacakt1r. Cumhuriyet, i:sin

icyuzfini1 maskelemekten ba:ska bir:sey degildir. Cavit, iktisadi
ve mall alemden kendlsini ay1rmayan, milllyetciligi her bakun-
dan bir darla:sma sayan, devrim diktalarma akh yatmayan bir
Osmanh idi.» (Falih R1fkl Atay, Qankaya, s. 381).
1329

ci Ordu'nun Komutanhg1m ahr. Bunlar aym zamanda
milletvekilidirler.
Istanbul basm1, Pa§alara ve Orbay'a geni§ yer ve-
rerek Ataturk'e kar§1 bir muhalefeti geli§tirir.
CUMHURiYE'I' DARBESi!
Orbay Grubu, Meclis ic;inde de hayli glic;ludlir. Fet-
hi Okyar Hiikumeti, muhalefet kar§1smda bunalarak
biri;ok kez istifaya kalkl§Ir. Ataturk, durdurur. Hiiku-
met, o zamanm biiyiik sorunlarmdan olan e§kiyahg1
kokiinden temizleyebilmek ic;in, Aydm, Denizli, Bur-
dur, Afyon illerinin baz1 ili;elerinde s1k1y6netim ilan
.eyler, bunun onaynu ve uzatilmasm1 ister. Meclis, uzat-
may1 reddeder.
Halk Partisi'nin bir grup toplantismda, lider Ata-
ti.irk'e ragmen, Ceb0soy'dan bo§alan Meclis ikinci Ba§-
kanhgma Rauf Orbay, ic;i§leri Bakanhgma Erzincan
e§rafmdan eski Vali Sabit Saguoglu sec;ilir. i§te bunun
iizerinedir ki, Atattirk, S1vas'ta Damat Ferit'e kar§l ger-
c;ekle§tirdig·i «telgraf darbesi»ni hat1rlatacak bic;imde
bir darbeyle Cumhuriyet ilanma yonelir ve devletin ba§-
s1zm1§ gibi say1lmasmm yaratt1g1 karga§allga son verir.
Orbay ve Sal?;lroglu'nun sec;ilmesi iizerine, Ataturk,
Bakanlar Kurulunu istifa ettirir. Meclis, bakanlan tek
tek se(fmektedir. istifa eden bakanlar, yeniden sec;ilir-
lerse, gorevi geri c;evireceklerdir. 28 Ekim giinii ak§am
uzeri, Halk Partisi Yonetim Kurulu bir aday listesi dii-
zenler ve Gazi Pa§a'nm dii§ilncesini sorar. Atatiirk,
listedeki adaylarm kabul edip edemiyeceklerini bilmek
ister. Uyanlan baz1 adaylar, bakan olmaya yana§maz-
lar. 28 Ekim giini.i Parti, bir aday listesi diizenleyemez.
Bakan olma sevdasmdaki milletvekillerinin bir si.irii
ozel listeleri de bir sonuc; vermez. 28 Ekim gecesi, Ata-
turk, ismet ve Kaz1m Ozalp Pa§alar ile Kemalettin Sa-
rni ve Ha.lit Pa§alan <;ankaya'ya yemege c;agmr. Ye-
mekte gorii§iin ii ac;1klar :
- Yann Cumhuriyet ilan edecegiz!
1330

29 Ekirn sabah1, Parti Yonetirn Kurulu, yeni bir
Bakanlar Kurulu listesi sunar. Bakanlar Kurulu Ba§-
kan1, listeye gore, Cebesoy Pa§a'dir. Fakat Ekonorni Ba-
karu adayi Celal Bayar gorevi kabul etrnez. Hatta one-
rilen yeni kabinenin eskisinden daha giic;lii olrnad1g1-
m, gii<;lii kabine kurulrnas1 gerektigini soyler, «Bakan-
lar Kurulu Ba§kam i<;in du§iinelirn>i der. <;ok uzun bir
tart1§rna ba§lar. Sonunda Kernalettin Sarni Pa§a'mn
onergesiyle, Parti Genel Ba§kam Mustafa Kemal'in so-
runu <;ozrnek igin 'Gene! Kurulca gorevlendirilmesi ka-
bul edilir. Bu sirada Rauf Orbay, Cebesoy ve Bele gibi
lider taklrn1, Istanbul'da Kalami§'ta Bele'nin ko§kiinde
Gene! Ba§kam geki§tirmekle me§guldiir ...
Kernalettin Sarni Pa§a'run onergesi iizerine, Mus-
tafa Kernal, toplantiya katihr ve <;oziim yolu bulrnak
uzere bir saat izin ister. <;ozurn, Mustafa Kernal'in ce-
bindedir. Bu bir saati, sozii geger milletvekillerini ay-
dmlatrnakla ge<;irir. Ogleden sonra Parti Genel Kuru-
lu toplamr, her kafadan bir ses c;1kar. inonii, Avrupa'-
da «Devletinizin ba§kani yoktur. §imdiki ba§kamnzz,
Meclis Bll§kanzdir. Demek ki siz ayrz bir bll§kan bekli-
yorsunuz» dendigini a<;1klar ve Cumhurba§kam segilme-
sini ister.
Parti Gene! Kurulu tarti§malan ogleden sonra sa-
at 18'e kadar, 4,5 saate yakm surer. Millet Meclisi topla-
rnr. Meclis bir sure Anayasa Komisyonu tutanagirn bek-
ler. Tutanak gelince, Meclis, 20.30'da Curnhuriyet kara-
n ahr ve 20.45'te Cumhurba§kam se<;irnini tarnamlar.
Cumhurba§kam, oybirligi ile, fakat 158 oyla segilir.
Boylece aylardir Kornisyonda uzerindB <;ah§ilan ye-
ni Anayasa'nm tarnamlanmas1 beklenmeden, bir hiiku-
met bunahmmdan yararlanarak, Curnhuriyet bir oldu-
bittiyle getirilir ve geceyansmdan sonra atilan 101 kez
top ate§iyle illkenin her yerinde kutlarur. Mustafa Ke-
mal'in, Halife'nin idarn fetvasm1 boynunda ta§1yan ve
it; isyanlar s1rasmda Halife Ordulan ile <;arp1§an ki§i-
lerden kurdugu kendi partisinin it;inde dahi, Cumhu-
riyet'i kurabilmek igin bir hiikU.rnet bunahm1 yaratmak
zorunda kalmas1 dii§iinduruciidiir. ..
1331

TARTU:?ILAN CUMHURiYET
Cumhuriyet'in ilam (29 Ekim 1923) lie
Hilafet'in kaldmlmas1 (3 Mart 1924)
arasmda ge~en di:inem, bilttin ilerici
gil~lerin ve Tilrkiye'nin modernle§me
yoluyla kuvvetlenmesinden kaygllanan
bir tak1m d1:;; gu~lerin elele vererek yeni
rejime kar:;;1 amans1z bir. milcadele a~
t1klan donemdir.
HiKMET BAYUR
Bir usta darbe ile, b1rden gen;ekle§tirilen Cumhu-

riyet, Halifeci muhalefeti <;ok daha §iddetlendirir. Is-
tanbul'daki Rauf Orbay, gazetelere verdigi deme<;le, ol-
du-bittiden duydugu ho§nutsuzlugu a<;1k<;a belli eder :
<cCumhuriyet'in ilam ivedi olmu§tur. Qtinkti yliriir-
li.ikteki Anayasa'mn degi§tirilmesi, tartl§Ilmadan oldu-
bitti bi<;iminde yap1lm1§tm>.
Rauf Orbay ve Refet Bele ile birlikte o giinlerde
Istantul basmmda man§ette yer alan ikinci Ordu Ko-
mutam Cebesoy Pa§a, Cumhuriyet'e kar§I KalamI§ top-
lantismdan sonra o andaki dti§i.l.ncesini amlannda §i:iy-
le a<;,:1klar:
«Biz, diktati:irli.igu getirmeyecek ilkelere dayanan
bir Cumhuriyet istemi§tik)). 7
Birinci Ordu Miifetti§ligine getirilen Karabekir Pa-
§a ise, gazetelere deme<; verip oldu-bittiye tepkisini be-
lirtir :
<<Cumhuriyet yanhs1y1m. Fakat ki§isel saltanata
kar§1y1m».
Pa§alar ve Rauf Orbay, Cumhuriyet'e a<;1k9a kar§l
deg"illerdir. Fakat «oldu-bitti»ye ve bunun «Cumhuriyet
diktati:irltigii)) kurmasma kar§idirlar. Onlar kuvvetler
birligina degil, kuvvetler ayinmma ve dengelenmesine
dayah, Halife'ye de i:inemli yer veren Bati tipi bir par-
lamentoculugu and1nr ve Me§rutiyet yonetimine yakla-
§lr bir siyasal sistemden yanadirlar. Bunu Istanbul ba-
1332

srm, Rauf Orbay, Refet Bele, Ali Fuad Cebesoy, Kaz~m
Karabekir gibi Kurtulu§ Sava§I liderlerinin ve Halifs'-
nin tutumundan c2saret alarak ag1kga belirtir. Cumhu-
riyet'ten ve ilericilikten yana diye bilinen Cavit Bey it-
tiha~ilarmm si:izciisti, Tanin ba§yazan, laik Hiiseyin
Cahit Yali;m, Orbay ve Pa§alar muhalefetini de dile g;:~
tirerek §i:iyle yazar :
«Halifelik bizden giderse, be§-on milyonluk Tiirkt-
ye Devleti'nin, miisllimanhk diinyas1 iginde hig onemi
kalmlyacag1m, Avrupa siyasas1 kar§1smda da en kiigi.ik
ve degersiz hiikumet durumuna dii§ecegimizi anlayabil-
mek igin biiyiik bir yetenek gerekmez. Yurtseverlik bu
mudur? Gi:inl'iinde gergek milliyetgilik duygusu olan her
Tiirk, Halife'ye di:irt elle sanlmak zorundadm>.
Karabekir, Bele ve Orbay'm Halife'yi ziyaretleri,
Halifecileri iyice co§turur. Mustafa Kemal'in hasta ol-
dugu si:iylentileri yay1hr. Enver P~a'mn Tiirkistan'da
ccHalife damadll> samyla Islam Birligi igin sava§tlg1 uy-
durulur. Halife'nin istifas1 laflan g1kanlarak ortahk
kizi§tmhr. Tartl§malan London Times'in haberi de ki:i-
riikler:
«Ankara'da bir ziimrenin uygunsuz si:izlerle Hali-
fe'yi istifaya zorlamak istedigi ku§kulan artmaktadir.»
Baro Ba§kam Liitfi Fikri*, 10 Kasim 1923 tarihli
Tanin'de «Aman, istifa etme» diye Halife'ye ag1k mek-
tup yaymlar. Ag1k mektup, «bu si:iylentileri g1kartanlar,
elbet tarihin ve torunlanrmzm lanetine ugrayacaklar-
dm> diye son bulur. Liitfi Fikri, ba§ka bir yaz1smda da,
«Kurtulu§ Sava§i'na katilanlarin yi.izde 99'unun sava-
§inCumhuriyet'le bitecegini bilmedigini, Mustafa Ke-
mal'in de Meclis'teki bir konu§masmda, Padi§ah'm sa-
va§tan sonra milletin sinesinde saygideger yerini ala-
cag1m si:iyledigini» ileri surer.
* Baz1 gazetelerde, Ltitfi Fikri'nin tam bir demokrasi a§1-
g1 oldugu Cumhuriyet'in Ellinci Y1lmda yaz1lm1§t1r. Halifeci
ve Padisahc;.:1 bir ki:;i, nas1l demokrasi fts1g1 olabilir, anlamak
gil~tiir.
1333

Halife'nin c;ekilecegi yalanlamr. Yalanlamalar iize-
rine, basmda §U gori.i§ ortaya atihr :
«OgTencligimize gore, sorun, bir soylenti niteligtnde
olmad1g1 gibi, bir yalanlama ile c;ozi.ilecek kadar onem-
siz de degildir. Gerc;ek olan bir yon vard1r ki, o da Cum-
huriyet ilanmm yeniden bir Halif elik sorlinunu ortaya
c;1karm1§ olmas1d1r)) .s
Bu ortamda Rauf Orbay, Cebesoy ve Bele Pa§alar-
la gorti§ti.ikten sonra, Pa§alar ve bi.iyi.ik bir kalabahk
tarafmdan ugurlanarak ve Istanbul basm1 tarafmdan
alki§lanarak Ankara'ya gider. Basm ic;in Rauf Orbay,
«Mondros Mi.itarekesi'ni imzalayan, ama Lozan Antla§-
mas1 ile de oci.ini.i alan kahraman»d1r ...
Orbay, Ankara'da milletvekillerini gori.i§lerine ka-
zanmaya c;ah§ir. Gazetecilere demecinde de, «Meclis ve
Hukumet, bu tezcanllhgmm akla yatkm ve me§ru bir
nedeni bulundugunu millete kamtlamalld1r ve kamtla-
yacaktm> diyen Orbay, Cumhuriyet'in kurulu§ sorunu-
nu yeniden Meclis'te soz konusu ettirmek ister. Kabul
etmek gerekir ki, Meclis'te bir gi.ici.i de vardir. Fakat
onun iyice gi.ic;lenmesine firsat verilmeden, baskma gi-
ri§ilir. Atati.irk'i.in sozleriyle, Orbay, ccsaldmya gec;mek
ic;in daha hazirhgm1 bitirmeye ugTa§Irken, sald1nya ug-
rar)). Orbay, 22 Kas1mda Parti Grubu'nda Cumhuriyet'e
kar§l tutumundan ve Halife ile ili§kilerinden dolay1 he-
sap verme durumunda birak1llr. Saldmyi ismet Pa§a
yonetir:
«Tarihin herhangibir doneminde bir Halife, bir Ul-
kenin almyaz1sma karn~may1 aklmdan gec;irirse, hie;
ku§ku yok, o kafay1 koparacag1z.iJ
Ne var ki, Cumhuriyet'e kar§1 tutumunu basmda
c;1kan konu§malanyla belli etmesine ragmen, Orbay
alttan ahr ve tartI§ma, Celal Bayar ve Hamdullah Sup-
hi Tannover gibi ki§ilerin verdikleri ban§tlrma oner-
geleriyle tathya baglamr. Istanbul bas1m, Cumhuriyet'e
1334

kar§I ve Halife'den yana tutumunu siirdiirmekte devam
eder. Tart1§maya bu kez, ingiltere'nin kullan olan Aga
Han ve Emir Ali katihr. Aga Han ve Emir Ali'nin Ba§-
bakan ismet Pa§a'ya yollad1klan mektup, daha Hi.lku-
met'e ula§madan, 5 Arallk 1923'te Tanin'de ve oteki
baz1 gazetelerde yaymlamr. i;;ii Ali Han ve Emir Ali,
sunnllerin Halifesinin korunmasm1 isterler :
«Fikrimizce Hilafet ntifuzunun azalmas1, ya da Hi-
lafet orununun Ti.irk siyasal yap1smda bir dinsel etken
olmak niteliginin kaldmlmas1, islamiyetin yeryi'!ziinde
sahip bulundugu manevi gtici.i.n yok olmas1yla sonugla-
mr ki, bunu ne Btiyiik Millet Meclisi'nin, ne de Ba§kan
Gazi Mustafa Kemal Pa§a Hazretieri'nin dogru bulma-
yacaklanna gtivenliyiz*.>,
isvir;re gazetelerinde de Hint mtisli.imanlan adma
Hilafetgi yaz1lar 91kar :
ccHilafet'in Saltanat'tan aynlmasmdan sonra, Ha-
life ile Hanedam, eskisinden gok mtisltimanlarm mah
olmu§tur. Diinkii Saltanat Hanedam, bugtinkii Hilafet
Hanedamdir. Dinsel ba§kamm1zm bu hanedandan ol-
mas1m istiyoruz. Bizim manevi ve politik desteg·imizi,
Tiirkiye ancak bu ko§ullarla kazanabilir.n
Hint mi.i.sliimanlan, Mekke ve Medine'yi kurtarma
gabasmdad1r. 6rneg-in, Bombay Chronicle, Tiirkiye Hi-
lafeti onemsemezse, bu gabalarm son bulacag-im belir-
tir :
* Emir Ali, 1909 y1lmda ingiltere Krah'nm ozel dam§man-
lar1 arasma alman ilk Hintlidir. ingiltere, Halife'nin tilkesine
kar:;;1 en amans1z sava:;;1 verirken, Emir Ali agzrm dahi ac;m1:;;
degildir. Aga Han da, dedesi Sint'in ingilizlerce fethini sag-
lamr:;; bir mezhebin llderidir. Dede, bu sayede «His Higness» sa-
mm kazanmr:;; ve bu san. torununa da gec;mi:?tir. Aga Han,
Dilnya Sava:;;r'nda ingilizlere hizmet etmi:;;, kendisine Birinci
Smrf E)ef san ve haklanyla birlikte 11 kez top at1:;;1yla selllm-
lanma hakk1 tanmm1:;;t1r. ingiltere'nin bu adamlan, Dtinya
Sava:;;r s1rasmda ingiltere Hilafeti ele gec;irmeye btiyuk onem
verml:;;ken, neden boyle bir mektup yazm1:;;lard1r? Hikmet Ba-
yur'a gore amac;, mllliyetc;i Ttirkiye'nin guc;lenmesini ve mo-
. dernle:;;mesini engellemektir. (Prof. Hikmet Bayur, Ttirkiye
Devletinin D1:;; Siyasasr, s. 157)
1335

((Hilafet orunu, rni.isltirnanlarm istekleri c;erc;eve-
sinde ve islamllgm ternellerine uygun bic;imde gti<;lendi-
rilmez ise, Arap Yanmadas1'nm kurtanlrnasmda ne ya-
rar vardH"?ii
Hica.z Hi.ikt1rneti'nin orgam El K1ble ise, Istanbul'-
daki Halife'nin aczinden soz eder ve ingiltere'nin Hila-
feti Hicaz Krah Hl'tseyin'e ge<;irmesini ister. Ti.irkiye'de-
ki Halifeciler, bunu ccAman Hilafet'i ingilter5'ye kapt1-
nyoruz, dikkat» diye propaganda silah1 olarak kullamr-
lar*.
igteki ve d1§taki bu kayna§ma, ingiliz ajarn say1lan
ki§ilerin rnektubunun Ba§bakandan once basma ula§-
mas1 ve ele gec;en baz1 belgeler, Atattirk'tin yakm1 Ha-
san Riza Soyak'a gore, Ankara'da, Cumhuriyet'e kar§I
hilafet politikas1 izleyen d1§anyla ili§kili gizli bir 6rgl'1-
tlin varhg1 ku§kusunu uyandmr 0 • Halife'nin hi.ikum-
dar gibi ya§amaya yeltenmesi, kw~kulan artmr. Bumm
i.izerine, gizli bir orgutiln var olup olrnad1gm1 saptamak
"i.izere Istanbul'a (Topgu) ihsan'm ba§kanhgmda bir is-
tiklal Mahkemesi gonderilir. 10 Arahk 1923'te Istanbu-
la gelen Mahkerne, Hi.iseyin Cahit, Velit Bey, Ahmet
Cevdet gibi gazetecileri gozaltma allr. Fakat heybetli
isrnine ragmen, Mahkeme, ba§ta Halife olrnak i.izcre ay-
n bir di.inyada ya§ayan Istanbul'un havasma kendini
c;abuk kaptmr. Ba§kan, samklara cclutuf buyurunuz»,
((yalvanrlZ>>, «ZB,t-1 alilerii> gibi deyi§lerle <_;:Ok kibar ko-
llU§Ur. Basm, kibar yargiglan goklere <;ikanr. Duru§-
mayi izlemeye gelen Falih R1fk1 gibi gene; milletvekille-
riyle ccCumhuriyet prenslerin diye alay edilir. Falih R1f-
k1 Atay, Mahkemeyi §i:iyle anlatlr :
«Istanbul'un pek c;ok zarif giyimli hammlan dinle-
yiciler arasmda idi. Oyle zamanlar oluyordu ki, sanki
* Dr. Abdtilaziz ise, Hint milsltimanlari adma, Aga Han
ve Emir Ali'ye kar:;;1 i;1kar, Asya milletlerinin Tilrkiye Cumhu-
.riyeti'ni desteklediklerini si:iyler: «Olabilir ki. ingiltere Hilku-
meti, Tilrkiye Cumhuriyeti'nden ho:;;lanm1yor. Fakat Asya'da
Tilrkiye Cumhuriyeti'nin bii;iminden ho:;;nutsuzluk duyabllecek
hii;bir millet yoktuu
1336

samklar yargi<;lan yarg1hyorlardi. Oturum bitince Hii-
seyin Cahit, salonun seyirci safma yakla§arak:
- Bugil.nkii perde de in di!
diye alay ediyordu. Sonunda yarg1i;;lar hi<; kimseyi mah-
kum etmediler.» 1 0
!stiklal Mahkemesi, sonradan gogu izmir suikastin-
den as1lacak olan Kara Kemal'in adamlan ittihati;;1lan
da, Atatilrk'e ve Cumhuriyet'e suikastten yargilar. Bun-
lar arasrnda Enver Pa§a'nm yaveri Te§kilat-1 Mahsu-
sa'dan Yenibahi;;eli ~iikrU, !ttihati;;1 feda'i eski Ankara
Valisi Abdiilkadir ve Milli Miicadele'de biiyiik hizmeti
ge<;en Kay1ki;;1lar Dernegi Ba§kam Rizeli Ali Osman, yi-
git Binba§I Dayi Mesut vb. vard1r. Mahkemede, bunla-
nn Kara Kemal'in himayesinde bulundugu belirt;ilirse
de oraya kadar tirmamlmaz. Liderlerden Yenibahi;;eli
~ilkru ile Abdiilkadir ise, gizlendiklerinden yakalana-
maz. Yalmzca Ali Osman bir yil hapse mahkfun edilir.
Hilafet<;i Baro Ba§kam Liitfi Fikri, Hiyanet-i Vataniye
Yasasma gore 5 yil ceza yer. Fakat Ali Osman ve Liitfi
Fikri'yi de Millet Meclisi bir iki hafta i<;inde affeder.
Boylece Istanbul'da istiklal Markemesi denemesi, fi-
yaskoyla sonw;lamr. Falih R1fk1 Atay, «Ke§ki bu istik-
lal Mahkemesi, hig gonderilmemi§ olsayd1!» der.
iKi BA~LI CUMHURiYET! ...
Fiyasko, Istanbul'da Hilafeti;;iligin zaferi olur. Kur-

tulu§ Sava§I, yalmz Yunana kar§I degil, Halife Ordu-
lan ve Halife fetvalanna kar§I verildigi ve Cumhuriyet
de ilan edildigi halde, gen<; devlet, bir turlii iki ba§ll-
hktan kurtulamaz! Halife, huklimdar gibi davrarnr.
Atatilrk 22 Ocak 1924 tarihli bir telgrafmda Ba§baka-
na bundan yakm1r :
«Halife, i<; ve ozellikle dI§ ya§ay1§1 ile, atalan olan
Padi§ahlarm yolunu izler gibi gorilnmektedir. Cuma
alaylan, yabanc1 devlet temsilcileri yamna gorevliler
gondererek ili§ki kurmak, gosteri§li gezintiler, saray
1337

ya§aYJ.§1, saraymda yedeksubaylara varmcaya kadar ka-
bul etmek ve onlann yakmmalanm dinlemek ve onlar-
la birlikte aglamak gibi davranu~lar, bu arada sayilabi-
lirll.
«Tiirkiye Cumhuriyeti, varllg1m ve bagnns1zhgm1
bo§ inam§lar yiiziinden tehlikeye atamaz.»
Ne var ki, Halife, tutumunun yarattig1 kaygilarm
farkmda degildir. <<Halife Hazinesii>nden soz eder ve
odeneginin artmlmasm1 ister. Bu iki ba§ll goruntu sur-
diikge Cumhuriyet'in Cumhuriyet olabilme olanag1
yoktur. Ataturk, sava§ oyunlan gerekgesiyle, butiin ko-
mutanlan izmir'e toplar, Ordu'nun genel tutumunun
Hilafet'in kald1nlmasma elveri§li oldugunu saptaymca
Ankara'ya doner.
Ataturk'un Hilafet'in kaldmlmasma kesin karar-
hhg1 gori.iliince, sonradan monden hayati benimseye-
cek olan Hoca Rasih (Kaplan) Efendi, Mustafa Kemal'-
in Halife olmas1m onerir. Atattirk, reddeder. Fakat Hi-
lafet'in kaldmlmasmda hocalarm desteginden yarar-
lanmaya biiyiik onem verir. Hilafet'i ve Dini§leri (~er'
iye) Bakanhgm1 kaldirma onergelerinin ba§ imzalayi-
c1lanm hocalar te§kil eder. Hilafet'in kaldmlmas1, di-
ne dayanarak savunulur. Eski hocalardan din bilgini
Seyyit Bey, Hilafet'in dinde yeti olmad1gm1 kolayca gu-
rutiilmeyecek ~er'i kamtlarla uzun uzun ar;1klar. Ya§ll
ve gok itibarh bir hoca, gorii§meler s1rasmda, Mustafa
Kemal'in yanma oturunca, o firsat1 kag1rmaz:
«- Hilafet'in dinde higbir yeri olmad1g1m bana
ogreten Efendi Hazretleri'dir. Oyle degil mi?ll
Hoca, herkesin iginde onaylamak zorunda kallr*.
* isvicre'ye yerle~en Abdiilmecit, dilnya isiam ba~kanlari- .

na seslenen blr bildiri yaymlar. Yeni Tilrkiye Hiikillneti'nin
karanm reddettikten sonra, islamlan bir kongre toplamaya
c;agmr. Birc;ok yerdeki islam cemaatleri, Osmanh Hanedanmm
saltanat1 yitirmeyi hakettiglni, Tiirkiye'nin kararma kar~t
c;1kmak istemediklerinl bildirirler. isvic;re Federasyon Meclisi
de, kendisine siyasal propaganda yapmama ko~uluyla oturm&
1338

Ordu i§lerinde <;akmak'm gorii§iine biiyiik onem veren
Atatiirk, dinsel kon:ularda da din i§lerinin ba§ma getir-
digi Hoca Rifat'a (Borek'ti) onaylatmadan bir§ey yap-
maz. Nitekim Hilafet'in ve Dini§leri Bakanhgmm kal-
izni verildigini belirtir. Bu arada ingiltere himayesinde krall1-

ga yiikselen ~erif Hliseyin Hicaz'da Halifeligini ilan eyler. Arna
imam Yahya, ibnisuud ve daha birc;ok islam toplulugu, bu in-
gilizci Halifeligi kabul etmezler (Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Ha-
t1ralar, s. 70). Hilafet'in Diinya Savai;;1'nda biiyiik ilgi gorme-
si, sanmz ki, dinsel duygu ile antiemperyalist milliyetc;i duy-
gunun kan§masmdan ileri gelmii;;tir. Bu nedenle, Hilli.feti kal-
diran, fakat emperyalizme ilk boyun egdiren rnilliyetc;i Tiirki-
ye, islarn Dilnyas1'nda prestijini korur. Bundan ba§ka, Hilafet,
islarn Dilnyas1'nda tek bag1ms1z isiam devleti saytlan Turk
Devleti ile birlikte olunca giic; te§kil etrnektedir. Bu devletten
kopunca, Hilafet, giicilnii yitirmektedir. 'Bu nedenle Hila!et'i
Tiirkiye'den almak ic;in biiyilk c;aba gosteren ingiltere, Tiirkiye
Hilli.fet'ten vazgec;ince ve ~erif Hliseyin'in Halifeligi de itibar
gorrneyince, bu davadan vazgec;er. Hatta Hikrnet Bayur'a gore,
milliyetc;i Tilrkiye'yi zay1flatmak ic;in, Musul bunahm1 sirasmda,
Aga Han ve Emir Ali arac1hg1yla, Hilafet'i koz olarak kullamr.
Hilatet konusunda en biiytik duyarhhg1 gosteren Hint Mus-
Itirnanlannm tutumu hakkmda K. K. Sinha, ozetle §Unlar1 ya-
zar: Lozan'da Tilrkiye'nin Hilafet'in kutsal yerlerinden (Mekke
ve Medine) vazgec;mesini, Hint miisltimanlan ho§nutsuzlukla
kar§1larlar. Zira bunun ic;in onlar tilrneye hazirlanmaktad1rlar.
Fakat bu c;ok siirmez. Hindistan Milli Kongresi, 1923'te Tiirki-
ye'yi «Biiyiik Dogu milletlerinin ozgiirliik ve bag1ms1zhgmm
miijdecisi» olarak kutlar. Hilli.fet'in kaldmlmas1 ise, bir §Ok
olur. ilk co§kunlukla, Tiirkiye'ye bir kurul gonderilmesi karar-
la§tml1r. Arna kurul iiyelerine pasaport verilmez! Mustafa Ke-
mal'in ilerici politikasma aylarca siiren sessiz bir kiiskiinliik do-
gar. 1924 ve 1926 y1llan arasmda c;e§itli t-0plant1 ve Hilafet
konferanslarmda, Hllafet amllr ve diinya miisliimanlarmm
ba§ka bir yerde Hilafet'i yeniden kurmalan gerektigi savunu-
lur. Arna bu tutum, siirekli olmaz. 1926 Hilafet Kongresi, Hila-
fet'in biitiiniiyle ortadan kalk1§m1 kabullenmeyi sec;er. Milli-
yetc;i, bagims1z Tiirkiye, somiirge durumundaki Hint miislii-
manlan ve milliyetc;i Hindu liderleri arasmda prestijli kahr.
Antiemperyalist milliyetc;i duygu, onunla kan§an dinsel duygu-
dan ag1r basar. CK. K. Sinha, Mustafa Kemal ve Mahatma
Gandi, s. 149 ve 161)
1339

dmld1klan giin, Egitim Birligi de (T-evhid-i Tedrisat)
kabul edilmi§tir. Euna gore, butiin egitim kurumlan
Milli Egitim Bakanhgr'na geger. Fakat Ba§kan. Rifat
Efendi, Kur'an Kurslarzni vermez, bunlarm Diyanet i§-
leri Ba§kan1Ig1'na bagh kalmasm1 saglar, hatta say1la-
nm art1nr. Aynca imam-Hatip Okullan ve ilahiyat Fa-
kiiltesi kurulur.
PA~ALAR KOMPLOSU
Hilafet'in kaldmlmas1yla, Cumhuriyet, iki ba§llllk-
tan kurtulur. Fakat Kemalistlere, tasarlad1klan dev-
rimleri yapma yolu ai;;1lm1§ olmaz. Birinci ve ikinci Or-
dularm ba§mda bulunan Karabekir ve Cebesoy Pa§alar,
Rauf Orbay ve Refet Bel~ ile birlikte, Meclis'teki yan-
da§lanna ve Cavit Bey, Kara Kemal gevresindeki itti-
hati;;1 gruba ve Istanbul basmma dayanarak, muhale-
fetlerini siirdiiriirler. Amlannda yazd1gma gore, Cebe-
soy Pa§a, Karabekir, Orbay, Bele ve Adnan Adlvar bir-
likte pek gok gizli toplantilar yaparlar. Ornegin 9
Eyliil 1924'te izmir'de yap1lan toplantida, Orbay, Mec-
lis'te sonui;; almabilecegini ileri surer, Karabekir Pa§a
bu gorii§e ka tihr :
«Rauf Orbay - Fenahgm oniine Meclis'in gei;;me-
si olas1hg1 vardir.
Karabekir ~ Ku§kU altmda Ordu Miifetti§liginde
c;ah§may1 i;;ok giii;; goriiyorum. Biitiin arkada§lar Mec-
lis'te toplarurlarsa, klsmen olsun yap1lan fenallklarm
ontine gei;;ilebilir.»
Meclis kiirsiisiinde «Devrimler bitmi§tir. Devrim
stizii, sermayeyi iirktitiiyor» diye konu§an Rauf Orbay'-
m Istanbul'daki evinde toplant1lara devam edilir ve ka-
rarlar ahmr. Meclis'te sonug almay1 ongoren be§ mad-
delik kararlarda, «yapzlan devrimlerin Tilrkiye'nin yilz-
yillarca refah ve mutluluguna yetecegi>1 belirtilir ve tu-
tucu, liberal bir Cumhuriyet'e gidilmesi istenir. Yine
Cebesoy'un yazd1gma gore, Rauf Orbay'm evinde itti-
hati;;1 Gruptan eski izmir Valisi Rahmi ve ismail Can-
bulat bulunur, bu konular onlarla da tartl§Ihr. 11
1340

Bu amac;la, Pa§alar, Ankara'ya gelirler. Aym za-
manda milletvekili olan Pa§alar, milletvekilligi gorev...
lerine ba§layacaklanndan Ordu Miifetti§liklerinden ay-
nldlklanm Genelkurmay'a bildirirler. Refet Bele de
daha once milletvekilliginden aynlmayi kararla§tlrmI§·
ken, istifas1m geri alarak Meclis'e doner. Bu s1rada Hak-
kari'deki Nasturi ayaklanmas1 yiiziinden ingiltere ile
sava§m e§ig"ine gelinmi§, 9arp1§malar olmu§ ve ingilte-
re askeri birliklerimizi bombalami§tir. Ordu, sava§a ha-
zir durumda tutulmaktadir. Karabekir ve Cebesoy, kri-
tik bir anda Ordulannm ba§mdan aynlmaktadl.rlar.
6te yandan, Yunanistan'daki Turk g~menlerin degi§-
tirilme ve yerle§tirilmesinde bi.iyiik yolsuzluklar olmu§-
tur. Htikumet, bu konuda zay1f durumdadir. Istanbul
bas1m, Hi.ikumeti fena halde hirpalamaktad1r. Rauf Or-
bay'm yakmlan, bu konuda bir gensoru vermi§lerdir.
Amac;lan !smet Pa§a Hiikilmeti'ni devirerek, Meclis'te
egemenligi ele gec;irmektir.
Karadeniz kiy1lan ve Erzurum'da bir geziden do
nen Mustafa Kemal, bu ti.in bu' haz1rhklan ogrenince,
hemen geni§ c;apta bir komplonun varhgma hiikmeder.
Mustafa Kemal, durumu §Oyle deg·erlendirir :
e<Bir yil, Ordular uzerinde kendi gorii§lerine gore
r;;ali§tilar ve Ordulari kendilerine iyice bagladzklanm
sandzlar. Ordu Mtifetti§liginden c;ekilmeden once, kimi
komutanlan kendileriyle birlik olmaya kandirmak ic;in
9ah§t1lar. Bu bir yil ic;inde, Cumhuriyet'in i1am, Halife-
ligin kald1nlmas1 gibi i§lerimiz ortakla§a tertip kuran-
lan biribirine daha c;ok yakla§tlrd1 ve birlikte c;ah§ma-
lara yol ac;ti. i§e politikadan ba§layacaklard!. Bunun
i~in uygun zaman ve f1rsati bekliyorlard1. Politika ala-
mndaki ve Ordu'daki hazirhklanm yeter goriiyorlardi.
Gerc;ekten Rauf Bey ve benzerleri, parti ic;inde siirdiir-
meyi ba§ard1klan durumlanyla, Meclis'in dinlenme do-
nemine rastlayan aylarda milletvekilleri i.izerinde ve
yeni s~imde ba§an kazanamayan !kinci Grup uyeleri
arac1hgiyla biitiin yurtta, milleti bize kar§I ki§kirtmak
1341

ic;;in c;;ah§mak firsatm1 elde ettiler. Yurt ic;;inde bir ta-
k1m gizli orgiitler kurmaya ve giri§imler yapmaya ba§-
lad1lar».
ISTANBUL BASININDAN MANZARALAR
Durumu boyle deg·erlendiren Atatiirk, derhal hare-
kete gec;;er. Genelkurmay Ba§kam Fevzi Qakma){'m ve
milletvekili olan Kolordu Komutanlannm milletvekil-
ligi gorevinden istifalanm telle isterler. Bu, aym zaman-
da Ordu'da bir gliven oyu tazelemesidir. Komutanlar,
Atatiirk'i.in istegine uyarlar. Yalmzca Diyarbak1r'daki
Uc;;i.incii Ordu Mi.ifetti§i Cevat Qobanh ile VII. Kolordu
Komutam Cafer Tayyar, duraksama gosterir. Bu ko-
mutanlarm hemen gorevlerine son verilir, yerlerine ye-
nileri atamr. Karabekir Pa§a ile Cebesoy Pa§a, «yeni
komutanlara Ordulannm devir ve teslimini tamamla-
malan» gerekc;;esiyle Meclis'e almmazlar. Gensoru, bu
ko§ullarda ba§lar. Pa§alan Meclis dI§I birakan bu psi-
kolojik darbe kar§Ismda, Meclis'te yalmz kalan Rauf
Orbay, bekledigi sonucu elde edemez. Fakat gensoru
onergesinin tart1§1lmas1 gi.inlerce siirer. Bu sirada Is-
tanbul basm1, Hiikfunet'e ate§ pi.iski.iriir:
Vatan: ccUgursuz gidi§in belirli bir noktada durdu-
rulmas1, yeni bir c;;1gir ac;;1lmas1 gerekir».
Tanin: ccHep zencilerden meydana gelen Haiti bi-
le bir cumhuriyettir. Arna buralarda cumhuriyet, salt-
c;;11Iktan pek az aynlmaktadir. Soydan gelen bir devlet
ba§kam yerine, zorla cumhurba§kanligzna <;ikmz§ bir
zorba goriiriiz. Cumhurba§kanhg1 samm ta§Iyan zorba,
egemenligini istedigi gibi yiiriitfu».
Tanin : ccHiikumet partisinin halkc;;1hgi dudakla-
nndad1r... Bunun boyle olU§U, ba§kanlannm asker ol-
mas1 yiizi.indendir.. . Hangi general, ba§ma daha c;;ok
ayaklan1c1 toplayabilirse, cumhurba§kanhgma gec;;er ...
Ordu komutanlan, haydut eleba§ilan, birbiriyle c;;arp1-
§arak, cumhurba§kanhg1 orununu zorla ele gec;;iriyor-
lari>.
1342

Gensoru b~aris1zhkla sonuc;lamnca da, muhallf
basm, Atattirk'ful deyimiyle, daha k'iiskful ve direngen
bir saldmya gec;er :
Tevhid-i Efkar: «Yarars1z ve degersiz bir zafer ... »
Vatan : «Bugiin, gerici sozii yeniden <;ok<;a kulla-
mhr olmrn,itur.»
Tanin : «Eyvah! Bu da otekiler gibi <;1kt1... Eski
y1kmtilarla yap1lan bir yap1dan ne umarsm kl ... n 12
PA~ALARIN TUTUCU VE !~BiRLiKQI PARTIS!
Meclis yenilgisinin sonucu olarak, c;ok biiyi.ik ad-

larla, tutucu Terakkiperver Cumhuriyet Partisi kuru-
lur. Karabekir Pa§a Ba§kan, Cebesoy Pa§a Genel Sek-
reter olur. Unlii ittihatc;1lar da partide yer ahrlar. Par-
tinin Istanbul orgiittinii Kara Kemal kurar. Kara Va-
s1f, Istanbul orgiitiiniin ba§ma gelir. Parti, «devrimler
bitmi§tirn diyen, ekonomik ve politik planda liberal ve
tutucu bir kurulu§tur. Fransa ve !talya ile 1921 yilm-
tja somiirge anla§malan imzalayan, Lloyd George'a in-
gilterenin bek<;iligini yapmayi oneren ilk Dt§i§leri Ba-
kam Bekir Sarni Beyin partinin onde gelen ki§ilerl ara-
smda yer almas1, kurulu§un niteligini gostermeye ye-
terlidir. Partinin programmda §U ilkeler belirtilir :
- Ekonomik alanda serbest meslek (liberalizm)
yanhs1y1z.
- On yilhk giimriik tarifeleri yap1lacak, siis e§ya-
s1 d1§mda, oteki maddelerin giimriik vergileri indirile-
cektir.
- Adem-i merkeziyet ilkesi kabul edilecektir.
- Parti, dinsel inarn; ve dii§iiricelere saygi1Id1r.
Yeni parti, Halk Partisinden yeteri kadar millet-
vekili koparamaz. Partiden 32 ki§i istifa eder, bunlarm
28'i Terakkiperver Cumhuriyet Partisine katihr. Ne var
ki, Meclisin genel egilimini goz oniinde tutarak, Ata-
tiirkiin i§b~ma getirdigi Fethi Okyar Hukumeti de,
Terakkiperver Partiden farks1z bir dii§i.i.nce ve tutum
1343

ic;indedir. Muhalefet, Okyar Hilkumeti'ne giiven oyu
verecek kadar ondan ho§nuttur. Falih R1fk1 Atay'a go-
re, Atatiirk, kO§ullarm zorlamas1yla getirdigi hiikume-
tinden yak1mr ve onu ele§tirir :
<<Mustafa Kemal, ak§amlan sofrasmda ileri hare-
keti ve onun ugruna verilecek bti.tiin sava§lan haz1rla-
maktadir. Arkada§I Fethi Bey'i ve hukumetin sagc1 ve
geri dii§i.inceli adamlanm ele§tirmektedir. Sanki bir
devlet ba§kam degil de, bir muhalefet lideri idi. Bir se-
ferinde hiikumete kar§I iyice giri§ildigi sirada, holden
Fethi Bey'in sesi duyuldu.
- <;ocuklar susunuz, hiikumet geliyor ... diye te-
la§lanmas1 gi:iriilecek §eydi.
Beklemek, sabirla, fakat hazirlayarak, yoklayarak,
hatta sinerek, her olaym hakk1m vererek beklemek* .» ia
~EYH SAiT AYAKLANMASI, DEVR1MLER

YOLUNU AQIYOR
Bu bekleyi§ ic;inde, devrim olanagi, bilyiik bir Do-

gu ayaklanmasmm patlamas1yla dogar. Nak:;;ibendi ta-
rikatmdan, biiyiik koyun siirillerine sahip ~eyh Sait, 13
l$ubat 1925'te Piran'da ayaklamr. tsyan, Elaz1g ve Gen<;
illerine dogru geni:;;ler. Diyarbak1r'da Hiikumet Konag"I
"' Qogunlugu tutucu olan bir parti ve Meclis cogunluguyla,

bir tak1m ileri adnnlarm nas1l at1lablldigini, o gilnlerin ileri
hareketc;;ilerinden Falih R1fk1 Atay, §oyle ac;;1klar: «ileri hare-
ketc;;iler, parti secimlerinde yilksek kadroya gerici hocalarm so-
kulmasmdan yakmmakta idiler. Bu kadrolarda, devrime inana-
rak Mustafa Kemal ile sonuna kadar calliiacak olanlardan he-
men hi<;bir gene yoktu. Biiyilk taktik<;i, bu genclerin kendisi
ile birlikte kalacag1111 bilmekte, as1l oteki ve aykm kalabahg1
nas1l yilrilteceg!ni hesaplamakta idi. Onlar imtiyazland1kca
Mustafa Kemal'den aynlmayacaklar, ikbal nimetleri ugruna
inanclar1111 kolayca feda edeceklerdi. Feda etmeyecek olanlan
da muhalif olarak kar:~nsma alacakti. Bizler, kendimizin ne ka-
dar azmllkta bulundugumuzu unutuyor ve bir tek'in bu bir
avuc azmhkla nas1l b!r duruma dil§ecegini hesaplanuyorduk.»
(Falih R1fk1 Atay, Qankaya, s. 365)
1344

ile TU.men Karargah1 r;;<:!vresine, Gazi'ye, Ordu'ya, me-
murlara agir laflarla dolu bildiriler as1hr. i;;eyh Salt, 7
Martta Diyarbakir'a sald1nr, fakat ba§an saglayamaz.
9 Mart 1925'te Diyarbakir'a ((Kurdistan Kralhg-I Harbi-
ye Bakanhgl>l adresine yazih baz1 ingiliz silah fabrika-
lannm katolog ve mektuplan gelir. !syanc1lar, amar;;la-
nm Padi§ahhg1, Hilafeti ve 9eriat1 getirmek diye ar;;1k-
larlar.
:?eyh Sait'in hazirhklanm tamamlamadan, jandar-
mayla l::eklenmedik bir r;;atl§ma sonucu ayaldanmay1
erken ba§lattig1 anla§1lmaktadir. Diyarbakir'1 ele ger;;i-
remeyip, di§la bagfant1 kurulmaymca, isyan, kar;;1mlmaz
bir;;imde yenilgiye mahk'Clm gozi..'tkmektedir. Fakat 9u-
batta isyan ba§lad1gmda, bunu bilme olanag1 yoktur.
Hukumet, olay1, bOlgesel bir ayaklanma diye yorumlar
ve Doguda birkar;; ilde bir ay sfueyle s1k1yonetim ilan
etmekle yetinir. Mustafa Kemal ise, Ulke r;;apmda Hila-
fetc;i ve Padi~ah<.:;1 bir ayaklanmadan krn~kuludur. Bu ne-
denle i;lubat aymda Mustafa Kemal, Hukumetten gelen
bilgilerle yetinmez, iki yakmm1 nobetle§e Ankara Tel-
grafharn~sinde bekletir ve her c;e§it kaynaktan haber
toplar. Hukumeti a§arak, Erzurum ve Trabzon Valileri
ile, Istanbul'daki Kolordu Komutam :;}iikru Naill Pa§a'-
ya bOlgedeki durumu sorar :
«Gilneydeki olayin genel bir gericilik hareketinin
bw;langici olmasindan kaygiliyxm. Bu w:;zdan bolgeniz-
deki durum nedir? Giri§ilecek bastirma harelceti szra-
smda bolgenizden gilvenli olabilir miyiz?)) 14
Cevaplar olumludur. Istanbul'daki f}iikri.i Naili Pa-
§a, aynca, Kolordusunun verilecek her ti.irlii gorevi, bii-
yiik bir baghhk ve ozveriyle daima ba§armaya haz1r ol-
dugunu bildirir.
Atati.irk ve r;;evresinin deg·erlendirmesine gore, :;}eyh
Sait isyam, iki y1ldir r;;e§itli kollardan hazirlanan bi.iyi.ik
bir kar§I hareketin ba§lang1c1dir. i§in ir;;inde Vahdettin
ve Istanbul'da bulunan Ki.irt Derneg"i Ba§kam Seyit Ab-
di.ilkadir ve arkada§lan ve !ngiltere'nin parmag1 vard1r.
Vahdettin, daha 1920 yilmda, milleti Hilaf.et r;;evresinde
1345

toplamak iizere ccTarikat-1 Selahiyye» ya da ((Yiiksek
Hilafet Haklannm Savunulmas1» diye amlan bir dinsel
orgiit kurdurmu§tur. f;?eyhi.ilislam Mustafa Sabri, R1za
Tevfik, !~i§leri Bakam Mehmet Ali, Kiraz Hamdi Pa§a
-Orgi.itun ileri gelenlerindendir. <;og·u ccYiizellilikler»den
olan bu ki§iler i.ilkeden aynld1ktan sonra da Ti.irkiye'-
deki orgi.it iiy.eleriyle baglantilarm1 siirdiirmi.i§lerdir.
Ele gegen belgelere gore, bu dinsel kurulu§, Vahdettin'i
yeniden Padi§ahhga getirmek, buna engel olanlan or-
tadan kaldirmak kararmdadrr. Ozerklik vaadiyle Kurt--
~i.ilerle i§birligi yapm1§lardir. Orgtit, Kostence, Atina,
Selanik, iske~e, iskenderiye, Halep ve sonradan Bag'-
dad'da merkezler kurmu§tur. Istanbul'un yam s1ra iz-
mir ve Antalya \!evreleriyle Dogu illeri, orgiiti.in gah§-
ma alam olmu§tur. ccDistol» adll bir koyun hastallgi ila-
cm1 satmak bahanesiyle, orgiit iiyeleri, koylerde gall§-
malar yapm1§lardir. Kiirt §eyhlerine, delegeler yollain1§- .
lardir. Orgiit, yabanc1lara onermek iizere bir sava§ pla-
m dahi hazirlam1§tir. Buna gore, karargah Halep'tir.
eel numaralI» sevk yeri izoli'dir. izoli Gegidi, 50 ki§ilik
bir· mufrezeyle tutulacak ve yorede kuvvet toplanacak-
tir. cc2 numarah» sevk noktas1 Resi.ilayn'dir. Bunun he-
defi, D:i.yarbaklr'd1r. Biiyiik kuvvet, Resiilayn ve Sive-
rek iizerinden Diyarbak1r'a sevkolunacakt1r. Birinci
Cephe, Kemah - izoli - Siverek hatti ve Flrat'm Dogu-
sunda orgiitunil tamamladlktan sonra Kayseri'yi hedef
.alacaktir. ikinci Cephe, Yozgat - Kayseri hatti ve Kml-
1rmak'm Dogusundaki arazidir. Burada topland1kta.n
sonra, hedef Ankara olacaktir. 15
Bu hazirhklann ne i:ilgiide ciddiye almmas1 gerek-
tigini saptayabilecek durumda degiliz. Fakat Atatilrk
ve CHP'nin radikal kanad1, i.ilke gapmda ayaklanma
plamm gok ciddiye allrlar. Yonetimsel ozerklik prog-
ram1 ve dini ok§ay1c1 tutumuyla Terakkiperver Cumhu-
riyet Partisi'nin ayaklanmalan cesaretlendirdigini ileri
siirerler. Hatta Ba§bakan Fethi Okyar, 25 ~ubatta Ka-
rabekir, Orbay ve Ad1var'a, bir arac1 olarak istemeye
istemeye bildirmek zorunda kallr :
1346

ccOkyar - Size partinizi kendl kendlnize dag1tma-
mz1 bildirmekle beni gorevlendirdiler. Dag1tmazsamz,
gelecegi gok karanhk goriiyorum. Kan dokillecektir.
Karabekir - Yasalar <_;ergevesinde parti kurmak
elimizdedir. Fakat bunu dag1tmak elimizde olrnayan
bir§eydir. Hiikumetsiniz. Her cins giiciiniiz, ge§itli arag-
lanmz vard1r. Partimizi ille dag1tmak istiyorsamz, onu
yapmak elinizdedir.
Okyar - Sizinle boyle konu:;ituguma gok uzgiiniim.
Bilirsiniz ki, ben her tiirlii s1k1 tutuma kar:;i1yim. Azm-
hkta kalacagnndan korkuyorum» .16
Gergekten muhalefetin oylanyla giiven oyu alan
Fethi Okyar, be§ giin sonra, 3 Mart 1925'te Parti Gru-
bu'nda azmhkta kahr. 60 beyaz oya kar::p, 94 kirm1z1 oy-
la yenik dii§en Fethi Okyar gekilir. Yerine ismet Pa§a
gelir. 10,5 saat siiren bu toplantida Atatiirk de uzun
bir konu§ma yapar ve ccDevrimi, ba::;layan tamam[aya-
caktir» der.
iSTiKLAL MAHKEMELERiYLE DEVRiM
Devrimi tamamlamanm arac1, tek maddelik ccTak-
rir-i Siikunn Yasas1 ve istiklal Mahkemeleri olur. Ya-
sa, her tiirlii yetkiyi hiikUmete verir. Tasan gorii§iiliir-
ken, Karabekir Pa§a:
- !smet Pa:;ia, istiklal Mahkemelerini reform ara-
c1 sayiyorsa, pek <.;ok yamhyor, der.
ismet Pa§a, verdigi cevapta refonnlarm, ya da dev-
rimlerin Takrir-i Siiklin ve istiklal Mahkemeleri ile ya-
p1lacagm1 saklamaz :
re- Karabekir Pa§a, reformu, istiklal Mahkeme-
lerine dayanarak m1 yapacaksm1z, diye soruyor. Benim
kamm odur ki, refonnu ancak giivenlik ve asayi§ te-
meline dayanarak yapabiliriz. Giivenlik ve asayi§ te-
melini giiglendinnekte, blitlin yasalar gibi, istiklal Mah-
kemesi dz bir aragtan ibarettir. Fakat, 'Reform, yeni-
lik, ilerleme ahlaks1zllktir' diye bagmhrken, bana re-
fonnu nas1l yapacaksm diyen muhalefet ileri gelenleri,
neden bu noktada bir tek soz soylemediler?»
1347

ismet Pa§a, Mart 1927'de iki yil stireli Takrir-i Sti-
kun Yasas1'nm iki y1l daha uzatilmasm1 isterken, bu-
nun dcvrim arac1 oldugunu daha ai;1k bii;imde soyler:
((iki yil once, kar§1smda bulundugumuz olaylarm
en onemlisi, f?eyh Sait ayaklanmas1yla beliren eylem
degildi. As1l tehlike, memleketin genel ya§ant1smda
meydana gelen kan§Ikllkti... Memleketin geli§ip ilerle-
mesine ve ii;ten diizeltme isteklilerinin btitiin i;abalan-
na engel olan budur ... Aldigimiz tedbir, yalniz Dogu-
daki .davrant§in degil, memleketin geli§ip ilerlemesine
ba~lica engel olan toplumsal dilzendeki kari§ikligin da
ortadan kalkmasznz saglami§tzr ...
Takrir-i Siikun Yasas1 doneminde elde ettigimiz bti-
yiik yararlardan biri de, yiizyzllardan beri bu memle-
kette cidd'i <;aba sahiplerinin dii§ilnilp tasarladtklari dil-
zeltici diizenlemelerin en az ozveriyle yapzltp kurulabil-
mesidir.» 17
Atatiirk de Nutuk'ta Takrir-i Sukun Yasas1'mn
devrim arac1 olarak kullamldlgm1 tam bir ai;1khkla be-
lirtir :
«Takrir-i Stikun Yasas1'nm ytiriirliikte ve !stiklal
Mahkemelerinin Qah§makta bulundugu sure ii;inde ya-
p1lan i§leri goz oniine getirecek olursamz, Meclis'in ve
milletin gtiven ve inancmm tam yerinde kullamld1gi
kendiliginden anla§1hr ...
Milletimizin giymekte bulundugu ve bilgisizligin,
aymazhg-In, bagnazhgm, yenilik ve uygarhk dii§man-
hgmm simgesi gibi gortinen fesi atarak, onun yerine,
biittin uygar tilkeler halkmm kulland1g-I §apkayi giyme-
si ve bOylece, Turk milletinin uygar toplumlardan an-
layi§ yontinden de hii;bir aynhgi olmad1g-Im gosterme-
si gerekiyordu. Bunu, Takrir-i Siiklin Yasas1'nm ytirtir-
Hikte bulundugu sirada yaptlk. Bu yasa yiiri.irliikte ol-
masayd1, yine yapacaktik. Arna, buna yasanm ytiriirltik-
te olU§U da kolaylik sagladl denirse, bu i;ok dogrudur.
Geri;ekten, Takrir-i Siikun Yasas1'mn yiirtirliikte bulu-
1348

nu§U, kimi gericilerin kamuoyunu geni§ Ol<;ude zehir-
lemesine meydan b1rakmam1§tlr* ...
Tekke ve zaviyelerle ttirbelerin kapatllmas1 ve bii-
tiin tarikatlarla, §eyhlik, dervi§lik, muritlik, <;elebilL<::,
falc1hk, buyucultik, ttirbe bek<;iligi vb. gibi bir tak1m
* Gercekten, Terakkiperver ve ittihatc1 tutucu muhalefet

ile onlan destekleyen Istanbul basmmm tutumu, feodal kalm-
t1larm egemen oldugu bir ortamda tasarlanan reformlarm ya-
p1lmasm1 cok gilcle:;;tirmi§tir. Feodalite kalmtlSl tutucu giiclere
dayah bir kurtulU§ devrimi i(,;in, bu, kacm1lmaz bir celi§ki gibi
goziikmektedir. Bu nedenle, muhalefetin tasfiyesi ve terbr zo-
runlu olmu§a benzemektedir. ilk i§ olarak, Istanbul basmmm
tutuculan etkisiz k1lmm1§tir. Hi.iseyin Cahit, <;orum'a stiri.ilmi.i§-
ttir. Dogu istiklal Mahkemesi'ne sevkedilen Ahmet Emin Yal-
man, Ahmet $tikrti Esmer, Suphi Nuri ileri, ismail M¢ltak Ma-
yakon, Giindiiz Nadir vb. gibi gazeteciler, «Gazetecilik ve po-
litikamn tamamen d1smda kalacaklanm» Atattirk'e bildirirler
ve Atatiirk'iln savc1'ya yazlSlyla beraat ederler. Haziranda Te-
rakkiperver Parti kapat1hr. Fakat bunlarm Meclis ici ve d1-
l,lmdaki muhalefeti devam eder. Komitecilik yontemlerinde uz-
manla§ml§ bircok fedaiye sahip bulunan ittihatc1lar, bu durum-
da suikastlere yonelirler. ittihatc1larm eski Egitim Bakam ve
Terakkiperver Parti milletvekili $ilkrti'ntin suikast isinin oncii-
Hlgiinti yapt1g1 anla§1lmaktad1r. Suikast yapacak olan Ziya Hur-
§it'in agabeyi Faik Gtinday'm 30 y1l sonra ac;1klad1gma gore,
$Ukrti'ntin Ziya Hur:;;it ve bir tak1m fedailerle suikast haz1rla-
d1g1 Karabekir, Cebesoy, Orbay gibi Terakkiperver Parti ileri
gelenleri tarafmdan ogrenilmistir. Giinday, Htikumete haber
vermek istemi:;;se de, bu gec~tirilmistir (Dilnya gazetesi, EyHil
1956). Parti yi:ineticilerinden Sabit Sag1roglu, ba:;;ka kimseye
haber vermeden, gizlicc Htikumete durumu bildirmi:;;tir. Htiku-
met, uyamk bicimde durumu izlemektedir. izmir suikasti olun-
ca, Terakkiperver Parti'nin btitiin ileri gelenleri tutuklamr ve
izmir'de yarg1lamr. Rauf Orbay, yurt d1:;;mdad1r. Orbay'm su-
ikasti bildiginden, ya da tahmin ettiginden yurt ch:;;ma gittigi
ileri siiriililrse de, bunu kamtlama olanag1 yoktur. izmir'de, Pa-
§alar d1§111da, Terakkiperver ileri gelenleri ve fedaileri idam
edilir, ya da ag1r hapse mahkum edilir. Ankara'da ise, ba!}ta
Cavit Bey ve Dr. Nazun olmak iizere, ittihatc1larm ve onlarla
i§birligi yapan Rauf Orbay'm yarg1lanmas1 yap1llr. Cavit, Dr.
Naznn ve Nail as1hrlar, boylece ittihatc1hk son bulmu§ olur.
1926 y1ll yazmda gene Cumhuriyet'e kar§l art1k ac1k bir mu-
halefet yoktur.
1349

sanlarm kaldlnlmas1 ve yasak edilmesi de Takrir-i Sii-
kful Yasas1 yilriirli.ikte iken yap1lm1§ i§lerdir ...
Milletimizin toplumsal, ekonomik, kisacas1 biitun
uygarhkla ilgili i§ ve ili§kilerinde verimli sonuc;;Iar sag-
layan yeni yasalanm1z da, kadm ozgiirli.igiinii giiven
altma alan ve aileyi saglamla§tlran Medeni Kanun da
bu soziinii ettigimiz zaman ic;;inde yap1lmi:~tir. §unu
soylemeliyim ki, biz, her arar_;tan, yalniz ve ancak bir
illkil i<;in yararlaniriz. O illkil §Udur: Turk milletini, uy-
gar topumlar i<;inde yara§tigi yere yilkseltmek ve Tiirk
Cumhuriyeti'ni sarsilmaz temeller ilzerinde her gun da-
ha <;ok gil<;lendirmek.l>
ATATURK DEVRiMLERiNiN KOKENI

Ataturk - ismet, sen olmasaydm ben
bunlardan hii;;birini yapamazdrm.
inonti - Siz olmasaydm1z, ben bunlarm
hii;;birini d1i~iinemezdim.
(Orman Qiftligi, 1926)
Aslmda, gerc;;ekle§tirilmesi ic;;in s1k1 diizen tedbirle-

rine gerek gi:isteren ~eriat diizeninin tasfiyesi, yiiz y1l
once ba§lanm1§ bir siirecin sonuc;;land1f1lmas1du. Daha
Tanzimat giinlerinde, dogrudandogruya ve hic;;bir ah§-
tirma di:inemine gitmeden, 1850'de ·Fransa Ticaret Ka-
nunu ve 1856'da Fransa Ceza Kanunu ahnmi§tlr. ~eri
atm d1§mda Nizamiye Mahkemeleri kurulmu§tur. Hat-
ta Ali Pa§a, hemen bir yabanc1 Medeni Kanun almak-
tan yanad1r, ama Mecelle ile yetinilmi§tir. ittihatc;;1lar,
sava§ y1llarmda,Aile Hukuku Kararnamesi'ni c;;1karm1§-
lar, evlenme, birlikte ya§ama ve bo§anma i§lerini din
adamlarmm ellerinden ahp yargic;;lara vermi§lerdir. Ka-
rarname, kadm1 koruyan, bo§anmasm1 kolayla§tlran,
c;;ok kadm almay1 kis1tlayan, zorla evlendirmeyi yasak-
layan hiikiimler getirmi§tir*. Tanmda kapitalist ili§ki-
* ittihati;;1larm ideologu Ziya Gtikalp, kadm haklan soru-
1350

ler.in geli§mesini kls1tlayan eski toprak diizeni degi§ti-.
rilmi§, yerine kapitalist ilkeler konulmu§tU. 1916 y1lm-
da ittihat ve Terakki Kongresi, · §er'iye Mahkemeleri
dahil, biitiin mahkemelerin Adalet Bakanllgma baglan-
mas1rn kabul etmi§ ve bu, ~eyhiilislam Hayri Urgiiplii'-
niin istifasma ragmen, uygulanm1~tir. O zamanki Ada-
let Bakam Halil Mente§e, amacm ~er'iye Mahkemeleri-
nin kaldmlmas1 ve «hukukun laikle§tirilmesi» oldugu-
nu ag1klam1§tlr.
Vak1f gelirleriyle i§leyen ilkokullarm yonetimi, Egi-
tim Bakanllgma bag'lanm1§tlr. Medreselerin gagda§la§-
tinlmas1 igin yasa g1kanlm1§, Medrese ders programla-
nna matematik, doga ve saghk bilimi, cografya, yurt
ve hukuk bilgisi, jimnastik, Rusga, ingilizce, Frans1zca
ve Almanca gibi dersler konmu§tur.
Daha Ugiincii Selim ve ikinci Mahmut doneminde,
Batihla§ma yolunda «Petrovarin reformlar yapllmI§tir:
Ba§hk devrimi (fes), kiyafet devrimi (ceket, pantolon).
ba§ta Padi§ah olmak uzere devlet ileri gelenlerinin uzun
sakallannm kesilm2si, Bakanhklarm Batih adlar kazan-
mas1, Padi§ah'm resimlerinin devlet dairelerine as1lma-
s1, devlet ileri gelenlerinin balolara gitmeleri, Saray'da
gatal - b1gak kullarnlmas1, Avrupa'ya ogrenci gonderil-
nunu en cesur bicimde savunur. Gi:ikalp'in «Aile» §iiri ittihat-

c1Iarm gi:irti:;;unli dile getirir :
Kadm tamam olmad1kca eksik kahr bu hayat ...

. Ailenin adle uygun olmak icin binas1
Nikah, talak, miras, bu uc i$te gere!{ mtisavat
Bir km lrste yanm erkek, izdivacta dortte bir
Bulundukca ne aile, ne memleket ytikselir.
Diger haklar icin mahkemeler acm1:;;1z,
Aileyi b1rakm1:;;1z Medresenin elinde ...
Bilmem ni9in kadmhga ait i:;;ten kac;m1:;;1z ·
Ya onun da bir emegi yok mu bu Turk ilinde?
Yoksa o mu ignesinden kanh stingu yaparak
Haklarm1 penc;emizden ihtiHUle alacak?
1351

mesi, Harbiye ve T1bbiye gibi Frans1zca ogretimine onem
veren Bati tipi yuksek okullar kurulmas1, hatta kag-It
iizerinde de kalsa, ilk ogretimin herkes i<;in zorunlu k1-
lmmas1 ...
ittihat91lar doneminde kadm haklarma onem veril-
mi§tir. , Universite ve liseler, kadmlara a<;Ilm1§t1r. Ka-
dm haklan ak1mmm onciilugi.inu yap~1 Ziya Gokalp,
<;ar§af ve ortilnme aleyhine kampanya yi.iriltmli§tur.
<;ar§af kalkmasa bile, yuzler ac;1hm§tlr. Sava§ta erkek-
lerden bo§alan y3rlerde kadmlann <;ah§tmlmas1 du§il-
nUlmu§tur. Enver Pa§a, kadmlara i§ bulmak i<;in bir
dernek kurmu§, Ordu atolyeL>rine 'binlerce kadm i§<;i
.almm1§tlr. Bu dernek arac1llg1yla gen;ekle§tirilen ilk
Kadm I§ Taburu, Birinci Ordu hizmetinde, cephe ge-
risinde gorev yapm19tir. Taburun subaylan once erkek
iken, sonra kadm subaylar bunlarm yerlerini alm1§t1r.
Istanbul Belediyesi, ozel bir uniforma ve pantolon giy2n
kadm sokak temizleyicilerinden yararlanmi§tlr. Kadm-
h erkekli sosyal toplant1lara onem verilmi§, bunlar te§-
vik edilmi§tir. 1916 y1lmdan ba§layarak, her y1l bir Dev-
let Resim Sergisi a<;1lm1§tlr. BatI mi.izigini benimseme
yolunda ilk ad1mlan atan iki konservatuar kumlmu§-
tur. Tiirk tiyatrosunu geli§tirmek i<;in, devlet, Istan-
bul'daki tiyatroya para yard1m1 yapmi§tlr. Bir aktor
yeti§tirme okulu a<;1lm1§, bir «edebi kurul» kurulmu§-
tur. Sava§m sonlarma dogru, ilk Ti.irk kadm sanatc;1-
lar sahneye <;1kmJ_~lardir.
Bundan ba§ka Gregoryen takvimin kabuli.i, agirllk
ve uzunluk ol<;i.Herindeki birlik, dil reformu, iiyeligi zo-
runlu k1lman izcilik Yasas1 gibi giri§imleri ans1yallm.
Latin harflerinin kabulti. di.i§ilni.ilmi.i§, Enver Pa§a, eski
yazmm c;e§itli bic;imlerde okunmas1m engellemek ama-
.c1yla, Arap harflerine bagh kalmakla birlikte, bir cchar1
devrirni>mi Ordu'da uygulamaya kalkI§ITil§tlr. Tanin ga-
zetesi, bir sutununu yeni usullere gore dizdirmi§tir. Sa-
va§ sirasmda kan§1kl1k <;1kartir diye, Enver Pa§a'nm
yakm1 ismet inoni.i, bu uygulamayi durdurrnay1 ba§ar-
rm§tlr.
1352

BATILILA~MA AKIMLARI
K1saca, biiyilk gii<;ltiklerle, ad1m ad1m mticadeley-

le ve istiklal Mahkemeleriyle ger<;ekle§tirilen 1923-1928
donemi reformlannm, dii§i.in ve eylem alanlarmda hay-
li uzun bir ge<;mi§i vard1r. Tanzimat'tan sonra dogan
<;e§itli ak1mlar, aralarmda <;atl§salar ve farkh yontem-
ler ileri stirseler de cc<;agda§ uygarhk» yanhs1dirlar: Ba-
t1 uyduculugu ve taklit<;iligi §ampiyonlugunu yapan
Tanzimat<;1lar, Batiya tam a<;1lmay1, daha dogrusu tam
teslimiyeti savunurlar. Jon Tiirkler'den Prens Sabahat-
tin Bey, «Tiirkiye Nas1l Kurtanlabilir?» incelemesinde,
bu soruya <cAnglosaksonlara benzemekle, Anglosakson
hocalar getirip, onlann bireyci egitiminden ge<;mekle»
kar§1hgm1 verir. ittihat<;1lar, Ziya Gbkalp'in ccTtirkle§-
mek, islamla§mak, <;agda§la§mak» gorii§tiyle yola <;1-
karlar. Onceleri, bir de «Islam Mecmuasrn g1kartarak,
<cgeri kalm1§hg1m1z din ytiziinden degil. islam dini, iler-
lemeye ve uygarhga a<;1kt1r. Dini <;1karlarma ara<; eden
softalar yiiztinden geri kald1k» temas1m i§lerler ve boy-
lece, dine dayanarak, <;ag·da§la§rna yolunu a<;mayi ve
tutucu din adamlanm etkisiz k1lmayi denerler. Orn8-
gin, bu dergide, Mansurizade Mehmet Sait Bey, ~eriatl
ileri stirerek, <;ok kanhhgm yasaklanmasm1 ister :
cc!slam ~eriatmda <;ok kanhhk hakkmda bir hiikiim
yoktur... islamiyet, <;ok kanhhgm yasaklanmasma en-
gel degildirn.
Mehmet Sait Bey, daha da ileri gider. «Allah'a,
Peygamber'e ve Emir Sahibi'ne itaat et» diyen Nisa su-
resi'nin elliyedinci ayetine dayanarak, «Emir Sahibi»
olan Padi§ah'm <;ok kanhhg-I yasaklayabilecegini ve bu-
nun gibi softalarm kar§l <;1kt1gi bir<;ok yenilikleri geti-
rebilecegini yazar. :tttihat ve Terakki, 1913 yih rapo-
runda, bu gori.1.§e uygun olarak, «Flklh ve Kelam'm Pa-
di§ah iradesiyle ve toplumsal ger<;eklere uygun bi<;imde
tasfiye ve geni§letilrnesb>nden soz eder*. cc!slam Mee-
* Atattirk, i.;leriatc;1l!g1 tasfiye icln bu dlnsel kamt1 s1k s1k
1353

muasv>, Kur'an'm Turk<;e okunmas1m savunur. Te§kb
lftt-1 Mahsusa'dan M1sirh din adam1 AbdiUaziz <;avi§,
c<Hutbe'yi Arapc;a okumaktan bir yarar saglanamadI-
gm1, anla§1lmas1 ic;in Hutbe'nin yerli dille okunmas1 ge . .
rektigini» yazar.
Euna kar§1hk, «Turan Turkc;ulUgun ile c<Tfirkiye
Turkc;Ulugun arasmda yalpalayan Turkc;Uluk aklm1 ve
Tiirk Ocaklan, islam kaynagma dayanma geregini duy-
madan, bir modernle§me dogrultusunda geli§ir. Kadm-
lann da katild1g-I toplant1lar ve konferanslarda, ccTiir-
kiin milli kUlturii, milli ekonomisi, milli dili, milli egh
timi vb. olsum goril§ii israrla savunulur. Turk Ocak-
lan, 1923-1928 donemi reformlarmm kaleleri olurlar.
Ataturk, yurt gezilerinde devamh Turk Ocaklarmda
soyle§iler yapar, Turk Ocaklarm1 devrimin temel daya...
nag1 sayar. Hilafetc;i i;?eyh Sait isyammn patlak verb
§ini, Doguda Turk Ocaklarmm olmayi§ma baglar.
Tanzimat c;1g1nm surduren Abdullah Cevdet'in ic;-
tihat dergisi ise, tam Bati toplumlan gibi olmaktan ya-
nadir. Dergi, ((Pek Uyamk Bir Uyku» ba§hg1yla 1913 y1 . .
lmda ozetle §U goril§leri ileri surer :
((- Padi§ah, dengi olan kral ailelerinden (muslii-
man olam yeg tutulur) klz alacak ve tek bir me§rU ka-
n edinecektir. Resmen cariyeler kullanmaktan vazge-
c;ecektir. Topkap1'da oturacak, Dolmabahc;e Millet Sa. .
rayi olacak, obur saray ve k6§kler sat1lacaktir. (0 gun-
lerde Padi§ahhgin kalkmas1m istemek, buyuk suc;tur.)
- Binicilik, yuzme, gilre§ kadmlar ic;in dahi te§vik
edilecektir.
- Padi§ah'tan ere kadar herkes yerli kuma§ giye-
cektir. Asker, siperligi olan ba§hk (§apka) giyecektir.
kullanm1\')t1r: «Bizim dinimiz icin .herkesin elinde bir olcii var-

d1r. Bu olcii ile hangi ~eyin bu dine uygun olup olmad1g1111 ko ..
Iayca takdir edebilirsiniz. Hangi sey ki, akla, mant1ga, kamu
yararma uygundur, biliniz ki, o bizim dinimize de uygundur:i.,
(Atatiirk'iin Soylev ve Demccleri, Cilt II, s. 128)
1354

- Kadmlar, diledikleri gibi giyinecektir.
- K1ziar, evleninceye kadar <;ar§af giymiyecekler-
dir. iyi yeti§mi§ gen<;lerle soyle§ilerde bulunabilecek-
ler, memleket ya§amma kan§abilecekler ve boylece ye-
ti§eceklerdir.
- Erkekler, kadmlara 18.f atmayacaklar ve her yer-
de kadmlara yer vereceklerdir.
- Tekke ve zaviyeler kald1nlacak, gelirleri egiti-
me verilecektir.
- Medreseler kaldmlacak, Siileymaniye Medresesi
College de France, Fatih Medresesi Ecole Polytechni-
que durumuna getirilecektir.
- Evliyalara adak yasaklanacaktir. Bag1§lar, Mil-
li Savunma ve Donanma derneklerine verilecektir. Oku-
yucu, iifiiriik<;ii ve benzerleri yasak edilecektir.
- Kur'an ve hadisler, Tiirk<;eye <;evrilecektir. Hut-
beler Tiirk<;e okunacaktir.
- Mezhepleri yeni bir mezhep ii;inde birle§tirmek
i<;in <;ah§1lacaktir.ii
Abdullah Cevdet, 11 Arahk 1913'te «Bizde koruma-
ya deger gelenek yoktur)) diye yazar. Cumhuriyet do-
neminde Van Milletvekili olan Hakk1 K1h<;, 27 Mart
1914 tarihli i<;tihat'ta c(Softahga ve dervi§lige sava:;pi
ilan eder:
«En bilyilk zaf erlerde bile, yine zararlz <;zkan biz
olduk. Qilnkil temelli bir ama<; izlemiyorduk. En bilyuk
ama<;, padi§ahlarin saraylarzni, softalari, §eyhleri, der-
vi§leri, yeni<;erileri ve kzsaca dilnyanin biltun emek in-
karczsi tembellerini doyurmak idi. .. Dilf}manlarzmzzi,
ornegin Ruslar, Avusturyalzlar ve i<;eride Celtililer, zor-
balar sanzyor idik. Ne kadar yanilmz§ oldugumuzu, za-
man bize pek acz deneylerle ogretti.
Ah eger ger<;egi, yani dil§manlarzmzzzn en b<l§ta sof-
talzk ve dervi§lik dil§iln ve inanr;larz oldugunu ogren-
mi§ ve o iki i<; dil§mana kar§z hi<; olmazs(L bundan yuz
yzl i5nce sava§ ac;mi§ olsaydik, bugiln herhalde b<l§ka
bir durumda olacaktzk.
1355

Halka diyecegiz ki, altz yiizyildan beri softalarz,
§eyhleri, dervi§leri dinlediniz, kazancznzz husrandan
ibaret lcaldi. Buriu bir<;ok kez ve olaylarla denediniz.
§imdi biraz da softalarin ve §eyhlerin dinsiz dedikleri,
Kur'an gerr;egi dinlilerini, bilim adamlarznz ve yenilik
dufiilnleri yanlilanm dinleyiniz.»
DEVRIMLERE DiRENi~
K1saca, 1923 - 1928 reformlan ic;m, yiiz yilhk bir
dti§iin birikimi ve uygulama vardu. c<imparatorluk'tan
Milli Devlet'e», ccPadi§ahhk'tan Cumhuriyet'e» ge<_;mi§
bir Turkiye'de, Ataturk, bunlan akllc1 ve koktenci bir
tutumla sonuc;landirmi§tlr. Fakat bu ge<_;mi§ birikime
ve uygulamaya ragmen, Atatiirk, reformlan gen;;ekle§-
tirmekte biiyi.ik gil<;;ltiklerle kar§Ila§mI§tlr. Oysa, yalmz
Emperyalizm'le ve Yunan'la degil, onlarla i§birligi ya-
pan Sultan ve Halife ile olU.m - kahm sava§1 verilmi§-
tir. Ankara'da daha 23 Nisan 1920'de adl soylenmeden
Cumhuriyet~ yonetimi kurulmu§tur. ccHalk Htikumeti»
denilen bu yeni yonetim, Yunandan once, Anadolu'yu
kan ve ate§e bulayan Halife Ordulanm yenmh~tir. Bu
zaferin kac;m1lmaz sonucu, Padi§ahhk ve Halifeligin
kalkmas1, ona gti<;; veren dinsel kurumlarm, dti§tinlerin
ve giic;lerin etkisiz k1lmmas1 ve laik bir diizene yone~
li§ olmas1 gerekir idi. Bu yolda zaten geni§ bir birikim
vardir. Ustelik Anadolu'nun geni§ alevi niifusu, Hali-
fe'ye bagh degildir. Enver Pa§a zamamnda genc;le§tiri-
len Ordu'nun gene; subaylan, genellikle reformlardan
yanad1r.
Ku§kusuz, yan-feodal nitelikteki toplumsal yap1
degi§medik<;e, 40 binin <;;ok i.istiinde dag1mk ve ufak yer-
"' Mahmut Gologlu, - kantm1zca yanll~ olarak - Tilrkiye
Btiytik Millet Meclisl sistemine ((Ui;ilncti Me~rutiyet:i- adm1 ver-
mektedir. Me~rutiyet, Mecli.:;'in kIS1tll yetkilere sahip bulundu-
gu blr yonetim bii;imidir. Millet Meclisl ise, Padi~ahllk ve Ha-
lifeligi kald1rmak da dahil, her turl11 yetkiye sahipt!r. Anaya-
sasmda Padi9ahhk ve Halifelikten soz edilmesi, ona Me9rutiyet
denmesini hakh gostermez.
1356

k§me birimlerinde oturan koylil halk iizerinde feodalite
art1g1 giic,;lerin kurdugu ekonomik tutsakhk diizeni k1-
nlmachkc,;a, gericiligin kaynaklanm kurutma ve az c,;ok
§iddetli direni§lerden kurtulma olanag1 yoktur. Fakat
hie,; degilse, Kurtulu§ Sava§1 kadrolannm ve CHP'ye do-
nti§en Miidafaa-i Hukuk orgiltiiniln 1923-1928 reiorm-
lanndan yana olmas1 beklenebilirdi. Ancak <<Rumluk ve
Ermenilik kurma>>ya kar§I, ingilizlerin elinde tutsak
Halife'yi kurtarmak ic,;in Milli Milcadele'ye katilan fe-
odal nitelikteki gilc,;lere dayanma zorunlulug·u, ooyle bir
c,;eli§kiyi kac,;m1lmaz k1lm1§tir .Kurtulu§ Sava§1 liderleri
olan Karabekir, Cebesoy, Bele Pa§alar ve Rauf Bey ile
Istanbul ittihatc,;1larmm ve basmm onemli bir kesimi-
nin bu tutucu muhalefete sahip c,;1kmalan, giic,;lilkleri
artirm1§tlr. Bu nedenle, reformlan gerc,;ekle§tirmek ic,;in
kurulmu§ Halk Partisi ic,;inde dahi, reform goril§ilnil
egemen k1lmak ic,;in, hocalara, renksizlere, c,;1karc1lara
ekonomik alanlarda odtinler vermek wrunlu olur. Ay-
nca dinsel gerekc,;elerden bol bol yararlanmaya gerek
duyulur. Saltanat, «islamda Hilafet ile Saltanat ayn-
hrn gerekc,;esiyle son bulur. Hilafet, «islamda Halifelik
yoktur» diye kaldmhr. Tekke ve zaviyelerin, «islam di-
ninin zorunlu k1lmad1g1 kurulu§lar» olduklan belirtilir.
Tekke ve zaviyeler, Vahdettin'in Selahiye Tarikati,
Kilrtc,;tilerle ili§kiler arad1gi bir sirada, isyandan yarar-
lanarak kapatihr. Once Dogu istiklal Mahkemesi, bol-
gede tekke ve zaviyeleri kapat1r, sonra Bakanlar Kuru-
lu, karan bilttin Tiirkiye'yi kapsayacak bic,;imde geni§-
letir.
En biiyiik direni§, §apkaya gosterilir. ~apka giydigi
ic,;in Vakit gazetesinin bir personelini hapsettirmeye kal-
k1§an istiklal Mahkemesi Ba§kam Ali Qetinkaya, «§ap-
kaya ka1"§1 c,;1ktilarn diye At1f Hoca, Babaeski Miiftilsti
Ali Riza, Hac1 Osman Hoca, ccGavur imam» denilen
imam Abdillhamit vb. gibi birc,;ok hocay1 asar! Erzu-
rum, S1vas, Kayseri, Rize, Giresun'da birc,;ok ki§i ceza-
land1nhr. Oysa Yunan ba§hg1 olan fesi mi.islilmanlara
1357

giydirmek ii;in !kinci Mahmut, Gaz1 Pa§a'nm f esi <;1-
kartmak ii;in katland1gmdall; 'daha az gii<;liige ugramt§·
tir. ·
l?apka giyilmesi, dinsel gereki;elerle savunulur. Ata-
tiirk, §i:iyle konu§ur :
«Yunan ba§hg1 olan fesi giymek caiz olur da, §ap-
kayi giymek neden olmaz? Yine caiz olmaz diyenlere
ve biitiin millete hat1rlatmak isterim ki, Bizans papaz-
larmm ve yahudi hahamlann i:izel klhgi olan ciibbeyi
ne vakit, neden ve nas1l giydiler?»
Kastamonu'da Mustafa Kemal, §apkayi, yamnda
sangi elinde ba§l ai;1k duran Muftu Efendi'ye savundu-
rur. Miiftii, !§U enfes gereki;eyle klhk degi§tirmeyi onay-
lar:
ccAte§e tapan bir kimseden satm alman bi.r inek,
yeni sahibine kendini sagdirmazsa, yeni sahibi ate§e
tapanlarm klhgma girebilir.»
Daha sonra salon ya§am1m biitun gerekleriyle be-
nimseyecek olan finlii Hoca Rasih Efendi de (Kaplan)
Meclis'te ilgini; bir §apka savunmas1 yapar:
cc- Peygamberimizin davram§ma bir bakahm: Ro-
ma !mparatorlugu'nun l?am'daki Valisi ve temsilcisi
tarafmdan armagan edilen elbise, Peygamberce hi<;bir
degi§iklik yap1lmadan giyilmi§tir. Hazret-i Peygamber,
abdest alacagi zaman ceketini g1karmak zorunlulugu
duyard1, <;finkii dard1, s1vanmazdi. Peygamber, bu elbi-
se dardir, ya da bir hiristiyan tarafmdan gi:inderilmi§tir,
ben giyemem,,, dememi§ ve geldigi gibi giymi§tir.
Bu kontida bir ilke var idiyse bile, ayagnmzdaki
pantolon, boynumuzdaki kravat, yakahk, gi:imlek ve
benzerleri yok iken, bunlan kabul ettiniz, giydiniz de,
ba§miza §apka giyeceginiz zaman m1 akhmz ba§m1za
geld!? $apka giymekle· insan, hiristiyan olmaz. Yahu-
diler, §apka giymi§ler diye, hiristiyan m1 olmu§lard1r?
Hindistan mecusileri sank sanyorlar diye miislfiman
m1 olmu§lardlr? Demek ki, dinle bunun ilgisi yoktur.»
$apka i<;in sehpalar kuran Atatiirk, kadlnlann pe-
i;e ta§1mas1 konusunda, bunun f?eriatta hi<;bir dayanagi
1358

olmad1gi halde, <;ok ihtiyath davramr. Yasa ile yasak-
lama yoluna gitmez. Te§vikle, ornek olmakla yetinir.
Pe<;e yasag1 ancak Halk Partisi'nin 1935 Kongresinde
soz konusu olur ve bu i§in belediyelere b1rakllmasma
karar ahmr. Atatilrk, Batih gorilnil§lli Krali<;e ile bir-
likte Avrupa gezileri yapan h1zh Bat1c1 Afgan Krall
Emanullah'a «Kadm k1yafeti i§inde yava§ git» ogiltil-
nil verir. Cumhurba§kanhgi Gene! Sekreteri Hasan R1-
za Soyak, bu konuda §6yle yazar :
«Hi<; unutmam, eski Afgan Krah Emanullah Han,
tnemleketimize yaptig1 bir geziden donti§te, Ankara'-
dan esinlenerek yeniliklere dogru bazi giri§imlere yo-
nelmi§, bu arada kadm klyafeti hakkmda bir yasa 91-
karmu,?ti. Bu olayi Atatiirk'e anlattig1m zaman 9ok
i.izi.il dii :
- Eyvah, adam gitti demektir. Ben kendisine is-
rarla bu konuya girmemesini ogiltlemi§tim, r;ok yazik
oldu, dedi.
Biraz sonra Krahn ta<; ve taht1m b1rakarak mem-
leketten ka9mak zorunda kald1gi goriildii.» 18
Kuvvet hesabma r;ok dikkatli ve 6l9iilii bir cesaret-
1e ve f1rsatlan kollayarak, Atatiirk, 1923-1928 donemin-
de, laik bir dilzen getirir. 1928 Nisamnda Anayasa de-
gi§tirilerek, laiklik sorunu, sonu9landmlm1§ olur. 1924
Anayasas1, «Tiirklye Devleti'nin dini, din-i islamdm>
derken, bu kald1nhr. «Cumhuriyet prensleri» denilen,
Ataturk'iin iki yak1m Falih R1fkl Atay ve Yakup Kadri
Karaosmanoglu, 1924'te hi<; degilse «Devlet'in dinb> ye-
rine «Devlet'in resmi dini» densin diye onerge vermi§-
lerse de, bu reddedilmi§ti. 1928 y1lmda bu cilmle tilm
91kanhr. Cumhurba§kam ve milletvekilleri yeminlerin~
den «vallahi» kaldmhr, «soz veririm» ile yetinilir. BU.-
yuk Millet Meclisi'nin yetkileri i<;indeki «~eriat hiikilm-
lerinin yiiriltillmesi» yetkisi de, Anayasa metninden
atihr.
1359

BlTROKRASIDEN GELEN DIREN!$
I§in ilgini; yam, Atatiirk, reformlann geri;ekle§tiril-

mesinde biirokrasiden destek degil, direni§ gorur. Egi-
tim reformunda temel dayanak ve motor olsun diye
sei;kin egitimcilerden kurulu Talim Ve Terbiye Daire-
si, k1z-erkek karma egitime kar111 91kar, latin alfabesi-
nin kabul edilmesini onlemeye 9ah§1r, daha sonra ge-
li§en Koy Egitmenleri ve Koy Enstitilleri hareketini bal-
talamaya kalkl§Ir. Atatiirk, latin alfabesini, i;ogunu
kendinin atad1g1 bir komisyon kurarak gen;ekl3§tirir.
Biirokrasinin ba§I olan ismet Pa§a direni§in onculi.igii-
nii yapar:
«ismet Pa§a, yaz1y1 degi§tirme sorununda kolay
sars:tlmaz bir kar§1 koyu§ gosterdi. Yaz1 degi§ince, bii-
tiin asker-sivil daireleriyle, iiniversite biitiin faktiltele-
riyle, basm ve bas1mevleri dag gibi, Ba§bakanm kar§l-
sma dikilmi§ duracaklardI.» 10
tlniversite de tutucu cephede yer ahr. 1924 yilmda
Darulfiinun bahi;esinde, baz1 og-rencilerin objektife poz
vermeye cesaret etmeleri iizerine, bunu giinah sayan
Dariilfiinun hocalan harekete gei;erler, ogrenciler ceza-
landmhr. Ankara, bunu duyunca tepki gosterir. Musta-
fa Kemal, Bursa konu§masmda resim i;ektirmeyi gi.inah
sayan zihniyeti §iddetle yerer. Bunun iizerine Istanbul
Cumhuriyeti Savc1s1 bir ai;1klama yaparak, resim i;ek-
tirmeyi sui; · sayan Dariilfiinun ogretmenlerini mahke-
meye vermekle tehdit eder. Gen<; hocalann araya gir-
mesiyle; olay kapat1hr. Fakat Dariilfiinun tutuculugu-
nu siirdiiriir*. Ankara'da Istanbul Darillfiinunu iki nok-
tada ele§tirilir :
* Atattirk, Hukuk Devrimimizin dayand1g1 ana ilkeleri be-
lirten, Ankara Hukuk Okulu'nun acllu;nnda yapt1g1 5 Kas1m
1925 tarihli konw;;masmda, Hilafetci ve Saltanatci Ltitfi Fikri'yi
Baro Baskam secen hukukcularm tutuculugundan yakm1r :
«Bilesiniz ki, Ttirkiye Btiyiik Millet Meclisi'nin kurulu§ gtin-
lerinde, onun bugiinkii nitelik ve durumunu, hukuk ilkelerine
ve bilimsel gorti§lere aykm bnlanlarm basmda tinlii hukukcu-
1360

1 - tJniversite, devrimin hazirlanmasma ve yuru-
ti.ilmesine yard1mc1 olmamu1tlr. Cumhuriyet Hiikume-
ti'nin giri§tig;i butiin reformlara, ya Iatin alfabesi soru-
nunda oldugu gibi ac;1kc;a kar§I gelmi§, ya da pasif di-
. reni§ gostermi§tir. Devrimlere h1z verici bir c;ah§ma,
onlar ger<;ekle§tirildikten sonra da fuliversitede goriil-
mero.i.§tir.
2 - Universitede ciddi bir bilimsel c;all§ma yok-
tur. Yaymlanan birkac; kitap ya biribirinin kopyas1, ya
da yabanc1 dille yaz1lm1§ as1llarmdan kotti c;eviriler ni-
teligindedir. Universiteye ogretmen atamrken, bilimsel
yetenekten c;ok, ki§isel ili§kiler ve c;e§itli klik oyunlan
rol oynamaktadlr. 2 0
Darillf'iinun, 1930'lardan bu yana geli§en dil ve ta-
rih hareketlerine de destek olmaz. 1933 yilmda Darill-
lar vnrdi. Bliytik Millet Meciisi'nde egemenligin millete ait ol-

dugunu ac1klayan tasany1 one slirdligtim glin, bu ilkenin Os-
manh Anayasas1'na aykmhgmdan dolay1 kar91 c1kanlarm ba-
91nda yine eski ve bilimsel erdemiyle milleti aldat1p durmus
olan hukukcular bulunuyordu.
Hatta Cumhuriy<'!t ilan olunduktan sonra bile ba9gosteren
feci bir olay1 da uyam!( gozleriniz onlinde canland1rmak iste-
rim. En ileri, en baymd1r bir kentimizin, bu memlekette, belki
de Avrupa'da okurnU$ seck!n uzmanlardan kurulu Baro toplu-
lugu, ac1ktan ac;;1ga Halifeci oldugunu soyleyip duran · ve bu-
nunla oviinen birini kendine ba9kan diye sec;;mi9tir. Bu olay,
kohne hukuka saplanm1:;; olanlarm Cumhuriyet anlay19ma kar-
§1 icten ve gerc;ek olan durum ve egilimlerini belirtmeye yetmez
mi? Btltlin bu olay!ar, devrimcilerin en bliylik, ama en sinsi
can dti:;;manlannm c1iriimii9 hukukla, onun zavalh tutkunlari
oldugunu gostermektedir. Milletin aras1z ve atesli devrim at1-
llr;;lan s1rasmda sinmek zorunda kalan eski kanun hlikiimleri,
cski hukuk adam!an, devrimcilerin ate:;;i ve etkisi yavar;;lamay.a
ba:;;lar ba:;;lamaz hemen canlanarak devrim ilkelerini, ona icten
bagll olanlan, bunlarm kutsal iilkiilerini suc;;lay1p kotiilemek
ic!n f1rsat beklerler ve bu f1rsat, eski yasalarm yiiriirllikte kal-
mas1yla, eski anlay1:;;1 sinsice kollay1p yiirlitmekte direnen yar-
g1clarm ve avukatlarm varhg1 ile belirir ve beslenir ...
Yeni hukuk ilkeleriy!e, alfabesinden okumaya ba9layacak
bir yeni hukuk kur;;ag1 yeti9tirmek icin, bu okulu ac1yoruz.:1>
1361

~fiinun, bir yasayla toptan kaldlnhr ve Istanbul Univer-
:sitesi ad1yla yeni bir universite kurmaya gidilir.
K1saca, bugiin i.istyap1 devrimleri diye kii<;iimsen-
mek istenen bu gerekli atihmlar, bi.iyi.ik gi.igli.iklerle ger-
<;ekle:;itirilir. Prof. Niyazi Berkes'in §U sozleri di.i§ilndi.i-
ri.ici.idi.ir :
((Kemalizm devrimi, Mustafa Kemal'in arkasindaki
bir avug ilericiler ile, gene bu sava§ iginde bulunan mu-
-azzam bir gericiler kitlesi arasmda, didi§ile didi§il'e sarv-
tim santim koparilmi§ bir devrimdir.» 21
Bu <distyap1 devrimleri», 0 gi.iniin ozel kO§Ullarm-
da, yalmz Cumhuriyet'in saglam temellere oturtulmas1
ve ozgi.ir di.i§i.ince yolunun a<;1lmas1 i<;in degil, ni.ifusun
yi.izde 90'1m te§kil eden koyliiniin <<milletin efendisi»
yap1lmas1, yani demokratik devrimin gerc;ekle§tirilme-
si i<;in de zorunludur. Ba§ka bir deyi§le, «altyap1 dev-
rimi»nin on kO§UlUdur. Bi.itun ya§am1 boyunca koyli.iyti
tutsakl1ktan kurtarmak i<;in sava§an ve halk<_;1hgrndan
kU§kU duyulam1yacak olan !. Hakkl Tongue;, Atati.irk'-
i.in anlad1g-I anlamda laiklik ilkesi tam uygulanmad1k-
c;a, ileri atihmlar yap1Iam1yacagrn1 ve koyliini.in kurta-
nlam1yacag1m ISrarla yazar. 22
Elbette bu tek ba§ma yeterli degildir>ll. Ekonomik
ili§kil~rde devrim zorunludur. i;;imdi bunu gorelim.
* Prekapitalist tiretim ili:;;kileri kalkmad1kca, ornegin tari-

katlan kald1rmaya, bir yasanm yetmeyecegi ac1kt1r. Bunun
farkma vanld1gm1 Atattirk'lin gazetesi Hakimiyet-i Milliye'de
1930 ve 1931 yllmda c;1kan bai;;yaz1lar gi:istermektedir. Yakup
Kadri Karaosmanoglu, 19 ~ubat 193l'de i;;oyle yazmaktad1r:
~Biz devrimin c;ei;;itli evrelerini birer yasayla saptad1ktan son-
ra, samyoruz ki, bunlar kendiliklerinden ytiriiyorlar. Hayir, hic;-
biri yiirUmiiyor ve ytiriiyemez. Bir yai;;am bic;iminden obtir ya-
·i;;am bic;imine gec;ivermek o kadar kolay biri;;ey degildin. Ba:;;ka
bir ba:;;yazar ise, i;;u feryad1 koparmaktadir: «Tekkeleri kapad1k,
fakat dervii;;ler ya51yor!l> (Zikreden: Taner Timur, Ti.irk Dev-
rimi ve Sonras1, s. 149)
1362

II - MiLLi iKTiSAT DENEMESi :
CUMHURiYET ZENGiNLERi
Hazir olmayan §eyi, en kesin dii§iin da-

hi ya§ama i,;ag1ramaz ve dll§iiniln ne-
fesi kendisine degmediki,;e, en haz1r olan
§ey dahi ya§ama kendiliginden dogmaz.
BISCHOFF
i§birlik<;i Tanzimat Batic1s1 da, tam bag1ms1zllktan

yana milliyet<;i de, laiklik reformundan yanad1r. Bu ko-
nuda Taner Timur'un ccpozitivizm» * dedigi geni§ bir dii-
§iin birikimi vardir. Buna ragmen, laiklik reformunun
ger<;ekle§tirilmesi bile gii<;liiklerle kar§Il8.§ml§, Tanzi-
mat Batic1lannm desteginden geni§ Ol<;iide yararlanmak
gerekmi§tir. Oysa ekonomik alanda bu gorii§ birligi yok-
tur. Ornegin Tanzimat Batic1s1 i§birlikgiler de, tam ba-
grms1zhktan yana milliciler de Batill kiyafeti benimser.
Ne var ki, Tanzimat Batic1s1, Avrupa kum8.§mdan, mil-
llci ise yerli kuma§tan elbise ister. Bunun ilginc; bir or-
negi, Arahk 1925'te Meclis'te goriilU.r.
'Taner Timur, Compte ve Durkheim'den esinlenen poziti-

vist dil§iince yanlllarm1 §Oyle ai,;1kl1yor: Bunlar, sm1flar ara-
smda toplumsal ahenk olduguna inamrlar. Btiylece egemen s1-
mf i,;1karm1 dile getirmi§ olurlar. Bat1 uygarl1gm1, bilime da-
yand1gmdan ve bilim de evrensel oldugundan, taklide yonelir-
ler. Timur, tam bag1ms1zllktan yana Atatilrk'e bu anlamda
pozitivist denilemiyecegini ileri silrer, bir ozele§tiriyle «Tiirk
Devrimb kltabmdaki gtiril§il dllzeltir. (Tauer Timur, Tilrk
Devrimi ve Sonras1, s. 150). Pozit!vizm, bizim Taneimat Bat1c1-
lari dediklerimizin ideolojis!dir.
1363

BATILILA~MANIN KUMAf}I
Hiikumet, Meclis'e yerli kuma§tan elbise giyme ka-

nun tasans1 getirir. Tasan, tart1§malara yol a~ar:
«Besim Atalay - Politik bag1ms1zhk, ekonomik ba-
g1ms1zhkla birlikte olmazsa, tam degildir. Bugiin tur-
§U bile Avrupa'dan geliyor ... Hemen hepimiz Avrupa
malma dokiilmil§ilz ... Estetik yok, giyilir mi, deniyor.
Giyilse ne olur? Babam1zm ~angi. daha §eyde duruyor.
Zeki Bey (Giimii§hane) - Kanunla herkese §U-
nu giyeceksin, demek kolaydir. Fakat memlekette giyi-
lecek kumruj yoksa, kanun dosyalarda kahr.
Siileyman Sirn (Bozok) - Siislii istemiyoruz, elde
yapacag1z ve Oyle giyinecegiz.
Zeki Bey - Onu yaparsarnz c;ok memnun olaca-
g1z, fakat bugiin sizin iizerinizde bulunan elbise ispan-
yol kuma§mdandir.
Hac1 Bekir (Kanya) - Bu y1l sadece askerin yerli
mah giymesini zorunlu tutahm.
Tahir Bey (Giresun) - Bu kanunun amac1 giizel
ve kutsaldir ... Fakat yerli kuma§lanm1z hala otuz y1l
i::inceki gibidir. Model ve sistem aymdir. Uygarca ya§an-
tim1zm ilerlemi§ oldugu §U ~agda ve herkesin iyiyi se~
tigi bir zamanda Avrupa kuma§1 almama i::izverisini gos-
terecek kag arkada§ dii§tinebilirsiniz? Kendimiz iyi ku-
mfili giyecegiz, ba-§kasma §U kuma§1 giyeceksin, diyece-
giz. Yani kanunun uygulama yetenegi yoktur. Once
fabrikalanm1z1 di.izeltmeliyiz. Makineler yenilenmeli,
moda izlenmelidir. Ozcllikle kadm e§yasmda buna onem
verilmelidir.
Cemal Hi.isni.i (Gi.imii§hane) - Himaye, yi.iriime-
yen bir sanayii vergiyle ya§atmak demektir. Bu da o
vergi kadar sermayenin tahribi demektir ... Ozellikle bu
kanunun konusuna giren kuma§ sanayii bilyiik sanayi-
dir. Birdenbire biiyiik sanayiin himayesine gidilirse, bu
gok tahrip edici olur.
1364

Re§it Bey (Malatya) - Bu dii§tinc,eye gore, mem-
lekette, ne fabrika, ne ba§ka bir§ey yap1labilir. Genel
sava§ta halk, kendi yapt1g1 mah giymi§tir ... Ya~ak koy-
mazsak, sonuna kadar yabanc1 mal giyeriz.))
Sonunda, devletin ve personeline giyecek veren
§irketlerin yerli mah kullanmas1 kararla§tlnl1r. 1928
y1hnda ii; c;ama§irlar da kanun kapsamma allmr. Kendi
paras1yla elbise yapt1ranlar ise, · Avrupa'dan kiilot ve
pantolon giyebilirler.
MiLLi BURJUVA ARANIYOR ...
Bu iki tip Batihla§ma anlay1§1, Avrupa pantolo-

nundan tutunuz da di§ politikaya kadar daima c;arp1-
§acaktir. Fakat milli sanayiden yana olanlar ic;in de tek
bir gorii§ vard1r: 0 da milli sanayici, milli tiiccar yeti§-
tirmektir. FranslZ, Rum ve Ermeni bankac1, tticcar ve
sanayici gibi, Tiirk bankac1, tuccar ve sanayici olma-
hchr. 0 giinlerde Kemalistlerin en ilericileri arasmda
bulunan Falih R1fk1 Atay, 1922 yilmda §6yle hayklnr :
«Burjuvalar? Acaba bu Turk sm1f1 nerede? .. Cuma
giinleri, Turk bayragim yalmz daire direklerinde g0rii-
yoruz. Yontma ta~tan, yahut betondan biittin banka-
lar, ticarethaneler, atolyeler binbir <;e§it bayraklanm
Pazar giinleri* gekiyor ve ic;lerinde higbir Turk bayragi
yoktur.» 23
Mlilicilerin ozlemi, Nam1k Kemal giinlerinden be-
ri, mevcut olmayan Turk burjuvazisini yaratmaktir.
1920 yillannda zaten kapitalizmden ba§ka bir uygula-
ma yeryiiziinde yoktur. Bol§evik Rusya, i<; sava§ yilla-
nnda adeta parayi dahi kald1racak bi<;imde ekonomiye
el koymu§, ({sava§ komiinizmii> denilen zorunluluklar-
dan dogma bir politika izlemi§Se de, uretimi baltalayi-
Cl bu politikadan 1921'de vazge<;mi§tir. NEP diye bili-
nen bu yeni ekonomi politikas1, Bat1da kapitalizme do-
* o gunlerde musH.lmanlann tatil gunu Cuma, h1ristiyan-
larm Pazar'd1r.
1365

nii§ diye yorumlanm1§tir. Lenin, yeni politikaya «dev-
let kapitalizmi» demi§tir. Ekonominin kilit noktalahm
devlet elinde tutacak, oteki alanlarda kapitalizme izin
verilecektir. Arna i§«;i s1mf1 devleti ekonominin kilit
noktalanm ve kontroliinii elinde tuttugundan, planh
ekonomi hazirhklan tamamlamnca ve iiretim yeter dii-
zeye ula§mca, planh kollektivist ekonomiye gegilecektir.
Devlet kapitalizmi*, sosyalizme gi:itiiren bir ara yoldur.
Planh ekonomiye ancak 1928 yilmda ba§lanacaktir.
1920-1928 di:ineminde ve ozellikle 1924'e kadar Lenin,
Rusya'ya yabanc1 sermaye gekmek igin biiyiik gaba gos-
terecek, Batih kapitalist firmalara biiyiik odiinler vere-
cektir. Bu tutum, <<Sosyalizmin kabiliyet-i tatbikiyesi
yak. Rusya bile bu yoldan aynld1l) bigiminde yorumla-
rur.
O giinlerin ekonomik alanda tek ileri di.i§iini.i, ttti-
hatg1larm uygulad1g1 milli ekonomi gori.i§iidiir. ittihat-
* Devlet kapitalizmi, cok farklI anlamlarda kullamlmakta-
d1r. Lenin, i§ci sm1fl iktidarmda sosyalizmi amaclayan bir kar-
ma ekonomiye devlet kapitalizmi demistir. $efik Hiisnii, kii<;iik
burjuva kokenli milliyet<;i bir iktidara, <;1kmaz sayd1g1 kapita-
lizm yerine, devlet kapitalizmini onermistir. $efik Hilsnii, bu
sozle, tekeller yoluyla, devletin kamu kesirriini geni§letmesini
kastetmektedir. Boylece baglffiSizhgm lrnrunacagma ve sosya-
lizme ge<;i§in kolayla§acagma inanmaktadir. Demek ki, o da,
kilc;ilk burjuva iktidan ko§ullarmda dahi devlet kapitalizmini
ileriye ac;1k bir ara sistem saymaktad1r. ($efik Hilsnil, Sec;me
Yaz1lar, s. 266)
Devlet kapitalizmi bir de, kamu ekonomik giri§imleri yo-
luyla, kapitalizmi geli§tlrme anlammda kullamlmaktad1r. Orne-
gin Japonya devlet fabrikalan kmup, bunlan yok. pahasma
ozel giri§ime satma blc;iminde bir devlet kapitalizmi uygula-
m1§t1r. Devlet<;ilik, ya da devlet kapitalizmi derken, kapitalizmi
giiclendirici mi, yoksa zay1flat1c1 nitelikte mi oldugu ay1nmm1
yapmak gerekir.
Bir de, dev sirketlerin devletle biitunle§tlgi ve devlet ola-
naklanm kendi c;1karlarma kulland1klan gUntimilziin Bat1 eko-
nomilerine ~Tekelci devlet kapitalizmb ad1 verilmektedir. Bu,
tamamen ayn bir kavramd1r ve azgelismls iilkelerin baguns1z-
hklanm gilc;;lendirmek i<;in uygulad1klan devlet kapitalizm.i ile
hi<;bir ili§kisi yoktur.
1366

c;1lar, ozellikle sava§ y:rllannda bu politikay:r uygularlar.
Bu politika, §6yle ozetlenebilir :
- Avrupa devletleriyle tam e§itlik. 1856 ve 1878
Antla§malarmm feshi ve boylece yabanc1 devletlerin
Tiirkiye'nin ic; i§lerine kan§masmm onlenmesi. Avrupa
kamu hukukundan Tiirkiye'nin oteki devletlerle e§it
bic;imde yararlanmas1. (Sava§a girince, ittihatc;1lar, ilk
i§ olarak bunu gerc;ekle§tirmi§lerdir. Lozan'da da ba§ is-
tegimiz budur).
- Kapitiilasyonlara son verilmesi. (1914'te kaldl-
nlm1§, sava§tan sonra tekrar getirilmi§ Lozan'da son
kavga verilmi§tir).
- Turkiye'de Rum ve Ermenilerin ekonomik ege-
menligine son verilmesi, onlardan ac;1lan yerleri Tiirk-
lerin doldurmasi. (ittihatc;1larm bu politikay1 nas1l uy-
gulad1klanm gordiik. Yeni Turkiye de Lozan'da Rum
ve Ermeni donii§tine kesinlikle kar111 c;1km1§, ancak Is-
tanbul'da kalmalan, itilaf Devletleri'nin ag1r baskls1
altmda bir odtin olarak kabul edilmi§tir.)
- Milli sanayiin bir giimri.ik himayesiyle korun-
masi. (1916 y1lmda Tiirkiye ilk kez giimriiklerini ser-
bestc;e saptam111tir. Lozan'da be§ y1l bu tarifenin degi§-
memesi kabul edilmi§, Turkiye 1929'da giimruklerine
egemen olmu11tur.)
- Yabanc1 §irketlere kar111 milli sanayie ayncahk-
lar tanmmas1 ve geli§tirilmesi ic;in 1915 Te§vik-i Sa-
nayi Kanunu c;1kanlmasi. (1927'de benzer bir kanun
c;1kart1lacaktir.)
. - Milli sanayii desteklemek iizere devletin imti-
yazlar tamd1g1 ve Maliye Bakam'nm kurucusu oldugu
bir itibar-1 Milli Bankasi. (i§ Bankasi, bunun yerini
alacaktir. islam tiiccarm ittihatc;1lar doneminde kur-
dugu Adapazan islam Bankasi, Ti.irk Ticaret Bankasi
olacaktir. Terhin-i Akar Bankasi, T.C. Emlak ve Kredi
Bankasi 'm te§kil edecektir) .
- Devletin ahm-satimlarda kaymp yuksek kar
etmesini saglact1gi ve hatta ittihat ve Terakki Partisi'-
nin ortak oldugu ozel himayeli §irketler kurulmas1; it-
1367

tihat ve Terakki ile Anadolu tuccarlarmm ortak olduk-
lan Anadolu Milli. Mahsulat ~irketi, Istanbul Belediye-
si'ne Anadolu'dan toplad1g1 bugdayi satar. Yap1lan ek-
mek, f1nnc1lann ve partinin ortak oldugu Ekmekc;iler
Dernegi'ne gider. Bakkallarla partinin ortak bulundu-
gu Milli Kantariye ~irketi de her turlti kolayhg1 gi:i-
rur. (Cumhuriyet'ten soma da devlete sirtm1 dayamu}
bir silru §irket kurulacaktir).
- Yerli mah kullamlmasmm te§vik edilmesi.
- Milli sanayie kalifiye i§«;;i yeti§tirmek ic;;in sana-
yi okullanmn 9ogalt1lmas1, demiryolu okulu a<;1lmas1.
- Ordu eliyle demiryolu kurma ve i§letmeye yo-
nelinmesi. 1915'te 91kan bir kanunla Ankara - S1vas -
Erzurum, S1vas - Samsun, Erzincan - Karadeniz k1y1s1
ve Trakya demiryollarmm yap1lmas1 ve i§leti.lmesi Or-
du 'ya verilir. S1vas demiryolunun K1zillrmak'a kadar
uzatilmas1 ger<;ekle§tirilir. Hicaz demiryolu MlSlra dog-
ru uzatihr. (Cumhuriyet di:ineminde bu politika stirdi.i-
rtilecektir).
- Tanmda modern i§letmeciligi geli§tirmek ic;in
tanm okullan sayismm artinlmas1, kurslar ac;;1lmas1,
Ziraat Bankasi olanaklarmm geni§letilmesi, koopera-
tif<;iligin gui;lendirilmesi. Devlet arazisinin 40 y1l tak-
sitle emeklilere sat1lmas1 ve bu arazi kar§illi?;I kredi ve-
rilmesi, bir kanunla gerc;;ekle§tirilir. (Cumhuriyet'ten
sonra da benzer bir tanm politikas1 izlenecektir).
- Tatil-i E§kal Kanunu ile grevin yasaklanmasi. ..
BUROKRASi, TiCARETIN TADINI ALIYOR ...

ittihat91larca izlenen bu politika, kolay yoldan bir-
<;ok milli tuccan, ozellikle Selaniklileri zenginle§tirdigi
gibi, ittihatc;1 subay ve memurlara, Cavit Bey'in deyi-
miyle,. ticaretin tadm1 aldmr. Ornegin, Enver Pa§a'nm
fedaisi Sapancah Hakk1, Yakup Cemil olayma kan§m-
ca uniformasm1 91kanp tticcar olur, 9abuk zenginle§ir.
Yavuz'un tamiri i§i <;1kmca, Sapancah Hakk1, Heyet-i
Temsiliye ilyesi Hilsrev Sami ile birlikte bu i§i alan
1368

Frans1z firmasmm komisyoncusudur. 1908'de Abdtilha-
mitc;i diye vurulan Enver Pa§a'mn eni§tesi Yarbay Na-
z1m Bey, Istanbul'da yerli-yabanc1 bir siiri.i firmarun
temsilcisidir ve biiyiik tiiccardlr. Naz1m Bey, tstiklal
Mahkemesi Ba§kam Topc;u ihsan Bey ve nti.fuzlu mil-
letvekili Dr. Fikret Bey'le ozel §irket kurar, Yavuz-Ha-
vuz i§lerine giri§ir.
Kurtulu§ Sava§I'na kat1lan toprak sahipleri, Rum-
lardan ve Ermenilerden ac;1kta kalan geni§ ve bak1mll
c;iftliklere el koyma ve bunlan miilkiyetlerine g~irme
c;abasmdadirlar.
Dayandigi gur;lerin bu kuvvetli istegine kar§i du-
rabilmek hir;;bir iktidar ir;;in mumkun degildir. Hiwfet'i
kaldirmak, yaslanzlan gilr;;lerin ekonomik r;;ikarlarma
kar§i r;;ikmaktan r;;ok daha kolay bir i§tir. Esasen, 1923
Ti.irkiyesinde, devlet, paras1z ve kadrosuzdur. Biiyilk
onem verdig'i ilk ogretim i§ini bile, devlet, paras1zhk
yiizi.inden illerdeki tutucu e§rafm eline b1rakma duru-
munda kahr. Rum ve Ermenilerin gidi§iyle, ekonomik
ya§ant1da bir c;oki.intti. olmu§tur. Devlet, bir an once
iiretimi artirmak ic;in, Ti.irk ti.iccar, giftgi, sanatkar
vb.'m desteklemek yolunda her ti.irli.i te§viki gosterme-
ye, ister istemez haz1rdir. Hatta devlet, elinden tutacak
giri§imci aramaktadir. Cumhuriyet'in ilk i§i, <!Uc; Be-
yaz» denilen un, §eker ve bez'de ithalattan kurtulup
iiretimi yeterli di.izeye c;1karmak igin bir savag agmak
olur. Bu sava§ta, o anda ozel giri§imciyi desteklemek-
ten ba§ka olanak yoktur.
Boylece, tekelci kapitalizm doneminde, milli burju-
va yaratmak olanaks1z da olsa, kagm1lmaz bigimde mil-
li burjuva yeti§tirmeye yoneliru.r. Ote yandan Lozan'-
da da ekonomik bag1ms1zhk sorunu, ancak kademeli
olarak c;ozi.ilebilmi§tir : Ti.irkiye, gi.imriiklerine ancak
be§ y1l sonra egemen olabilecektir. Yabanc1 §irketlerin
haklan ise, yedi y1l igin garantilenmi§tir. Ti.irk ekono-
misi hakkmda bir kitap yazan Hershlag, Lozan'daki
odi.inlerin cc1920'lerde memleketin geli§mesini ters yon-
de c;ok etkiledigini>i yazar 24 • Demek ki di:~ baglantilar
1369

da Ttirkiye'nin, miimkiin bile olsa, belli bir sure yeni
yollar aramasm1 engellemektedir. ittihatc;1 politikaya
devam, kac;m1lmazdir.
Bu zorunlu gidi§i, c;ok kisa olarak gorelim * :
CUMHURiYET'iN iLK HALK ~iRKETi
Bu zorunlu yi:ineli§i, Selim ilkin'in ilk Ti.irk <cHalk-
~irketi>J hakkmda yaptig1 ara§tlrma 25 , hic;bir yoruma
gerek gostermeyecek bir c;arp1c1hkla belirtmektedir: Ttir-
kiye Milli ithalat ve ihracat Anonim ~irketi adm1 alan
bu §irketin kurulu§ haz1rhklarma Ankara'da daha Bii-
yilk Taarruz'dan once giri§ilir. O gilnlerin ilerici ikti-
sat Bakam Mahmut Esat Bozkurt'un ba§kanhgmda top-
lantilar yap1hr ve bu, Hakimiyet-i Milliye gazetesi ara-
c1hg1yla halka duyurulur. Gazeteye gore, ithalat ve ih-
racati toptan yaparak arac1lann kaldmlmas1 bi:iylece
tiiketiciye ucuz mal saglanmas1, ihrac; iiriinlerinin de
iyi fiyatla sat1lmas1 kararla§tmhr. Gazetede Zafer'den
sonra c;1kan bir ilan, §irketin kurulu§ nedenini «Rum
ve Ermenilerin yerini almakn diye ac;1klar. ilanda Rum
ve Ermeninin ingiliz, Frans1z, Amerikan uyruguna ge-
c;ip, Tiirkiye ticaretine yeniden el koymasm1 istemeyen-
ler hisse senedi almaya c;agmhr :
ccTurkiln ekmegi ile biiyiiyilp, Ti.irk vatanma ka-
zand1klan paralarla kur§un at1p, Tiirkiye'nin, Tiirktin
yak olmasma c;alu.;an ve vatamm1zm en zengin k1sun-
lanm yaktmp, y1ktirmaya ve karde§lerimizin §ehit ol-
masma yol ac;an ve yigit Ordumuzun zaferi iizerine
kayg1ya dti§erek vatamm1zdan c;ekilip gitmekte olan
Rum ve Ermenilerin uyrukluk degi:;itirerek dart ay son-
ra daha deh§etli hirs ve i:ic; duygusuyla memleketimize
gelmesini istemeyenler : Gidenlerin kalan i§ yerlerini,
kendi esnaflarimzztn kendi eUerine teslim edebilmek
amac1yla kurulan Turkiye Milli :tthalat ve :thracat A.§.'-
* Milli burjuva yaratma denemesi, Ttirkiye'nin DUzeni ki-
tabmda aynntilanyla incelenmi§tir. Burada yeni ve ilginc bir-
kac ornekle konuya dokunmakla yetiniyoruz.
1370

den acele hisse almak i~in istasyon Ca.ddesin'deki bii-
romuza ba§vursunlar ... »
~irketin hisse senetleri birer lirallktir ve bir «halk
§irketi>i diye ilan olunur. Bu halk kuru.lu§unun, giinil-
miizde moda olan ilanlara pek benzeyen bir duyurusu-
nu okuyahm:
«Bu §irket, nilfuzunu ilc;buc;uk sermayedardan al-
miyor ve dolayisiyle ilc;buc;uk nilfuz ve servet sahibinin
elinde oyuncak olmuyor ... Millet bireylerinden her kim
bir lira verip bir hisse ahrsa ortak oluyor. Hisse senet-
lerinin bOyle bir lira kadar ktii;ilk bir bedele indirilme-
sinin nedeni de ancak budur. Halkm kolayca katilabil-
mesi...>i
«~irketimizin bir' amac1 varc:hr, o da memleketin
ekonomisine... dogrudan dogruya halk1 egemen k1l-
mak ... Her yard1m ve kolayhk, halkl §irkete degil, §ir-
keti halka baglayacaktir. Dogaldir ki, halka baglanan
bir §irket, biri;ok sermayeyi kendine baglam1§ olan bir
§irketten daha gilvenlidir.»
~irket halki;1hg1m gostermek ii;in, 20 lirallk hisse
alarak kurucular arasma giren bir demiryolu i§i;isinin
te§ekklir mektubunu ilan diye yaymlar:
«Kurucular arasma benim gibi bir ameleyi almak
§erefini bana vereceginizden dolay1 §imdiden te§ekkilr-
lerimi sunanm.»
Fakat kurucular aslmda, i;ogu ittihat91 olan subay
ve milletvekilleri ile 9e§itli illerden tiiccarlard1r. ~irket,
rakip tticcarlarm yaymlattig1 basm ele§tirileri iizerine,
kuruculanm §Oyle a91klar :
<<~irketimizin kuruculan i9inde 115 degil, daha ~ok
milletvekili vardir. Fakat hepsi de §irketlerden iirkmil§
olan halkimiza yol gosterici olabilmek amac1yla katil-
mayi kabul etmi§lerdir... Ortaklanm1zm biiyiik bir kls-
m1, yigit Ordumuzun binba§I ve daha yiiksek riitbeli
subaylanndan ibarettir.»
Kuruculardan baz1lanm belirtelim : Gazeteci ve
milletvekili Yunus Nadi, §iikrii Kaya, izmir tUccarlarm-
1371

dan Alaiyelizade Mahmut, milletvekili Hoca Milfit, Is-
tanbul tilccan ve Milli Savunma milteahhidi Muzaffer
Halim, Karakol kurucusu ve milletvekili Albay Kara
Vas1f, Karakol kurucusu Albay Galatah ~evket, eski
vali ve tii.ccar Bedrettin, eski vali ve tficcar Memduh,
milletvekili Hiiseyin Avni Ula§, i:zmir suikastinde asi-
lan milletvekili Ziya Hur§it, Osmanh yonetiminde Ta-
nm ve Ticaret Bakam Mustafa ~eref, i:stiklal Mahke-
mesi Ba§kam ve milletvekili Ali Qetinkaya, milletvekili
Sivash Emir Pa§a, eski Develi Kaymakam1 ve Kuva-y1
Milliyeci milletvekili At1f Tuztin, milletvekili Albay (Qo-
lak) Selahattin, i:stiklal Mahkemesi Ba§kam ve millet-
vekili ToViU i:hsan, Ankara tuccan ve milletvekili Ki-
nac1zade i?akir ve bir<;ok Anadolu tuccan.
Sirtm1 milletvekillerine ve subaylara dayayan halk
§irketi, hilkumet9e kaymlacagm1 saklamaz, hatta bu-
nu hisse senedi satabilmek i9in bir koz olarak a<;1klar :
«Dtinya pazarlannda art1k, ancak Turk tticcar ve
komisyoncusu i§ gorecektir. Hele hiikumetin destegini
elde etmi§ bOyle bir §irketin ba§an kazanmas1... daha
olagan goriilmektedir.»
«Di.inya pazarlanmn goztinde dtiriist i§ yapan her
tuccar e§ittir. Fakat hukumetin onay1yla kurulan bti-
ytik anonim §irketler daha itibarlld1r ve daha aramhr.»
Bu ayncallkh durumu nedeniyle, §irket, dl§ tica-
retin tekelini alacak diye, bn i§lere yonelmi§ Istanbul
tticcan arasmda kayg1 yarat1r. Un, akaryaklt, dam1zllk
hayvan ithali ile ilgili kanun tasanlarmm tart1~1lmasm
da ileri stiri.Uen «Anadolu tiiccar ve halkmm c;1karlan-
nm korunmasl», <cbu mallann ithalinin yeni bir siste-
me baglanmas1)) gibi gorii§ler, bu Istanbul tilccarmm
ku§kusunu art1nr. Yunus Nadi, bir zamanlar resmi Ko-
miinist Partisi'nin orgam olan Yenigiln'de crDJ§ ticare-
ti §imdilik devlet eline alniayi erken bulursak, biiylik
sermayeli milli §irketler kurulmas1 saglanmah» der ve
bu §irketlere devletin sermaye ile katilarak te§vikc;i ol-
masm1 ister. Boyle yaz1lar, kayg1lan iyice korftkler. Is-
tanbul basmmda di§ ticarette tekelci egilime kar§I ya-
1372

z1lar c;1kar. Ticaret Anonim ~irketi mi.idi.irlerinden ~am
h Emin Bey, «ithalat, bizsiz olmaz)) diye, ac;1kc;a bu c;ev-
relerin goru§tinU belirtir :
«Ankara'da kurulan bir milyon lirahk ithalat ve
ihracat ~irketi'nin ihracat i§lerindeki ba§ans1 oramnda,
ithalat i§lerinde de ba§anh olmas1 i<;in, §imdiden Istan-
bul ti.iccanm ve ozellikle birinci derecede Avrupa ile i§-
yapanlan §irkete ortak etmek elzemdir.
(:!fulkii, bir Rum komisyoncu, her yolla yine Rum
tiiccanm yeg tutuyor ve ucuz mah ona veriyor. BuyUk
miktara ula§an komisyonlar da yine Rumlarm elinde
kahyor.))
Yalmz Istanbul'un islam tiiccarlan degil, Turk du~
ticaretinden pay alan ingiliz firmalan da, buyUk bir
olas11Ikla Rum ve Ermeniler adma, bu tekelci yoneli§e
tepki gosterir. Ti.irklerin bilmedikleri bu i§i beceremiye-
cegini, perde arkasmdan i§i yahudilerin <;evirecegini du-
§fulen Morning Post adh Londra gazetesi, c<Orta Dogu
Ticari Stirprizi: Ti.irk-Yahudi i§birligi)) ba§hg1 altmda
Turk Milli §irketini yerer. Yaz1 milli iktisat denemesine
Londra'nm tepkisini gostermek bak1mmdan ilginc;tir:
c<Yabanc1 §irketlerin Turkiye'den giderek <;ekilme-
lerini saglamak du§tincesiyle, bir Turk Ticaret Birligi'-
nin kurulmak iizere olduguna inanmak i<;in her <;e§it
neden vardir.
Bu, biitun iilke <;apmda ticaret, banka ve sigorta-
c1hgm tum kollannda c;ah§mayi ama<;layan milli bir
tasandll'. Kisaca buna, Diinya Sava§I doneminde hii-
kumetin destegiyle geli§en ve iilkenin ticaretini elinde
bulunduran Turk-Yahudi i§birliginin yeniden orgiitlen-
mesi olarak bak1labilir. Tiirklerin, yeni gtimriikler ko-
yarak, yabanc1 §irketleri s1kl kayitlar altma almalar1
ve bu yolla yabanc1 ticaretini ortadan kald1rmaya c;ah§-
malan kayg1 yaratmaktadll'. Bu hedefe ula§ilacak olur-
sa, Tiirkiye pazarlan, fiyatlan sozu gec;en Birlik (§ir-
ket) tarafmdan denetlenen kalitesiz yerli uretimle do-
lup ta§acaktir.»
1373

Lozan Konferans1'nda sert tartl§malann oldugu
giinlerde, 8 Ocak 1923'te <;1kan bu Morning Post'un ya-
z1sma, Hakimiyet-i Milliye arac1hg1yla cevap veren mil-
li §irket, hemen savunmaya ge<;er:
«Amac1m1z ... yahudi sermayesiyle, Turkiye'de ikin-
ci bir tekel meydana getirmek degildir. Ger<;i yahudiler,
yanm hisse katilmayi onerdiler, fakat kendilerine bu
halk §irketidir, buyuk sermayenin kabul edilmesine kar-
§1y1z, cevabm1 verdik ve kabul etmedik. Tiiziigiimuzu
gozden ge<;irenler anlarlar ki, §irketimiz milli olmakla
birlikte, degil yalmz Turk hiristiyanlarma, yabanc1 ser-
mayeye de defterlerini a<;mI§tlr. .. Biz sadece, §irk.~ti
tekeli altma alabilecek, hem Turk, hem de yabanc1 ser-
mayeleri kabule kar§1yiz.»
Ne var ki, milli §irket, di§ ticarette kendi kanatla-
nyla ugacak gu<;te gozukmemekte, dI§ destege gerek
duymaktadir. Rusya'da maden imtiyazlan olan Urqu-
hart adh ingiliz i§adam1 da, Turk piyasasm1 ele ge<;ir-
me <;abasmdadir. Lenin, Rusya'daki Urquhart imtiya-
zm1 1922 y1lmda ccingiltere, Turkiye'ye kotu davram-
yor» gerekgesiyle reddetmi§tir. Urquhart, 1923 ba§la-
rmda ccTurkiye Ekonomik Kalkmma ~irketi»ni kurar.
§irketin yonetim kurulunda be§ ingiliz ve dart Turk
olacak, ba§kanhk Urquhart'ta bulunacaktir. Bizim mil-
li §irket, Urquhart'm §irketiyle ortakhk kurar. Times
gazetesinin yazd1gma gore, bu iki §irket, biribirinin
dortte bir hissesine sahip olacak yeni bir §irket kura-
caklardir. Yeni §irket, Ankara Hukumeti bolgesinden
yap1lacak ithalat ve ihracatta milli §irketin temsilcisi
olacaktir. Times'in haberi §6yle devam eder:
«Millet Meclisi bu tasanyi desteklediginin bir kam-
t1 olarak Cardiff'e benzedigi soylenen Karadeniz'deki
Zonguldak komiirlerinin i§letilmesini, bu §irkete birak-
m1§ bulunmaktad1r.
Turkiye'nin kalkmmas1m, butiin iilkenin ithalat
ve ihracatm1 kontrol eden ve geni§ Ol<;iide parlamento
iiyelerinin ortak oldugu bir §irkete vermek, aslmda Tur-
1374

kiye gibi ticareti sava§ dolay1siyle karmakan§1k, orgiit-
siiz duruma giren bir iilke igin dikkat gekici bir gO-
ziimdiir. Eger bu tasan amacma Ula§Irsa, Tiirkiye ile
ticaret yapmak isteyenler, bunu ancak yeni §irketin
arac1hg1yla gergekle§tirebilecekler ... >)
Ne var ki, milli halk §irketinin hemen bir somiir-
ge §irketinin koltug·u altma s1gmmas1 tepkisiz kalmaz.
c;1karlanm tehlikede goren baz1 Istanbul tiiccarlan, ba-
smda, ittihati;1larm <;ok ele§tirilen «Kantariye, Mahsu-
latn gibi §irketle1ine benzeterek, milli halk §irketini,
«millici ve halkgrn bir ag1dan h1rpalarlar :
«Halkm ticari giiveniyle kurulmayan bu §irkete,
diinyanm hi<;bir yanmda goriilmeyen, ancak Dlinya Sa-
va§I s1ras111da Kantariye, Mahsulat gibi birkag ahbap
§irketine bag1§lanan miisaadeler, tekeller ve imtiyazlar-
la ya§am ve hareket saglamak istenirse, bunu kimsenin
kabul etmeyecegini belirtmek isteriz. Ban§, sava§, se-
<;imler gibi ya§amsal sorunlann soz konusu edildigi s1-
ralarda bOyle az say1da bir sm1fa kar saglamaya kar§I-
hk, Tiirkiye'yi bir sermayeciler somiirgesi gibi tutsak
dt1ruma sokacak giri§imler, dikkat <;ekmeden atlat1labi-
lir san1hyor ... Eger bu bi<;imde ve hiikumetin kontrolii
altmda bir i§ SOZ konusu ise, buna soylenecek pek <;Ok
§ey vardlr.»
Tevhid-i Efkar'm bu gikl§ml, ileri gazetesi de, «ha-
berin §a§kmhk yaratbg1m, baz1 Istanbul ticari gevre-
lerinde kaygi uyandird1gmrn belirterek tamamlar. Tiirk
ticaretini ingiltere'ye kapt1rmaktan kaygilanan Ame-
rikan tiiccarlan da, c<a<;1k kap1 ilkesine kar§I» diye, New-
York Times arac1hgiyla, giri§ime kar§I koyarlar :
«ingiliz ve Frans1z mallarma, Tiirk pazarlanna gi-
ri§te mutlak bir oncelik tamnmaktad1r ... Yeni §irketin
Tiirklere ait klsmmm hemen hemen tamam1 Tiirk mil-
letvekillerinin kontroliinde olduguna gore ... ag1k kap1
ilkesinin uygulanacag1m beklemek olanagi pek yok-
tur.»
Chester i§ini baltalamay1 ve Tiirkiye'ye petrol sati-
1375

§mda aslan paym1 almay1 ba§aracak olan Standard Oil,
17 May1s 1923 tarihli bir mektupla, ABD Di§i§leri Ba-
kanllgm1 uyanr :
«Bize bildirilenler dogruysa, Tfukiye'deki yatmm-
lanm1zm bilyti.k bir tehlikeyle kar§Ila§tlklarm1 bildir-
mek isteriz.»
ABD DI§i§leri Bakanhg1 da art1k i§e kan§ir ve bir
yetkili, ag1klama yapar :
((Bu, hem Amerikan ticaretine, hem de. Amerika' -
run destekledigi ag1k kap1 ilkesine indirilmi§ i:inemli bir
darbedir.»
Bu ig ve di§ tepkiler kar§Ismda, §imdiye kadar mil-
li halk §irketini destekleyen Hakimiyet-i Milliye dahi,
onu savunamaz olur :
«Acaba ingiliz §irketinin... yollayacag1 mallarm
fiyatlannm rekabet fiyatlan olmas1 sag'lanabilecek mi-
dir? ... Belki milli §irketimiz, ithalat ve ihracatmda ya-
banc1 memleketlerde birgok gi.igli.iklerle kar§1la§acag·1
di.i§tincesiyle, Avrupa'da bir ortak bularak i§lerini ona
aktannayi ... uygun gi:irmli§se bu nokta herhalde kolay-
hkla ve daha iyi bigimde saglanabilir.»
Daha once milli halk §irketinin kurulu§ hazirhk-
lanna kablan Mahmut Esat Bozkurt'un ba§mda bu-
lundug·u Ekonomi Bakanhg1 da, §irketin hti.kumetin ka-
nad1 altmda oldugunu, bir bildiriyle yalanlar :
«Tiirkiye Milli ithalat ve ihracat A.~. . .. alelade
bir anonim §irkettir. Hilkumet katmda ozel bir duru-
mu yoktur ... Bundan ooyle memleket g1karlan, i.ig be§
ki§inin eline verilmeyecektir.»
Bu bask1lar kar§Ismda, milli halk §irketi, Urqu-
hart anla§mas1m feshetme zorunda kahr. Fakat dev-
lete dayah imtiyazh durumunu stirdi.irtir ve daha gok
ig · ticarete ve devl~t mti.teahhitligine yonelir. Zongul-
dak'ta komilr madeni imtiyaz1 ahr, devlet in§aatlarma
giri§ir. 1923 y1lmm son alb ayhk doneminde ortaklara
yi.izde 11 temetti.i dag1tir. 1924 yilmm ilk be§ ayinda
temetti.i yti.zde 15'e g1kar. ~irket, 1924 ba§mda Frans1z
1376

Unyon ve tttihad-1 Milli Sigorta §irketlerinin Ankara
temsilciligini ahr.. 1924 y1h temettilu yuzde 17 olur.
Fakat Ataturk'e ac;1k muhalefete gec;en tttihatc;1 lider-
lerin ve Terakkiperver Parti'nin y1ldiz1yla birlikte, 1925
y1lmda §irketin de y1ld1z1 soner. ~irket, sermayesini tu-
ketir, iflas kac;m1lmazd1r. Hukumet i§e el atarak serma-
ye koyar ve §irketi iflastan kurtanr. Haberi, Hakimiyet-i
Milliye «Hi.ikumetimiz masum hissedan kesin bir iflas-
tan kurtard1» diye verir. Masum hissedarlar, milletve-
killeridir ...
Maliye Bakanhg1'mn 90 bin Urayla katild1g1 §irke-
tin yonetim kurulu ba§kanllgma Ankara istiklal Mah-
kemesi'nin kudretli ba§kam Ali Qetinkaya, yard1mc1h-
gma da istiklal Mahkemesi uyesi K1hc; Ali getirilir. Yo-
netim kurulunda da Ataturk'e yakm S1vas Milletvekili
ve !§ Bankasi yonetim kurulu uyesi Rasim, Milletvekili
ve i§ Bankasi yonetim kurulu uyesi Salih Bozok, Gu-
mii§hane Milletvekili ve Osmanh Bankasi yonetim ku-
rulu uyesi Hasan Fehmi Atac;, Ankara Milletvekili tuc-
car Hilmi ve daha bir kis1m Anadolu tuccan yer alir .
. Sonradan CHP Gene! Sekreteri olan Adana Valisi Hilmi
Uran da 300 lira ayhk istedigi halde, 350 lira ayhkla
§irketin Genel Mtidurliigiine getirilir*.
Ba§bakan ismet Pa§a'y1 bile, mahkemenin tutuk-
lad1g1 Karabekir Pa§a'y1 serbest biraktird1 diye nere-
deyse tutuklamaya niyetlenen tstiklal Mahkemesi'nin
kudr2tli yarg1c;lan elinde, §irket, iki y1lda zararlarnu
kapatirve kara gec;er. 1927 y1h kan, 141 bin liradlr. ~ir
ketin faaliyeti, devlete ~imento satmak, uc;ak hangan
yapmak, Ttittin Tekeli tdaresi'ne makine ve sigara ka-
"' Kille Ali, amlarmda, cogu milletvekili ve tiiccar oldugu
halde, hissedarlarm :;;ehit asker aileleri oldugunu soylemekte
ve :;;oyle yazmaktadrr: <!$irketi derleyip toparlamak ve :;;ehit
ailelerini zarardan kurtarmak i<;in, Ekonomi Bakanllg1, (Ali
(Qetinkaya) Bey'le beni :;;irketln iyi yonetimini saglayacak ted-
birler almakla gorevlendirmi:;;ti. Ali Bey ba:;;kan, ben ikinci ba:;;-
kandrm. Adana'dan getirtip (istiklal Mahkemesi'nde) yarg1Ia-
d1g1m1z valiyi CHilmi Uran) buraya genel mildilr yapt1k.» (Ki-
ll\; Ali, !stiklii.l Mahkemesi Hat1ralan, s. 23)
1377

g1d1 saglamak, devletten komur oca.g1 imtiyaz1 ahp ko-
mtirii devlete satmak gibi i§lerdir. Kudretli ki§ilerin,
herhalde hukumetin istegiyle, yonetim kurulundan gi-
derek aynlmalanyla, §irketin yild1z1 soner. ~irket, de-
vamh nufuz kullanarak i§ alma.ya c;all§ir. Ornegtn, 1933
.raporuna gore, Rus petroliiniin hie; degilse bir lnsmmm
satl§ml CHP'den ister :
ccBenzin, gaz ve oteki yaglardan Ruslarm Turkiye'-
<le sekiz milyon lira kadar satl§lan vard1r. Bu ya da bu-
na benzer Rus mallannm, hie; degilse bir k1smmm ol-
sun, §irketimiz arac1hg1yla sat1lmasm1 saglamak ic;in
Halk Partisi'nden ricada bulunduk.»
Fakat artik, bu tip §irketler, eskisi gibi itibarda
degildir. Milli halk §irketi, 1937 y1lmda durgunluga gi-
rer.
FESLi OSMANLI TUCCARDAN,

KALPAKLI MILLI TUCCARA ...
Ttirkiye Milli ithalat ve ihracat ~irketi'nin hika-
yesini, ayrmtilanyla anlatt1k*. Zira bu, milli iktisat ve
milli burjuva yaratma c;abasmm c;arp1c1 bir hikayesi-
dir: Milli burjuva ancak devlet beslemesi olarak, kol-
tuk degnegiyle ayakta durabilmektedir. ccMilli» etike-
* «Aferizma» denilen ve yeni Ankara'y1 saran hastahkla,
.i)zellikle Ba§bakan ismet inonu mucadele eder. 1927 Agustosun-
da yeni milletvekillerini tamtan Atattirk, «milletvekillerinin ta-
mma zorunda olduklan ozel ko§ullar» adll bir bildiri yaymlar:
11:- CHP milletvekilleri, milletvekili sanlanm ozel ekonomik
ya§ant1lan icin kucuk dti§tirmeyeceklerdir. Parti Genel Ba§-
kanllg1 bu konuda ozel titizlik gosterecektir.
- Sermayesinin cogu devlete ait olan kurulu§lar ve §irket-
ler ile ozel sozle§meye dayanan imtiyazh §irketlerde ve Tekel-
lerde, htikumetce yonetim kurullarma atananlar, parti millet-
vekilleri olam1yacakt1r.
- Meclis Ba§kam ve Ba§kanvekilleri, bakanlar, Parti Ge-
ne! Sekreteri, Parti Grup Baiikam ve Ba§kanvekilleri ve Parti
Mtifetti§leri, devletin ilgisi olmayan ozel §irketlerde dahi yo-
netim kurulu uyeligi ve temsilcilik alam1yacaklard1r.» (Ata-
tiirk'iln Soylev ve Demec;:leri, Cilt IV, s. 533)
1378

tine ve devlet desteg"ine ragmen, dl§ piyasalara kendi
giiciiyle giremedigi ii;in, yabanc1 firmalardan ve azm-
hklardan medet ummakta ve i§birliki;ilige dogru h1zla
yol almaktad1r. Nitekim Kurtulu§ Sava§i'ndan sonra
asker-sivil kadronun ticarete atilan ki§ileriyle, Anado-
lu'nun millici kui;iik tuccarmm yiikselen kesimi, Istan-
bul tiiccanyla ve di§ iilkelerle baglantill azmllk firma-
lanyla ili§kiler kurarlar, yabanc1 firma temsilcilikleri
ahrlar ve biiyiik burjuvazinin zamanla yiikselen bir ka-
nad1m te§kil eserler*.
Anadolu'nun Kurtulu§ Sava§1'm yapmi§ ve gozU-
nii yiikseklere dikmi§ ufak tiiccan ile Kurtulu§ Sava-
§l'na ilgisiz kalm1§ Istanbul tiiccan, 1923 y1h ba§mda
daha !zmir !ktisat Kongresi'nde uzla§Irlar. Istanbul'un
miisliiman Osmanh biiyiik tiiccan, Biiyiik Zafer kaza-
mld1ktan sonra, daha Istanbul !tilaf Devletleri i§gali
altmda iken, Refet Bele Pa§a, Ankara'mn temsilcisi
olarak gelince, onun destegini saglarlar. Refet Pa';)a'nm
destegiyle, Turk Milli Ticaret Birligi'ni kurarlar. Bir
i;;1rp1da «!slam ve Osmanh)) tiiccar, ccTiirk ve mill'i tiic-
car» olur. Birligin amac1, ithalat, ihracat ile toptan ve
yan-toptan ticareti Rum ve Ermenilerden almak, Av-
rupa ve Amerika firmalanyla Rum ve Ermeni arac1hg1
olmadan, dogrudan dog·ruya ili§ki kurmaktir. Tiiccar
Birligi, kendi himayesinde i§i;i ve esnaf1 da orgiitlendi-
rir. Milli Turk Ticaret Birlig·i ile aym ama«i; it;;in elele
i;;a.h§tlgm1 at;;1kt;;a ilan eden Tiirkiye Amele Birligt'ni ku-
rar. !zinir !ktisat Kongresi'ne, i§i;i ve tiiccar elele gi-
der.
Meclis'te, Kurtuluf,! Sava§I d1§mda kalan tiiccarm
birden millici olU§U, tek tiik ele§tirilere ugrar. 6rnegin
• Ornegin yiizlerce yabanc1 :;;irketle baglant1h bulunan Koc;

Holding, Ankarall ufak bir tiiccar ailesine aittir. Oto-montaj,
otelcilik, boyac1llk gibi ~ok c;e~itli alanlarda faaliyet gosteren,
yabanc1 :;iirketlerle baglant1ll «Ercan'lar>, Orta Anadolu'nun
ufak bir koyun tiiccarmm ~ocukland1r. Boyle pek c;ok ornek
gosterilebilir. Azmhklann yeri, «milli~ i~adamlan tarafmdan
boyle doldurulmu~tur.
1379

Kiitahya Milletvekili Besim Atalay, §6yle konu§ur :
«Arkada§lar, memlekette yolsuzluklar yap1ldlgm-
dan soz ediyorsunuz. Bu memleketin kurtulmas1 ve bu-
giin yap1ld1g1 soylenen yolsuzluk, Hoca Sadi'nin tinlti
kuzu hikayesini andirdi. Kurdun elinden kuzuyu kapti,
kurtard1, fakat kendi kesti, kendi yedi. Arkada§lar, ii<;
yi.ldir §U Milli Miicadele s1rasmda kadmlara cephane mi
ta§1tmad1k, tuzdan, hatta undan bile vergi mi almadlk?
Kadmlan bile §ehit mi vermedik? Gaziler topraklanna
masumlar m1 gommedik? Sonu<; ne oldu? Mucadele ile
hi~, ama zerre kadar hi<; ilgisi olmayanlar, tu memle-
kete doldu ... Sanki yaptiklanm1z1, kurtard1g1m1z mem-
leketi, bunlara pe§ke§ gekmi§iz, gidin goriin arkada§lar,
§U izmir'e bir gidin ... Sokaklan dolduran <;e§it <;e§it
yurtsGver tiiccarlan bir gori.in ... Fakat bu yonu fazla
uzatmak §imdilik uygun degildir. Yoksa y1lan masah
gibi uzar gider, bir tiirlii ard1m alamayiz.)) 26
Bu tek ttik ele§tiriler durumu deg"i§tirmez. izmir'e
giderken, Istanbullu milli tiiccar, Osmanbhgm simgesi
olan fesi ba§mdan <;1kartir, milli kurtulu§<;ulugun sim-
gesi olan siyah kalpag1 giyer. Batih ya§antiya <;oktan
alI§IDl§ olan Istanbul bliyiik tilccan, §apkay1 da aym
rahathkla ve ho§nutlukla giyecektir. izmir'de Karabe-
kir Pa§a ile ili§ki kurulur ve Karabekir Pa§a, Istanbul
buyiik tiiccarmm gorii§iinii savunan Terakkiperver,
Cumhuriyct Partisi'nin bagkanllgma gelmeden once,
:i::zmir iktisat Kongresi ba§kanhgma gelir. Istanbul tiic-
can, Kongre'de, once izmir tiiccarlan, sonra Zongul-
dak madencileri, Samsun tiittinciileri, Kayseri ve Ada-
na delegeleriyle birlik olur, Kongre'de egemenlik sag-
lar.
Kongre'de i§<;isi, koyliisti, esnaf1, ti.iccan, sanayi-
cisi vb. olmak iizere, biitiln sm1flar terpsil edilmektedir.
Nitekim Kongre'yi agan Gazi Pa§a, §Ciyle konu§ur :
c<Arkada§lar, sizler dogrudan dogruya milletimizi
yoguran halk sm1flanmn i<;inden geliyorsunuz, onlarm
segtigi kimseler olarak buradasm1z ... Sizin soyleyecegi-
1380

niz sozler, almmasm1 gerekli goreceginiz kararlar, dog-
rudan dogruya halkm dilinden soylenmi§ sayilacakt:r.
Bu, dogrunun ve geri;egin ta kendisidir. Qlinkli halkm
sesi, hakkm sesidir.»~ 7
Ne var ki, «milleti yapan bu halk s1mflan» ii;inde,

Anadolu ti.iccan ile uzla§an Istanbul tuccan ile bliylik
arazi sahipleri egemendir. Kongre'de onlarm borusu
oter. Nitekim bO§ c;iftliklerin koylliler arasmda payla§1I-
mas1 onerisine, c;iftc;i temsilcileri oybirligiyle ve §iddet-
le kar§l 91karlar*. Bu, c;iftc;inin hangi sm1fmm Kon-
gre'ye sec;ildigini gosterir. i§c;ilerin giri§imlerin karma
katilmas1 onerisi de, tek oy toplayamaz. Kongre, haik
sm1flan kongresidir ama, Kogre'de halkm sesi olarak,
yalmz tuccar ve bu yuk c;if~inin sesi 91kmaktadir.
MiLLi:Ci E~RAF, TOPRAGI TAPULUYOR. ..
Millet Medisi'nde de toprak reformu laf1 i§itilmez.
Rum ve Ermeni arazisini, Kurtulu§ Sava§I'nda §8hit du-
§en askerlerin ailelerine dag1tma onerisi dahi yank1
bulmaz. Ermeni ve Rumlardan baglar, k6§kler ve verim-
li c;iftlikler kahr. Buralara goc;menleri yerle§tirmek ge-
rekirken, e§raf,. c;e§itli yollardan bu mallan ele gec;ir-
meye ugra§ir. Hatta goc;menlere dag1tilan bir k1s1m
arazi, bir tapu gosteren e§rafa gec;er. Boylece, bir ccEm-
val-i metrukeii zenginligi dogar. Topal Osman tarafm-
dan birkac; ay sonra oldlirillecek olan Trabzon Milletve-
kili Ali ~ukru, 6 Arahk 1922'de Meclis'te bu yagmadan
yak1ml'.:
ccMemleketi kurtanr kurtarmaz, kac;anlann geride
birakt1klan ve emval-i metruke dedigimiz ta§1mr ve ta-
* Istanbul tuccarmm orgiitleyicisi olan ve izmir Kongre-
si'nde i:inemli rol oynayan iyi niyetli Ahmet Hamdi Bai1ar, 4
Agustos 1923'te Ttirk Iktisat ve Ticaret Dergisi'nde «Zavalll
Koylih diye ~oyle yazar: «Kongre'nin cogunlugunu meydana
getiren ciftci delegeleri, cif~iligin ac1lanm sayarken sanm19-
trm ki, Turk koyHisil, btitiin kuvvetiyle Kongre'de temsil edil-
mektedir. Oysa orada koyHi.miizii ezen dertten Ctopraks1zl1k)
hie soz edilmedi. Hatta il}letilmeyen ciftliklerin koyltiye dag1-
t1lmas1 onerilince, once clft~i delegeleri bas kald1rd1lar.)}
1381

§Imnaz mallarm ne duruma getirildigine bak1mz, kapa-
nm elinde kaldi. Bag1rd1mz durdunuz ne oldu?l) 28
Ornegin Damar Ankoglu, Kurtlu§ Sava§I'na ka-
tilan ve milletvekili olan e§raftan bir Adanahdir. Sak1z
koyi.inde 3 bin doniim kadar arazisi vardir. Zafer'den
sonra Ermenilerden devlete gec;;en iyi cins topraklan ele
gec;;irir ve arazisini 11 bin donilme c;;1kartir, tapusunu
cebine koyar*.
Goc;;menlere verilen arazi de, birc;;ok kez, yine e§rafa
gec;;er. ic;;i§leri Bakam f}i.ikri.i Kaya, Meclis'te bundan
yakmir:
ccDevlet, araziyi metruk arazi diye gogmene veri-
yor. Onlar da imar ediyor. Sonra herhangibir sahibi c;;1-
k1yor ve diyor ki, 'bu benim mi.ilki.imdiir'. Tapusunu
gosteriyor ve gogmeni sokaga atiyor ... Trabzon'da ara-
zi gok dardir. On doni.im, yirmi doni.im araziye sahip
olan kimse, bi.iyi.ik arazi sahibi ve zengin say1lu. Birisi
g1kti, 200 bin doni.ime sahip oldug·una dair ilam goster-
di ve koyHileri oradan g1kardi. .. Hat boyundan gec;;erken
Saz1lar koyi.i vardu. · Buras1 gogmenlerindi. Emin (Sa-
zak) Bey'e sorahm, kimin adma kay1thd1r ve ne zaman
ona gegmi§tir? Boyle kac;; tane arazinin sahibi c;1km1§-
tir.ll
Ornegin Kadirli'de Mi.idafaa-i Hukuk orgi.iti.i bag-
kam, sonra CHP ilge Ba§kam, DP Milletvekili ve AP il-
ge Ba§kam olan Kuva-y1 · Milliye'den gelme T.C., Vay-
vayh koyi.i civarmda 200 doni.im araziye sahiptir. Arazi
sazhk ve batakhktir. Buradaki koyli.iler, bask1yla uzak-
la§tmhr. Kadirli koyliUerine gore, 200 doni.im arazi 8
bin doni.ime c;1kar.
O tarihlerde arazi bol, ni.ifus azdir. 1927 yilmda da-
hi 231,5 milyon doni.im ekime elveri§li arazinin ancak
43,6 milyon doni.imi.i ekilebilmektedir. Bu nedenle, Kur-
* Modern tanmc1llkta c;iftc;ilere ornek olmak uzere, Anka-
ra'da Ataturk Qiftllgi'ni kuran Gazi Pa§a, Silifke'de de Bodo-
saki'den devlete kalan 62.607 dtinum c;iftligi ac;1k art1rmayla 36
bin liraya satm allr, geli§tirir, sonra c;iftligi devlete verir.
1382

tulu§ Sava§1'nda hizmeti gec;en iinlii ki§ilere c;iftlikler
verilebilmektedir. Ornegin Gi.ineydeki sava§larda yar-
d1ma ko§an Irakh Uceymi Pa§a'ya Urfa'da bir c;iftlik
hediye edilir. Revandizli Jandarma Yiizba§1s1 Ali Saip
Ursava§, Kuva-y1 Milliye'de hizmetlerinden sonra mii-
letvekili olur ve Ceyhan'da c;iftlik edinir. Qerkez Etem'-
in ihanetinden sonra ondan aynhp Milli Miicadele'yi
siirdi.irdi.igtinden Rumelili Parti Pehlivan'a arazi verilir.
tzmir Suikasti'nde as1lan tttihatc;1 ve Kuva-y1 Milliyeci
San Edip Efe, Ege'de eskiden beri c;iftlik sahibidir.
Toprak reformu yolu, o gi.inlerde boylece kapamr.
Kuvvetler birligine dayand1gmdan devrimci, fakat top-
lumsal anlay1§1 bak1mmdan tutucu olan 1924 Anayasa-
s1, 74. maddeyle «deger pahas1 pe§in verilmedikc;e, kim-
senin mi.ilk.ii kamula§tmlamaz» der ve toprak refonnu
yolunu kapar. 70. madde de «mi.ilk edinme n §irk.et
kurma hak ve ozgiirhi.klerini Ti.irklerin dogal hukukun-
dan>> sayar. Medeni Kanun ve Borc;lar Kanunu, kap:ta-
list ilkeler c;en;:evesinde, Tiirklerin ili§k.ilerini diizenler.
Anayasa ile kamula§tmlmas1 engellenen topraklar, Me-
dcni Kanunla tapulamr. Hint miisliimanlarmm Kur-
tulw~ Sava§1'nda gonderdikleri paralarla ozel bir giri§im
olarak kurulan I§ Bankasi ve devlet bankas1yken ano-
nim §irk.et haline getirilen Ziraat Bankasi arac1hg1yla,
tanm ve sanayide milli kapitalist yeti§tirmeye yoneli-
nir*. 1927 tarihli Te§vik-i Sanayi Kanunu ile, mill.i sa-
nayicilere c;ok geni§ te§vik tedbirleri saglamr. Toprak
agas1, kapitalist c;iftc;i olsun diye c;aba gosterilir.
* Milletvekili ayhklan 400 liradan 500 liraya ~1kanhp, me-
mur maa§lan biraz artmlmca, Ahmet Agaoglu, :ismet Pa§a'ya
¢Inemleketin -Uzerine 12 milyon lirahk. altmdan kalkamayaca-
g1 bir ylik ytikledik» diye Qatar. ismet Pa§a, hakaret dolu bir
bak19la §U kar§1hg1 verir :
«__:_ Ahmet Bey, siz hayalci bir tilktictisilnilz. Hayattan ha-
beriniz yoktur. insanlar para istiyorlar, para... Ve politika
adamlan, insanlarm bu isteklerini goz onunde tutmak zorun-
dl'.dirlar. Siz bunu anlayamazsm1z:P. (Ahmet Agaoglu, Serbest
Frrka Hatrralan, s. 26). Ozel §irket kurup, devlet s1rtmdan pa-
ra kazanmaya yonelen eski 1stiklal Mahkemesi Ba§kam Deniz
1383

AGALAR, TRAKTORE KAR$I...
Dogu vc Orta Anadolu'daki bti.yiik c;iftc;iler, hti.ku-
met yard1m ettigi halde, makine kullanmaya yana§-
mazlar. Hatta hti.kumetin ucuz traktor ithal etmesine
kar§l c;1karlar. Kastamonulu bir biiyti.k c;;iftlik sahibi,
«Koy !ktisadiyatv' yazan !smail Htisrev'e §Oyle konu-
§Ur:
«- Ortakc;ihk ... en yararh yoldur. !§c;i kullanmak-
tan ucuzdur. Halen i§<;i kullanmak, makine c;all§tlrmak
zararlldir.n 2 n
Oysa. Ege ve ozellikle <;ukurova c;iftc;isi, bir an on-
ce modern kapitalist tanma gec;;me yanhs1dir, ucuz ma-
kine ithali ic;in hiikumete bask1 yapmaktadir. Htikumet
de, en kisa sti.rede uretimi arttirmak, c<li.<; beyazlarn
sava§ml kazanmak ic;in, gtimrti.k indirimleri ve kredi-
ler saglayarak, traktor ithaline gitmekten yanadir. Bu
yiizden, Anadolu'nun yan-feodal c;iftlik duzeni c;;1karla-
rmm temsilcileriyle Ege ve Qukurova'nm mcdem ka-
pitalist c;;iftlik duzeni c;1karlanmn savunuculan arasm-
da ilginc; tartI§malar gec;;er. Ornegin Qerkez Etem'in,
YozgatlI feodal isyanc1 <;apanoglu ile ili§kisi var diye
asmak istedigi Ankara'mn millici valisi ve Kir§ehir
Milletvekili Yahya Galip Bey, gtimrtik indirimli maki-
ne ithaline 24 Ocak 1923 tarihinde §U sozlere kar§l c;1-
kar:
cc$imdi arazi ve makineleri olanlan ilgilendiren bir
yasa c;1k1yor. Arna Anadolu'da kac; ki§inin tanm maki-
nesi var ki, bu makinelerin yaglan ve kayi§lan ve ye-
dek parc;alan filan ic;in bu kadar ugra§arak yasalar
i;;1kanyoruz. Anadolu'yu §Ciyle bir dola§irsamz, gorecek-
siniz ki, herifin c;ift hayvam olmti.§, ya da elinden alm-
Bakam Top~u ihsan, Yavt1z - Havuz sorunundan Ytice Dlvan'a

-gidince §oyle konusur :
«- Hepiniz, bai;ita ba9kanumz olmak tizere, zenginlesmek
gerektir, demokrasi zenginlige dayamr. demiyor muydunuz?
Heplniz aym islere girmediniz mih Bu savunma, eski bakam
mahkilm olmaktan kurtarmaz.
1384

mi§ ... Herif, merkebi- boyunduru~un bir yaruna kO§uyor,
oteki yanma da kendisi giriyor, boylece c;ift stirtiyor.
Tokat ve S1vas'm baz1 koylerine giderseniz, odunculuk
ve kerestecilikle g~inen bu zavalh koyltiler, kazand1k-
larmm btiytik bir k1smm1 vergiye verdikten sonra, ye-
mek olarak da ormanda toplad1klan ye§illikleri yerler.
Beni sec;mi§ olan bu vatanda§lardan utanarak soyltiyo-
rum. Siz bunlan dil§tinecek yerde, iki bin liraya, be§
bin liraya, makine alan efendilerin bilmem ne gtim-
rill<lerini batp§lamak i<;in yasa c;1kanyorsunuz. Bunu
genel vicdan kabul eder mi?»so
1923 Eyli.iltinde, tohumluk ve tanm arac1 ic;in btit-
<;eye ek odenek konmas1 istenir. Tanm arac;,:larma para
aynlsm m1, aynlmasm m1 diye, Meclis'te ilgin<; bir tar-
tu~ma c;,:1kar :
«Ali Cenani (Gaziantep) - Odenekten tanm arac;-
lan ic;in ay1nm yap1lmamahdir. Hepsi tohumluk ic;in
kullamlmahdir.
Ekonomi Bakam Mahmut Esat Bozkurt (Izmir) -
Ekonomi Bakanhtpnm dil§tindtigi.i §ey, alacag1 bir-
kac;,: makine ve traktorle halkm, muhtac; ekicilerin ara-
zisini. c;abucak ve paras1z olarak stirmektir.
Tevfik Rti§ti.i Aras (Izmir) - Eksilen kollarm, vti-
·Cutlarm yerini makineyle tutmak zorunday1z. Yalmzca
tohumluk vermekle olmaz.
Damar Ankoglu (Adana) - Tanm1m1zi son sis-
tem arac; ve gerec;,:lerden yoksun birakamayiz. Qtinkti
memleketimizin gelecegi tanmdadir.
Ernin Sazak (Eski§ehir) - Tanrnda arac;,: ve ge-
rec;,:ler, traktorler ve rnakineler, daha c;ok btiyi.ik ekici-
lere aittir. Traktor alabilecek kirnse, zaten hiiktimete
muhtac; degildir. Htiktirnetten almaz, kendisi ahr. Ben
de a11yorum.
Abdullah Azmi Efendi (Eski§ehir) - Yiyecegi ol-
mayan adamm ekmeginden keserek, yeni tanm ara<;la-
n alrnak kesinlikle akl.l ve mantig-a uygun gelmez.
Damar Ankoglu (Adana) - Memlekette hayvan
1385

kalmam19tir. Hatta insan kalmam19t1r. Memlekete ma-
kine kuvvetinin girmesi gereklidir.
Mehmet Nuri Bey (Kiitahya) - Tanmm, ekono-
minin yi.ikselmesi, d1§andan bugday getirilmemesi, ken-
di bugdayim1zla idare edilmesi gibi parlak dii§iinceler,
iyi §eylerdir. Fakat bu konuda yeri yoktur. Odenegin
tamammm tohumluga verilmesi ve tanm arac;;larma
para aynlmamas1m oneriyorum.
Niyazi Bey (Mersin) - Artik sapanlarla i§ gormek
donemi gec;;tigi gibi, hayvanlann eksikliginden sapan-
larla da i§ goremiyecegiz ... Hiikumetin bu arac,; ve ge-
rec;leri saglamas1 gerekir.»
Sonunda Meclis, tohumluk ic;in hiikumetin istedigi
500 bin liray1 800 bin liraya c,;1kartir, Komisyonun 200
bin liraya c;;1kard1g1 tanm arac;; ve gerec;leri odenegini de
100 bin liraya indirir. Fakat Hiikumet, Qukurova ve
Ege biiyi.ik c;;iftliklerine de yarasa, makinele§meden ya-
nadir. Bu nedenle, Tanm Bakanhgi arac1hg1yla ithal
edilen makineleri giftc;;iye taksitle satar. Tarim makine
ve yedek parc,;alarmdan, bu makinelerde kullamlan
akaryaklttan giimriik vergisi almaz. 1926 yilmda c,;1kan
752 sayih yasa ile traktor, motorlii pulluk, bic;;er-doger,
kamyon ve kamyonet sahiplerine tanmda harcad1klan
akaryak1t igin tazminat oder. 1927 y1lmda Tanm Ba-
kanhg-I biitc;esi, ancak 3 milyon 727 bin lira iken, maki-
ne kullanan c;;iftc,;iye devlet 1926-1930 d6neminde 6 mil-
yon 652 bin lira tazminat verir. Makinist okullan agar.
1929 Diinya Bunahm1 gelince, ithal edilen traktorler
bir kenara atihr. Tanm ara~ ve makineleri ithalati,
1928 yilmda 2 milyon 298 bin lira iken, 1938 y1lmda 224
bin liraya d~er. i;;evket Ra§it Hatiboglu, ccMakine Ma-
§athg1»ndan soz ed€r.
1386

III - ALTYAPI DEVRiMLERiNE YONELi$
Devlet destegine dayah bu kapitalist geli§me, sa-

nayiciden gok, yabanc1 sermayeye bag-Imh komisyoncu
yeti§tirir. Milli degil, gayri milli bir egilim gosterir. Oy-
sa «Milli !ktisat»tan amag, tam bag1ms1zhg1 gergekle§-
tirmektir. Gergi Kemalistler de, ozellikle bu donemde,
yabanc1 sermayeye kar§I deg·illerdir. Yalmz bu, politik
ve ekonomik imtiyazlar istemeyen, mensup oldugu em-
peryalist tilke devletinin Turkiye'ye baskls1m ara§tir-
mayan, yerli giri§imle e§it ko§ullarda ve olgillu ka.rla
gah§an yabanc1 sermaye igindir. Lozan'da elde edeme-
digini, Lozan'dan sonra ekonomik bask1 ve borglandlr-
ma yoluyla saglama gabasmdaki !ngiliz ve Frans1z ser-
mayesinden buyuk ku§ku duyulmasma kar§Ihk, poli-
tik amag gudup bag1ms1zhg-Im1z1 zedelemiyecek samlan
Belgika, !sveg, Almanya ve ABD sermayesine ilgi var-
dir. Bu sermayenin yurda gelmesi istenmektedir. Oy-
sa gabucak gorullir ki, kapittilasyon ko§ullarmda i§ gor-
meye ah§mI§ yabanc1 sermaye, tam bag1ms1zhk gaba-
smdaki milliyetgi bir Ulkeye ilgi duymaz. Ancak onem-
siz miktai;da. kapkagg1 sermaye Turkiye'ye yonelir. Dev-
let bankas1 durumundaki Osmanh Bankasi dahi, Hu-
kUmete alt1 ay sureli 10 milyon borg vermek igin Lo-
zan'da asklda birak1lan borglar sorununun goztilmesini
ve daha ba§ka ko§ullann yerine getirilmesini ister. Bu-
yuk para s1kmtisma ragmen, bu istek reddedilir. Ba-
g1ms1zhga ayk1n dti§meyen yabanc1 sermaye ve di§
borg olmayacag1 k1sa surede goriilur. Zaten Kemalist-
lerin yabanc1 sermayeye pek bel baglamad1klan anla-
§Ilmaktadlr. Nitekim Ataturk, daha 1923 yihnda §Oyle
konu§maktadlr:
1387

«Devlet yapisini yll§atmak i<;in di§ariya bll§vur-
maksizm memleketin kaynak ve gelirleriyle yetinme
tedbirlerini bulmak gereklidir ve milmkilndilr.»
Bu tutum giderek belirginle§ir ve yabanc1 serma-
yeye kar§1 giivensizlik arta'r. Ba§bakan inonii, 1929'da
yabanc1 sermayeyi §iddetle ele§tirir:
C<Y1llardan beri sermaye propagandas1, milli politi-
kay1 c;i.iriitmek ic;in c;;ah§maktadir... ~imdiye kadar hic;-
bir sermayeci bana ko§ullarm1 soylemedi. .. Gec;en y1l-
larda sermaye getirecek adamm dii§iinebilecegi ko§ul-
lan kabul edebilecek adamm ak§ama yiyecegi olmayan,
kap1smda alacaklllan zorlar, gozi.i kararmu~ c;aresiz bir
adam olmas1 gerektir ... Yabanc1 §irket tekelinden bu
memleketin ne c;ektigini bilmeyenler... aymazhga dii-
§ebilirler ... Sermaye, muhta{f ve zayif bir iklime, kendi-
si el koymak i<;in gelir.>)
Bu sozler, Lozan Antla§mas1 ile bir sure ic;in duru-
munu koruyan yabanc1 §irket tekellerinden duyulan
km~kuyu da dile getirmektedir. Kemalistler, bunlan
devletle§tirmekten yanadlrlar. Nitekim, daha liberalizm
doneminde, 1924 yilmda, Haydarpa§a - Ankara, Eski-
§ehir - Konya, Arifiye - Adapazan demiryollan ve Hay-
darpa§a liman1 ve nhtm11 devletc;e satm ahmr. Yaban-
c1 sermayenin Reji idaresi'ne, Tiitiin Tekell kurarak
1925 y1lmda son verilir. Yine aym yil c;1kanlan 608 sa-
y1h yasa ile, terkedilen ve yeni bulun.an madenlerin,
devlet eliyle, hie; degilse c;ogunlugu Tiirklere ait Ti.irk
§irketleri eliyle i§letilmesi kabul edilir ve ooylece ya-
banc1 sermayenin maden alanmda geni§lemesi onlen-
mek istenir. 1926 tarihli Petrol Kanunu ile de petrol
ara§tirma ve i§letme hakk1, ilke olarak devlete birak1-
hr. Kit kaynaklanyla devlet, altyap1 yatmmlarma, ozel-
likle demiryolu yap1mma, hizh say1labilecek bir tempo
ile giri§ir.
Daha c;ok para bulma amac1yla, «;;e§itli alanlarda
devlet tekelleri kurulur. Para s1kmtis1 nedeniyle, devlet
1388

bu tekellerin bir k1smm1, ozel §irketlere, hatta yabanc1
sermayeye ihale eder. Fakat devletin ekonomik faaliyet
alanm1 geni§leten bu tekeller, aym zamanda ekonomik
bag-Ims1zhk saglama amac1m gilder. Nitekim Ba§bakan
!nonii, tekeller ele§tirildiginde, bunlarm «millZ ellerde
kalirn c;abas1yla kuruldugunu belirtir, yerli goriln~t§~ii
yabanc1 §irketlerden boyle korunuldug·unu ileri surer :
«As1l korkulacak nokta, kap1da bekleyen muvaza-
ah yabanc1 §irketle1in bu i§e girmesidir. Korkanm ki,
bu tekelleri, milletin faaliyetini (ozel giri§imi) smirla-
d1gumz kaygis1yla ... kalchracak olursak, iki y1l sonra ...
muvazaah yabanc1 §irketler kar§1smda ka1Inz.n 31
Sol c;evreler ve ozellikle 9efik Hiisnti, d.evlet tekel-
lerini geni§letme yoluyla bag1ms1zhgm konmacag1m ve
hatta kapitalist olmayan bir geli§meye yonelinebilece-
gini ileri siirer :
«Kaynaklanm1z,: milletin ortak mah olarak devlet
tarafmdan i§letildiginde, Avrupa kapitalizminin istila
emellerine set c;ekildikten ba§ka, geni§ halk kitlelerinin
c;1karlan <la klsmen kar§Ilanm1§ olacaktir Qtinkii devlet
tekeli... tutiln, ispirto gibi maddelerle snurh kalma-
y1p demiryolu, orman, maden i§letmeleri, dI§ ticareti
vb. ic;ine alacagmdan yerli burjuvazimizin buytik kapi-
talist olmas1 olanagi geregi gibi azalacaktir. Geli§tigi
ve orgtitlendigi oranda egemenligini korumaya ba§la-
yacak olan halk kitleleri. bu ekonomik ko§ullar gen;ek-
le§irse, kar§1larmda kapitalistleri degil, devlet ekono-
misini elde tutan unsurlardan olu§an bilrokratik bir
burjuvazi bulacaktir. Ve biz bununla hesapla§manm
daha kolay olacag-Im saniyoruz.» 32
Gortildiigii ti.zere, iktidann Atatiirk ve Inonu ~ev
resinde ktimelenmi§ kil<;iik burjuva kokenli devrimci
kanachyla, bunlann ister istemez i§birligi yapmak zo-
runda kald1klan ticaret burjuvazisinin istekleri, daha
ba§mda <;at1§maktachr. Ticaret burjuvazisi, devlet tekel-
lerine kar§1d1r ve tam bai?;Ims1zhk yanhs1 degi.l,. bag-Im-
s1zhkla ters dti§ecegine aldm§ etmeksizin,. yabanc1 ser-
1389

maye yanhs1chr ve i§birlikc;idir*.
Ticaret burju vazisinin sanayie yonelmek yerine,
ithalat ve komisyonculuga daha i;;ok ilgi duymas1, kap-
kac;i,;1 bir ozellik gostermesi, sanayile§meyi bag1ms1zlI-
gm vazgec;ilmez ko§ullanndan sayan kiic;iik burjuva
devrimcileri ile i§birlikc;i burjuvazi arasmdaki c;eli§kile-
ri artmr. Ozel giri§imci Celal Bayar dahi, ozel serma-
yeciyi en sert bic;imde ele§tirmek zorunda kahr. Bayar'a
gore, ozel sermaye ii<; grupta toplanmaktadir :
eel - Belli alanlara yerle§meyi salt kendi ac;1lann-
dan karh goren yabanc1 sermayeye paravanhk eden-
ler.
2 - Fabrika kurmadan, kurma izni al1p, spekii-
lasyon amac1yla bu izni sermaye gibi ellerinde tutan-
lar.
3 - Milli ekonomi gereklerine ald1rmaks1zm, dev-
letin yiiksek himaye tedbirlerini ki§isel giindelik c;1kar-
lan i<;in somiirenler.»33
* Ekonomik bag1ms1zhk konusunda, liderin yanmda «ikin-

ci Adam» olarak, inonti'ni.in emekleri btiytikti.ir. Atati.irk'i.in cev-
resinde, en tisti.in yetenekli, ciddi ve cahskan ve Atattii:k'ti ta-
mamlay1c1 kisi, inoni.i'di.ir. Dis politikay1 degistirip Anglosak-
son yorungesine girinceye kadar, inonil, ekonomik bag1ms1zhk
ilkesine dort elle sanlm1stir. Unlil ekonomi profesorleri, yaban-
c1 sermayeyi ve ozel girisimciligi savunurken, inoni.i ve ekibi,
yasamm zorlamas1 ve tam bag11ns1zhk istegiyle devletciligi bul-
muslard1r. inonil'ntin 5 May1s 1925'te Ogretmenler Birligi Di:ir-
dilncil Kongresi'nde yapt1g1 su konu;;ma ilginc;tir: <i ••• Cumhu-
riyetimizin, Ankara'daki Milli Hilkl1metin, ana politikas1 ken-
dine ekonomiyi mihver yapmakt1r. Bizim bashca belirleyici ozel-
ligimiz buradad1r. Gecmisin biltiln hfik'limetlerinden, yi:inetim
sistemlerinden as1l bu noktada aynllyoruz... Dogald1r ki, bu
konuda gereken bfitun tedblrleri bulmus degiliz. Ge<;misin uzun
bir aymazhg1 sonucunda, ekonomiye kars1 yeteneksizligimizi
a<;Ik<;a soylemekteyiz. Fakat degil mi ki, Cumhurbaskam'ndan
en gen<; ogretmenine kadar, bu milletin ancak ekonomik ge-
li~meyle kurtulacag1 kams1 egemendir, madem ki art1k hepimiz
ekonominin bizim ir;in btiy!l.k amac oldugunu... kavramakta-
y1z, elbette bu konudaki yeteneksizligimizi de yenecek ve biltiln
gilclfikleri a§acag1z.~
1390

DEVRiMC! ORDU GUCU
Boyle bir ozel giri§imle, ki.i.c;i.i.k burjuva devr.imci-

lerinin tam bagnns1zhk ve sanayile§me ozlemlerinin
c;at111acag1 apktir. Aym c;atl§ma, feodal kurumlann ve
feodalizm ideolojisinin tasfiyesine yoneldiginden, feo-
dalizmden miras agahk diizeniyle de ortaya c;1kar. ik-
tidarm devrimci kanad1, sava§ y1llarmda ve sava§ son-
ras.1 donemde, bu sm1flarla i§birligi yapar, fakat onlarm
hizmetine girmeden goreceli olarak bag-Ims1zhgrm ko-
rur. i§<;i ve koyli.i.ye yonelmekten uzak olmakla birlik-
te,1923- 1926 doneminde Padi§ahc;1, Hilafetc;;i ve i§bir-
lik<;i muhalefeti etkisiz kilarak ve kendine bagh bir
kadro yaratarak, giiciini.i. artinr.
Agahk dilzeni kaldmlmadan koye girilemiyecegini
soyleyen gene; koycii Dr. Re§it Galip, 1920 yilmda, bu-
nun birdenbire mi, yoksa giiglendikten sonra rm yap1-
lacagi sorusunu ortaya atnn§tir :
«Her ne zaman olursa olsun, serbest kollarla yu-
riiyebilmek ic;;in, tutuculugun saglam dayanaklan, ka-
leleri olan zorbalar sm1f1 ile c;arpI§mak gerekecektir ...
Eger bunu yapacak giicti bulabilirsek, yureklerimiz-
de bu ciir'et varsa, hie; durmadan i§e giri§meliyiz. Degil-
se, elif'ten ba§lamah ve koyi.i. orgiitleme:y e onem ver-
meliyiz. Bu orgiltlenme sayesinde, as1l unsurlanm dok-
torlarla ogretmenlerin te§kil edecegi bir aydmlar kad-
rosu ile sessiz, ama inatc;1 bir c;aba harcayarak, koylii-
yi.i uyarmahd1r.i1 34
Toplumdaki s1mfsal kuvvet hesaplanm gern; Re§it
Galip'ten iyi bilen Atatilrk, ikinci yolu sec;;er, once top-
lumdaki dayanag1m gti<;lendirmeye c;;ah§ir. Biltiin umut-
lanm gen<;lige baglamas1, her§eyi gen<;lige emanet et-
mesi, bu yoneli§i gosterir. ilk planda, dayanabilecegi
giic;;, Kemalist devrim ideolojisini benimsemi§ bir genc;;-
ler ordusu olur. Dayand1gi gtic;;leri, 22 ~ubat 1931 ta-
rihli Konya Askeri Mahfeli'nde yaptig1 bir konui~mada,
.Atatiirk, ac,;1kc;a anlatir ve yeryiiziindeki biitun ordular
1391

tutucu ve halka kar§I iken, Turk Ordusu'nun bu kura-
la aykln dil§tugilnil soyler :
«Biitiln tarih bi.ze gosteriyor ki, rnilletler yiiksek
hedeflerine ula§mak istedigi zaman, bu ta§Ip CO§malan
kar§1smda iiniformah c;ocuklanm bulmu§lardir. Tarihin
bu genel kurah ic;inde yiiksek bir aynhk (istisna) bi-
zim tarihimizde, Turk tarihinde gorillilr. Bilirsiniz ki,
Turk Milleti, ne vakit yiikselmek ic;in adim atmak is-
temi§se, bu ad1mlann onilnde daima oncti olarak, da-
ima yilksek milli illkilyii gerc;ekle§tiren hareketlerin on-
ciisil olarak, kendi kahraman c;ocuklanndan kurulu or-
dusunu gormii§tiir ...
OTdu'dan soz ederken, bu memleketin ger<;ek sahi-
bi olan Turk Milletinin aydm evlatlarmdan soz ediyo-
rum. Bu evlatlar ic;inde, kU§kU yak ki, yanmn yigitleri-
ni yeti§tiren egiticilerimiz vard1r. Gerektiginde derhal
elbisesini degi§tirerek, gereken yerde ba§Inl veren ve
Ordu ile birlikte yiirtiyen ogretmen arkada§lanm1z da
vardir.
Ben yiiksek Ordumuzun subaylarmdan ve onlarla
Tiirk'iin aydin evlatlanndan s6z ettigim zaman, onlar-
la birlik olan, dil§iin, Vicdan ve bilim baklmmdan rnil-
li yigitlige katilmaya hazir Tiirk genc;lerinden soz edi-
yorum* .>¥
PLANLI DEVLETQiLiK.
Ttirkiye Cwnhuriyeti, ekonomik bagun-

sizhg1 amac bilen bir duzen kurmu$tur.
iNONU
1930 yillarmda, Atattirk, geni§leyen boyle bir kad-

roya dayanniaktadir. Fakat boyle bir kadro, i§<;isi ve
koylUsuyle halk gilc;lerini seferber edemedikc;e, halkm
"' Falih R1fk1 Atay, «Eski Saat, 1933» kitabmda. Atatilrk'un
tutumunu aclklar : ·
1392

ic;inde eriyemed.ikc;e, egemen sm1flarm c;1kar ve gorii§-
lerine gore bic;imlenmi§ bir toplum diizenirlde temelli:
degi§iklikler yapamaz. Ancak biiyiik bunallmlarda, i9
ve di§ ko§ullar elverdigi Olc;iide, egemen sm1flar kar§l-
smda gi:ireceli olarak daha biiyiik bir bal?;lms1zllk kaza-
mr ve hareket serbestisi artar. 1929 yilmdaki biiyiik
diinya bunahm1, bir yandan Tiirkiye'yi agir bic;imde·
etkilerken, i:ite yandan bi:iyle bir hareket serbestlsi ge-
tirir. «ink1lap ve Kadroi) yazan i?evket Siireyya Ayde-
mir, kapitalizmin temellerini sarsan diinya bunalnrum,.
Turkiye'de yarattig1 btiyiik ekonomik s1kmtiya ragmen,.
mutlu bir olay olarak selamlar :
uDiinyanm biiyiik sanayici memleketlerinin ic;ine
dii§tiikleri ve onlan bir yap1 degi§mesine siiriikleyen.
diinya bunahmmm bizde yarattig1 depresyonlara rag-
men, Ttirkiye i<;in ancak mutlu bir anlam1 vardlr.» 30
Diinya bunahm1, Lozan Antla§mas1'nda yiiklendi-
gimiz, bag1msiz ekonomik geli§meyi smirlayic1 hiikiim-
lerin son buldugu di:ineme rastlar: 1929 y1lmda Tiirki-
ye, giimriik bag-ims1zhgm1 elde eder. Tiirkiye'de ya-
banc1 §irketlerin haklanm garantileyen yedi yil siireli
ek anla§ma son bulur ve bir daha yenilenmez ve imti-
yazh yabanc1 §irketlerin tiimiiniin tasfiyesine yonelinir.
€Millett yetii;;tirecek Kuva-y1 Milliye yontemleri ne olabi-

lirh Atay'm bu soruya yamt1 §oyledir :
- Halkc1 ve devletciyim.
- Tek particiyim.»
«- Hoca ve mtlrteciler
Tanzimat ve Bab1ali
Gala ta
Hep birlikte liberalizm ve demokrasi <cok particilik anla-
mma) kazamm kald1rd1lar ... Ekonomide liberalizm, Ttirkiye'-·
nin kap1lanm tekrar yabanc1 ve kilise finans ve ticaretine ac-
mak demektir ... »
... TO.rkiye'de rekabet serbestligi demek, Ta.rk bireyini yen-
mek demektir. Ta.rkiye'de jandarma - devlet, tahsildar - devlet,
ta.keticl devtet kalkti. Onun yerlne baba devlet, yol gosteriC'i'
devlet, karde:;; devlet, tlretici devlet geldb
« ... Demokrasi Ankara'ya Bab1aU'yi, liberalizm. Galata'y1 ge-·
tirlr.:1>
139$

Ote yadan, 1928 y1hnda Sovyetler, Birinci Be§ Y1lhk
Plan'1 yilrilrlilge koymu§lard1r. ilk plaru, dilnya bima-
.hmmdan etkilenmeden ba§anyla uygulamaktad1rlar.
Rusya denemesi, Tilrkiye i<;in yalruz bir omek olarak
kalmaz, planh kalkmmaya bir destek te§kil eder.
i§te bu ko§ullarda, CHP ve bilrokrasi i<;indeki dev-
rimci kanadm, tutucu kanada ve egemen sm1flara kar-
§1 goreceli bagims1zhg1 ve gilcil artar, devlet<;ilige ya da
devlet kapitalizmine dogru yonelinir. Ba§bakan inonil,
sagduyu ve yurtseverligin, onlan kendiliginden devlet-
·~ilige ittigini ileri silrer :
«Ge<;en ,on yilda sagduyu ile temiz yurtseverlik,
ekonomik ya§amda devlet<;ilik politikas1ru, bize kendill-
ginden yerle§tirdi.))
Atatilrk, 27 Ocak 1931 izmir CHP 11 Kongresi'nde,
«halk1m1zm yaradih§tan devlet<;i» oldugunu soyler. iz-
mir iktisat Kongresi'ni hat1rlatir ve §imdiye kadar eko-
nomik alanda beklenen ba§anmn saglanamad1gn11 s0y-
ler:
«Arkada§lar, eger bugilne kadar ekonomik alanda
istediginiz Ol<;ilde biiyilk ba§anlar gorillmilyorsa, bunu
dogal bulmak gerektir.»
Atatilrk, art1k <<yepyeni bir gildilmlil ekonomi dil-
zeni>>nden soz etmektedir. Lidere ayak uyduran ozel gi-
ri§im yanhs1 Celal Bayar, ozel giri§imle kalkmmamn en
az ikiyiiz yil alacagim belirtir :
«... Milletin muhta<; oldugu refahi, baz1 ozel giri-
.§imlere ve bu giri§imlerin dayand1gi sermayeye b1rak-
mak gerekirse, en az ikiyilz yil daha bekleme donemi
ge<;irmekligimiz gerekir.»ao
Celal Bayar, yeni Tilrkiye'yi eski Tiirkiye sanan
ozel sermayeye <;atar :
((Eski ve yeni Tilrkiye farkl, bugiln bir<;ok dil§iin
adamlan tarafmdan anla§1lm1§, aynlml§ ve onaylanm1§
bir ger<;ektir. Bu farkl i<;ine sindiremeyen yalmz serma-
yedir ...
Kurtulu§ yolu, milU emegin rasyonelle§tirilmesin-
1394

de ve orgutlendirilmesinde, milli emegin artinlmasin-
da ve butiin ekonomik f aaliyetlerin yanetimi ba§ina ge-
~rilmesindedir.n
CHP'nin 1931 Parti Prograrm, yabanc1 sermayeyi
anormal sayar ve normal sermayenin milli emek oldu-
gunu ilan eder :
«Normal sermayenin tek kaynagi, milli emek ve
birikimdir.»
Bu gorii§le, dalgah bi<;imde de olsa, bir ileri bir ge-
ri ad1mlar atilsa da, devle~ilige yonelinir. Devlet<;ilik,
Japonya'da oldugu gibi kapitalizmi geli§tirme arac1 ol-
maktan <;ok, zaman zaman kapitalizmi zayiflatma ve
yeni bir yola yonelme yontemi olma izlenimini verir.
Devlet<;ilik, giimrlik himayesi ve Turk parasmm
korunmas1yla ba§lar. Di§ ili§kilerde serbesti, spekiilas-
yon da eklenince, Tlirk parasmm degerini dli§liriir. Ma-
liye Bakam ~iikrii Sara<;oglu, bunu ccmemleketin eko-
nomik bagimsizligina dii.§man olanlar»m oyunu diye
gosterir. <<Siyasal bag1ms1zhgm1 kazanmI§ Tiirkiye'den,
ekonomik alanda bagims1zhg1 esirgeyen» i<; ve dI§ un-
surlan su<;lar. Hliktlmete, politik plandaki Takrir-i Sli-
kun Yasas1 gibi, ekonomik planda da tek maddelik bir
Turk Parasmm Degerini Koruma Yasas1 ile geni§ mii-
dahale ve tedbir alma yetkisi verilir. DI§ Ticaret kontrol
altma konulur. Devlet Bankasi kurtllur, para basma
yetkisi yabanc1 Osmanh Bankas1'ndan ahmr. Gen<;
Cutnhuriyet, para, kredi ve d1§ ticaret politikasma ooy-
lece 1930 yilmda ancak egemen olur. 1930 Martmda
Ba§bakan tsmet Pa§a :
«Herkes bilecektir ki, hilkilmetin ve memleketin
milli parayi korumak i'~n uygulamiyacagi tedbir yok-
tur.»
diye konu§ur. Her ne pahasma olm sa olsun, milli pa-
rayi koruma, bunun i<;in enflasyondan kesinlikle ka<;m-
ma ve di§ ticarette denklik, hatta fazla saglama, geli§-
meyi sm1rlayic1 bir politika sayilsa bile; ekonomik ba-
guns1zhgm bedeli olarak titizlikle uygulamr. DI§ tica-
rette devletin kontrol ve faaliyet alan1 geni§letilir. <;ay,
1395

§eker, kahve ithali devlet tekeline verilir. ithalat ve ih-
racat, s1kl devlet kontrolii altma konur. Hatta done-
min sonlarma dogru, devlet kontroliindan soz edilir. it-
halat1 devletle§tirmek ~· kamu yararma c,;ah§mayan
tuccan millet ya§ammm d1§mda birakmak, Ba§bakan'-
m agzmdan dile getirilir37 • c<Eski batakc,;1 i;iftlik agas1-
na)) ve <<nefes ald1g1m1z havay1 ticaret meta1 yapmaya
yeltenen gozii donmii§ vurguncu tiiccara», Milli ~ef, en
sert bigimde c;atar :
<cTicaretin ve ekonomik. faaliyetlerin serbestligini
bahane ederek, milleti soyma hakkm1, hie,; kimseye, hic,;-
bir ziimreye tammamahy1z ... l>
Her turlii ayncahk :ve te§vik tedbirleriyle geli§tiril-
mek istenen 6zel sanayi, bu kez 3003 say1h yasa ile kont-
rol altma almmak istenir. Ekonomi Bakanhg1, giimrUk
duvarlarmdan yararlanarak a§lfl yiiksek fiyatlarla tii-
keticiyi somiiren ozel sanayiin, maliyet ve toptan sat1§
fiyatlanm saptamakta yetkili k1lmir. Kalklnmanm on-
ciiliigti, devlet giri§imine brrak1hr. 1932 y1lmda kurulan
Devlet Sanayi Ofisi, devlet giri§imine ag1rhk tarucllg1
gibi, 6zel giri§imi kontrol altma ahr. Onemli ozel sa-
nayi kurulu§lanm, devlet kontrolU ve iznine baglar. Bu
tedbirlerde dalgalanmalar, geri donti§ler s1k s1k g6riil-
mekle birlikte, Siimerbank ve Etibank gibi, gtiniimiizde
yaygmla§an ozel holdinglerden <;Ok farkh devlet hol-
dingleri ve Maden Tetkik Arama; Elektrik Etiid Idare-
si, Devlet Su I§leri vb. kurulu§larla, yeni ekonomi poli-
tikasmm kurumsal temelleri at1hr. Be§ Y1lhk Kalkmma
Planlan yiirtirliige konur.
Bu devletgilik politikasmm, kapitalizmi geli§tirme-
yi mi, yoksa kapitalizmden aynlmay1 rm amac,;lad1g1
kesinlikle belli degildir. Yoneticiler, daha c,;ok liberaliz-
me kesinlikle kar§1 olduklarm1, giidiimlii ekonominin
zorunlu bulundugunu belirtmekte ve sec,;im, liberal ka-
pitalizm ile giidiimlii kapitalizm arasmdaym1§ gibi bir
izlenim vermektedirler. Fakat uygulanan politika, c,;e-
§itli daigalanmalar da gec;irse, kapitalist yoldan aynlma
olasihg1m ta§1:r:naktadlr.
1396

TURK DEVLET<;iL:i:Gi VE SOVYETLER
ilk Be!} Y1l1Ik Plan, Sovyetlerin teknik \'e ekonomik
destegiyle hazirlamr. Cumhuriyet Turkiyesi, daha ilk
gilnlerden bari Sovyet Rusya ile dl§ politika alanmda
s1kl bir i§birligi yapar. Fakat ekonomik planda onemse-
nebilecek bir i§birliginin, Turkiye'riin be§ y1lllk kalkm-
ma planlanna ve devletc;ilige yonelmesiyle ba§lad1g1
soylenebilir.
ikinci Kitap'ta belirttigimiz ilzere, buyi.1k kapitalist
devletler tarafmdan ku§at1lma ve yok edilme kabusu
i<;inde ya§ayan Sovyet · yoneticileri, smir kmn§ulanyla
giivenli ili§kiler ic;inde ya§amaya bilyiik onem vermek-
tedir. Kom§ulannm bi.iyilk kapitalist devletlerin bask1-
lanna boyun egmelerine, bor<; para ve silah kar§1hg1
onlann emperyalist politikalarma alet olmalarma kat§l
koyabilecek gi.ice eri§melerini istemektedir. Sanayile§-
mi§, bagims1z ve gtiglii bir Tilrkiye, Sovyetler Birligi
ic;in tehdit deg"il, gilvenlik unsuru say1lmaktadir. Bu
goril§le, Tilrkiye'nin tam bag1ms1zhktan yana devleti;i
bir politikaya yonelip milletleraras1 kapitalizme bag1m-
hhktan mi.imkiln olan olc;i.ide kurtulmas1, komilnist
devletin c;1karmadir. 1917-1928 doneminde ic; sorunlan-
ru <;ozemeyip bocalama ic;inde bulunan Sovyetler Birli-
gi, Birinci Be§ Y1lhk Plam ba§anyla uygulamaya koy-
duktan sonra, dilnya bunallm1 yillarmda ilk kez, Ti.ir-
kiye'nin devlet eliyle kalkmma c;abalanna bir yard1m-
da bulunacak durumdadir. Sovyetler Birligi ile, ic; i§le-
re kesinlikle kan§mama ko§uluyla, 1921 yilmdan beri
iyi ili§kiler si.irdiiren Ti.irkiye, bu yard1m1 kabule hazrr-
dlr. Nitekim Tilrkiye, devlet<;ilige ve be§ yilhk planlara
yonelince, Sovyetler Birligi ile ekonomik i§birligini ara§-
t1nr. May1s 1932'de Ba§bakan ismet inoni.i, Sovyet kal-
kmma modelini incelemek ve destek saglamak uzere
Rusya'ya gider. inoni.i, Rusya'da §Oyle konu§ur:
«Sovyetlerde uygulanan rejim, bizimki degildir.
Fakat bu, beni rejimin en ustaca ve en uygun bir bic;im-
de uygulanm1§ oldugunu takdir etmekten ahkoymaz.
1397

Eger ba§ka bir dil kullansayd1m, dostlugumuz basit bir
bi<;im dostlugu olacakti. .. n
16 MayJS 1932 tarihinde Cumhuriyet gazetesinde
Yunus Nadi, hukumetin goru§lerini yans1tan b8.§yaz1-
smda, Sovyetlerden ne beklendigini §6yle a<;1klar :
«Yeni Rusya'dan yalrnz ticaret alamnda degil,
Turk ekonomisinin geli§mesi konusunda da onemli bi-
<;imde yararlanabilecegimiz anl8.§1lm1§tir. Korn§U ve
dost memleket tarafmdan hukumetimize kar§I ag1Imas1
kabul edilen 8 milyon dolarhk, yani 200 milyon frankhk
kredi, bu olanag1n ilk nesnel kamtm1 te§kil eder.
Bu kredi, oteki bazi maddelerin yam sua, ozellikle
ihtiyac1m1z olan baz1 makinelerin almmasmda kullam-
lacaktir. Ornegin, dokuma ve ozellikle pamuklu doku-
ma sanayiimiz i<;in saglamak zorunda oldugumuz bazi
makineler bunlar arasmdad1r.
Kom§U ve dost memVeket, bizim i~in yalniz sana-
yiin makineleri bakimindan deg~l, bu sanayii ortaya ~
karzp ilerletmek i~in teorik ve pratik olarak izlenecek
yollar bakzmmdan da pek ~ok yararlanzlabilecek bir yer-
dir ve bu konuda dostlarzmizzn bizden esirgeyeceklerJ
hi~bir yardim da yoktur.>>
Bu geziden sonra Sovyet uzmanJan, Turkiye'nin

kaynaklanm incelemek ve kalkmma planmm hazulan-
masma yard1mc1 olmak uzere Turkiye'ye gelirler. Turk
tanmmm olanaklan hakkmda bir tanm uzmam, ~ev
ket Sureyya Aydemir'in Turkgeye gevirdigi ve Ayde-
mir'e gore hala gegerliligini koruyan son derece ayrm-
t1h bir rapor hazirlar. Sanayile§me planma yard1mda
bulunmak uzere, Prof. Orlof ba§kanhgmda bir kurul,
Agustos 1932'de Tiirkiye'ye gelir. Prof. Orlof, kurulun
geli§ nedenini Turk gazetecilerine §6yle ag1klar :
«Kurulumuz, Rusya'da be§ y1lhk sanayi programm-
da gah§an, ayn1 zamanda ikinci be§ yilhk bir prograrm
diizenlemek i<;in ugTa§an .uzmanlardan kuruludur.
Turkiye'nin sanayile§tirilmesi igin dlizenlenecek
1398

programda <;ah§mak i.izere buraya <;agJ.nlmayi buyi.ik bir
§eref saymaktayiz. Tiirklerle bu konuda birlikte ~ah§a
rak, bize verilen odevi k1sa surede tamamlayacagrm1z1
umuyoruz. Biz burada fabrikalann kurulmas1 i<;in en
uygun ko§ullan aramak uzere harcanacak ~ah§maya
katilacag1z.
Bize verilen odevin oteki onemli bir noktas1 da ku-
rulacak fabrikalarm memleket ham maddelerini kul-
lanmasm1 saglamak olacakt1r.ll 38
1935 TGmmuzunda iktisat Bakam Celal Bayar,
Rusya'ya giderken, sanayile§me konusunda Rusya ile
yap1lan emek birliginden soz eder :
«Biliyorsunuz ki, sanayile11me alanmda Sovyetlerle
yaptigrm1z emek birligi, son zamanlarda <;ok guzel so-
nu<;lar vermi§tir. Onbe§ yildan beri bu biiyiik kom§uy-
la, her vakit artan bir dostluk ve <;ah§ma birligi yuriit-
tiik. Bunun ekonomik alandaki belirti1eri de c;ok verimli
olmu§tur.
Yeni kalkmma plamm1zda Sovyetlerle aym bi<;im-
de elbirligi edecegimizde ku§kU yoktur.~}
16 Mart 1936 tarihli Pravda, Celal Bayar'm sozle-
rini §6yle tamamlar :
«Sovyetler Birligi'nde sosyalist endii.strinin ba§an-
lan ve ozellikle makinecilik sanayiinin geli§mesi, Ti.ir-
kiye ile geni§ emekda§hk olanaklan a<;mI§tlr .ll
Bu i§bir1igi yalmz ekonomik alanda kalmaz. Kurtu-
lu§ Savl1§1'nda Sovyetlerle askeri alanda i§birligi yapan
Turkiye, Ordu'ya Rusya'dan silah ·ve cephane almakta
sakmca gormez. Amerikah Prof. Lenczowski'ye gore,
1935 y1lmda para§iit<;illiik ve planorciillik geli§tirilmek
istenince, Tiirkiye Rus uzmanlan getirtir*. Killturel
planda da, Arap harflerinin birak1hp Iatin harflerinin
* Atatlirk, bu konuda Etimesut Havaalam'nda 3 May1s 1935
glinli §oyle konu:;;ur: «Bu odevimizi ba$armada, bizden degerli
yard1mlarm1 esirgemeyen dostumuz Rus Sovyet Cumhuriyeti'ne
1399

kabulil, Sovyet Hiikumeti'nin daveti iizerine Baku'da
dtizenlenen Tiirkiye'nin kat1ldlgT bir Tlirkoloji kongre-
sinde ele ahmr. Kongre, Turk diline zararh ve bilimsel
degil diye yeni yaz1ya kar§I <;Ikar, Arap harflerinin b1-
Tak1lmas1m ogi.itler. Amerikah profesore gore, Tlirkiye
bu i:igi.ide uyar:i~. Daha sonraki y1llarda kiiltiirel i§bir-
ligi siirdiiriili.i.r. Egitimciler, Sovyet egitim sistemini in-
celemek i.izere s1k s1k Rusya'ya giderler. Son yillarda
televizyonda gosterilmesi tartl§malara yol a<;an Atatiirk
filmini Sovyetler yaparlar. Tiirkiye'de sinema, sergi,
konferanslar di..izenlerler. Daha onemlisi, Tiirkiye'deki
<;~itli alanlardaki gel.i§melere yard1mc1 olur diye, Ge-
nelkurmay Ba§kan1Ig1, yi.iksek dereceli gorevlilere dag1-
tilmak iizere Sovyetler konusunda devamh c<ki§iye ozel»
raporlar hazular. DI§i§leri Bakanhgi, Moskova Bi.iyiik-
elgiligine raporlar diizenletir, bunlan ilgili bakanhklara
dagitll'. Ornegin 1939 y1lmda Moskova Bliyiikel<;isi Ze-
kai Apaydln'm «Sovyetlerin Egitim Alanmdaki (!ah§-
malan» hakkmda iki raporunu DI§i§leri Bakan.hg1 Eg;i-
tim Bakanhgma sunar. Engin Tongm; tarafmdan ya-
ymlanan bu raporlarda, Tiirkiye'nin Sovyet egitim sis-
teminden nas1l yararlanabilecegi belirtilir411. ilk Biiyiik
.Millet Meclisi'ne Adana Milletvekili olarak katilan Ze-
kai Apaydm, raporlannda, Sovyetlerin U<;iincii Be§ Y1l-
lik Planmdaki egitim b6liimii iizerinde durur. ilk ve or-
ta ogretim yapanlarm say1smm be§ yil i<;inde kentlerde
8 milyondan 12 milyona, koylerde 20 milyondan 27 mil-
yona <;ikacagm1 il3ri surer. ccOgrenim bu kadar hizla
yayuabilmesinde, anemli bir etken, o{'jienimin sddele§-
tirilmesidir» der ve Rusya'da lise dedigimiz eski usul
okullann kald1nld1gm1 ac;1klar. Biiytikel~i, Komiinist
ve onun Saym Biiyiikelc;isi Bay Karahan'a onilntizde ac1k<;a te-

~ekkilr etmekten kwanc duyarnn.
Ttirk c;ocugu,
Her i§te oldugu gibi, havac1hkta da en yiiksek dilzeyde,
gokte seni bekleyen yerini, az zamanda dolduracaksm.
Bundan gerc;ek dostlanm1z sevinecek, Tilrk Milleti mutlu
·olacakt1r.» (Atatilrk'tin Soylev ve Deme<;Ieri, Cilt II, s. 280)
1400

Rusya'dan esinlenerek bizde de orta ogretimin sadele§-
tirilmesini tek c;1kar yol olarak gori.i.r :
«ilk ogretimi ya§amda i§e yarar bir hazirlik hali-
ne koymak i<;in biraz da tarzma dair basit bilgiyl'e do-
natmak ve bunun i<;in de yedi yila r;tkartmaktan ba§ka
~are yoktur. Bunun gibi orta ogretimi de, memlekette
kii<;ilk sanatkarlarz yeti§tirmek ve korumak i<;in on yil-
.lik sanayi okullarz haline sokmak, hazirlandigimiz ye-
ni hamleler hesabma uygun olsa gerektir ... Liselerimiz,
universite ogrenimi yapacaklar i<;in kalir.»
Bi.i.yi.i.kelc;i, koylerde okul yap1mm1 hizlandlrmak
ic;in de, Sovyetlerden esinlenerek, kap1, pencere, d6§e-
me tahtas1, ders s1ralan gibi malzemenin standardize
edilmesi, bunlann c;imento ve kirec;le birlikte devletc;e
saglanmas1m, gerisini koyltilerin tamamlamasm1 ileri
surer. Bu ogiitlerden, Milli Egitim Bakanhgmm Koy
Enstitiileri programmda yararlamld1g-i anla§ilmaktadir*.
Tiirkiye'nin Sovyet deneyinden esinlenmesi, Be§
Y1lhk Kalkmma Planlarma yonelmesi, Sovyetlerle eko-
nomik, politik, kiiltiirel, askeri i§birligine giri§mesi ve
ozellikle Rus silahlan almas1, azgeli§mi§ i.i.lkeleri ken-
dine bag1mh tutma tekelciligine ah§ml§ Bati kapitalist
~evrelerini kayg1landmr. Bati basmmda Ti.i.rkiye'nin
* Sovyet kalkmmasma ilgi, Tiirkiye d1§ politikas1m degil;-

.tirince son bulacakt1r. $evket Siireyya Aydemir, bu konuda. it-
tihatc1 Kara Kemal'in yanmda esnaf loncalan kurmakla poli-
tikaya at1lm1§ bulunan CHP Gene! Sekreteri Memduh $evket
Esendal ile aralarmda gecen bir konu§may1 dile getirir: «Ko-
nu§mam1zda ona, savas sonras1 plan ve programlarmdan da
soz etmi§tim. Her memleketin bu i:;1lere yoneldigini, hatta kom-
.§umuz Sovyetler Birligi'nin daha sava§m karanl!k gtinlerinde
bu yoldaki haz1rhklanm anlatmak istedim. Bu arada Sovyet
Hafif Sanayi Komiserinin Tiirkceye de cevrilmi§ olan kitap
hacminde bir soylevinden soz ettim. Bana cevab1 §U oldu :
- Rusya'y1 b1rak, onu art1k unutahm. Bundan sonra Rus-
ya'nm elli y1l, hie degilse otuz y1l ad1 dahi duyulmayacaktir.»
.C$evket Slireyya Aydemir. Ikinci Adam, Cilt II, s. 397-398)
1401

tutumunu ele§tiren yaz1lar c;;1kar. Ornegin, Mayis 1936'-
da E. W. Brell'in Istanbul'dan gi:inderdigi a§ag1daki ya-
z1, Alman gazetelerinde yaymlamr :
«Tilrkiye'nin maddi konularda Sovyet Rusya'dan
neler almakta oldugu dikkatli bir gozlemcinin gozilnden
kar;maz. Bu bakimdan her§eyden once 1 numarali be§
yiUik plan belirtilmeye deger. Sovyet uzmanlannin si-
ki bir i§birligi ile bu planzn temelleri kurulmu§ ve Rus-
ya, en ya1cm bir ornek olarak alinmz§tir. <;ilnkil orada
da sanayi fabrikalannz hir; yoktan meydana getirmek
gerekmi§ti. §imdi de ikinci bir ekonomik be§ yillzk plan
ilzerinde r;alz§zlmaktadir. Sovyetler, bu plan i§inde canli
bir ilgi gostermektedirler. Her iki devlette de, bu ekono-
mik planlz <;alz§madan maksat, ilk 6nce askeri kudret
ve takati artzrmaktir. Sovyet Sosyalist CUmhuriyetleri
Birligi'nin savll§ sanayii, dost Tilrkiye'ye daima pek el-
veri§li odeme ko§ullanyla sava§ ter;hizat ve malzemesi
vermi§tir. Bu konudaki kolayliklarda Sovyetler o Ol<;il-
de ileri gitmi9lerdir ki, boylece Tilrkiye'nin Rusya'dan
aldzklarzna siyasal armaganlar denilebilir.>> 41
Turk DI§i§leri Bakam Aras, bu i§birliginden vazge-
c;;ilmesi ic;;in Batida devamh s1k1§tlnllr. Hatta Turkiye'-
nin Bol§eviklig·e yi:ineldigi ileri surUlur. Ornegin, sorular
uzerine, Turk D1§i§leri Bakam Aras, Mart 1937'de La
Stampa gazetesine §U ac;;1klamayi yapmak durumunda
kallr:
«Rusya, sanayi ara<; ve gere<;lerimizi ve ordu dona-
timimizi saglamz§tzr. Bu, o zaman bir<;ok bir;imde yo-
rumlanmi§ti. Fakat size gerqegi soyleyeyim. Biz, hi<;bir
zaman Bol§evik olmayacagzz, fakat Rusya aleyhine de
hi<;;bir zaman dOnmeyecegiz ... »42
BE:;? YILLIK PLANLAR VE ATATURK'UN

VASiYETi
Sovyetlerin yarchm1yla ilk be§ yilhk plan haz1rla-
mr ve 1933 y1lmda yiirurlUge konur. Plan, ithalat ika-
mesi saglamayi, yerli ham madde kullanmayi ve sa-
1402

nayii Anadolu'da yaymayi amac;lar. Guniimuzi.in c;ok
incelmi§ yontemlerinden yararlanan, girdi-c;;1kt1 tablo-
larma ve c;e§itli makro dengelere dayah bulunan, fa-
kat genellikle kag1t i.izerinde kalan planlarma benze-
mez. Fakat o gi.inun ko§ullarma uygun, devlet eliyle
gerc;;ekc;;i bir sanayile§me program1 olur ve butiln aksak-
hklarma ragmen, ba§an kazamr. <;elik sanayiinin ve
kimya sanayiinin temellerini atar. Sava§ y1llanna rast-
layan ikinci Be§ Y1lhk Plan ise, makine sanayiine bag:..
lamlmasm1, enerji, maden ve denizcilik sanayilerinin
geli§tirilmesini ve kimya sanayiine h1z verilmesini on-
gi::irur. 4a
Prof. Afet inan, Ataturk'iin 1933 y1hnda, «Memle-
ket ic;in on planda gelen sanayiin kurulmasz bitmedik-
ge her yonden yilrek rahatlzgi duymamzza olanak yok-
turn dedigini ve hasta yatagmda iken planlann aksa-
t1lmadan yi.iriitiilmesini istedigini yazar :
«Atatilrk, 1937 ve 1938'deki soylevlerindeki ekono-
mik konular ve sanayile§meye Devletc;;e verilen karar ve
hareketin milli bir dava oldugunu belirtir. 1938'de son
soylevinde, daha uzun bilgi verirken, Birinci Be§ Y1lhk
Sanayi Planmm ba§anyla bitmek uzere oldugunu ve
yeni planm da daha geni§ konulan ic;;ine ald1g-Im ve
bunlarm yap1lmasmm hi.i.kumetin ba§hca gorevi oldugu-
nu onemle belirtir.
Bu ac;;1klamalar, Cumhuriyet tarihimizin resmi bel-
geleridir.
Hatta son gilnlerinde Atatilrk'iln hasta yatagznda
hilkumete 6nemli ogiltil, jkinci Dilnya Sava§i'na hazzr-
lanan devletler kar§zsznda bizim ekonomik yonden kuv-
vetli olmamiz ve bu planlanmzzzn aksatmadan yapil-
maszdir.» 44
Sava§ y1llarmda Atatiirk'iln bu vasiyet sayilabile-
cek og'iitilne uygun bic;;imde, iddiah bir kalkmma plam
hazirlamr. Ekonomi Bakanhg-I Muste§anmn ba§kanh-
g-Inda bir kurul, gerekli c;;ah§malan yapmak ve koordi-
nasyonu saglamakla gorevlendirilir. Plan, Genel Ma-
kine Fabrikas1, Elektrolitik Baklr Kombinas1, Karabilk
1403

Demir-<;elik Kombinas1 gibi ag;ir sanayi projelerini kap-
sar ve h1zla temel sanayii kurarak ekonomik bag1ms1z-
hg1 saglamayi amaglar. Ne var ki, bu arada dI§ politi-
ka degi§mi§, di§ yard1mlara ve yabanc1 sermayeye yo-
nelinmi§tir. Turk ekonomisini incelemeye gelen Ameri-
kah iktisatc;1 Thornburg, <<Devletgiligi birakacaksm1z.
Karabuk'ten vazge<_;eceksiniz, makine ve motor yap1m1
olmaz vb ... » der 4u. Milyarlar yat1nlan demiryollan ikin-
ci plana itilir, enerji politikas1 dI§ kaynaklara dayat1-
1Ir, madenler ve petrol alanmda milliyet<_;i politika ter-
kedilir. K1saca, Ataturk'tin vasiyeti <_;abucak unutu-
lur ...
ccCANLANDIRILACAK KOYll
6zel sanayii devlet kontroliine alan ve devlet eliy-
le planh kalkmmaya yonelen, ticaret ve sanayi burju-
vazisinin <_;1karlanndan geni§ 61<.;tide bag1ms1zla§an ikti-
dann, Atattirk ve inonu <_;evresinde ktimelenmi§ devrim-
ci kanad1, 1930'lardan sonra agahk dtizenini tasfiye
edecek gtig ve cesareti de kendinde gorur. Dr. Re§it
Galip'in 1920 yilmda ag1klad1g1 koyii kurtarma gorti§-
leri gtindeme girer.
1922'de «Kaylil, milletin efendisi» ilan edilir, ama
Cumhuriyet koye bir ttirlii giremez, agahk dtizeninin
koyde kurdugu ccdemirperdeiJyi a§amaz. Bu demirperde,
devrimci ogretmen yoluyla kmlmak istenir. 27 Ekim
1922'de Bursa Ogretmenler Dernegi'nde, Atattirk, og·-
retmenin oniindeki biitiin engellerin kmlacagm1 ag1k-
lar:
ccbgretmenler, Ordulanm1zm kazand1g1 zafer, sizin
ve sizin ordulanmzm zaferi igin yalmz zemin hazirla-
d1. Gerc;ek zaferi siz kazanacak ve siirdtireceksiniz ve
kesinlikle ba§anya ula§acaksm1z. Ben ve sars1lmaz
imanla bi.ittin arkada§lanm, sizi izleyecegiz ve sizin
rastlayacag1mz engelleri k1racag1Z.>J
Kiramazlar ve Cumhuriyet'in ilk y1llannda iki kez
Egitim Bakanhg1 yapan Hamdullah Suphi Tannover,
1928 yilmda Ogretmenler Dernegi'nde verdigi bir kon-
1404

feransta ag·alara yenik dii§Uldiigiinii ac;1klar:
«Egitim giderlerini saptayzp dagitanlar, il Genel
Kuruluna iiye olanlar kimlerdir? Genel Kurullarin §im-
diki orgiitleni§ine gore, iiyenin bir bOliimil halkzn oku-
maszndan korkan, midesini ve kesesini biitiln asalak-
lar gibi biiyuk kitlenin cehaleti ve aymazlzgz sayesin-
de dolduran kimselerdir. Ben, szrtzna bindigim atzn gil-
niln birinde beni dil§iirmesini ve bana kendi isteklerini
s6yle1r,,eye kalkmasznz asla istemem. Nas1l dii§linebili-
riz ki, koyliiniin alm terini ve emeklerinin biitlin liri.i-
niinil hic;bir zahmet c;ekmeksizin elinden alan bu aga-
lar, halka egitim verecek bir i§te ic;tenlikle c;ah§abilsin-
ler. ilk ogTetimimizin bu efendiler tarafmdan dU§Unfil-
mesi ve tart1§1lmas1, millet i<;in umutsuzluktan ba§ka
bir§ey getirmiyc:ir. Bunlar, yilhk toplantilanndan fay-
dalanarak, okullar j<;in zehir sai;;makta hic;bir firsat1 ka-
i;;irm1yorlar. Onlar i<;in bir c;are vard1r: Butlin okullan
kapamak ve yerlerine eski usul siibyan okullanm ve
medreseleri koymak.n 46
O giinlerde aga egemenligini gostermek bakmun-
dan ilging bir tart1§ma Millet Meclisi'nde olur. Meclis,
agahgm bi<;imsel olarak kald1nlmasma bile kar§1 g1kar.
1926 yih ba§mda Rize Milletvekili Ekrem ve Zonguldak
Milletvekili Hilmi, «efendi, aga, pa§a» deyimlerinin kal-
dmhp herkese ccbey» denilmesi ic;in iki kanun taslagi
getirirler. Tunah Hilmi, gorii§linii ozet olarak §6yle sa-
vunur:
«Tann kabul ettirsin, bu yasamn kabuliiyle Efen-
di, Aga deyimleri kalkacak, hepimiz Bey olacag1z ... Do-
g·u illeri, o bolgedeki agahgi, ken di ayaklanmas1yla · yik-
t1g1 gibi, Tann yiktirsm, oteki yerlerdeki agahklar da
y1k1lacaktir. Ve benim kammca, agahk tilmden yikll-
m1§tlf. Fakat i<;i§leri Komisyonunun Bey ve Aga deyi-
mini kabul etmesi, y1kilm1§ olan zararh bir§eyin tekrar
meydana g1kmas1 demektir. . . Bu deyimler, eski c;aglar-
dan gelen ve devam eden dalkavukluklarm sonucudur.
Ahlak1m1z1 bile etkileyen zararh §eylerdir: Sonra benim
1405

istedigim, konu§malarda degil, resmi i§lemlerde bunun
kalkmas1dir ...
Aga, aslmda Aka'dan gelir. Ak sac;h, ak sakalh de-
mektir. Fakat bu deyimler §imdi temizlik, soyluluk, soy-
lu aile, zenginlik ve benzeri anlamlara geliyor. Bazen
de kiic;illtme, a:;iag1lama, hakaret anlamlarmda kulla-
n1hyor ... >1
«Hakk1 Tank Us - Dogru olmayan :;iey, devrim
zihniyetinin ya§amas1 gereken bir zamanda, halk1 s1-
mflara ayiracak deyimlerin resmi i:;ilemlerde kullaml-
mas1dir. Bu, onlenecektir. Bunun ic;in de bir yasaya ge-
rek vardir.»
(Komisyon adma izmir Milletvekili Miinir, yasa
yap1lmasma kar:;i1 c;1kar, bir yonetmelikle Hiikiimetin
sorunu c;ozmesini ister;)
«Emin Sazak (Aga) ~ Komisyon... oneriyi dos-
dogru reddetmeliydi. Boyle bir onerinin gorii§iilmesi bi-
le dogru degildir, demeliydi. Ben, Komisyonunun bu
hususta duraksamaya bile dii:;imesini §a:;i1rt1c1 buluyo-
rum.» .
Sonunda iki komisyon taslagi ve komisyon raporu
reddedilir. 47
1926'da reddedilen oneri, 1934 yilmda Hiikumet ta-
rafmdan «Tiirk devriminin en ac;1k niteligi, demokrat-
hktm> gerekc;esiyle eksik olarak getirilir. Hiikiimet,
«efendi, bey, beyefendi, paga, hazretleri» gibi deyimle.,.
rin kaldmlmasm1, «Bay, bayan» ile yetinilmesini ister.
Bunlann, «eski s1mf ve ustiinli.ik amlanm» ya:;iattig1
belirtilir. Komisyon ve Meclis, bu kez Hiikiimetten c;ok
daha ileri gider «Aga, hac1, hafiz, hoca, molla vb.» gibi
biitun deyimlerin kald1nlmas1m gerc;ekle§tirir :
c<ic;i§leri Komisyonu Sozciisii ~iikrii - Yasanm
amac1, demokrasiyi kendine mal etmi§ bu yiiksek mil-
letin, herhangibir sm1f aymm1 gosteren sanlan tama-
men yikmaktir. Aga da koylfiler arasmda az c;ok bir
sm1f belirten bir san oldugundan bunun kaldmlmasma
Hiikiimetle birlikte Komisyon da katihyor.
1406

Kemal Turan - Hac1 deyimi de kalkacak rm?
Liitfi Miifit - Ag·a, efendi, bey deyimleri kalktiktan
sonra Hac1'nm yeri kalmaz. 0 da eklenmeli.
Re§it (Gaziantep) - Kanun maddesinde efendilik,
beylik, pa§ahk kalkm1§tlr (Ag·ahk da sesleri) ... Hay1r
efendim, agahk, hac1hk ic;in kanunda madde yoktur.
Komisyon sozcusii bunun kalktlg1m soyledi. Sozle ol-
maz, maddeye girmesi gerekir.
Hakk1 Tank Us - Roca Tt1rkc;e bir sozdur. Ogret-
menligi belirtir. Bunun kald1nlmas1 dog-ru olur mu?
Salah Cimcoz - Hoca kalmahdir. Hoca'yi kald1ra-
cagiz da yerine muallim mi diyecegiz?
Ziya Gevher - Hoca'dan amac;, okul hocas1 degil,
sankh anlamma gelendir.
Hasan Re§it (MU§) - Dogu'da 'Mir' kullamhyor.
Bu soz konusu olmadi.
Ziya Gevher - Biz mir, miir bilmiyoruz.
~iikru (Bolu) - Hatip de kalkmahdir.
:;?iikril Kaya (i<;i§leri Bakam) - Hatip, biitc;eden
maa§ alan muezzin gibi bir gorevin ad1d1r.»
Sonunda, «aga, hac1, haf1z, hoca, molla, efendi, bey,
beyefendi, pa§a, hammefendi, hazretleri)> gibi lakapla-
rm tumuniin kalchnlmas1 CO§kunlukla kararla§tin-
llr.4s
Artik Hi.iki.imet, agahga ac;1kc;a hiicumda bulunur,
toprak reformu gi.indeme girer. Hem de Hi.ikiimet, koy-
liiniin sessiz ve guc;si.iz, agalarm ise uyamk ve gii<;lii ol-
dugunu bilerek, agahgm tasfiye edilecegini ilan eyler.
ic; ve di§ ko§ullar nedeniyle, Hiikiimetin kendini: aga-
larla mi.icadeleyi gaze alacak giic;te gordiigii anl3.§1lmak-
tad1r. Bu bak1mdan ic;i§leri Bakam ~iikrii Kaya'mn
Meclis'te soyledigi §U sozler ilgin<;tir :
«Burada ya§annm, haklanm saglad1g1m1z kitle
(koylii)' dili olup da soylemeyen, fakat soylemeye siz-
leri vekil etmi§ olan kitledir. Bizim yaptli?;lm1z yasalan
okumayacak, gazeteleri okumayacak, onlar igin nas1l
1407

<;ah§tlgumzi bilmeyecektir. Bizim esenrmzm biiytiklii-
gii buradadir (Alki§lar). Bunu bilecek kit.le (ag;alar).
<;1kanna dokunulur gibi gorunenler kitlesidir.n 49
~ukrii Kaya, 1934 y1lmda, Doguda goc;men yerle§-
tirmek gibi politik ama<; gi.iden iskan Kanunu tasans1
dolay1siyle agahk duzenine c;;atar, daha once de gordi.i-
gtimtiz tizere, agalarm tapular c;1kartarak koyli1nlin
elindeki topraga nas1l el koyduklanm ornekleriyle an-
latu. iskan Kanunu, aym zamanda bir toprak reformu
niteligini ta§Ir. Kanunun 10. maddesinde, c1A§iret ba:;i-
kanhgi, beyligi, agahg1 ve §eyhligi ve bunlarm herhan-
gibir belgeye, ya da gorgti ve gorenege dayall her ttirlii
orgiit ve kurulu§lan kald1nlm1§tm> denir ve bunlara
ait topraklarm devlete gec;ip dag1tilacag1 belirtilir. Ka-
nunun 8. maddesinde ise, «... evleri dag-Imk koyleri da-
ha uygun merkezlerde toplamaya, huglan, oba!an ve
komlan koyler i<;ine kaldirmaya ve yenilerinin yap1l-
masm1 yasaklamaya ic;;i§leri Bakanhg1 yetkilidirn htik-
mi.i yer ahr. Kanun, yerle§tirilecek <;ift~.ilere dag-It1la-
cak toprak miktanm saptar, arac; ve gerec;; verilmesini
ongortir.';0
1937 y1lmda ~iikri.i Kaya, Millet Meclisi'nde alk1§-
lar arasmda koyltiyii kurtarmak ve ekonomik bag1ms1z-
hg-Ina kavu:;iturmaktan soz eder:
«Arkada§lar, 18 milyon Tiirkiin 15 milyonu c;ift<;i-
dir. Bu 15 milyonun bin;ogu kendi toprakiarmda c;all§-
maz. Qift<;iyi, Turk c;;iftc;isini toprak sahibi yapmak de-
mek, Turk c;ift<;isini, yani Tl.i.rk c;og·unlugunu kendi
ekonomik kaderine sahip k1larak, bu memleket ic;in ha-
yuh ve aktif bir unsur yapmak demektir. Bu buyuk kit-
leden, eger buyuk bir <;zkar bekliyorsak otekinin beriki-
nin topraginda <;alz§11Wktcm kurtarmali, kendisini, ken-
dinin olacak topraklara egemen ktlmalzytz (Kurtara-
cagiz sesleri) .))
~iikrli Kaya, toprak reformuna kar§1 <;ikan ittihat-
P ileri gelenlerinden D1§i§leri Bakanhg1 da yapml§ Ha-
lil Mente§e'ye 1937 yllmda :;iu kar§1hg1 verir :
«Toprak Kanununda ... isterdim ki. benim se<;im
1408

bOlgesi arkada§1m Milash Halil Mente§e de temelde bi--
zimle birlik olsun. Qtinkii Turk koyliisuntin 9ektigi,.
topraks1z Turk koyliistintin 9ektigi ac1yi, ozellikle ken-
di se9im bolgemizde, benim kadar o da gormii§tiir ...
Arkada§lar, J\fogla ilinin Koycegiz il9esi tamamiyle
c;:iftlik ag·alarmm clindedir. HitkCtmet Konag1 merkezi,.
il9ede bir 9iftlik agasmm tarlas1 ii;;indedir. Koyltinun
bir kan§ toprag1 yoktur, orada 9ah§1r. ilimizin oteki il-
9elerinde de durum boyledir. Segim bolgemde, yan c;ift-
<;i topraks1zdir. <:;all~mayan aga oturur, kbylti \!ah§1r.
Antalya'da da boyledir, Dogu illerimizde de tamamiyle·
bbyledir.»
1936'dan sonra koyliiyti kurtarma ve koyii canlan-
d1rma sorununun, yalmzca topraks1za toprak dag1t-
mak, arai;;, gerec;, kredi saglamak gibi dar bir bigimde
ele almmad1g1 anla§1lmaktad1t. Ba§bakan inonti, 1936
Arahk aymda CHP Kurultayi'nda §6yle konu§ur :
c(Birka9 y1lhk deneme ve kendimizin gorgii ve ince-
lemeleri gostermi§tir ki, sanayide hem tiretim, hem ge-
lir arttig1 halde, tanmda iiretim artmam1§tir... Bizim
70 kilo aldlg1m1z bir toprak alanmdan Danimarkah,.
Hcllandah, 250'ye yakm almaktadir. ~imdiye kadar de-
miryolu ve sanayi i§lerinde oldugu gibi, 1937'den iti-
baren tarm11m1z1 ve <;ift9ilerimizi kalkmdirmak ic;in
onemli paralar ayiracag1z ...
Nas1l kredi ve tuketim kooperatifleri kurulmu§sa,.
tiretimin duz2nlenmesi ve meydana getirilmesi i<;in de
planlz ve i§tirakli bir 9ah§ma donemine ginnek boyle-
ce gereklidir. Yeni aletlerle, harman makineleri, siir-
me ve sulama tertipleri ile planh olarak duzenlenmi§·
bulunan tanm kombinalan kurmak istiyoruz ...
Dti§iindugumiiz ilk plan bin kombina iizerine ku-
rulacak ve dart y1lhk bir denernznin verdigi sonuca go-
re yay1lacak ve c;ogaltilacaktu. Bu sistemin simgesi, ye-
ni usUI ve alet olacaktir.))
Boylece, Sovyetler Birligi'nden esinlener3k, devlet
makine istasyonlanm (kornbina) merkez yap1p tanmm
1409"

yap1s1 degi§tirilmek istenir*. 1937 yilmda hazirlanan bir
.kanun tasans1yla da, dagm1k koylerin birle§tirilmesi
ongoriilur. Tasanya gore, koy sayis1 azalt1lacak, kuru-
lacak Koy Birlikleri'ne devlet gerekli hizmetleri gotu-
recektir. Koy Birlikleri'nin teknik iskeletini kurulacak
binlerce kombina saglayacak, makina ve iiretim arag-
lanna sahip kombina ekseni etrafmda Koy Birlikleri
·orgutlendirilecektir.
1937 y1lmda, Ataturk, ozel giftliklerini devlete ve-
rir. SaylSl gog·alan Devlet Qiftlikleri, koy kalkmmasm-
.aa oncii ve destek say1hr. Aym y1l, anonim §irket olan
Ziraat Bankasi devletle§tirilir ve giiglendirj.lir. Tanm
Kredi ve Satl§ Kooperatiflerine h1z verilir. Daha sonra
Zirai Donatim Kurumu lmrulur. 1935 yihnda, askerlik-
te ba§an gostermi§ gavu§lar egitilerek, koyde «egitmen»
ve kalkmma onciisi.1 olarak yeti§tirilir. Koy Enstitiileri
ile toprak diizeninde degi§ikligi, koyiln uyanmas1m ve
modern tanm1 saglayacak uyand1nlm1§ bir koylil or-
·dusu kurmak, amag edinilir.
Atatiirk'iin oltimiinden bir ay sonra, Arahk 1938'-
de, Birinci Koy ve Ziraat Kongresi ag11Ir. Kongre'de
Ba§bakan §Oyle kOilU§Uf:
crTiirkiye, genel bir kOy ve tarim kaJ,k:tnma dd.vd.sz-
:ni ba§ariyla hizlandirmak, planla§tirmak zorundadir.
Onbe§inci Cumhuriyet yilzni sistemli, planli bir
.kOy ve tarim kalkznmasina bll§langu; yapmak, Olilmsuz
Onder'in bizlere bzraktzgi bilyilk buyruktur.»
• Prof. Re$at Aktan, tarrm kombinalarr hakkmda $U bil-

giyi verir: «Ktic;:tik birim i$letmelerinin makine kullanmalanm
saglayan tic;:lincti yol, Devlet tarafmdan traktor ve makine
merkezlerinin (tarnnsal kombina) kurulmas1 ve c;:evredeki c;:ift-
c;:ilerin tanm i$lerinin uygun ticretler uygulama yoluyla gortil-
mesidir. Bu yontem, ozellikle Hollanda ve Danimarka'da ve
komtinist tilkelerde geni$ olc;:tlde uygulama alanma kOllIDU$-
tur.1> (Zirai istihsalde Makina Kullamlmas1, SBF Dergisl, Mart
1954). Btiyl.\k kooperatif c;:iftlikler cercevesinde de makine mer-
kezlerinden yararlamlabllir.
1410·

1937 y1lmda Anayasa degi§tirilerek, toprak kamu-
la§tmlmalarmda yilksek bedel odenmesi onlenir*. Top-
rak Kanunu, sava§ y1llan zorluklannm ve · blirokratik
engellemelerin geciktirmesine ragmen, 1945 yill ba§la-
rmda 91kar. Kanunu hazrrlayan Tanm Bakam ~evket
Ra§it Hatipoglu, feodal ili§kileri ve ortakphg1 tasfiye-
den yanadir. Kuc;uk aile c;iftliklerine ve biiyuk kapita-
list i§letmelere dayah bir tanm yap1s1 kurmak istemek-
tedir. inonu ve Ba§bakan Sarac;oglu, c;ok daha ileri git-
me karanndadirlar. Kanuna eklenen 17. maddeyle e<or-
takc;1, kirac1 ve tanm i§c;isine, iizerinde c;ah§t1klan top-
ragm dag-Itilmasm1» ongorurler. Arazi sahibine ancak
.50 donu:rri arazi birakllacaktir.
DEVRiM !QIN EG!T!M
Bu yasamn gerektig"i bic;imde uygulanabilmesi ic;in,
geni§ sayida bilinc;li bir koylii kitlesine dayamlmas1 zo-
runludur. Bu gorev, Koy Enstitlilerinden beklenir. En-
gin Tongue;, Koy Enstitiilerinden bekleneni §oyle ac;1k-
lar:
« ... Koy Enstitiileri at1hm1, bir c;e§it 'devrim ic;in
egitim' at1hm1 sayilabilir. Amac;, sm1f bilinci uyandml-
m1§ koyliiler yeti§tirmek ve evrimi bunlann arac1hgry-
la h1zlandirmaktir. Ancak bilinc;lenmi§ emekc;i s1mflar,
daha ileri siirec;lere gec;meyi saglayacaklardlr.» 51
• inonii ve 153 arkada§mm verdigi Anayasa degi§ikligi ka-
nun teklifi gerekcesinde bu konuda :;ioyle denilmektedir:
«... ozel bir Clkarm korunmaSl dii:;iiincesiyle, halklffilZln <;:ogun-
lugunu te:;ikil eden ve genlikleri milletin ilerlemesi bakrmmdan
en gerekli olan ciftc;ilerimizin gec;mi!1 donemlerde oldugu gibi
hizmetkar durumunda kalmas1, devrimci Tilrkiye'nin ana si-
yasasma uymayacagmdan bu bilyilk c1karm elde edilmesi em-
rinde, ozel haklan da goze alarak kamu yaran i<;in Belediye-
lerin ve Hiikumetin uygulad1klan kamula:;it1rma yasalarmda
ve o yasalardaki ko~ullardan ba~ka hiikiimlerle ozel kamula~
tirma yasalan yap1lmasmm Anayasanuzda yer tutmas1 gerek-
li bulunmu:~tur.~
Ozel ormanlarm kamula~tmlmas1 icin de aym yola gidil-
mi:;itir.
1411

Koy Enstiti.ileri ile ilgili yasada ve bakanhk ac;1kla-
malannda bu ac;1dan ilginc; hiiki.imler vard1r. Ornegin
yasanm 11. maddesi, «egitmen ve ogretmene yard1m-
c1 olmayanlann, i§lere fesat kan§tiranlarm, ogretme-
nin ba§vurmas1 iizerine, 3 ila 15 giin hapisle cezaland1-
nlacagm1» ongoriir. Bakanllk ac;1klamasmda, «koyde:
yap1lacak i§lerin cezalandirmaya ba§vurmadan, koylii-
niin ic;ine sindirilerek gergekle§tirilmesb> gerektigi bil-
dirilir ve ceza hiikiimleri, «kOyun toplumsal ya§antisi-
na kasitla aykirilik ve bozguncululc yapacak tek tiik
adamlar i<;indirn denir. Bu tek tiik adamlarm, agalar
ve c;evresi oldugu ac;1khr. Agaya kar§I devlet, ogretme-
nin arkasmda yer almakta, ogretmene agay1 gerekti-
ginde cezaland1rabilme yetkisi vermektedir !
Koy Okullan ve Enstitiileri Kurulmj Yasasmm 23.
maddesi, koyliilerle ortak i§letmelere giri§ilmesi ola-
nagm1 getirir. 62. madde ile tUketim ve iiretim koope-
ratifleri ve kooperatifler birligi kurulmas1, koyliiniin
boylece orgiitlendirilmesi ongoriiliir. 63. madde ile her
okul ic;in iic;er iiyeli yard1m kurulu te§kil edilir. Kurul
iiyesi olan bu iic; koyliiye, koyde her alanda onculiik
yapma gorevi verilir.
TOPRAK DEVRiMiNiN KOYLU KADROSU
Tonguc;'un ac;1klad1klarma gore, inonii, Koy Ensti-

tiilerinden bir c;1rp1da 200 bin ki§ilik bir tanm kadro-
su yeti§tirmesini ister. inonii'niin koyde toptan bir de-
gi§iklik ic;in Koy EnstitUlerine biiyiik iimit baglachg1-
na hiikmetmek gerekir. Zira 200 bin ki§ilik tanm kad-
rosunun biirokrat kadrosu degil, bir devrim sava§I on-
ciileri olacag1 ac;1ktir. Bu ilginc; geli§meyi, ayrmtilany-
la Tongw;'tan dinleyelim:
«20 Temmuz 1942 Pazartesi giinii saat 21'de Anka-
ra'dan hareket ederek trenle Bic;er istasyonuna geldik.
Sabah saat 9'da trenden c;1kan Milli ~ef, orada toplan-
ffil§ olan halkla gor~tiiler. Bu gorii§meler sonunda, ge-
1412

Ien halkm birc;ogunun topraks1z olduklan, bir beyin
,c;iftliginde ortakphk yapt1klan anl8.§1ld1 *... Sivrihisar' -
dan aynld1ktan bir sure sonra, yolun i.izerinde ki.ic;iik
bir koye rastlad1k. Bu koyde dikkati c;ekecek kadar gi.i-
zel birkac; binanm onlinde bir masa hazirlanm1§tI.
·Gene;, iyi giyimli bir ki§i, Milli l;ief'e burada bir c;ay ik-
ram etmek istediklerini soyledi. Milli $ef, gi'tzel bina-
lan gostererek :
- Buras1 nedir? diye sorunca, gene; :
- Beyin c;iftligidir, dedi. inoni.i :
- Biqey ic;mem, koyh.ilerle gorli§mek istiyorum,
bana koyliileri c;agmn, dedi.
Bu koyllilerin de topraks1z, ortakc;1 olduklarm1 an-
'ladJ.. Buradan aynldlktan sonra bize :
- Toprak sorununu hizla <;ozmemiz gerek. Boyle
parya gibi vatanda§lar olmaz, dediler.i1
«... Bir arahk inoni.i, Koy Enstittilerinden c;1kacak
ve koylerde c;ah§acak genc;lerden ba§ka 150 ila 200 bin
.ki§ilik bir tanmc1 kadrosu yeti§tirmemiz gerektigini ve
onlarm da bu enstitlilerdeki c;ocuklar gibi hem tanm,
.hem de sanat bak1mmdan c;ok canh insanlar olmalan
ve bunu h1zla ba§armam1z gerektigini, ba§ka millet-
lerin, birkac; yi.iz y1l once koylerde, bizim bugi.inktt du-
rumumuzdan daha donat1lm1§ bulunduklarm1 ac;1kla-
d1lar. Boyle bir kadroyu yeti§tirmek ic;in ogrenci bulu-
nup bulunmayacag1m, bin ki§ilik kurumlar yap1ld1g1
takdirde, egitbilimsel (pedagojik) sakmcalar c;1k1p c;1k-
mayacagm1 sordular. Ozellikle bu bak1mdan k1z ogren-
.cinin bulunup bulunam1yacag1m sordular. Bu kadro-
nun ii<; y1lhk bir egitimle yeti§tirilip yeti§tirilemiyece-
gini sordular.n
Bunun i.izerine, i. Hakk1 Tongue;, dti§i.inmek iizere
:sure ister. Bu arada Pazaroren Koy Enstitiisiinii denet-
lerken, inoni.i, yanmda bulunan cckiic;i.ik aile i§letmesi
* Engin Tonguc'a gore, bu bey, incelememizde s1k s1k so-
.zti gecen Eski~ehir Milletvekili Emin Sazak olabllir.
1413

ve biiyiik kapitalist <;iftlikn yanhs1 Tarim Bakam f_?ev-
ket Ra§it Hatipoglu'na «<;ah§malan nas1I buldugunu,
tanm personeli yeti§tirme sorunuyla bu <;ah§malarm
birle§tirilip birle§tirilemiyecegini» sorar. Enstitti Di-
rektorii ile tanm ogretmenlerinin de dti§iincelerini yok-
lar. Trende ogle yemegi yenirken, inonii goril§lerini tek-
rarlar. Tarim Bakam, Koy Enstitiilerine stajyer olarak
birer gem; gondermek istedigini, bunlann ora!arda be§-
alti ay kald1ktan sonra yapacag1 orgiite <;ekirdek ola-
bileceklerini soyler.
Y1ld1zeli Koy Enstitiisii denetlenirken de, inonil,
Tongu<; ile yine bu konuyu ele allr: «... Harman kena-
rmda Enstitiiniin tanm i§leri hakkmda gorii§iildil. Da-
ha bol teknik ara<;larla <;ah§1lmas1 gerektigi buyrugu-
nu verdiler. Tarim Bakamnm gorii§ilnii ve tanmc1 ye-
ti§tirilmesiyle bu <;ah§malar arasmda ne gibi baglanti
kurulabilecegini sordular. Konu ilzerinde, burada da
bir hayli konu§uldu. inonii, bir arahk Koy Enstitiileri-
nin say1larmm 25'e kadar <;1karak orada kalacagm1,
neden <;ogalt1lmad1klanm bendenizden sordular. Soru-
nun, once bir para, ondan sonra da yeti§tirici eleman
ve geni§ ol<;iide arazi i§i oldugunu arzettim. Cevap ola-
rak:
- Paray1 birak. Oteki noktalarda, ornegin eg;itbi-
limsel bak1mdan bir sakmca var m1dir?
dediler ve Enstiti.i ogrencisinin bir k1smmm tarimc1 ola-
rak yeti§tirilmesine ne diyeceg;imi sordular ve hemen
Enstitii sayismm i;;ogalmasmm, her§eyden once mem-
leketi baymdirla§tlrma, iyi nitelikli koylii vatanda§lar
yeti§tirme bak1mmdan ~ok yararh olacagm1 eklediler.
Tanmc1 eleman yeti§tirme hususunda dii§iindilgilmil,
dii§iincemi heniiz bir sisteme indirgeyerek yazamadlg1-
m1, bunu yazarak buyuracaklan zamanda sunacag1m1
arzettim.
- Qok iyi olur, Tanm Bakanma ver, dediler.n
Turhal f_?eker Fabrikasmdaki yemekte, inonii, 1s-
rarla gorii§iinii tazeler :
<<Yemekte Milli ~ef, o giin gordiigiimiiz Y1ldlzeli,
1414

Pamukpmar Koy Enstitusii'ni.in <;ah§malanm soz konu-
su ederek, tanmc1 yeti§tirme sorununu ortaya attilar
ve Turhal ~eker Fabrikas1'nm Direktorii olan bir ta-
nmc1 arkada§tan pancar tanm1yla ilgili i§lerin kimler
tarafmdan, ne yolla yap1ldlgm1, orgiitlerinin ne oldu-
gunu, bu i§ler ic;;in kac;; ki§i c;;all§tlrd1kiarm1, koyliilere
ne yolla etkiU olabildikle1ini sordular. Yeniden tanm-
c1 yeti§tirme ve Koy Enstitii.lerinin say1lanm c;;ogaltma
konulanna doniildil. Tarim Bakam, bu sorunlar hak-
kmda dii§iinmekte oldugunu, gordiigil Koy Enstitiile-
rinden c;;ok ho§nut kaldlgm1 ve Ankara'ya doner don-
mez oteki Enstitiileri de gidip gorecegini, ancak i§le-
rinin c;;oklugu nedeniyle, Dogudakileri k1sa siirede go-
remiyeceg'ini ve oteki Enstitiileri gordiikten sonra da-
ha kolay ve c;;abuk bir yarg1ya varabilecegini soyledi.
Milli ~ef, hemen k1sa siirede biitiin Enstittileri gormesi
buyrugunu kendilerine verdiler.»
Akpmar Koy Enstitusiiniin denetlenmesinde de
inatc;;1 Milli ~ef, aym konuya doner ve tarlalar arasm-
da Tarim Bakanma seslenir :
cc- Enstitii say1sm1 c;;ogaltmahy1z. Yeti§tirilmesini
dii§iindiig·iimiiz tanm ogrencisini, bu Enstitiilerde ye-
ti§tirebiliriz ...
Milli ~ef, bendenize Enstitii say1smm 60'a c;;1kanl-
mas1 gerektigini, buralarda bir kis1m ogrencinin t'anm-
c1 olarak yeti§tirilebileceg'ini, para diye bir sorun ileri
siirmememi buyurdular ... Ogle yemegi ic;;in trene gel-
dik. Yeniden Enstitii say1smm c;;ogalmas1 ilzerinde du-
rarak Kaz1m Orbay'a :
- Ne tahmin edersin, bu yeti§tirmeyi tasarladJ.g1-
m1z tanmc1larm say1larm111 ne kadar olacag1m samr-
sm? dediler. Kaz1m Orbay :
- f)imdiye kadar dinledigim direktiflerinize gore,
60 bin ki§i olmas1 gerekiyor, deyince :
- Daha c;;1k, birkac; katma c;;1k ... buyurdular.
Tekrar Tanm Bakamm bu konuda konu§turmak
istediler. Bakandan Koy Enstiti.ilerine ne gibi yard1mda
1415

bulunabileceklerini sordular. Doni.i§te yemeklerC.e t~k
rar tekrar Koy Enstitlileri sorunu ile tamnc1 yeti§tir-
me i§i konu§ma konusu oldu. Ankara'ya yakla§hg1m1z
s1rada, hepimizi tekrar yanlanna <_;agird1lal'. Bendeni-
ze verilen ve kendi defterlerine yazilan hususlar §Un-
Jardir:
1 - Koy Enstitiilerinde bahkc;1hk c;all§malanna
gezide konu§ulan bic;imde onem verilmesi.
2 - Enstitu say1sm1 GO'a g1kartma ilke olarak ele
almmah. Euna gore hazirlanmall. Gelecek y1l bu vakit-
te (Temmuz 1943) 40'1 bulmah.
Defterime bunu yaz1yorum. Uzerinde di.i§i.iniin, ha-
zirhklan yapm. Ben Ba§bakanla gori.i§iirum. Para ko-
nusunu saglanm.»
Cumhurba§kam Inonu, neden israrla Koy Ensti-
tiilerinde bir g1rp1da 200 bin tanmc1 yeti§tirilmesini is~
ter? Birinci inonii Sava§1'nda birkag bin asker bula-
mamanm s1kmtism1 geken, bu yiizden 200 bin say1s1-
nm buyukli.igunu herkesten iyi anlayabilecek olan Ino-
nu, neden buna gerek duyar? Engin Tongue;, bu soru-
yu §i::iyle c;i::iziimler :
((Bunu toprak agalarma kar§I yukanda beliren tu-
tumun I§Igmda incelemek gerekir. Birkac; y1l iginde 200
bin tanmc1 hangi alanda kullamlacaktir? Bunlar Koy
Enstitiilerinden almarak yeti§tirilecegine gore, en yok-
sul k6ylerden ve c;ogunlukla topraks1z, ya da az toprak-
h ailelerden gelecekl~rdir. Topraklan olmazsa, bunlan
koylere tanmc1 olarak gi::indermekle ne elde edilecek-
tir? Bunlarm tanm memuru olarak devlet hizmetinde
gah§tmlmalan da dfa~uniilcmez. 40 bin koy igin 200
bin tanm memuru, i.iretim yapmayan memur yeti§tir-
menin de bir anlam1 yoktur ... Bize gore, In6nii'ni.in bu
tasansmm. bir tek amac1 olsa gerektir: En lcisa silrecZe
r;ozilmlenmesi gerektigini soyledigi toprak reformu so-
rununda bu 200 bin ki§ilik tarimci lcadrosundan yarar-
lanmak. Toprak reformunu ger~ekle§tirdikten sonra,
ilk yillarda ortaya g1kabilecek verim dii§likHigune ve
1416

,ekonomik bunalnna kar§1 bu kadroyu kullanarak di-
renmek. Boyle bir reformda kendisine destek olacak bir
kadro saglamak.n
!noni.i, bu giri§iminde bi.irokrasiden destek gormez.
Tanm Bakam kagamak davram§m1 sfudiirii.r. Daha
onemlisi Hasan Ali YU.eel, 200 bin tanmc1 yeti§tirme ve
Enstitii say1sm1 60'a i;1kartma giri§imine yatkmhk gos-
termez*. Personel, orgiitlenme ve para yonlerinden ino-
nii'ni.i.n gori.i§iinun gerc:;ekle§me olanag1 bulunmad1gm1
ileri surer. Hatta yoklugunda Tongu<;'un Cumhurba§-
kamm k1§kirtt1gmdan ku§kulamr. Oysa Tongu<; da du-
xaksama i<;indedir. Sonunda Yiicel ve Tongue;, inonii'-
ye tasansm1 gergekle§tiremiyeceklerini bildirirler. ino-
nii'niin kar§1hg1 §U olur :
((- <;olc bilyilk fzrsat ka,(:;tnyorsunuz. Bu sava§ yil-
larzndan yararlanarak, bunlari yapmaliydinzz. SaVa§-
tan sonra ne olacagi belli defjildir. Bunlarin hi<;birisin~
bize yaptzrmayacaklardir. ileride beni dinlemediginize
·t;Ok pi§man olacaksiniz.))
Tongue:;, 1946 yilmdan sonra :i:nonii'niin bu gori.i§i.i-
nti §6yle yorumlar :
((- Gergekten onu dinlemedigimize sonradan gok
pi§man oldum. itiraf edeyim ki, bu tasarmm gergekle§-
mesi, benim de goziimde gok buyi.imi.i§ti.i. Eger· benim
akhm yatsaydl. Yi.icel'e ragmen i§e giri§irdim. Bi.iti.in
Koy Enstiti.ileri i§inde pi§manhk duydugum tek nokta
budur. Eger Enstiti.ilerin say1sm1 60'a g1kanp, gergek-
ten 200 bin tanmc1 yeti§tirebilmi§ olsayd1k, c:;ok daha
§iddctle gelecek olan tepkiler (1946 sonras1) sirasmda
ipe gitmek bile bana v1zgelirdi. Goziim arkada kalmaz-
dl. Arna bu firsat1 kac:;ird1k.)J 5 2
Di§ politika degi§ikligi., 1945'ten sonra kendini iyi-
ce duyurunca, toprak reformu gibi, 1954'te tam sonug-
"' Bu konuyu zaten, iyi niyetli btirokratlarm dahi, devrim-
dlik ai;1smdan nas1l bir ayakbag1 te~kll edebilecegini belirtmek
Hzere, ayrmtllanyla ele ald1k.
1417

lan almmas1 planlanan Koy Enstitiileri denemesi de:
saner. Koy Enstitiilerinden yalmzca gogu bilingli 25
bin ogretmen kallr*.
DEVRiMCi ANAYASA
1930'lardan sonra ba§layan yeni gidi§in dtinya bu-
nahmmm yarattig1 ABD'deki New Deal tipi gegici bir·
politika degil, «tam bagnns1zhk iginde h1Zla kalkmma
ve gagda§la§ma» yolunda surekli bir at1hm oldugunu
belirtmek uzere, 1937 yilmda ini:inii ve 153 arkada§mm
* Engin Tongue. Koy Enstittileri denemesini §oyle deger-
lendirir: «1935-1946 doneminde Tilrkiye, kapitalizme giden ko-
§eyi kesin olarak donmemiBti. Varhk birikimi azd1, ozel alan-
0
da bir sanayile9meden soz ae1lamazdI. Ekonomi kapah idi, ara-

c1 tuccar guesilz idi. Feodal kalmt1lar CHP ieinde, ilerici kanat
ile miltareke durumunda idiler. Kemalist ilkeler bir kenara at1l-
mam1§t1, yabanc1larm ekonomik etkisi azd1, devlet d1§ariya
borelu degildi. Bir devlet kapitalizmi uygulamas1 silrdilrtililyor-
du ama, ibrenin ozel giri§imden yana degil, devleteilikten ya-
na oldugu ae1ktI. Biltiln bu ko§ullar i<;erisinde, h1zla giri§ilecek
bir bilinelendirme kampanyas1 biitiin sistemin Kemalizmin
gosterdigi dogrultuda halke1, devletei bir yonde geli§mesini
eok kolaylaBtlrabilir, boyle. bir geli§me i<;in ta bai;;mdan beri:
en <;ok eksikligi duyulan etkeni, emek<;i s1mflarm devleti des-
teklemesi, gilelendirmesi etk:enini saglayabilirdi. Ve 1935-1946
donemi ko§ullan ieinde, gerici- tutucu giic;lerin boyle bir geli§-
meye kari;;1 <;1kmalan eek zor olabilirdi. Bilinclendirilmi§, og-
retim ve egitim gormils koyliilerin, <;ogu o cagda bo§ olan ka-
mulastmlm1§ topraklar iizerinde uygulayacaklan bilgili ve cok
yilksek verimli bir tarim, bir i:ileilde gerceklei;;tirilecek toprak
reformu, devlet eliyle kurdurulmas1 siirdilrtilen sanayi, feodal
kal111t1lara kari;;1 bir ekonomik giicil, ilericilere saglayabilirdi.
Onlan destekleyecek kapitalizm i<;te yoktu, d1i;;ta da <;ok gii<;-
siizdil. K1sacas1, 1946'ya kadar, henilz ki:i§e kapitalizm yoniln-
de di:intilmemi(?ti. Uygun i<; ve d1i;; ko§ullann bir sure daha.
devam etmesi durumunda, bu ki:isenin kapitalizm yi:iniinde do-
ntilmesini onleyebilmek ve bir silrec atlamak olanag1 belki bu-
lunabilirdi...
1935'lerde, 1946'dan sonra hi<;bir bi<;imde bulunmayan bir·
f1rsat, bir tarihsel olanak vard1 ve olan.aktan yararlamlmaya.
cahs1lm1§tlr.» <Engin Tongue, Devrim A<;lSlnda Koy Enstitiile-
ri ve Tongue, s. 263-264)
1418

onerisiyle Tiirkiye Devleti'nin Cumhuriyetgi, Milliyet-
gi, Halkg1, Devletgi, Laik ve Devrimci oldugu Anaya-
sa'ya gegirilir. Degi§iklik onergesinin inonii imzah ge-
rekgesi, ozetle §oyledir :
«Anayasa'da... Tiirkiye Devleti'nin bir Cumhuri-
yet oldugu yaz1larak, bununla yalmz devletin bigimi
belirtilmi§ bulunuyor. Oysa devletin bigimiyle birlik-
te, politika ve yonetim bigiminde izleyecegi ana nitelik-
lerin de temel hiikiim olarak gosterilmi§ olmas1 gerek-
lidir.*n
Anayasa deg"i§ikliklerinin Meclis'te gorii§iilmesi s1-
rasmda ilging tartI§malar olur. I<;i§leri Bakam $iikrii
Kaya, 6 ilkenin agiklamas1m yapar, «Koyliiyii kurtara-
cag1z)) der. Her yana gekilen <chalkphk)) ilkesini §Oyle
ag1klar:
«Bizim Halkc;iligimiz, halka dogru, halk iqin degil,
halk tarafindan ve halkla birlikte sistemidir.n (Alk1§-
lar)
Anayasa Komisyonu Ba§kam $emset.tin Giinaltay,
Tiirk'iin devletgi oldugunu soyler:
«Turk ya§am1§tir milliyetgi oldugu siirece, Turk
ya§amI§tlr devletgi oldug·u siirece ... n
Peki, bu hiikiimler Anayasaya girince, 1924'te Ka-
rabekir Pa§a'mn ve 1930'da Fethi Okyar'm denedigi
gibi «liberal kapitalizm)) isteyen bir parti kurulabilecek
midir? Devlet~ilige aykm dii§en gorii§ler savunulabi-
lecek midir? Anayasa Komisyonu · Ba§kam Giinaltay,
bu soruya kesinlikle hayir der :
«Anayasaya aykm herhangibir hareket nas1l bir
* tnonil ve 153 arkada§mm istedigi bu anayasa degif;ikligi
ile, her bakanllk ic;in milletvekilleri ic;inden siyasi mliste:;;arllk-
lar kurulmas1 ongiirilliir. Muhalifler, bunu Sovyetlerden esin-
lenmi:;; «Siyasi Komiserler» diye yorumlarlar. Hatta inonii ve
Recep Peker'in Atatiirk'le birlikte Sovyetlerden esinlenmi§ iic;-
lii bir parti diktas1 kurmaya yoneldigini ileri siirerler. U<;'.lU
dikta giri§imini, iddiaya gore, Atatiirk onlemi:;;tir. S1yasi miis-
te§arllklar da i:;;lemez. K1sa bir slire sonra kald1rihr.
1419

sug ise, bu ilkelere aykmhk da aym bi\!imde sue; say1-
lacaktir.1>
Muhittin Baha Pars ise, CHP programma da alm-
m1§ bulunan 6 ilkenin Anayasaya gec;irili§ nedenini
~1klar:
ccDiyebilirsiniz ki, madem ki parti programmda
vardir, buna ne gerek var? Parti programma koymakla,
biltiin millet o partiye girmeye davet edilmi§ degildir.
0 bugiine kadar ba§ka partilerin kurulmasma izin ver-
di. Fakat diinyaya bakti ki, art1k bu partiler, bu Turk
milletini dahi batirabilir. Anayasaya koymakla, bu il-
keleri, memleketimizin sonsuza dek ya§am1 ic;in esas
sayd1g1m1z1 evlatlanm1za da ilan etmi§ olduk. Yann
bir huki.imet kurulursa, on y1l, yirmi y1l sonra bir Mec-
lis gelir de Anayasamn bu maddelerine dokunmak is-
terse, i<;lerinden bazilan sen ne yap1yorsun, Atatiirk'tin
koydugu bu ilkeleri sen nas1l bozabilirsin, diyebilir ve
millet, ne yap1yorlar, Atatiirk'tin koydugu ilkeleri na-
s1l bozuyorlar, diyebilir*. Ben bu maddelerle Tiirk'tin
ve geleceginin sigorta edilmi§ oldugunu goriiyorum.»
Sava§ yillannda da CHP'nin henuz bu yolda yiirii-
mek karannda oldugu .anla§Ihr. Zira 1944 y1lmda Sa-
* Bu sozlerin s6yleni$inden daha on y1l gec;meden, Diinya
Bankasi ve Para Fonu gibi kurulu$1ara kat1hp, onlardan ve
ABD'den bore para istenince, devrimcilik ve devlet<;ilik ilkele-
riyle onlara dayah kalkmma plam rafa kaldmlacaktir. 1950'de
Demokrat Parti iktidara gelince de, Cumhuriyet dli';mdaki ilke-
ler unutulacakt1r. D.P., Anayasa'mr. diline bile tahammiil
edemiyecek, Anayasay1 degi9tirecektir. Buna Sadri Maksudi Ar-
sal dahi daya.nam1yacak ve Meclis'te ~6yle konu9acakt1r: «Ata-
tiirk devrimi bir bi.'ttiindiir ve bir btitiin olarak ya$amahd1r. Bu-
gtin Anayasa hakkmdaki 6neriyi kabul edersek, Atatiirk devrim-
lerine bir darbe indirmi:;; oluruz (Giirtiltiilerh. Adana'da Ku-
va-y1 Milliye Komutam Sinan Tekelioglu, 1923-1945 d6nemini
toptan kotiileyerek, bu gorii~e kar$1llk verir: «Memleketimizde
tek partili ve diktat6r!Uk yonetiminin egemen oldugu s1ralar-
da, milletin dilini ortadan kaldirarak, onu bamba§ka bir bi<;i-
me sokmak istediler». Bi.iylece Anayasa kaldmllr ve «milletin
dili» denilen 491 say1h Te~kilat-1 Esasiye Kanunu yuriirlilge
konur ...
1420

rac;oglu ve 222 arkada§1, Anayasa'mn dilinin Tiirkc;ele§-
tirilmesini isterler ve «inkllapc;1hk» yerine ((devrimcilik>J
deyimini koyarak, 6 ilkeyi korurlar. Gerekc;ede «devrim-
ci» s6zctig;ii §oyle tammlamr :
«inkllap kar§1hg1 devirmek fiili koktinden, devrim
ismi yap1lm1§tir. (Bakm1z: Ttirkc;eden Osmanhcaya Cep
Klavuzu, 1935). Klvirmaktan k1vnm gibi. Devrimci, in-
k1la~1 olmm~tur>i.
Komisyon Ba§kam Mumtaz Okmen de, dev1imcilik
ve devletgilik ilkelerini 10 Ocak 1945'te Meclis'te ac;1klar:
((iyiyi, dogruyu, guzel ve yararhy1, koti.ini.in, gerl-
nin, eskinin ve zararlmm yerine koymak demek olan
ve bunlan yapmak ic;in higbir ara tammayan devlim-
cilik.n
ccVe bu milleti yabanc1 sermayenin somiirmesinden
kurtaran, vatanda§lann birbirini somiirmesine engel
olan, tuketiciyi de, tireticiyi de yasanm aym olc;iide ko-
ruyuculugunda tutan devletc;ilik.ii
Oysa bir iki ay sonra, bu ilkeler unutulur. CHP ve
biirokrasi igindeki ilerici kanat etkisiz k1hmr, sag kanat
egemen olur. Tonguc;'lar, Yiicel'ler, Aydemir'ler gider-
ler, yerlerine Oral'lar, Sirer'ler gelir. Toprak Kam.mu,
Koy Enstittileri, Devletc;i Kalkmma Plam vb. terkedilir.
Yine inonii'ni.in liderliginde, fakat bu kez Terakkiper-
ver ve Serbest Parti gizgisinde, yabanc1 sermaye i§bir-
li~ine dayah bir geli§me ba§lar. Atatiirk'iin ccyepyeni
bir giidiimlii ekonomi diizenh> dedigi yoneli§in omril.
on yil bile siirmez*.
* Cumhuriyet Ttirkiyesinin ilk kusag1 olarak Aziz Nesin'in,
Marko Pasa mizah dergislnin c;1k1§ nedenini bir sanat dergisine
anlatrrken soyledikler!ni, bu kitaba aktarmaktan kendimi ala-
m1yorum:
«$imdi bir de Marko Pasa donemine ozetleyin goz atallm.
Bir Mustafa Kemal c;1k1yor ... Turk halk1 dtinya tarihinde ilk
olarak somtirticti emperyalistleri yurdundan kovup bag1ms1zh-
gma kavw~uyor. Kuruculuk ve yap1c1llk ba§llyor. Benim c;ocuk-
lugum bu donemde gei;mistir. Yoksulduk, ama gel~cekten umut-
luyduk. Benim asker!. lisede hocalanm, Kurtulu~ Savasmuzm
kahramanlar1ydi. Giysilerinde haHi. sava~m barut kokulari du-
1421

BIR DEGERLENDiRME
Tarihini hie kimse getirip vermez bir

millete, onu toplum kurar.
MEL!H CEVDET ANDAY
6zetlersek, Yeni Tilrkiye, 1930'lardan sonra, tica-

ret ve sanayi burjuvazisiyle buytik arazi sahiplerinin
g1karlarma ters dil§en, kapitalist olmayan bir kalkmma
yoluna yoneli§ egilimi gosteren bir politika izlemeye
koyulmu§tur. Bu politika, henuz yerle§mi§' ve kokle§-
mi§ degildir. 'faner Timur, Karkut Boratav*, Bilsay Ku-
ru~ ve daha birgok ara§tincmm ve Tfukiye'nin Duze-
ni'nde bizim belirttigimiz uzere, yeni yolun birgok
olumsuz yonu bulunmakta, zikzaklar yap1lmakta ve ile-
yulurdu. <;ogu, sava§m yara lzlerini ta§1yordu. Fizik i::igretme-

nimiz Yilzba§I Davut Silkrti Bey'in vilcudu 11arapnel parcala-
nyla doluydu ve bu parcalar vilcudunda gezer, s1k s1k yaralar
acardl. i§te bu hocalar, benim ku§ag1ma illkilcillilk as1lad1lar,
bize milli birligin co§kusunu verdiler. Onilc, ondi::irt ya§larrm1z-
da bizi en cok co§kulandiran §ey, neydi bilir misiniz? Gazete-
lerde okudugumuz Dilyun-u Umumiye'den yava§ yavas kurtu-
lu§umuz haberleriydi. Bir5ey daha vard1 bizi sevindiren: Yur-
dumuzu somtiren yabanc1 §irketlerin millile§tirilmesi. Gazete-
lerde bu haberleri okudukca sevincimizdeu z1plard1k. Kisaca-
s1, bizim altm cagumzdi. 9u anda odamda bu sat1rlan yalmz
ba§1ma yaz1p, o altm cag1 dil§lerken, co§kudan gi::izlerim ya§a-
nyor. Peki, soma ne oldu? !kinci Dtinya Sava§1 sonunda, sa-
va§a girmemi§ Tiirkiye'nin yoksullugu, zorbac1 yi::inetim, kara-
borsa zenginleri, halk kan aghyor. Ve dtinyaya, emperyalizme
kar§1 savasta ilk zafer i::irnegini veren Tilrkiye, Truman Dok-
trinl ile Amerika'ya baglamyor. Istanbul'un i3gallnde Yunan,
Frans1z, ingiliz bayraklan as1lan Beyoglu'nda bu kez, 'Welcome
U.S. Navy', 'Fresh Beer', 'Nice Girls', levhalan as1lm1st1r. i§te
Marko Pasa mizah1, bi::iyle bir gecim zorlugu, bask1c1 yonetim,
siyasal bunahm di::ineminin ilrilniidilr.» (Milliyet gazetesi, Sa-
nat Eki, 14 Eyliil 1973)
* Ornegin, Boratav, Celal Bayar'm Ekonomi Bakam olu-
§uyla 1933'te ve Ba§bakan olui;myla 1937'de devletciligin durak-
sama gi::isterdigini yazar. Arna genel yi::ineli§te, bunun cok et-
kili oldugu soylenem('Z. 0 giinlerde ismet Pa§a devletciligin,
Bayar ise ozel giri11imciligin §ampiyonu, hatta aferistlerin ko-
1422

-ri - geri ad1mlar at1lmaktachr. Bunun ba§ka til.rlil. ol-
mas1 da beklenemezdi. Zira biiyiik arazi sahiplerini ve
burjuvaziyi karg1sma alan, biirokrasinin tutucu kana-
-dmm baltalamalanm her an gogiisleme durumunda
kalan, kii.c;il.k burjuva devrimcisi kanat, halk gtic;leri-
nin desteginden yoksundur ve bir anlama bo§luktad1r.
Halktan kopuk bir devletc;ilik, bir sm1f te§kil etmemekle
birlikte, eninde sonunda tutucu bir tabaka te§kil edecek
olan burokrasiyi geni§letir. Bu biirokrasinin, gtic;lii c;1-
kar c;evrelerinden gelen c;e§itli bask1lar altmda dura.k-
,sama ve gerilemeler gostermesi dogaldlr.
1923 izmir iktisat Kongresi'nde, «halk srmflan»
arasmda yer alan i§<;i s1mf, Kongre'den sonra unutulur.
i§c;i s1mf1 ic;in Kongre'de kararla§tmlan esaslann uy-
gulanmasma gec;ilmez. Rejim, Taner Timur'un «pozi-
tivizm» dedigi goril.§e, «toplumsal uyum» anlayi§I ba-
klmmdan bagh kahr. Bu gorii§, i§ b6liimii ilkesine go-
re, toplum s1111flannm c;1karlan arasmda bir c;at1§ma
degil, bir uyum oldugunu kabul eder. Sm1flararasi bir
uyum bulununca da, devletin tek bir s1mfm arac1 ve c;1-
karlarmm koruyucusu olabilecegi dii§iinillemez. Oysa
halk sm1flanm biraraya getiren izmir iktisat Kongre-
si, «topraks1zlara toprak dag1t1lmasm1» oybirligi ile
reddetmi§, biiyiik ticaret ve toprak c;1karlarmm gorii§-
lerini benimsemi§tir. 1923-1929 ekonomi politikas1, top-
lumda giic;lil. olan bu sm1flarm c;1karlanna gore bic;im-
lenmi§tir. I§<;iler, her tiirlii giivenlikten yoksun kalmI§-
lardir.
Biitii.n bu geli§melere kar§m, iktidardaki devrim-
ci kanat, toplumda gilc;lti. olan s1mflara kar§1 goreceli
bag1ms1zhgm1, bu sm1flar da heniiz yeteri kadar giic;lii
olmad1klarmdan, sii.rdi.irebilir ve «hakem devlet» anla-
ruyucusu diye tammr. 1nonti Cmnhurbai;;kam olunca, Bayar'1

Bai;;bakanllktan uzaklai;;tmr. Bunun nedenini, partililerle ozel
bir konui;;masmda, Bayar'm, Atattirk'iln hastallg1 s1rasmdaki
dilrtist tutumunu belirttikten sonra, i;;oyle a!;1klar: «Eger ma-
liye ve ekonomi anlay1i;;m1 sagllkh bir yone yoneltmek umudu
olsa idi, kendisini uzun silre (Bai;;bakanhkta) b1rakacak idim».
(Orhan Erkanll, Amlar - Sorunlar - Sorum.lular, s. 333)
1423

y1§ma bagh kahr. 1930'lann ic; ve dl§ elveri§li ko§ulla-·
rmda iktidanm daha saglam gortince, s1mf c;1kanm de-
gil, toplum c;1kanm koruma inancma dayah C<hakem
devlet)) anlay1§1yla, egemen sm1flann c;1karlanna aylo-
n bir geli§me eg-ilimi ta§1yan devletc;i bir politikaya yo-
ndir. Devlet giri§imlerinin kurulmas1yla, devl:'!t pat-
ron olunca, 1936 tarihli i§ Kanunu ile 8 saatlik i§ gi.i-
ni.i, asgari iicret, topluca i§ anla§mazhg1 91kartma vb.
gibi i§giyi koruyucu hii.ki.imler getirilir, fakat <<hakem
devleti> anlay1§1yla, i§<;inin <d§veren devlet))e kar§1 or-
gi.itlenmesi ve grev hakk1yla donatilmas1 dii.§i.ini.ilmez
bile. Liberalizme kal."§1 bir tepki olan «gi.idil.mlU eko-
nomicilik», liberalizmde var olan grev haklona yeni
di.izende y2r verilemeyecegi karusm1, esinlendigi omek-
lere de bakarak, peki§tirir.
Devletc;ilik, bu ((s1mflari.istii hakem devletll anla-
Yl§Iyla c;ok k1sa siireli uygulamas1 sirasmda, saga da,
sola da kayabilecek bir nitelik gosterir. Ne var ki, ege-
men gi.ic;lerin 91karlanm baltalayan tanm ve sanayide-
ki koklii degi§iklik ozlemlerinin, halk gil.c;lerinin biling-
li ve orgi.itli.i destegi saglanmadan ya§ama gec;irileme-
yecegi, lider kadro tarafmdan giderek sezilir gibi olur.
((Koyltinil.n knrtan!mas1» bic;iminde di.i§tinl.i.len Koy
Enstitilleri ve 200 bin bilinc;li koy oncil.sil. yeti§tirme
ugra§1lan, radikal bir toprak reformuyla birlikte, (<Koy-
li.iyi.i milletin efendisi yapma)) ozlemini gerc;ekle§tirme
at1hm1 say1labilir.
Kemalist devlet, yoneldigi koklii di::inil§i.imleri ba-·
§armak ic;in gerekli olan halk temeline oturabilecek
miydi? Ba§ta i§c;i, koyli.i olmak iizere halk giic;lerinin.
egemenligini kurabilecek miydi? Bu soruyu cevaplama--
ya kalkI§mak, spekiilasyona giri§mek sayilabilir.
Ki::iy Enstitilleri ile, ((koyii kurtarma» yolunda at1-
lan ilk ad1mm, c;1kar c;evrelerinin ve biirokrasinin sert.
direni§ ve tepkileriyle kar§1lanacag1 a91ktir. Bu direni-
§in kirilamay1§1 ve yenilgi, kuc;il.msenemiyecek bir ola-
s1hktu. Fakat yenilginin ka91mlmaz oldugu da ileri su-
1424

riilemez. Eger dl§ ko§ullar degi§meseydi, bir siirii zikzak
ve bocalamaya ragmen, tarn bag1ms1zhk it;;inde c;agda§-
la§ma sa va§l ba§anya dogTu yol alabilir ve Kurtulm1
Sava§1'nm ozlemi olan gagda§ halk devleti, giderek
gergekle§ebilirdi. Bu olas1llgm bilimsel planda reddedi-
lemeyeccgi kamsmdayiz. Oysa bu yol, daha 1939 yilm-
da Atatiirk'ful tam bag1ms1zhk ilkesine dayah dl§ poli-
tikasmm' birak1lmas1yla kapamr ve bunun etkileri 1945
y1lmdan sonra kendini her alanda apa91k gosterir.
Giiniimuzde, «Ataturk altyap1 devrimleri yapama-
d1n d.iye yakmmak, baz1 ilerici i;evrelerde gok yaygm-
la§mI§tlr. Oysa demokratik t;;agda§ halk devleti kurma.
yolunu ag1k tutan Atatiirkt;;ii dI§ politika, ba§hba§ma
bir aityap1 devrimidir. Daha dogrusu, bu di§ politika,
altyap1 devriminin, onun kadar onemli vazgegilmez bir
on kO§uludur. ~imdi bunu gorelim.
1425

IV - ATATURKCU DI$ POLiTiKA
Tiirkiye'nin giivenligini amac edinen,

hic;bir millete kar§I olmayan bir bari§
yonu, daima bizim ilkemiz olacakt1r.
ATATURK
Atatiirk, 1923 y11I ba§mda yaymlanmama ko§uluyla

!zmit'te gazetecilerle yaptig1 soyle§ide, ilerisi igin ka-
p1lan ac;1k birakmakla birlikte, Yeni Tiirkiye'nin taraf-
s1z, ya da baglantis1z bir di§ politika izleyecegini apk-
lar:
«Bu dakikada giivenmeye deger olan politika, yal-
n1z kendi varhg1m1za dayanmaktir.» 53
Meclis'i agarken de, 1 Mart 1922'de yapt1gi uzun ve
aynnt1h konu§mada, dI§ politikamn ana gizgilerini be-
lirler :
«ig politikada oldugu gibi, d1§ politikada da temel
ilkemiz, Milli Misak maddelerinden ibarettir. (Alkl§-
lar). Milli Misak'1 kabul ederek, maddi ve manevi alan-
da tam bag1ms1zhi?;Im1z1 onaylayanlan derhal dost sa-
yiyoruz. Tam ve gergek bag1ms1zhi?;Im1z1 ac;1kc;a ve ig-
tenlikle en once teslim ederek bize dostluk elini uzatan
Rus ~uralar Cumhuriyetiyle karde§ge ili§kilerimizin
giic;lendirilmesi di§ politikam1zm temelidir. (Siirekli ve
§iddetli alkl§lar, gok dogru ve ya§asm Q.ostlanm1z ses-
leri).
Eu ilke, tam bag1ms1zhg1m1z1 onaylayacak bir dev-
letle ili§kilerimizi yenilememize elbette engel te§kil et-
mez.
Efendiler! DI§ politikam1zda ba§ka bir devletin
haklarma bir saldm yoktur. Ancak hakklm1z1, ya§ami-
1427

m1z1, memleketimizi, namusumuzu savunuyoruz ve sa-
vunacagiz... (Hayhay sesleri ve §iddetli alki§lar) .» 54
Atati.irk, Sovyetlerle dostluga aguhk tamyan, fa-
kat e§it ko§ullarda herkesle dostlugu ara§tlran ban:;ic;;1
bir dI§ politika izler.
Lozan Konferans1'nda, daha once gordiigi.imiiz ii.ze-
re, Yeni Turkiye, toprak kavgas1 yapmam1:;itir, ekono-
mik bagims1zhk kavgas1 yapm1:;itir. Toprak sorunlarm-
da odiin vermi§, ekonomik bag1ms1zhk soz konusu olun-
ca direnmi§tir. Ekonomik bag1ms1zhk ise, bag1ms1z ge-
li§me olanag1m elde ettikten sonra zaman ic;inde ger-
c;ekle§tirilecek bir§eydir. Ti.irkiye, Lozan'dan sonra bu
yola yonelir ve dI§ politikas1m da <cbag1ms1zhk ic;inde
devrimler yoluyla c;agda§la§mayvi gi.iven ic;inde gerc;ek-
le:;itirecek ve kolayla§tlracak bir arac; olarak kullamr.
PANTURANiZM VE PANiSLAM!ZME PAYDOS ...
Atati.irk, ittihatc;1lann Panturanizm ve Panisla-

mizm planlanru kesinlikle reddeder. Gerc;ekc;i Atati.i.rkr
bu politikalan, Tftrkiye'nin olanaklarmm i.isti.i.nde ve
hayalci buldugu gibi, tehlikeli de sayar. Rusya ve !n-
gi!t::re ile yarars1z bir c;ati§ma kaynag1 gori.ir. Daha 1
Arahk 1921'de Gazi'nm bu konudaki tutumu ac;;1k ve
kesindir: «Biiyi.ik hayaller pe§inde ko§an, yapam1yaca-
g1m1z §eyleri yapar gibi gori.inen sahtekar insanlardan
degiliz. Btiyi.ik ve hayali §eyleri yapmadan yaprm§ gibi
gori.i.nmek yi.izi.inden bi.itiln dilnyanm di.i§manhgim, ki-
nini memleketin ve bu milletin i.isti.ine c;ektik. Biz Pan-
islamizm yapmad1k. Belki 'yap1yoruz, yapacag1z' de-
dik. Di.i§manlar da 'yapt1rmamak ic;in bir an once ol-
di.irelim' dediler. Panturanizm yapmad1k. Yapanz, ya-
p1yoruz, dedik, yapacagiz dedik ve yine 'oldiirelim' de-
diler. Bi.iti.in dava bundan ibarettir ... Haddimizi bile-
lim. Biz ya§am ve bagzmsizlzk isteyen millettz. Ve yalniz
ve ancak bunun i<;in ya§amzmzzz veririz. (Alk1§lar) .»
112'3

Atatiirk, bu anlayi§la, Sovyet Rusya ile imzalanan
J 921 Dostluk Anla§rnas1'nda, topraklannda Rusya'ya
kar§I .unsurlarm faaliyetine izin vermeyecegini, Rusya'-
nm da aym yolda davranmas1 ko§uluyla kabul eder.
Turan Tiirk<;iili.igii yerine, Tiirkiye Ttirk<;iiliigii izler,
bir aymm yaprnadan Tiirkiye halkmdan soz eder.
Hilafete son verir. Halifeligin kaldmlmas1, iki ba§ll
bir devlet olamayacagmdan, i<; politika nedeniyle zo-
mnlu hale gelmis,tir. Fakat ch§ politika kayg1lan da
bunda rol oynamu~ olabilir. Daha once gordugiimiiz
iizere, antiemperyalist politika izleyen, ya da Alrnanya
gibi gii<;lti bir hasnn devletin emperyalist politikasma
hizmet eden bir Tiirkiye'nin elinde Hilafet, ingiltere'yi
fena halde · korkutmu§tur. Hilafet sorunu, ingiltere'nin
Tiirkiye'ye kar§I dii§manhgm1 koriiklemi§tir. Biitiin <;a-
bas1m Tiirkiye halkmm yiikselmesine yonelten Atatiirk,
Hilafet'i kaldirmakla gereksiz buldugu bir <;atI§maya
son vermek ister.
Atatiirk'iin ban§<;I politikasma ragmen ingiltere,
Musul sorunu nedeniyle diis,manca politikasm1 siirdu-
riir. ingiltere, Giineyde Nasturi ve Kurt hareketlerini
destekler. Hakkari iizerinde haklar ileri stirer. 1924
Agustosunda Nasturilerin bir jandarma miifrezemize
baskm verip subay ve erleri §ehit etmesi, Valiyi tutsak
almas1 iizerine, gerekli giivenlik tedbirlerine ba§vuru-
lur, fakat bu kez ingiliz u<;aklan 9, 10 ve 12 Eyltil 1924
giinii Turk topraklan iizerinde ugarlar, 16 Eyltil giinii
bomba ve makinelittifeklerle saldirarak 3 erimizi s,ehit
ederler, 12 erimizi yaralarlar. Ertesi y1l, :;?eyh Sait is-
yam patlak verir. Hakkari'de olaylar surer.
0 giinlerde ingiltere'nin elinde bir ara<; olan Mil-
letler Cemiyeti Meclisi, Musul'u, ingiliz mandasmdaki
Irak'a verir. Kararm oybirlig·i ile almmas1 gereklidir.
Estonyah bir general bolgeye gonderilir. General, Tiirk-
lerin oradaki hiristiyanlara kotii davrand1gm1 iddia
eden bir rapor verir. Milletler Cemiyeti. oybirligiyle hi-
1429

ristiyanlara kotii davranan Tilrkiye aleyhine karar
ahr*.
BUTUN KOM~U DEVLETLERLE DOSTLUK

Bu ingiliz oyununa Tilrkiye'nin kar§1lJ.g1, Sovyet-
lerle ili§kileri gii~lendirmek olur. Musul kararmm daha
ertesi giinii, Paris'te, Aras ve Qi~erin Tarafs1zhk ve Sal-
dlfmazhk Antla§mas1 imzalarlar. Antla§ma, iki devletin
biribirleri aleyhine kombinezonlara girmekten ka~m
mas1m ongoriir :
* Ba§bakan Inonu, hiristiyan kirum iddialanmn ne anla-
ma geldigini bildigi ic;in, kararm almmasmdan dort gun once,
Meclis'te §Oyle konu:;;ur : «Turkiye'ye kar§I ne vakit diplomat-
lar politik kotu bir karar vermek isterlerse, daha once h1risti-
yanlar hakkmda bir propaganda yaparlar. Bu, art1k moda ol-
mu§tur.» Musul, boylece 25 y1l sureyle ingiltere mandasma ko-
nur. D1si§leri Bakam Aras, «bag1ms1z» bir Irak ugruna Musul
bolgesinden vazgec;ildigini belirtir: «Milletler Cemiyeti'nde Mu-
sul sorununun goru§Ulmesi, Locarno goru§meleri donemine rast-
lad1g1 ic;in, ingiltere, Fransa'y1 da ardmdan suruklemis ve is-
tedigini de elde etmi§tir. i§, bu kadarla kalmam1§, ingiltere
ustelik Milletler Cemiyeti karanm Turkiye'ye zorla kabul et-
tirmek amac1yla, Fa§ist. italya ile bile ozel bir anla§ma yap-
maga c;ah§ml§tlr... 25 y1l mandadan sonra, ingiltere ya bu
manday1 daimi bir hale cevirecek, ya da orada SUleymaniye'yi
de katmak suretiyle, azllkta kalacak Arap ve Turk unsurlari
ildnci derecede b1rakarak Nasturi ve Kurt unsurlara dayana-
rak, ingiltere himayesinde uydurma bir devlet kurulacakti.
l§te bu durumu goren Turkiye, Milletler Cemiyeti karanm
derhal reddetmi§, bu karara duraksamas1z hay1r demi§ ti... So-
run aylarca bu durumda kalm1§ ve bu sirada Sovyet dostlan-
m1z da pek ic;ten olarak, 'Musul i§inin Basarabya i§i gibi as-
k1da b1rak1lmas1m' ogutlemi§lerdi». Basarabya'y1 Romanya i§-
gal etmi§, Bol§evikler bunu tammay1 reddeylemi§ler, fa.kat si-
Iahla kendi topraklan sayd1klan bu yeri geri almaktan da ka-
c;mm1§lard1. Musul ic;in Sovyet ogutu buydu. Ataturk ise, soru-
nu ask1da birakmaz, uzunca sure bic;imsel kalacagm1 bilse de,
Irak'a bag1ms1zhk tanmmak kO§Uluyla, muzakereye yana§lr.
ingiltere, Tevfik Ru§til Aras'm kaleme ald1g1 §U maddeyi kabul
eder: «Turkiye, anla§mazhk konusu araziden ancak baguns1z
Irak yaranna vazgec;ebilir.» (Tevfik Ru§tii Aras, Gordiiklerim.
Cilt II, s. 216).
1430

«Madde : 1 - Taraflardan biri saldmya ugrarsa~
otekine kaf§I tarafs1zhg1m koruyacaktIT.
Madde : 2 - Taraflar biribirlerine kar§I saldln ha-
reketinde bulunmayacakt.Ir. Oteki devletlerle, bu dev-
lete kar§I yoneltilmi§ bir ittifak, ya da siyasi nitelikte
bir antla§ma yapamayacak ve oteki devletlerce giri§il-
mi§ dil§manca bir harekete kat1lmayacaktir.»
Amerikah diplomat Grew'un <(kar§Illkh sigorta po-
lit;esi» dedigi antla§ma, Romanya, Polonya, Finlandiya
gibi dii§man kom§ularla <_;evrilmi§ Rusya at.;1smdan,
ikinci Kitap'ta aynnt1lanyla belirttigimiz ku§at1lma
korkusunu dile getirir. 1 Arahk 1925'te Fransa, ingil-
tere, Almanya, italya, Beli;,:ika, Polonya ve Qekoslovak-
ya Locarno Antla§mas1'm imzalayarak, Almanya'y1 Rus-
ya'ya kar§I kullanma t;abasmdadirlar. Churchill, «Mos-
kova'daki sokak serserileri» diye soylevler vermektedir.
Fransa, Almanya'mn Milletler Cemiyetine girmesini is-
temektedir. Giltti.igi.i amat;, Cemiyet Misak1'nm 16.
maddesine dayanarak Polonya, Rusya'ya saldlrsa bile,
Rusya Polonya'ya saldird1 diyerek, Almanya toprakla-
rmdan asker gei;,:irmeyi sagfamaktir. Rusya, bu neden-
le Turkiye ile imzalad1gi tipte bir antla§mayi Alman-
ya ile de yapmak ister.
Batidan gelen tehlikeye kar§I da, Giineyde yalmz
Turkiye ile deg·il, iran ve Afganistan ile de benzer ant-
la§malar imzalar. Sovyet - Afganistan, Sovyet - iran
Tarafs1zhk ve Saldirmazlik Antla§malanm yapar. Bu
Ulkeleri kendi aralarmda benzer antla§malar imzalama-
ya te§Vik eyler. Tiirkiye ve Afganistan, zaten dosttur.
Turk subaylan ve teknisyenleri Afganistan'da bulun-
maktadir. Tll.rkiye ile iran arasmda ise, 22 Nisan 1926
tarihli Dostluk Antla§mas1'na rag·men, smir anla§maz-
hg1 ve iran topraklarmdan ingiliz altmlanyla beslenen
Kurt a§iretlerinin Ti.irk topraklarma saldmlan, ili§ki-
leri bozmaya devam eder. Rusya'nm arac1hg1yla bu
ili§kiler diizeltilir. Boylece Giineyde bir siirii sald1rmaz-
hk ve tarafs1zhk antla§malarma dayah dostluk ku§ag1
dogar:
1431

1 Mart 1921 (ve 25 May1s 1928) Afganistan - Turki-
ye Antla§mas1
27 Arahk 1925 Tiirk - Sovyet Antla§mas1
22 Nisan 1926 (5 Kas1m 1932) Ti.irk - iran Antla§-
:maSI
1 Ag·ustos 1926 Sovyet - Afgan Antla§mas1
1 Ekim 1927 Sovyet - iran Antla§mas1
28 Kasun 1927 iran - Afganistan Antla§mas1
Bunlarm her biri tarafs1zhk temeline dayalI ikili
antla§malardir. Blokla§mayi reddeden Sovyetler, orne-
gin bir Ti.irk - iran - Sovyet ii<;lii antla§masma kar§l
g1karlar. Antla§malarda alman yiikiimliiliik, yalmzca
biribirlerine kar§I dii§manca tutumlardan ve biiyiik
devletlerin emperyalist politikalarma alet olmaktan ka-
<;mmaktlT. Bu giivenlik ku§ag-I, ingilizlerin bozma yo-
lundaki <;abalanna ragmen varhgm1 korur*. ingiltere,
1927 yilmda Sovyetlerle ili§kilerini kesip, ticaret kuru-
lunu geri 9ektig'inde ve biitiin iilkeleri bu yola ittiginde,
* :i:ngiltere, tizell!kfe·· Hindistan yolu uzerindeki Afganistan' -
da Emanullah Han'm tutumundan ve oradaki Turk askeri mis-
yonundan ku~kuludur. Hindist.an basmmda ~1kan yaz1lar, :i:n-
giltere'nin kw~kusunu ag1klar: «Ktigtik Afgan Devleti, silah sa-
tm alabilir, evlatlanm yabanc1 askeri okullara yollayabilir,
Ttirk askeri misyonu {'.ag1ra.bilir. Dev Hindistan ise, savunma
tedbirleri almaktan acizdin (L' Observateur Musulman, Tem-
muz 1924). 26 Haziran 1928 tarihli «La Chronique de Bombay»
ise i}tiyle yazar: «Tutsakllktan en gok Hindistan ~ekti. Bagun-
s1zllk gune;ii Hindistan tizerinde hala parlamadi. Hindistan,
Mustafa Kemal Pa~a tirneginden tam esinlenebilir. Umahm ki
Hindistan, 'rlirkiye, Afganistan ve :i:ran ve en son Qin ornegi
ve Mustafa Kemal Pa~a·nm kalk borusu kar::11smda uyanama-
yacak kadar ya~amdan yoksun degildin <Zikreden : Louis
Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales, s. 723-724).
:i:ng!lizler, Emanullah Han'1 devirirlerse de, yerine gelen Nadir
$ah aym politikay1 siirdtirilr. Hatta :i:kinci Dunya Sava~1'ndan
sonra da Afganistan, bask1lara ragmen eski tarafs1zhk politi-
kasmdan vazg~mez. Tilrkiye, :i:ran ve Pakistan ise, ABD'nin
CENTO ku§agmdan yer allrlar.
1432

.Ekim ihtilali Onuncu Y1l kutlama torenlerinde ancak
Tfukiye, Afganistan ve Iran gibi birkai;; Ulkenin dele-
gasyonlan Moskova'dadir.
Dog;uda boyle bir dostluk bolgesi geli§tiren Ttirkiye,
Musul'un yitirilmesini de sineye i;;ekerek, 5 Haziran
1926 tarihli bir antla1;1ma ile !ngiltere ve Irak'la anla§-
maz1Igm1 da sona erdirir. 30 Mayis 1926'da, Suriye s1-
mr sorunlan nedeniyle, Fransa'yla Dostluk ve iyi Kom-
§Uluk Sozle§mesi imzalar. ingiltere'den i;;ekinen Fran-
sa, Musul i§i i;;ozUlmeden sozle§meye yana§maz. Bu soz-
le§meyle uyw~mazllklann bam~ yoluyla i;;ozUlmesi, ta-
raflardan birine yoneltilen silahh saldmya kar§1 ote-
kinin tarafs1z kalmas1 kabul edilir. italya'ya kar§1 da
Tiirkiye ayru ban§ politikasm1 izler. Musul anla§maz-
hg;I sirasmda, italya, :ingiltere adma Tiirkiye'yi tehdit
.etmi§tir. Tiirkiye Musul iizerine yiirl'trse, italya'nm
.Anadolu'ya asker i;;1~artacag1 soylentilerini yaym1§tlr.
Buna ragmen, Tiirkiye 30 May1s 1928'de italya ile Ta-
rafs1zhk Antla§mas1 imzalar. Buna gore, taraflar, ken-
.dilerine yoneitilmi§ siyasal ve ekonomik bir anla§maya,
ya da tertibe girmeyecekler, biri saldir1ya ugrarsa, i:ite-
'ki tarafs1z kalacaktir. Balkanlarda da Tiirkiye, 1924'-
te Arnavutluk ile, 1925'te Bulgaristan ve Yugoslavya
ile Dostluk Antla§malan imzalar. 1926 ve 1930 Antl~
malanyla Yunanistan ile dahi dostluk ve ban§ kurar*.
Atatiirk, 1 Kas1m 193l'de bu politikay1 §Oyle ai;;1klar :
" O zamanki D1sisleri Bakart1 Tevfik Riistii Aras, amlarm-
da bu donemi ozetle soyle anlat1r: «Atatilrk'iin devam11 esin-
lemeleriyle, Balkan devletleri arasmda bir anlasmaya varabil-
mek icin c.ahsmaya koyuldum. Bu amac.la Yunanistan ile dost-
Ga iliskileri gelistirmeye paralel olarak Bulgar!stan'la bir dost-
luk anlasmas1 yap1ld1. Osmanll borc.lan yiiziinden Lozan Kon-
ferans1'na kat1lmay1 reddetmis olan Yugoslavya ile de ayn bir
,antla§ma yap1larak dostluk illskileri kuruldu. Osmanll Devle-
ti'nin eski ilc.e kaymakamlarmdan Rauf Bey, 01:taelc.i olarak
Ankara'ya gelince, Arnavutluk Hiikfimetiyle temaslanm1z daha
.s1klast1. Bu hiikumet, italyan onerilerini bize haber veriyor ve
bizimle da111s1yordu. Biz de zaten Arnavutluk Devletiyle ciddi
.olarak ilgileniyorduk. Yavuz zirhllsmm tamirine gir!stigimiz-
1433

«Tilrkiye'nin guvenligini ama<; edinen, hi<;bir mil-
lete kar§i olmayan bir ban§ yi5nil, bizim daima ilkemiz
olacaktzr.l>
ABD BUYUKELQISiNE TURK DI::] POLiTiKASI
ANLATILIYOR
GorUldiigii iizere, Tiirkiye, bir askeri ittifaka gir-
memekte, tarafs1zhk politikas1 izlemekte, yalmz biitful
devletlerle «Benden hi<;bir zarar gelmez. Size saldirma-
yacagzm gibi, ba§kalarznzn saldiri tertiplerine de dlet
olmam)) anlamma gelen dostluk antla-§malan imzala-
maktad1r. Bu giiven verici ban§ politikas1 sayesinde,
de Yunanistan, aram1zda donanma rekabeti dogmamas1 i~in

anlasma onerdi. Kabul ettik, fakat bu amai;la bir Saldrrmazhk
ve Tarafs1zhk Antlasmas1 yap1lmas1 koi;mlunu ileri siirdiik. Ce-
vap beklerken ingiltere ve Fransa basm ve diplomatik i;evre-
leri tarafmdan Tiirkiye aleyhine k1sk1rt1lan italya'ya dostluk
ve tarafsrzhk antlasmas1 onerdik.»
Bu noktada Mussoloni, Aras'la goriismek ii;in Milano'ya
gelir. Aralarmda su. konusma gei;er:
«Mussoloni - i~in italya'yr tecrit etmeye ~alrs1yorsunuz?
Aras - Boyle birseyi asla diisiinmiiyoruz.
Mussoloni - O halde Yunanistan Hiikumeti'ne Tarafs1zhk
Antlasmasr yapmay1 neden onerdiniz?»
(Aras, Yavuz'un tamiri dolay1siyle yaprlan Yunan onerisi-
ni anlatrr.)
«Mussoloni - Yunan D1sisleri Bakam bana sizin oneriniz-
den soz etmisti, buna yol ai;an kendi onerilerinden bilgi ver-
memisti. $imdi durumu iyice anladrm.»
Sonunda metni aym olan iii; ayrr Dostluk ve Tarafs1zhk
Antlasmas1, Tiirkiye - italya, italya - Yunanistan ve Tiir'.dye -
Yunanistan arasmda imzalamr. <Tevfik Riistii Aras, Goriisle-
rim, 1968, s. 185-188)
Ataturk, dostluk, iyi komsuluk, tarafs1zhk, saldumazllk,
anlasmazlrklarm bansc1 yoldan i;oziimii gibi antlasmalan fay-
dah ve yap1c1 bulur. Fakat Rusya da dahil, biiyiik devletlerle
askeri yiikiimliiliikler getiren ittifaklardan ve emperyalist
bloklara girmekten dikkatle ka~1111r. 6zel iliskiler siirdiirdiigu
Rusya'ya kars1 bile ald1g1 yiikiimliiliik. saldm kars1smda taraf-
s1z kalmakt1r. Bu politika. 1939 y1lmda Tiirkiye'nin ingiltere
ve Fransa ile imzalad1g1 askeri yiikiimliiliikler getiren ittifaka
kadar titizlikle izlenir.
1434

Turkiye, Jnsa surede c;evresinde bir dostluk c;emberi ku-
rar.
ABD Buyukelc;;isi Grew, Tevfik Rii§tu Aras'm Turk
d1§ politikasm1 nas1l ac;1klad1gm1 amlannda §oyle ya-
zar:
«Tiirkiye'ye geli§imden beri Tevfik Rii§tii Bey, ba-
na devamh i;iunu soyledi:
- Bizim dz§ politikamiz basit ve dosdogrudur :
Herkesle dostluk kurmak isteriz. Fakat hie; kimseyle
ittifak ve blokla§ma yapmayiz. Be§ yzl once, Tiirkiye,
potansiyel dii§manlarla <;evrilmi§ti. Bugun guvenilir
dostlarla qevrilidir.>>' 55
Ne var ki, Batih emperyalist devletler, ozellikle
ingiltere, ikinci Kitap'ta gordi.igi.imuz iizere, Bol§evik
Rusya - Milliyet<;.i Turkiye yakmhgm1, imparatorlu-
guna buyiik bir tehdit saymaktadir. Bu yakmhg1 boz-
mak i<;in, ingiltere c;aba gosterir. Nitekim · Lozan'da
Lord Curzon, Tiirkiye ile Rusya'y1 biribirine kar§I oy-
namay1 dener. Musul anla§mazhg1 sona erince de, ay-
m amac;la Tiirkiye'nin Milletler Cemiyeti'ne girmesini
ister. Hatta Prof. Mehmet Gonliibol'un yazdlgma gore,
«ingiltere, Tiirkiye'yi Moskova'dan uzakla§tlrmak ama-
ciyla ekonomik boykot niteligini ta§1yan mali tedbirler
almI§ ve bu tedbirler, bir bask1 arac1 olarak kullaml-
llll§tir.»56
0 giinlerde ingiltere ve Fransa, Milletler Cemiye-
ti 'ni Rusya'ya kar§1 bir arac; olarak kullanma c;abasm-
dadu. Almanya ile Locarno Paktl bu amac;;la imzalan-
m1§tlr. Chamberlain, Mart 1927 Milletler Cemiyeti Kon-
seyi'nde, Rusya'mn ku§atllmasm1 diizenlemeye c;ah§tl-
gim belirtir. Rusya ise, Cemiyet Misak1'mn 16. ve 17.
maddelerinde ongoriilen yaptmmlarm kendine kar§I
c;evrilebilecegini dii§iiniir. Nitekim bu maddeler yiiziin-
den, Milletler Cemiyeti'ne giren bir Almanya'mn Rus-
ya'ya kar§I bir «hac;;h sava§n>na siiriiklenebileceg'ini <;i-
c;erin ileri surer. Louis Fischer, Qic;erin'in §Oyle dii§iin-
dugunii yazar:
«Rusya ve Polonya'nni sava§a tutu§tugunu varsa-
1435

yahm. Bu sava§, Avrupa uygarhgmm, bol§evizm ve As-
ya stirUlerine ~ar§I mucadelesi diye ilan edilecektir.
Polonya, Di.inya 1htilali'ne kar§1 son kale say1lacaktir.
Fransa ve ingiltere, Almanya'yi ooyle bir i;atu~maya
suriiklemek isterlerse, Alman ya direnemeyebilir... Ka-
pitalist dlinyanm g1karlarnu sabote etmek utancma
dayanamayabilir ... >> r. 7
«ODESA GOSTERiSi»
I§te bu dti§tincelerle Sovyetler, 1930'dan onceki. y1l-
larda Almanya gibi Turkiye'nin de Milletler Cemiyeti'-
ne girmesine kesinlikle kar§1dl.rlar. Hatta Paktm on-
gordugii mtidahaleler soz konusu olunca Milletler Ce-
miyeti'nin dti§man bir koalisyon haline gelecegini, bu-
durumun ise, 1925 T·iirk - Sovyet Antla§mas1'na ayk1n
dti.§ecegini savunurlar. ingiltere ise, ekonomik boykot
niteligindeki mali baskllarla Turkiye'yi adeta zorla
Milletler Cemiyeti'ne sokma gabasmdadir! Ttirkiye, bu
bask1lara direnir. Milletler Cemiyeti'ne girmeyi redde-
der. Louis· Fischer, 1926 y1lmdaki bu basklyi ve Tti.rki-
ye'nin verdigi kar§1hg1 §Oyle anlatir :
<cBti.ttin 1926 y1h boyunca, ingiliz diplomatlan An-
kara'ya Milletler Cemiyetine katilma zorunlulugunu
belirttiler. Katilmamn Ttirkiye'yi italyan saldlnsm-
dan ve Yunan emellerinden koruyacag1m soylediler.
Kemalistlerc, di§ politika faaliyetini Moskova'dan Lon-
dra'ya kaydirma zorunlulugunu kamtlamak uzere, eko-
nomik boykota benzeyen mall tedbirler ald1lar. Bu gi-
ri§imler bir kar§1 manevraya yol agtl. 1926 y11I sonlarm-
da bir Tftrk gemisiyle Tevfik Rti§tu Bey, Odesa'ya gel-
di, orada Qigerin'le gorti.§til. Toplantidan sonra Berlin'e
gelen Qi<;erin, 4 Arahkta bana 'Odesa bir gosteriydi'
dedi. Odesa gorft§mesi, bir yil once Paris'te iki hti.kftme-
tin ald1g1 tutumu peki§tirdi ve g1karlanm tehdit eden
siyasal tehlikelerin ortak kaynaklan hakklnda g6Iii§-
lerini kar§1la§t1rmalarim sagladi. <;i<;erin ve Tevfik Ri.ii;i-
tti Bey, ft<; §ey tartl§tilar: Ticaret -:tnla§mas1, Milletler
1436

C:=miyeti ve daha onemlisi italya. Aynlmadan once Qi-
r;erin, Aras'a, Mustafa Kemal Pa§a tarafmdan incelen-
mek uzere yaz1h bir antla§ma taslag1 sundu. Bunda
Moskova'mn Balkanlardaki T"U.rk r;1karlarma zarar ve-
rebilecek herhangibir giri§imi olmayacag1 belirtilmek-
teydi. Aym zamanda, Ankara, Konsey'de daimi bir kol-
tuk elde etmedikr;e Milletler Cemiyeti'ne girmeyecegini
ar;1klayacakti. Zira, bu, yerine getirilemeyecek bir is-
tekti. Bunda ISrar, Milletler Cemiyeti'ne girmeyi red
anlamma gelmekteydi.;>~''
SAVA§! YASAKLAYAN PAKTA KATILIYORUZ
Gerr;ekten Turkiye, Milletler Cemiyeti'ne girmez.
Sistem fark1 yiiziinden aksayan dl§ ticaret ili§kileri, 11
Mart 1927 Ticaret Antla§mas1 He dilzene konur. Bunun-
la birlikte, Ataturk Tiirkiyesi, dtinya yilztinde sava§m
son bulmas1 ve silahs1zlanma gibi milletleraras1 r;aba-
lara ilgi gosterir. 6 Nisan 1927'de Fransa Du~i§leri Ba-
kam Briand, A.BD ile, sava§I gayn me§rli k1lan ikili
bir antla§ma imzalamay1 isteyince, ABD Di§i§leri Ba-
kam Kellogg bunun ikili degil, r;ok yanh bir pakt olma-
sm1 onerir. Sonunda ABD, Fransa, Almanya, ingiltere,
italya, ispanya ve daha dokuz illke, 27 Agustos 1928'de
Paris'te Kellogg-Briand Pakti'm imzalarlar. Pakt, g6-
riinii§te iitopik bir belgedir. Milletleraras1 anla§mazllk-
lann <;ozi.imtinde sava§a bf3,§VUrmay1 ve sava§I devlet-
lerin biribirleriyle ili§kilerinde milli politika arac1 ola-
rak kullanmayi yasaklar.
Gerr;ekr;i Tiirkiye, bu iitopik sava§ aleyhtan pakta
dahi ilgi gosterir. Nisan 1928'de Associated Press Ajan-
s1'na bir demer; veren Ti.irk D1§i§leri Bakam Aras, pak-
ta, bir Ulke otekine saldird1g1 zaman imzac1 bilti.in dev-
letlerin tarafs1z kalmas1m ongoren bir maddenin eklen-
mseini ister.t>n Bu, ikili Tiirk tarafs1zhk ve dostluk an-
la§malannm degi§mez formilliidilr.
Turk - Amerikan ili§kilerini diizeltme ve misyoner
okullan sorununu r;ozme r;abasmdaki ABD Biiyiikelr;isi
Grew, Bakan Kellogg'a Turkiye'nin ilk imzac1lardan ol-
1437

masm1 onerir. ABD diplomatik belgelerine gore, Grew,
11 Agustos 1928 tarihli yazlSlyla, bOylece gururu ok§a-
narak, Tilrkiye'nin Sovyet nufuzundan uzakla§ip «Ba-
tzlzlm;masz»nin saglanabilecegini yazar 60• Kellogg, ilk
imzac1lar arasma Tlirkiye'yi almaz. Bunun uzerine
Grew, Turkiye'nin pakta ilk katilan Ulke olmasm1 tel-
kin eder. Aras, sava§1 yasaklayan bir belgeyi, utopik
de olsa imzaya haz1rd1r. 'rli.rk basm1 bunu belirterek,
pakt1 destekler. Nitekim 23 Agustos 1928 tarihli Cum-
huriyet gaz2tesi, Kellogg Pakti ic;;in §6yle yazar :
«Tiyatroda, a::ik ve gozya§larmm ciddlligine inan-
maks1zm, yetenekleri igin aktOrleri nas1l alkl§llyorsak,
ban§ sahnesinde oynayan politika akti:irlerinin soyle-
dikleri guzel §eyleri de, inanmaks1zm ban§ ugruna al-
kI§layahm.»
ABD Senatosu, Pakti 16 Ocak 1929'da kabul eder.
Uc;; gli.n sonra da Turkiye Pakt1 onaylar ve Ternmuz 1929
Beyaz Saray torenlerinde bulunur. Ne var ki, ABD, bu
yaptmmdan yoksun, utopik pakt1, dI§ politika amac;;la-
nyla, Sovyetler Birligi'ne kar§1 kullanmaya kalkmca,
Tlirkiye bunu kesinlikle reddeder. ~oyle ki, Manc;;ur-
ya'daki Qin Dogu Demiryolu nedeniyle Rusya ve Qin
arasmda, <;an Kay fJek'in ic;; politika nedenleriyle k1§-
k1rtt1gr kuc;;iik bir silahll c;;atl§ma olunca, ABD DI§i§-
leri Bakam 1 Arahk 1929'da, pakti onaylayan blitli.n
devletlerin, dolayll yoldan Sovyetler Birligini klnayan
bir ac;;1klama yapmasm1 ister. Oysa anla§mazhk, o s1-
rada gi:irli§meler yoluyla c;;ozUlrnli§ gibidir. ABD'nin is-
tegi bu nedenle, demiryolu c;;atl§mas1m a§an bir dl§
poiitika tutumunu ac;;1klama anlamm1 ta§ir. Ttirkiye,
ABD'nin istegini reddeder ve Qin-Sovyet gorii§mele-
rini red gerekc;;esi diye gosterir. Buyiikelc;;i, Grew, 5 Ara-
llk 1929'da, bu red i.izerine ABD D1§i§leri Bakanllgma
§oyle yazar :
«Taraf tutuculuk apac;;1k. Gorii§ume gore, Tiirk
ac;;1klamasmm tatmin edici nitelikte olmayI§I, Du~i§le-
1438

ri Bakammn Rusya'ya egilim gostermesi yiiziinden-
dir* ... »
KELLOGG PAKTI'NDAN LITVINOF PAKTI'NA
Kellogg Pakti, ABD DI§i§leri Bakanhgmm umdu-
gunun aksine, Tiirkiye'nin bir de Litvinof Pakti irriza-
lamasma yol ac;ar. Tiirkiye gibi Sovyetler Birligi de
Kellogg Pakt1'm imzalamaya, ozellikle Almanya'mn lS-
ranyla, c;agnhr. Qic;erin, ic; i§lerine miidahaleye yol
ac;ar, diye katilmaya kar§1dir. Litvinof ise, antisovyetik
blok §ampiyonlarmm sava§ kar§1thg1m - latta bile kal-
sa - yararh bulur. Litvinof'un gorii§ii kazamr ve Sov-
yetler Birligi, Tiirkiye gibi, Kellogg Pakti'm ilk onayla-
yan iUkelerden biri olur. Biitiin iilkelerin onaylamas1-
nm uzun zaman alacag1m dii§iinen ve bir Polonya sal-
dmsmdan c;ekinen Rusya, Polonya'ya her ikisinin de
imzalad1g1 Kellogg Pakti'nm iki iilke arasmda hemen
ytiriirli.ige konmasm1 onerir. Polonya boylece, paktm
onaylanmas1 i§lemlerinden once, Rusya'ya hie; degilse
resmen sava§ ac;ma hakkmdan vazgec;mi§ olacakt1r. Po-
lonya, gorti§meleri uzatir. Balt1k Devletleri ile Rusya'y-
la diplomatik ili§kileri bulunmayan Romanya'mn da
katilmasm1 ister. Litvinof kabul eder. Fakat Polonya
yine isteksizdir. Nihayet ABD c;evrelerinin etkisiyle, Es-
tonya, Letonya, Polonya, Romanya ve Sovyetler Birli-
g"i, Moskova'da bi.iyi.ik bir torenle, anla§mazhklarda sa-
va§a ba§vurmay1 yasaklayan Litvinof Pakti'm imzalar-
lar. Daha sonra Ttirkiye, !ran ve Danzig Serbest ~eh
ri, ayn ayn imzalayarak Litvinof Pakti'na kat1hrlar.
* Bir Tiirk D1:;;i:;;leri Bakanmm, o gtinlerde Atatfirk'tin ve
klll kirk yaran inonii'nfin onaym1 almadan boyle bir konuda
en ufak bir giri:;;imde bulunabilmesi olanak d1:;;1d1r. Bu neden-
le, elestirilen aslmda kisi degil, Cumhuriyetin d1:;; politikas1d1r.
Grew'un komiinistlik arilay1:;;1 ise, Birinci ve ikinci Kitaplarda
gordtigiimtiz tizere, kendisine ozgtidtir. 1930 y1llarmm a:;;m mil-
liyetc;;i Universite genc;ligi de, Grew'a gore, komtinist egilimli-
dir, Egitim Bakam milliyetc;;i Necati, «yabanc1 dil:;;mam, kiil-
tiirstiz ve bagnaz»dlr ...
1439

Kellogg Pakt1, boylece Litvinof Pakti ile, Sovyetler Bir-
ligi ve kom§ulan arasmda resmen sava§tan kagmma.
belgcsi haline gelir ... Litvinof PaktI'nm, Millet Mecli-
si'nde onaylanmas1 sirasmda, 1 Nisan 1929 gi.inu, Tev-
fik Rti.l}til. Aras, bunu «Kellogg Pakti'nm bir an once Do-
gu Avrupa'da yliriirltige konmas1)) diye ag1klar.
SiLAHSIZLANMA VE TURKiYE
Tiirkiye ve Sovyetler Birligi, Milletler Cemiyeti
il.yesi degillerdir, fakat Milletler Cemiyeti'nin sonu gel-
mez silahs1zlanma toplantilarma katihrlar. Bat.Illlar,
1922 Cenova Konferans1'na oldugu gibi*, Silahs1zlanma
Konferans1'na da Sovyetler Birligi'ni c;agmrlar, Tiirki-
ye'yi gag1rmazlar. Litvinof, Kas1m 1927'de Silahs1zlan-
ma Hazirhk Komisyonu c;ah§malarma ilk kez katilmca,
Turkiye'nin de c;ag1nlmas1m, «Tiirkiye Cumhuriyeti'nin
dunya politikasznda oynamakta oldugu onemli rol ve
cografz durumu nedeniyle» ister61 • Tiirkiye bundan son-
ra silahs1zlanma c;all§malarma Mart 1928'de kat1llr.
Litvinof, Komisyona yalmzca propaganda amac1
gildil.yormu§ goriinen ve biiti.in Ordulan ve silahlarr
kald1ran 14 maddelik bir program sunar. Litvinof, pro-
paganda suglamalarm1 pe§inen «Evet, propagandadm>
diye kar§1lar :
«Evet, bu ban§ ic;in gerc;ek bir propaganda. Eger
Silahs1zlanma Haz1rhk Komisyonu, ban§<;I propaganda
ic;in en uygun yer deg'ilse, kabul etmek gerekir ki, bura-
da bir yanh§ anlama sonucu bulunuyoruz.»
* Atattirk, Mart 1922'de Meclis'i ai;arken, Cenova Konfe-
rans1'na katllma istegimizi ai;1klar: «Mart bai;;mda toplanacagr
soylenmii;; olan bu konferansa - Ttirkiye d1i;;ta b1rak1Imak tize-
re - btittin Avrupa devletleri i;agmlm1i;;t1r. Ttirkiye'nin konfe-
ransa almmasr i<;in Paris temsilcimiz arac11Ig1yla girii;;imlerde
bulundugumuz gibi. dostumuz Rus i;lfiralar Cumhuriyeti'nin
de bu konuda giri~imi olmui;;tur.» (Atattirk'tin Soylev ve De-
mei;leri, Cilt I, s. 239). Rusya'mn, Ttirkiye'nin i;agnlmasr konu-
sundaki isranna · ragmen, 1922'deki bu Avrupa Konferans1'11a
Ttirkiye almmaz.
1440

Litvinof'un 14 maddelik silahs1zlanma program1
§Oyledir:
1 - Biittin kara ve deniz kuvvetlerinin kaldml-
mas1, hangi bi<;;im altmda olursa olsun bunlann yasak-
lanmasi.
2 - Btittin askeri silahlarm, cephanelerin, kimya
sava§I arac;;larmm, asker! birliklerin elindeki ve depo-
lardaki ba§ka her ttirli.i silahm yak edilmesi.
3 - BU.tun sava§ gemilerinin ve askeri uc;;aklarm_
hurdaya r;;1kanlmasi.
4 - Askerlik egitimi ic;;in vatanda§lann silah al-
t.ma almmasma son verilmesi.
5 - !ster mecburi, isterse gonilllil olsun askerlik
hizmetinin kalc.hnlmas1 ir;;in bir yasa yap1lmasi.
6 - ihtiyatlarm askere r;;agnlmas1111 yasaklayan
bir yasa.
7 - Berkitilmi§ yerlerin ve deniz tislerinin yok
edilmesi.
8 - Askeri amagh fabrikalarm ve gene! sanayi
kurulu§lan i~indeki bi.iti.i.n askeri sanayi tesislerinin ba-
n§<;;l alanlara kaydmlmasi.
9 - Devlet ve kamu kurulu§lan btitr;;elerinde as-
ker! ama9h fonlar aynlmasma son verilmesi.
10 - Deniz, Rava ve Ordu Bakanliklannm kald1-
11lmas1, genelkurmaylarm ve her c;;e§it askeri kurum,_
hizmet ve idarenin dag1tilmasi.
11 - Her ttirl ti askeri propaganda ve ogretimin
bir yasa ile yasaklanmas1, genr;;ligin bu zihniyetle egi--
timinin onlenmesi.
12 -- Silah ve her c;;e§it tahrip arac1 ihtira berat--
larmm bir yasa ile yasaklanmas1 ve bu cins icatlardan
sakm1lmasm1 saglayic1 tedbirler almmasi.
13 - Yukandaki htiktimlere aykln her ttirli.i. dav--
ram§1 devlete kar§I su<; sayan yasa haz1rlanmasi.
14 - Bu htiktimlere aykm di.i§en milli ve millet-
leraras1 plandaki btiti.in hukuk tasarruflarmm dtizeltil--
rnesi ve kaldlnlmasi.
Litvinof'un bu toptanc1 silahs1zlanma program1,
144!.

Mart 1928'de gi:iri.i§iiliir. Yalmz Almanya ve Ti.irkiye,
Litvinof plamm destekler. Onerinin reddi uzerine, Lit-
vinof, toptanc1 olmayan daha i:il<;;i.ilii ve k1smi silahs1z-
lanma program1 getirirse de, bundan bir sonug gikmaz.
_Fakat 1928 y1lmda Ti.irkiye Cumhuriyeti'nin sava§tan
ve askerlikten gelme yi:ineticileri, Milletler Cemiyeti'n-
de askerlig"i toptan kaldirmay1 amaglamI§ bir program1
savunurlar. Prof. Gonlubol, bu olay1 §U si:izlerle belir-
·tir:
«Bag1ms1zhk Sava§1'ndan sonra Tiirkiye'nin ilk kez
katild1g1 bu milletleraras1 konferansta, Tfuk temsilcisi,
toptan silahs1zlanma hususunda Sovyet tezini destek-
lemi§tir.» 62
DI~ POLiTiKADA DAHA SIKI

i~BiRLiGiNE DOGRU
1929 Ekiminde, bir ingiliz filosu, bu kez dost ola-
rak Istanbul'a gelir. Bati diplomatlan olay1, Ti.irkiye'-
. nin di§ politikasm1 degi§tirip ingiltere'ye yakmla§ma-
s1 diye yorumlamak isterler. Bol§evik Rusya'ya kar§I bir
Turkiye - Polonya - Romanya bloku kurma tasanlarm-
·dan vazgegemeyen Fransa, Ti.irkiye ile imzalad1gi borg-
lar anla§masmdan umutlamr. Lozan Konferans1'nm
son di:ineminde Fransa ile .en bilyiik kavgalardan biri
bor<;larm frankla rm, yoksa ingiliz liras1 ya da altmla
m1 i:idenmesi noktasmda olmu§tu. Ne var ki, Paris Bii-
yilkelgisi Fethi Okyar, 1928'de, Frans1z alacakhlarm te-
zine hak veren bir anla§ma imzalami§tir. Bu, Tilrkiye'-
:nin altmdan kalkamayacagi ve yeniden dl§ borglara ve
yabanc1 sermayeye ag1lmasma ve daha sonra Polonya -
Romanya - Tilrkiye blokuna siiriiklenmesine belki de
ilk ad1m1 te§kil edebilecek tehlikeli bir giri§imdir. Ni-
tekim bir sure sonra, ya Frans1z sermayesine teslim ol-
mak, ya da anla§madan vazgegmek durumu ortaya p-
kar. inonii, «Borglar ancak kag1t parayla odenecektir»
der. ini:inii'niin dedigi olur. Okyar, Fransa'ya kar§l s6-
ziinii tutamad1gmdan Paris Biiyiikelgiligi'nden aynhr
.1442

ve yabanc1 sermaye ile kalkmmay1 savunan Serbest Par-
ti'yi kurar. Tiirkiye, Fransa'mn borglar tuzag'lna boy-
lece dii§mez. Fakat o sirada Bol§evikler de Tiirkiye'nin
Fransa'mn oyununa geldiginden miithi§ kaygi.lamrlar.
iki iilke arasmda ilk kez polemikler bile goriiliir. Du-
rum, Tii.rkiye'nin Osmanh i:mparatorlugu giinlerindeki
di§ politikaya kaymas1m sabirs1zhkla bekleyen Batill
diplomatlan sevindirir. Karahan'm Arahk 1929'da An-
kara'ya geli§i, Tii.rkiye'nin Frans1z oyununa dii§mesin-
den Rusya'nm duydugu korkunun belirtisi say1llr. ABD
Bii.yii.kel<;isi Grew, bu kayg1y1 amlarmda §6yle as;1klar :
((Ruslarm kayg1lan iki noktada toplanabilir:
1 - Tiirkiye'nin siyasal s;1kar ve egilimlerinin Ba-
t1ya dogru yoneli§inin yaratt1g1 artan kayg1. Ekim aym-
da ingiliz Akdeniz Filosu'nun Tiirkiye'de s1cak kar§Ila-
lll§l, bu kaygi.yi en yi.iksek noktaya ula§tlrmi:~tir.
2 - Ozellikle Rusya'ya kar§lt amas; gii.den muhte-
mel bir Tiirkiye - Polonya - Romanya blokunun canll
korkusu.» 63
Ne var ki, geli§meler hi<; de Sovyetlerin bu iddia
edilen kayg1lanna hak verdirecek bis;imde olmaz. Kara-
han'm geli§iyle, 1925 Tarafs1zhk ve Saldirmazhk Ant-
la§mas1'nm y1ldontimi.inde, di§ politikada daha s1k1 bir
i§birlig-ini ongoren bir protokol imzalamr. Euna gore;
iki devlet, biribirlerinin onayi olmadan siyasal anla§ma
amac1 gi.iden gorti§melere dahi girmeyeceklerdir. Pro-
tokolda §6yle denir :
<cimzacilarzn her biri, oteki tarafa bildirmeksizin,
onun dogrudan dogruya kom§USU olan devletlerle siya-
sal anla§malar imzalamaya yonelmi§ miizakerelere gi-
ri§meme ve boyle anla§malan ancalc sozii ger;en tarafin
rizasiyla imzalaman yiikiimlilliigiinil almi§ttr.
Frans1zlarm hayal ettikleri Polonya - Romanya -
Tiirkiye antisovyet blokunu bu protokol engellemekte
ve iki i.ilke arasmda di§ politikada bir cins veto yetki-
si de tamyan s;ok yakm bir i§birligi kurmaktadir.
Bu politikanm amac1, km~at1lma ve yak edilme kor-
1443

kusu i~inde ya§ayan Sovyetleri, Ti.irkiye'den zarar gel-
meyecegi konusunda yatu~tirmaktan m1 ibarettir? Turk
yoneticileri, aslmda Fransa'nm kollanna dti§meye ha-
zir m1dirlar? Ankara'daki Batih diplomatlar kendi ara-
larmda bu konuyu i;ok tartl§Irlar. ABD Bi.1yi.1kel9isi
Grew, amlannda bu tartl§malardan soz eder:
«Husya'ya kar~1 yonelmi§ Ttirkiye - Polonya - Ro-
manya siyasal bloku kurulmas1 hakkmda ileri stirillen
tehlike konusunda, Alman Bi.iyi.ikeli;isi, son Ttirk-Rus
protokolunun imzasmdan once, bunm1 gerc;ekle§me yo-
lunda bir olas1hk te§kil ettigi karnsmdadir. Alman Bi.i-
yi.ikeli:;isin~ gore, Rusya tam zamanmda davranm1§ ve
bu yondeki geli§melerj durdurmu§tur. ingiltere Btiyuk-
eli;isinin de payla§tig1 benim gorti§i.ime gore, Ttirkiye
ac;1smdan boyle bir hareket ciddi olarak dti§tinillmemi§-
ti ve hic;bir zaman da dil§tintilmemi§tir.»
ABD Btiytikeli:;isi, Ti.irkiye'nin antisovyet blok kur-
maktan kac;rm§lhI, kendi 91kar anlayi§ma gore §Oyle yo-
rumlar:
«Sorunu ic;tenlikle koymak gerekirse, Tilrkiye, ek-
megine hangi yandan yag silruldilgilnil bilmektedir.
Kapzlari i<;;inde komilnist propagandasma izin verme-
mekle birlikte, Turkiye, <;zkarlarinm goreceli olarak "kud-
retli bulunan kom§usuyla c;atz§maktan <;ok, onunla i§-
birliginde yattzgmz son derece iyi degerlendirmekte-
dir.» 0~
ABD Btiyi.ikelgisinin yorumunda bir gerc;ek pay1
vardlr. Fakat Ttirk dl§ politikasmm temeli, onun an-
lad1g1 anlamda ekmegine yag stirmeyi saglamak degil,.
Ttirkiye'nin politik ve ekonomik bag1ms1zhg1m en sag-
lam bic;imde gtivenceye almaktir. Rusya ile yap1lan an-
la§malarm amac1, onlann gi.ivenlik konusundaki ku§-
kulanm dag1tarak, Ttirkiye'nin gtivenligini v·e bag1m-
s1zhgm1 peki§tirmektir. ismet Pa§a'mn yakm1 gazeteci
ve milletvekili As1m Uff, 1930 yill amlarmda, Turk d1~
politikasm1 §Oyle ac;1klar:
«Bir gun Tilrkiye'yi isvic;re gibi tarafsiz bir memle-
1441

.ket durumuna getirmek isme~ Pa§a'nm siyasal ama-
cidir.»
As1m Us, bir y1l sonrak.i amlannda §U notu dti§er :
«Osmanli imparatorlugu'nun en biiyiik dil§manla-
rz, Yeni Turkiye'nin en buyiik dostlarzdir: Rusya ve Yu-
nanistan.»6"
MILLETLER CEMiYETi VE TURKiYE
Ttirkiye, Milletler Cemiyeti'ne girrneye isteklidir.

Fakat Bati devletlerinden saldm bekleyen ve Milletler
Cemiyeti'nin bu yolda kullamlmasmdan ku§kulanan
Rusya'inn isteksizligi nedeniyle, girmez. Arna Milletler
Cemiyeti'ne ilgisini siirdiiriir." Kendisini giderek hisset-
tirmeye ba§layan fa§izm tehlikesine kar§I, Fransa ve
!ngiltere ile Sovyetler Birligi arasmdaki dti§rnanhgm
az ~ok yurnu§amasm1 bekler. 1932 Nisanmda Ba§bakan
!nonii ve Aras Rusya'ya glderler, Kalkmma Plamna 8
milyon dolar kredi saglarlar. Sovyetler Birligi, 1925
Antla§mas1 ve ekleri geregince, Tiirkiye'nin Milletler
Cemiyeti'ne girmesini olumlu kar§1lar. Ancak ondan
sonradir ki, Tiirkiye, Temmuz 1932'de Milletler Cerni-
* 1929'da Briand, Avrupa Federasyonu goril§iinti ortaya
atar. Fransa, May1s 1930'da Milletler Cemiyeti'nin Avrupah ilye-
lerlne bir muht1ra verir. Muht1rada, hicbir gercekle:;;me olana-
ib bulunmamakla birlikte, bir Avrupa Birligi kurulmas1 oneri-
lir. Sovyetler Birligi'ne muht1ra yollamr. Tilrkiye'ye yollanmaz.
Fakat Avrupa Birligi projesini incelemek uzere yap1lacak top-
lant1ya ne Rusya, ne de Tilrkiye cagnllr. Tilrkiye dostluk kur-
dugu Ulkeler katmda giri§imlerde bulunur. Almanya, italya,
Yunanlstan, Macaristan ve Bulgaristan'la ili:;;kileri cok iyi ol-
dugundan, onlardan Tilrkiye ve Sovyetler Birligi'nin de Avrupa
Blrligi Komisyonu'nun calI:;;malarma kat1lmalarm1 saglamala-
nm ister, Almanya ve italya, Fransiz muht1rasma verdikleri
cevapta, Sovyet Rusya ve Tilrkiye'nin kat1lmas1 gerektigini be-
lirtirler. Oteki dost devletler de Sovyetlerin adm1 anmaks1zm,
Ti1rkiye'nin katllmasm1 onerirler. Ve 1931 May1smdaki Avrupa
Birligi Komisyonu toplant1sma Sovyetler Birligi ve Tilrkiye ca-
gmllr. Tiirkiye'nin giittiigil ama(!, bu iki devlete kar~1 Avrupa
Birligi ad1 altmda tertiplere giri5ilmesini engellemektir.
1445

yeti'ne girer. Yalmz Sovyetler Birligi'nin giivensizlik
ku:~kusunu iyi bildiginden Milletler Cemiyetince Sov-
yetler Birligi'ne kar§1 almabilecek tedbirlere Tiirkiye'-
nin kat1lamayacag1m bir notayla garanti eder. Notada:
ccSovyetler Birligi'ne kar§l oteki devletlerce yonel-
tilip de Tiirkiye'nin hakh gormeyecegi... bir sw;lama,
onu 16. madde garegince alrnacak herhangibir tedbire
katilma zorunda birakamaz)) denilir.
Tiirkiye, Milletler Cemiyeti'ne kendisi ba§vurarak
degil, davet edilerek kat1lmay1 uygun bulur. Nitekim,
orgutiin 6 Temmuz 1932 tarihli olaganiistii toplantis1
sirasmda, ispanya temsilcisinin onerisi ve Yunan tem-
silcisinin desteg'iyle, Milletler Cemiyeti Gene! Kurulu,
Tiirkiye'nin orgiite davetini ongoren bir karar tasans1-
m kabul eder. 9 Temmuzda Biiyiik Millet Meclisi, dave-
ti uygun buldugunu belirtir.
Tiirkiye, Milletler Cemiyeti'nin ingiltere ve Fran-
sa'nm kontroliinden kurtulmas1 i<;;in, Sovyetler Birligi'-
nin de katilmas1m zorunlu goriir ve bu yolda <;;aba gos-
terir. Yugoslavya ve Romanya ile birlikte, Fransa'mn
dostu olan Dr. Bene§'in <;ekoslovakya's1 aym yonde i;a-
h§ir. <;ekoslovakya, artan Alman tehlikesi kar§Ismda,
Fransa'mn uydulugu politikasmdan uzakla§Ir ve Sov-
yetlerle iyi ili§kiler kurmaya yonelir. Dr. Bene§, Nazi
tehlikesi arttigi ol<;;iide, Tiirkiye'nin de destegiyle, Rus-
ya - Fransa ve Rusya - <;ekoslovakya yakmla§masuu.
saglar. Tiirkiye, Fransa ve Qekoslovakya'mn <;;abalanyla.
Sovyetler Birligi Milletler Cemiyeti'ne girer. Turk D1§-
i§leri Bakam, bu olayi §6yle yorumlar :
<<Milletler Cemiyeti'nde, smirh bir Ol<;;iide olmakla
birlikte, hem kendimize, hem de insanhk diinyasma hiz-
met edebilecegimizi gordiik, girdigimize asla pi§manhk
duymad1k. bzellikle biiyiik kom§umuz ve dostumuz,
Sovyetler Rusyas1'nm da biraz sonra bu orgiite girmesi,
hareketimizin dogrulugunu gosterdi. Zaten oraya, onun-
Ia anla§arak girmi§tik.))6G ·
1446

DORT BUYUKLER DIKTASINA KAR~I
TURK GiRi$iMi
Ban§<;;l Turkiye, Milletler Cemiyeti'nde silahs1zlan-
ma ve saldirmm yasaklanmas1 c;;ah§malarma buyuk il-
gi gosterir. Silahs1zlanma c;;ah§malan, saldm tammla-
namad1gmdan, guvenlik gerekc;;esiyle gi.iglUklerle kar§l-
la§Ir. Litvinof, sald1n yerine, saldirgam tammlamaya
yonelir. Son 150-200 y1l ic;inde c;;1km1§ sava:;ilarda ileri
silri.Uen sava§ nedenlerini toplar ve boylece olaylardan
bir saldirgan tammlamas1 c;;1kar. Litvinof, bunu once
Aras'a gosterir. iran s1rnnm i.is yaparak y1llarca Ti.irki-
ye'yi rahats1z eden c;;ete hareketlerini ve Makedonya ko-
mitelerinin faaliyetini iyi bilen Aras, bu tip saldrrgan-
hg1n da tarnmlama ic;;ine almmasm1 ister. Bu Ti.irk one-
risi, maddenin be§inci f1kras1111 te§kil eder. Gi.ivenlik
Altkomisyonunda i.inli.i Yunan hukukc;;usu Politis, bu
tammlama i.izerinde c;;ah§Ir ve bir rapor hazirlar. Ra-
por, komisyonca kabul edilir.
Tilrk-Sovyet ortak c;;abas1 olan saldirgamn tamm-
lanmas1 maddesi, bi.iyi.ik devletlerin ki.ic;;ukler i.izerinde
dikta kurma giri~imini bozma yolunda beklenmedik bir
yarar saglar.
1932 y1h Ekiminin sonlarma dogru, Mussolini'nin
giri§imiyle, Roma'da ingiltere, Fransa, Almanya ve
italya bir anla§ma parafe ederler. Bu Dortli.i Pakt, dort
devletin Avrupa i.izerinde dikta kurmaya yoneldikleri
ku§kusunu yaratir. Ki.ic;;i.ik itilaf (Qekoslovakya, Yugos-
lavya, Romanya) Devletleri, Romanya DI§i§leri Baka-
mm Paris'e yollarlar, fakat bir sonuc;; elde edemezler.
Ti.irk D1§i§leri Bakam Aras, Dortli.i Pakt'tan duydugu
kayg1lan Ba§bakan inoni.i'ye ac;;1klar. inoni.i, aym gori.i§-
leri payla§ir. Atati.irk de olaydan kayg1lamr. Hatta ya-
banc1 elc;;ilere Ankara Palas'ta verilen bir ak§am yeme-
ginde, Ti.irkiye Cumhuriyeti'nin boyle bir Dortli.i Pakt'-
m geregini anlayamad1gm1, hi.ikumetimizin bunu iyi
kar§1lamayacagm1 belirtir. Atati.irk, Ti.irk DI§i§leri Ba--
kanma, bu dortli.i tertibi bozma yolunda c;;aba gosterme
1447

direktifini verir. Bakaniar Kurulu, 1933 Haziramnda
Londra'da toplanan DU.nya Ekonomi Konferans1'nda,
bu i§le de onemle ugra§mas1 i<;;in DI§i§leri Bakamm go-
revlendirir. Kcnferansa Ekonomi Bakam Celal Bayar
.da katilmaktadir.
Aras, Londra'da ilk i§ olarak . Sovyet Rusya DI§i§-
leri Bakam Litvinof ile gorii§iir. Litvinof da Dortlii
Pakt'tan c,ok kayg1hdir. Her iki Dl§i§leri Bakam, dort-
lii tertibi onlane yolunda c,aba gostermeyi kararla§tlnr-
lar. Ara.s, giri§ime Polonya'y1 katmaya on8m verir. Rus-
lar, Polonya'ya kar§I <;;ok guvensizdir. * Aras, bu i§i c;oz-
meyi iizerine ahr. Dortl ii Pakt d1§mda b1raklld1gi i<;;in
giicenen Polan.ya, Aras'a olumlu cevap verir. Aras, da-
ha sonra Romanya DI§i§leri Bakam Titulesku'yu bulur.
Romanya da Dortlii Pakt'tan zaten ku§kuludur. Fakat
Romanya'nm Basarabya'yi i§galini Rusya ba§mdan be-
ri tammay1 reddetmi§tir. iki Ulkenin aras1 gergindir.
Aras, Basarabya sorununun varhgma ragmen, bu iki
Ulke arasmda ban§<;l i§birligini gerc,ekle§tinneyi dener.
Titulesku ile aralarmda §U konu§ma gec;er :
((Aras - Roma t-ertibini suya dii§ii.rmek hala eli-
mizdedir.
Titulesku - Sayle, ne istersen yapacag1m.
Aras - Roman.ya ile Sovyetler Birligi arasmda bu
vesileyle bir dostluk kurulursa, Rusya'dan Basarabya
davasmda ban§ d1§mda yollar izlemeyecegi garantisi
almabilir, halk huzura kavu§ur. Balkan Antanti, Kii.-
c,iik itilaf Devletleri, Sovyet Rusya ve Polonya hep bir-
likte Dortli.i. Pakt'a kar§1 bir§eyler yapabilecegimizi sa-
myorum.
· Titulesku - Sovyet Rusya Dl§i§leri Bakam ile ko-
nuyu nas1l konu§acag-Im?
* Polonya, Fransa ile birlikte Bol§evik Rusya'ya «ha9ll se-
feri» yurutenlerin ba§mda gelmektedir. Poldnya, Ti.irkiye'ye
de birka9 kez Rusya'ya kar§I ittifak yapmay1 onerir. Ti.irkiye,
reddeder ve kom§ulanyla !yi ge~inmesini Polonya'ya ogutler.
Sonraki olaylar, bu ogutlerin ne kadar yerinde oldugunu dog-
i"ular.
1448

Aras - Qok basit. izin verirseniz, §imdi odamzdan
telefonla Litvinof'u arayacag1m. Sizin ic;in bir bulu§-
ma alacag1m.>;
Aras, Litvinof'u arar. Litvinof, Titulesku'yu hemen
bekledigini soyler. Donii§te Titulesku, Litvinof'la tam
.anla§maya vard1klanm Aras'a bildirir. Aras, giri§ime
bir bigim vermek ic;in Litvinof ve Titulesku'yu Tiirkiye
Biiyiikelgiligine davet eder. Bu toplant1da Titulesku,
Litvinof ve Aras'm eseri olan saldirganm tammlanmas1
<;erc;evesinde, Rusya, Polonya, Balkan Antant1 ve Kii-
~iik itilaf Devletleri arasmda bir antla§rha yap1lmas1
onerisinde bulunur. Oneri, ho§nutlukla kar§Ilamr. Zi-
ra Romanya, hem Balkan Antanti'mn, hem de Kiigii.k
Itilaf'm iiyesi ve Polonya'mn miittefikidir. Onerinin on-
dan gelmesi ba§anyi kolayla§tuacaktir.
Litvinof, Moskova'ya dam§ir, s1mrlarmda giivenli
ili§kiler kurma c;abasmdaki Rus Hiikumeti, Sovyetlerin
biitiin kom§ulanyla anla§ma yap1lmasm1 ister. Sonun-
da, saldirgamn tammlanmas1 etrafmda - Tiirkiye'nin
ikisinde de yer ald1g1 - iki anla§ma yap1lmas1 karar-
la§tmhr. Birincide Sovyet Rusya ve Polonya ile Bal-
kan Antant1 ve Ki.igi.ik itilat Devletleri bulunur. ikin-
ci anla§may1 yalmz Sovyet Rusya'nm kom§ulan imza-
lar. Iran ve Afganistan'm kat1lmas1m Tiirkiye saglar.
iki anla§ma da Londra'da Sovyetler Birligi Bi.iyi.ikel<;i-
liginde imzalamr.
MUSSOLONI'YE VERILEN DERS
Litvinof Londra'ya, Aras da ~oma'ya anla§malar
hakkmda bilgi vermekle gorevlendirilir. Aras, Roma'da
Ba§bakan Mussoloni ve DI§i§leri Bakam Grandi tara-
fmcfan kabul edilir. Sovyet Rusya ve kom§ulanyla Bal-
kan ve Kii<;i.ik !tilat Devletlerinin sald1rgamn tamm-
lanmas1 konusunda anla§maya varmas1, Dortlii Pakt
giri§iminin onemini azalt1r ve Mussoloni'yi klzdmr.
Aras'1 «Londra'da birgok faaliyetlerde bulunmu§sunuz»
diye kar§1layan Mussoloni, Sovyetlerle ittifak yap1p
Turkiye'yi yalmz b1rakma tehdidinde bulunur :
1449

«Mussoloni - Ruslarla bir ittifak yapmak istiyo-
rum.
Aras - Sovyet Rusya ile ittifak1mz c;ok iyi bir§ey
olur. Boyle bir ittifaka memleketimizin katilmas1m da
hiikumetime onerebilirim.
Mussoloni - Rusya ile yapacag1m ittifaka Tiirki-
ye'nin de katilmas1111 belki ileride dii§ilnebilirim. Fakat
neden katilma i§ini §imdiden bir oldu-bitti yapmak is-
tiyorsunuz?
Aras - isteginizi kolayla§tirmak ir;;in.
Mussoloni (Bu kar§Ihktan §a§Irarak, DI§i§leri Ba-
kam Grandi'ye sorar) - Tilrkiye DI§i§leri Bakanmm
soziinii iyi anlayamad1m.
Grandi - Turkiye DI§i§leri Bakam hakhdir. <;iin-
kii Sovyetler Rusyas1, Tiirkiye'nin onay1 olmad1kc;a bi-
zimle ittifak yapamaz. Sovyetlerle Tilrkler arasmdaki
antla§mada bu konuda kar§Ihkll yiiki.imli.iliikler vard1r.
Mussoloni - Her hususu ba§mdan dii§iinmeyi bi-
lenleri c;ok takdir ederim ... italya ile Tiirkiye arasm-
daki dostluk ili§kilerinin gittikc;e kuvvetlendiginin Dr.
Tevfik Ril§tii dostumuzun bu ziyareti dolay1s1yle ya-
ymlanmasm1, bu seferki resmi bildirinin c;ok ozlti olma-
sm1 isterim.»
Roma'da parafe edilen Dortlii Pakt, artik imza edi-
lemez.67
BALKAN PAKTI
Yine Tiirkiye, Balkanlarda hi<;bir devletle di.l§man-
hg1 olmayan bir ban§ bolgesi kurulmasma biiyiik onem
verir. Tiirkiye, Balkan Devletleri'nin her biriyle dost-
tur. Fakat oteki Balkan D2vletleri arasmda say1s1z an-
la§mazhklar vardir. Balkanlararas1 anla§mazhklan gi-
dermek ic;in herkesle dost Ti.irkiye, sabirh r;;aba goste-
rir ve bunda hayli ba§arih olur. Ornegin Bulgaristan
Pakt'a girmez, fakat Ti.lrkiye'nin i;;abalanyla, Montreux
Bogazlar Konferans1'nda ve Akdeniz'deki korsan gemi-
lerle ortak miicadeleyi .()ngoren Nyon Konferans1'nda,
1450

Bulgaristan, Balkan Devletleri ile i§birligi yapar. Bul-
garistan'm silahlanmasma getirilen smirlamalarm kal-
dmlmas1 igin oteki Balkan Devletlerinin nzas1m elde
etmekte Turkiye onemli rol oynar.
Balkan Devletleri arasmdaki anla§mazhklarm gi-
derilmesinin yam s1ra, Tiirkiye, bu devletlerin oteki
kom§ulanyla, ozellikle Sovyetler Birligi ile iyi kom§U-
luk ili§kileri kurmalarma buytik onem verir. Ornegin
ne Ttirkiye, ne de Sovyetler Birligi tarafmdan Roman-
ya'nm Basarabya'yi ilhak1 tanmmad1g1 halde, Rusya
ve Romanya arasmdaki kotii ili§kiler, Tiirkiye'nin ara-
c1hg1yla hayli dtizeltilir. Hi<; degilse Titulesku zamanm-
da Basarabya sorunu, ikinci plana geger, Balkanlarda
ban§m kurulmas1 on plana g1kar.
Bol§evik Rusya, Aras'a gore, daha 1926 yilmda Yu-
goslavya dostluguna dayah bir Balkan politikasm1 te§-
vik etmi§tir. Fakat 1934 y1hmn §ubatmda Ttirkiye, Yu-
goslavya, Yunanistan ve Romanya arasmda Balkan
Pakti Atina'da imzalanacag1 sirada, Rusya, italya'nm
da etkisiyle, Balkan Pakti'na kar§1 bir duraksama gos-
terir. Basarabya ve Pakt'm Rusya'ya kaq1 yonelme ola-
s11lg1 gibi konularda ku§kuya kap1hr. Oysa 1925 Turk -
Sovyet Antla§mas1 ve eklerine gore, Tiirkiye'nin Bal-
kan Pakti'm imzalayabilmesi igin Sovyetler Birligi'nin
onay1 gereklidir. Rusya'mn duraksamas1 iizerine, HU.ku-
met, Aras'1 gorti§mek tizere Ankara'ya <_;ag1nr. Bu nok-
tada olaya Atatiirk kan§Ir. Cumhurba§kanhg1 Genel
Sekreteri Soyak, Ataturk'tin mtidahalesini ve sonucu
§6yle anlatir :
«Durumdan haberdar olan Atattirk, derhal i§e mti-
dahale etti. Dr. Aras'a Atina'dan aynlmakta acele et-
memesini telgrafla bildirdi. Di§i§leri Bakan Vekili §iikru
Kaya Bey arac1hg1yla da Rusya'mn Ankara Bi.iyiikelgi-
si Surig'i <;ankaya Ko§ki.i'ne <_;agirdl.
§iikri.i Kaya Bey, Surig'i sog·ukalgmhgmdan hasta
bir halde yatakta bulmu§tu, yiiksek ate§i de varmI§ ...
Euna ragmen kalkm1§, giyinmi§ ve Ko§k'e gelmi§ti.
K6§k'te bir yandan Bi.iyi.ikel<;inin istirahat ve teda-
1451

visme ozen gosterilirken, ote yandan memleketiyle ha-
berle§mesi ii;in, telsiz dahil, biltiin telgraf hatlan em-
rine verildi. Onun arac1hg1 ile, Rus yoneticilerine ha-
zirlanan paktm ne oldugu ve am~lan hakkmda ag1k-
lamalarda bulunuldu ve 24 saatten fazla suren gorii§-
meden sonra sorun c;oziildu. Pakt'm metnine, Rusya.-
nm kayg1sm1 giderecek kay1tlar konulmasmda anla§-
maya vanlm1§ti, oyle yap1ld1 ve hazirlanan tarihsel bel-
ge 9 ~ubat 1934 gi.ini.i imzalandi.*)) 68
Balkan Pakti, bi.itlin Balkan Devletlerine ai;1ktir.
Amag, imzac1 devletlerin mevcut s1rnrlarmm giivenli-
ginin kar§1hkh olarak garanti edilmesini ve Balkan Ul-
keleri arasmda i§birliginin kurulmasm1 ve birbirlerine
kar§I tertiplere giri§melerinin engellenmesini saglamak-
tir.
Pakt, higbir devlete kar§1 degildir. Ozellikle italya
ile, Balkan Pakti, bir anla§maya varmay1 yararh sayar.
Aras, Pakt adma bir dostluk belgesi imzalama istegini
italya'ya duyurur. italya, Romanya'rnn ayn tutulmas1
gerektigini ileri si.irerek, Balkanlarda birlik kuru!ma~1-
m istemedigini belli eder. Fransa arac1 konularak, Bal-
kan Pakt1 ve italya arasmda iyi kom9uluk ili§kilerinin
korunmas1 saglanmaya gah§illrsa da, sonui; elde edile-
mez. italya, Balkan Birligi'ni istemez, Fransa D1§i9leri
Bakam Laval ise, bu konuda gev§ek davramr.
* Tevfik Rii§tii Aras, bu konuda §oyle yazar: «1934'te Bal-
kan Antant1 imzas1 srrasmda Sovyet Rusya, italya'ya ragmen
Balkan birligini kolayla§tmyor gibi goriinmekten sakmma
amacryla olsa gerektir ki, bu antantm yaprlmasma baz1 zor-
luklar gostermi§Se de, Romanya hakkmda ihtirazi kay1t ko-
nulmas1 ko§uluyla, esas itibariyle raz1 olmu§tur. Oteki btiylik
devletlerin uygun bulmay1§1, bu i§i zorla§t1rabilirse de Paktm
imzasma engel olamazd1, ama Balkan Pakt1'na Romanya'nm
dahil bulunmas1 nedeniyle, Sovyet Rusyas1, esas itibariyle mu-
vafakat etmemi§ olsayd1, Balkanlarda dart devlet anla§mas1
yap1lamazd1.
Balkan Antant1 yap1ld1ktan sonra ilk i§birligi yapan Sov-
yet Rusya olmu§tur. Sovyetlerin bu politikasmda, Tiirk-Sovyet
dostlugunun biiyiik pay1 vardir.» CDr. Tevfik Rii§tti Aras, GO-
ril§lerim, 1945, s. 55-56)
1452

FA$1ST EMPERYALiZM KAR$ISINDA TURKiYE
1935 yilmdan itibaren Almanya ve italya'nm sa-

va§a hazulandlklari iyice belli olur. Almanya, Versay
Antla§mas1'nm sayfalanm teker teker yirtar. Alman
Ordusu Ren bOlgesine girer; italya, Habe§istan'a salC.1-
nr. Bir Dunya Sava§1'na dogru yol almd1g1 anla§ihr. Bu
durum, mevcut smirlarm korunmasmdan yana olan
ingiltere ve Fransa ile Sovyetler Birligi'nin yakmla§-
masma yol agar. Bu yakmla§ma, Milletler Cemiyeti <;er-
<;evesinde, saldJnya kar§I ortak gli.venlik tedbirleri alm-
mas1 konusundaki Tiirkiye'nin tutumunu kolayla§tmr.
Tiirkiye, Milletler Cemiyeti'nin saldmya kar§1 etkin
davranmasm1 savunan devletler arasmda yer ahr. ital-
ya'mn Habe§istan'a saldms1 iizerine kararla§t1nlan ted-
birlerin tam uygulanmas1m ister. D1§i§leri Bakam Aras,
Habe§istan saldlns1 kar§1smdan Ttirkiye'nin davram§l-
m §Oyle a91klar : ·
ccitalya'nm Habe§istan'a sald1ns1 olaymda, Millet-
ler Cemiyeti i<;i.nde Balkanh dostlar1m1zla birlikte in-
giltere ve Sovyetler Rusyas1'mn yanmda 'etkin' gorev-
ler yapt1k. Radikal tedbirl~rin uygulanmasmdan dolayi
1talya ile herbirimiz arasmda meydana <;1kma olas1hg1
beliren anla§mazhklara kar§I, ingiltere il~ Balkan An-
tanti tiyeleri arasmda ge<;ici nitelikte olarak kar§1hkh
yard1mla§ma anla§malanna giri§ilmi§ti. Sovyetler Rus-
yas1 ile ise, yiiriirltikte bulunan kaq1hkh yiiktimltiliik-
lerimizin ve ili§kilerimizin geregi olarak, Tiirkiye her-
hangibir saldmya ugrad1gi takdirde, Sovyetler Rusyas1
tarafmdan en az milli hareketimiz zamanmda oldugu
gibi yardun gorecektik.)) 60
AKDENiZ KONFERANSI'NDA TURKIYE
K1saca Tiirkiye, Sovyetlerle di§ poltiikasmda s1kI
i§birligini siirdiirmek ko§uluyla, ingiltere ve Fransa ile
birlikte, sald1rgan devletlere kar§I Milletler Cemiyeti
<;er<;evesinde ciddi tedbirler almmasmdan yanad1r. ital-
1453

yan Deniz Kuvvetlerine mensup olduklan samlan 00.zi
denizaltilarm !spanya ii;sava§l sirasmda Rus ve !ngiliz
gemilerini de bat1rmalan i.izerine toplanan Akdeniz
Konferans1'nda Ti.irkiye, bu tutumunun belirgin bir or-
negini verir:
Korsan denizaltilar olayi, Rusya ve italya arasmda
biribirini sw;layan sert notalar ahmp verilmesine yol
ai;ar. Saldmlar, bizim kiyilar1m1za · yayillr. Qanakkale
Bogaz1 oniinde, Rusya'dan gonderilen malzemeyle yiik-
lii iki !span:yol gemisi batinhr. Marmara Denizi'nde bir
yabanc1 denizaltmm dola§t1gi 1srarla ileri siiriiliir. Ti.irk
Hiikumeti, konuya ciddiyetle egilir. i§te bu sirada Ak-
deniz Konferans1 fikri ortaya at1hr. Almanya ve !talya,
konferansa kat1lmayi reddederler. Korsanhkla gerr;ek-
ten ciddi mi.i.cadele isteyen Tiirkiye, 10 Eyliil 1937'de
isvii;re'nin Nyon §ehrinde toplanan konferansa, Balkan
Pakti iiyeleriyle birlikte, istekle katihr. Konferansa ge-
len oteki devletler, !ngiltere, Fransa, Sovyetler Birligi,
Mis1r d1§mda Arnavutluk ve Bulgaristan gibi Balkan
i.ilkeleridir. Konferansta, 1ngiliz ve Frans1zlar ilk once
Akdeniz'in i;e§itli bOlgelere aynlmas1m, Ege Denizi'nin
Kuzeyini Ti.irk ve Rus donanmalarmm, Gi.iney k1sm1 ile
Adriyatik'i Yunan ve Yugoslavlann, Bati Akdeniz'i ise
ingiliz ve Frans1z donanmalanmn gozlemesini onerir-
ler. Daha sonra, Rus gemileri, Karadeniz'de karasula-
nnda, Ti.irk ve Yunan donanmas1 Ege karasularmda gO-
rev ahr. Ege'nin ai;1k denizinde korsan gemilerin iz-
lenmesi ingiliz ve Frans1z donanmalanna b1rak1hr. Ti.ir-
kiye ve Yunanistan, ingiltere ve Fransa'ya bu gorevle-
rinden dolayi korsanhk sona erene kadar yard.Im ve ko-
layhk saglamayi kabul ederler. K1sa bir sure sonra, !tal-
ya da katlldlgmdan anla§mamn bir hi.ikmii kalmaz.
Fakat Atati.irk ve inonil arasmda, yard1mc1lan arac1h-
giyla yi.iri.itiilen telefon konu§malanRdan anlamaktay1z
ki, Dogu Akdeniz'in Rus Donanmas1 ile birlikte savu-
nulmas1 yolundaki ilk tngiliz - Frans1z onerisi, Hi.ikO.-
meti c;ok kaygilandlrm1§tlr. Zira bOyle bir§ey, Rus ve
italyan donanmalarm1 kar§1kaf§1ya getirecek, Ti.irki-
1454

ye'yi de belki sava§a siiriikleyebilecekti. O gi.inlerde
Rusya, italya'ya verdigi notalarda bu devleti saldrrgan
ilan etmi§ti, iki Ulke arasmda ili§kiler i;ok gergindi, do-
nanmalarm yiizyiize gelmesi bir i;atl§mayi oldu-bitti ha-
line g~tirebilirdi. Hatta ismet -Pa§a, bu Frans1z ~ ingi-
liz giri§imini, Tiirkiye ve Yunanistan'm ba§ml derde
sokmak igin diizenlenmi§ bir oyun diye degerlendirir :
«Dogu Akdeniz'in Sovyet Rusya dahil olarak bizim
donanmamiz tarafmdan kontrol edilmesi haberi, ingil-
tere ve Fransa'nzn, italya ve Rusya arasmda bir tutu~
maya, Tilrkiye ve Yunanistan'i da bul~tirarak seyret-
mesi ve sonra. hakem ovarak mildahale etmesi gibi bir
.durum yaratacaktir.»
Bu gorii§e Atatiirk de katihr, hatta inonii'den fark-
h olarak, ingiltere ve Fransa'mn ilk oneriden vazger,:-
melerinin Sovyetleri de sevindirmi§ olacagm1 dii§iin-
diigiinii soyler :
ccRus Donanmasmm Akdeniz'de gorevli k1lmmamu~
bulunmasm1, Rus Sovyet Devleti'nin de ho§nutlukla
kar§1lam1§ oldug·u kamsmdayiru.» 1 0
Rus ve italyan donanmalarmm i;atl§mas1 olas1hg1-
nm yaratacagi tehlikenin onlenmesinden ho§nutluk du-
yan iki lider, korsanllkla miicadelede ingiltere ve Fran-
sa'ya saglanacak kolayhklar konusunda anla§mazhga
dii§erler. !nonii, i§birliginin ancak Turk karasulan ii;in-
de yap1lmasm1 ileri siirerken, Atatiirk, ai;1k denizde de
smirh bir i§birligini olumlu kar§Ilar. *
Bizim ai;1m1zdan onemli olan, kom§ularl a tam uyum
i<;inde o!mak ko§uluyla, Atatiirk Tiirkiyesi'nin sava§l
onlemeye ve ban§I giii;lendirmeye yonelmi§ sayd1gi bii-
tiin i;abalara istekli olarak katild1g1dlr. Bu, Tiirkiye'ye
biiyiik giiven, itibar ve dostluk kazandlran bir politi-
kadir.
* inonu'ntin Ba:sbakanhktan uzakla§tmlrnasmda bu Nyon
sorununun onemli rol oynad1g1 ileri surullir. Oysa bu gorti~ ay-
nllg1, gerc;ekte onernli degildir. Zira ac;1k denizde i§birliginden
kac;mmak miimkiindtir. Bununla birlikte, isrnet Pa§a, sert ve
sinirli bir tutum tak1mr. DI§i§leri Bakamm yanl~ bilgi verrnek
1455

BOGAZLAR VE TURK!YE'YE GOSTERiLEN
GUvEN
Montreux sozle§mesi, Tfukiye'ye duyulan giiveni
belgeler. Lozan'da Tiirkiye, ban§I saglayabilmek i<;in
Bogazlann silahs1zland1nlmas1m ve Bogazlar'dan gec;i-
§ID Milletleraras1 Komisyon'un kontroli.ine birak1lmas1-
m buyuk bir odtin olarak kabul etmi§tir. o giinlerde
Sovyetler Birligi, Bogazlar'1 Tiirkiye'nin istedigi gibi si-
lahl.anchrabilmesini, kendi giivenliginin bir geregi ola-
rak savunmu§, Lord Curzon ise Tiirkiye'nm Bogazlar
sorununda odtin veri§ini Rusya ile Turkiye'nin arasm1
bozmak i<;in kullanmayi denemi§ti. !ki devlet, bu oyu-
na gelmemi§ ve Ankara, giinii gelince, Bog;azlar soru-
nunun Tiirkiye'nin egemenligini ve Karadeniz devlet-
lermm <;1karlarm1 koruyacak bir <;ozume kavu§turula-
cagm1 bildirmi§ti. Nitekim Ti.i.rkiye, 1933'ten sonra Mil-
letler Cemiyeti'nde bu istegini <;e§itli vesilelerle belirtir.
italya'nm Habe§istan sald1ns1 ve Almanya'nm Ren bol-
gesini silahlandirmas1 ve Ordusunu sokmas1 i.izerine~
Ti.irkiye, bu konuda kesin giri§ime gec;er.
Artan Alman ve Italyan tehlikesi karg1srnda Fran-
sa, Sovyetler Birligi ile Balkan Pakt1'na yakmhk goste-
rir ve ingiltere de bu yola yonelirken, Tiirkiye'nin tek
yanh olarak Ordusunu Bogazlar bolgesine sokmas1 ve
Bogazlar'1 silahlandirmas1 -Alman oldu-bittileri de
goz Ontinde tutulunca-, ciddi bir itirazla kar§Ila§acak
degildi. Fakat Tiirkiye bu yola gitmeyi dii§tinmez. Lo-
zan Antla§mas1'm imzalayan devletlerin katilacag1 bir
ve oldu-bitti yapmakla suc;lar. Anla§manm «ac;1k deniz~ kan~-·

may1z> bii;iminde bir kay1t dii§meden, ya da ingiltere ve Fran-
sa'mn bu yolda bir mektup vermesi saglanmadan imzalanma-
masm1 ister. Atattirk, Htikumet•tn bu gorti§tinti onaylar, fakat
k1zd1gm1 da iyice belli eder. inonti, tart1§may1 kesmez, anla:;;-
manm Meclis'in onaymdan da gecmesi gerektigini bildirl.r.
Atattirk, hemen Meclis'i toplar, anla§ma onaylamr.
inonil'niln fiilen bir onem ta§rmayan bir konuda Atatlirk'-
le uzun ve ac1k bir cat1§maya giri§inin nedeni, bilyiik bir ola-
s1llkla d1§ politikayla Ugili degildir. Zaten italya da hemen an-
Iasmaya kat1llr ve korsanhk son bulmus olur.
1456

konferansta sorunun goziimlenmesini ister. DI§i§leri Ba-
kam Aras, bu giri§ime nas1l ba§land1gJ.m §Oyle a<;1klar:
«Bog-azlar rejiminin <;ozilmu i<;in giri§imde buluna--
cag1m1, Sovyetler D1§i§leri Bakaru Litvinof'a ve Roman-
ya DI§i§leri Bakam Titulesku'ya ayn ayn a<;t1m ve yar-
d1mlanm istedim. Titulesku ile Litvinof, bu i§te bizi
daima arkahyorlardI. ·
Londra Btiyilkel<;imiz Fethi Okyar'la birlikte, in-·
giltere Di§i§leri Bakam Eden'i ziyaret ettim ... ingiltere
DI§i§lcri Bakam elveri§li bir egilim gosterdi...
Ankara'ya dontince, ilk i§im bilttin durumu Ba:;;ba-
kan ismet inonii'ye anlatmak oldu ... Artik kesin giri§i-
me gegmek igin Ba§bakammla anla§tlk.» 11
Aras, konuyu Ataturk'e agar. Ataturk, klsa bir su-
re dti§tindtikten sonra §U kar§1hg1 verir:
«- Biz boyle bir adim att1ktan sonra bir daha ge..
ri donemeyiz. Bu ylizden 1,;ok ac1 ak1betler de dogabi-
lir, millet o vakit senin kafam kopanr, fakat faydas1
olmaz. Bunun igin git, tekrar dti§tin, eger en ktiguk bir
duraksaman varsa, bu giri§imden bana bir daha soz et-
me ! Ben de seni boyle bir oneride bulunmam:§ saya-
nm.»12
Aras, yeniden inonu ile konu§ur, tam gorii§ birli-
ginde olduklanm bir kez daha gortir. Atattirk'e bunu
bildirir. Atatilrk de aym kamdadir. Ttirkiye, ilgili dev-
letleri bir konferansa gagmr.
Konferansta Tiirkiye, buttin Balkan devletlerinih
- Bulgaristan da dahil - tam destegini gorur. Litvi-
nof, Turk Htikumeti'ni kutlar ve «tarafs1z ve liberal
ruhla hazirlanm1§» Turk tasansm1 over:
«Bu ruh, tasany1 hazirlayanlan, yalmz Tlirkiye'-
nin degil, aym zamanda Karadeniz devletlerinin de gii-
venliklerini hesaba katmaya sevketmi§tir.»
Balkan Devletleri temsilcileriyse, Turk tasans1
kar§1smda gorii§lerini §6yle dile getirirler :
Nikolaev (Bulgaristan) - Bulgar Hiikumeti, 11 Ni-
1457.·

san tarihli Ti.irk notasmm Karadeniz devletlerinin ya-
§amsal i;1karlanm hesaba katt1gm1 bliyi.ik bir hO§nut-
lukla gi::izlemlemi§tir. Bu dikkat ve ozende yeni rejimin
her zaman ve durumda Bogazlar'dan ge<;i§ serbestisini
.saglayacag1 hakkmdaki gi.ivenc9ler gi::iri.ilmektedir.
Subotititch (Yugoslavya) - Konferans, milletler-
'aras1 bir gorevi yerine getirmek 6deviyl2 kar§1kar:;i1ya-
dir. Bu odev, milletleraras1 bi.iyi.ik bir sorunun i;ozi.imi.i-
ne yard1mc1 olmak ve aym zamanda da val an bile aziz
olan, gi.ivenlikleri de bizi en yiiksek 61<;-Ude ilgilendiren
·dost ve mi.ittefiklerimizin i;agnsma kar§Illkta bulun-
.maktir.
Politis (Yunanistan) - Yunan Hi.ikCl.meti, Ti.irki-
·ye Cumhuriyeti'nin giri§imine, ilk andan itibaren ate§-
li sempatisini gi::i.stermi§tir. Bunu, memleketim, yalmz-
ca iki i.ilke arasmda mevcut s1k1 ve gi.ivenli dost!ugun
baglarma dayanarak yapmadi. Hiikumetimin duygusu,
ortaya atilan davanm temelinden itibaren dogru ve ge-
nel <_;ikara uygun olmas1 inanc1yla da giii;lenmi§ bulun-
du.
Titulesku (Romanya) - Ti.irkiye'nin giivenligini
ilgilendiren heq2y Romanya'nm da gi.ivenligini ilgilen-
dirir. En basit du§imce dahi, bu iki milletin birle§me-
lerini emretmektedir. Romanya ile Turkiye, bu geri;egi
.anlam1§lar, Balkan Pakt1 ile her iki memleket, kader-
lerini Yunanistan ve Yugoslavya ile birlikte biribirine
bag-Iam1§lardir. Kar§Ihkh i;1karlann anlayi§mdan ve her
ti.ye memleketin ya§amsal 91karlanna gore bolge gii-
venliginin iistiinliig·iinden dogan Balkan Pakt1 memle-
ketlerinin davram§lanm ilan etmek i<;in hi<;bir an ge-
cikmemelidir.» 73
Lozan'da onii<; y1l once biitiin bu Balkan devletle-
ri, Tiirkiye'nin kar§1smdayd1lar. 1936 yilmda Montre-
ux'de ise, Tiirkiye'ye tam destek getirmektedirler. Rus-
ya dii§man degil, kendisiyle dl§ politikada ozel i§birli-
gi yap1lan yakm dosttur. Kemalist di§ politikanm ozii
·ve ba§ans1 budur.
1458

Bu havada Bogazlar sorunu, Konferansa katilan
herkesi ho§nut edecek bir gozilme baglamr. Gilgliikler
!ngiltere'den gelir. ingiltere, Bog-azlar Komisyonu'nun
kalmasm1 ister, Bogazlar'a Tiirk askerinin gelmesinin
kabulilnil, sozle§menin ortaya g1kmasma baglar. Bo-
gazlar Komisyonu konusunda Fransa d1§mda biitiin
devletler Tiirkiye'yi destekler, Tiirkiye'nin bu milletler-
aras1 komisyonun gorevini gok daha iyi bigimde yapa-
cagm1 soylerler. ingiltere, yalmz kahr ve itirazmdan
vazgeger. Bundan ba§ka ingiltere, sava§ halinde, sava§-
g1 biitiin devletler arasmda Bogazlar'dan yararlanma
konusunda e§itlik saglamay1 ileri siirer. Milletler Cemi-
yeti ilkelerine gore kurulmu§ olan Ba1kan PaktI gibi
bolges.el bir pakt gereg·ince belli durumda gonderilecek
sava§ gemilerinin Bogazlar'dan gegmesine kar§1 gikar.
ingiltere, tek ba§ma kahr. Titulesku, «Balkan Pakt1'mn
ingiliz delegasyonu tarafmdan rafa atilmasma raz1 ola-
mam» diye haykmr. Sonunda, Milletler Cemiyeti'nin
saldirgana kaq1 oybirligi ile karar alamad1gi durumda,
Tiirkiye'nin dahil bulundugu bolge pakti geregince
gonderilecek sava§ gemilerine, Bogazlar'dan gegme ola-
nag1 tammr. ingiltere de itirazlarma ragmen, sonun-
da olumlu davramr.
Montreux, bolge devletlerinin * ve Tiirkiye'nin bir
zaferi olur. Tiirkiye, Hatay sorununu da, Fransa'mn ge-
§itli ters manevralara giri§mesine ragmen, ban§gI bir
·goziime ula§tinr. **
* Montreux'yu 1945 sonras1 zihniyetiyle degerlendiren ve
.e}e§tiren Feridun Cemal Erkin, §oyle yazar: q:fddia edebiliriz
ki, Qarllk Rusyas1'nm u9yuz y1lhk 9aba ve sava§ esnasmda el-
de etmeye bo§ yere ugra::.;t1g1 sonucu, Sovyetler Birligi Montre-
ux'de bir 91rp1da koparmay1 ba::.;arm1§tlr.> (Feridun Cemal Er-
kin, Tilrk-Sovyet ili§kileri ve Bogazlar Meselesi, s. 118). Aslm-
. da Montreux, bolge devletleri ile emperyalist devletlerin 91kar-
.lanm uzla§t1rmaya 9all::.;an ortalama bir formilldilr.
** E}ubat 1938'de Milano'da Kont Ciano, Hatay'1 derhal i::.;-
gal etmemiz i9in te§vik9i olur: «Bundan Almanlar da ho::.;nut
olur, biz de... Herhalde bizim dostlugumuza gilvenebilirsiniz>
der. Aras, reddeder.
1459

BALKANLARIN LIDERi TURK!YE
Turkiye, Sovyet dostluguna ve Balkan Pakt1'na
dayah olarak, ingiltere ve Fransa ile i§birligini geli§tir-
meye onem verir. Saldirgana kar§1 Milletler Cemiyeti'-
nin alacag1 ortak gi'tvenlik tedbirlerini ic;tenlikle destek-
ler, Milletler Cemiyeti'nin etkin bir kurulrn,? haline gel-
mesi yolunda saygi uyand1nc1 bir c;aba harcar. Bu tutu-
muyla, bOlgedeki kii<;uk devletlerin lideri durumuna
gelir. Nitekim ingiltere DI§i§leri Bakam Eden, resmi bir
soylevde degil, fakat Churchill'e yazd1g1 14 EylUI 1937
tarihli bir mektupta, kuc;i.ik ftlkelerin lideri Turkiye'nin
Nyon Konferans1'nda oynadlg1 olumlu rolu over :
«Akdeniz'de ilgileri olan kil<;uk de11letlerin davra-
nz§ bi<;imi de, ho§nutluk uyandiracak bir niteliktedir.
Tilrkiye'nin co§kun bir dostluk belirten liderligi altin-
da bu devletler c;ok iyi bir rol oynadilar.»
Ne var ki, Eden'in Habe§istan ve korsan gemiler
konusundaki olumlu say1labilecek tutumu dl§mda, in-
giltere ve Fransa'mn Milletler Cemiyeti c;erc;evesinde
ortak guvenlik saglama konusundaki tutumlan ikiyiiz-
lUlukten kurtulamaz. Sald1rganhklanm ac;1kc;a belli
eden ve gittikc;e saldirganhklanm artiran Almanya ve
italya ile uzla§ma ve anla§ma yollanrn ararlar. Alman
saldirganhgm1, Bol§evik Rusya'ya c;evirme yolunda c;a-
balara giri§irler. Ornegin, kesin sav1mma garantisi ver-
dikleri <;ekoslovakya'y1, Milletler Cemiyeti d1§mda ve
<;ekoslovakya'dan habersiz Munih'te Hitler'e pe§ke§
c;ekerler. Bu, Milletler Cemiyeti'nin ve ortak guvenligin
sonu olur. Turk DI§i§leri Bakam Aras, 1938'de Milletler
Cemiyeti Genel Kurulu'nun son toplant1s1m §6yle an-
latir:
«Milletler Cemiyeti'nin son katild1g1m Genel Ku-
rul'u hala gozumun onundedir.. Ne hazin manzara idi
0 ...
BU.yuk Britanya'nm ihtiyar ba§bakam Neville
Chamberlain, tam o di:i.kikada hava yoluyla Miinih'e
gidiyordu. <;ekoslovak delegeleri, elem ve matem belir-
l 460

ten bir tavirla koridorlarda a§ag-I yukan dola§iyorlardi.
Her yanda bir panik havas1 esiyordu ...
Bir arahk Sovyetler Birligt DI§i§leri B~kam Litvi-
nof'a baktim. Sag taraf1mda ve benden biraz uzakta
oturuyordu. Kendisin~ sordum :
- Burada neler oluyor?
Cevap verdi:
- Ne olacak? Hepimizin goziimiizle apai,;1k gordii-
giimuz §eyler oluyor.
Sovyetler Birligi DI§i§leri Bakam, <;ekoslovakya sa-
Va§a sfuiiklendigi takdirde, Sovyet Rusya'nm yi.iktim-
lUlUklerini tutmaya hazir oldugunu soyledi. Bu sozler,
higbir etki uyandlrmadi. D3legeler arasmda §U yolda
sozler flSlldandI :
- Sovyetler bOyl.e soylUyorlar, ~tinkii ingiltere ile
Fransa'nm bu sava§1 istemediklerini ve kendilerinin de
yukumlUluklerini yerine getirmeye i;agnlmayacaklanm
bi1iyorlar.
Kui,;uk devletlere gelince, bunlarm d~legeleri, E1r-
lii tiirlii hatiplik oyunlarma dalm1~lar ve Milletler Ce-
miyeti'nin yiikiimlliltiklerini ancak basit bir manevi
bag diye gostermek ii;in biiyuk devlet de!ege~eriyle a1e-
ta yan§a girmi§lerdi.
Bir ban§ kurumunu koruyacak ve buna d;;stek ola-
cak yerde, kendi ellerimizle y1k1yorduk.
Ac;1k bir deyi§te bulunmak zorunlulugundan kac;1-
namazdlm, kalkt1m ve dedim ki :
- Yeni Tiirkiye, Milletler Cemiyeti Misak1'ndan
ileri gelen yiikumlilluklerine baghdir, fakat oteki iiye-
lerin yiikiimliiliiklerini yerine getirmeleri ko§uluyla ...
Bay Litvinof da aym zeminde dil kullanrm§tl.
Toplantldan sonra, zihnimde olan bitenin bir bilan-
c;osunu yaptnn: Milletler Cemiy.eti Pakti'na ait yiikum-
lUliikler bak1mmdan biz de but.tin hiikumetlere kar§I
ozgiir duruma gelmi§tik. Bunun bir tek aynhg·1 Sov-
yet Rusya'da idi ki, bize kar§1 ylikiimliiliigtinii hala
s\ird\irilyordu.»
1461

Milletler Cemiyeti, boylece saner gider. Fakat bun-
dan sonraki geli§meleri anlayabilmek i<;in, bu sonti§Un
hikayesini k1saca bilmek gereklidir. Bunu Churchill'in
amlarmdan ozet olarak izleyelim.
HiTLER KARf,HSINDA iNGiLTERE VE

FRANSA'NIN AYMAZLIGI
Hitler, daha ba§mdan beri saldirgan bir politika
izleyecegini ve Doguda geni§leyecegini a<;1klar. Avus-
turya'y1 <;okertmek iizere Viyana'ya el~i gonderilen ka-
tolik van Papen, ABD Biiyiikel<;isine Alman emellerini
i<;tenlikle soyler :
«Tiirkiye s1mrma kadar Avrupa'nm biitiin Dogu-
giineyi, Almanya'mn dogal hinterland1dir. Bana veri-
len odev, bu alaru sosyal ve ekonomik bak1mdan Alman-
ya'nm egemenligi altma koymaktir. Bu konuda ilk
ad1m, Avusturya'y1 ele gegirmektir ... Hi<; kimse yolu-
muzu kesemez.»
Fransa DI§i§leri Bakam Barthou, bu durumda Do-
gu Avrupa'da giivenligi saglamak amac1yla Eylill 1934'-
te bir Dogu Pakt1 onerir. Rusya, bu pakti ger<;ekle§tir-
mek iizere, aym ay Milletler Cemiyeti'ne girer. Alman-
ya ve Polonya, Dogu Pakt1'na yana§mazlar. Barthou ise,
Balkan Pakt1'nm ba§anlmasmda emegi gegen Yugos-
la vya Krah ile birlikte Marsilya'da oldiiriiliir.* Bart-
hou'nun yerine gelen Laval, Sovyet Rusya kar§Itl ve
italya - Almanya yanhs1d1r. Bu devletlerle uzla§maya.
gah§1r.
Almanya, gizlice silahlanmaktadir. Hava tistiinli.i-
giinii elde etme yolundadir. Hitler, 16 Mart 1935'te Mil-
letler Cemiyeti'ni kuran Versay Antla§mas1'na ayk1n
bigimde, iilkesinin mecburi askerlik sistemini kabul et-
tigini ag1klar.
* Kral Aleksandr'm oldi.iriilmesi tizerine, Atati.irk, Genel
Sekreterine soyle der: «Ben Aleksandr"1 oldtirenleri biliyorum,
eger onlar f1rsat bulurlarsa beni de oldtirtirler.l> (Hasan R1za
Soyak, Ataturk'ten Hat1ralar, Cilt II, s. 259)
1462

Milletler Cemiyeti, Nisan'da, Versay Antla§mas1'na
yap1ld1g1 ileri surUlen bu saldlny1 inceler. Milletler Ce-
miyeti Konseyi uyesi Ti.irkiye ve Sovyetler Birligi de
dahil butlin uye devletler, antla§manm tek yanh bozul-
mayacag1 ilkesinde birle§irler; fakat kuru bir protesto.
ile yetinilir.
Almanya mecburi askerlige giderken, Fransa as-
kerlik si.iresini iki y1la c;1karan yasayi gi.ic;llikle Meclis'-
ten gegirebilmi§tir. i§giler ve Komlinistler, buna kar§1-
dir. Laval, bu i<; muhalefeti, Sovyet destegiyle yat1§tl-
rabilecegini di.i:;iunur. Moskova'ya giderek, 2 May1sta,
saldmya kar§1 belirsiz bir kar§Ihkh yardlmia:;imay1 6n-
g6ren Frans1z - Sovyet Pakt1'm imzalar. Ruslar, sald1n
kar§1smda Fransa'mn Bati cephesinde g1kartabilecegi
tu.men say1sm1 ogTenmek isterlerse de Laval boyle yu-
kumltiluklerden kagmir.* Laval, donti§te Polonya'da
Goring ile bulu:;iur, ona Sovyetler'e kar:;i1 hic;bir guven
duymad1g1m bildirir. Moskova - Paris yakmla:;imasm1
istemeyen Berlin, bu sozleri Moskova'ya iletir. Berlin,
Laval'e de §U tehdidi savurur:
«Eger Fransa- Rusya Pakti onaylamrsa, bir Fran-
s1z - Alman anla§masma gitme olas1hgi kalmaz.»
Laval. pakti parlamentonun onayina sunmaz. Hit-
ler, Churchill'in yazd1gma gore, Nazi Almanyas1'nm
bol§eviklige kar§I bir set oldugunu, Avrupa'y1 bol§evik-
likten korudugunu ileri surer. Hitler'e kar§I yumu§ak
davranmakta bu gori.i§ etkili olur.
Hitler. yine Versay'1 gigneyerek, donanmasm1 gug-
lendirmeye koyulur. ingiltere, Milletler Cemiyeti'ne
ba§VUrur, protestoda bulunur. Fakat Hitler ile ozel bir
anla§ma imzalayarak, Versay Antla§mas1'mn donan-
mayla ilgili hiiki.imlerini, Londra Hi.ikClmeti'nin kendisi
kaldmr!
* Unlii «Papa'nm kac; tilmeni var» sozil, bu s1rada soyle-
nir. Laval, Stalin'den katoliklere odilnler vermesini ister. boy-
lece «Papa~y1 idare etmesinin kolayla§acag1m» soyler. Stalin,
«Ya! Papa ha! Papa'nm kac; tilmeni var?» kar~11lgm1 verir.
1463

Alman silahlanmas1, italya'y1 cesaretlendirir. 1talya,
:Habe§istan'a sald1rma hazirhklarma koyulur. Eden, Mil-
Ietler Cemiyeti'ni harekete gegirmekten yanadir. Cemi-
yet, italya'ya kar§I, Tiirkiye'nin igtenlikle kat1ld1g1 radi-
kal tedbirler ahr. Euna gore, 1talya'ya her tiirlii yard1m
kesilecek, dunya ekonomik kaynaklan ona kapanacaktir.
Habe§istan'a ise her tiirlii kolayhk gosterilecektir. Ne
var ki, uygulama bir komediden ibaret kahr. Orneg"in
'italya petrolsuzdiir, ama. petrol gelmesi yasaklanmaz.
italya'nm tol miktarda sahip bul.undugu aluminyum ise
yasaklamr. Demir dokiintiilerinin ithali yasak, pik de-
.miri ve <;elik ithali serb€sttir! «Radikaln tedbirlerin
bir etkisi olmaz. tistelik Arallk 1935'te ingiltere ve
Fransa, Hoare-Laval anla§mas1yla, Habe§istan'm ital-
ya ile Habe§istan arasmda payla§tlnlmasm1 kabul eder-
ler. ingiliz Kabinesi, 9 Arahkta bu anla§may1 onaylar,
13 Aralikta anla§ma metnini Milletler Cemiyeti'ne bil-
·dirir. Fakat ayn1 hilkumet, Habe§istan'da zehirli gaz
kullamlmasmdan tiksinti duyan kamuoyunun baskls1
altmda, 18 Arahkta Hoare-Laval anla§masm1 reddeder!
7 Mart 1936'da Almanya, Fransa'mn giivenligi igin
ya§amsal sayd1g1 Ren bOlgesinin askerden armdmlma-
s1 yolundaki Versay ve Lokarno andla§malan hukiimle-
rini gigneyip, bOlgeyi i§gal edecegini ag1klar. Fransa
i;alkalamr. ingiltere, Fransa'y1 desteklemekle yiikiim-
liidiir, fakat · orah olmaz. O tarihlerde, Fransa, askeri
giicii bak1mmdan tek ba§ma bunu onleyecek gilgtedir,
ama bir§ey yapmaz. Rusya-Fransa Pakt1 onaylamr.
1936 yazmda ispanya'da ii; sava§ patlar. Komiinist-
lerin de kat1ld!g1 Cumhuriyet<;i Cephe, fa§ist Franco
Cephcsi de dogii§mekteclir. Nazi ugaklan, Picasso'nun
tablosunu gizdigi Guernica gibi §ehirleri bombalar. Fran-
co'ya Italya bir siirii ttimen yollar, Almanya yard1m
eder. Rusya ve Fransa'mn Leon Blum liderligindeki Halk
Cephesi iktidan, Cumhuriyetgi Cephe'ye s1mrh bir yar-
d1m getirir. ingiltere ve Nazizme kar§1 miicadele veren
Churchill dahi, bu smirh Frans1z yard1m1m engellemeye
1464

koyulur. Cumhuriyet~ilerin zaferi, Komtinistlerin zaferi
diye sunulur ve fa§izmin zaferi yeg tutulur. Churchill,
Fransa'nm Lonclra Biiyiikelgisine yazdlgi 31 Temmuz
1936 tarihli bir mektupta, ingiltere'de, Almanya ve ital-
ya ile birlikte komiinizme kar91 cephe kurma fikrinin
<;ok giiglendigini, Fransa'nm ispanya Cumhuriyetgile-
rine yardlmm1 durdurmas1 gerektigini bildirir. Kan§-
mamazhk politikas1yla bu sag"lanir. ispanya'nm me9ru
hiikumetinin yenilmesine ve fa§izmin zaferine seyirci
kahmr. Ancak Eden'in gabalanyla, Akdeniz'de ingiliz
ve Rus gemilerini batiran «italyan» korsan denizaltila-
ra kar91 Nyon Konferans1 toplamr. Fakat bu, ispanya'da
fa§izmin zaferini onlemez.
Nazizm, komiinizmin ba§ sava9<;1s1 goziikerek, in-
giltere ve Fransa!da destek saglar. Almanya, 25 Kas1m
1986'da Berlin'de biitiin yabanc1 elgileri DI§i§leri Ba-
kanhgmda toplar. Bakan von Neurath, Almanya ile Ja-
ponya'nm Komintern'e kar91 pakt imzalad1klanm ag1k-
lar. Paktm amac1, imzac1 devletlerin sm1rlan i<;indeki
ve d1§mdaki Komintern faaliyetlerine kar§1 ortak tedbir
.almaktir. Bu tutum, Avrupa sermayesini bolJ]eviklikten
koruyan Almanya ile iyi geginme egilimlerini daha da
art1nr.
ingiltere'de Chamberlain'in Ba§bakan olmas1yla
bu egilim giiglenir. Hitler'in Londra Biiyiikel<;;isi Rib-
bentrop, 1937 yilmda Churchill'e Almanya - lngiltere
i§birligini onerir :
ccAlmanya, ingiltere'nin dostlugunu sag'lamak: isti-
yor. Ben, Alman Du;?i§leri Bakam olabilirdim. Fakat el-
(_;i olarak !ngiltere'ye gelmeyi yeg tuttum. ingiltere ile
Almanya arasmda anla§ma, hatta bir ittifak kurmaya
gall§mak amac1yla bunu yapt1g1m1 Fiihrer'e anlattlm.
Almanya, Britanya 1mparatorlugu'nun biitiin biiyliklii-
gii ve geni§ligiyle var olmasma bek<;ilik edebilir. Belki
Alman somiirgelerinin geri verilmesini isteyecegiz, fa-
kat ya§amsal nokta bu degildir. As1l amac1m1z, !ngilte-
re'nin Dogu Avrupa'da bizi tamamiyle serbest b1rakma-
H65

s1dir. Nilfusumuz arhyor. Bir ya§am alanma muhtac1z.
Yetmi§ milyon nufusu olan Almanya'nm gelecegi ig.in
Beyaz R;usya'ya ve Ukrayna'ya kesin ihtiyac; vardir.
Ba§ka hic;bir tedbir yeterli olamaz. ingiltere'den tek is-
teg·imiz, bizim i§lerimize kan§mamas1dir.n
Churchill, Dogu Avrupa ve Rusya'yi Almanya'ya
verip Bat1da ban§1 kurtarma bic;imindeki bu pazarhga
yana§mazsa da, Ba§bakan Chamberlain'e ·bu fikirler
sempatik gelir. Chamberlain, italya ve Almanya'rnn
dostlugunu kazanmaya yonelir. Almanya'ya Lord Ha-
lifax'1 gonderir. Halifax, donil§te §U izlenimi getirir:
ccHitler'in bana soyledigine gore, ingiltere ile Al-
manya arasmda an]a§mazhk konusu olan tek sorun,
somurgeler i§idir. Bu sorun hakkmda Almanlarm ace-
leleri yoktur.»
Bu sirada Roosevelt, artan Nazi tehdidini onleme
amac1yla ingiltere, Fransa, Almanya ve italya'y1 Was-
hington'a c;agirma istegini Chamberlain'e bildirir. ABD'-
nin agirhgm1 koymas1, Hitler ve Mussoloni'yi durdura-
bilecek onemli bir etkendir. Fakat ingiltere Ba§baka-
m, bu onemli giri§imi engeller. Churchill, ccSon firsat
kac;tin diye yazar. Eden, bu nedenle istifas1m verir.
12 Mart 1938'de Hitler, Avusturya'y1 istila eder ve
bu Ulkeyi topraklanna katar. Bir tepki gelmez. Ruslar,
18 Martta bir konferans toplanmasm1 onerirler. Amac;,
Milletler Cemiyeti c;erc;evesi ic;inde imzalanm1§ Frans1z-
Sovyet anla§mas1mn, Almanya ban§I esash bi<;imde
tehdit ettigi zaman naSil uygulamaya gec;irileceginin
saptanmas1dir. Oneri, Paris ve Londra'da s1cak kar§I-
lanmaz.
ingiltere'de Churchill ve Eden, Dogu Avrupa'da
Nazi ilerlemesinin engellenebilmesi ic;in Rusya ile itti-
fak1 zorunlu sayarlar. Fakat Ba§bakan Chamberlain,
Avusturya'dan sonra siranm Qekoslovakya'ya geldigini
bildigi halde, bunu reddeder. Ba§bakan, 24 Mart 1938'-
de Avam Kamaras1'nda §U kar§1hgr verir:
1466

«ingiltere Hukumeti'nin goru§unce, Sovyet Hiiku-
meti'nin onerdigi davram§ bic;imi, milletleri ayn grup-
lara bolmeye yol ac;acaktir. Bu ise, ingiltere Hukume-
ti'nin kamsmca, Avrupa ban§1 bak1mmdan zararhdir.ll
Bu anlay1§a gore, saldirgan ile saldmlan aymm1
yapmak - ki, Milletler Cemiyeti'nin kurulU§ amac1 bu-
dur - Avrupa milletlerini bolmektedir. Saldlrgan'a
boylece bir kez daha ye§il I§Ik yak1llr. ingiltere, 16 Ni-
san 1938'd3 italya ile anla§ma imzalar. Euna gore, ital-
ya, Habe§istan ve ispanya'da serbest bJrak1hr. Cham-
berlain, Almanya ile de benzer bir anla§ma yapma umu-
dunu surdiirdugiinu ag1klar. Bu uzla§ma eg"ilimi, Hit-
ler'e <;ekoslovakya yolunu agar.
iNGiLTERE VE FRANSA'NIN iTTiFAKLARA

iHANETi
Qekoslovakya'mn ba§mda Dr. Bene§ vard1r. Bene§,

Batmm ve ozellikle Fransa'mn yakm dostudur. Millet-
ler Cemiyeti'nin etkili ki§ilerindendir. Artan Nazi teh-
didi kar§1smda, Milletler Cemiyeti c;erc;evesinde Sovyet-
BatI ittifakm1 saglama yolunda c;aba gosterir. Bene§,
Batihlar kadar Stalin'in de giivenini kazanm1§tlr. * Qe-
* Mare§al Tuhac;evski'den kurtulmak isteyen gizli servis-
ler, §eytanca bir plan dilzenlemi§lerdir. Alman gizli servisleri,
Nazizme kar§I harekete gec;ilmesinden yana olan Tuhac;evski ve
arkada§larmdan kurtulmak ic;in bundan yararlamrlar. $eytan-
ca oyunda Bene§ de kullamllr. Hitler, 1935'de Bene§'ten Fran-
s1z-Alman sava§mda tarafs1z kalmasm1 ister. Bene5, Fransa
ile ittifak1 oldugunu soyler. Hitler, «Anla§may1 feshetmene ge-
rek yok. Harekete gec;me yeter» kar§11Igm1 verir. 1936 sonba-
harmda Bene§'e duyurulur ki, «yakmda Rusya'da baz1 olaylar
olabilecektir». Bene§, ba§ka kaynaklardan da Sovyet Rusya'-
da baz1 askeri c;evreler ile eski komunist liderlerin Almanya
Hliktlmeti ile birlikte Stalin'i devirmek ve Almanya'ya dost
'yeni bir rejim kurmak yolunda c;all§t1g1111 ogrenir. Ba§kan Be-
ne§, elde ettigi bilgileri derhal Stalin'e bildirir. 1937'de Tuha-
c;evski ba§ta, birc;ok subay idam edilir ve Ordu'da c;ok geni§ bir
tasfiyeye giri§ilir. Olay, Stalin ile Benes arasmdaki yakm1Ig1
1467

koslovakya, §imdi tehlikededir. Hitler goriinil§te Alman
nilfusunun i;;ogunlukta oldugu Siidet bOlgesini istemek-
tedir, aslmda <;;:ekoslovakya'yi yutma karanndadir.
Fransa, 1924 Antla..§mas1 ile, saldmya kar§1 Qekoslovak-
ya'y1 koruma yilkiimlilliigii altmdadlr. Churchill, c<:tki
devlet arasmda bundan daha a91k ve kesin bir antla§-
ma di.i§i.i.niilemez» demektir. Nitekim Fransa Ba§bakam
Leon Blum, 14 Mart 1938'd~ Fransa'mn Qekoslovakya'-
ya kar§I yiikiimllilliklerini yerine getirecegini ac;1klar.
Yeni Ba§bakan Daladier, 12 Haziran 1938'de yilkiimlU-
lilgi.i. tazeler :
ccFransa'nm <;ekoslovakya'ya kar§l olan yi.i.ki.i.mlil-
liikleri kutsaldir, hic;bir bii;;imde ihmal kabul etmez.»
Rusya da Qekoslovakya'nm kaderiyle ilgilidir. Lit-
vinof, 17 Mart 1938'de ba§ta Fransa, Rusya ve ingilte-
re olmak tizere biittin clevletlerin bari§1 koruma yolun-
da tutumlanm ai;;1klamalanru ister. Churchill, Dl§i§le-
ri Bakam Halifax'a, ingiltere, Fransa ve Rusya'mn <;e-
koslovakya i§galinin iii;; devleti bir tak1m ana davalar
kar§1smda b1rakacagm1 belirten bir bildiri yaymlama-
sm1 one1ir. D1§i§leri Bakam aldlrmaz, 18 Haziran'da
Londra'ya gelen Hitler'in ozel yaverlerinin sozlerine da-
ha i;;ok kulak verir :
<cFiihrer, !ngiltere il.e dostluk kurmak iizere gei;;-
mi§te birc;ok kez harBkete gei;;mi§tir. Sizden kar§1hk
gormediginden dolay1 i;ok gi.icenmi§tir. Daha esash go-
rii§meler yapmak uzere, ingiltere HtikO.meti'nin Go-
ring'i Londra'ya kabul etmesi uygun olmaz m1? Baz1
ko§ullar altmda, Almanya, Qeklere kaf§1 olan hareketi-
ni bir yil geriye atmaya raz1 olabilir.»
Sovyet Rusya ise, Milletler Cerni.yeti c;eri;;evesinde,
Almanya'ya silahla kar§I konulmas1m israrla ister.
kamtlar (Qorl:il Anlat1yor, Cilt I, s. 360-364). Olaym, Alman

ve Rus gizli servislerinin bir tertibi oldugu y1llar sonra anla-
:')1lacak, Tuha<:evski temize <:1kanlacaktir. (Celil . Gilrkan, Bir
Mare~al'in OIUmli, Cumhuriyet gazetesi, 25 Agustos 1973)
1468

Londra El<;isi Maisky, Churchill'e Moskova'daki Fran-
s1z El<;ilik Miiste§an ile Litvinof'un bu konuda yapt1g1
konu§may1 iletir :
c<Mi.iste§ar - Almanya, <;ekoslovakya'ya sald1nr-
sa, Rusya, bu memlekete ne gibi bir yard1mda buluna-
caktir? Polonya ve Romanya'nm tarafsiz kaJacag1 var-
say1hrsa, yardun ne bigim alabilecektir?
Litvinof - As1l Fransa ne yapacaktff? Fransa'nm
<;ekoslovakya'ya yard1m i<;in dogrudan dogruya yiiklim-
hi.l ugti vardir. Oysa Rusya'nm tutacag1 yol, Fransa'nm
davram§ bigimine baghdir.
(Frans1z diplomati soruyu cevaps1z bnakir, Litvi-
nof devam eder.)
Litvinof - Sovyet Rusya, yiiktimlilli.iklerini yerine
getirmeye kesin kararhdir. Polonya ve Romanya taraf-
s1z kaldlklan takdirde dogacak zorluklan bilirim. Fakat
Romanya haklnnda bu zorlugu ortadan kald1nna ola-
s1hgmm bulunduguna inamyorum. Son haftalar iginde
Romanya Htikumeti ,'Rusya'ya kar§1 dostluk gostermi§
ve aradaki ili§kiler epeyce dtizelmi§tir. Romanya'mn
duraksamasm1 ortadan kald1rmanm en iyi yoJ.u, J\fillet-
ler Cemiyeti'nin arac1hgma ba§vurulmas1dir.
drnegin Milletler Cemiyeti, <;ekoslovakya'rnn sal-
d1n9 kurbam oldug:una ve Almanya'nm saldirgan ro-
liinde bulunduguna karar verirse, Romanya, buna da-
yariarak Rus birliklerinin ve hava kuvvetlerinin Romen
topraklanndan ge<;mesine izin verebilir.
Miiste§ar - Ya Mi!1etler Cemiyeti bu noktada oy-
birligine varamazsa?
Litvinof - <;ogunlugun karar vermesi yeterlidir.
Paktm 11. Maddesine gore, bir sava§ tehlikesi belirdigi
takdirde, Cemiyet i.1yesi Ulkeler kendi aralarmda top-
lamr ve danu~malarda bulunurlar. Zaman 9ok dardlr.
Bunu ne kadar 9abuk yaparsak, o kadar iyi olur. Bun-
dan ba§ka, <;;:ekoslovakya'ya en etkili bigimde yardlm
1469

gosterilecegini saptamak i<;in Rusya, Fransa ve Qekos-
lovakya genelkurmaylan arasmda temaslara ba§lanma-
hdir. Sovyet Rusya, bu temaslara derhal kat1lmaya ha-
zirdir.))
Ne var ki Churchill arac1hg1yla yap1lan bu oneri-
yi, tngiltere Di§i§leri Bakam olumsuz kar§Ilar :
«Milletler Cemiyeti Misak1'mn 11. Maddesi geregin-
ce harekete gec;ilmesine dair ileri siiriilen onerinin §hn-
dilik yararh olacagm1 sanm1yorum.>)
Qekoslovakya'ya kar§1 kesin yiikiJmH.i.liigii olan
Fransa isc, <(Hitler, Qekoslovakya'ya sald1nrsa, ingilte-
re'nin ne yapacag1m, kendisiyle birlikte harek,ete ge~ip
gec;meyecegini)) ogrenmek ister. Majestelerinin Hiiku-
meti, «Varsay1m ii.zerine konu§mayrn dogru bulmaz.
Fransa'ya yapabilecegi yard1m miktanm da §6yle ac;1k-
lar:
«Ilk alt1 ay zarfmda iki tumen ve yiizelli uc;ak ve-
recegiz. Tiimenler motorize olmayacaktlf.))
QURUK KAVUN POLITIKASI
Chamberlain sava§mak degil, Hitler ve Mussoloni

ile uzla§mak ve bol§eviklere kar§1 onlardan yararlan-
mak c;abasmdadir. Bu amac;Ia, 15 Eyliilde Berchtesga-
den'e Hitler'le gorii§meye gider. Hitler'i c;ok giiven ve-.
rici bir ki§i bulur :
((Kar§1mda oyle bir adam vard1 ki, bir§ey ic;in bir
kez soz verince, bunu tutacagma giivenilebilirdi.n
Chamberlain'e gore, Hitler'in istedigi «Almanlarm
ya§ad1g1 Siidet arazisinin Almanya'ya b1rak.llmasmdan
ibarettir.ll Boylece, <<aciz Alman azmllg-I, Qeklerin bas-
k1 yonetimine kar§I korunmu§ olacaktir.»
Fransa ve ingiltere, Sudet arazisinin Almanya'ya
verilmesini kararla§tlnrlar, sonra da eklerler :
«Ingiltere, Fransa ve Rusya ile birlikte Qekoslovak-
ya'nm yeni sm1rlarm1 garanti etmelidir.ll
1470

Rusya'nm buna razi olup olmayacagi sorulmm~ de-
gildir. Karar, 21 Eyliil gece saat 2'den sonra Fransa
ve ingiltere eli;ileri tarafmdan Dr. Bene§'e bildirilir.
Bene§ boyun eger. Aym gful Litvinof, daha once sozii-
nii ettigimiz Milletler Cemiyeti toplant1smda, gorii§fulii
ag1klar:
<«;ekoslovakya'ya yard1m igin elimizden ne gelirse
Fransa'yla birlikte yapacagiz. Harp Bakanhg1m1z, Fran-
s1z ve Qek Harp Bakanhklannm temsilcileriyle birara-
ya gelmeye, durumun geregine uygun tedbirleri tartl§-
maya hazirdir.»
bnerinin iizerinde durulmaz, Churchill, buna ii;er-
ler:
((Sovyet onerisine toptan goz yumulmu§ ve Hitler'e
kar§I olan dengede Rus onerilerinden yararlanmaya hi<;:
onem verilmemi§tir. Ruslara kar§I o kadar ilgisizlik,
hatta hakaretl2 davramlmi§ti ki, bu durum Stalin'in
ruhunda devamh bir iz birakmI§tlr.»
Chamberlain, Hitler'in, Bene§'e kabul ettirilen Sii-
det'i Almanya'ya verme onerisiyle yetinecegi inancmda-
dir. Fakat 22 EyHilde ikinci kez gorii§meye gittiginde,
Hitler oneriyi reddeder. Daha biiyiik bir lokma ister.
Qekoslovakya boyun egmezse, 28 Eyliilde askeri hareka-
ta gegeceg;ini bildirir. Hitler, bu kez de Chamberlain'e
as1l amacrnm Rusya oldugunu, ingiltere ile aralannda-
ki somiirge sorununun kolay goziilecegini belirtmeyi
unutmaz.
ingiltere Hiikumeti, Hitler'in onerilerini once ka-
bul etmez. Fakat Chamberlain, sorunu gozmek i.izere
ii<;iincii kez Almanya'ya gelmek istedigini Hitler'e bildi-
rir. Churchill, Lord Cecil, Sir Robert Horn, Lloyd Ge-
orge gibi partisinin onde gelen ki§ilerinin Ruslar'la an-
1a§ma ogi.itiine kulak asmaz. Mussoloni'nin destegini
.arar. Mussoloni'nin getirebildigi tek yardlm, ultimato-
mun siiresini 24 saat uzatmaktir. Hitler, 28 Eyliilde Da-
ladier v.e Chamberlain'i Mussoloni ile birlikte Miinih'te
dortlii bir toplant1ya <;:ag-Inr. Toplantida as1l ilgili olan
1471

<;ekoslovakya yoktur. Rusya da <;agnlmaz. Toplantidai
Hitler'in ultimatomunu kabul eden bir anla§maya va-
nhr.*
Chamberlain aynca, Hitler'in itirazs1z «evetn de-
digi bir bildiri yaymlanmas1m ister :
«Dun ak§am imzalanan anla§may1 ve ingiliz -Al-
man deniz anla§mas1rn, iki milletin biribiriyle bir daha
hi<;bir zaman sava§a girmemek kararmda olmalanmn
bir belirtisi diye say1yoruz.
Bundan sonra dam§ma usulti, iki memleketi ilgi-
lendiren sorunlarda ba§vurulan yol olacaktir.»
Qekoslovakya, 30 Eyltil Munih karanna boyun eger.
Bene§, istifa eder. Rusya ve Almanya'ya dli§manhk ilan
eyleyen Polonya, tam bir aymazhkla <;ekoslovakya'dan
pay almaya kalkl§Ir. 24 saat sureli bir ultimatom vere-
rek Taschen bolgesini ister. <;ekoslovakya, boyun eger.
Bu durumda Churchill, Polonyahlar i<;in ccYigitlerin yi-
gidi olan bu insanlan, c;;ogunlukla kotiilerin kottisu olan
kimseler yonetir» diye yazmaktan kendini alamaz. Ka-
s1m aymm ba§mda Almanlarm hizmetindeki Slovakla-
ra ozerklik verilir. Macaristan, Slovakya zararma bir
miktar arazi kazamr. Polonya da Taschen'i ahr. Oysa
Mi.iriih Antla§mas1'ndan sonra, ingiltere ve Fransa, <;e-
koslovakya'mn Sudet di§mdaki smirlanm garanti et-
Ini§lerdir. Arna Chamberlain, «Garanti smirlarla ilgili
degil, bir saldmya ugrama olas1hgma kar§1» diye, ga-
rantiyi gegi§tirir.
6 Arahk 1938'de, Fransa ve Almanya da birer dost-
luk bildirisi yaymlarlar. Chamberlain, 11 Ocak 1939'da
Mussoloni ile gorli§mek uzere Roma'ya gider. italyan
D1§i§leri Bakam Ciano, gorli§melerden sonra, c<ingiliz-
lerin dogli§mekten korktuklanm, yava:;i yava:;i geri c;;e-
"' MareGal Keitel, Ntirenberg'de, Bat1lllar Bene§'i destekle-
selerdi, Almanya'nm Qekoslovakya'ya sald1rmayacagm1 soyler:
«Kesinlikle sald1rmayacakt.L Askeri bak1mdan yeter ol!;1ide gil~
lii degildik. Milnih'te bir anla§ma imza etmekteki ama~. Rus-
ya'y1 Avrupa i:;;lerinin d1:;;mda b1rakmak, zaman kazanmak ve
Alman silahlanma i:;;ini tamamlamaktu
1472

kild.iklerinill yazar. Chamberlain'in Avam Kamaras1'n~
da yapacag1 konu§ma, once Mussoloni'nin onayma su-
nulur. Mussoloni, onay1m §U sozlerle verir :
«- Galiba bir ingiliz Ba§bakam, kend.i parlamen-
tosunda yapacag1 bir konur~mayi, ilk kez olarak, daha.
once bir yabanc1 hukfunete gosteriyor. Kendileri ic;in
pek kotu bir belirti. .. >>
Mart 1939'da Alman birlikleri Prag'a yurur. Polon-
ya'mn sinsice destekledigi Macar birlikleri <;ekoslovak-
ya'mn Dogu sm1nru a§arak, Karpat Ukraynas1'm i§gal
eder. Slovaklar, resmen bag1ms1zllklanm ilan ederler.
<;ekoslovakya'mn kend.i kl§k1rtmas1 olmaks1zm bir sal-
dmya ug;rad1g1, Mtinih'te verilen garantinin i§lemesi
gerektigi ac;1ktir. Nitekim Dominyonlar Bakam Sir Tho-
mas inskip, i§galden once bu garantiyi tekrarlar:
«ingiltere Hukfuneti, garantisini tutmak baklmm-
dan kendini manevi bir yukumltilukle bagh saymakta-
drr. Eger <;ekoslovakya'ya kar§I kl§k.lrtma sonucu olma-
yan bir sald1n yap1hrsa, hiikumet, o memleketin toprak
butunltigiintin korunmas1 ic;in elden gelen her tedbire
ba§vuracaktir. »
15 Martta ise Chamberlain, bu garantiden §Oyle
soz eder:
<<Evet. dline kadar boyle bir garantimiz oldugu soy-
lenebilirdi. Fakat §imdi her§ey degi§ti. Slovak Parla-
mentosu, memleketin bagrms1zhg1m ilan eylemi§tir. 81-
mrlanm garanti ettigimiz memleket, bu olay sonucun-
da, ic;inden bir c;oztilmeye ugramI§tlr. Bu nedenle, in-
gili/.:~re HUkumeti, kendini eski garantiyl,e bagh saya-
maz.i>
Anla§malan hic;e saymamn herhalde daha c;arp1c1
bir ornegi bulunamaz. Nitekim Churchill, ingiltere ve
Fransa htikumetlerini <cc;tirumti§ kavum>a benzetir :
<ringiltere ve Fransa hukumetleri, a§m olgunla§-
m19 ve c;iirtimeye ba§larm§ iki kavuna benziyorlard1. Bu
iki kavun c;arp1§mI§ ve biribirlerini ezmi§, c;iirutmli§ler-
di. Oysa durumu kurtarmak ic;in, bir c;uriik kavun rnan-
zarasma deg·il, c;elik pmlt1lanna gerek vard1.» 74
1473.

'SOVYETLERiN GUvENLiK KAYNAGI
Feridun Cemal Erkin, ingiltere ve Fransa'mn Hit-

ler'le uzla§1c1 tutumunu, Rusya'ya kar§l tertip sayar:
<(Mi.'mih Anla§mas1, tarih tarafmdan elbette ki ki-
nanacaktir. Bu belge, temelinde, beceriksizce gizlenme-
ye c;ah§1lan kayg1larla sakat idi. Sava§tan kac;mmak
kayg1s1 ic;inde c;irpman Biiyiik Britanya ve Fransa, Qe-
koslovakya ile mevcut ittifaklarmm kendilerini ugra-
tacag1 dertlerden, biiyiik miittefiklerinin askeri yard1-
m1m igtenlikle uman ve bekleyen, kiic;iik bir memleke-
tin toprak btitiinliigiinii feda etmek yoluyla siynlmay1
uygun bulmu§lardI. Yine Batili iki bilyilk devlet, ayni
bir;imde, durum ve zamana uygun davranma kaygisiy..
la, Hitler'i <;ekoslovakya'da tatmin etmeyi ve onun sa-
va~9zl niyetlerini Sovyetl'er Birligi'ne r;evirmeyi daha
dogru saymi§lardi.)) 7 5
Sovyetler de Miinih Anla§mas1m, Rusya'ya kar§I
biiyti.k kapitalist devletler ittifakl olarak degerlendirir-
ler. Mare§al Jukov, amlannda bunu ac;1kc;a yazar:
«Avrupa'da Hitler'in bask1s1 yanmda, ingiltere ve
Fransa'nm sinikligi de sti.riiyordu. Sovyetler Birligi'nin
etkin bir toplu gti.venlik sistemi yaratmak amac1yla
yaptig1 birc;ok i:ineriler, kapitalist devletlerin liderleri
tarafmdan hic_;bir destek gi:irmedi. Bu, dogal bir§eydi.
Milletleraras1 durumda beliren her tiirlii gerginlik, zit-
hk ve c;at1§ma, ingiltere ve Fransa yi:inetici c;evrelerin-
de, Almanya ile Sovyetler Birligi'ni vuru§turma istegi-
ni doguruyordu.
Onlar kendi evleri bombalanmaya ba§layzncaya
dek, Hitler'i Sovyetler Birligi ile kavgaya tu,tu§turmayi
ba§aracaklarini ve boylece kendi yakalanni k.olay kur-
tarabileceklerini umdular .>> 7G
Olaylarm bu geli§mesi, iki sistem arasmda sava§m
kac;m1lmazhgma inanan o giinlerin komiinist i:igretisi-
ne uygundur. ikinci Kitap'ta ayrmt1lanyla belirttigi-
miz iizere, Almanya ve Tiirkiye miitareke imzalayip
Bogazlar'a ingiltere ve Fransa el koyunca, Lenin, in-
1474

giltere, ve Fransa'nm biltiin giigleriyle Bol§evik Rus-
ya'ya kar§l sava§a girmelerini, Almanya'yi bu yolda
kullanmalanm beklemi§tir. Nitekim baz1 Alman gene-
ralleri, kurduklan birliklerle, Finlandiya'da ve Batl
memleketlerinde, itilaf yaranna, Bol§eviklere kar§I do-
g·ii§mii§lerdir. Polonya, Fransa'nm hizmetinde, Bol§evik
Rusya'ya kar§1 devamh saldirgan bir tutum siirdti.rmii§-
tiir. Finlandiya, Romanya ve Baltik devletleri, antibol-
§evik ilsler olmu§lardir. Giiglenen Almanya, bu devlet-
leri Sovyetlere kar§I kullanabilecektir. 1920-1930 done-
minde, «BOI§evik haydutlanm silah zoruyla ezme)) go-
ril§iinil savunan Churchill, ikinci Diinya Sava§l oncesi
gunlerde, Baltik devletlerinin Rusya'da yarattlg1 gil-
vensizligi ag1klar :
ccUg Balt1k devleti, o zamana kadar Avrupa'da Bol-
§evik dii§manhgm1 en ileri gotiiren memleketlerdi ....
Oyle bir toplum ve hiikumet kurmu§lard1 ki, ana ilke-
si, komiinizme ve Rusya'ya dii§manhktan ibaretti. Bu-
nu yaparken de, oralardaki ihtilallerde ah§1lm1§ olan
sert usuller-e ba§vurmu§lardl. Ozellikle Riga'da yirmi
yil boyunca en §iddetli bol§evik dii§mam propagandalar
yap1lm1§ ve bu dii§manhk her giin radyolarla ve oteki
yollarla bi.itiin diinyaya ilan edilmi§tir.» 11
Titulesku donemi d1§mda Romanya, Finlandiya ve
Polonya'mn tutumu da farkh degildir. Bu nedenle, Sov-
yetler devamh sava§ ve ku§at1lma korkusu iginde ya§ar-
lar. ingiltere ve Fransa'nm Miinih tutumu, bu korku
ve gi.ivensizligi koriikler. Zaman kazanma ve h1zla si-
lahlanma, Sovyet politikasma egemen olur.
YAKLA~AN SAVA~ KAR~ISINDA TURKiYE

Tilrkiye, Diinya Sava§1'nm yakla§tlg1m zamamnda
saptar. 13 Mart 1971 tarihli Milliyet gazetesinde Tev-
fik Rti§ti.i Aras'm yazd1gma gore, DI§i§leri Bakanhg1
Atatiirk'ti.n buyrugu ve uygun gori.i§iiyle, 1937 yilmda,
yakla§an Di.inya Sava§1'm dikkate alarak yap1lan hazir-
hklan ve ona gore dtizenlenen di§ politikay1 Hilkllmet'e
1475

ozel bir raporla sunar. Eu politika, Ealkanlarm tarafs1.z--
hk ilkesine bagh olarak sava§ d1§1 tutulmasma biiyiik
onem verir. italya, Tiirkiye'ye kar§I saldirgan bir dil
kullanmaktadir, fakat Atatiirk'e gore, italyan tehdidi
ancak Balkanlardan gelebilir. Atatiirk, bu dii§tincesini
Genel Sekreterine §Oyle ~1klar:
({Bizim ic;in ban§, temeldir. Taraf1m1zdan sava§a
giri§mek, hatta sava§I istemek, kesinlikle olamaz. Fa-
kat Mussoloni bize saldumak cinnetine kap11lrsa, la.yi-
lanm1za bir c;1kartma yaparak gelmelerini temenni ede-
rim. K1y1lanm1z ac;1ktir, uygun gordiikleri bir bOlgeye,
her zaman bir c;1kartma y~pabilirler, buna engel olama-
yiz. Yalmz asil c;1karma yeri belli olduktan sonra, biitiln
kuvvetlerimizi toplay1p iizerlerine gider, gelenleri ke-
sinlikle denize d6ke1iz, bOylece yurt korumaktaki e§Siz
azim ve kudretimizi diinyaya bir kez daha gostermi§
oluruz. Fakat ooyle §ey yapmazlar c;ocuk! Tiirkiye'ye
kar§1 bir harekete karar verirlerse, ilkin Amavutluk'a
asker g1kartmak ve orayi i§gal etmekle i§e ba§layacak-
lardir. Bunu kolayca yapabilecekleri ac;1ktir. Ondan
sonra da Bulgarlarla i§birligi saglamaya ve Bulgarlar-
la birlikte Bogazlar'a inmeye, 6teki Balkan devletleriy-
le baglant1m1z1 kesmey~ c;aba gastereceklerdir. Bence
sald1nyi oradan beklemek ve tedbirlerimizi ona gore
ahp devamh uyamk bulunmak gerekir.» 1 s
0 halde Balkan Pakt1'm gi.ic;lendirmek ve geni§let-
mek gereklidir. Bu nedenle, ba§mdan beri Tiirkiye, Bal-
kan Pakti'na 6nem verir. Aras, bu onemi §oyle belirtir:
({Birinci Diinya Sava§1 denemesi gozumuz ontinden
as1a aynlm1yordu. Mee bur olmad1kc;a ve. sav.unma gere-
gi belirmedikc;e, ittifaklara kO§manm en buyiik yanh§-
llk oldugunu iyice ogrenmi§tik. Milletleraras1 konfe-
ranslarda, ortak giivenlik ve bolge diizenini ileri siir-
mekte 6nde bulunanlardan sayillyorduk. Biiyiik Onde-
rimiz Atatiirk'iin yuksek yonetimi d6neminde, soziimilz-
le hareketlerimizin yiizde yiiz birbirine uydugu dunya-
ca ogrenilmi§ti. Ballcan Pakti, iskandinavyalilarzn ara-
147G

.lanndaki ili§kilerden sonra, iyi bir ornek olmu§tu ve ba-
n§ ic;:in 9ok §eyler vaad ediyordu. Kurulu§unda bolge
i9i gilvenligi saglad1. Kurulan Balkan Pakt1 Ekonomik
Konseyi'nde birlikte kalkmma 9areleri inceleniyordu.>> ' 9
Tilrkiye, Balkan Paktl'm gil9lendirmek iizere, once
Bulgaristan'm silahlanmas1m engelleyen hilkiimlerin
kald1nlmasma yonelir. Almanya ve Macaristan, antla§-
ma hilkiimlerini 9igneyerek silahlanmaya koyulmu§lar-
d1r. Bulgaristan da bu yola gitme egilimindedir. Tilrki-
ye ,sorunun dosti;a 9ozi.ilmesini yeg tutar. 1938 yih ba§-
larmda toplanan Balkan Birligi Konseyi'nde, Bulga-
ristan tek yanll bir kararla silahland1gi takdirde, ne
yap1lmas1 gerektigi milzakere edilir. Tti.rk delegesinin
onerisi iizerine Konsey, §iddet tedbirleri dii§iinmeden
once, sorunun dosti;a bir sonuca vard1nlmasm1 kabul
eder. O sirada Ba§bakan Celal Bayar, DI§i§leri Baka-
myla birlikte, Bulgaristan'a gidecektir. Aras, geziden
once, Ankara'daki ingiliz Biiyilkeli;isiyle gori.i§ilr. Bul-
garistan'1 dostt;a yola getirmeye 9ah§mamn faydas1 ve
ingiltere'nin de bu yolda gaba gostermesi iizerinde go-
ril§ birligine vanhr. Atina'da Ba§bakan General Me-
taksas ile konu§arak zemin haz1rlanir. Hikayenin geri-
:Sini Du~i§leri Bakam Aras'tan dinleyelim:
«Sofya'ya geldigimiz zaman Bulgaristan Krah Ha§-
metli Boris, Ba§bakan Bay Celal Bayar'1 ve beni kabul
buyurdular. Bu goril§mede, Kral'a Ba§bakanmun izniy-
le, Bulgaristan'a uygulanan silahs1zlanma hiikiimleri-
nin dostga bir yolla kaldlnlmasmm milmkiin oldugu
konusunu a<;tim. Bunun iizerine Kral:
- Bu gok ho§ bir silrprizdir, fakat nas1l yap1llr?
-0.edi. Dii§iindtigilmiiz tertibi ac;:1kladlm. Ba§bakarum
dogruladi. Kral, sevincini gizleyemiyordu. Bu tertip ba-
§anya ula§irsa, Ti.i.rkiye'ye minnettar olacag-Im soyle-
_yerek Bulgaristan Ba§bakam ve DI§i§leri Bakam K5se-
1vanof ile bu konuda konrn~manuz1 rica etti.
1477

Bulgaristan Ba§bakamyla da, Ba§bakarumla bir-
likte sorunu inceledik. Konu§malarm sonunda Tiirki-
ye'nin arac1hgiy1a, Balkan Pakti ve Bulgaristan Hiiku-
meti arasmda bir miizakere ag1lmas1 gerekliligine va-
nld1. Memleketimize donii§iimiizde, durumu Atatiirk'e
arzettim ve Bakanlar Kurulu'nda konU§Ulup karar ver-
dikten sonra, Balkan Pakt1'mn o y1lki ba§kam olan Yu-
nan Ba§bakam ile haberle§ildi ve sonug Bulgar Ba§ba-
kanma bildirildi. Boylece bir yandan Balkan Pakti ad1-
na Yunan Ba§bakam, ote yandan Bulgaristan Hiiku-
meti adma Bulgar Ba§bakam arasmda miizakere ac;1l-
d1. i§te bu mtizakere sonucundad1r ki, Balkan devletle-
ri hakkmda biitiin silahs1zlanma hiikiimle1i kaldlnld1.
Bulgaristan da, 6teki Balkan devletleri gibi, kom§ulany-
la her tiirlii anla§mazhgm ban§ ve dostluk d1§mda yol-
larla g6ziilmesine kalk1§mamayi kabul etti. Bu kararla-
nn dogal sonucu olarak, Dogu Trakya'dak.i silahsizlan-
dmlm1§ olan sm1r bolgemiz, Ordumuz tarafmdan i§gal
edi}di,:QSO
BALKANLARDA TARAFSIZ BOLGE
6te yandan Tiirkiye, Arnavutluk'u Balkan Pakt1'na
alma yolunda gaba gosterir. italyan saldms1, Arnavut-
luk'tan beklenmektedir. Bu Ulkenin. Pakt'a girmesi, ital-
ya'y1 saldmdan vazgegirtebilecektir. Ttirkiye'nin te§-
vikleriyle, 1937 y1h sonunda Arnavutluk, Balkan Pak-
t1'na girmek igin ba§vurur. Yunanistan, sonradan paha-
hya 6deyecegi bir aymazhkla, okul sorunu anla§mazhg1
yiiziinden, Arnavutluk'un Pakt'a kabuliiniin ertelenme-
sini ister. Ttirkiye, bu i§in bir an once sonw;lanmasm-
dan yanadir. Ertelenmenin k1sa ve belli olmasm1 ileri
surer. Bir yil iizerinde anla§maya vanhr. Fakat bu ko-
nuda ge<; kahnm1§ olacaktir.
Balkan Birligi, sava§I Balkanlann d1~mda tutma
amacm1 giitmektedir. Balkan Birligi, has1m bloklar d1-
§mda tarafs1z kaldlg1 siirece bu ancak miimkiindtir.
Turk DI§i§leri Bakaru Aras, bu zorunlulugu §U sozlerle
a<;1klar:
1478

C<Kabul ettigimiz politika, daha once de soyledigi--
miz gibi, tarafsizlik idi. Balkan Pakti devletleri ba§ka
turlU yapamazlardz. Bunlardan Romanya'mn, Yugos-
lavya'mn Hitler Almanyasz ile szmrlari var. Balkan
Paktz'm ozenle koruyacak ve hep birlikte tarafs1z ka-
lacak ve sava§in Balkanlara bula§maszm onlemeye c;a-
lz§acaktik. Dzf} politikayz yeni hilkumete* devrettigimiz
zaman, Balkan Pakti biltiln gilcilyle vardz ve devam
ediyordu.» 81
Balkan Pakti'nm giicii. elbette salt tarafs1zhgmda
degildir. Ku§kusuz, Pakt'm tam bir i<;tenlikle savunma
amac1 giitm~si, higbir devlete kar§1 dii§manllk ta§1ma-
mas1, Pakt'm giiciinu yapmaktadir. Fakat yine de bir
paktm ger<;Bk bir gii<; olmas1, saldirgana kar§1 gostere-
ceg·i silahh direni§ giicune baghdir. Atatiirk Turkiye-
si, bir sald1nya kar§I, Balkanlar c;apmda silahh kaI"§I
koymaya kesinlikle kararh goziikmektedir. Arnavutluk'a
bir italyan <;1kartmas1 olursa, yakmlarmm iddiasma.
gore, Atatiirk derhal silahla kaI"§1 koymadan yanadir.**
ORTA DOGU'DA TARAFSIZ BOLGE
Ataturk, Balkan Pakti gibi ya§amsal onernde olma-
* Cumhurba§kam ini:inti'ntin kurdurdugu ikinci Celal Ba-

yar HtikCtmeti.
** 1940 y1lmda Arnavutluk'un italya tarafmdan i§galinden
bir y1l sonra, Atattirk'tin Genel Sekreteri Soyak ile Fethi Okyar
arasmda §U konu§ma gecer :
«Soyak - Sag olsayd1, bilincsiz ve ~nmank bir lider tara-
fmdan yi:ineltilmekte olan fa§ist italya, zavalll Arnavutluk'u
istilaya ba§lad1g1 zamandir ki, olanca gtictiyle harekete gccerdi
ve ne yapar yapar bu kahpece sald1ny1 i:inleyerek, italyanlarm
Arnavutluk'ta yerle§melerine kesinlikle meydan vermezdi. Ben-
ce bir insafs1z sald1nya kar§1 hareketsiz seyi;:-ci kalmam1z, hi1<·
de iyi olmam1§t1r.
Fethi Okyar - Evet hakllsm! italyanlar, hem o zamanlar,
hentiz Almanlarla da anla§ml§ degillerdi. Kesin ve azimli bir
hareketle sald1ny1 durdurmak mtimktin olurdu.i> (Hasan R1za.
Soyak, Atattirk'ten Hat1ralar, Cilt II, s. 527)

makla birlikte, bOlgesel pakt anlayi§1 iginde, Saadabat
Pakti'm da geli§tirir. Atatiirk'ftn DI§i§leri Bakamnm
imza toreninde b.~lirttig·i iizere, amag, bu bOlgeyi, «in-
giltere ve Sovyetler Birli{ji arasinda, taraf s1z bir dost-
luk topluJn:7u clurumuna getirmekntir.H 2 Tiirkiye, bu
toplulugun alanmm, Balkanlar dahil, Avrupa Gi.ineyin-
.den Uzak Dogu sm:nna kadar uzamasm1 ister.
Tiirkiye, Saadatat Pakti'm imzalayan Irak, Iran
·ve Afganistan'la, daha c;ok onceden iyi ili§kiler kunnu§,
dostluk anlagmalan imzala1m§tlr. Turkiye, onciiUk
ederek ve i:iteki tilkeler arasmdaki anla§mazl1klan c_;o-
zerek, ikili ili§kile1ini bir bolge paktma donU~tiiri.ir. Tev-
Jik Rii§tii Aras, bu c;abalan §oyle anlatir :
«DOrt devlet arasmda bir anla§ma yaparak ban-
·§1m1zi bu bOlgede org'i.itlendirmek igin iran ile Afgani.s-
tan ve iran ile Irak arasmdaki smir anla§mazhklanm
.gozmek gerekti. Fakat i§ bundan ibaret degildi. Burada
bir bolge anla§masma varabilmek i<;in, yalmzca pakta
kat1lacaklann egilimleri yeterli olamazdi. Bu bolgeye
kom§u olan iki biiyiik devletin, yap1lacak i§ten haberi
-0lmas1 gcrekiyordu. Onlara zarar getirilmemesi, gorme-
mezlikten asla gelinemeyecek bir kaygi olmahyd1.
Gen;ek<]i Tilrkiye'nin dI§ politikas1, bu ger~ekleri
,gormezlikten gelemezdi. Bunun igin, bu iki biiyuk dev-
letle aram1zdaki ili§kilerin giivenli bir dostluk derece-
sine eri§tirilmesi de bu hususta ba§an saglayacak te-
melli ko§ullardandi.
Sovyetlerle ili§kilerimiz, en ileri dostluk derecesini
c;oktan bulmu§tu. !ngiltere ile de, barI§ antla§mas1 ya-
p1hrken c;oziimii geri b1rak1lan bl.i.yiik anla§mazhg1m1zi
(Musul), Uglii Anla§ma (Tiirkiye, Irak, !ngiltere) ilke-
lerinde c;ozmek yoluyla, iyi bir dostluk donemi ai;;m1§-
tik.
Irak'm Milletler Cemiyeti'ne girmesini f1rsat bih-
rek, Irak ve iran DI§i§leri Bakanlanyla pakt sorununu
gorii§ttik. Bu Pakt, dart Orta Dogu memleketi arasmda
1480

s1k s1k goril§meyi ve bulu§mayi saglayacak ve ileride
bolgemizdeki oteki Dogu memleketlerini de aram1za al-
may1 milmkiin k1lacakti.
Prensipte anla§t1k. Boyle bir belgenin iran ve Irak
D1§i§leri Bakanlar1 arasmda miizakere edilerek haz1r-
lanmas1 kararla§tlnldi. Irak D1§i§leri Bakam, bu mii-
zakerelerde mi.ittefiki ingiltere ile daima dam§1yordu.
Irak D1§i§lETi Bakam Kazimi de miizakere evrelerini
bana bildiriyordu. Ben de Sovyetler Birligi DI§i§leri Ba-
kam dostum Litvinof'la dam§tlktan sonra goril§ilmii
iran D1§i§leri Bakamna bildiriyordum. Aym zamanda
Afganistan Hiikumeti'ne de, hem iran, hem Ti.irkiye
D1§i§leri Bakanhg1 tarafmdan mi.izakere evreleri hak-
kmda devamh bilgi veriliyordu.
Bu yolda <;ah§makla, bir hayli sure sonra taslak
hazirlandi. Arna i§ bununla da yine bitmi§ olmuyordu.
S1ra sm1r anla§mazhklarmm <;ozi.imi.ine gelmi§ti. Batl
Asya'mn temeli olan iki mi.ittefikimiz, sm1r anla§maz-
hgmm <;i:iziimiini.i Ti.irkiye'nin se<;ecegi bir ki§inin ha-
kemligine l;nrakt1lar. Orgeneral Fahrettin Altay, bu ko-
nuda biiyiik hizmet etti ve ilgili iki devletin de ho§nut-
lugunu saglayacak bir karar verdi. iran ve Irak sm1r
.anla§mazhgmm c;oziimiinu ise, bu iki dost devletin ba§-
kentlerine gidi§im sirasmda her ·lie; devletin temsilcile-
ri birarada c;ah§arak ba§arabildik.
Uc; y1ldan fazla siiren c;ah§malarla haz1rlanan Pakt,
Tahran'm yazhk semtinde yeni yap1lm1§ olan Saadabat
Sarayi'nda, dort devlet dl§i§leri bakanlan tarafmdan
1937 y1h Temmuzunun sekizinci giinu imzaland1 ve ka-
tilan devletlerin Meclislerinin de onayiyla yiirurlilge
girdi.» 83 iran ~ah1, Atatiirk'e bir telgraf c;ekerek, <dm-
zacz devletlerin, Atatiirk'un emperyalistlere kar§z aqtzfjt
milcadele sayesinde var olduklarzm ve bu sonucu ona
ve Turk milletine borqlu olduklarzm» 84 bildirdi. •
• 0 s1rada Irak'ta da Atattirk'ti ornek alan bir iktidar var-
d1r. Bagctad'da baz1 aydmlar, Atattirk'tin Halk Partisi'nden
-esinlerierek Bagdad'da Halk Grubu kurarlar ve koklil reform-
1481

i:NG iLTERE VE FRANSA iLE
i:~BiRLiGi:NiNSINIRI
Ttirkiye, Sovyet Rusya ile ingiltere ve Fransa'mn
iyi gozle gordi.i.gti tarafs1zhg·a yonelmi§ bOige paktlany-
la gtivenligini peki§tirmeye ~alI§Irken, Sovyetler Birli-
gi ile ozel dostluk ili§kilerini si.irdiirmeye btiytik onem
verir. Atatiirk, bolgede ban§m, iki devletin biribirine
kar§I tam giiven duymas1 ve i§birligi yapmas1yla sagla-
Ian savunurlar. Bir gazete yaymlarlar. Mahmut ~evket Pa§a'-

nm karde:si Hikmet Siileyman ve birkac tecriibeli politikac1 on-
lara kat1hr. Halkc;:1 aydmlar, Hikmet Siileyman arac1hg1yla, tek
orgiitlii gilc;: olan Ordu ile ve General Bekir S1tk1 ile ili:ski kurar-
lar. ¢Mill! Reform Gilcti» Bagdad'a yilrilr. Hikmet Slileyman,
Ba§bakan olur. Milli Reform Partisi, hiiktlmeti kurar. Hikmet
Stileyman ve Bekir S1tk1, Atatiirk reformlanm gercekle§tirme-
ye ugra§Irlar. Tiirkiye ile yakmla§Irlar ve Saadabat Pakt1'111
imzalarlar. 0 sirada Tilrkiye ile iyi ili§kiler kurmu§ olan ingil-
tere, yeni iktidara ve bu yakmla§maya ses c;:1karmaz. Hatta da-
ima ku:satrlma korkusu icinde bulunan Rusya, Saadabat Pak-
tl'ndan ¢ingiliz tertibb diye az cok ku:sku duyar, Tiirkiye bu
ku:skulan giderir. Bekir S1tk1, Tiirkiye'de askeri manevralan
izlemeye gelirken Musul'da tildilrilliir. 1938'de Nuri Sait, bir as-
keri darbeyle iktidan ahr.
Saadabat Pakt1, Bagdad Pakt1'ndan tamamen aynhr. Bag-
dad Pakt1, Anglosakson liderliginde ve Rusya'ya kar:s1d1r ve
bolge devletlerini baler. Saadabat ise, hic;:bir devlete kar§I de-
gildir ve bolgede ay1nc1 degll, toplay1c1 rol oynama amac1 gil-
der. Nitekim Ttirkiye, M1s1r ile de dostluk ilii?kileri kurar. Aras,
Kahire'ye gider sun'i ve :sli mezhepleri arasmda yakmla§may1
saglamak ic;:in Tahran ve Kahire saraylan arasmda Faruk -
Fevziye evlenmesinin gercekle§tirilmesinde rol oynar. (T. Rii§-
tti Aras, Gtirii§lerim, 1968, s. 216)
1937 yrlmda Tiirkiye, eek etkin ban§Cl bir d1~ politika sur-
dilrmektedir. Montreux, yalmz bir Bogazlar antla§mas1 olmaz,
sorunlarm ban§<;I yolrtan coziilmesine ornek gosterilir ... «Mon-
treux politikasm deyimini diplomatlar, ortak ban§ politikas1
anlamma kullanma ah§kanllg1m edinirler. 1937 Martmda Tev-
fik Rii:stil Aras, M1s1r'm Milletler Cemiyeti'ne kabulli ic;:in top-
lanan olaganilstii Meclis'e bu:;;kan secilir. Eden, Aras, Titulesku,
Bene§ Milletler Cemiyeti'nin Litvinof ile birlikte tin planda ki-
:sileridir. italya'nm Nyon Konferans1'na c;:agmlmasma dahi,
Cenevre'deki italyan temsllcisinin istegiyle, Ttirkiye arac11Ik
eder. <Tevfik Rti§tfi Aras, Gorii§leriin, 1968, s. 206)
1482

nacagi inancmdadir. Atatiirk, CHP'nin Dordi.incii Bii-
yiik Kurultay1m agarken, Tiirk-Sovyet ili§kilerini §OY-
le degerlendirir :
«Son giinlerde Bog·azlar sorununu ortaya koydugu-
muz zaman, Sovyetlerin bizim tezimizdeki dogrulugu
ve hakhhg-I bildirmi§ olmalan, Turk milletinde yeniden
derin dostluk duygulan uyandirmi§tlr. Tiirk-Sovyet
dostlugu, milletleraras1 ban§ igin §imdiye kadar yalmz
hayir vc fayda getirmi§tir. Bundan sonra da yalmz ha-
yirh ve faydah olacaktir.i>
Molotof da, o gi.inlerde Turkiye hakkmda yaptig1
bir konu§mada, Ti.irkiye - Sovyetler Birligi ili§kilerinin
«Milletlerarasi dostc;a ili§kilerin en iyi ornegini verdigi-
ni» belirtir. 85 7 Kas1m 1935'te, iki iilke arasmda di§ po-
litikada s1k1 i§birligini ongoren 1925 tarihli Dostluk ve
Tarafs1zhk Antla§mas1, 1929 ve 1931 · tarihli ekleriyle*
birlikte on y1l siireyle uzat1hr. iki devlet boylece, sava§
tehlikesinin artt1g1 bir donemde biribirlerinden haber-
siz higbir §ey yapmama yi.iki.imli.ili.igi.ini.i siirdi.iri.irler.
Bu yi.iki.imli.ili.igi.i, Ti.irk Di§i§leri Bakam §Oyle a~1klar :
«Bir uc;uncu devlet kar§lsinda - her birimizin bu
uc;uncu devletle ili§ki derecesi ne olursa olsun - her-
§eyden ance biribirimizin buyuk c;ikarlarinz korumak ve
guvenli'{jini dii§iinmek, hi<; §ll§mayan kar§llikli gelene-
{jimiz olmu§tur.»
Aras, bu nedenle «Biiyi.ik kom§umuz ve dostumuzn
deyimini, yirmi y1ldan beri yalmz bir devlet ic;in kul-
landlgm1 belirtir.sa
Falih R1fk1 Atay, Atati.irk'i.in israrla §U gori.i§ii sa-
vundugunu yazar :
* TUrkiye ve Sovyetler Birligi arasmda bir de Cenevre Si-
lahs1zlanma Konferans1'nm yerinde saymas1 Uzerine, Karade-
niz'de deniz silahlarmm smirlandmlmas1yla ilgili 7 Mart 1931
tarihli protokol vard1r. Euna gore, taraflar Karadeniz ve biti-
§ik denizlerde, sava§ filolarm1 kuvvetlendirecek bir tedbire, ote-
ki tarafa alt1 ay once haber verdikten sonra ba§vuracaklard1r.
Protokol, «iki devletin biribirine kar§l yoneltilmi§ hi<;bir ittifa-
ka kat1lmamasm1» ongoren 1925 Antla§mas1 ve ekleriyle birlik-
te, 1945'e kadar yUrilrlilkte kalacakt1r.
1483

«Politikamiz, bir daha bu iki milleti kar§ikar§lya
getirmemektir.»s1
iki devlet arasmdaki <;atl§ma, bolgede gtivensizli-
gi art1rd1g1 gibi, bag1ms1z du~ politika izleme ve bag1m-
s1z kalkmma olanaklarm1 da engelleyebilir. Nitekim
gec;mi§te emperyalist devletler, kasabm kuzuyu kurdu..11
elinden kurtarmasma benzer bi<;imde, ccSeni di.i§man-
dan koruyorum)) gerek<;esiyle Ttirkiye'yi somtirgele§tir-
mi§lerdir. Sonunda da <;arhk Rusyas1 ile anla§arak, Tur-
kiye'yi payla§rm§lar ve Istanbul bolgesini, Dogu Ana-
dolu ile birlikte, Rusya'ya pe§ke§ <,;ekmi§lerdir. Bu ta-
rihsel dersi iyi bilen Atattirk, <cGel seni dii§manmdan
koruyaynn)) durumuna dil§meye meydan vermeyen kar-
§lhkh giiven politikas1m akllhca uygular. Bu gtiveP. va-
rici tutum, Ttirkiye'nin tarafs1z politika izlemesini ve
politikasmda Bati emperyalizmine kar§1 bagims1zl!k ka-
zanmasm1 saglar. Ote yandan bu politika, Kemalist
Tiirkiye'nin ekonomik bag1ms1zhk ozlemini gerc;ekle§-
tirme c;abalanm da kolayla.?tmr. Biiyuk kapitalist dev-
letlerle ittifak, yabanc1 sermayeye dayah uydu bir kapita-
list geli§meyi pe§inden getirir. O giinlerde bu, sanayi-
le§meden ve ekonomik bag1ms1zhk ozleminden vazge<,;-
me anlammdadir.* Oysa; kendi gtivenlik kayg1s1 ve eko-
nomik sistemi gereg'i, Sovyetler Birligi, Turkiye'nin eko-
nomik baklmdan gti<;lenmesinden ve Kalkmma Planla-
n ile d;)vbtc;i bir politika izlemesinden yanadir. Ke-
malist Turkiye'nin devlet eliyle h1zla sanayile§me iste-
gi, gens; Cumhuriyet'i kapitalist devletlere avuc; ~mak-
* Atatiirk'Un 17 $ubat 1923'te dii5manlanm1zdan ancak

ekonomide gii<;lil olarak korunacagumz1 soyledigi hatirlanma-
1Id1r: 4:Efendiler. bu kadar verlmli ve gticlii olan yeni hilkume-
timizin, dU~mans1z kalacag1m varsaymak dogru degildir. Bu
gtizel temellerin dahi icine kundak koyarak, onu y1kmaya ca-
ll:;;acaklar olacakt1r. Onun ya:;;amma ve mutluluguna kars1 su-
!kastler dlizenlemeye kalk1$anlar bulunacakt1r. Bi.it.tin bunlara
ka~1 en gtii;lti sllah1m1z, ekonomideki geni:;;llk, saglamllk ve
ba:;;an olacakt1r.» (Atattirk'tin Soylev ve Deme<;ler!, Cilt II, s.
107).
1484

tan kurtaracag1 i<;in, Sovyetler Rusyasmm <;1karlanna
· uygundur. Nitekim kredi ve teknik yard1mla, Turk Kal-
kmma Plam'm destekleyen tek devlet Rusya olur.
i§t';) Tiirkiye, tam bag1ms1zhga yonelmi§ herkesle
dost tan§<;I tutumunun geregi olarak, Sovyet Rusya
ile 1925 Antla§mas1 ve ekleriyle saptanan ozel ili§ki.i.eri
siirdiirmeyi, di§ politikasmm ba§ ilkelerinden saymakta
devam eder. Bu <;er<;eve i<;inde, Kemalist Ttirldye, Hit-
ler ve Mussoloni'nin diinya ban§m1 tehdit edici saldlr-
gan emelleri kar§Ismda, ingiltere ve Fransa ile i§birli-
gini geli§tirir, Sovyetlerin de ingiltere ve Fransa ile i§-
birligini geli§tirmesini arzular. Montreux ve Nyon, bu
i§birliginin fa§ist devletlerin ho§una gitmeyen .iki ba§a-
nh ornegi olur.
Ozellikle Hitler ve Mussoloni saldlrganhgma kar-
§1 enerjik davramlmasm1 ve ingiltere ile Fransa'nm Sov-
yetler Birligi'yle fa.§izm tehlikesine kar§l ittifak yap-
mas1m savunan Eden'in DI§i§leri Bakanllg1 doneminde;
Ti.'trk-tngiliz dostlugu ve i§birligi geli§ir. Bogazlar'm sa-
vunmasmm Tfukiye'ye b1rak1lmaSI, Hatay davasmm <;o-
zumii ve 1938'de Fransa ile Dostluk ve Tarafs1zhk Ant-
la§mas1 imzalanmas1, bu i§birligi sayesinde kolayla~lr.
ALMANYA'YA TARAFSIZLIK sbzu VERiYORUZ
Tarafs1zhklan biltiln dunyaca kabul edil-

mis ve onaylamms devletler vardir.
22 $ubat 1922
ATATURK
Geni§leme politikas1 giiden revizyonist Almanya,

Bogazlar'da da egemenligini kuran Turkiye'yi kendi sa-
fma i;;ekmeye i;;ok ugra§ir. Lozan'm Bogazlar ~tatusii
nu degi§tiren ve Hatay'1 isteyen Tiirkiye'nin de revizyo-
nist oldugunu ileri surer. Oysa Tiirkiye, isteklerini ol-
du-bittiler ve zor yoluyla elde etmeye yonelmi§ Alman-
1485

ya'dan, sorunlan bani~ yoluyla anla§arak c;ozmeyi amac;
edinmi§ tutumuyla temelinden aynhr.
Almanya, Ti'trkiye'yi kendi safma c;ekmek ic;in, eko-
nomik iistiinlligi'tne giivenir. Dunya bunahmmdan son-
ra ikili anla§malarla, Almanya'nm Turk di§ ticaretin-
deki pay1 yiizde 40-50'ye yi'tkselmi§tir. Turkiye, Alman-
ya'ya kar§I artan bag1mllhgm1 dengelemek i<;in, Ka-
rabiik demir-c;elik i§letmesinin kurulu§unu - Krupp'a
verilecegi soylentilerine kar§m - bir ingiliz firmasma
birakmaya ozen gosterir. Bogazlar'm silahland1nlma-
s1 i§i de ba§ka bir ingiliz firmasma ihale edilir. 1938
May1smda ingiltere'den kredi saglamr. Almanya, 1938
Temmuzunda yeni bir ticaret anla§mas1 imzalayarak
ve krediler vererek, ekonomik ustiinltigiinii silrdtirme-
ye c;ah§H. Alman D1§i§led Bakanllgmm 29 Haziran 1938
tarihli bir memorandumu, bu politikamn amac1m ac;1k-
lar:
«Ti.irkiye, ekonomik baknndan Almanya'ya gittik-
c;e daha fazla bag1mh olacaktir ... Ttirkiye'ye verilen in-
giliz kredisi, bu devletin kredi ihtiyacm1 kar§Ilamaktan
uzak olduguna gore, Ti.irkiye'yi ekonomik bak:mdan Al-
manya'ya daha fazla baglamak ve bu devlet iizerinde-
ki nufuzumuzu artirmak miimkiindiir.)}
Almanya, Tiirkiye ile bir sald1rmaz1Ik ve tarafs1zhk
antla§mas1 imzalamay1 israrla ister. Bu konuda, Tica-
ret Anla§mas1 nedeniyle Berlin'de bulunan DI§i§leri Ba-
kanllg1 Genel Sekreteri Numan Menemencioglu ile Al-
manya D1§i§leri Bakam Ribbentrop arasmda ilginc; bir
konu§ma gec;er :
«Ribbentrop - Bana Tilrkiye'nin politikas1m an-
latir m1sm1z?
Menemencioglu - Tilrkiye, tarafszz bir politika iz-
lemek istiyor ... Tiirkiye'nin bugun revizyonist bir poli-
tikaya ihtiyaci yoktur. Ti.irkiye, iq kalkinmasinz din-
ginlik i<;inde ba§armayi ve yitirdigi yi.izyili kazanmak
zorunda oldugunu bilerek, bunu ba§armayi istemekte-
dir. Balkan devletleriyle yaptigi palct, bu istegin gere-
gi ve sonucudur ...
1486

Turkiye, higbir zaman Osmanh imparatorlugu'nun
<t!mperyalist politikasma donmeyecektir .
Ribbentrop - Almanya, Turkiye'nin tarafs1zhk po-
1itikasma anlay1§ gostermektedir ...
Ti.irk-Alman ili§kileri, Montreux Antla§mas1 ag1-
smdan duzenlenebilir. Her iki tarafm tarafs1z kalmas1
ve birbirine saldirmamalan, aynca ban§ zamanmda
bir ba§ka Ulke ile kar§1 taraf aleyhine birle§erek bir ko-
alisyon kurmamalan garanti altma almabilir.
Menemencioglu - Bu tur antla§malan Sovyet Rus-
ya, Fransa ve italya ile yapt1k. Bunun di§mda duygu-
sal ve II'ksal nedenlerle Macaristan ile boyle bir ant-
la§maya girildi. ingiltere ile yazzlz hir;bir antla§ma ya-
pzlmami§tir.
Tiirkiye ile Almanya arasinda bir sznir yakznligz
ve bir somn olmadzgzndan bu tarafszzlzgzn bir antla§-
ma ile sap.tanmasznz yararlz bulmuyorum. Tilrkiye, Al-
manya'ya kar§I higbir angajmana girmemi§tir ve bir
yarar gorulli.yorsa, Turkiye'nin Almanya ile yarm bir
anla§ma yapmas1 mumkundur. Daha iyisi bugun Al-
manya ile ingiltere arasmda oldugu gibi, Turkiye ile
Almanya arasmda bir tarafs1zhk antla§mas1 varmi§ gi-
bi davranmak ve bir antla§ma imzalamamaktir.
Ribbentrop - Aram1zda bir antla§manm yoklugu,
Turkiye'yi bir yana yatm1§ duruma getirmektedir. Bel-
li ba§h devletlerle bir antla§ma imzalayan Turkiye'nin
Almanya ile bbyle bir antla§maya girmekten kagmma-
s1, biraz mantiks1z gelmektedir.
~imdilik bir§ey sormama izin veriniz: Almanya ile
Turkiye'ni:r;i tarafs1zhk antla§mas1 yapmamas1 igin aca-
ba Sovyet Rusya ile aramzda herhangibir mutabakat
m1 vardlr?
Menemencioglu - Hayir.» *
" Ribbentrop, Montreux Antla:;;mas1'nm Almanya'y1 da
kapsamas1 i<;in ikili bir antla~ma yapllmasm1 ister. Ttirkiye,
tek tarafh bir deme<;le bunun saglanabilecegini belirterek, one-
1487

Almanya, bol kred1 vaatleriyle Tiirkiye'ye gelen
Ekonomi Bakam Funk'un <;abalanyla da Tiirkiye'yi bir
antla§ma imzalamaya raz1 edemez. Funk, Du~i§leri Ba-
kam Aras ile konu§masmda, Hitler'in Ti.irkiye ile bir it-
tifak yapmak istedigini resmi bir dille belirtir. Daha
once Ribbentrop Ankara'ya gelmek istemi§, Tiirkiye bu
istegi «Atatiirk rahats1z» diye ertelemi§tir. Ribbentrop'-
un gorevi Funk'a verilmi§tir. Funk ile Aras arasmda
§U konu:~ma ge<;er:
ccAras - Birinci Diinya Sava§1'nda milttefik degil
mi idik? Bu ittifakta bir kusurumuz oldu mu?
Funk - Asla ve zaten bunun i<;in Hitler sizinle it-
'tifak etmek istiyor.
Aras - Sovyet Rusya ile 1925 Antla§mas1yla bagh
bulunuyoruz. Fransa ile Hatay sorununu gozerek yeni
ba§tan dostluk ve tarafs1zhk antla§masm1 imzalad1k.
ingiltere ile yeni Bogazlar anla§mas1 yap1hrken, Sov-
yetlerle oldugu gibi i§birligi yaptik. Bizim yalmz imza-
lanm1za degil, sozlerimize de ne kadar bagh oldugumu-
zu siz biliyorsunuz. Goriiyorsunuz ki, bir ittifak konu-
sunun yeri yoktur.
Funk - Aram1zda herhalde bir§ey yapmahyiz.
Aras - Biz eski milttefikimiz olan Almanlara kan~1
higbir tertibe girmedik ve girmeyiz ... Ancak kar§1llkh
tarafs1zhk yilkiimliiliigilne giri§ebiliriz. Biiyiik lideri-
riyi reddeder. Ribbentrop ile Menemencioglu arasmda ozetle

~u konu§ma gecer :
~Ribbentrop - Almanya'nm Montreux Antla§mas1'ndan
dogan Bogazlar uzerindeki s1kmt1lanm bir ikili antla§mayla
kald1rmak mumkundur. Boyle bir antla§mayla, Montreux'nun
Almanya aleyhine olan htikiimleri ortadan kalkacakt1r.
Menemencioglu - Turkiye, Montreux sorununda yalrnz
degildir. Montreux'niln degi§tirilmesi, imzalayan devletlerin
nzasm1 almakla mtimkiindiir ... Almanya, tek tarafl1 olarak Mon-
treux'yti tamyabilir.
Ribbentrop - Almanya, tek tarafh bir tammanm kar§1sm-
dad1r.... Montreux icin bir anla§maya vard1ktan sonra, Turk -
Alman ili§kilerinde bir ilerleme olabilir.»
Ttirkiye, direnir.
1488

mizin rahats1zhg1 nedeniyle, ileride yaz1ya dokiilmek
tizere, §imdilik hukilmetimiz adma bunu sozHi olarak
ac;1kl.ayabilirim. Euna kar§ihk Almanya, aym yilkiim-
ltil iigii bize sozle belirtmeli, silah ve oteki sipari§lerde·
bulunmak i.izere yeterli kredi agmah ve Balkanlarda
Tilrkiye'nin <;;1karlanna saygi gosterecegini soylemeli-
dir.
Funk - Turkiye'nin sozlil vaadi de bize yeter.
<:;unkil Turkiye, sozilnii tutan bir devlettir. Hiikumetim-
den geni§ yetki alm1§ bulundugum igin onerinizi hilki.i-
metim adma kabul ediyorum.» ss
Sonra Funk, Aras ve Kesebir'in kat1ld1g1 kredi go-
rli§melerine gegilir. Almanya 150 milyon mark kredt
vermeyi, ag1r toplar saglamay1 kabul eder. 25 Temmuz
Hl38'de Berlin'de imzalanan yeni Ticaret Anla§mas1 ile
de ticaret olanaklanm geni§letir.
ATATURK'tiN DI~ POLiTiKA VASiYETi
Bu konuda Celal Bayar, gazeteci Cuneyt ArcayU-

rek'm sorusu iizerine §U ac;1klamay1 yapar :
Ba.§bakanhg1m s1rasmda, Almanya J:\,'.l:aliye Bakam
Tiirkiye'yi resmen ziyaret etti. Gorlinii§te Turk-Alman
ekcnomik sorunlanm ele alacakti. Du~i§leri Bakamm
Tevfik Rii§tii Aras bana geldi ve Alman Maliye Baka-
mnm resmen iki oneri getirdig"ini soyledi. Onerilerin il-
ki, Tiirkiye'nin Almanya ile milttefik olmas1m saglaya-
cak bir anla§manm imzalanmas1, oteki ise, Almanya'-
nm 75 milyon mark yard1m yapacagma dairdi. ikiraiz,
Atatiirk'e g1k1p durumu anlatmadan once, onerileri go-
rii§tiik. Almanya ile mtittefik olma yolundaki oneriyi
uygun gormedik. Sonra Atatiirk'e gittik. Bizi dinledi,
karanm1z1 sordu ve soyledik. ccisabetlidir» dedi. «Tilr-
kiye, tarafs~:;, kalmalzdir, bir ittifak i<;ine girmemelidir.
Bu oueriyi ve sonucu kimseye soylemeyiniz)) buyurdu.sn
* Ctineyt Arcayilrek, bu olay1 ve Atattirk'fin tarafs1zllk di-
rektifini inonil'ye de sorar. inonti, soruyu cevaps1z b1rak1r.
1489•

Ataturk, son gunlerinde, kendisinden sonra da dI§
politikasmm degi§tirilmeden surdfuiilmesini ister. Va-
siyetini yazd1g1 giin, di§ politika konusunda §U direkti-
fi verir:
«Bizim §imdiye kadar izledigimiz ar;ik, diiriist ve
bart§<;z politika, memlekete r;ok yararli olmu§tur. Arka-
da§lar da buna ah§tilar. Gerc;ek ve ya§amsal zorunlu-
luklar dl§mda, bu politikam1z devam eder gider.n° 0 •
(Hilrriyet gazetesi, 7 Kas1m 1972). Tevfik Ri.i§tti Aras. Funk'un

onerisini ve bizim tarafs1zl1k karanm1z1 hemen inonil'ye bildir-
digini ve inonii'niin Aras'm Funk'a cevab1111 begendiginl s6y-
1er (Milliyet gazetesi, 13 Mart 1971).
Feridun Cerna! Erkin, daha onceki y1llarda Atatiirk'fin in-
giltere Biiyi.ikel<;isi Sir Percy Lorain'e, Dolmabah<;e Sarayl'nda
kar§lllkh yard1m pakt1 onerdigini, :ingiltere'nin buna yan'l$ffi!1-
d1g1m yazmaktad1r (Feridun Cemal Erkin: Tiirk-Sovyet ifo;-
kileri ve Bogazlar Meselesi, s. 232). Tevfik Rii§til Aras, aksi
.gorii$tedir. Balkan Pakt1'mn durumu ve Cel:il Bayar'm sozleri
de bunu dogrular niteliktedir.
• Kendisiyle yapt1g1m1z uzun konuismada Aras, Ata turk' -
fin son sozlerinden birinin, Sovyetlerle ili§kilerin 1925 Antla§-
mas1 <;er<;evesinde yiirtitiilmesi oldugunu soylemii;tir. Zekerlya
Sertel, Celil.I Bayar ve Aras'1 kaynak gostererek, son giinlerinde
Atatilrk'iin §oyle dedigini yazmaktad1r : «Sovyetler Birligi'ne
kari;.1 asla bir saldm politikas1 giitmeyeceksiniz. Dogrudan dog-
ruya, ya da dolayll olarak Sovyetlere yoneltilmi§ herhangibir
antla§maya girmeyecek ve boyle bir antla§rnaya imza koyma-
yacaksm1z.» (Zekeriy3. Bertel, Hat1rlad1ldanm, s. 217)
Ali Fuad Cebesoy lse, son gorii§rneslnde Atatiirk'tin §oyle
dedigini yazar: «Fuad Pa§a, pek yakmda dilnya durumu Miita-
reke y1llarmdan daha <;ok ciddi olacak ve kan§acakt1r ... Av-
rupa'da birka<; macerac1, Almanya ve italya'nm baismda zorla
bulunuyorlar. Kar§1kar§1ya geldikleri zay1f devlet adamlarmm
aczinden cilr'et ahyorlar. Bunlar, bugiln diinyay1 kana boya-
maktan <;ekinmeyeceklerdir. Eski dostumuz Rus Sovyet Hii-
kumeti, acizlerle macerac1larm yanl1§ hareketlerinden yarar-
lanmas1m bilecektir. Bunun sonucunda, dilnyanm durum ve
dengesi tamamen degisecektir. i§te bu d5nem s1rasmda dogru
hareket etmesini bilmeyip en kii<;iik bir hata yapmam1z halin-
de, ba§1m1za Miitareke y1llarmdan daha <;ok felaketler gelmesi
mi.imktind11r.
Bu ikinci Di.inya Sava§1, beni yataktan k1m1ldanm1yacak
bir durumda yakalayacak olursa, memleketin durumu ne ola-
cakt1r? Ben devlet i§lerine mutlaka mtidahale edecek bir du-
1490

Demek ki, Atatiirk, tngiltere ile de, Almanya ile de
bir baglayic1 ittifaka kaf§Idlr; tarafs1zllktan yanadir.
Balkanlarda tarafs1z bir bOlge paktiyla, sava§I bolge-
nin dl§mda tutma umudundadlr.
1NONU, TARAFSIZLIKTAN AYRILIYOR
inonii Cumhurba§kam olunca, once bu politikayi
izler. 91 Atatiirk'iin degi§mez D1§i§leri Bakam Tevfik
Rii§tii Aras'1 degi§tirip yerine i;;ukrii Sarac;oglu'nu ge-
tirmekle birlikte, Aras'1 Londra Biiyiikelc;iligine atar.
Aras'm yazd1gma gore, 1939 y1h Ocak ayimn ilk giinle-
rinde yeni Cumhurba:;ikam, Aras ile Sarac;oglu'nu bir
ak§am yemegine c;agmr. Bu iic;lii ozel toplantida Aras,
dl.§ ili§kileri anlat1r ve sonunda inonii, yeni Londra
Biiyiikelc;isine :;iu direktifi verir :
«1 - Sava:;i c;1kt1g1 takdirde, Tiirkiye tarafs1z ka-
lacaktir.
2 - Ancak bir saldmya ugradlg1 zaman Turkiye
kendini savunacaktir.
3 - Bu ko:;iullar altmda yeni Londra Biiyiikelc;i-
si, ingiltere Hiikiimeti'nin bize ne gibi yar-
d1mlarda bulunabilecegini ogrenmeye c;ah-
§acakt1r.» 92
Aras, bu direktifle Londra'ya gider. Hikayenin ge-
risini Aras'tan dinleyelim:
«Lord Halifax beni yanma c;agirdi. Hiikiimetinin
Fransa ile birlikte Polonya'yla ittifak yapmak istedigi-
ni soyledi ve gorti:;itimti sordu. Derhal cevap verdim :
- <;ok fena. Boyle bir hareket ikinci Diinya Sa-
Va§I'm c;abukla§tiracaktir.
- 0 halde ne yapallm?
ruma gelmeliyim. Bizde hicbir §eyin yataktan yoneltilemeyece-

gini bilirsiniz. Mutlaka i§in ba§ma gecmek gerek.» (Ali Fuad
Cebesoy, Siyasi Hatualar, Cilt II, s. 252). Demek ki, Atattirk,
acizler (Ingiltere ve Fransa) ve macerac1larm (Italya ve Al-
manya) yanll§ davram§larmdan Sovyetler Birligi'nin yararla-
nacag1m ve guclenecegini cHi§ilnmektedir. Gercek<;;i Atattirk'tin
boyle bir devlete kaq1 dti§manca politika 6nermeyecegi ac1k-
t1r.
1491

dedi. Boyle bir soruyla kar§1la§acag1m1 dti§ilnmedigim
i<;in, durumu inceleyerek ve hukiimetimle temas ederek
cevap hazirlam1§ degildim. Bununla birlikte derhal ak-
hma gelen c;arelerden birini soyledim :
- Sovyetler Birligi biitun kom§ulanyla, sald1rga-
nm tammlanmas1 ilkesine dayalI anla.§malar imzalad1.
Bunlar saldirmazhk antla§malarmm en iyileridir. Bu
duruma gore, Romanya ile Polonya arasmda var olan
ittifak antla§mas1, Sovyetler Birligi'ne ac;1lmah ve b6y-
lece bir bolge duzeni kurulmahdir.
Bunun iizerine Halifax bana sordu :
- Boyle bir bOlge diizenine Ttirkiye kat1llr m1?
Bu soruya §U kaq1hg1. verdim :
- ingiltere katild1g1 takd.irde, bizim de katilma-
m1z1 hiiktimetime onerebilirim.
Bunun tizerine Lord Halifax :
- Qok gtizel di.i§iini.iyorsunuz ,ancak boyle bir ter-
tip yapabilmek zaman ister, dedi.
Ben de ingiltere D1§i§leri Bakanma:
- Polonya ittifakm1 onlemek gerekir. Bunun ikin-
ci Dilnya Sava§1'm 9abukla§tlracag1m kuvvetle samyo-
rum. Zaman kazanmak ve ikinci Diinya Sava§1'm i:in-
leyebilmek ic;in ba§ka yollar aranmasma olanak sagla-
mahdir, gorii§linii bir kez daha belirttim. Lord Hali-
fax:
- Ne yapahm ki Ba§bakan Chamberlain, Polonya
Du~i§leri Bakam Albay Beck'e bu ittifak1 vaadetti de-
yince susmak zorunda kald1m.
Yine o gilnlerde, Tiirkiye Biiyiikelc;iliginde bir c;ay
daveti verilmi§ti. Davete gelen eski ingiltere DI§i§leri
Ba.ka.m Eden, salonda yiiksek sesle bana seslenerek :
- ingiltere'nin bugtinkti htiktimeti, Sovyetler Bir-
ligi'ne konu§mak ve anla§mak ic;in gonderdigi kurulla-
nn ba§ma, kabine tiyelerinden kimseyi koymam1§tlr.
Bu kurul.lann Moskova'daki konu§malanna dayanarak,
Sovyetler Birligi ile anla§mak mtimkiin olmuyor habe-
1492

rini yaymaktadir. Boylece, Sovyetler Birligi'ne kar§l an-
la§mak i9in ciddi bir giri§imde bulunulmuyor. Seninb
beni yollasmlar da gorstinler, diye adeta haykirdi. Bi:.i.-
tun bunlan raporlanmda devamh hiikiimetime sundum.
Chamberlain'in gizli niyetinin Polonya ittifakm1 yapa·
rak ve Hitler Almanyasma mali ve ekonornik 91karlar
ileri surerek, Hitler'e saldm i9in Polonya yolunu kapa-
mak ve Sovyet yolunu a91k tutmak oldugu dikkat eden-
lerce sezilmiyor degildi.ll 9 :i
«ingilter3 ile Fransa'nm Polonya'yla ittifak anla§-
malan yapmalanndan biraz sonra, ingiltere Dt§i§leri
Bakam beni yanma r;agirarak, ingiltere'nin Fransa ile
birlikte, Ttirkiye ile ittifak yapma niyetinde oldug·unu
soyledi. Londra'ya gelirken hukfunetimden alm1§ oldu-
gum direktifi, bu vesileyle tekrarladlktan sonra §Un-
lan ekledim :
- Otedenbari Turkiye - Ingiltere dostluguna ne
kadar 9ok onem verdigimi bilirsiniz. Bununla birlikte,
soz ettig"iniz ittifakm zamam geldigine ve buglinkii ko-
§Ullar i9inde, taraflar i<;in yararll olacagma henilz inan-
madlg1mdan, hatta baz1 sakmcalanm gordiigiirnden, bu
onerinin kabuliinii hiikumetime ogiitleyebilmem giic.-
tiir. Bu nedenle, dogrudan dog-ruya Ankara ile ternas
ederseniz daha iyi olur.
DI§i§leri Bakanhg1rmza da bu oneri hakkmda bil-
gi verdim.» 94
iNGiLTERE'YE BAGLANII?
Milletimizin temel yaran ile ilgili ko-

nularda yabanc1larm blzce hit;; onemi
yoktur. Biz gidi~llnizi yabanc1larm de-
dikodusuna uydurma giii;siizlilgi.inii ko-
tli gorenlerdeniz.
(Nutuk, s. 211)
ATATURK
Ne var ki, Ankara'mn tutumu, italyanlarm Arna-

·vutluk'u i§gali ve Hi.tler'in Romanya'ya yiiriiyecegi
1493

soylentileri i..izeline birden degi§ir. Bu sirada, ingiliz-
ler de, Mart 1939'daki Polonya Garantisi'nden sonra,
13 Nisan'da Yunanistan'a ve Romanya'ya garanti ve-
rerek, Alrnanlara kaq1 bir kU§atmaya yi::inelmi§lerdir.
Romanya'ya yard1m, ancak Bogazlar'dan mtimkundtir.
ingiltere, kilit mevkiindeki Tilrkiye'yi de garantiyle
baglamak ister. Tilrkiye, bir garanti yerine askeri itti-
fak1 yeg tutar. Milzakereler ba§lar. Von Papen, bu s1-
rada Tiirkiye'ye gelir. Amac1, Tiirk - ingiliz ittifakm1
engellemek, Ti.lrkiye'nin tarafs1zhg1m saglamaktlr. Von
Papen 27 Nisan 1939'da Saragoglu'na §i::iyle konu§ur :
«Tilrkiye'nin tarafszz kalmasim kabul edebiliriz.
Bu yilzden Tilrkiye'ye askeri bakzmdan yardim etme-
ye hazmz. Ancak Tilrkiye, tarafsizliktan ayrilma poli-
tikasi gilderse, bu, fena sonuc;lar dogurabilir.»
Bu c;;abalar etkili olmaz. 29 Nisan tarihli bir Alman
raporu, Ttirkiye'nin durumunu §6yle degerlendirir :
((Ttirkiye, bir saldmya kar§I ingiltere'nin yard1m1-
m rica etmi§tir ... Sava§ halinde, ingiltere ile birlik ol-
ma politikasm1 yilrtitecektir ... Bize soz vermelerine raij-
men, fogiltere ile esasli konu~alara giri§mi§tir.»
Aym gtin, von Papen de, inonii ile konu§tuktan
sonra, Ttirkiye'nin tutumunu ele§tirir : ·
((Hie;; ku§kum yok ki, §imdiye kadar bizim taraf1-
m1zdan ihmal edilen Tilrl.'"iye, ba§kalarinin sq,va§ hazir-
liklari yilzilnden, hi<; gerekli olmayan bir yola girmi!}-
tir.»
Gori.i§meler, h1zla ilerler. 6 May1sta Sarac;;oglu, ga-
zetecilere, yaz1lmamak ko§uluyla, ingiltere ile ytizde 99
anla§maya vanld1gm1 bildirir. Bunlan yazan Ak§am ve
Haber gazeteleri kapatihr. ingiltere Bi.iyi.ikelc;;isinin 8
May1sta Londra'ya yazd1gma gore, Sarac;;oglu, «btitiin
Tiirkiye niifusunu Bati devletleri hizmetine verdigini»
soyler. 12 May1sta, Tilrkiye'yi ingiltere ve Fransa'ya
1494

baglayan, Tiirkiye - ingiltere deklarasyonu ilan edilir.
Tiirkiye - Fransa deklarasyonu ise, gecikir. Fransa, Er-
meniler hakkmda garanti ister, baz1 ki::iyleri elinde tut-
maya c;ah9ir. Sarac;oglu, 8 May1sta ingiltere Biiyiikelgi-
sine «Tiirkiye, biitun kuvvetleriyle Bat1yla i§birligine
hazirlamrken, Fransa'mn birkac; koy igin pazarllk et-
mesine gok k1zd1klanmn anlatir. Bu gi.i<;liikler yenilir
ve 23 Haziranda Ti.irkiye - Fransa deklarasyonu da ya-
. yrnlamr. 12 May1s deklarasyonu ile, ingiltere ve Tiir-
kiye'nin bir ittifak antla9mas1 imzalayacaklan ilan edi-
Hr. Antla9ma imzalanana kadar, iki devlet, «Akdeniz:
bo'gesinde sava§a yol agabilecek bir saldm halinde etkin.
bic;imde i§birligi yapmaya ve birbirlerine her tiirlii yar-
d1mda bulunmaya hazirlanacaklardlr.» Feridun Csmal
Erkin'e gi::ire, bu deklarasyon, <<Turk dz§ politilcasznzn ke-
sin ve devamlz yonelimini aqikr;a ortayaJ) koyar.!JG
Anlai_;;ma i.izerine, Chamberlain, Avam Kamaras1'n-·
da «erkek millet» diye Ti.irkiye'yi over. Alman gazete-
leri, «nanki:iru diye soz ederler.
Bir Ti.irk gazeteciler grubu, 30 Mayista Londra'ya.
giderken, As1m Us, §i::iyle yazar:
«Daha kesin antla§ma imzalanmad1g1 ic;in, Tiirk-
ler, heni.iz ittifak yerine, anla§ma deyimini kullamyor-
lar. Fakat ingilizler, Tiirkler igin mi.ittefik deyimini kul-
lanmakta duraksama gi::istermiyorlar. Bu ittifakm de-
gerini takdir ediyorlar. Bir kerre <;anakkale, Tiirklerin
elindedir. Sonra Tilrkiye'nin ingiltere'ye el uzattzgz za-
man gerr;ekten bir sava§ tehlikesi am oldugu i<;in en
kritik zamanlarda uzatilan elden dolayz adeta minnet-
tarlzk duyuyorlar. ingilizler Rusya'mn ittifakmdan c;ok,
Ti.irkiye'nin ittifakma deg·er veriyorlar.» 96
<ciNG!LiZ !TTiFAKI, BUYUK BIR YANILGI OLURi>
Almanya, !ngiltere - Tiirkiye deklarasyonuna tep-

ki gosterir. Ti.irkiye'ye ac;tig1 krediyi keser, agir top ve
1495

·denizalti gibi Turk sipari§lerini durdurur. Ticaret an-
la§masm1 yenilemeyecegini bildirir. Btittin bunlarm
Ti.irk d1§ politikas1 ytiziinden oldugunu belirtir. Von
Papen, Berlin'e yazchg1 20 Mayis 1939 tarihli raporda,
Tiirkiye'nin tarafsizhktan aynh§lm ne kadar vahim bir
olay sayclJ gm1 belirtir :
<<Tilflciye, daha once lei tam taraf szzlik bic;iminde-
ki politik qizgisinden aynlm19, lngiztere grubu dez:let-
lerin milttefiki olmu~tur. Bu adim, Dogu Akdeniz'deki
kuvvet clengesfn·Sn tam. amrn degi§mesi anlamzna gel-
mektedir.))
Tiirkiye, ingiltere'ye guvenerek tarafs1zbktan ay-
nlm1§, !ngiltere'nin safma ge9mi§, Almanya'y1 kar§1s1-
na alm1§tlr; ama !ngiltere'nin Tiirkiye'ye yapabilecegi
bir yard1m yoktur. Bu yolda Tiirkiye'nin umutlan bo-
§a <;1kar. Nitekim deklarasyonun ilanmdan alti hafta
sonra, Sara<;oglu, ingiltere Biiyiikelc;isine cchala bir t~k
sava§ malzemesinin gelmediginden» yakmir. Biiyiikel-
·<;i, ((Oncelikle istediginiz ma~zeme listesini vermedinizl)
diye soruyu ge<;i§tirir. Sarai;oglu, «Size ilk listeleri ve-
rince, bunu neden soylemediniz, §a§iyorum. Herhalde
malzemeler gelmeli» buyurur. Arna malzemeler g2lmez.
!ngiltere Biiyiikel<;isi, Lord Halifax'a Temmuz 1939'da
§6ye yazar:
<c ... Cumhurba§kanz ismet'in bize ve Fransi:dara
kar§i tutumu sert ve acidir. Turkiye, iki ay ancesine
gore daha zayiftir. ingiltere ile muzakerelere ba§lama-
dan ance, Tilrkiye'nin mai.. kar§ilzgi Almanya'ya ismar-
ladigi silahlar muntazaman gelmekteydi, §imdi bunlar
durdu. General Or bay ve askeri otoriteler durumun far-
kmdalar.» 07
ingiltere, geri;ekten herhangibir yardlm yapabile-
·cek durumda degildir. Mecburi askerligi daha 27 Nisan
1939'da ilan etmi§tir. B~ dostu Fransa'ya yapabilece-
gi yardlm, motorize olmayan iki tfimenden ibarettir. 13
Eyliilde !ngiliz Seferi Ordusu, ancak dort tiimendir.
Churchill, 1939 yih sonunda §Oyle yazar :
ccTiirkiye ile ka!§11Ikh yardlm pakti imzalam1§t1k.
1496

Kendi arac;lanm1z zaten pek sm1rh olduguna gore, Ti.irk-
lere neler verebilecegimizi di.i.§tiniip duruyorduk.» 98
28 Ekim 1940'ta italya, Yunanistan'a saldird1gi za-
man dahi, ingiltere c;ok yakm tildigi bu iilkeyz yardlm
edebilecek durumda deg·ildi. Churchill'in sozleriyle, in-
giltere'nin ((bir iki bOliik hava birliginden, bir !ngiliz
askeri kurulundan ve tek ti.ik askeri birliklerden ba§ka
Yunanistan'a verebilecegi bir§ey yoktu». Churchill, Or-
ta Dogu Karargahmdaki Eden'8 2 Kas1m 1940'ta §U
direktifi verir :
(<Yunanistan'a yard1m sorununu onemli bic;imde
ele almak gerektir. ingiltere'nin verdigi garantiyi tut-
mak ir;in bir ~aba g6stermedigi gorultirse, Ttirkiye go-
ziindeki mevkiimizi yitirmi§ oluruz.>>
Eden ise, kuvvetimiz yok demektedir :
<(Orta Dogu'da bulunan kuvvetlerimizden, Yuna-
nistan'daki olaylarm gidi§ini degi§tirecek miktarda ha-
va ve kara kuv-veti ayiramayiz.ll 99
Birbur;uk yil sonra bile, miittefiklerine yardlm ede-
cek durumda bulunmayan · bir !ngiltere ic;in, Tiirkiye
neden tarafs1zhktan aynlm1§tlr? Sorunun cevab1 belli
degildir. Fakat Arnavutluk i§gali ve !talyan tehlikesi-
nin !nonu'yil bu yola ittigi soylenir. 16 Mayis 1939 gil-
nii, Qankaya Ki:i§kii'nde Sarac;oglu ile bilardo oynadlk-
tan sonra yemege oturan !ni:inii, sofrada §6yle konu-
§Ur:
«Tarafs1zllkta iki yamn c;1kan ve zaran e§it ol-
mahdir. Tarafs1zhk gerr;ek olmak ir;in, bir tarafm ya-
rarma, oteki tarafm zaranna olmamak gerekir. Taraf-
s1zhk, bir tarafm yararma, oteki tarafm zaranna c;1-
karsa, zararh c;1kan taraf, bu durumu kendisi ir;in ta-
rafs1Zhk saymaz. Bizim durumumuz, bi:iyle idi. Tarafs1z-
hktan yarnrlanacak taraf, sonunda, yani rakiplerini kal-
dirdlktan sonra, bize kar111 hareket edecekti. Biz !tal-
ya'nm zaferi i~in bedavadan yard1m eder miyiz?>> 1 o0
Euna gore, !nonii'niin ergec; Ttirkiye'ye yonelecek
!talyan saldmsmdan ~ekinerek tarafs1zhktan aynldlgi
ve ingiltere ile ittifak yapt1g1 si:iylenebilir. Oysa !ngil-
1497

tere'nin italya'ya kar§l o gtinlerde dahi tutumu c;ok
1llmhdir. Churchill, italya'nm Arnavutluk saldmsmdan
alb gi.in sonra, 13 Nisan 1939'da, Avam Kamaras1'nda
§6yle konu§ur :
C<Eger ingiliz Donanmas1 toplu bir durumda olsay-
d1 ve Guney Adriyatik civarmda bulunsayd1, brnim ka-
mmca, italya hic;bir zaman Arnavutluk macerasma
atilmazdl.ll ·
Ne var ki, Chamberlain, italya ile uzla§ma, italya'-
Yl kazanma c;abasmdadir. 1939 yih sonunda bile, ingil-
tere, Churchill'in sozleriyle, italya ile flort etmektedir :
«Italya'nm etrafmda pervane gibi dola§1yorduk.
italyanlara c;ekici ekonomik olanaklar veriyorduk, fa-
kat ... dostluk yolunda da ileri adlmlar atam1yorduk.» 101
Hatta enerjik politikadan yana Churchill dahi, Ba§-
bakan olunca, italya'yi tarafs1z tutmak ic;in buyuk c;a-
ba harcar. Mussoloni'ye 16 May1s· 1940'ta yazdlg1 mek-
tupta «Latin ve hiristiyan uygarhgmm ortak mirasc;1-
lan olan bizler, biribirimize kar§1 tehlikeli bir mucade-
leye tutu§mamally1z» der. 25 Mayis 1940'ta ingiltere ve
Fransa, Roosevelt araczlzgzyla, Mussoloni'ye italya'nin
mak:ul arazi istelderini kar$ilayacaklarini dahi bildirir-
ler:
«italya'nm Akdeniz'de bir tak1m arazi istekleri bu-
lundugunu ve bunlardan dolayi ingiltere ve Fransa'ya..
ktiskun oldugunu iki muttefik hilkumet bilmektedir.
Her ikisi, :i:talya'nm makul isteklerini derhal kar§ila,
maya hazirdirlar.» 1 02
Hatta Churchill, o gilnlerde italya'nm Yugoslav-
ya'ya saldmsma dahi seyirci kalmak karanndadir. ital-
ya'nm Amavutluk i§gali ise, bir oldu-bitti sayilmakta,
yeni «makul» toprak isteklerinin kar§1lanacag1 bildiril-
mektedir. I§te Ttirkiye'yi Amavutluk i§gali uzerine ta-
rafs1zhktan ayiran, hatta 24 May1s 1939 «Celik MisakI»
ile Tiirkiye'ye kar§l Alman-italyan i§birligini sag'layan
tngiliz ittifakmm o gfullerde degeri budur. Tilrkiye,
ingiltere ile ittifakta acele etmi§e benzemektedir. tn-
1498

giltere, neden Tiirkiye'yi bu acelecilige zorlann§tir?
Churchill, Chamberlain Hiikiimeti'nde Donanma Ba-
kam olunca, Sava§ Kabinesi ii;in haz1rladlg1 21 EyHil
1939 tarihli raporda, bu konuda bazi ipu~lan verir. Bu
gizli rapora gore, ingiltere'nin politikas1, «Alman saldi-
n tehlilcesinin uzun bir sii,re Batz demokrasilerini teh-
dit altmda tutamamasw hedefini giitmektedir. Nitekim
Churchill'e gore, Hitler'in 28 Tiimenle Romanya'yi is-
tila soylentisi, Ti.irkiye davasma ((acele bir nitelik» ka-
zandirm1§, deklarasyon imzalanmi§tlr. Churchill, ingil-
tere'nin amac1m as;1ks;a yazmaktadir :
«Bizim ana <;ikarimiz, Almanya'yz biltiln Balkan-
larla ve Dogu cephesiyle dil§manlik durumuna dil.§ur-
mek yolundadir. Bu nedenle; Tilrkiye ile bir antla!}ma
imzalarnanin bilyilk bir degeri vardir.» 1 0 3
TURKiYE'YE KAR:;'>I BALKAN P AKTI
Demek ki, giidiilen amas;, Almanya'mn dii§manhgi-
m Balkanlar, Tiirkiye ve Sovyetler Birligi iizerine s;ek-
mektir. Ti.irk - ingiliz ittifakmm biiyiik degeri budur.
Bunda ingiltere'nin tam ba§arISlZ kaldlgl. soylenemez.
Zira · Funk'un ziyaretinde Almanya'ya sozlii olarak ve-
rilen tarafs1zhk garantisinin, ingiliz ittifaiuna yoneli§-
Ie· bozulmas1, Almanya ile Tiirkiye'nin aras1m as;ar.
Tiirkiye iizerinde Almanya'nm agrr ekonomik baskls1m
dogurur. 0 kadar ki, Hitler, 22 Agustos 1939'da gene-
rallerle yaptig1 bir toplant1da Tiirkiye yoneticileri ii;in
§U yak1§1ks1z · ve sai;ma sozleri kullamr :
«Ti.irkiye'yi Kemal'in oliimi.inden sonra, budala ve
aptallar yonetmektedir. *n 1 0 4
ingiliz ittifak1, artan Alman tehdidi kar§Ismda gev-
§eyen Balkan Pakti'nm pars;a par<;;a olmasmda da bir
* Prof. E. Weisband, «Sava~tan once Ti.irkiye'nin Btiyiik
Britanya saflarmda yer almasma inonii'yii raz1 edenin Okyar
oldugu da ger<;ektir» diye yazmaktad1r (Milliyet gazetesi, 10
Ocak 1974). Fethi Okyar, Frans1z bon;larmm altmla i:idenme-
sini, yabanc1 sermayeye dayah liberal ekonomi politikas1 iz-
lenmesini isteyen ki~idir ...
1499

01<;.tide etkili olmu§ sayilabilir. Sara9oglu, 2 ~ubat 1940'-
ta Belgrat toplant1smda, dort uye devletin genelkur-
maylarmm toplanmasm1 onerir, oteki tiyeler buna ya-
Ila§mazlar. Tiirkiye , <<Balkan devletlerini ingUtere ve
Fransa'mn safina c;ekmek amaciyla kz§kirticz manevra
yapmaldllJ> sui;lamr! Hatta Balkan devletleri, Turk teh-
didine kar§t, Bulgaristan'i da i<;ine alan yeni bir Bal-
kan Paktz'nzn yapilmasim ciddiyetle dti§tintirler! 105 in-
giltere ile ittifakta aceleciligin Turkiye'yi ters ve gii<;.
durnma di.i§iirdiigi.i a<;.1kbr".
* Atatiirk'iin Aras, Soyak ve $iikrii Kaya gibi ya~nnlari,
Atatiirk sag olsayd1, bu tehlikenin onlenecegi, Balkanlarm sa-
Va§ d1§mda ve tarafs1z tutulacag1 inancmdadirlar. Aras·a go-
re, Mussoloni, Atatiirk'iin :;>iddetle kar§l koyacag1m bilcliginden,
Arnavutluk'a asker 91kartmaya hic;bir zaman cesaret ede;.nez-
di. Almanya ise, Balkanlarda geni§leme niyetinde dE·gildi. Bal-
kanlar, tarafs1z bolge olarak korunabilirdi. Aras, 16 Mart 1971
tarihli Milliyet gazetesinde, bu goril§ilnii ~oyle savunur: «1939
Nisanmda fa§ist italya, Arnavutluk'a asker 91kartt1g1 zaman, bu
hareketini Amavutluk'ta anaq;i oldugu vesilesine baglam1§tl.
Arnavutluk'taki anar:;.i, fa:}ist italya kadar, Balkanlan da ilgi-
lendirirdi. Bunun i~in ita.lya'nm Arnavut!uk'a ~1kt1g1 ogreni-
lince, hemen Balkan Pakt1 Konseyi toplanmaya ~agrilacak ve
bir Yugoslav tiimeni, italya'nm ilan ettigi aym amac;la Arna-
vutluk'a gonderilecek ve biitiin Balkan Pakt1 devletlerince Bal-
kan smirlarmdaki kuvvetleri artrnlarak Yugoslavya'mn hare-
keti desteklenecekti. Sonunda da Arnavutluk'ta soylenilen anar-
§inin kalmadti!;1 goriilerek, hem italya. hem Balkan asker!
Jrnvvetleri geri <;ekilecek ve boylece fa§ist italya'nm Yunanis-
tan'a sald1nsma yer ve olanak kalmayacak, sava§m Balkan-
lara bulai;,;mas1 onlenmi§ olacaktl.
Atatiirkiimiiziln blze ve Balkan milttefiklerimize soyledigi
ileri gorii§lil ogildii hat1rlamamak miimkiin degildir. Bliyit~ Ji-.
derimiz s1ras1 gelince hepimize demisti ki, 'Fa~ist italya, Yu-
goslavya, Yunanistan ve Tilrkiye'ye dogrudan dogruya sald1-
ramaz. Once Arnavutluk'a <;1kar. Ancak ondan sonra goziine
kestirebildigi tarafa saldmr'. Biiyiik liderimizin bize ogiitledi-
gi gibi hareket edilmedi ve Balkan Paktl dagJ..ldI».
Aras, Arnavutluk ir}gali s1rasmda Londra Biiyiikel<;isidir.
Aras, kendi giri$imiyle, Balkan Pakti'm kuran Baisbaka.n Pa-
si<;'in damad1 Paris'teki Yugoslav Elcisini arar. El<;i, Aras'm
goril§lerini payla§t1g1111 ve hiikumetine, Arna.vutluk'a bir tu.men
gondermeyi onerdigini soyler. Arna Balkan Pakt1 Konseyi t.op-
1500

T ARAFSIZ KALINSAYD!...
Tevfik Rti§tii Aras, ingiliz ittifakmm biiyi.ik bir
yamlgi oldugunu ileri surer. Ona gore, tarafs1z kalmak
mi.imktindii ve bOylece Balkanlar, Di.inya Sava.§1'ndan
sonra buytik bir ekonomik ve politik gti<; olabilirdi. Ata-
ttirk don2minde, Ti.irk di§ politikas1m arahks1z yone-
ten Aras'm gorii§U §oyledir :
e<ikinci Dunya Sava§1 i<;inde tarafs1z kalmak ve
Balkan'a sava§I sokmamak, pek mti.mkii.n idi. Hele in-
{/iltere ile ittifakin geregini, yararini ve kimlere kar§t
oldu{funu hala anlamz§ degilim. Zararlari ise, meydan-
cia idi.
Tarafs1zhkla neler kazanabilecegimizi inceleyelim :
lanmaz. Yeni i:;; ba:;;ma gelmi:;; olan Yugoslav D1:;;i:;;leri Bakam

da duraksama gosterir. Ankara, enerjik davramnaz. Hatta.
Aras'~n giri:;;imini italyanlar ogrenince, italya'mn Ankara Bti-
ylikelc;isi Sarac;oglu'na gider ve Aras'm fa:;;ist italya'ya kar:;;1
hac;ll seferi haz1rlad1gm1 soyler. Sarac;oglu :;;u kar:;;1llg1 verir :
cTtirkiye'nin d1:;; politikasm1, art1k Tevfik Rti:;;tti Aras yonet-
miyor, ben ona yazanm, bbyle r;ieylerle me:;;gul olmaz". Bu ga-
rantiyi almca, bir Yugoslav ttimeninin Arnavutluk'a gonde-
rilecegi kayglSl ic;inde olan italya Btiytikelc;isi nefes aiir Ye Sa-
1w;:og.Ju'nun yanmdan te:;;ekki.irlerle ayn!!r.
:;llikri.i Kaya da aym gorti:;;leri payla:;;1r ve Atatlirk sag ol-
rn.yd1, sava:;;m Balkanlara bula:;;m1yacag1m ileri si.irer. Ona go-
re, Almanya ve ingiltere ile dosttuk. Almanya ve Ttirkiye, bi-
ribirlerine kar91 herhangibir kombinezona girmeyeceklerini
kar:;1likll olarak taahhut etmi:;;lerdi. Atattirk, bir saldm olur-
sa mutlaka Balkanlan savunurdu. Hatta 1943'te Yugoslavya
Kr'.lll bldilriiltince, ba:;;sagl]g1 t.elgrafmda, :;;imdiden seferber-
lige giri9ileceginin bildirilmesini istemi9, Hiikumet tiyeleri de
bu fikre kat1lm1:;;ti. $tikrii Kaya, !;6yle devam eder : «ikinci
DUnya SavafJ1'11da Almanlan Balkanlara istemeyerek sarkma-
ya yonelten eiken, italyan fa:;;istlerinin Arnavutluk'a ve Yu-
nanistan'a sald1rmas1d1r. Eger Atattirk sag olsaydi. italyan fa-
~ist.leri buna cesaret edebilir miydi? Derhal cevap vereyim :
Hay1r ! Mussoloni, Atattirk'lin Balkan Pakti dei'letlerini der-
hal toplayarak saldmy1 onleyecegini biliyordu». (Hasan R1za
Soyak, Atattirk'ten Hat1ralar, Cilt II, s. 529). Bu gori.i:;;ler, Hit-
ler Almanyas1 soztinti tutup, Balkanlann tarafs1zllgma sayg1
gb::.termekle devam ettigi takdirde gecerli say1labilir. Zira tek
basma bir italya, Balkan Paktl'na kar:;;1 c;1lrnbilccek bir gi.ic
degildir.
1501

Ticaret alamnda halk1m1z te§vik edilecek, yiyecek, ic;e-
cek, giyecek olarak ne iiretebilirse ve iiretim ne kadar
artmlabilirse, tarafs1z isvec;'in yaptlg1 gibi, fabrika ku-
rulmas1 ve altmla odenmesi kar§Illgmda, sava§ ic;inde
olanlar tarafmdan hepsi satm almacaktl. Yeralti ma-
denlerimizden krom, bakir, her ne <;1kanlabilirse, onlar
da aym §ekilde sat1lacakt1. O halde hiikiimetin en ba§-
ta i§i, iiretimi art1rmak ic;in halk1m1z1 te§vik etmek ve
bu yoldaki <;ah§malara yard1m etmek olmahydl. Zengin
olacaktik, endiistri tesisleri kurabilecektik, milletlerara-
s1 ili§kiler alamnda itibanrmz c;ok artacakt1 .
Bu ikbale kar§1, ikinci Diinya Sava§1'nda hallmmz,
s1kmt1Iar ic;inde kald1, iyi bir ek;m.ek bile yiyemedi. Ni-
hayet miittefikimiz ingiltere'nin bizden almrm§ olan
Oniki Ada'y1 bize sormaya bile gerek gormeyerek Yu-
nanistan'a vermesine tamk olduk. Biiyiik liderimizin
b1rakt1g1 di§ politikada devam edilmi§ olsaydl, ban§ gii-
nii gelince, 1945 y1hnda, daha biiyiimii§ olan Birle§ik
Amerika Devletleri ve ba§ka bir dev devlet olarak beli-
ren Sovyetler Birligi'nden sonra iic;uncii bir kiic;iik dev
olarak Balkan ve Saadabat paktlarzna dayanan Tilrki-
ye ve milttefikleri toplulugu olacakti.n 1 os
Tevfik Rii§tii Aras'm tarafs1z devletler toplulugu
ger~ekle§ebilirmiydi, bilemeyiz, fakat Balkanlarm Diin-
ya Sava§1'nm d1§mda kalmas1, her§eyden once Hitler
Almanyasmm Funk arac1hg1yla Tiirkiye'ye verdigi Bal-
kan Pakt1'na saygi soziinii tutmasma bagllydl. Direnme
azmi oldugu siirece, italyanlann Balkanlara ayak at-
mas1m onlemek gii~ degildi. Zira 32 italyan tiimeni, 3
Frans1z tiimeninin savunma cephesi kaf§1smda dahi
ba§ans1z kalm1§tlr. Yunanistan, · italyan kuvvetlerini
tek ba§ma hezimete ugratmI§tlr. Giic;siizliigiinii Musso-
loni de bilmektedir. Zira Hitler'in sava§a girrne yolun-
daki zorlamalarma, italya devamh olarak 1942 ytlm-
dan once haz1r olamayacaklanm soyleyerek direnmi§tir.
Ancak Fransa ~okiince, Mussoloni sava§a girmeye ce-
saret edebilir. Bu nedenle, Arnavutluk'u savunmaya
azimli bir Balkan Pakti kar§1smda, italya'run Balkan-
1502

Iara c;1kmaya cesaret edemeyecegi soylenebilir. Fakat
Hitler'in Balkanlarm d1§mda kalma sozilnu tutup tut-
mayacag1 kestirilemez. Bununla birlikte Tiirkiye'nin,
Almanya'ya verdig'i tarafs1zhk soziinii gabuk unutarak
m2vsimsiz, gereksiz ve yarars1z bir ittifaka girmesinin,
Almanya'nm dii§manhgm1 Balkanlara gektigi soylene-
bilir. Tiirkiye, bunun ekonomik geii§mesini de etkile-
yen zararlanm c;eker. Fakat bu ittifak, yalrnzca italya
ve Almanya'mn dii§manhg1m gekmekle kalsayd1, ingil-
tere ve Fransa ile Sovyetler Birligi arasmda 1935'te ba§-
layan i§birligi devam edebilseydi, pek fazla zararh sa-
y1lmayabil.irdi. Durum, boyle olmaz. ingiltere ve Fran-
sa, Churchill'in deyimiyle, ccgiiriik kavun» politikasl
si.lrdiirdiiklerinden, ingiliz ittifak1, Tiirkiye ve Sovyet-
ler Birligi'ni kar§1kar§1ya getirir.
ALMANYA'YI RUSYA'YA KAR~! OYNAMA

POLiTiKASI
Miinih'te -Qekoslovakya'nm sutmdan ingiltere ve

Fransa'mn Almanya ile uzla§mas1, sald1n ku§kusu i<;in-
de ya§ayan Stalin Rusyas1mn Bat11Ilara olan giivensiz-
ligini iyice art1nr. Fakat Prag darbesinden sonra Bat1-
lliarda az <;ok bir direni§ belirtisi gorUlmesi ve yutulma
sirasmm Polonya'ya gelmesi, Sovyetleri yeniden hareke-
te getirir. Mlinih Anla§mas1 dI§mda b1rakllan Rusya,
Mart 1939'da, Alman sald1ns1m durdurmak lizere, in-
giltere, Fransa, Tiirkiye, Rusya, Polonya ve Romanya
arasmda bir konferans toplanmasm1 lster. Rusya'nm
giri§imi, Churchill'in deyimiyle ccsoguk kar§Ilamr ve
sonw;suz buak1hr».
ingiltere Ba§bakam Chamberlain, o giinlerde yaz-
d!g1 ozel bir mektupta, Rusya'ya giivenmedigini ve as-
keri gilclinii kii<;iimsedigini belirtir :
ccRusya'ya kar§l derin bir giivensizlik besliyorum.
Bunu itiraf etmeliyim. Ruslann, cidden isteseler bile,
etkili bir sald1n hareketine gei;ebileceklerine inanmiyo-
1503

rum.•» 107
16 Nisanda Sovyetler Birligi, !ngiltere, Fransa ve
Rusya arasmda bir kar§ihkh yardlm cephesi kurulma-
sm1 onerir. Euna gore, tic; devlet, gerektiginde Polonya'-
nm da katilmas1yla, Dogu ve Merkezi Avrupa'da nazi
tehdidine ugrayacak her memlekete ortak bir garanti
vereceklerdir.
ingiltere Hukumeti, Sovyet notasma 8 Mayista
kar§1hk verir ve ortak garantiyi reddeder. Bunun uzeri-
ne 19 May1sta Avam Kamaras1'nda sert bir tartl§ma
olur. i§<;i Partisi, Liberal Parti ve Muhafazakarlar'dan
Churchill ve Eden, Sovyetlerle ittifak zorunlulugunu
savunurlar. Chamberlain, Rus yard1m1m hakir gormek-
le suc;lamr. Churchill, §oyle konu§ur :
«Aram1zda §Oyle bir soru tekrar ediliyor :
Rus Sovyet Htikumeti'ne guvenilebilir mi?
Ruslar da kendi aralannda §U soruyu soruyorlar :
Chamberlain'e guvenebilir miyiz?
Her iki sorunun cevabmm olumlu oldu,gunu umu-
yorum. Ciddi olarak bunu umut ediyorum.
Tilrkiye ile imzaladz{jzmzz anla$Jnanzn biltiln Kara-
deniz ve Dogu Akdeniz alanlarz bakzmzndan bir i~tik
rar etkeni oldu{junu herkes kabul ediyor. Kendisiyle
bOyle bir anla:;maya vardz{jzmzz Tilrkiye, Sovyet Rusya
ile szkz bir uyil,m i<;inde bulunmaktadir. Romanya ile
* Chamberlain. gizli ingiliz-Alman gi:irtismeierini stirdi.i-
rilr. ingiltere Htikumeti, Temmuzda dtinya pazarlanm yeni-
den bi:iltisme konusunda Almanlara i:ineride bulunur. jngilte-
re Denizasm Ticaret Dairesi'nde ytiksek rtitbeli gi:irevlilerden
Robert Spear Hudson, Qin ve Rusya'y1 paylai;maktan si:iz eder.
Chamberlain'in sagkolu olan Horace Wilson, Almanlara ni.ifuz
alanlari boliisulmesi onerisi yapar. Afrika haritasmm yeni bas-
tan c;izilmesi, Almanlarm Dogu ve Gi.ineydogu Avrupa yoni.in-
den tatmin edilmeleri, ingiltere'den gelen oneriler arasmda-
d1r. ingiltere, anlu:;;maya vanllrsa, Polonya garantisini kald1-
racak ve Ruslarla mi.lzakereleri hemen kesecektir. Nitekim Ho-
race Wilson, Danzig konusuna ingilizlerin kan:;;mayacaklan-
na dair o tarihte soz verir. Bilttin bunlar, ingiltere'nin Al-
manya'y1 Rusya'ya sald1rtma politikasma uygundur. (Do~.
Tilrkkaya Ataov, Devrim gazetesi, say1: 56)
1504

olan ili§kileri de sik'ldir. Bu devletler, bu i§birligi hava-
sini korunwkla, bir talcim yaf}amsal <;ilcarlari karf}'tlikli:
olarak koruduklarini takdir ediyorlar.»
«Eger Batl devletleri, yekpare ve saglam bir destek.
o!arak, Dogu Avrupa memleketlerinin arkasmda dost
bir Rusya bulundurmazlarsa, bu memleketlerden hi<,;-
biri sava§ta, ornegin bir y1l sure, direni§ gosteremez.»
«Rusya'ya e~t muamele edilmezse, hi<;bir anla§ma-
ya giri§emeyecegi apa<;zktzr.n
Avam Kamaras1 goru§melerinde Hiikumet'in Polon-
ya'ya Genelkurmay ile dam§madan garanti verdigi an-
.la§1hr! Almanya'y1 Rusya'ya <,;evirmek isterken, teknik.
yanlar uzerinde durulmadan, hafiflikle, siyasal ama<,;lf
g·aranti verildigi gori.ilur. Churchill, bunu ele§tirir :
c<Lloyd George, on gun once bir soru sormu§, bugful
de tekrar etmi§tir. Sorunun cevaps1z kald1gma Parla-
mento'nun dikkatini <,;ekerim. Sorn §Udur: Garanti ve-
rilmezden once, Genelkurmay ile dam§1lm1§ m1dir? Boy-
le bir§ey yapmak guvenlig;imizin gereklerine uygun
mudur? Garantinin pratikte bir degeri var mzdzr? Bu-
nu uygulamaya <,;evirmenin yollan ne olacaktlr? Boyle·
bir soru soruldugunu ve cevaps1z b1rak1ld1g1m biltun
memleket biliyor. Boyle bir durum, vatanda§I §a§1rt1r,
kayg1ya dii§uriir.))
ccGi.i<,;lU ve etkili bir Dog·u Cephesi bulunmazsa, Ba-
tidaki <,;1karlanm1z istenen bic;imde korunamaz. Oysa
Rusya olmazsa, etkili bir Dogu Cephesi bulunamaz. Hi.i-
kumet, savunma olanaklanm1z1 uzun sure ihmal etmi§-
tir. Qekoslovakya'yi ve onun temsil ettigi askeri kay-
naklan feda eylemi§tir. Sorunun teknik yanlanm goz-
den ge<,;irmeden, bizi, Polonya ve Romanya'yi savunma
gibi bir sorumluluk altma sokmu§tur. Rusya'nm yardl-
1111, bu sorumlulugun altmdan kalkmamiz i<,;in gerekli
oldugu halde, §imdi bu yard1m1 reddedemezler. Boyle
yaparlarsa, en kotii bir sava§a, en berbat bir yoldan
at1lmu;? olurlar.» 10s
Almanya ile gizli gori.i§meleri siirdiiren Chamber-
lain, Rusya'y1 hakir gormedigini soyler, fakat e§it mu-
: 505

amele yapmay1 reddeder. Bunu yaparken, ki.ii;;iik dev-
letlerin, Rus garantisini deh§etle kar§1lad1klan gerek-
i;;esine s1g1mr. Geri;;ekten Rusya'ya §iddetle dii§man kil-
<;iik devletler, topraklan i.izerinde askeri bir miidahale-
yi gerektirebilecek Rus garantisine kar§l i;;1karlar. Fin-
landiya ve Estonya, kendi nzalan olmadan bi:iyle bir
garanti verilmesini sald1n hareketi sayacaklanm ilan
ederler. Churchill, bu tutumu §i:iyle ai;;1klar:
«Polonya, Romanya, Finlandiya ve iii;; Baltik mem-
leketi, §U noktada duraksamadan kurtulannyorlardi.
Kendileri ii;;in daha biiyiik tehlike, acaba Alman saldl-
rlSl m1 idi? Yoksa Sovyetler tarafmdan buna kar§l ko-
runmak m1?»
Hitler'in Bat1dan, Kuzeyden ve Giineyden ku§atlp
iii;; yanh bir sald1nya haz1rland1g1 s1rada, Polonya, Sov-
yetler Birligi ile sava§mak ii;;in Dogu yonilnde savun-
ma hatlanm ve istihkamlanm donatmakla me§guldilr.
6teki Ulkeler de aym durumdadir. Chamberlain ise,
Hitler'le payla§ma pazarhgmdad1r.
Bu durumda, 12 Haziranda, Moskova'ya miizakere
i<;in Strang adh 6nemsiz bir diplomat gi:inderilir. Rusya
ile ittifaktan yana Eden, hizmetlerini sunarsa da, Cham-
berlain onu gi:indermez~ Agustosta ise, 6nemsiz ki§iler-
den bir askeri kurul, Moskova'ya yollamr. Bu, Rusya
ile ittifaka istek olmad1gmm ai;;1k kamt1d1r. Askeri ki"'.'
§ilerin ellerinde Ruslarla miizakerelere giri§ebilmek i<;in
yazih bir yetki belgesi bile yoktur.
Rusya, zaten Batihlarla anla§ma umudunu Mayis
ba§mda keser. Batihlarla anla§ma g6rii§i.1ni.i temsil eden
ve Mi118tler Cemiyeti'nin etkili bir ki§isi olan ve yahu-
·di di.i§mam Hitler'in pek k1zd1g1 yahudi ki:ikenli Dl§i§-
leri Bakam Litvinof, 3 May1sta gi:irevinden ahmr, yeri-
ne Molotof getirilir. Rusya, tarafs1z kalmaya karar ve-
rir. Almanya ile gizli miizakerelere giri§ir. Nitekim 23
Agustos 1939'da tarafs1zhg1 se~en Rusya'nm Almanya
ile bir Saldirmazhk Antla§mas1 imzalad1g1 ilan edilir.
150'.3

SARAQOGLU MOSKOVA'DA
Tiirkiye'nin, nas1l olsa Ruslar da ingilizlerle ittifa-
ka gidecekler diye, 12 May1s deklarasyonunu imzalad1-
g·1 ileri sliriiliir. Oysa Chamberlain, Mart ve Nisandaki
Rus i:inerilerini geri gevirmi§tir. Bir anla§maya vanp va-
ramayacaklan gok ku§kuludur. Litvinof'un gorevinden
almmas1 ise, anla§ma umudunun kalmadlgmm belirti-
sidir. Bu durumda Tiirkiye'nin 12 May1s deklarasyonu-
na imza koymakta acelecilikten kai;mmas1 gerekirdi*.
Esasen MU.nih'ten itibaren Sovyetler Birligi'nin Alman-
ya'ya kar§1 tutumu ai;1k bigimde degi§ir. Nazi Alman-
ya'ya kar§1 basm kampanyas1 durur. Arahk 1938'de Al-
" TUrkiye, Rus - Alman Sald1rmazhk Pakt1'ndan sonra,
bunu bile bile ingiltere ve Fransa ile askeri ittifal( imzalaya-
caktir. Inonu, 16 Ekim 1967 tarihli Milliyet gazctesinde bir ya-
z1smda <;;1karlarim1zm Rusya, ingiltere ve Fran.sa ile birW;: ol-
may1 gerektirdigini belirttikten sonra, antla:;;may1 neden im-
zalad1g1m :;;oyle a<;;1klar: «Tartl~ma konusu yap1labilecek nol;:-
ta, yalmz :;;undan ibarettir: Son anda Rusya ilc Almanya arg-
.smda anla§ma m~ydana <;;1!nnca, ozellikle meydana <;;1k1:;;m ilk
gtiniinde :tngiltere ve F'ransa alcyhinde davram~l::\r gt\riilih-
ce ,ittifak antla:;;malanm sonu<;;landll'mak dogru muydu?
Bu karar cesuranedlr. Fakat dogru oldugu olaylarla dcgru-
lanm1~t1r. Bizim kamm1zca, Almanya ile Sovyct Rusya aras1;:1-
da erge(! Savas a<;1lmas1 tinlenmez bi<;;imde kesin gortiniiyor-
du. D1:;anda kalmca, rnva§m cereyam s1rasmda, daha <;ok gli<;-
liiklere ugrard1k. Ger<;ekte olandan daha c;ok s1kmt1 c;ekerdUo
(Gizli Belgeler, May Yaymlan s. 153). Olayla:·m <~cesar ka-
rari>l dogrulay1p dogrulamad1g1m, olaylan anlatarak goster!Ile-
ye 9ah5acag1z.
Metin Toker ise, inonii'den naklen ba$ka bir gori.i.:} ileri
-silrmektedir. Buna gore, o giiniln ko:;;ullarmda hic;bir saldm
niyeti beslemeyen, pa<;;asm1 kurtarmaya <;;a11$an Rusya'nm in-
giltere ve Fransa ile ittifak yerine tarafs1zllg1 se<;;ecegini inonil
bilmektedir: <l'.Bir yanda ingitlere, Fransa bulunacakti. Ote
yanda Almanya \'e italya. Bunda hie; klmsenin kw;;kusu yo'~
tu. Soru, Sovyet Rusya idL Sovy~t; Rusya, o kO$Ullar i<;l.nde bir
saldm niyeti ta§1yamazdi. Daha cok kendini garanti altma al-
maya <;al!:;;1yordu. iki biiyiik blokun birle~ip Ru.sya'ya kar;.1 b'r
harekete ge<;;ecekleri, kolay kabul edilebilir bir olas1hk olm~.d1-
gma gore, Ruslar kendilerine saldmlmad1kc;a, savasm d1smda
kalmay1 yeg tutacaklardl». (Hilrriyet gazetesi, 22 Ocak 1974)
1507

manya ile Rusya bir ticaret anla§mas1 imzalarlar. Ba-
sm bunu Alman-Sovyet ili§kilerinde «ileriye dogru bir
ad1m)) diye yorumlar. Stalin, hemen sonra Sovyet Ko-
mti.nist Partisi Komitesi'nde, oteki emperyalist devlet-
lerle nazi emperyalizmi arasmda pek bir aymm yap-
maz. Hatta, «onlar hesabma kestaneleri ate§ten ba§ka
biri ~eksim diye ideolojik aynhklarm kas1th abart1ldl-
gim soyl8r. Rus D1§i§leri Bakan Vekili Potemkin, dek-
larasyona olumlu davramyor izlenimini verse dahi, Turk
Di§i§leri Bakanhgmm Rus politikasmda bu yoneli§i he-
saba katmas1 ve acelecilikten ka<;mmas1 ihtiyath bir
tutum olur idi.
Bu acelecilik, Ti.irkiye ve Rusya'nm ters duruma
dii§mesine yol a<;ar. Rusya, Almanlarla bir Saldirmaz-
hk Antla§mas1 imzalayarak, Almanya ile ingiltere ve
Fransa'mn sava§mda tarafs1z1Ig1 sec;mi§tir. Tiirkiye ise,
geleneksel tarafs1zhk politikasm1 b1rakarak, bir dekla-
rasyonl a acele ingiltere ve Fransa ile ittifak yapacagim
ar,;1klam1§t1r. Boylece, Almanya ile olan kar§Ihkh taraf-
s1zhk mutabakatim bozmu§tur. Balkanlarm, ingiltere-
Ti.irkiye ittifakl nedeniyle bir sava§ haline gelmesi ve
Karadeniz'in ingiliz ve . Frans1z donamnasma ac;1lmas1
olas1hg1 dogrnu§tur. Alrnanya, Tiirkiye'nin geleneksel
dostu Sovyetler Birligi'nin, bu olas1hgi onlemesi ve Tiir-
kiye'nin tarafs1zhg1m saglamas1 ic;in, Moskova'ya bask1
yapar. Tarafs1zhgJ. sec;en Sovyetler Birligi de zaten s1-
mrlarma sava§I yakla§tiracagi korkusuyla, Karadeniz ve
Balkanlarda ingiliz ve Frans1z varhg1m hie; istemez.
Ti.irkiye'nin eski tarafs1zhgm1 korumasm1 arzular.
Amerikah Profesor Lenczovi'ski, bu ters dii§i.i§il §6y-
le ag1klar:
«Almanya o sirada, ingiltere ve Fransa'nm Bal-
kanlar'da ve Orta Dogu'da bir ku§atma ittifaklan zin-
ciri kurmasnn durdurmakta oncelikle ilgiliydi. Londra
ve Paris'in 1939 Nisamnda, toprak bi.iti.inli.igi.ini.i savun-
mak i.izere Yunanistan ve Romanya'ya verdigi garanti-
yi kayg1yla kar§1lamaktaydi. Ti.irkiye, kilit noktada idi.
Zira Romanya'ya, ingiliz-Frans1z yard1m1 Bogazlar'dan
1508

gei;mek zorundaydi. Sava§m ba§langicmda, Tiirkiye'yi
Bati ile i§birliginden uzak tutmak, boylece, Alman d1~
politikasmm belli bai;ih am~larmdan biri olmrn~ idi.
Bununla birlikte, Ttirkiye'yi ittifak karanndan ge-
virmeye, Alman ikna gabas1 tek ba§ma yeterli degildi.
Almanya, yakm ve gii<;lii bir kom§U o!arak, Tiirkiye'nin
politikas1m degi§tirme yolunda etki yapmak i<;in <;ok
daha giii;lu durumda bulunan Rusya'nm destegine muh-
tac; idi. Ele gec;en sava§ donemi belgeleri gostermekte·
dir ki, Sovyet-Nazi ittifakmm ba§hca miman olan Mos-
kova'daki Alman Buyiikel<;isi Kont Von der Schulen-
burg, Sarac;oglu'nun Moskova gezisi s1rasmda Kremlin'-
le devamll temastayd1 ve Molotof'a Alman isteklerini
dikkate almas1 i9in bask1 yapmaktaydi. Sovyet liderle-
ri, Kont'un tavsiyelerine uymaya istekliydiler: Alman-
ya-Batz sava§znda tarafsizlzgi seqti{jinden, Rusya, Ka-
radeniz bolgesini tarafszzla§tinnada Almanya'ya yardz-
ma hazzr idi. Bu yolla Karadeniz bOlgesinde, ikinci bi1
cephe a<;zlmasznz engellemeyi dU§ilnmekteydi. Boyle biT
cephe, qatz§malarz, Sovyet sinirznin yala:rdarzna getire·
bilecekti. Rusya, bu durumu anlemek qabaszndaydz.
Bundan ba§ka, Turldye ile ittifakzn olasz bir sonucu ola·
rak, Karadeniz'de ingiliz-Franszz donanmasznin varlzgi,
Almanya'nin i§birlil<X;isi Rusya i<;in ciddt gilvenlik so-
runlarz yaratabilifrdi. Hem Almanya'yi yatz§tirmak, hem
de savll§Z sinrrlarzndan uzak tutmak kaygiszyla Rusya,
Tilrldye'nin tarafszzligini istemekteydi.)) io9
Tarafs1zliktan aynhp, ingiltere ve Fransa ittifakl-
na yonelen Tiirkiye ise, bu ittifaka bag-11 kalarak, Sov-
yetler Birligi ile de Karadeniz ve Bogazlar'da bir kar-
§Ihkh yardlm antla§mas1 imzalama umudundachr.
Tilrkiye'nin durumunu Prof. Ahmet i;ltikru Esmer,
§U sozlerle ortaya koyar :
«i;limdi Tiirkiye, eski dostu ve btiyiik kom§usu Sov-
yetler Birligi ile birlikte ytirf1yerek, ingiliz-Frans1z dek-
larasyonundan mi, yoksa deklarasyona bagh kalarak
Sovyetlerden mi aynlmah idi? Uc;uncu ~1k olarak, her
iki tarafla da ittifak ili§kilerine giri§erek, iki dostlugu
1509

bagda§tirmaya m1 c;ah§mah idi? Ti.irkiye, i.ic;tincii yolu
denemeye karar verdi.» 11 0 · .
Sarac;oglu, bu a,mac;la Moskova'ya gider. Sarac;og-
lu, Ac;1kalm, Erkin ve Polar'dan kurulu Ti.irk Kurulu,
27 Eyli.ilde Moskova'ya vanr. 28 Eyliilde Ribbentrop da
Moskova'ya gelir.* Ti.irk-Sovyet goru1.1melerinde Bogaz-
lar'da ortak savunmadan soz eden Molotof'a meram an-
latmamn olanaks1zhgi c;abuk gori.iliir. Gorii§meler, Sta-
lin'in arac1hg1yla yiiriitiililr. Sarac;oglu, Stalin'e hep
uKamarad Stalin» diye hitap eder. Stalin de «Kamarad
Sarac;oglmi demek ic;in izin ister. Sarac;oglu, bol§evik
olmamak kaydlyla ve gec;ici olarak bunu kabul eder.
Stalin, Ttirkiye'nin ingiltere ve Fransa ile imzalayaca-
gim deklarasxonla ilan eyledigi Ugli.i ittifak Antla§ma-
s1 taslagmda degi§iklikler yap1lmasnn ister. Ornegin
Tiirkiye, ingiltere ve Fransa'nm Yunanistan ve Roman-
ya'ya verdikleri garanti dolayisiyle, bu iki devletle fiili
i§birligini kabul etmektedir. Garanti, iki Batih devleti
sava§a s"iirtiklerse, Ti.irkiye de on:lara bi.itiin olanaklariy-
la yard1m ve destekte bulunacaktir. Stalin, Turkiye'nin
bu yard1m ytikiimli.iliigiiniin dan1§maya c;evrilmesini
onerir.
Stalin'in onerdigi ikinci degi§iklik, ingiliz-Frans1z
ittifakmm Tiirkiye'yi Sovyetler Birligi'ne kar§l bir sa-
va§a siirtiklemeyecegini belirten ek 2 nurnarall proto-
koliin geni§letilmesidir. Euna gore, Ttirkiye'niri ingil-
tere ve Fransa'ya kar§l aldlg1 yiikilmli.iltikler, bu dev-
letler Sovyet Rusya ile sava§a tutu§urlarsa, sava§ sure-
* Prof. Ahmet Silkri.i Esmer'in yazd1gma gore, Ttirkiye so-
runu, Almanya ile Sovyetler Birligi arasmda, 23 Agustos Pak-
t1'na varan gi:iril:;;melerde soz konusu .oldugu zaman. gerek Rib-
bentrop vc gerekse Stalin, Tifrkiye'n!n davram§mdan yalnmr-
lar. Bu gi:ir~~melerde Stalin, Ribbentrop'a Tiirl(iye hakkmda
ne dU;:;ilndilgilnii sornnca, Alman D1:;;ii;;leri Bakam su kars1l1g1
verir: Ti.irkiye ile dostc;a ili~kiler kurmak ic;in elden gelen her-
sey yap1ldi. Euna ragmen Tiirkiye, Almanya'y1 kusatan pakta
ilk kat1lan devletlerden olau. Hatta pakttan Alman Hiit:ume-
ti'ni haberdar etme geregini ctuymad!. (Olaylarla Tiirk D1:;; Po-
litikas1, SBF, s. 152) .
1510

since ge9ersiz kalacakt1r. Daha onemlisi, Tti.rkiye, Al-·
man saldlnsL"la ugrarsa, imzalanacak antla§mayla on-
goriilecek olan Ti.irkiye yararma Rus mi.idahalesi yi.i-
klimli.iltigi.i, tamamiyle ortadan kalkacakt1r. Sara9og-
lu'nca istenen Ti.irk-Rus kar§1hkh yard1m pakt1, Alman-
ya'ya kar§I i§lemeyecektir. Aynca Stalin, Bogazlar'm
Karadeniz'de kly1s1 olmayan devletlerin sava§ gemile-
rine kapat1lmasm1 ister.
0 s1rada, Ti.irkiye'nin ingiltere ve Fransa ile ittifa--
kl parafe edilmi§ bulunmaktadir. Ti.irkiye, :ingiltere ve
Fransa ile temasa ge9er. Onlan, Yunanistan ve Roman-
ya'ya verdikleri garantiye Ti.irkiye'nin kat1lmas1m bir
daru§maya dondurmeye raz1 eder. Fakat Sovyetlerin.
«Almanya, Tti.rkiye'ye sald1nrsa, Rusya seyirci kallr»·
htikmiinii, Saragoglu kesinlikle reddeder. Btmun kaq1-
hkh yard1m paktim anlams1zla§t1rd1gm1 ileri surer.
Rusya, aynca, sava§ sirasmda ve Tiirkiye sava§gI du-
rumda bulundugu takdirde, ya da yakln bir sava§ teh-
likesiyle kar§1la§tlgmda, Bogazlar'dan ge9i§i tamamen
Tilrkiye'nin degerlendirmesine birakan Montreux Ant-
la§mas1'nm 20 ve 21. maddelerinin iki hilkllmetin mu-
tabakat1yla · uygulanmas1m ister. Rusya, ingiltere ve
Fransa donanmasma Tilrkiye'nin Karadeniz yolunu a9-
masmdan kayg11Idir. Saragoglu, bu gilvenceyi vermez.
ve oneriyi reddeder. G6rii§meler kesilir.
Goriinil§ odur ki, Sovyetler Birligi'nin ve onun ara-
c1hg1yla agirhg1ru hissettiren Almanya'nm as1l istedik-
leri, Tilrkiye'yi ingiltere ve Fransa ittifakmdan vazge-
girip eski tarafSJ.zhk politikasma dondti.rmektir.' Ti.irki-
ye ise, bu ittifak1 bir oldu-bitti saymakta, Sovyetlerle
ancak ingiltere ve Fransa'mn kabul edebilecegi bir it-
tifak ara§tinnaktadir. Sovyetler Birligi ise, ingiltere ve
Fransa ile ittifaktan umudunu kesmi§, Almanya ile bir
Saldirmazhk Pakt1 ve Dogu Avrupa'da gizli toprak pay-
la§ma anla§malan imzalayarak tarafs1zhk politikasma
donmi.i§tiir. ingiltere ve Fransa'nm Rusya'ya kar§1 ni-
yetlerinden ku§kuludur. Bu iki tutumu uzla§tirma ola-
1511

nag1 yoktur. Prof. Ahmet i;?i.ikru Esmer'in deyimiyle,
«Turkiye ile Sovyetler Birligi'nin yollari ayrilmi§tir.» m
·CHURCHILL, RUSYA'YA KAR~I TURKiYE'NiN

KOHUYUCULUGUNU YUKLENiYOR!
Daha Saragoglu Ttirkiye'ye donmeden, 19 Ekim

1939'da !ngiltere ve Fransa'yla Ugli.i ittifak imzalamr.
Antla§maya gore, Moskova gorti§melerinde Rusya'ya
verilen Romanya ve Yunanistan garantisine Tiirkiye'-
nin kat1lmasmm danu;maya doni.i§mesi Odi.inu dahi kal-
dmhr. Yalmzca, ingiltere ve Fransa'ya kar91 Tilrkiye'-
nin ald1g1 yiikiimlti.Hiklerin, onu Sovyet Rusya'ya kar-
§1 sava§a goturmeyecegi yolundaki 2 numarah ek pro-
tokol korunur. Moskova'dan donen Sarat;;oglu, Parti
Grubu'nda gorti§meleri anlatirken, §U noktay1 cl.a b3-
lirtir:
«Ruslar, Bat1'daki sava§m heni.iz ciddi bir evreye
girmedigini di.i§iinerek, Almanlarm adeta ingiltere ve
Fransa tarafmdan kendileri i.izerin~ sevkedilmesi ola-
s1hgmdan kayg1dadlrlar.)) 112
Hatta ingiltere ve Fransa, di.ine kadar Rusya'mn
en yakm dostu olan Tilrkiye'yi dahi bu yola si.iriikleme
gabasmdadirlar. 18 - 22 Ekim 1939 tarihleri arasmda,
General Weygand ile General Wavell Tilrkiye'ye gelir-
ler ve askeri konularda g6rli§meler yap1hr. Neler go-
ri.i§ltidilgi.inu bilmiyoruz, fakat ingiltere Donanma Ba-
kanhg1'mn Birinci Deniz Lordu'na ve Deniz Kurmay
Ba§kan Vekili'ne <«;ok gizlin kaydlyla gonderdigi 19
Ekim 1939 tarihli bir yaz1ya bak1hrsa, Rusya'ya kar§I
Tilrkiye'den yoneltilecek bir sava§ olas1hgma hazirla-
mld1g1 an~a§1lmaktadir. Yaz1da §Oyle denilmektedi.r :
ccRuslarm Karadeniz'deki gi.icii. nedir ve buna egc-
men olmak igin ne kadar bir kuvvet yeter? !ngiliz de-
nizaltilan ile birkag destroyer, bir iki de kruvazor, Turk
limanlanm us olarak kullanmak yoluyla bu i§i bar;iara-
bilir mi?)> 11 =1
1512

Donanma Bakam Churchill, 1 Kas1m 1939'da da
General Kazim Orbay ile g6rli§tu.kten sonra §U notu ya-
zar:
«Birinci Deniz Lordu ile ben, bugi.in 6gleden sonra
General Orbay'1 kabul ederek, kendisine a§ag1daki a<;1k-
lamada bulunduk :
Ttirkiye~ Rusya tarafmdan tehdit edildigi takdirde,
ingiliz Hukumeti, Ttirkiye'nin 9agns1 tizerine, baz1 ko-
:i,iUllar altmda, Tiirkiye'ye yard1m i<;in Karadeniz'e, ora-
daki Rus kuvvetlerine iisttin deniz kuvvetleri gonder-
meye egilimlidir. Bu nedenle, izmir ve izmit korfezleri-
nin denizalt1lara ve u9aklara kar§l gereken savunma
diizenini yoluna koymak ic;in oralara, eger gerekliyse,
ingiliz teknik subaylan gonderilmelidir. Bu ihtiyat ted-
birleri, <;anakkale ve Bogazic;i'nde denizalt1lara kar§l
aglar konulmas1 hakkmdaki planlara bir ek te§kil ede-
cektir.» 1u
Askerlerin her olas1hga kar§I p!anlar yapmas1 do-
galdir. F'akat Uc;H.i. ittifak daha imzalamr imzalanmaz,
.antla§mada «Tiirkiye'nin ald1g1 yiikiimllillikler Rusya'-
ya kar§1 i§lemez)) dendigi halde, 6ncelikle Rusya'ya kar-
§1 Ttirkiye'yi koruma yolunda planlar yap1lmas1 ilgin9-
tir. ingiltere ve Fransa, Romanya garantisi dolay1siyle
Rusya'ya kar§I bir ortak eyleme hazirlanmakta ve Ti.ir-
kiye'yi de buna katmak istemektedirler. Nitekim Mos-
kova miizakerelerinde, Ti.irkiye'nin katilmas1 dam§ma~
ya c;evrilir, ama sonradan dam§ma yine katilma olur.
Bu siralarda Sovyetler Birligi, Hitler ile -ve bel-
ki de oteki kapitalist devletlerle - sava§1 ka9m1lmaz
.g6rdiigi1nden egoist biiytik devlet politikas1 izlemekte,
.smirlanm Bat1ya dogru geni§letmektedir. Hitler'e pet-
rol satmaktadlI'. !ngiltere ve Fransa, petroliin Alman-
ya'ya gitmesini onlemeyi ya§amsal sayarlar. Bu neden-
le Ti.i.rkiye'deki iislerden havalanan uc;aklarla Baku pet-
Tol alanlanm bombalamaya haz1rlanirlar. Tiirkiye'nin
i.izerine dii§manhk c;ekmek ve koruyuculug·unu elde et-
mek amac1yla Almanya'nm 1940'ta yaymladlg1 bir Be-
1513

yaz Kitap'ta, Rusya'ya Kafkasya'dan hilcum i~in bir
Gamelin Plam a~1klamr. Plan, Fransa Ba§bakam Dala-
dier'nin istegi iizerine, Suriye'deki Ba§komutan General
Weygand'm ogi.itlerine dayanarak di.izenlenmi§tir. Eu-
na gore, Fransa, Ti.irkiye'deki lislerden yararlanarak Ba-
ku'yu bombard1man edecektir. Tilrkiye, bu plana ona-
ym1 vermi§tir. A.nkara'daki Fransa Bi.iyi.ikel<;isi Rene
Massigli, plamn uygulanmasmda Ti.irkiye'nin i§birligi
yapacagm1 hi.ikumetine bildirmi§tir.
Ankara bu iddiay1 kesinlikle yalanlar 11 ~*. Biz de,
inonu'den habersiz hi.ikumetin boyle bir izin veremeye-
cegini, inoni.i'ni.in ise boyle bir§eye yana§mayacag1m,
Sarac;oglu'nun bir yanll§ anlamaya yol a<;t1g1m di.i§lin-
mektcyiz. Fakat ingHiz ve Frans1zlarm, Turkiye'deki i.is-
lerden Rusya'ya harekat planlad1klan ve bunun Ti.irki-
ye'ye kar§I gi.ivensizlik yaratt1g1 kesindir.
* Tevfik Rti:;;tli Arns, bu konuda §oyle yazar: «Demokrasi-
nin gec;irdigi ikinci tehlike, yine Frans1z Htikfimeti'nin, Gene-
ral Weygand'm te:;;vikiyle Bak1\ petrollerini bombalamak hiil-
yas1yla, ingiltere ve Ttirkiye katmda giri:;;tigi giri§irndir. Bu
gizli ve tehlikeli oyun da, Tiirkiye'nin uzak gtiril:3ltili.igti ve Sov-
yet Rusya ile dostluk bor<;lanm hatirda tutmas1 saye<;inde on-
lendi» <T.R. Aras, Gorti:;;lerirn, 1945, s. 118). Ruslarm ve Sta-
lin'in ise, bu planlan ciddiye ald1g1 anla§1lrnaktad1r. Mare:;;al
Jukov, Almanya'nm Rusya'ya saldms1 yolunda Churchill'in bir
mesajma Stalin'in inanmad1gm1 belirtirken :;;unu yazar: «Sta-
lin, bu mesaja btiytik bir inanc;s1zllk gtisterdi. Bel!ci de bunun
bai;;llca nedeni. 1940 y1lmda dtinya basmmda ingiliz ve Fran-
s1zlarm Kuzey Kafkasya'ya sald1rmaya, Baku'yu bombalamaya
haz1rland1klan yolunda baz1 haberlerin yay1lmas1 ve sonra di;t
bunlan dogrulayan belgelerin ortaya c;1kmas1yd1» (Mare:;;al Ju-
kov, Amlar. ve Dti§iinceler, s. 82). Prof. Ahmet $tikrti Esmer,
bu konuyu :;;tiyle yorumlar: «Almanya. ingiltere'nin dostu say-
d1g1 D1i;;i§leri Bakam $iikrii Saracoglu'nu dti:;;tirmek ii;in, Fran-
sa'nm yen!lgisi iizerine ele gecirdigi bir tak1rn belgeleri yaym-
lad1 (5 Temmuz). Almanya, bunu yapmakla, gergin ve sinirli
bir siyasal hava icinde, Rusya ile Tilrkiye'nin aras1111 a<,;may1
ve hatta iki Ulke arasmda silahh bir <;atu;rna <;1kartmay1 da
umut etmekteydi. Bu durumda yalmz kalacag1 i<;in, Romanya
gibi Tilrkiye de Mihver'e yakla§abilirdi. Fransa'nm Ankara Eil-
yilkel<;isi Massigli tarafmdan yaz1ld1g1 iddia edilen raporlarda.
1514

1NGiLiZLERiN EMPERYALiST OYUNLARI
Yine o giinlerde, Rusya'ya kar§1 yigitc;e sava§an
Finlandiya'ya yard1m etmek gereki;esiyle, Fransa, 50
bin ki§ilik seferi bir kuvvet hazirlar. ingiltere de bu
kuvvet'~ kat1lacaktir. Asil amac;, deniz iistiinli.igii i<;in
gerekli Norvei;; limanlanm ve Almanya i<;;in ya§amsal is-
vec; demir madenle1ini ele ge9irmektir. isve9'in taraf-
s1zhga s1ksJ.k1ya bagh kalmas1 ve Finlandiya'mn sava-
§a son vermesiyle, bu plan engellenir. Churchill, am!a-
rmda bu projeyi §Dyle a<;1klar :
Yiiksek Sava§ Konseyi'nin Paris'teki l<5 ~ubat
(1940) toplantismda, ba§llca miizakere konusu, Finlan-
diya'ya gonderilecek yard1m idi. Norve<;'e i.ic;-dort tiimen
asker gonderilmesi hakkmda haz1rlanan planlar once-
den onaylanm1§tl. Finlere imdat amac1yla gonderilecek
malzeme ve askerin isvec; arazisinden ge9mesi i<;;in, bu
kuvvete dayanmak suretiyle, isve<; Hi.ikumeti ikna edi-
lecek, bu arada da Gullivare demir madenleri de kont-
roliimi.iz altma almacakti. Pekala beklenebilecegi ilze-
re, isvei; Hilkumeti bu i§e raz1 olmadi. Geni§ hazirhk-
lar yap1lm1§ olmasma ragmen, projeden vazge9mek ge-
rekti.» 116
Kisaca, Tilrkiye, nas1l olsa ingiltere ve Fransa da
Rusya ile ittifak imzalayacak diye, ingiltere ve Fransa
ile ittifaka yonelmi§ olsa dahi, bu ittifak onu yalmz Al-
manya ve italya ile degil, Sovyetler Birligi ile de dii§-
manhk durumuna dil§ilrtir. ittifak, beklenenin t2rsi so-
nui; verir ve Ti.irkiye daha 1939'da Ataturk'iln di§ poli-
tikasmdan aynlma durumunda kahr.
Ti.irkiye, Sovyet basmmda, ingiltere ve Fransa ta-
rafmdan yonetilen sald1rgan bir koalisyona katilmakla
Baku petrollerinin Tlirk havalarmdan uc;acak Fransiz uc;aklan

tarafmdan bombard1man edilmesinin, Sarac;oglu ile gtirlistildti-
gli bildiriliyordu. Sarac;oglu'nun btiyle bir durumda :
- iran'm protesto etmesinden mi korlmyorsunuz? deme-
sini, Massigli, 'Tlirkiye glic;lilk c;1karmayacakt1r' bic;iminde yo-
rumlam1st1:1> (Olaylarla Turk Dis Politikas1. SBF, s. 158)
1515

suc;lamr. Dtine kadar Ttirkiye'nin liderligini kabul
eden Balkan devletleri dahi, Atattirk sonras1 Ti.irkiye-
sinin, ingiltere ve Fransa hizmetinde «kl§kirtic1 manev- ·
ralara» giri§tigini ileri siirerler, hatta Turk tehdidine
kar§I yeni bir Balkan Pakti kurmaya kalk1§irlar! 2 nu-
marah protokolil, bu ko§Ullarda Sovyetler ciddiye al-
mazlar. Nitekim 2 numarah protokol hakkmcla, Komin-
tem'in yaym orgam §oyle yazar:
<cTurk yoneticileri, ingiltere ve Fransa ile olan pakt-
lanm bir tak1m anlams1z sozlerle (2 numarah protokol)
ne kadar saklam~ya <;ah§irlarsa <;ah§smlar, bu, Tur-
kiye'nin sava§<;l emperyalist devletlerle bir kar§Ihkll
yard1m pakt1 yaptigi. ger<;egini degi§tiremez ... Mosko-
va mtizakereleri Sirasmda, Turk Kurulunun, Rusya ile
kumar oynayan ingiliz-Frans1z diplomasisinin planla-
r1111 geli§tirmeye, Alman-Sovyet ili§kilerini bozmaya ve
Sovyet Birligi'ni aslmda Almanya'ya karg1 tertip i<;ine
<;ekmeye <;ah§tlg1 a<;1ktir.» 117
Molotof ise, U<;lii ittifak'tan hemen sonra, Tiirki-
ye'nin tarafs1zhktan aynlmasm1 kmar :
<cTurkiye, ihtiyath tarafs1zl!k politikas1m bir yana
iterek Avrupa sava§1 <;evresine girdi. Sovyetler Birligi,
elini serbest tutmayi ve tarafs1z politikasma devam et-
meyi yeg tutmaktadir ... ingiltere ve Fransa, en yiiksek
say1da tarafs1z memleketi sava§a sl'm:iklemeye <;ah§tlk-
larmdan, herhalde ho§nutturlar. Tiirkiye'nin bir gun
pi§man olup olmayacagm1 ise ileride gorecegiz.»
Londra, Tiirk-Sovyet ili§kilerini iyice bozmak i<;m
devamh haberler c;,:1kartir. Ruslarm Tiirkiye'ye saldira-
cag1m yayar. Bir k1s1m Turk basmmdan bu yolda ya-
rarlamr. 1939 sonbaharmdan sonra siirdiiriilen bu so-
guk sava§1, Feridun Cemal Erkin, kitabmda anlatir:
« ... Turk basmz, Londra gazetelerinin yayinladikla-
rz hayali soylentilere yer vererek, Kafkas sinzrimiza
so:ode askeri yzginakJar yapzldigi hakkinda haberler ya-
yinladi.
1516

Di§i§leri Bakanligimn ya!anlamasma ragmen, Lon-
dra basmi, ayni telkinlere devam etti ve hatta, Sovyet~
ler Birligi ile Tilrkiye arasmda sava§tn bm1lamak ilze-
re oldugunu iddia edecek kadar ileri gitti.» 118
Bu ingiliz ki§kirtmalanna, Ba§bakan Refik Say-
dam, bir radyo konu§mas1 yaparak en kesin bir dille
cevap venne geregini duyar :
ccf;;;u son gtinlerde dola§an gizli ama<;h soylentilere
ragmen, Sovyetler Birligi ile ili§kilerimizde hit;;bir de-
gi§ildik yoktur... Bizim kendi hesab1m1za, Sovyetler
Birligi'ne sava§ ilan etmek niyetimiz kesinlikle yoktur.
Sovyetlcr Birligi'nin de Tiirkiye'ye kar§1 bir saldmya
ge~ecegi yolunda hi<;bir kamt mevcut degildir.n
Ne var ki, bu yalanlamalara ragmen, iki hiikumet

arasmda, 1939 sonbaharmda, 1939 ilkbahannda mev-
cut olmayan §iddetli bir giiven bunahm1, ingiliz ittifak1
nedeniyle dogar. ingiltere ve Fransa ile Rusya arasmda
bir sava§ <;1ktig1 takdirde, Ti.irkiye'nin askeri ittifak im-
zalad1g1 ingiltere'nin sava§ gemilerine Karadeniz'i ac;a-
cag1, !ngiltere'nin herhangi bir yolla bunu geri;;ekle§tire-
cegi ku§kusu Rus yi:ineticilerinde kokle§ir. Nitekim
Churchill, daha 19 Ekim 1939'da Rusya ile bir sava§ i;;1k-
tigmda ccKaradeniz'e mutlaka egemen olmahy1zn diye
Donanmaya buyruk vermi§tir.
iNGiLiZ KORUYUCULUGUNUN FATURASI
Ti.irkiye Cumhuriyeti'nin geleneksel dI§ politikas1-

m alttist eden ingiliz ittifakl, bari Ti.irkiye'ye nazi emel-
lerine kar§I bir gtivenlik saglayabilmi§ midir? Bunu da
soylemek gii<;ttir. ingiltere Tiirkiye'ye hit;bir yard1m
ve destek getiremedigi halde, 10 Haziran 1940'ta !tal-
ya'mn Fransa'ya sava§ ilan etmesi iizerine, ittifakm
ikinci maddesi geregince, Ti.irkiye'nin sava§a girmesini
ister. Fakat aradan bir y1ldan fazla si.ire gei;tigi halde,
Muttefikler, Tiirkiye'yi silab ve cephane ile donatma
1517

yUki.imli.iliiklerini yerine getirmi§ degillerdir. Feridun
Cemal Erkin'in yazd1gma gore, lngiltere ve Fransa ile
yapilan askeri sozle§me, stlah ve cephane saglama va-
adini, Tilrkiye'nin sava§a girmesinin temel §art1 olarak
saptami§tir. Ama Turk Hilkumeti, askeri sozle§menin
bu hilkmilnden claha once, kendi rizaszyla vazgegmi§tir I
Fakat Erkin'e gore, «Turk Hiikumeti tarafmdan Miit-
tefikler'e gosterilen bu gi.iven ni§anesine dayamlarak,
ondan memleketin hazirhks1z durumunun kesinlikle
cevap vermedig·i sava§ ilam karanm istemek)) insafs1z-
1Iktll'm. Ne var ki, sava§tan ~ekilmek uzere bulunan
Fransa'nm Buyi.ikelgisi, !ngiltere Biiyukel~isi ile birlik-
te, bu insafs1zllg1 gosterirler. Sara~oglu'na gidzrek,
«Antla§ma hukmuni.i yerine getir ve sava§a gin> derler.
inonu, ittifaka ragmen, sava§ d1§1 kalma kararmda-
dir. Rusya da, Tiirkiye'nin Mihver'le sava§a tutu§mas1-
m, Almanya ile italya'nm Balkanlarda ve Bogazlar'da
Rusya'y1 Guneyden kti§atmas1 diye degerlendirir. Mo-
lotof, Turkiye'nin sava§tan ka~mmasm1 ister. Tiirkiye
de 2 numarah ek protokoli.i one si.irup*, Erkin'in deyi-
* Ttirkiye, 2 numarall protokolil one silrilnce, Sara<;oglu ile

ingiltere Bilyilkel<;isi arasmda §U gorii§me gecer :
«El<;i - ittifak Antla§mas1 yilrilrlUktedir. 2 numaral1 pro-
tokolil kullamyorsunuz. Sava§a silrilklenmernek ko§Uluyla, iyi-
likler d.e yapacaksm1z. Unutmaym1z ki, sizin bu cevabm1z, ma-
neviyat noktasmdan Mtittefikler ilzerinde agir bir darbedir.
Bunu haflfletmek i<;in bizimle birlikte <;ah§Ir m1sm1z? brnegin
bize kar§I dost<;a bir bildiri yaymlar m1s1mz?
Saracoglu - Ho§nutlukla.
El<;i - Tamamiyle size hak veriyorum. 2 numarah proto-
kolle bu hakkm1z1 kullamyorsunuz. Fakat biz bu hakk1 kullan-
mayacagmrza o kadar alr§IDI§ idik ki, bizim i<;in bir silrpriz
oldu.» (Astm Us'un Hat1ra Notlan, s. 449). Asrm Us'a gore,
Recep Peker, Parti Grubu'nda 2 numarah protokole dnyanma-
nm dogru ve dilrilst olmad1gm1 ileri stirer, tart1§malar olur.
ingiltere de, yine As1m Us'a gore, Tilrkiye'nin ingiliz ittifak1
ile ald1g1 yilkilmlillilklerin, onu Rusya ile sava§a silrilklemeye-
cegini belirten 2 numarah protokolfin kar;,rhkh olmasrm ister.
Yani ittifak, Tilrkiye'yi Rusya'ya kar~1 korumayacaktrr!
1518

miyle, «antlm;manin sirf l<ifzzna uymaktan kac;inzr» ve
sav~a girmeyi reddeder.
Fransa'nm c;okii§i.i, yine Erkin'in deyimiyle, «ozel-
likle Tiirkiye'de derin bir §a§kmhk uyandmni. Fransa'-
nm c;oki.i§tiyle, bu devletin ingiltere ile ili§kileri kesilir.
Tiirkiye Hiikumeti'nin anlayi§ma gore, bu durumda
t.Ji;:lti Antla§ma Ttirkiye'ye tarafs1z kalma hakk1m ve-
rir. 28 Ekim 1940'ta italya, Yunanistan'a kar§1 sald1-
nya gec;er. Tlirkiye, 9 ~ubat 1933 tarihli Turk-Yunan
Antla§mas1 gereg-ince, Yunanistan'1 ancak bir Balkan
devletine ozellikle Bulgaristan'a kar§I savunmakla yi.i-
ktimlUd Ur. !talya'ya kar§1 savunma ytikiimli.ihlgti yok-
tur. TUrkiye, italyan-Yunan sava§ma seyirci kahr. Fa-
kat ingiltere, Bulgarlar i§e kan§masa dahi, Alman Or-
dulan Bulgaristan'dan gec;tikleri takdirde, Ti.irkiye'nin
sava§a girmesinden yanad1r. 2 Kas1m 1940'ta Ba§l::akan
Churchill, ingiltere Di§i§leri Bakanhgma §U direktifi
verir:
«Tiirkiye'deki Sefirimize §U yolda bildirim yap1lma-
s1 di.i§i.incesindeyim :
Turkiye'nin sava§a girmesine kar§I, ya da girmesin-
den yana <;e§itli g6rii§ler ileri siirmii§ttik. Sizi bu hu-
susta duraksama iginde b1rakmamak igin §U ag1k direk-
tifi gondermek getegini duyduk. Biz Ttirkiye'nin miim-
kiin oldugu kadar c;abuk sava§a girmesini istiyoruz. Onu
Yunanhlara yard1m etmesi igin sikl§tlrmak niyetinde
degilim. Fakat Almanlar, Bulgaristan'dan gec;erek Yu-
nanistan'a saldird1klan, ya da Bulgaristan tarafmdan
Yunanistan'a dti§manca bir hareket yap1ld1g1 takdirde
derhal sava§a girecegini, Tiirkiye, Bulgarlara ag1kga bil-
dirmelidir. Almanlarm Bulgaristan yoniinde bir hare-
ketleri g6rtili.ir gortilmez, gerek Bulgaristan'a ve gerek
Almanya'ya bu yolda ortak bir uyanda bulunmak igin
Ti.irkiye'nin Yugoslavya ile §imdiden danu~malarda bu-
lunmasm1 isteriz. Alman Ordulan Bu:lgaristan'dan ge-
(}erse, Bulgarlar onlara yardim etsin, ya da etmesin,
Tiirkiye derhal sava§a girmelidir. Eger girmezse, tama-
1519

miyle yalmz ba§tna kalacak ve Balkan memleketleri bi-
rer birer yutuldugu zaman, bizim ona bir yardimda bu-
lunmamzz mumkiin olmayacaktir. Biz Tiirkiye'den 1941
yazznda Orta Dogu'da sava§niak ilzere en az onbe§ tu-
nien ve sene sonunda da a§agi yukarz yirmibe§ til?nen
bekliyoruz ... Yukanda bildirdigim noktalarda, Kurmay
Ba§kanlan da tamamen aym gorti§tedirler.» 1 ~ 0
Birinci Kitap'ta nas1l soylu bir emperyalist oldu-
gunu gordugiimiiz Churchill, gi:iriili.i.yor ki, Tlirkiye'nin
ittifakm1, ini::inu'den <;ok farkh bi<;imde anlamaktadir:
ittifak geregi, Tiirkiye derhal sava§a girecektir. Fakat
ittifak geregi, ingiltere, Ti.irkiye'nin mutlaka yard1m1-
na gelmekle yiikiimlU degildir. Churchill, a<;1k ag1k, sa-
va§a girmezse Tiirkiye'nin yah11z b1rak1lacag1m, Tiirki-
ye'nin yutulmasma ingiltere'nin seyirci kalacagm1, yar-
d1mma gelmeyecegini * yazmaktadir ! Oysa Alman resmi
belgelerine gore, italya'nm Yunanistan'a saldirchgr 2B
Ekim 1940 gtini.i., Hitler, Alman Ordusu'na Turkiye'nin
i§gali buyrugunu vermi§tir! Buyruga gore, Bulgar Or-
dusu, Tiirkiye'nin Trakya b6li.imi.inii i§gal edecektir.
Saldm, «miimkun oldugu kaclar qabuk Bogazlar'zn alin-
masi ve Turk aslcerlerinin tamamen tecrit edilniesb>
amacm1 giitmektedir. ikinci bir buyrukta Hitler, Tur-
"' tnonti, boyle bir it.tifak anlayu~1yla 1964'te Ba§bakan iken
kars1Ia~acaktir. ABD Ba9kam Johnson, Tilrkiye'ye bir Sovyet
mUdahalesi oldugu takdirde, NATO mlittefiklerinin Ttirkiye'yi
savunma ytiklimltillikleri olup olmad1g1m mtizakere edecekle-
rini, hatta mtizakereye f1rsat dahi bulamay1p Sovyet saldm-
sma seyirci kalablleceklerini bir mektupla tnonU'ye yazacak-
t1r. Johnson'un UnlU sozleri §oyledir: «NATO, mtittefiklerimizin
tam nza ve muvafakatlar1 olmadan Tilrkiye'nin giri§ecegi bir
hareket neticesinde ortaya c;1kacak bir Sovyet mti.dahalesine
kar91 Ttirkiye'yi mtidafaa etme mtikellefiyetleri olup olmad1g1-
m mtizakere etmek f1rsatm1 bulmam19 olduklanm takdir bu-
yuracag1mz kanaatindeyim.» tnonti, bunun tizerine, Johnson'a
«Biz ittifak1 boyle anlam1yoruz. Saldirmm c;1k19 nedeni diye
bir aymm yap1llp sald1nya seyirci kahmrsa, sald1rgan daima
milttefiklerin seyirci kalmasm1 saglayacak bir saldm gerek-
c;esi uydurur. ittifak, saldmya ugrayan mtittefiki saldm nede-
nine bakmadan korumalld1r. Boyle degllse, NATO tedaviye
1520

kiye'ye saldm ic;in iki yol ileri siinnektedir. Birinci yo-
la gore, Yunanistan ve Turkiye'ye aym zamanda, 7 Mart
1941'de saldln~acaktir. ikinci yola gore ise, Yunan i§ga-
li tamamlanmca, Tiirkiye'ye sald1nya gec;ilecektir''. Fa-
ka t Tiirkiye'ye sald1nda da en son tarih 10 Nisan 1941'-
d ir. 1 ~ 1
Hitler'in saldm buyrugu vermesi, Turkiye'nin Al-
ma.nya'ya verdigi kar§1hkh tarafs1zllk sozunden vazge-
~ip ingiltere ile ittifak yapmasmm sonucu mudur, bi-
lemeyiz. Hitler, verdigi si::izlerle kendini bagh saymad1-
gm1 her zaman go.stermi§tir. Fakat ingiliz ittifak1'nm,
Turkiye'ye gcn;ek bir savunma guvenligi getirmeden,
Alman husumetini iiz~rine c;ektigi ac;1ktir. Ustelik, bu it-
tifak, ingiltere'ye «Sava§a girn diye Tiirkiye iizerinde
bask1 yapmak olanagm1 getirmi§tir. ittifakm. mevsim-
sizligini ve gereksizligini gi::istermeye, bu durum yeter-
muhtac~ anlamma gelen bir kar91llk verir. inonti, i;;oyle yazar:

«Mesajmizm, Kibns'ta giri9tigi bir hareket neticesinde Sov-
yetlerin mildahaleslne maruz kald1g1 takdirde, NATO mtittefik-
lerinin Tilrkiye'yi rnildafaa mtikellefiyetleri konusunda tered-
cllit izhar eden k1sm!, NATO ittifakmm ma~iyeti ve t'}mel
prcnsiplerl balmnmdan aram1zda bi.iyt.ik gorti~ fa.rk1 oldugu
intibam1 vermektedir. itlraf edeyim ki, bu, bizim iGin buyi.ik
bir teessi.ir ve ciddi bir endi:;;e kaynag1 olmui;;tur. NATO mi.it-
tP.fiklcrinden herhangiblrine yap1lacak tecavl~z. tecavUz eden
1arafmdan tabiatiyle daima hakh gosterilmeye 1:al1'1lacakt1r.
NATO'mm bunyesi, miltecavizin iddialarma ka91lacak kadar
zay1fsa, hakikaten tedaviye muhta<; demektir.»
* 24 Eyli.il 1969 tarihli New-York Times'da yaymlanan Al-
man belgelerine gore, Alman-Ti\rk Dostluk Antla:;;mas1'nm im-
z:oilanmasmdan bir hafta once, 11 Haziran 1941'de, Hitler, Orta.
Dogu saldmsm1 dtizenleyen, 32 nnmarab plam ac;1klar: «Yogun
saldmlarla Libya'dan M!S1r'a, Bulgaristan'dan Ttirkiye'ye ve
koi;;ullara gore de Kafkasya'dan iran'a ... » Bu plam geri;.eklei;;-
tlrmek ic;in de, -l:Ttirkiye'ye siyasal ve askeri yollarla kar:;;1 koy-
may1 goze aldnmayacak gll.i;te askerin bir an once Bulgaris--
ta.n'da toplar:mas1 gerekir.»
16 1$ubat 1941 gilni.t General Halder, gi.incesine :;;oyle yazar:
«Bug-Un bir ev odevim var. Ttitklye'yl !:;;gal plamm hazirlamak».
Bir hafta once de defterine 9u notu dtii;;er: «Ti.irk Ordusu'nun
Istanbul civarma yerlei;;tigl btitiln yerler billniyor. Ttirklerln
cephaneleri cok az. Komuta personeli yetersiz. Ula91m yalrnz
- 1521

Jidir. Zira bir sald1nya ugradlg1 takdirde, ingiltere Tiir-
kiye'yi, ittifak olsa da olmasa da,· ne kadar koruyabilir-
se o kadar koruyacaktir. Ustelik, tarafs1zhk bir sald1n
olas1hg1m artirmamakta, hatta belki de azaltmaktad1r.
Hi<; deg·ilse, bir saldm vesilesi, tarafs1zhk yoluyla orta-
dan kaldmlm1§ olmaktad1r. Aynca tarafs1z1Ik, Ttirk-
'Sovyet dostlugunun 1939-1940 y1llarmda bozulmas1 ne-
denlerini ortadan kald1racaktL inonti'ntin bu konuda
iinlii ihtiyathhgma uygun bi<;imde davrand1gi soylene-
mez ...
HiTLER - MOLOTOF PAZARLIGI
Sovyet - Alman Sald1rmazhk Pakt1'nm imzasmdan
kisa bir si.i.re sonra, Balkanlarda Alman-Rus 9atl§mas1
ba§lar. Rusya, gtivenlik bOlgesi sayd1gi Balkanlar ve
Karadeniz'den Almanya'y1 uzak tutmaya 9ah§lf. Alman-·
ya ise, Rusya'y1 Giineyden ku§atma 9abasmdadlr. Rus-
ya, Romanya'dan Bukovina ve Basarabya'yi allr. Al-
manya ve italya, Agustos 1940 sonunda Romen toprak-
lanmn biittinliigiinii garanti ederler. Almanya, Roman-
ya'ya asker yollar. Bulgaristan'1 kendi safma 9ekmek
i<;in ag1r bask1 yapar. Rusya, Bulgaristan'm Almanya'-
ya kaymasm1 onlemek amac1yla, bu iilkeye Trakya'da
parlak toprak vaatlerine hazird1r.
Bu 9atl§ma, Hitler'i, hava ustiinliigtinii saglayama-
·d1gmdan geri;ekle§tirilmesi olanaks1z goziiken !ngiltere
istilasm1 birak1p ccA vrupa'yi Bol§eviklikten koruma» ge-
i:ikilzlerle yap1hyor ... Tilrkiye'ye kar$1 hareketin Istanbul' a gi-

den karayolu tizerinden moti:irlii blrllklerle yap1lmas1 gerekir.
Arna\;, Turk Ordusu'nun on cepheslnl bozguna ugratmak ve Is-
tanbul'a dogru geri cekilen kuvvetleri bolmek. Ttirkler panik
i\;inde kacarken de silahh saldm birllklerimizi Bogaz'm kar~1
k1y1sma gei;irecek yeterli say1da gemiyi ele gecirme olanagm1
'buluruz. Sonra da Anadolu'ya geceriz». Bu s1ralarda Mare~al
List, Bulgaristan'a gelir ve Tilrkiye'nin 1$gal planlanm haz1r-
lamaya koyulur. Plan uygulanamaz, zira General Rommel, Lib-
·ya'da beklenen ba$any1 saglayamaz. Daha i:inemllsi, Rusya'nm
Kuzeyden bir saldm tehlikesi, Hitler'i ilrktitilr. Hitler, 0~1ce
Rusya'nm i~ini bitirmeyi zorunlu sayar.
1522

rekc;esiyle Rusya'ya saldlrmaya yoneltir. Avrupa ve
ABD'de de Hitler Almanyas1 ile anla§IP onu Rusya'ya
i;evirmek fikri gu~Hidtir. Churchill, 1940 yazmdaki bu
yaygm gorii§ii §6yle ac;1klar:
«Bir1e§ik Amerika'da, Japonya'da, isvec;'te, ispan-
ya'da milyonlarca insan vard1 ki, btittin umutlarm1, na-
zilerle komiinistlerin biribirleriyle kapi§malarma bagla-
mi§lardi. Bunlarm gorii§ilnce, ingiltere hesabma en
akllhca hareket, Almanya ile ban§ yap1p, nazilerin Rus-
ya uzerine saldirmasma olanak birakmaktir .)) 122
Hitler, ingiltere ile anla§mayi ister. Alman diplo-
masisi bu yolda isvec; Krah arac11Ig1yla giri§imlerde bu-
lunur. Churchill, yana§maz. Fakat buna ragmen, Hitler,
bir y1ldmm sava§la Rusya'y1 istilaya hazirlamr. Hazir-
hk Slrasmda da bir aldatmaca olarak, Sovyetler Birli-
gi'nin Mihver'e katilmasm1 ve dunyamn Almanya, ital-
ya, Japonya ve Rusya arasmda payla§1lmasm1 6nerir.
1940 Kas1mmda Berlin'de, Hitler, Ribbentrop ve Molo-
tof arasmda gorli§meler yap1hr. Ribbentrop'un Molo-
tof'a Berlin'de yapt1g1 oneriye gore, Almanya ya§am
alamm Gilneyde Orta Afrika'da arayacaktir. Japonya,
Gtiney Asya'ya yonelmi§tir. italya, Akdeniz Afrikasm-
da geni§leyecektir. Ribbentrop, Rusya'ya da Giineyde
Basra Korfezi ve Hint Denizi bOlgesini verir. Aynca,
Montreux degi§tirilecek, Sovyet sava§ gemileri Bogaz-
lar'dan her zaman serbestc;e gegecektir. Karadeniz'de
kiy1s1 olamayan devletler ise, bundan yararlanmayacak-
tir. * Tiirkiye, ingiltere ile olan baglanndan kopartila-
cak, Mihver ve Sovyetler Birligi ile i§birligine i;agu1la-
caktir. Molotof, uzak denizlere ag1lma onerilerine ilgi
gostermez. O Balkanlar'daki ve Karadeniz'deki giiveri-
* Almanya, Rusya'ya Htinkar iskelesi tipi bir Bogazlar sta-
tUstl. sunarken, Ttirkiye'de de bunu Ankara'nm Berlin'e yak-
la;;mas1 iQin bask1 arac1 olarak kullanmaktad1r. Temm.uz 1940'-
ta D.N.B. temsilcisi Brel, gazetecilere Ttirkiye, Almanya ile an-
la~acak bir tutum takmmazrn, Almanya, Rusya ve italya, Bo-
gazlar hakkmda ortak g!ri~imde bulunacaklar. tehdidini savu-
rur. (As1m Us'un Hat1ra Notlan, s. 457)
1523

ligiyle ilgilidir. Bir Rus garantisi ile Bulgaristan'1 Al-
man egemenliginden uzak tutmay1 ve Akdeniz'den ge-
lebilecek bir sa1d1nya kar§I Bogazlar'da «gerc;ek ve fiili
bir garanti» saglamayi ister. Bu «ger<;;ek ve fiili» garan-
tinin Bogazlar'da kara ve deniz iisleri kiralamak oldu-
gunu, Molotof sozlU olarak Alman Biiytikel<;;isine 25 Ka-
s1mda a<;;1klar. Aynca Batum ve Baku Giineyi ile ilgilen-
digini bildirir. Fakat gorii§meler bir sonuca varmaz.
Sovyetler Birligi, Mihver'e katilmay1 reddeder. Zaten
Hitler'in de as1l amac1, Rusya'ya sald1rmak, fakat daha
once bu iilkeyi Gti.neyden ku§atmaktlr. Feridun Cemal
Erkin, 1940 sonbaharmdaki Alman Plam'm §oyle a<;;1k-
lar:
<<Kas1m 1940'ta Macaristan bloka iiye olmu§ ve bu-
nu izleyerek Sovyetler Birligi'ni ku§atma <;abasmda
stratejik mevkii c;ok onemli olan Tiirkiye'yi ittifaka kat-
mak i<;;in Alman diplomasisi, Ankara iizerinde de de-
vamh c;abalara giri§mi§ti. Hitler, Tiirkiye ile anla§arak
Alman birliklerini Ti.irk topraklan yolundan Kafkas-
ya'ya ge<;;irmeyi ba§arsa, Reich Ordulan, Rusya'mn sa-
va§ gi.iciine · tehlikeli bir darbe indirmeye elveri§li bir
stratejik ba§an elde etmi§ say1llrdi. Genel olarak, aske-
ri bak1mdan, Tiirkiye'nin gerek Kafkasya, gerek Orta
Do~u yonunde herhangibir hareketin anahtan oldugu-
na ku§ku yoktu.» i 2 a
TURKiYE'NiN KORUYUCULUGUNDA
ALMAN - iNGiLiZ REKABETi !
Tiirkiye'ye ula§mak ic;in once Bulgaristan'1 elde
dmek gcreklidir. Bulgaristan, Alman baskls1yla, Rusya
ile kar§Ihkh yard1m pakti imzalamayi reddeder. 1 Mart
1941'de Bulgaristan Mihver'e katihr. Daha once, Bul-
garistan, 17 ~ubatta Tiirkiye ile «sonsuza dek dostluk»
bildirisi imzalar. Erkin'e gore, Tiirkiye, «Rus giri§imle-
rine kar§Z» Bulgaristan'la anla§ml§tir. ingilizler ise, bu-
nu, Bulgaristan'm Tiirkiye'den korkusu kalmayarak
kap1Ianm Almanya'ya kolayca ac;abilmesi amacrm gti.-
1524

den Alman yanhs1 bir hareket diye degerlendirirler. Tiir-
kiye'nin Mihver'e yakmla§tlg1 Heri siiriiliir.
Tiirkiye, 1941 ba§lannda Almanya ve !ngiltere'nin
~iddetli bask1lan altmdadir. Churchill, 31 Ocak 1941'de
:tnonii'ye bir mektup yazarak, Almanya'mn Bulgaris-
tan'a yerle§mesinin tehlikesini belirtir ve Tiirkiye'nin
sava§a girmesini ister. Almanya, tehdit eder. Ribben-
trop, van Papen'e 15 Ocak 194l'de §oyle yazar :
«Balkanlardaki Alman harekat1, sadece !ngilizlere
kar§1d1r. Ald1g1m1z askeri tedbirlerin amac1, tamamen
budur. Buna ragmen, Tiirklerin yapacag1 ba§ka hare-
ketler, tepkiyle kar§1lanacaktir.»
Bu havada, 26 §ubatta, Eden Ankara'ya gelir. Is-
rarlanna ragmen, Bulgaristan i§gal edilse dahi, Anka-
ra 'nm sava§a girmeyecegini goriir. Tiirkiye, Almanya
kadar, Rusya'dan korkusunu ileri siirer. Hitler ise, 4
Martta inonii'ye bir mektup yazarak, «Almanya ile Tiir-
kiye arasmda gerc;ek dostluga dayah bir i§birligi»nden
.soz eder, Bulgarista.n'daki Alman birliklerini Turk s1-
111rmdan uzak tuttugunu belirtir, fakat bunun Turk
Hiikumeti'nin tutumuna bagh oldugunu ekler.
Almanya, Tiirkiye'yi !ngiliz ittifak1'm ka{?;lt iize-
rinde birakacak· bic_;imde s1k1 i§birligine zorlama <;aba-
smdadir. 1938-1940 doneminde Alman politikas1, Tiirki-
ye'yi tarafs1z tutmaya y6nelroi§tir. 1941 ve 1942 yilla-
rmda ise, ama9, Almanya ile i§birligini saglamaktir. Bu
amac;la Almanya, geleneksel «Tiirkiye'yi Rusya'dan ko-
ruma» politikasma sanhr. Ribbentrop, 4 Nisan 1941 ta-
rihli von Papen'e telgrafmda, Rus korkusu yaratilma-
s1111, Ruslarm Bog-azlar'da iis istedigini, Hitler'in ise bu-
nu reddettigi temasmm i§lenmrnini ister. Von Papen,
10 Nisanda kar§Ihk verir:
«Ttirkler, Almanya'nm Rusya'ya kar§1 Tti.rkiye'yi
yeg tuttugunun bildirilmesinden ho§nut kald1lar.>i
17 Mayista da Ribbentrop, von Papen'e §Dyle yazar :
«Tilrkiye, bizimle anlarma yoluyla Rusya'dan ko-
runabilir.»
1525

!ng.utere ise, Almanya'mn Rus ku~k1rtmalanna
kar§l, Rusya ve Tiirkiye arasmda arac1 olur. Atatiirk
doneminde, Rusya ile oteki Ulkeler arasmda Tiirkiye
arac1hk yaparken, 1941 -1947 doneminde, arac1hk artik
ingiltere'ye gec;mi§tir. Eden'in c;abalanyla 25 Arallk
1941'de Rusya bir bildiri yaymlayarak, iki i.Uke arasm-
da mevcut Saldirmazhk Pakti geregince, Tlirkiye sava-
§a girdiginde Sovyetler Birligi'nin tam tarafs1zhg1 ~o
ruyacag1m ac;1klar.
iki gun sonra da Churchill, inonli'ye bir mektup
yazarak 25 Martta Mihver'e katilan Yugoslavya'daki
ingilizci hlikumet darbesinden ve bunu izleyen Alman
i§galinden ders almayi ogtitleyerek, Balkanlarda bir or-
tak cephe ac;1lmasm1, aksi takdirde Almanya'mn Tiir-
kiye'yi i§gal edecegini bildirir.-
1941 ilkbahannda bu iki bask1dan Alman bask1s1
daha agirdir. Bu basktyla, ingiltere'nin dostu Tiirkiye,
Almanya ile i§birligine yonelir. Bu yonelhji, Roosevelt'in
ozel temsilcisi Albay Danovan'm, «ABD i§e karI§acak,
Mihver eninde sonunda yenilecek» bic;imdeki moral ge-
zisi pek degi§tiremez.
Almanya, Ttirkiye ile bir anla§ma imzalamay1 is-
temektedir. 14 May1sta von Papen, !ngiltere ittifak1
ile, Turk-Alman Antla§mas1'nm nas1l bagda§tlnlabile-
ceg'ini inoni.i ile gorii§lir. Von Papen'e gore inonii :
«- Arzunun oldugu yerde, bir form.iii bulmak ko-
layd1r» der.
Fakat formiil bulmak zordur. Ribbentrop, c;ok sert-
tir:
«Ti.irk Hiikumeti, §Unu kesin olarak anlamahd1r
ki ... Almanya'nm bir Oliim-kahm sava§ma giri§tigi in-
giltere ile i§birligi yapmas1, Tiirkiye'yi Almanya'mn
dii§manlan safma sokacaktir.n
ZORAKi QiFTE DOSTLUK

Ribbentrop, dostluk ve saldlrmazhk antla§masmm
yam sira, bir taklm gizli anla§malarla, Tiirkiye'den bii-
1526

yti.k miktarda silah ve askerin maskeli bi<;imde Anado-·
lu'dan Orta Dogu'ya gec;irilmesini, Bogazlar'dan asker
ve malzeme ta§mmasm1 ister. 0 s1rada Irak'ta bir dar-
be olmm~, Almanc1 Geylani Hiikumeti i§ba§ma gelmi§-
tir. Suriye'de i§birlikc;i Frans1z Hiikumeti kanahyla Al-
manya egemendir. tran'da Alman s1zmas1 onemlidir. Al-
manya, Turk topragmdan gec;erek bu iilkelere yerle§-
mek <;abasmdadir. Ne var ki, Alman isteklerine, maske-
li bic;imde de olsa boyun egmek, tarafs1zhktan iyice
aynlmak ve tngiltere'yle a<;1kc;a c;atu~mak demektir.
Tiirkiye, iran ve Afganistan'a birkac; vagon askeri mal-
zeme gonderilmesine gi::iz yummu§tur, Suriye'den Bag-
dad'a giden malzeme trenlerine ses c;1karmam1§tlr. Su-
riye'ye uc;ak benzini ta§mmasm1 kabul etmi§tir. Von Pa-
pen'in 27 May1sta yazd1gma gore, Sarac;;oglu, Almanya-
Rusya arasmda <;1kacak bir sava§ta Tilrkiye'nin taraf-
s1z kalacagm1 belirtmi§, asker ve malzemenin istenilen
biiyilkliikte olmak ko§uluyla, ticari gemilerle Bogaz-
lar'dan gec;mesine izin vermi§, iran ve Afganistan'a gi-·
decek malzemeye itirazda bulunmayacagm1 bildirmi§-
tir. ingiltere ic;;in darbe te§kil edecek olan Irak'a biiyiik
~apta asker ve malzeme yollanmasmm ise, Samsun iize-
rinden Tahran yoluyla yap1lmas1m istemi§tir. Sarac;-
oglu, von Papen'e dii§iilen gUc; durumu §i::iyle anlatir :
«Eger antla§'mayi imzaladigimiz zaman, lngilizler
bizimle ili§kilerini keserlerse §ll§mayacafjzm. Bu durum-
d.a Tilrkiye... dilnya kamuoyunda sozunde durmayan
bir illke olarak gorulecektir.n
Bu sirada miittefik ingiltere, Tiirkiye'ye agir suc;-
lamalarla dolu bir nota gi::inderir. Ankara, zor durumda-
d1r. Irak'ta Almanc1 Geylani Hiikumeti'nin dii§mesiyle,
bereket, yard1m geregi kalmaz ve sorun kendiliginden
c;i::iziilUr. Arna 1 Haziranda Almanya'dan gelen gizli pro-
tokollii antla§ma taslagmda, Bogazlar'da Turk egemen-
liginin tanmmasma kar§1hk, «Tiirkiye, Bogazlar soru-
nunda Alman deniz ta§1masmm gereklerini dikkate ala-
caktm> gibi tehlikeli hilkiimler varchr. Tiirkiye, durak-
1527

:Sama gosterir. 4 Haziranda Ribbentrop, tepeden konu-
§Ur:
· cc- Ne zannediyorlar kendilerini? Osmanli tmpa-
ratorlugu mu? Soyleyin onlara, Bilyuk Almanya ve ...
italya, bugiin Avrupa'nin efendisidir.»
Sonunda gizli protokollerden, Ribbentrop'un deyi-
miyle, «Bu, zaten Almanya'nm Tiirkiye'ye armagam
idi>i diye vazge<;ilir, ingiltere ile i§birligi yapmama ko-
§Uluyla, Turkiye ile anla§maya vanhr. 13 Haziranda
Ribbentrop, §Oyle yazar :
ccTiirkiye bilmelidir ki, ingilizlerle bir i§birligi ya-
parsa, bu direkt bir i§birHgi olmasa bile, Almanya'ya
kaf§I bir hareket sayilacak, buna gore, Ttirklerin bu
.anla§madaki tarafs1zhgi bozulacakt1r.))
Boylece, bir Saldirmazhk Pakti'na dogru yonelinir.
15 Haziranda Inonu, Hitler'e bir mektup yazarak, Hit-
ler'in son bir konu§masmda Ttirk liderlerini ovmesine
te§ekkur eder ve Turk-Alman dostlugunun geli§ecegini
belirtir :
«Memleketlerimiz ve halklanm1z arasmdaki ili§ki-
ler, her ne suretle olursa olsun, basit anla§mazhklarla
bozulmadan derinle§ecek ve gergek bir dostluga dogru
geli:~ecektir. »
Hitler, 17 Haziran 1941 gtinii, Alman Ordusuna

Rusya'ya 22 Haziranda saldmya ge<;me buyrugunu ve-
rir. 18 Haziranda Turk-Alman Saldlrmazhk Pakt1 im-
zalamr. Almanya'nm antla§madan bekledigi, Rusya'-
nm tam tecrit edilmesi, Ttirklerin Miittefikler'e hi<;bir
yard1mda bulunmamas1, Almanya'yi gozeten bir taraf-
.s1zllg1 stirdiirmesidir.
Hitler'in, Romen, Fin ve Macar Ordulan ile birlik-
te, Rus saldms1, Ttirkiye'yi rahatlatir. Metin Toker'in
yazdlgma gore, Rus saldmsm1 og;renince, inoni.i, uzun
sure kahkahalarla giller. 22 Haziranda Sara<;oglu'na
kutlama telgraflan yagar. 23 Haziranda von Papen ile
sabah kahvalt1sm1 yapan Millet Meclisi Ba§kam, ccSa-
1528

va~ ba§lamlljken, bol§Cvik davas1m ki:iktinden c;ozmek
gerekiyor)> der.
Ti.1rk - Alman Saldirmazhk Pakti'na !ngiltere, Al-
manyu'mn Orta Dogu'ya ini§ yolu kapandl diye, ses i;;1-
kartmaz. ABD ise, begenmez. Tiirkiye'ye yard1m1 dur-
durur. Bir ay sonra yard1m tekrar b~larsa da, mikta-
n azaltilir. Sovyet Rusya ise, Alman Ordusunun sag
kanadm1 garantiye ahyor diye, pakti ho§ kar§1lamaz.
!Igln<; bir durum ortaya <;1kar. Ti.irkiye, oliim-kahm
sava§ma girmi§ ingiltere'nin de, Almanya'nm da dos-
tudur. Sovyetler Birligi'ne husumet besler gozi.iki.ir. in-
giltere ise, Hitler'in Rusya'ya saldirmasmdan sonra,
Sovyetler Birligi'nin dostudur. Tecriibeli ingiltere, bu
durumu ustahkla idare eder. Hem Almanya, hem de in-
giltere, Tiirkiye'yi Bol§evik Rusya'ya kar§I koruma ya-
r1sma girer : Almanya, Ruslann Bogazlar'1 istedigini,
Fuhrer'in vermedigini yayar; 1915'te oldugu gibi, ingil-
tere'nin Rusya ile birle§erek Istanbul bolgesini bu kez
Bol§evik Rusya'ya vereceg"ini ileri surer. Almanlara go-
re, ingiltere - Rusya Antla§mas1, Tilrkiye'nin sntmdan
gerc;ekle§mi§tir. Arahk 1941'de, Eden'in Ankara'daki in-
giltere Biiyiikelc;isini Moskova'ya c;ag1rmas1, bu Alman
propagandasma daha bir h1z verir: «Bogazlar'1 ve Is-
tanbul bi:ilgesini, ingiltere, bir kez daha Rusya'ya arma-
gan ediyor ... n
Ruslar ise, 26 Temmuzda, Hitler'in Tiirkiye'ye sal-
dln ve el koyma planlanm ac;1klayan bi.iyiik i:ilc;ekli ha-
litalar yaymlarlar. Molotof-Hitler pazarhklanru yalan-
larlar.
Hem Tilrkiye'nin, hem de Rusya'nm dostu ingil-
tere, Ruslarm iyi niyetleri hakkmda Tilrkiye'ye garan-
ti verir. Hatta 10 Agustos 1941'de, ingiltere'nin terti-
biyle, Rusya ve ingiltere Ankara'ya ortak nota sunar.
Nota'da, Montreux Antla§masma ve Ttirkiye'nin top-
rak blitfu1ltigtine sayg1 belirtilir. iki devlet, «Ti.1rkiye'-
nin sava§a suri.iklenmemek isteginin deg·erini bilmekle
birlikteii, bir Avrupa devletinin saldmsma k&r§i, ona
1529

yard1ma hazir olduklanm bildirirler. Tiirkiye'nin s1rtm-
dan ingiliz-Rus Antla§mas1 yolundaki Berlin propagan-
dalanm ise, ingiltere, <«;ocukga ve uydurma» diye ya-
lanlar. Rusya adma da konu§arak, ingHtere ve Rusya'-
nm, Ttirkiye'nin toprak btittinltigtine ve tarafs1zllgrna
sayg1h olduklanm belirtir.
Ne var ki, 1941 ve 1942 yillan, Alman tisttinH.igU
y1llandJr. 1941 Temmuz ve Agustos aylarmda, Alman
ve italyan yard1mc1 sava§ gemileri Bogazlar'dan g2<;er.
Almanya, yi.iksek kaliteli gelik yapmak i.izere, silah kar-
§thgmda Turk kromu elde edebilir. 1939'da Tilrkiye,
btitiin kromunu ingiltere'ye satmayi kabul etmi§tir.
Fakat 6 Ekim 1941'de Ankara, 1943 ve 1944 krom ure-
timini (ingiliz anla§mas1 1942 y1h sonunda bitmekte-
dir) Almanya'ya satmak tizere, ticaret anla§mas1 im-
zalar. Agir Alman bask1s1 altmda da, yeni bir arila§-
mayla, Almanya'ya 45 bin ton krom verir. Almanya'ya
krom sat1§ma, mi.ittefik ingiltere susar, ingiltere'nin
mi.ittefiki ABD tepki gosterir. ABD, ingiltere'nin yapa-
mad1i?;I silah yard1mm1, Almanya'ya krom satan Ti.irki-
ye'ye yapmay1 reddeder. !ngiltere, arac1 olur: Sonunda
Amerikan yard1mmm ingiltere arac1hg1yla yap1lmas1
kararla§tlnhr. Esasen yard1m, onemsizdir.
TURAN YOLLARINDA
As1l bi.iyi.ik sorun, Rusya iginde h1zla ilerleyen Al-

manya'nm Tfukiye'yi Rus seferine katma gabas1y1a or-
taya g1kar. 2 Arahk 1941 tarihlibir Alman raporunda
§Unlar yaz1hdir :
«Ti.irkiye, iyi niyetle davranmak ve h8.z1 avantaj-
lar saglamakla, Rusya seferine katilabilir. Bu kat1lma,
Ordu <;evrelerinde olsun, halk i<;inde olsun gok iyi kar-
§Ilamr.» 124
Ttirkiye'yi Rusya seferine katmak ic_;in, von Papen
ile baz1 Alman yetkililerinin bulduklari yol, Enver Pa-
§a Turanc1hgm1, Kmm, Azerb€ycan vb. Tilrklerine da-
yanarak yeniden canlandlrmakt1r. Alman Ordusu'nun
1530

Kmm ve Kafkasya gibi Sovyet Rusya'run musltiman
ni.ifuslu bolgelerinde ilerlemesi1 Tiirkc;e konu:~an b6lge-
ye ozerklik verilmesi dti§i.incesini uyandmr. Baz1 Turk-
ler, uzman dam§man olarak buralarm yonetimine yar-
d1ma c;agmhr. Almanya, bu bolgelerin gelecekteki sta-
ti.isi.inii Tflrk yetkilileriyle mi.izakere egilimi gosterir.
Prof. Lenczowski'ye gore, Sovyetler Birligi'ndeki kurta-
nlm1§ Turk bolgelerini bir federasyonda toplama hakk1
Tiirkiye'ye tanmmak yoluyla, van Papen vc Alman Di§-
i§leri Bakanhg1hdan etkili bir grup, Tilrkiye'nin Alman.-
ya safmda sava§a kat1lmasm1 saglayabHecekleri umu-
dundadll'lar.120
Bu umutlarm bo§ oldugu soylenemez. Alman Pla-
m, Genelkurmay Ba§karn · <;akmak ve Ba§bakan Sarac;-
og'lu'nu dahi etkisi altma ahr. Bu ki§iler, Enver Pa§a
Turanc11Igmm Kafkasya'<la nas1l Turk-Alman silahh
c;atl§masma yol ac;t1g1m, Almanya'nm Turan degil, so-
miirgecilik pe§inde ko§tugunu dahi unutmu§lar, Alman
egemenligindeki ozerk bir Turan yonetiminin kurulma-
s1 c;ekiciligine kendilerini c;abuk kaptirmI§lardir. Eger
bazilarmm istedikleri gibi, Anayasa zorlanarak 1938'de
devletin ba§ma sayg1deger bir ki§i olan Mare§al <;ak-
mak getirilseydi, Turan pe§inde ko§an Turkiye, umdu-
g·unun tam tersi sonuc;lar v.erebilecek bir maceraya ko-
layhkla si.iruklenebilecekti... Bu maceray1 inonti'nun
frenledigi ac;1ktir. Fakat Turk Htikumeti, Turan heves-
lerine az c;ok ye§il i§1k yakar. Alman diplomatik belge-
leri, bunun c;e§itli ornekleriyle doludur. Von Papen, 5
Agustos 1941 tarihli bir raporuyla bu yoldaki haz1rhk-
lan anlatir :
«Rusya'daki Alman baganlanm gordiikten sonra,
Htikumet c;evreleri, Turk-Rus smmmn otesinde bulu-
nan irkda§larmm ve ozellikle Azerbeycan'daki Ttirk-
Mogollann gelecegi ile daha c;ok ilgilenmektedirler.
Bu c;evreler ac;1kc;a 1918'e donmeye haz1rdlrlar ve
c;ok degerli petrollerin bulundugu Baku'yu ele gec;irmek
istemektedirler. Bu nedenle, bir klsm1 Abdtilhamit do-
1531

- - - - - - - - - - - - - -........................................................ .
neminde benzer yonetimlerle <;all§ml§ bir~ ki§iden

kurulu uzmanlar komitesi, bu sorunla ilgili biitful ya-
ymlan derleme ve Tiirkiye'nin Dogusundan Hazer De-
nizi'ne kadar, 'I'li.rkiye'ye ortak smm bulunan Tiirk-
Mogollarm oturdug·u bolgelerle Yeni Tiirkiye'nin birle§-
mesini isteyen Ti.irkiye'deki, aynca Ti.irkiye d1:;imda ozel-
likle Azerbeycan'daki gi:i<;menlerin listesini yapma go-
revini ytiklenmi§tir. Bu grubun §efi halen Istanbul Mil-
letvekili olan :?i.ikri.l Enis Bah<;a'dir.»
Von Papen, bu gruptan Enver Pa§a'nm karde§i Nu-
ri Killigil, Prof. Zeki Velid1 Togan, Prof. Ahmet Cafer-
og·lu, Memduh ~evket Esendal, Mehmet Emin Resulza-
de gibi ki§ilerin adlanm sayar. Fakat Caferoglu ve Re-
sulzade'yi Londra'daki Prometheus orgiitil ile de ili§kili
gostererek, ku§kulu ki§iler diye belirtir.
I§in ilginc; yarn, Hi.ikumet yetkililerinin de Turan
projelerine katllmaland1r. Berlin'deki Biiyiikelc:;i Hi.is-
rev Gerede, ayrn 5 Agustos giinii, Almanya D1§i§leri Ba-
kanhgi Gene! Sekreterine giderek, bir si:iyle§i bi<;imin-
de, Rusya'daki Turklerin Sovyetler Birligi'ne kar§1 pro-
pagandada kuilamlmasma dikkati c:;eker. <;erkezlerin
tek bir tampon devlette toplanabilecegini soyler. Hazer
Denizi'nin Dogusunda bag1ms1z bir Ti.irk-Mogol devleti
kurulabilecegi konusuna dokunur. Alman diplomat!,
Ordu Komutam Ali Fud Erden'in de von Papen'e ben-
zer dil kullanch~1111 ozellikle belirtir. Erdeh, Gi.iney Rus-
ya'ya c;agnhr, cepheyi gezer, Hitler'le konu§ur. Di:inli.§-
te, Hitler'in gorti§lerini payla§arak, inonii ve Qakmak'a
Alman zaferinin ke3in oldugu hakkmda bir rapor verir.
Aym durumda b~ka bir ki§i, Emekli General ve yazar
Hi.iseyin Hiisnil Erkilet'tir. Erkilet, Almanlarla iyice ii;;-
li-d1§h'd1r. Ali ihsan Sabis de benzer durumdad1r.
24 Kas1m 194l'de Dr. Garoun adh, Berlin'de do-
i;entlik yapm1§, Istanbul'da oturan bir ki§i, Genelkur--
may B~kam <;akmak adma Almanlarla konu§Ur. Ga-
roun, <;akmak'm Ti.irk-Alman ili§kilerinin yalmzca Tu-
ranc1hk temeline dayanacagm1, Tiirkiye'nin Almanya'-
1532

ya k.ar§I asla sava§a gtrmeyecegini, Almanlann Ti.irk-
Mogol halkma kar§l tutumunu btiyi.ik sempatiyle izle-
digini ve savm~ tutsaklan arasmda gah§mak iizere adam
venneye hazir oldugunu belirttigini s0yler. 13 Mayis
1942 tarihinde de Mare§al Qakmak'la uzun bir gori.i~
mc yapan 1918'de Kafkasya'daki tfunen komutanlann-
clan Mursel Pa§a, von Papen'e Turan yolunda t;ah§acak
sivil ki§ilerin derhal Almanya'ya gidi§ine izin verilece-
i~ini bildirir. Subay yollama i§ine ise, §imdilik ~ozum bu-
lunamama§tlr. Von Papen, bu konu§may1 Berlin'e ile-
tirken, «Turk Ordusu'nda Kafkasya'y1 tamyan, Kafkas-
yah ve oz-ellikle Azerbeycanh subaylann sayis1 t;oktur
notunu dii§er. 1 Haziran 1942'de Dr. Garoun, Alman
Dt§i§leri yetkilisine, Qakmak'm gorti§leri olarak, daha
1lgin9 §eyler soyler. Buna gore, Ttirkiye, ingiltere ile
bile 9atl§ma tehlikesini goze alarak, Rusya'ya ytirtiye-
cektir:
. «Qakmak, Tiirkiye'nin sava§a girmesinin hemen
hemen ka91mlrnaz olduguna ve yeterli silah ve cepha-
ne sagland1gmda, Turk Ordusu'nun sava§a girebilece-
~ine inanmaktadir.
<;akmak'a gore, Turk Ordusu, iran i.i.zerinden BH-
ku'ya yiirtiyecektir. Kafkaslardaki hedeflere hiicum
Bi:iz konusu degildir. ingilizlerin, iran'da higblr mtida-
halede bulunamayacag1, fakat Ruslann ciddi \Jir direng
gosterecegi dii§iintilmektedir.» 12 6
Bu konu§mada Dr. Garoun, Tiirkiye'nin bir fede-
rasyon kurrnaya niyetli bulundugunu belirtir. Federal
devlete, Anadolu'ya ek olarak, Kafkasya ve Volga'nm
Dogusundaki Tiirk-Mogol halkl girecektir. Yine Dr. Ga-
roun'un ileri stirdiigune gore, San Tehlike'nin (Slav)
varhgmdan bilingli olan Ti.irk devlet adamlan, Alman-
ya ile ingiltere arasmda arac1 rol oynama tilki.isiini.i
glitmektedir. Garoun, «Almanya ve Tiirkiye, Sari Teh-
like'ye kar§1 duvar ~ekmelidirn der. Alman diplomat1
1se, hem Rusya'ya, hem de ingiltere'ye kar§I duvar ge-
kilmesini ister.
1533

BA~BAKAN SARAQOGLU'NUN RUSYA VE
TURAN PLANI ··
Bu arac1 ki§ilerin konu§malan. onemli sayilmaya-

bilir. Fakat 27 Agustos 1942 giinii, Refik Saydam'dan
sonra Ba§bakan olan ~iikrii Sarac;oglu*, von Papen'e
Rusya ve Turan gorii§lerini ac;1klar. Von Papen'in bu
((politik rapor»u ilginc;tir : ·
«Ozil: Yeni Ba§bakanzn Tilrk-Mogol azmlzgz sorn-
nu ve Rusya'nzn gelecegi uzerine konu§mast.
Bugiin yeni Ba§bakan Sarac;oglu'na . ilk ziyaretimi
yaptim.
Turkiye'nin genel durumunu· ele alan goril§me s1-
rasmda, aun Numan'a (Menemencioglu) yapt1g1m gi-
bi, Rus sorunu ilzerine dil§ilncelerinin ne oldugunu sor-
dum.
Bay Sarac;oglu, bu konuda once bir Tilrk, sonra da
Ba§bakan olarak cevap vermek istedig'ini soyledi.
Turk olarak, Rusya'nm tamamen yok olmasm1 tut-
kuyla istemekteydi. Rusya'nm yok edilme giri§imi, Filh-
rer'in yiizyilda ancak bir kez rastlanabilecek bilyiik i§-
lerindendi.
Rusya'nm yok edilmesi, Ti.irk halk1nm sonsuza dek
rilyas1ydi. Her Tiirk, hatta yaz1larmda ingiltere'yi tu-
tan Hilseyin Cahit bile, ba§ka tilrlii dil§ilnemezdi.
Son bir demecinde Sarac;oglu, Tilrk-Mogol fikrine
bag'l1hgm1 dile getirerek, bu duygunun dolayh bic;imde
saydam hale gelmesini saglam1§tir.
Rus sorunu, Almanya tarafmdan sadece, bir yan-
dan Rusya'da oturanlarm yansmm yok edilmesi, ote
yandan da azmhk milletlerin oturdugu Rusla§tlnlm1§
* Hakk1 Tank Us'un yazd1gma gore, 1940 Temmuzunda
von Papen, ingilizci diye D1:;;i:;;leri Bakam Sara~oglu ve hilku-
metini degi:;;tirmek ister. Von Papen, baz1 Tilrklere ~tiyle konu-
sur: «Bu hilkumet, Tilrk-ingiliz-Frans1z ittifak1'm imza eden
htikumettir. Onunla anla:;;1lamaz. Ba:;;ka htik11met olmall'>. Son-
ra da «20 milyon lirahk anla:;;ma yapt1k, daha 150 milyon li-
rallk yapacag1z» sozleriyle devam eder. <As1m Us'un Hat1ra
Notlan, s. 456)
1534

bOlgelerin Rus niifuzundan kurtanllp, kendi oz karak-
terlerine kavm~turulmas1, bunlarm Mihver devletleriy-
le goniilden i§birligi yapmaya davet edilmesi ve Slav
kar§1s1 bir ruhla egitilmesi ko§uluyla c;;oziUebilir ancak.
Rusya'nm onemli miktarda insan potansiyelini yak
etmek sorununda, Mihver devletleri dogru bir yol izle-
mektedirler. Milli azmhklarm yerle§mi§ oldugu bOlge-
lerin gelecekteki yap1s1 hakkmda Fuhrer'in vermi§ ol-
dugu karan, Sarac;oglu bilmemektedir. Bu bolgeler halk-
larmm biiyi.ik bir kism1 Ttirk-Mogol'dur. Turkiye'yi so--
runun c;oziimiinde rol almaya gotiiren dogal ilgi bura·
dadir.
Bir siire once, Fiihrer'in de verdigi gorevle, Curn-
hurba§kanz'na 7.'urkiye'nin, yeni Avrupa'mn Guneydo-
gusunda giir;lil bir ileri karakol te§kil etmesi gerektigini
soylemi§tim. Onu ansidzm.
Sonuc; olarak, halen Rusla:;itmlm1§ olan iilkelerde-
ki Turk-Mogol halk1 sorununun dikkate almmas1 gerek-
mektedir.
O iilkelerdeki aydm sm1fm, var oldugu olc;iide, ya
bol§eviklige dondiigu, ya da bol§eviklik yoniinden yok
edildigi a91ktir. Bu nedenle, bu iilke genc;lerinden bir
k1smm1 Ti.irk iiniversitelerine gondermek gerekecektir.
Gelecekte taraflar arasmda tam bir i:;ibirligini, ancak
yeni ku:;iak saglayabilir.
A!manya, fikirlerini ogrenmek, hizmetlerinden ya·
rarlanmak ic;in bu iilkelerin orijinal halkmdan olan
miiltecilerden bir klsm1m imparatorluguna c;;al?;lrmi§tl.
Onlardan bir k1sm1, Almanya'mn Tiirk-Mogol halkma
kendi kendini yonetme hakkm1 verme niyetinde olma-
dig1 ve bu haklan Almanya'nm yonetimi ve disiplini
altmdaki devletlerde toplamak istedigi inanc1yla geri
dondiiler.
Sarac;;oglu, Fiihrer'in bu niyette olduguna inan-
maktadir.
Ruslann yakm bir gelecekte, butiiniiyle bozguna
ugTamalan durumunda, bu devletler ayn 1rklara men-
1535

sup halklanyla birlikte, bizden ozgiirliiklerinl ve yeni-
den canlandmlmalanru beklemektedirler. Onlan hayal
klnkhgma ugratmamahy1z. Azmhklar da bizi hayal k1-
nkhgma ugratmayacaklard1r. Bir Turk olarak Sarag-
oglu, dii§il.ncelerini bOyle a<;1klam1§tir.
Ba§bakan olarak o, Ruslara Tilrk-Mogol azmhguu
yok etnick i<;in en kii<;iik bir bahane vermemeye dikkat
etmek zorundadir.
Ruslar'm, obilr milletler kar§1smdaki korkusu i;;ok
iyi bilinmektedir. Kendi topraklan i.izerinde Polonyah,
ingiliz ve Amerikan sava§<;ilanm kabul etmemesi bun-
dandlr.
iran'da Tilrkiye'ye sempatilerini belirtmi§ olan
Azerbeycanhlar, son zamarilarda koyleriyle biriikte tum
olarak yok edildiler.
Buradan, mutlak olarak tarafs1z bir politika izle-
menin geregi ortaya g1kmaktadir.
Ba§bakan olarak Sara<;oglu, Ti.irkiye'yi tehlikeye.
atmamak i<;in tarafs1zhgi mutlaka korumak durumun-
dad1r. <;ilnkii ona gore, yakm oldugu tart1§mas1z kabul
edilecek Rus yenilgisi, ingilizleri ban§ istemeye zorla-
yacaktir.
Avrupa'ya ban§ getirecek bu olanag1 ka9irmama-
ya <;ah§mah.
Sozleri i<;in Ba§bakana te§ekkur ettim ve hangi an-
lamda Ti.irkiye'nin belirli bir yard1m1m dikkate alabi-
lecegimizi ve ele gegirdigimiz topraklarm yonetimiyle
yeniden diizenlenmesi s1rasmda Turk g1karlanm de-
gerlendirebilecegimizi sordum. ·
Di.in Numan'm yaptig1 gibi, Saragoglu da, gerekir-
se bu pratik sorunlar uzerinde gizli konu§abilecegini,
ya da bu konu§malan siirdi.irmek i<;in iigilncil bir ki§i-
yi gorevlendirecegini dogruladi.
Ba§bakan, bugi.in denetleme i<;in Rus smmna gi-
diyor. Bana, bu bolgeleri bilmedigini ve ki§isel izlenim-
ler edinmek istedigini soyledi. Samsun yoluyla Anka-
ra'ya donecek.
1536

Ba§bakanm Rusya olaylanru, ozellikle Kafkasya'-
daki olaylann geli§imini canll bir ilgiyle izleyecegi ve
bu sorunda benimle s1k1 temas kuracagi izlenimiyle
oradan aynldrm.
Bu sorunlar, aym bi<;imde !§gal Altmdaki Dogu
Topraklan Bakanhgm1 temsil eden Prof. von Mende
ile birlikte de incelenmi§tir. Gori.i.§meye, ba§ka bir mi.il-
teciler i;evresiyle ilinti kuran S.S. Tugay Komutam Zim-
mermann da katilmI§tlr.
Biltiln bu goru§melerden §Unlan <;1karabildim:
Tilrkler, w:un zaman ir;in sadece, degi§ik bi:ilgeler-
deki azmhklann aktif bir i§birligi ruhuyla egitilir ve
onlara Alman ruhu, ekonomisi ve askerlig·i yonilnde bir
kadroya bag-Ims1zhk duygusu a§Ilamrsa, Rus sorununun
<;ozilmil miimkilndilr, diye dil§iln\iyorlar. !yi ornekler-
den - soz gelimi Birmanya'daki Japonlardan - esin-
lenerek, Kafkas ve Hazer Otesi Ulkelerinde, yonetici
orun olan hilkumetin ba9ma ger;ecek ora as1lh bize uy-
gun bir ki§i bulmahyiz.
Bu ki§inin yanma, gorilnil§te dam§man olarak
ikinci planda kalacak, f akat hilkumet eden, yonetsn ve
sorumlu mevkii clde bulunduracak bir Alman atamak
gerekir.
Bu iki ki§inin buyrug·unda, onemli sayida yerli un-·
surlarm katlldlg1 yeteri kadar yonetim dairesi bulun-
mahdir.
Milli azmhklarm, izole bolgelerde §imdiden kurdu-·
gu lejyonlar, askeri birliklerin yaratilmas1 yolunda mii-
kemmel bir r;ekirdek gibi gortinmektedir.
Silahh kuvvetlerin ve polisin, d1§tan, mtimktin ol-
dugu ol<;tide yerlilerden biriyle temsil edilmesi gerekir..
Yerli halktan o bOlgeye uygun bir ki§i se<;erken,.
. Numan ve Sara<;oglu ile yapm1§ oldugum goril§meler-
den anla§1b.cugi gibi, ne zaman olursa olsun, Turk yo-
neticilerine dam§abilecek ve onlarm dikkatini politik
bi<;imlemelere c;ekebilecegim.
Bu oneri, a<;1k<;a, Ukrayna ve Rusya'nm i§g-al edil"'."
1537i

mi§ obiir bi:ilgelerinde ortaya c;1kan, salt Alman Hiiku·
met ve yonetimi bic;iminden farkhdir. Fakat Kafkas H!
Hazer otesi devletleri konusundaki onerimde dl§ p<Jliti·
ka birinci derecede bir rol oynamaktadir.
Eger Tiirkiye ile ilgilenmiyorsak, eg·er yaygm is·
18.m diniyle belirlenmi§ etkenleri kullanmak istemiyor·
sak, bu i.ilkelerin i§gal ve yonetimi sirf Alman ohm bi r
polis rejimine dayandmlabilir.
O halde, Ti.irkiye kagm1lmaz olarak yeni Avrupa'-
nm du~mda bulunacak ve boyle yanh§ bir tutumun so-
nuglan <;ok c;abuk gi:irUlecektir.
Kafkasya'da Alman Ordulan ba§anyla ilerledigine
.gore, bu iilkelerde yeni yonetimin ilk unsurlarm1 yarat·
mak gt:rekir. Fi.ihrer'in daha once izledigi genel politilt
plan gergevesi iginde, bu sorunun bir karara baglanma·
s1 ivedi goriinmektedir.>1 w
Demek ki, rapora gore, Ba§bakan Sara<;oglu, Rus-
ya'da Ti.irk-Nazi yonetimi kurulmasmdan yanad1r, fa-
kat bunu Rusya'daki Ti.irkler misillemeye ugrar diye,
tarafs1zhk gori.intiisi.ini.i bozmadan, gizlice yard1mlarla
yapmak karanndadir. Nitekim 28 Agustos raporunda
von Papen §oyle yazar :
c'SaraGog'lu'dan, belli ki§ilerin Turk topraklarmctan
g.egi§inin gormezlikten gelinecegine dair soz aldnn. Sa-
ragoglu'nun gori.i§ii, benim fikrimce, hayra alamettir
ve yeni donemde Tiirkiye'yi kazanmak i<;in bir kozdur."
Ne var ki, von Papen'in Rusya seferinde Turkiye'-
yi Almanya'mn pe§inden siiriiklemek igin kulland1g1
Turan kozu, i9gal Altmdaki Dogu Topraklan Bakan 1
Alfred Rosenberg tarafmdan baltalamr. Rosenberg, bir
Alman dam§manmm yonetecegi kukla yonetimler ku-
rulmasma bile kar§1dir, Rusya Ti.irkleri ilzerinde dog-
rudan dogruya Alman yonetimi kurmaktan yanad1r.
Nitekim Tl.i.rkiye'ye de kendisini Tiflis Valisi diye tam·
tan bir bakanhk temsilcisi gonderir. 5 Agustos tarihli
bir Alman raporu, Rosenberg'in gorii§iinii ac;1klar. Ra-
pora gore, Rosenberg, Kafkasya'da sivil bir Alman yo-
1538

netimi kurma 9abasmdadir. imparator adma bir naip
bolgeyi yonetecektir. Kmm Tatarlarma kendilerini yo-
netme l)akkl verilmeyecektir. Hatta bir vali yonetimin-
de Klnm'm Almanla§t1nlmas1 tasarlanmaktadir. Bu
Lu tum, Almanlarla i§birligi i<;in. Berlin'e giden Rusya
Tiirklerini hayal kmkhgma ugratir. Bu Turkler, Ro-
senberg'in bakanhgmda kendilerlne sunulan dam§man-
ltk kadrolanm reddederler. Turkiye'ye donmeye ~alk1-
~1rlar, zor cayd1nhrlar.
Nazilerin teorisyeni olan lmdretli Alfred Rosenberg,
.Alman D1§i§leri Bakanllgmm Turan tasanlarma son
· vermekte gti9luk 9ekmez .. Nitekim 12 Eyllll 1942'de Rib-
bentrop, von Papen'e «Tl'irklere Turan umudu verme,
bu konuyu artik Tiirklerle konw~ma)) bi9iminde direk-
tif verir:
c(26 ve 27 Ag·ustos tarihli telgraflanmzdan ve 27
Agustos tarihli raporunuzdan anla§1ld1gma gore, TUrk
devlet adamlanyla son gorti§melerinizde Kafkasya ve
Sovyet Rusya'nm obtir bOlgelF,!rindeki Turk-Mogol <;1-
karlanyla ilgili konu tekrar ele allnm1§t1r.
Sorunun <;6zUlmesinde, Ttirkiye'nin hangi yolda i§-
birligi yapacag1 da tart1§1lm1§tlr.
Bay Numan ve Bay Sara<_;oglu firsattan, Ttirkiye'-
yi bu i§lere sokacak 91kan belirtmek i<;in yararlanm1§-
lar ve pek a<;1k olmayan bi<;imde gerek mahrem olarak,
gerekse araya bir ba~kasm1 katarak, bize destek olmay1
onererek, Ttirklerin arzu ve isteklerini belirtmi§lerdir.
Aym zamanda onlar, btittin dtinyaca bilinen taraf-
s1zhklar1m yeniden ileri stirmektedirler.
~imdilik, bu sorunlar ve onlarm geli§mesi konusun-
da Turk HUkflmeti ile gorii§melere girmenin hi9bir ya.
ran yoktur.
Sorunlarm Ttirkiye'ye gene! politikas1m sava§<;I
devletlere ve bizim yaranm1za 9evirmesi i<;in yeter bir
i;;1kar vaad etmedigi dikkate almd1gmda, onlara her-
hangibir garanti vermemiz, ya da Tilrkiye'nin arzu ve
istekleri yolunda elveri§li bir firsat yaratmam1z i<;in
bir neden yoktur.
1539

Dolayis1yla, bu tur sorunlan art1k ele almamamz1,
Turkler tarafindan Sovyetler Birligi'ndeki Tilrk-Mogol
halkznin gikarlan yeniden ortaya atilirsa, tam bir s1ki
agzzlil1k g0stermenizi rica ederim.)J
Boylece Turan davas1, Almanlar ac;ismdan son bu-
lur. Ribbentrop, Tti.rkiye'de Alman ntifuzunu artirma~<
i~in Turan vaadi yerine, altm gondermeyi uygun gorur.
5 Arahk 1942'de von Papen'e §Oyle yazar:
«... Mali durumlarmm yetersizligi dolayis1yla TLir-
kiye'deki dostlanmm destekleyebilmeniz igin size 5
milyon altm Reichmark gonderUmesi buyrugunu ver-
dhn.
Bu parayi rahati;a ve bol bol kullanmamz1 ve kul-
lanma yeri hakkmda bana bilgi vermenizi rica ede-
rim.)) 12:;
Ne var ki, Stalingrad yenilgisi uzerine, K11.s1m 1942'-
den sonra, Almanya'nm zafer umutlan zay1flar. 1944:
ba§lannda Alman yenilgisi kac;imlmaz goziiki.ir. Rmla-
nn zaferi kazandlg1 anla§1hr. Bunun iizerine, di§ pcili-
tika gereklerine uygun bi~imde, 1944 Maym ortalann-
da Turanc1lar tutuklamr. ismet inonii, 19 Mayis ko-
nu§masmda yabanc1lann t£zgahladlg1 Almanc1-fa§ist
bir komplodan soz eder ve bag1ms1zllk sava§l gunlerin-
de tek dostumuz olan Sovyetler Birligi'ni over. 1946 ya-
zmda, Tiirkiye'nin nazilerle ili§kilerini ve Turanc1hk
c;abalanm belirten Alman DI§i§leri Bakanhg-I be!geleri
ac;1klamr. Rusya ile ili§kiler iyice bozulur ve 1946 son-
lanna dogru, yine di§ politika gereklerine uygun bigim-
de, sol tutuklamalan yap11Jr.
ALMANYA'YA YATKIN, RUSYA'YA

DU§MAN TARAFSIZLIK
Turanc1hktan c;abuk vazgec;en Almanya, Tilrkiye'-

yi tarafs1zhktan iyice ayirma c;abalanndan vazgei;mez.
Oysa bu tarafs1zhk, Almanya'ya kolayllklar saglayan
bir tarafs1zhktir. Nitekim Numan Menemencioglu, 26
Agustos 1942'de «Tiirkiye'nin hangi noktalarda i§birligi
1540

:yapabilecegi)) yolunda von Papen'in sorusuna, tarafs1z-
hk <;en;evesinde, «me§ru dogal <;1karlann soz kcnusu o:-
dugu yerde yard1mm saglanabilecegi» kar§1hgm1 verir.
Almanya'ya krom sat1§1, Turk topraklanndan ge<;i§ ko-
layhklan saglama, hatta Bogazlar'dan maskeli bi~imde
yararlanma gibi olaylar goriihlr. ingiltere HUlul.meti,
bir<;ok kez Bogazlar'dan ge<;en Alman sa va§ gemileri
konusunda Tilrkiye'nin dikkatini <;eker. Nitekim ingil-
tere'nin uyans1 i.izerine, ticari gemi diye kayda ge<;en
Kassel gemisi aranmca, bmmn maskelenmi§ yard!mc1
bir sava§ gemisi oldugu anla§1hr. Mannheim tipi gemi-
lerin de askeri nitelikte oldugu gortililr. Daha once de,
1942 ve 1943 yillarmda Alman seri <;1kartma layterleri-
nin Karadeniz'den Akdeniz'e ge<;tigi saptamr. Aynca
Alman Ordularmm Volga yoniinde h1zla ilerledigi gtin-
lerde, F.eridun Cemal Erkin'in yazd1gma gore, Tiirkiye'-
nin Kafkasya s1mrlannda askeri kuvvet y1gmag1 yap-
mak suretiyle, Rusya'ya kar§1 yeni bir gii<;li.lk ve tehdit
unsuru ~1kardlg1 iddia edilir. Erkin, bu tertipbrin Ho-
pa'ya kadar biltiln Karadeniz bOlgesindc bi:c Alman sal-
dmsma kar§1 oldugunu belirtirse de, olay ba§ka ti.irlii
yorumlamr. 129
Tarafs1zhgm yumu§ak uygulanmas1 dahi, Alman-
ya'yi ho§nut etmez. Von Papen, devamh daha ileri bir
i§birligi ister. Ba~ta 1nonii olmak lizere, Turk yetkilile-
ri, Almanya-Rusya sava§mda salt tarafs1zhgm dahi Al-
manya'nm yaranna oldugunu belirtmek geregini du-
yarlar. 6megin, ABD'nin sava§a katih§mdan sonra, 5
Ocak 1942'de, von Papen, !nonti ve oteki yetkililerle
yapti~1 bir konu§may1 «PoJitik Ufuk'a Bir Goz Atl§>'
ba§hkh raporunda §Oyle a~1klar :
«Cumhurba~kam ile birka~ gun once yaptig1m <;ok
faydah bir g6rii§mede bi~ok kez Ttirkiye'nin Rus de-
.vinin yenilmesiyle son derece yakmdan ilgilendigi ve
hi~bir propagandanm, hi~bir basklmn Tlirkiye'ye ~1-
karlanm1za kar§l tek ad1m bile att1ramayacag1 sozlerini
fFJittim. Cumhurba§kam, Tiirkiye'nin tarafs1z olu§unda,
1541

halen ingiltere'den gok Mihver devletlerinin <;1kan ol-
dugunu belirtti. Eg·er Ttirkiye gerc;ekten Mtittefikler
safmda olsayd1, ingiliz Dorianmas1 Karadeniz'den Rus
kanadm1 destekleyecek ve · Kafkasya'nm korunrnas1 yo-
lunda uygun bir c;are bulunrnu§ olacakti.
Cumhurba§kanma hic;bir Avrupa devletinin bol§e-
viklige kar§I giri§ilen bilyiik sava§ta, Avrupa'mn savu-
nulrnas1 ic;;in tarafs1z kalamayacagm1 ve Turk politika-
smm hangi olgiide bize etkili bir yard1mda bulunabile-
cegL'11.i dii§ilnmesi gerektigini anlatt1g1rn zaman, bu so-
runlar uzerinde ciddiyetle duruldugu kar§1hg1m ald1m.
jlkbaharda Kafkasya saldmsma giri§irsek, Rus smmna
kuvvet y1g1lmasmm bizim ic;in t;;ok makbule gec;2cegini
belirttim.
Son zamanlarda Ali Fud ile Enke arasmda yap1lan
gorii§melerden, Turk Genelkurmay Ba§kanmm bu so-
runu inceledigi ve gelecek ilkbaharda bize uygun bir
c;oziim yolu bulma yolunda iyice kararh oldugu anla§1l-
m1§tlr. Dog·u bOlgesinde kI§m sertligi, ta§Ima yollarmm
ve ikmal olanaklannm hemen hie; bulunmayI§l, karlar
eriyinceye kadar birliklerin yer degi§tirmesine elverme-
mektedir.
Ba§kan, gorii§memizin sonuna dogru, sozleriyle
objektif bir tarafszzligzn szmrlarzm iyice a§mt§ oldugu-
nu belirtirken, ku§kusuz, Mihver devletlerine saglanan
bu dolayh destegin dti§man tarafmdan uygun olmayan
bir zamanda bilinmemesini istemekteydi.» 130
iNG!LTERE, .TURKiYE'Yi NUFUZ BOLGESi

iLAN EDiYOR !
ABD, ingiltere ve i::izellikle. Rusya, Turk tarafs1zh-

g1m tipk1 inonu'ni.in von Papen'e ag1klad1gi bi<;;imde,
Almanya'ya yararh bir tarafs1zllk diye degerlendirirler.
ingiltere ile ittifakm1 ileri siirerek, Tiirkiye'nin Mihver'e
kar§l sava§a girmesini, 1942 Kas1mmdan itibaren iste-
meye koyulurlar. Tiirkiye'nin Rusya'ya kar§1 sava§rna-
sm1 isteyen Almanya, bu kez, Ttirkiye'nin tarafs1z kal-
1542

mas1 yolunda c;aba gosterir. Oteki devletler ise, Tiirki-
ye'nin sava§ d1§1 durumuna son vermesinde direnirler.
Churchill, i§in ·6nci.i1Ug·iinii yapar. Roosevelt ve Stalin,
Churchill'e gondi:rdikleri mektuplarda bunu olumlu
kaq1larlar. Roosevelt, Almanya'nm Karadeniz'deki bir
cenahma saldmda Turkiye'nin desteginin saglanmas1
konusmrnn genelkurmaylarca incelenmesini ileri surer.
Ocak 1943'te Roosevelt ve Churchil.l'in iinlU Casablanca
Konferans1'nda, Churchill, sava§a solonak iqin Tilrki-
ye'ye kar§i Rus kork:usunun kullanilacagzni agzklar.
Roosevelt'in ki§isel temsilcisi Harry Hopkins'in yazd1g1-
na gi:ire, Tiirkiye, sava§a girmekten kac;man inatc;1 tu-
, tumunu degi§tirmedigi takdirde, Churchill Bogazlar ko·
nusunda Rusya'y1 kontrol etmeyecegi tehdidini savu-
rur! la1
ingiliz emperyalizminin sec;kin temsilcisi Churchill,
Tiirkiye'yi sava§a sokacakt1r, ama once ingiltere'nin
miittefiklerinin, ba§ta ABO olmak iizere, Tiirkiye'nin
ingiliz niifuz bolgesi oldug·unu tammalan gerekir. Ca-
sablanca'da Roosevelt, 'Tiirkiye'nin «ingiltere'nin i§i»
oldugunu kabul eder. Prof. Edward Weisband bunu,
<cingilizler, Tilrkler ile diledikleri gtbi oynayacaklardt»
diye yazar ve §6yle devam eder:
((Amerikahlar, Qinlilere kar§I nas1l davranacaklar-
sa, ingilizler de Tiirkiye'de oyle at oynatacaklardi. Tii.rk-
ler ic;in boyle bir denklem hie; de istenilir cinsten degil-
di. .. Ingiltere'ye soniiirgeci bir devlet gibi davranma.
. hakkl tamnm1§tl.» rn2
Von Papen kayg1lar, Tiirk D1§i§leri Bakam Mene-
mencioglu'na, Casablanca'da Tiirkiye'nin ingiliz niifuz
alanma kondugundan kayg1land1g1m soyl.er. Menernrn-
cioglu, §U kar§1hgi verfr :
Cl- Tamamen boyle oldu. Tilrkiye, tamamen in-
giliz n ufuz al am ic;indedir ... »ma

1543.

YENiKLIK UZER!NE BiR SATRANQ OYUNU
Casablanca'da Roosevelt, Tilrkiye'ye gonderilecek

.askerlerin c;ogunlugunun !ngiliz olacagm1 tamr. Fakat
ingiltere, yalmz askeri degil, politik ve ekonomik ac;1-
dan da TurlrJye'yi tarn niifuz bolgesi saydlg1m ABD'ye
teslim ettirmek ~1macm'.iadir. Ca:mblanca'dan iki ay son-
ra ABD'ye gid;;n Eden, Cord.~l Hull'un yazd1gma go-
re, bunu ar;1k~a belirtir v.; bir bildiriyle ilamm ister.
ADD D1~i~leri Bakarn, Ba~kan Roosevelt tarnfrndan
Churchill'e Casablanca'da verHen Tiirkiye tizerindeki
ccmandatiinm askeri oldugu kadar, ekonomjk ve politik
alanlan da kapsad1gm1 resmen tamyacaktirm_ Bildiri
yaymlanmazsa da, bu niifuz bOlgesi kabul edilir*.
Rusya'ya kar§I ise ingiltere, Hitler Almanyasmrn
yaptig1 gibi, !nonu ve <;evrc;sinin korku'anyla oynaya-
rak, c;oktan Tl.i.rkiye'nin koruyuculugu rollinti benim-
semi§tir. Hem Rusya'nm, hem de Turkiye'nin mi.'tttefiki
olan !ngiltere, Tanzimat glinlerinde oldugu uzere bu
koruyucu rolii ustahkla oynar. 1915 payla§masmdan et-
kilenen Inonu ve c;evresi, ingiltere ve Rusya'nm, Tlir-
kiye'nin sirtmdan ittifak yapmas1 ve Bogazla.r bolg::si-
nin Rusya'ya pe§ke§ c;ekilmesi kabusu ic;inde ya§ame.k-
tad1r. Fakat Alman yenilgisinin ufukta belirmesi iiv~-
* Tilrkiye, Amerika'mn da Orta Dogu ve Ballrnnlarla ilgl-
lenmesinden yanad1r. ABD yoneticilerl de bolgeyle a,rtan i:ilc;il-
de ilgilenmektedirler. Hatta Balkan Cephesi ac;1lmasma ve Tilr-
kiye'nin sava(ia sokulmasma pek istekli deglldirler, General
Marshall ve c;evresi, Balkan Cephesi'nin Milttefik kuvvet ve
malzemesini dag1tacag1 kamsmdad1r. Baz1 Amerikan yorn,tici-
leri ise, Balkan Cephesi'nin Amerikan destegiyle Akdeniz'de bit
ingiliz nilfuz bOlgesi kay1rma anlamma geldigi.ni ileri stirer-
ler ve Balkan Cephesi'ne istekslzlik gosterirler (Prof. HalU.k
Ulman, SBF Dergisi, Abadan Armagam, S; 282). Fakat Roose-
velt, Casablanca'da Churchill'in gi:iri.19lerine katilir. Bununia
.birlikte, dalla sonra gorcceglmiz llzere, Tilrkiye'yi sava§a gir-
mekten inonil'ntin davra111~1 kadar Roosevelt'in Balkan Cep-
he_si'nden vazgec;isi kurtaracakt1r. Stalin de, Balkanlan ingi-
lizlere tes!im etmek sayd1g1 bu cephenin ac;1lm:.sma bir s\lre
sonra isteksiz davranacakt1r.
1544

rine, ABD de seyirci kalmca, bu olas11lg1 onlemek igin
Ankara Hiikumeti, mi.ittefik !ngiltere'den ba§ka daya-
nacak gu~ bulamaz. Hem ingiltere'nin ihanetinden kor-
kulur, hem de ingiltere'ye s1gmmaktan ba§ka yol go-
ri.Umez. Satrarn; oyununda agmaza dii§Ulmil§tilr ...
Casablanca'da Almanya'nm «kay1ts1z-§arts1z» tes-
lim ilkesinin benimsenmesi, Ankara Hiikumeti'nin ku§-
kulanm daha da artmr. inonu ve gevresi, Avrupa'da
guglil l:ir Almanya'nm varllgm1, Rus geni§lemesine kar-
§1 zorunlu saymakta, Almanya yenilmeden ban§m im-
zalanmasm1 arzulamaktadir. Kayits1z-§arts1z teslim ise,
yerle bir edilmi§ gtic;siiz bir Almanya ve inonil'ye gore
Balkanlann gozden c;1kanlmas1 anlamma gelmektedir.
inonii, kay1ts1z-§arts1z teslim ilkesini, c<Acaba Turkiye
de Rusya'ya m1 b1rak1ldrn diye ku§kuyla yorumlar. Arna
yine de, ba§ka bir c;1k1§ yolu dil§tintilemedig'inden, ku§-
kuyla kar§1lad1g1 ingiltere'nin koruyuculugunu arar ve
ingiliz ittifak1'na sanhr. Bu ac;maz1, Prof. Weisband,
~u sozlerle ortaya koyar :
«lngiltere'nin koruyucu edasindan sinirlenen Turk
liderleri, lngilizlerin bu sefer de Ruslann yaranna Tii.r-
kiye'nin sorumlulugundan ca-ymasindan korkuyorlar-
di.» 13il
ADANA KONFERANSI
inonu ve Churchill'in Casablanca'y1 izleyen 1943
Ocak sonundaki Adana Konferans1, bu havada topla-
mr. Attlee ve Eden, Tilrkiye'nin henuz sava§a girmeye
hazu olmad1gm1 soylediklerinden, Churchill, sava§ ko-
nusunda dolayh bir dil kullamr, Ttirkiye'yi guc;lendir-
mekten soz eder. ingiltere, Ttirkiye'ye art1k bi.iyiik gap-
ta askeri yard1ma haz1rdu. Yalmz, kar§1hg1nda, Roman-
ya'daki Alman petrol kuyulanm bombalamak uzere
Tilrkiye'den us ister. Aynca izmir ve Bodrum'daki as-
keri iislere, Ege adalanna giri§ilecek eylem ic;in gerek
vard1r. Muttefik ingiltere'nin Turkiye'de bir askeri mis~
yonu bulunmaktadlr. tngilizler, yillard1r Ti.lrkiye'de ha-
1545

va alam ve yollar in§a etmektedir. Churchill, gorl.i§ti.nu
30 Ocakta §6yle ai;1klar :
«... ingiliz ve Amerikan hava kuvvetleri, ilk anda
en az 25 u9ak filosu gonderebilecek gi.i9tedir. f?u anda
hava a·anlanmzdan 9ogu §imdiden bu u9aklan alma-
ya hazirdir. Bir k1sm1 ise, bir y1ldan beri baklm gorme-
digi halde, k1sa zamanda i§leyebilir hale getirilecek du-
rumdadir. Gordi.igi.imi.ize gore, malzemeler, yedekpar9a-
lar ve hava alanlan konusunda 9ah§malar aym ai;1dan
degerlendirilmelidir. Daha k1sa bir deyi§le, yuvalar ha-
zzrlanmalzdzr ki, kw;lar geldiginde konacak yer bulsun-
lar ! Zira yuvasi olmayan kw;, ya§ayamaz ve r;arpi§a-
maz.»1a6
Churchill, aynca sava§ta tarafs1z kalmanm «libe-
rabi degerlendirilmesini isteyerek, Bogazlar'm Rusya'-
ya destek igin Mi.i.ttefikler tarafmdan serbestge kulla-
mlmas1m 6nerir :
«Umanz ki, Tti.rkiye, tarafs1zhgrm liberal 61<.;ti.ler
iginde degerlendirsin... Sizden tarafs1zhgm1z!a ilgili
olarak bir istekte bulunuyor, Ploesti petrol yataklanm
bombard1man edebilmek i<;in ingiliz ve Amerikan u9ak-
larmm Turk topraklarma inebilmesine izin vermenizi
bekliyoruz. Bir istegimiz de Oniki Ada'ya 91kartma yap-
may1 kararla§tlrd1g1m1zda, bizi desteklemenizdir. Do-
galdir ki, bu arada Ti.irkiye, Mi.ittefiklerine Bogazlar'1
ai;arak ve di.i§mana bu olanag1 tamm1yarak da bize
yard1mc1 olabilir. Bu gibi davranu~lar, bir sava§a katil-
ma olarak kabul edilemez. Almanya, bunlan gormez-
likten gelebilir.»
Churchill ve komutanlan, bundan ba§ka, bol mik-
tarda !ngiliz hava subaymm Ti.irkiye'ye sokulmas1 9a-
basmdadir. Hava Mare§ali Drummond, bu istegi Qak-
mak'a ag1klar:
ccTi.irkiye'nin sava§a girmesi durumunda, :i:ngiliz
Kraliyet Hava Kuvvetleri, yard1ma ko§acakt1r. Bu yar-
d1mm harekat planlanm tamamlamak i<;in Kraliyet
Hava Kuvvetleri subaylanm Turkiye'ye gi:inderebiliti
miyiz acaba?»
1546

Mare§al <;akmak, oneri ayrmtilanyla ortaya konu-
lunca, «Bu, yerinde bir istek)) diye, hava subaylannm
gelmesini kabul eder. Prof. Lenczowski'ye gore, bunun
sonucu, ingiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri personelinin
sivil gi:irunu§te Turkiye'ye s1zmas1 olur. 137
Churchill, gfmu gelince, Turkiye'nin sava§a girme-
si gerekecegini de hatirlatir. PetrolsU.Z kalan Alman-
ya, Orta Dogu petroliinu ele gegirmek igin bir harekete
giri§irse, Turkiye ister istemez sava§a katllacaktir. Ay-
nca, Balkanlarda bir kan§ikhg-I onlemek de Tilrkiye'nin
gorevidir. Churchill, ancak sava§a girerse, Turkiye'nin
kurulacak yeni dunyada yer alacag1m ve guvenligini
saglama baglayacagm1 belirtir. ingiltere'nin «sava:;i
sonrasmda Turkiye'nin Bati demokrasileri safmda yer
almas1m istedigini» anlatir.
inonu ise, daha gok Rusya'ya kar§1 ingiltere'nin
garantisini saglama gabasmdadir. S1k s1k bu noktaya
donme gerekliligini duyar. Qe§itli toplantilarda §6yle
konu§malar geger :
«ini:inu - Turkiye, §imdiye kadar sava:;irmzda ak-
tif bir rol oynarilam1§tlr, ania ...
Churchill - Bu konuda Tilrkiye'yi herhangibir bi-
gimde suglamu~ degiliz.
ini:inu - ingiltere, bize her konuda anlayI§ goster-
mi§tir... Turkiye, ingiliz politikasma yardrmc1 olmak
igin elinden geleni yapmI§tlr... Sava§m genel politika-
s1 iginde de, sava§tan sonra da, Turk Devleti, ingiltere'-
ye bagh kalmayi ister ... Sava§ sirasmda ve sava:;itan
sonra Turkiye'nin nas1l bir i§birligi yapmas1m istersi-
niz?
Churchill - Ulkeniz igin galipler arasmda yer al·
mak ve Milletleraras1 Konsey'de (Birle§mi§ Milletler)
bir sandalyeye sahip olmak onemlidir ... Sava:;i sonras1
Rusyas1; gegmi§in Rusyasmdan gok gtiglii olacaktir.
Ve belki de daha emperyalist bir politika izlemeye ba§-
layacaktir.
Saragoglu - Bir glin Sovyetler, ingiltere'ye dirsek
1547

<;evirecek olurlarsa, o zaman nas1l bir tavir takmacak-
s1mz?
Churchill - Yirmi yll sonrasm1 gorernem ama, yi-
ne de onlarla yirmi y1lhk bir anla§ma yapt1k.
Sara<;oglu - Rusya'mn ileride daha emperyalist
olacag1m soylediniz. 0 takdirde, Tiirkiye'nin de daha
basiretli davranmas1 gerekmez mi?
Churchill - Biz komiinizmden korkrnuyoruz ...
Heqey beklenildigi kadar kotii olmayabilir. Arna yin.3
de, dediginiz ger<;ekle§irse, Tiirkiye'nin ingiltere ve
Amerika'nm yamnda yer almak zorunlulugunu bir kez
daha kabul etmeliyiz.
Menemencioglu - ingiltere ile Tiirkiye arasmdaki
dostluk bag1, bir gun Sovyet saldms1yla etkilenirse,
Majestelerinin Hiikumeti nas1l davranacaktlr?
Churchill - ingiltere, saldirgandan yana olamaz.
inonii - Tiirkiye'nin ingiltere ile dostlugunun,
Rusya ile ili§kilerinden <;ok daha yakm ve candan ol-
dugunu itiraf etmeliyiz ... ingiltere'nin Rusya ile iyi
ge<;inme politikas1m anlamakla birlikte, biz Tiirkiye
olarak tedbirli davranmam1z gerektigine inamyoruz.
Dost ingiltere'nin kendi <;1karlanm1za ayk1n dav-
ran1§lardan kagmmayi, kuvvetli kalmayi ogiitledigini
hatirhyorum ve samnm yamlm1yorum.
Churchill - Elbette oyle. Dogald1r ki, Tlirkiye'nin
baz1 rizikolara girmesini istemiyoruz. Aynca Majeste-
lerinin Hukumeti, her tiirh.i garantiyi vermeye hazmhr.
Bizim gibi Rusya'mn da aym garantilerde bulurunak-
tan ka<;macag1m sanm1yorum. Aynca Tlirkiye'nin gii-
venligini milletleraras1 kurulu§larm da garanti altma
alacagm.1 soylemi§tim.
inonii - Tlirkiye'ye kag1t uzerinde kalRn yeteri
kadar garanti verilmi§tir.
Churchill - Ongorii.len milletleraras1 kurulU§Ull
yap1s1, daha gok askeri giice dayanacaktir. Tiirkiye, bu
kurulu§a girmelidir. Zira i<;inde olmasa bile, sava§m
yipratic1 etkilerinden uzakta kalamayacaktir. Dost Tiir-
1548

kiye'nin bu yiizden galiplerin arasmda yer almas1m is-
tiyoruz ...
Ttirkiye'nin de sava§a kat1lmasi durumunda, dor-
diincti silahh gticii aram1za alm1§ ve daha da kuvvet-
lenmi§ oluruz. Kendi isteg"inizle sava§a girdiginiz za-
man, galip dart biiyiik giic;ten biri olarak, bu sonuca
bizimle birlikte eri§irsiniz. Dogaldlr ki, bizimle birlikte
ban§ masasma oturarak, bi.iyi.ik avantajlar elde etmeniz
olanag1 da c;ogallr.
inonii - Ben de aym fikirdeyim.
Churchill - Eger isterseniz, Ba§kan Roosevelt'e
bir telgraf c;ekip dii§iincelerini dogrudan dogruya size
iletmesini istemek miimkiindiir. Aym zamanda biitiin
bunlarm muhasebesini, konu§malanm1zm hesabm1 Sta-
lin'le ben bizzat yapanm. Ve eger Almanlar size soracak
olurlarsa, ingiliz Hiikumeti'ne herhangibir soz verme-
diginizi onlara bildirmenizi de ogiitlerim. Ben de kendi
parlamentomda aym sozleri soyleyecegim.
inonii - Olaylan bu bic;imde ele ald1g1mzda, iste-
diginiz her§eyi elde edebilirsiniz.
Churchill - Ne demek istediginizi anhyorum, Sa-
ym inonii.n 138
Boyl.ece, ingiltere ile Tiirkiye arasmda eski dostluk
tazelenir ve Erkin'in deyimiyle, iki ay siireli bir balayi
ba§lar. ingiliz basm1, vefah dost Tiirkiye ile inonii'yii
over. Fakat Churchill, «Birle§mi§ Milletler sizi korur»-
dan ote bir yiikiimliiliik alm1§ degildir. Hern Rusya'mn,
hem de Tiirkiye'nin miittefiki roliinii ustahkla siirdii-
riir. Adana toplantismda bulunan Hilmi Uran, donii§-
te bu tutumu §Oyle degerlendirir : ·
((Yakm Dogu'da giic;lii bir Tiirkiye'nin varhgma,
ingiltere ve Amerika ic;in zorunluluk duyuldugunu gos-
teren belirtiler vardlr. Tiirkiye'yi kime kar§I giic;lendir-
mek istiyotlar? Bu nokta belirtilmiyor. ingilizlerin, Rus-
lann ileride ne yapacaklan ve Rus zaferinin nerede du-
racag1 belli olmadlgi ic;in Tiirkiye'nin gii~lendirilmesi
ne gerek duyduklan anla§1lmaktaysa da, bu nokta iize-
1549

rinde bir tek soz soylerniyorlar. Alrnanlar, Tiirkiye'nin
guc;lendirilmesinin Ruslara kar§I oldugunu belirtmeye
~ah§t1klan halde, ingilizler bundan kesinlikle kac;mi-
yorlar.» 139
Arna Churchill, artik daha biiyi.ik bir gi.ivenle, ken-
dini Ti.irkiye adma konu§makfa yetkili goriir. Turkiyc'-
den bir oneri gelmeden, Stalin ve inonii arasmda ara-
buluculuk eder. Nitekim Adana'dan sonra Churchill,
Stalin'e §6yle bir telgraf c;eker :
crSovyet Cumhuriyeti'nin buyiik kudret ve kuvveti
bak1rnmdan Tiirkler hie; ku§kusuz sava§ sonras1 durum-
larmdan kayg1hdirlar. Kendilerine, ki§isel tecrubeme
gore, S.S.C.B.'nin hic;bir zaman antla§ma yukiimlUIUk-
lerini ihlal etmedig'ini, Ruslarla ho§nutluk verici bir.
uzla§maya varma zamanmm §imdi gelmi§ bulundugu-
nu ve Tilrkiye ic;in en gi..1.venli yerin Barn~ Konferansm-
da sava§<;I bir memleket olarak galip devletler yamnda
i§gal edecegi sandalye oldugunu soyledim. Bi.itiin bun-
Ian, ittifaklm1za uygun olarak, ortak c;1kanm1z adma
ac;1klad1m. Davram§1m1z1 ho§goreceginizi umuyorum.
Turklerin, S.S.C.B. tarafmdan gelecek bir dostluk gos-
terisine elveri§H bic;iritde kar§Ihk vereceginden giiven-
liyim.»
Ne var ki, Churchill arac1hg1yla diyalogtan Stalin'-
in pek hrn~lanmad1g1 anla§1hr. 6 ~ubat 1943 tarihli tel-
grafmda, Ti.irkiye'nin kimin dostu oldugunu anlayama-
chgm1 belirtir:
ccRuslar, Alman-Sovyet sava§mdan birkac; ay once
ve sonra Ti.irkiye hakkmda dostc;a iislubu ingiliz Hiiku-
metince bilinen bir taklm bildiriler yaymlam1§lard1r.
Buna ragmen, Ti.irkler, giri§imlerimizi kar§1hks1z b1rak-
m1§lardlr. Herhalde Almanlan ofkelendirmekten kork-
mu§ olacaklardir. ~imdi telkin ettiginiz hareketin de
aym ak1bete ugramasmdan kaygi duyamn. Tiirkiye'nin
milletleraras1 durumu c;ok nazik olmakta devam edi-
yor. Tiirkiye'nin bir yandan S.S.C.B. ile bir Tarafs1zhk
ve Dostluk Sozle§mesi ve Biiyiik Britanya ile de saldi-
1550

nya kar§l kar§lhkh yard1m antla§masI, ate yandan da
Almanya ile S.S.C.B.'ne Alman saldmsmdan ii<; giin on-
ce imzalanm1§ bir dostluk antla§mas1 vardir. Bugiinkii
ko§ullar i<;inde, Tiirkiye'nin S.S.C.B. ve Biiyiik Britanya
ile olan yiikiimliiliiklerini, Almanya'ya kar§I yiikiimlii-
liikleriyle nas1l bagda§tirmay1 dii§iindiig·iinii saptamak
miimkiin degildir.»Ho
Bunun i1zerine, Tiirkiye Biiyiikelc;isi Cevat A<;1ka-
lm, Molotof'u gormeye gider. Stalin-Churchill telgraf-
larmdan duydug·u ho§nutlugu belirtir. Molotof, iki iilke
arasmdaki ili§kileri dost<;a bir diizeye yiikseltmek i<;in
ne dii§iindiig·iimiizu sorar. A<;1kalm, ald1g1 direktife go-
re, Adana bildirisine benzer bir bildiri yaymlamaktan
ate bir oneride bulunamaz. Molotof, buriu <;ok yetersiz
goriir. Adana bildirisindeki «Tiirk-ingiliz gorii§ birligii>
deyiminden kw~kulu bir iislupla soz eder. Ruslar, bu go-
rii§ birliginin kendilerine kar§l olmasmdan kayg1hdir.
Feridun Cerna! Erkin'e gore ise, «Sovyet DI§i§leri Baka-
mnm ald1g1 kapah ve esrarh tavir, Ankara'da S.S.C.B.'-
nin Turklerle sorunlanm hi<;bir arac1s1z, ba§ba§a c;oz-
meye kararh oldugu izlenimini biisbi.itiin giic;lendirir)). 1H
Ankara, Sovyetler Birligi ile art1k sorunlan arac1s1z ko-
nu§maktan iirkmektedir. Churchill'in de istedig"i zaten
budur. Tiirkiye adma Churchill konU§Ur. Tiirkiye'nin
giri§imleri, Churchill'in onay1yla yap1hr. 1925 Sozle§me-
si, boylece ters donmi.i§ olur.
INGiLiZ VE ALMAN DOSTLUGU ARASINDA ...
Churchill, Tiirkiye'yi sava§a girmeye hazirlamak

i<;in, Adana Konferans1'ndan hemen sonra 1943 Nisa-
mnda, yiiksek ingiliz askeri komutanlanm Ankara'ya
yollar. Fakat bunlar, Ti.irkiye'yi sava§a sokmay1 ba§a-
ramazlar. Almanlar, sava§a girilirse, Istanbul'u bomba-
layacaklan tehdidinde bulunurlar. Aynca, ingiliz aske-
ri yard1m1 pek yava§ tempoyla gelir. Leros, Sisam ve
1stankoy adalarma <;1kan !ngiliz birlikleri, Alman hava
1551

iisttinli.igi.i kar§1smda peri§an olur. Tiirkiye'nin yard1-
m1yla beslenirler ve tahliye edilirler. Biiti.in bunlar, Ti.ir-
kiy.e'nin sava§tan kac;mma azmini peki§tirir. Ne var ki,
tngiltere, Tiirkiye'yi sava§a sokmaya 1srarhdir. May1s
1943'te Eden, Ti.irkiye Bi.iyiikelc;isine, sava§ dl§l duru-
muna Tiirkiye'nin gok yakmda son verecegini umdugu-
nu soyler. Ankara'daki tngiliz Buyiikel<;isi, Sara9oglu'-
na, Tiirkiye'nin yakmda sava§a girmek, ya da sava§
sonras1 diinyasmda yalmz kalmak durumlarmdan biri-
ni se9mek zorunda kalacag;i tehdidini savurur. 12 Ma-
yis 1943'te Roosevelt-Churchill Washington gorii§me-
sinde, Churchill, Ti.irkiye'ye topraklarmda Miittefikle-
re hava iisleri vermesi kon.usunda ii91U bir 6n2ri yap1-
lacagm1, ttalya'nm sava§ d1§1 kalmas1 durumunda b6yle
bir onerinin reddedilemeyecegini, Tiirkiye'nin ittifaka
uygun hareket etmesini saglamak i9in daha kuvvetli
baskl yapmamn miimktin olabilecegini soyler. Fakat
Tiirkiye direnir. Sara9oglu, 15 Haziran 1943'teki CHP
Kuru!taymda Almanya ile dostlugu siirdiirme ger::-gini
belirtir:
«... Balkanlara inmi§ olan Alman Devleti, bize eli-
ni. uzatti. Bir Dostluk ve Sald1rmazhk Antla§mas1 imza
ettik. Her iki tarafm i9ten arzulanndan dogan bu ant-
la§ma, olaylar gosterdi ki, iki tarafm ger9ek ihtiyacma
cevap veren bir antla§mad1r. 19ten arzulann ve kar§I-
hkh ihtiya9lann yarattig1 bu antla§ma, her iki tarafa
da yarar saglamaya devam edecektir*».
EDEN'iN TEHD1TLER!
Tiirkiye, Almanya'y1 yatl§tlrmaya 9ah§irken, M:i.it-
tefikler'in Sicilya sald1nsmdan hemen sonra toplanan
* Sarac;oglu, bir iki ay once Millet Meclisi'nde §tiyle konu-
1,1ur: «Mr. Churchill'i, Adana gtiril§mesinden sonra daha yakm-
dan tamyarak, daha c;ok sevmeye ba§lad1k. Etraflm1zda Mr.
Churchill ba§ta olmak uzere, buttin ingiliz devlet adamlanmn
bize uzatt1klan ic;ten elleri gtirilyor ve yine bu adamlarm ic;-
ten stizlerini i§itiyoruz. ingiliz dostlanm1z emin olsunlar ki,
bize uzatt1klan elleri i<;tenl1kle s1k1yor, ingiltere'den gelen i<;-
1552

Quebeck KonferanSI'nda, Roosevelt ve Churchill, Tur-·
Idye'ji sava§a sokmakta acele edilmemesi karanm ahr-
lar. Zira Miittefikler, hi<; deg;ilse ingiltere, italya'da sal-
dmnm ba§lamas1yla birlikte, sava§ stratejilerini degi§-
tirmi§lerdir. Bu gori.i§e gore, Balkanlarda ikinci bir cep-
he ai;ma fikri, ingiltere a<;lSlndan gi.i<; kazamr, bunun
zamanmm beklenmesi uygun bulunur. Arna<;, Balkanla-
n Sovyetlerden once ele ge9irmektir. Boylece, Ti.irkiye'-
nin sava§a giri§i ertelenirken, hava iisleri vermesi on-
celik kazamr. Uslerin d1§mda, Roosevelt ve Churchill,
Almanya'ya krom ihracmm durdurulmas1, Bogazlar'-
dan askeri oneme sahip Alman gemilerinin ge<;i§inin ya-
saklanmas1 gibi Tilrkiye'nin Almanya'ya yard1m1m kl-
s1tlayic1 tedbirler almmasm1 kararla§tlnrlar.
Bu kez Ttirkiye uzerinde hava iissi.i elde etme baskl-
s1 yogunla§tmhr. ingiltere Bilyi.ikel<;isi, 1943 sonbaha-
rmda Turk Hi.ikumeti'ne, §U sirada Ti.irkiye'nin sava§a
kat1lmasmm istenmedigini, ancak bunun istenebilece-
gini ve Turkiye'nin ingiliz lttifaki ile bagli bulundugu-
nu bildirir. Rusya ise, Churchill'in amac1m anlad1gm-
dan, Balkanlarda ikinci cephe a<;1lmas1m arzulamaz,
ama Ti.irkiye'nin sava§a katllmasm1 ister. ikinci cephe
gori.i§iine ABD de isteksiz goriini.ir. ABD, bunun Kuzey
Fransa'daki bilyiik harekat1 geciktirecegi ve zayiflata-
cag1 kamsmdadir. Boylece, farkh gorti§lerle de olsa,
ABD ve ingiltere, Ti.irkiye'nin sava§a katilmas1m erte,..
leme di.i§ilncesine yatkm goriiniirken, Sovyet Rusya,.
ingiltere'nin mi.ittefi.kinin sava§ dI§l kalmasmm Alman-
ya'ya yarad1g1111 ileri surer. Hatta Rus basm1, Ti.irkiye'-
ye gonderilen ingiliz silahlarmm Almanya'ya kar§1 de""
g·il, sava§tan sonra Rusya'ya kar§I kullamlacag1m ya-
zar. c<Sava§ ve i§<;i S1mf1» adh Sovyet dergisi, Ti.irkiye'-
ten sesleri de Londra'ya gonderdigimiz yi.irekten stizlerin bizc

yans1yan yank1lan say1yoruz. Qilnkil Ingiliz-Tilrk dostlugu, yal-
mz karf;1llkh c;1karlarm buyurdugu bir dostluk degll, iki mem-
leketin yaf;amsal zorunluluklarmm en ba!}mda gelen b'r ihti-
yac;t1r.i>
1553

:nin sava§ d.1§1 tutumunun Almanya'ya hizmet oldugu-
nu belirtir.
19 Ekim 1943'te DI§i§leri Bakanlarmm Moskova
Konferans1'nda, nTti.rkiye'ye kar§l ortak politika» mad-
desinin gi:irti.§Ulmesinde, Molotof, Tti.rkiye'nin zorla sa-
va§a sokulmasm1 i:inerir. Bu kez, Akdeniz'deki ingiliz
ba§ans1zhg1 ti.zerine, ingiltere Molotof'u c;o§kunlukla
destekler. Churchill, Oniki, Ada'daki yenilgiyle can ge-
ki§meye ba§layan ingiltere'nin Akdeniz stratejisinin ye-
ni bir canhhk kazanacag1m du§ti.niir. Eden, Turkiye'nin
derhal sava§a kat1lmas1 gerektigini savunur. ingilizle-
rin Tti.rkleri, Rusya'ya kaq1 silahlandird1gmdan duyu-
lan ku§kulan yatl§tinr. Molotof'a, ingiltere'nin Balkan-
larla ilgili bulunmad1gm1 belirtir. ABD ise, isteksizdir.
Arna bask1lar kar§1smda, Turk havaalanlannm derhal
Mti.ttefikler'e ac;1lmas1 ve Tti.rkiye'nin kisa siirede sava-
§a katilmas1 ic;in Ankara Hukumeti'ne bask1 yap1lma-
sm1 kabul eder. Bi:iylece, Tti.rkiye'nin arabulucusu say1-
lan ingiltere'nin arac1llg1yla, once Tiirkiye'den hava
iisleri istenmesi kararla§tmllr. Sava§a kat1lma, 1943 yi-
lmm sonuna dog;ru gerc;ekle§tirilecektir.
Eden, Menemencioglu'nu 5-6 Kas1m 1943 tarihleri
arasmda Kahire'ye gagmr. Eden, bu gorii§mede hava
iissti. ister. Almanlarm misillemelerinin bu Turk usleri-
ni bombalamaktan ibaret kalacagm1, Tiirkiye'ye kar-
§I btiytik ol<;iide askeri harekata Alman Ordusu'nun gi-
ri§emeyecegini soyler. Menemencioglu ise, Almanlarm
Turk Hava iislerinin vurulmas1yla yetinmeyerek, Istan-
bul, Ankara, izmir gibi biiyiik yerle§me merkezlerini mi-
silleme olarak bombalayacag1 kamsmdadir. Bu, sava§m
yan kap1dan girmesi demektir. Bu nedenle, Menemen-
cioglu, us vermek yerine, diipediiz sava§a girmek soru-
nunun ele almmasm1 yeg· tu tar*. Bundan ba§ka Tiirki-
ye, ingiltere ve Amerika'ya us verebilir, fakat Rusya
* intini.i'ni.in yakm1 bai;;:vazar ve milletvekili As1m Us, Ka-
hire'de Numan Menemencioglu ve Eden arasmda ~tiyle konu§-
malarm ge<;tigini ileri slirer :
1554

da, Miittefikleraras1 i§birligi 9evresinde, Turk hava iis-
lerinin kullaml masm1 is terse, Sovyet ofke ve §iddetini
ki§kirtmadan boyle bir istegin iginden nas1l i;1kllabile~
cekti? 142 Eden, Mihver yanhs1 belledigi ve hi<;: ho§lan-
mad1g1 Menemenciog"lu'nu Rus umac1s1yla korkutur.
ccfogiltere'nin isteklerini reddedecek olursa, Tiirkiye'nin
Rusya kar§isznda hi<;; de arzu edilemiyecek bir duruma
dil§ecegini>J sert bi.r dille soyler. U9 hafta i<;:inde, Tiirk
topraklarma Miittefik hava filolannm ini§inin kabul
edilmesini ister.
Menemencioglu, Eden'in isteklerini hiikumetine
iletecegini bildirmekle yetinir. Sara<;:oglu da 15 Kas1m
1943'te ingiliz isteklerini reddeder.
«Menemencioglu - Tiirkiye'ye antla;;;ma geregince gerekli

olan silahlar verilmi§ midir?
Eden - Verilecektir. Bunlar konu;;;ulur. Tilrkiye, once ilke-
yi kabul etsin. Vaadeylesin ki, sa,va:;;a girecektir. Ondan sonra,
aynca, Tiirkiye ile ingiltere, Amerika ve Rusya arasmda ko-
nu§ma ve anla§ma olur. Gereken malzeme verilir.
Menemencioglu - Tiirkiye, antla:;;ma geregince, yaln:z ola-
rak sava11a girecek degildir. Onun yukiimHi.Hi.gU ingiliz Ordusu
ile i§birligi yapmak bic;imindedir. ingiliz Ordusu nerededir?
Nerede onunla birlikte sava:;;1lacaktlr?
Eden - Bu, bir askeri slrdir.
Menemencioglu - 0 halde Tilrkiye'nin sava$a girmesi de
bir sir olur.»
.Yine Asim Us'a gore, o giinlerde inonu, Falih R1fk1 Atay,
Necmettin Sadak, As1m Us· ve CHP Genel Sekreteri Memduh
Sevket Esendal'1 toplayarak 11oyle konu;;;ur: «Bu yeni durumd.<t
yarm sava$a girebili.riz. Ya da bahara lrndar ban$1 koruyabi-
liriz. Beiki de daha uzun zaman ban;;; ic;inde bulunabiliriz. Fa-
kat herhalde halk, yarm bir sava$ tehlikesi bulundugunu bil-
melidir. Bu sava$ta, ;;ehirlerimiz harap olacaktir. Fakat kanun
c;1kartacag1z. Ozel y1k1mlar, dcvletin gene! garantisi altmda
olacakt1r. Sava§tan sonra tamir edecegiz ... Gazete yaymlarm1z-
da dikkat edeceginiz noktalardan biri, halkm sava§ olas1hgma
kar$1 haz1r olmas1, otekisi Sovyetlere kar:;;1 yaz1 yaz1lmamas1,
aksine iki memleket arasmda ku§kularm giderilmesine <;al1:;;1l-
mas1d1r ... Komiinizm, emperyalizm arac1 olmad1kc;a, ingiltere
ve Amerika. ile kolay anla§Ir.» <As1m Us'un Hat1ra Notlan,
s. 582-583)
1555

KORUYUCUMUZ CHURCHiLL, TAHRAN
KONFERANSI'NDA ...
Tiirkiye'nin reddiyle i§ bitmez. Ui;; Biiyiikler, Kas1m
sonunda Tahran'da toplanarak, Tiirkiye'yi sava§a sok-
ma i§ini yeniden ele ahrlar. Roosevelt ile Stalin'inT
Churchill'in israrlanna ragmen, Balkan Cephesi ai;;1l-
masmda isteksizlikleri, Tiirkiye'ye gii<; ve s1kl§1k du-
rumdan kurtulma olanag1 getirir. Tahran Konferans1,
dart elle sanldlgim1z miittefik ingiltere'nin Tiirkiye'ye
kaq1 tutumunu aydmlatmak bak1m111dan ilgini;;tir. Tah-
ran tutanaklarma k1saca bir goz atarak bunu belirtmek
yararhdir:
«Churchill - Bundan sonraki onemli sorun, Tiir-
kiye'yi sava§a girmeye raz1 etmektir. Qanakkale ve Is-
tanbul Bogazlanndan ula§lllllil ~1lmas1 olanag1m sag-
layabilirdi bu. Rusya'ya Karad~niz'den malzeme gonde-
rebilirdik. Aynca dii§manlarla <;arp1§mak ii;;in, Turk ha-
va alanlanm da kullanabilirdik. Rodos'u ve oteki ada-
lan ele ge<_;irmek i<;in pek az kuvvet gerekirdi. 0 zaman
Ruslarla dogrudan temas kurabilir ve onlara siirekli
o~arak malzeme gonderebilirdik. Sava§ gemilerinin az-
hgi. yuziinden §imdiye dek, Rusya'mn Kuzey limanlan-
na yalmzca dort konvoy gonderebilirdik, ama Karade-
niz'e yol ag1hrsa, Giineydeki Rus limanlarma aksatma-
dan malzeme gonderebiliriz.
Stalin - Bu kohvoylar bir hasara ugramadan, yol-
da dii§mana rastlamadan geldiler.
Churchill - TL1rkiye'yi nas1l sokabiliriz sava§a? Gi-
rerse, ne yapmas1 gerekecek?
Stalin - Tiirkiye sava§a girerse, bu durumda ne
yapabilir?
Churchill - Turkiye'nin Bati klyismdaki adalann
almmas1 igin, iki-ii<; tiimenin yetebilecegini soyleyebili-
rim, boylece malzeme gemileri Tiirkiye'ye girecek, ay-
nca Karadeniz yolu da agilacak ...
Stalin - Benim fikrime gore, ikinci Cephe (Man§)
harekatm1, 1944'teki btitiin harekatm esas1 yapmak da-
1556

ha iyi olur. Bu harekatla, aym anda Gtiney Fransa'da
bir c;1karma yap1hrsa, iki grup kuvvet Fransa iginde bir-
le§ir ... Tiirkiye'ye gelince, Tiirkiye'nin savR§a girecegin-
<len kmjkuluyum. Ne kadar baskl yaparsak yapahm, rn-
va§a girmeyecektir. Benim gorii§ilm bu.
Churchill - Tiirkiye'yi sava§a sokmanm Sovyet
Devletini gerc;ekten ilgilendirdigini biliyoruz. Tiirkiye'-
yi sava§a sokmakta ba§ans1zhga ugrayabiliriz elbet,
.ama bu konuda elimizden geleni yapmaya c;ah§mall-
y1z.
Stalin - Evet, Tiirkiye'yi savR§a sokmaya ugra§-
.mahy1z ... Tiirkiye, artik bizimle Almanya arasmda oy-
namamah.
Churchill - Biz ingilizler, Tiirkiye'nin miittefiki-
yiz. Y1lba§mdan once, Tiirkiye'yi sava§a girmeye ikna
.etmenin, ya da sava§a sokmanm sorumlulugunu biz
.ahyoruz. Ba§kan bize katilmak, ya da onderligi ele al-
mak isterse, kabul edecegiz, ama Moskova Konferan-
s1'nda vanlan karan yerine getirmekte, Mare§al Sta-
lin'in yard1mma muhtac1z. ingiltere Hiikumeti adma
§Unu si:iyleyebilirim ki, Tilrkiye'ye bir uyan yap1lacak-
tir : Sava§a girmeyi kabul etmezse, bunun Turkiye ir;in
<;ok anemli siyasal sonuqlarz olabilir. Istanbul ve <:;a-
nakkale Bogazlari ustundeki haklari bakzmindan da et-
kisi olur bunun*' ... Tiirkiye sava§a girerse, o bOlgedeki
harekat i<;in verebilecegimiz hava kuvvetlerinden ba§-
ka, en c;ok iki ya da ii<; ttimen ay1rmak niyetindeyiz.
Hopkins (ABD) - Tiirkiye'yi sava§a girmeye <;a-
girma sorunu, Turkiye'nin ingiltere ve ABD'den ne ka-
.dar yard1m gi:irecegi sorunuyla ilgilidir. Aynca, Tiirki-
ye'nin sava§a girmesini, biitiini.iyle sava§ stratejisiyle
ayarlamak gereklidir.
Roosevelt - Ba§ka tiirlli s6ylersek, Inonu, Ti.irki-
* ABD - ingiltere ve Ru;:;ya zirve toplant1larmda, Bogazlar

sorununu ilk kez ortaya atan ve Bogazlar'1 Rusya'ya pe9ke.3
·ceken mtittefikimiz ve koruyucumuz Churchill'dir!
1557

ye'ye yard1m edip etmeyecegimizi soracak bize. Bu so-
run ayr1ca ele ahnmahd1r samnm.
Stalin - Tiirkiye'ye yard1m ic;in Churchill, ingiliz
Hi.ikumeti'nin 20-30 filo ve iki-iic; ti.imen verebilecegini
soyledi.
Churchill - Iki - fa; tfunen vermeye raz1 degiliz.
M1sir'da ingiliz-Amerikan Komutanhgmm bugi.inlerde
kullanmad1g1 17 filo var. Ti.irkiye Sava§a girdiginde, bu
filolar onun savuhmasmda kullamhr. Bundan ba§ka,
ingiltere Ti.irkiye'ye ii<; hava savunma alay1 verebilir.
ingilizlerin Ti.irkiye'ye vaadettiginin hepsi bu kadardir.
ingilizler Tiirkiye'ye asked birlik veremez. Ti.irklerin 50
ti.imeni var. Ti.irkler, iyi sava§<;Idirlar, ama modern si-
lahlan yok. Mare§al Stalin'in soz ettigi iki-i.ic;; ti.imene
gelince, ingiliz Hi.ikumeti, bu tumenleri Ti.irkiye sava-
§a girdig·inde Ege adalanm almak i<;in ayiracaktir. Ti.ir-
kiye'ye yard1m ic;in degil.
Roosevelt - Ti.irkiye'ye yap1lacak vaatler konusun-
da dikkatli olmahyiz. Bu vaatlertn di.inki.i anla§mam1-
zm gerc;ekle§tirilmesine engel olmasmdan korkuyorum.
Churchill - Veremeyeceg'imiz hic;bir §eyi onerme-
dik. Ti.irklere, M1sir'dakilerden ba§ka i.ic;; yeni avc1 uc;;a-
g1 filosuyla birlikte, toptan 20 filo vermeyi 6nerdik. Aca-
ba bu say1ya Amerikahlar bir§ey ekleyebilir mi? Ti.irk-
lere birkac; hava savunma birligi vaadettik, askeri bir-
lik vaadetmedik, c;i.inki.i bizim de yok.
Roosevelt - Askerlere dam§mak istiyorum.
Churchill - Ben bir gi.ic;li.ik gormi.iyorum. Ti.irki-
ye'ye bir§eyler onermedik, Hem inoni.i bunlan kabul
eder mi, bilmem? Kahire'ye gelecek ve durum kendisine
bildirilecektir. Tiirklere 20 filo verebilirim. Askeri bir-
likler veremem. Ustelik birliklere ihtiyac;;lan olacagm1
da sanm1yorum. Arna §U da var ki, inoni.i, Kahire'ye ge-
lir mi, gelmez mi, bilmiyorum.
Stalin - Hastahga m1 tutulabilir?
Churchill - Kolayca. illoni.i, Kahire'ye gitmeyi ka-
bul etmezse, ben bir sava§ gemisiyle Adana'ya onu gi:ir-
1558

meye gitmek igin: hazmm. inohii oraya gelecek ve ben:
Tilrkler sava§a girrnezlerse, kar§zla§acaklart kotu man-
zarayi onun gozu onune serecegim, aksi haldeki iyi man-
zaray1 da Sonra inonu ile konu§mamn sonw;Ianm size
bildirecegim.
Hopkins (ABD) - Sava§ta Tilrkiye'ye yard1m so-
runu, Amerikan kurmaylarmca tart1§1lmad1, kurmay" ar
da sorunu incelemeden once, inonil'yil Kahire'ye ga-
girmak bilmem dogru mudur?
Stalin - Bu yilzden Hopkins, inonu'yu gagirma-
may1 oneriyor.
Hopkins - inonil gag;nlmasm demiyorum, ama
Tilrklere yapabilecegimiz yardlm konusunda bilgi al-
mak yararll olur diyorum.
Churchill - Hopkins'in dedig'ine katihyorum. Tilrk-
lere yap1lmas1 milmkiln yard1m uzerine anla§marmz:
g3rek ...
Hopkins - Churchill ve Eden'in Ege adaiarmm
almmas1 hakkmda Tilrklerle konu§mad1klan dogru mu?·
Eden - Evet, bundan soz etmedim. Tilrklerden
yalmz hava ilslerini kullanmayi istedim ve ~1karma
araglan sorununa deginmedim.
Roosevelt - Ti_irk Cumhurba§kamm gorilrsem, Gi-
rit'in ve Oniki Ada'nm almmasm1 onerecegim. Qilnkii
bunlar Tilrkiye'ye gok yakm.
Churchill - Tilrklerin biz2 izmir b6lg2sinde hava
lisleri vermesini isterim. ingilizler, bunlarm yapunmda
Tilrklere yard1m etmi§ti. Bu hava usleri elimizde olur-
sa Alman hava kuvvetlerini ba§1m1zdan atanz.
Roosevelt - Tlirkiye'nin savunmas1 igin birkag
bombard1man ugag1 ile 20 filo verilmesi hakkmda
Churchill'in onerisine kat1llyorum.
Churchill - Tilrkiye'ye pek az ugak ve hava savun-
ma silah1 veriyoruz. Onilmilz kl§. Tiirkiye'nin istilas1
milmkiln degil. Tilrkiye'ye silah vermekte devam etmek
niyetindeyiz. Tilrkiye'ye en gok Amerikan silahlan ve-
ri1iyor. l?imdi Tilrkiye'ye, Sovyet HilkUmeti'nin bir ba-
155~

:rt§ konferansma r;agnsini kabul etmenin, paha bfr;!l-
.mez f2rsatzm veriyoruz.
Stalin - Tiirkiye'de ne <;e§it silahlar eksik?
Churchill - Tiirklerin tiifekleri, olduk<;a iyi top-
lan var, ama tanksavar toplan, hava kuvvetleri, tank-
lan yok. Biz Turkiye'de askeri okullar orgiitledik, ama
devam eden pek az. Tiirklerin teJsiz malzemesi kullan-
makta tecrubeleri yok. Arna Tlirkler iyi sava§<;ldular.
Eden - Tilrklere, kendileri <;arpi§madan, Miitte-
fikler'i hava uslerinden yararlandirmalanm soyledim .
.Qiinkii Almanya, Tlirkiyc'ye saldumayacaktir.
Roosevelt - Bu baknndan Portekiz, Ttirkiye'ye or-
nek olacaktir.
Eden - Numan, benim gorii§time kat1lmadi. Al-
manya'mn tepki gi:isterecegini, Tiirkiye'nin sava§a su-
riiklenmek yerine, kendi serbest iradesiyle girmeyi yeg·-
ledigini si:iyledi.
Churchill - Dog-ru bu. ~unlan da belirteyim: Tiir-
kiye'den hava iisleri vererek tarafs1zhgm1 bozmas1 is-
tenince, Tiirkler ciddi bir sava§I yeglediklerini si:iyliiyor-
lar. Turklerin ciddi. olarak sava§a girmeleri istenince,
silahlan olmadlgm1 ileri siiriiyorlar. Turkler, onerimi-
ze olumsuz cevap verirlerse, onlara bu lconuda r;ok cid-
di oldugumuzu bildirmeliyiz. Bu durumda, ban§ kon-
feranszna katzlmayacaklarzni soylemeliyiz. Biz, ingilt'3-
re olarak ayrzca, Turkiye'ye silah yardimzm kesece-
giz.» 143
!NONU, KAH!RE'DE
Tahran Konferans1'nda alman kararlara uygun

·olarak, Churchill ve Roosevelt, !ni:inii'yii Kahire'ye Ga-
gmrlar. Stalin, yoktur. Zira liderler diizeyinde Tiirkiye,
Rusya ile art1k Churchill arac11Igiyla gi:irti§mektedir.
Roosevelt, Churchill'in isranyla, Tiirkiye'den en ge<; 15
~ubat 1945'te sava§a girme vaadi almak i<;in Kahire'ye
1560

-gelir*. !ngiliz genelkurmayi, Turkiye'nin i?ubat ay1 or-
talannda sava§a girmesinin uygun oldugunu bildirmi§-
tir. Churchill, 15 ~ubat 1944'te Amerikan ve tngiliz ha-
va filolannm Turkiye'ye gelecegini, Turklerin bu filo-
fari kabul etmemeleri halinde, Muttefikler'in Tiirkiye
ile i§birligi umudunu tamamen keseceklerini soyler.
tnonti, bu, «Almanlarm Istanbul ve Bogazlar bolgesi-
* Balkan Cephesi'ne kar:;;1 c1k1p Kuzey Fransa'da sava:;;

·cephcsinin ac1lmasm1 isteyen ABD'nin tutumu, inonil'ni.in sa-
va(la girmekten ka<;mmasm1 cok kolayla:;;tmr. Roosevelt ve
Churchill'in cagns1 i.izerine, inonii, «serbest tart1§maya gelirim,
bir karar dikte edilecekse gelmem» der. ABD D1:;;i:;;leri Bakam,
El<;i Steinhardt arac1l1g1yla inoni.i'ye «Dost ve e:;;it devletler
arasmda gori.i:;; degi:;;-toku:;;u yap1lacab garantisini verir. ino-
nii, 4 Aral1k 1943'te Kahire'ye gider. Orada prensip olarak, Ti.ir-
kiye'nin sava:;;a kat1lmasm1 kabul eder. Arna siHi.h yardum is-
ter. Bu, sava:;;a giri:;;in ertelenmesi anlamma gelir ve bu erte-
lemc, ingiliz-Amerikan gbri.i:;; aynllg1 nedeniyle saglamr. Zira
Roosevelt'in en yakm dam:;;manlan ve askerler, Hint Okyanusu
ve Pasifik'ten Amerikan birlikleri getirmeyi gerektirecek diye,
Ttirkiye'nin sava:;;a girmesine istekli degillerdir. Bu nedenle Ka-
hire'de Roosevelt, sava§a girme yolunda inonii iizerinde hii;bir
bask1da bulunmaz. «Turkiye Bir Koruyucu Anyon yazan Ailen
C. Cramer'e gore, bu ilk Ttirk-Amerikan yakla§ma belirtisi'dir.
Kahire'den sonra Ttirkiye uzerindeki ABD bask1s1, sava§a gir-
mek yolunda degll, Almanya ile ticari ve diplomatik ili§kileri
kesmek yolunda olacakt1r. (Prof. HalUk Ulman, La Neutralite
turque et les Etats-Unis, SBF Dergisi, Abadan Armagam, s.
290-291)
Asrm Us ise, Sarac;oglu'nun kendisine :;;unlan soyledigini
yazmaktad1r: «Roosevelt, Churchill ile birlikte, Ttirkiye'nin sa-
va:;;a girmesini istemi;;tir. Fakat aynca inonu ile aralarmda bir
gbrii§me olmu§. Bu konu:;;mada, Ttirkiye'nin sava:;;a girmesini
istememi:;;tir. Tiirkiye'nin ingiliz bask1larma kar§l sava:;;a gir-
memelcte israr edi§l, ancak boyle ac1klanabilir.» <As1m Us'un
Hat1ra Notlan, s. 611)
Gercekte, Tahran Konferans1'nda Rus Elciliginde kalan
Roosevelt ile Stalin, Ttirkiye'nin sava§a kat1lmasmm yararh
olmayacagma inanm1slard1r. ingiltere, yalmzdir. Bu yalmzl1k-
ta Churchill, Bogazlar sorununu ortaya atarak ve Ruslara Bo-
gazlar'1 pe§kefJ c;ekerel{, Ti.irkiye'nin sava~a sokulmasma Sta-
lin'i kazanmak ister. Stalin, «acelesi yok'> der. (Prof. E. Weis-
.band, inonii'nUn Di:;; Politikas1, Milliyet gazetesi, 17 Ocak 1974)
1561

ni i§gali demektir>> kar§1hg1m verir. Arna belli eder ki,
ortak bir askeri harekat plam olur ve Tiirkiye, Tahran
kararlan uyarmca «satranc; tahtasmdaki piyon gibi sa-
va§a girmeye zorlanmaktan kurtanhr» ve siyasal gele-
cek, ozellikle Ruslar hakkmda aynntih bilgi verilirse,.
Ankara Hiikftmeti, sava§a girme ilkesini kabule hazir-
dir. Churchill ise, daha 9ok iislerle ilgilidir. Sonunda
sava§a kat1lmay1 ilke olarak kabul eden Turk Hiikume-
ti'nin en gee; 15 ~ubat 1944'e kadar hava alanlarmm
Muttefikler tarafmdan kullamlmasma raz1 olup olma-
d1gm1 bildirmesi kararla§tlnhr. Bu arada, radar haz1r-
hklarm1 da kapsamak iizere, hava alanlarmda c;ah§ma-
lar ba§layacak, Tiirkiye'nin sava§a katilmas1m sagla-
yacak olan ortak plan haz1rlanacak ve genel siyasal so-
nuc;lar incelenecektir. Sava§a girmekten 9ok, Anglosak-
sonlara Turk topraklanm sava§ i<;in kulland1rmak soz
konusudur. CHP Grubunda Recep Peker, Miimtaz Ok-
men, Falih R1fk1 Atay gibi etkili milletvekilleri, tam
Churchill 9izgisindedir.
Tiirkiye iizerindeki bask1, ilk bakl§ta i;ok agirdir.
Oysa Anglosaksonlarm Kahire'deki tutumu, daha son-
raki k1sa siireli bir sertlik donemine ragmen, samld1-
gmdan daha az serttir. Kahire'de !smet Pa§a'ya belir-
tilmi§tir ki, Tiirkiye olumsuz cevap verirse, bunun so-
nucu yalmzca, Tiirkiye'ye aynlmI§ olan silahlarm daha
etkili bi<;imde ba§ka cephelere c;evrilmesi olacaktir. Arna
ittifakm hedefine ula§mad1g1 gergeginin .gozlenmesi d1-
§mda, Tiirk-ingiliz dostlugunu ve ittifakm1 aynca incit-
meyecektir. Fakat yine de Tiirkiye'nin olumsuz cevab1,
1944 y1lmm ilk yansmda ingiltere ile, Turk yonetici-
lerini kayg1Jand1ran bir sogukluga yol ac;ar. Ocak 1944'-
te bir ingiliz askeri kurulu Tiirkiye'ye gelir. Churchill
agir bask1 yapar. Ankara'daki ingiltere Biiyiikel9isine
gonderdigi bir direktifte, ((Turkiye'nin milzakerelerde
isteksiz davranmasi ve ingiltere'nin saglayamayacagz
miktarda yardim istemesi halihde, Turkiye'ye yapilan
yardimzn tamamen kesilecegini ve sava§zn sonunda Tur-
1562

kiye'nin yalnzz kalacagini Turk yetkililerine soyleme-
si»ni bildirir 144 • ABD Biiyiikel<;isi Steinhardt, «Tii.rkler-
le ili§kilerinizi dondurum direktifini ahr. ingiliz bas1m
da, clumsuz davranan Tii.rkiye, «sava§ sonunda yalmz
kahrn temas1m i§ler. Ankara yoneticileri, «Sizi Rus
umac1s1yla ba§ba§a birakmzn diye korkutulur. Times
gazetesi, yoneticilerin «Ruslara kar§I bat1l iti:katn say-
d1g1 tutumunu klnar. Oysa, Ankara yoneticileri, Rus
ilerlemesini engell emeyi ama<;layan ingiltere'nin onder-
liginde bir Balkan Cephesi'ne katilmaya kar§I degiller-
dir. Nitekim Ocak 1944 sonuna dogru, Menemencioglu,
Biiyiikel<;i Sir Hughe'a §U oneriyi yapar :
«Miittefikler, Balkanlara askeri kuvvetler 91karma-
Yl ba§ard1klan ve bu orduyu iki hafta siireyle sava§ ha-
linde koruduklan takdirde, Hiikumetim, askeri sozle§-
mede ongor1Uen miittefikleraras1 i§birligi ko§ulunun ye-
rine getirildigine inanarak, iki haftallk siirenin sona
eri§inde, Almanya'ya sava§ ilan etme yiikiimliiliigiinii
ahr.JJ 14G
Feridun Cemal Erkin, Tiirkiye'nin bir Balkan Cep-
hesi'nden yana oldugunu yazar :
«Bir Balkan Cephesi'nin a91lmasm1 saglamak, yal-
mzca bOlgede Alman i§galini sona erdirmekle kalmaz,
aynca Balkan memleketlerinde Sovyet yay1lmas1 ola-
s1hgm1 kaldirarak demokratik rejimlerin kurulmas1 yo-
lunu da hazirlardi. Tiirkler, biitiin bu ince hesaplan
tahmin ve boyle bir esere kat1labilmeyi temenni ediyor-
lardi.JJ
Sir Hughe, Tiirkiye'nin, !ngiltere'nin ba§latacag1
Balkan Cephesi'ne katilma cevabma sevinir, hiikume-
tine yazar, fakat hi<;bir cevap gelmez. Zira Churchill,
Balkan Cephesi i§ine ABD'yi raz1 edemeyince, Tiirkiye'-
yi en olumsuz ko§ullarda iislerini a<;ma ve ate§e siir-
me <;abasmdadir. Bu ko§ullarda, :i:ngiliz askeri kurulu,
dort hafta siiren konu§malardan sonra, Tiirkiye'yi terk
buyrugunu ahr.
4 ~ubat 1944'te Londra, Washington'a Ttirk-ingiliz
1563

ili§kilerh1in donduruldugunu bildirir ve ABD'nin de
ili§kile1i dondurmasm1 ister. 2 Martta ingiltere, 1 Ni-
sanda ABD, Tilrkiye'ye silah yard1mma son verir .
Churchill, May:is aymdaki bir konu§masmda, Ba-
TI§ Konferans1'nda Tiirkiye'yi Rusya'ya kar§I yeteri ka-
dar koruyamayacagm1 belirtir :
ccTiirkiye'nin ~ubat ya da Martta cilr'etle sava§a
girebilecegi, ya da hie;: degilse, hava harekati ic;in gere-
ken ilsleri verebilecegi hususunda beslemi:;; oldugumuz
umutlar sonmil:;;tiir. Tilrkiye'ye yalmz 1943'te 20 milyon
i:ngiliz litahk Amerikan ve Ingiliz silahlan verdikten
sonra, bunu kestik ve ... Tiirkiye'yi galip milletlerin ya-
nmda yer almaya art1k t·3§vik etmez olduk ... Tilrkiye'-
nin silahland1nlmas1 i§ine bilyilk bir iizilntilyle son ver-
dik ... Turkiye'nin §imdiye kadar takznmi§ oldugu ve ta-
kinmakta bulundugu durum, benim fikrimce barz§ si-
rasinda Turklere, Muttefikler'e katzldiklarz takdirde el-
de etmi§ olacaklari gilc;lil mevlcii saglayamayacaldir.n
ingiltere, Almanya'ya krom satilmas1m ve Bogaz-
lar'dan Alman sava:;; gemilerinin gegi§ini bu sirada bir
sorun yapar. Ocak ve ~ubat aylarmda Tilrkler, Alman-
ya'ya yapt1klan krom ·ihracatim artirmu;ilardir. ingil-
tere ve ABD Bilyilkelc;:ileri, yalrnz bunu protestoyla ye-
tinmeyip, krom cevheri ta:;;mmasmda kullamlan demir-
yolunun gec;:tigi Merle; kopriisilniln de uc;:urulmas1m is-
terler. Menernencioglu, Nisan'da Almanya'ya krom cev-
heri ihracmm tamamen durdugunu ac;1klar. Biiyilk Mil-
let Meclisi'nde de ccdi§ politikamzzzn <;ekirdeki ve temeli
olan Britanya ile ittifak geregince ... Tilrkiye'nin taraf-
szz olmaclzginz, bu nedenle Mihver'e yap1lan kromit cev-
heri ihracmm kesilecegini bilclirir. Milttefikler, yine de
diplomatik bask1lanm silrdilrilrler. Menernencioglu,
«Tilrkiye'nin egemenligi ihlal ediliyon> derse de, baskl-
lar devam eder. i:ngiltere ve ABD, Bogazlar'm Mihver
gemilerine kapanmas1m isterler. Alman sava:;; gemile-
rinin Bogazlar'dan gec;i:;;ini protesto ederler. Prof. Ed-
1564

ward Weisband, 20 Ocak 1974 tarihli Milliyet'te bu bas-
lolan §oyle ag1klar :
«Her seferinde Turkler, gemilerin 20 ile 40 ton ara-
smda ktic;tik tekneler olduklanm ve ticaret e§yas1 ta-
§Id1klanm iddia ederek izin verdiklerini ileri surdUler.
Haziranda ingiltere, tic; geminin daha Bogazlar'a
yoneldigini bildirdi ve durdurulmalanm istedi. Bunlar-
dan biri, Kassel, aranmas1 ic;in yapllan istegi reddetti
ve Karadeniz'den c;1kmasma izin verilmedi. Tl.i.rkler bu
kez c;1kmaza girmi§lerdi.
Menemencioglu, van Papen'i kabul ederek, gemile-
rin sava§ gemisi olmad1klarma dair ki§isel garanti aldl.
Bundan sonra da gec;melerine izin verdi.
ingil izlerin buna kar§I tepkileri insafs1zca ve c;ok:
haks1z oldu. Parlamentoda konu§an Di§i§leri Bakam
Eden, 'bu tatmin edici olmayan davrant§'tan soz ederek:
- Majestelerinin HiU<::umeti, Turk Htikumeti'nin
belli manevralara kalki§masmdan dolay1 derin bir ra-
hatsrnhk duymu§tur... dedi.
Tiirkler, Montreux Antla§mas1'nm c;ign~nmesini,
Almanya nezdinde protesto ettiler ve ardmdan tli.m
E.M.S. ve Mannheim sm1f1 gemilerin Bogazlar'dan gl!-
c;i§ini yasaklad1lar. Aynca bundan boyle, Bogazlar'dan
gec;;ecek Alman gemilerinin Slkl bic;;imde aranmas1 buy-
rugunu verdiler. Bu kararlar, Ba§bakan Sarac;;oglu'nun
D1§i§leri Bakanhg1 gorevini de iizerine ald1g1 gun, onun
tarafmdan ac;;1klandi. Menemencioglu ise, 'Ttirk-ingiliz
ili§kilerinin daha fazla bozulmamas1 ic;;in' istifa etmi§-
ti.
Mi.lttefikler, genellikle Mihver yanl1s1 olarak bilinen
Menemencioglu'nun istifas1yla 6zellikle rahatlam1§lardi.
Du;ii§leri Bakammn gi:irevinden aynlmas1, Turk dI§ po-
1itikasmm yeniden duzenlenmesinin bir ogesi olmaktan
c;;ok, simgesiydi... Turk politika gizgisine yeni bir yon
vermek ic;in, ingilizlere ve biraz da Amerikahlara ya-
na§mak gerekmekteydi. .. Demek ki, bir politika degi-
~ikligi gerekli olmu§tu ve bu dramatik, gi:irtinur bir de-
1565

gi§iklik olmahydl. Inonu, bunun uzerine DI§i§leri Baka-
runm istifa etmesini istedi ...
Prof. Suat Bilge, 'inonu, Ingilizleri yati§tlrmak ic;;in
Menemencioglu'nu harcad1' demektedir.»
Sogukluk boylece son bulur, zaten birkac;; ay suren
bu sogukluga ragmen, Kahire'de de inonu'yu belirtildi-
gi uzere, ingiltere kendi mufuz b61gesi» ilan eyledigi
Tiirkiye'yi b1rakmak niyetinde degildir. Aslmda dostluk,
gorlinu§teki sogukluga ragmen surer gider.* ingi_ltere
artik Tlirkiye'nin sava§a girmesini istemekten vazgec;;.er,
Almanya ile siyasal ve ekonomik ili§kileri kesmesi hu-
susunda ISrarla yetinir. ABD, bunu tam destekler. Er-
kin'in yazd1gma gore, Sarac;;oglu «evet>> der ve hatta
Turkiye'nin derhal sava§a girmeyi incelemeye dahi egi-
limli oldugunu belirtir. Arna, siyasal ve ekonomik ga-
rantiler fizeri.pde durur. ((Tiirkiye'nin BU.yuk Britanya'-
dan tam bir milttefik muamelesi gormesi geregini» ile-
ri siirer.14 6 Churchill, Stalin'e <(Turkiye'nin Almanya ile
diplomatik ili§kilerini kesmesiyle yetinilmesini, sava§a
girmesine gerek olmad1g1m>J 11 Temmuz 1944'te yazar.
Stalin, «c;;ok gee;» bulur ve «Turkiye'yi kendi bikiig·i gi-
bi hareket etmekte serbest» biralnr. Ba§bakan Sarac;;-
oglu, ili§kileri kesme konusunda !ngiltere'nin Turkiye'-
* ABD Buyilkeli;;isi, As1m Us'a gore, bu gtinlerde Turk yo-

neticilerine §oyle der: «Bir ha.ta vard1r ki, bunu yapmamalld;r.
Eger yaparsamz, ingiltere sizi hii;;bir zaman bag1(llamaz. Bu
hata, ingilizlerin bilgi ve onay1 olmadan Ruslarla birlikte Bal-
kanlara dogru yiiruyu§ yapmakt1r» (As1m Us'un Hat1ra Notla-
n, s. 610). Erkin'in yazd1gma gore, May1s 1944'te Menemenci-
oglu, koltugunu yitirmeden once. Rusya'ya kar~1 «gereksiz ve
isabetsiz~ bir giri§imde, daha dogrusu bir zemin yoklamasmda
bulunur. iki i.Hke arasmda s1k1 bir siyasal i§birligi kurmay1 ve
Balkanlar icin kar§1hkh. yard1m anla~mas1 yap1lmasm1 onerir.
Erkin, bu zemin yoklamasm1, <1Ruslara bu nitelikte bir telkin-
de bulunulmas1, Tiirkler hakkmdaki Anglosakson giivensidi~H
ni artirabilir, mevcwt gerginligi kopma noktasma kada.r gotii-
rebilir ve Tilrkiye'yi Rusya ka~1smda kacm1lmaz bicimde ya-
payalmz b1rakabilirdi» diye yorumlar. (Feridun Cemal Erkin,
Tilrk-Sovyet ili§kileri ve Bogazlar Meselesi, s. 242)
1566

den <e§erefsizcen bir eyleme giri§mesini istedigini, Mil-
let Meclisi'nin bunu kabul etmeyecegini soylerse de, bir
etkisi olmaz. Turkiye, 2 Agustos 1944'te Almanya ile
diplomatik ili§kilerini kcser. ingiltere, Tiirk-ingiliz it-
tifak1'nm gli~lendig'ini belirtir. Churchill, Ti.irkiye ad1-
na, Stalin ile daha biiyi.ik bir yetkiyle konu§makta de-
vam eder.
CHURCHILL, TURKiYE'YE NEDAMET

FIRSATI VER1YOR!
Stalin, Roosevelt ve Churchill, :;?ubat 1945'te Yal-
ta'da di.inyaya oon§ ve gi.ivenlik saglayacag1 umu-
lan Birle§mi§ Milletler orguti.ine hangi devletlerin ah-
nacag1 konusunu goril§i.irler. Her devlet, kendi yanda§-
larmm adayhgm1 ileri surer. Turkiye'nin giri§inin sag-
lanmas1 da ingiltere'ye di.i§er. 1943 y1h ba§mdan beri,
<esava§a girmezseniz, Birle§mi§ Milletler'in d1§mda ka-
hrsm1z» diye Tiirkiye'yi tehdit eden Churchill, Ulkemi-
zin orgiite almmas1 istegini, Yalta tutanaklanna gore,
ilgin~ bi~imde savunur :
<eHerkesin raz1 olacag1m ummad1g1 halde, Ti.irki-
ye'ni.n ~ag1nlmas1 i~in birkag soz soylemek zorundayd1.
Savar; patlamadan az once, <;ok tehlikeli bir dOnemde,
Tilrkiye, ingil'tere ile bir ittifak imzalami§ti.* Sava§
ba§ladlg1 zaman Ti.irkler, Ordulannm modern bir sa-
va§ i~in yeterince silahh olmad1gma inamyorlardi. Ge-
ne de, Tiirkiye'nin tutumu dostga ve her baklmdan ya-
* Churchill, Yalta'da Ttirkiye'nin ingiltere ile ittifak1 var
diye Birle§mi§ Milletlere almmasm1 isterken, ingiliz himaye-
sindeki MIS1r'1 da tarafs1z kald1 diye over. Churchill'e gore, M1-
s1r sava§a girmek istemi§, ingiltere oria «aman, tarafs1z kab
demi§ ve M1sir'm tarafs1zllg1 cok yararh olmu:;;tur. Churchill,
amlarmda ispanya'nm tarafs1zhg1m da 6';guyle dile getirir.
Ttirldye'yi ise, «ittifak yaptm, sava§a girmen gereb diye zor-
far.
Roosevelt ise, himayesindeki Gilney Amerika devletlerini
Birle:;;mi§ Milletlere ald1rmak cabasmdad1r. Buntar ABD':1in sa-
iva~ cabalarma kat1lm1:;;l.ar, fakat ABD'nin ogi.ittiyle Mihver'e
1567

rarhydl. Tiirkler, ingilizlere yard1m etmeyi bile oner-
mi§ler, ama ingilizler onlann onerisini kabul etmemi§-
lerdi. Churchill, kendi kendine soruyordu : «Tilrklere·
olilm dO§eginde bir nedamet firsati. verilemez miydi?» 147
Stalin, Tiirkiye $ubat sonundan ·once Almanya'ya
sava§ ilan ederse, <;aginlmas1 gerekir, kar§1hg·m1 verir.
ingiltere Buyiikel<;iligi, Yalta toplant1s1 biter bitmez,.
Tiirkiye'ye, ancak 1 Marta kadar Mihver'e sava§ ilan
eden devletlerin Birle§mi§ Milletler'e almacag1111 bildi-
rir. 23 ~ubatta Tiirkiye sava§ ilan eder ve 5 Martta San-
francisco Konferans1'na <;ag1nhr.
CHURCHiLL - STAL!N PAZARLIGI

Son a<;1klanan belgeler gostermektedir ki, bir Bal-
kan Cephesi agamaymca, Churchill, Yalta'dan once, !n-
giliz emperyalizminin gelenegine uygun bigimde, Mos-
kova'da Stalin'e Dogu Avrupa ve Balkanlarda niifuz
b6lgesi payla§mayi onerir. Churchill, bu belgeyi devlet
ar§ivlerine teslimi uygun bulmamI§, Ba§bakanhk ozel
ar§ivinde ccTolstoy)) kodu ile dosyalatmi§tir. Churchill'-
in elyazrn1yla olan ve .1973'te ag1klanan belgeye gore,
ingiltere, Polonya'nm tamamm1 Rus nufuz bolgesine
birakir. Sovyet nl'lfuzu, Romanya'da yiizde 90, Bulga-
savai; ilan etrnemi:;;ler, diplornatik ili5kileri kesmekle yetinmi'.$-

lerdir. Aym durumdaki Arjantin ise, «sava:;; c;abam1za kat1Ima-
d1» diye, ABD tarafmdan liste d.11;1 b1rak1llr. Arjantin sorunu-
nu Stalin, Ttirkiye'yle birlei;tirerek ele allr: «Mihver'e sava:;; ilan
eden clevletler ile ilii;;kileri kesip savai; c;abasma katk1da bulu-
nan devletleri c;agmrsak, Arjantin gibi baz1 devletler grubu
kalmaktad1r geriye. Ttirkiye ve baz1 devletler, bu gruba girer.
Samnm ki, savai;; ilan eden devletler, savai;; ilan etmeyen dev-
letlerle kendilerini pek rahat hissetmeyeceklerdir. Bu devletler,
butiin zamanlanm hangi tarafm kazanacag1 hususunda kafa
yormakla harcam11;lar ve davranu;;larmda genellikle durust ol-
mam11;lardm>. Roosevelt, Arjantin'in d1i;;anda b1rak11Ip oteki
Gtiney Amerika devletlerinin, savai; ilan etmek koi;;uluyla, Bir- ·
le~mi~ Milletler toplant1sma c;agmlmasm1 derhal ister. Stalin
de, bu tarihi en gee; 1 Mart diye saptar. Churchill, «Ttirkiye_
c;ag1nlmall» der. Stalin, kabul eder.
1568

ristan'da yiizde 75, Yugoslavya ve Macaristan'da ise'
yiizde 50 olarak saptamr. Partizanlann antiemperya-
list bir ic; sava§ yi.irutti.i.gi.i Yunanistan ise, yuzde 90 nii-
fuz oramyla ingiltere'ye aynllr. Churchill, bunun d.1-
§mda Akdeniz'in tUmunde ingiliz egemenligi'ni Stalin'e
kabul ettirir. Ti.irkiye i.izerinde bir pazarhk yap1lmaz.
Fakat tum Akdeniz egemenligini elinde tutan Churc-
hill'in, Tiirkiye'yi kendi niifuz alam ic;inde saydlg1 ac;1k-
tir. Nitekim 1943'te de ABD'ye Turkiye'nin askeri, po-
litik ve ekonomik baknndan ingiliz niifuz bolgesi oldu-
gunu kabul ettirmeyi Churchill bilmi§tir.
Belge, ingiltere'nin koruyuculuguna ne O!c;iide gii-
venilebilecegini gosterir. Polonya burjuvazisi, tarihteki
Polonya payla§1lmalarmdan ders almayarak ingiliz ga-
rantisine guvenirler ve hem Almanya'ya, hem de Rus-
ya'ya kafa tutarlar. Ne var ki, ingiltere ve Fransa, Po-
lonya ug;runa kuru bir sava§ ilam ile yetinirler ve Po-
lonya'nm payla§1lmasma seyirci kahrlar. ingiltere'de-
ki Polonya Hi..lkumeti, Diinya Sava§I'nda ingiltere'nin
safmda dogii§U.r, fakat 1944 Ekiminde Churchill, ken-
disine c;ok guvenen Polonya burjuvazisini ortada bira-
k1r. Romanya ve Yugoslavya ic;in de aym §eyler soyle-
nebilir." 1939 y1lmda boyle c;ok ccguvenilir» bir emperya-
* Churchill, Yalta'da Polonya ic;in Stali.n'e ~oyle konu3ur:
«Sava:;;tan once Avrupa huk11metlerinin politikasi. Polonya'y1
Rusya'ya kar31 d.i.isman tutmak i0.i. Euna tekrar musaade edil-
meyec,\)ktir. Polonya, Rusya'ya dost vc giic;Hi olma1Id1r.»
Yalta oncesi Moskova pazarhklarmdan ABD de haberclar-
drr. ABD D1§iE;leri Bakam Byrnes, amlarmda gayri resmi an-
la~may1 bildiklerini yazar. Byrnes'e gore, Yunanistan'daki ic;
kan:;;1kllklan bast1rma nedeniyle ingiltere, askeri harekata gi-
ri~meyi zorunlu sayarsa, Ruslar m~tdahale etmeyeceklerdir. Eu-
na kar~1hk, Sovyetler, Romanya'ya ayrn bic;imde da';ranabile-
celderdir. (Speaking Frnnkley, s. 53).
Bu pazarl1k konusunda, Prof. Edward Weisband ise 3un-
lar1 yazmaktad1r : «Churchm, Roosevelt ile anla!)maya vanp,
anla5may1 cebine indfrdikten sonra, Stalin'i gbrmeye gitti.
Churchill He Stalin arasmdaki Moskova goril[lmesi, bizzat Chur-
chill'in kaleminden ~oyle anlat1lmaktad1r: i3 i~in zaman uy-
1569

list devletle askeri ittifak yaparak, has1m bloklar it;ine
siiriiklenmekle Tiirkiye'nin ne i:ilgiide giivenlik sagla-
d1g1 ortadadir.
HiTLER'E KAR~I ZORAKi iTTiFAKIN SONU
Churchill ve Stalin niifuz bolgesi payla§masma rag-
men, ingiltere ve Rusya arasmda kar§Illkh giivensizlik
devam ed8r. Nukleer dengeden 6nceki komunist ogre-
.tiye gore, kapitalist ve emperyalist devletlerle sava§
kac;m1lmazdir. Alman kapitalistleri ile Angloamerikan
kapitalistleri arasmda s1ln bagfar vardir. Stal.in, sava§
biter bi.tmez Angloamerikanlarm Rusya'ya · di:inecegi
inancmdadir. Hatta «kay1ts1z-§arts1z teslimn kararma
ragmen, 1945 y1lmda dahi Churchill'in Almanya ile ve
Hitler'le bile uzla§1p, onu Rusya'ya. y6neltecegi korku-
sundadir. Nitekim Berlin'in almmas1 Sovyet Ordulari-
na birak1ld1g1 halde, Churchill, 1 Nisan 1945'te Roose-
velt'e olaganustii hizla ilerleyip Berlin'i almay1 onerir.
gundu, bunun tizerine, Balkanlardaki sorunlat1m!z1 <;ozJlim,

dedim. Sizin Ordulanmz Bulgaristan ve Romanya'da. Bizim d~
bu Ulkelerde <;1karlanm1z, misyonlanm1z ve ajanlar1m1z var.
Kti<;tik yollara sap1p, yan onerilerle i:;;i uzatmayallm. Britanya
ile Rusya soz konusu olduguna gore, siz Romanya'da y1.izde 90,
biz de Yunanistan'da ytizde 90 oranmda kuvvet bulundursak,
Yugoslavya i<;in de ytizde 50, yuzde 50 cles-ek, nc clti:;;tinitrst.niiz
acaba? Bu sozlerim kendisine <;evrilirken ben de bir kii.g1t par-
c;asma (payla:;;ma oranlarm1) yazdnn... E:ag1d1 Stalin'e dogru
siirdii.m. 0 da bu s1rada sozlerimin c;evirisini dlnlemi:;;ti. Qok kl -
sa bir bekleme oldu. Sonra mavi kalemini allp, ldi.g1dm tizerine
btiyiik bir i§aret <;izdi ve bize geri gonderdi. Heri~cy oturmak
i~in gec;ecck kadar k1sa bir si.ire ic;inde <;oziiliip bitmi§ti. Elbet-
te gorii)timuzu uzun uzun ve ku~kuyla hazirla.m19tJ.k ve hem.en
sa< a:;; clonem.i anla§malarmm pazarhg1m yap1yorduk. Daha bti-
yU.1.;: sorunlan, her iki taraf da sava:;; kazamld1ktan sonraki top-
lnt.1da bir ban:;; masasmda gorii~meyi umuyordu. Bundan so!l-
ra uzun stiren bir sessizlik oldu. Kalemle i:;;aretlcnen kag1t, ma-
sanm orta yerinde duruyordu. En sonunda ben, 'bu anla9ma-
larla milyonlarca insanm kaderini c;izmi9 oluyoruz, bu biraz
onlarla alay etmek olmaz m1 acaba? isterseniz yalnp atallm
.kag1d1 dedim. Hayll", saklaym, dedi Stalin.» <inonti'ntin de:;; po-
litikas1, Milliyet gazetesi, 22 Ocak 1974).
1570

Daha once ise, Bat1 Cephesi'nde ilerleme yava§ olmm~
tur. Jukov'un amlan, 1945 y1lmda Stalin'in Muttefik-
ler'den ve ozellikle Churchill'den ku§kusunu belirtir. Ju-
kov'a gore, Sovyetler Birlig'i sava§ta, 20 milyondan faz-
la Olti. vermi§tir. 70 bin §ehir ve koy, yerle hir edilmi§-
tir. Yalmz Berlin c;;arpI§malarmda, Rus Ordusunun yi-
tikleri 300 bindir. Euna kar§1hk 3 milyonluk Amerikan
Ordusu, Ren nehrinden Dogu, Gti.neydogu ve Kuzeydo-
gu yonlerine ilerlerken, ancak 8351 ki§i yitik vermi§tir.
Alman askerleri, sava§m yitirildigi anla§Ilmca, ingiliz
ve Amerikan Ordulan kaq1smda direni§ gostermemi§-
ler, kolayca teslim olmu§lard1r. Hatta Dogu Cephesi'n-
den Alman askerleri, Amerikahlara teslim olmak i<;in
h1zla Batmm yolunu tutmu§lardir. Mare§al JU:kov'a go-
re, ittifak antla§masma ayk1n olarak, Amerikan Komu-
tanhg1 bunlarm yolunu kesmekten kac;;mmI§, hatta on-
lara yard1m etmi§tir. Bu tutum, Alman askerinin Rus-
ya'ya kar§I kullamlacag1 ku§kusunu koruklemi§tir. Ni-
tekim 29 Mart gunu, Stalin, Jukov'a §Ciyle konu§ur:
cc- Batida Alman cephesi <;oktan c;;okmU.§ bulunu-
yor. Fa§istlerin, Muttefik Ordularmm ilerlemelerini
durdurmak ic;;in tedbir almak isteginde olmadlklan an-
la§1hyor. Fakat bunun yerine, butfm onemli yonlerde,
Sovyet Ordularma kar§1 c;;1kacak gruplanm gu<;lendiri-
yorlar.»
Stalin, sonra bir istihbarat raporunu Jukov'a su-
nar. Rapor, Hitler ajanlarmm Mi.ittefik resmi temsilci-
leriyle yaptiklan perde arkas1 gorU.§meleri bildirmek-
tedir. Repora gore, Almanlar, Muttefikler'e sava§I b1-
rakmalanm ve tek yanh ban§a yana§malarm1 onermi§-
lerdir. Muttefik Ordularma Berlin kap1lanm ac;;maya
hazirdirlar. Stalin, raporu §6yle yorumlar:
cc- Churchill'den her§ey beklenebilir ... »
20 May1s 1945 gunu de Stalin §Oyle konu§ur:
cc- Biz Alman Ordularmdan butti.n er ve subayla-
n silahs1zlandmp askeri tutsaklar kampma gonderdigi-
miz bir sirada, !ngilizler tutsak ald1klan Alman birlik-
1571

lerini biHtini.iyle sava§a hazir bir durumda tutuyor ve
onlarla i§birligi yapmay1 kuruyorlar. ~u anda eski ko-
mutanlarmm yonetimindeki Alman birliklerinin kur-
maylarmm hepsi serbest olup, Montgomery'nin direk-
tifi i.izerine biraraya gelmekte, Alman Ordularmm si-
lahlanm ve sava§ teknigtni diizene koymaktadirlar.
Euna gore, :ingilizler, ileride kendi c;1karlar111111 hiz-
metine ko§mak ic;in Alman Ordulanm korumaya yelte-
niyorlar ... Ba§kan Roosevelt'in ollimi.inden sonra Churc-
hill, Truman ile c;abucak anla§maya ba§ladi. .. n 148
D1§i§leri Bakanlannm 25 Nisan 1946 tarihli Paris
Konferans1'11da Molotof, ABD'nin emperyalist bir ge-
ni§leme politikasma yoneldigini ileri sfuer. izlanda'da
Amerikan kuvvetlerinin varhgm.i ele§tirir ve ABD'nin
Tlirkiye, Mlsir ve :tran'da tisler pe§inde ko§tugunu soy-
ler. Byrnes, Sovyetler Birligi'ne, emperyalist tehdit id-
dialarmm gtilUnc; oldugu kar§1hg1111 verir. ABD'nin Or-
ta Dogu'da iis elde etme yolun_da ne bir plam, ne de is-
tegi oldugunu ac;1klar. Bevin,« XIX. Yi.izy1l emperyaliz-
mi old.ii.ii der. Molotof, (<Bevin, XIX. Yiizyil emp~rya
lizmi Oldli diyor, ama XX. Yi.izy1l emperyalizmi, Yuna-
nistan, Endonezya, Irak, M1sir ve ba§ka yerlerdeki :in-
giliz tislerini.n ve birlikl2rinin varhgmm kamtlad1gi gi-
bi dipcJ.irin sozleriyle Bevin'i kar§Ilar.
0 siralarda ABD, «Orta Dogu'da tis istememi> de-
digi halde, Amerikan generalleri, Tiirkiye'de iis elde et-
mekten soz etmeye koyulurlar. General Reinhardt §OY-
le konu~ur : «Vurucu gi.i.<;;lerin yogun bic;imde y1gmak
yapmalan gereken en elveii§li bolge, Orta Dogu'dur.
Orta Dogu, Sovyetler Birligi ic;in en hassas ve allerjik
bolgedir. Burada bulundurulacak kara, hava ve deniz
kuvvetlerinin k1sa bir sure sonra, Rusya'nm ic;erileri-
ne, stratejik yerlerine ula§mas1 ve buralanm tahrip et-
mesi miimki.indiir. Yakm ve Orta Dogu'nun boyle bir
sava§ harekati i~in saglad1gi stratejik durumdan yarar-
lanmak amac1yla, ABD HtikUmeti, bu bOlgedeki devlet-
lerden, ozellikle Tiirkiye ve iran HtikUmetlerinden as-
keri usler saglama yollar1111 aramahdlr.i>
1572

FiNLANDiYA, ATATURK'TEN DERS ALDI
Bu gibi davram§lar, Sovyetlerin ku§kusunu daha
da artmr. K1saca, 1917'den beri emperyalist sava§ ve
krn~atilma kabusu ic;;inde ya§ayan Stalin'de muttefikle-
rine kar§l smirs1z bir ku§kU vardir. Ustelik, Rusya, sa-
va§tan y1k1hp yak1larak c;;1ktigi halde, ABD devle§erek
c;;1km1§tir. Atom bombas1 tekeline sahiptir. Bu neden-
le, s.talin, kapitalist Ulkelerle kac;;1mlmaz c;;atiljffiay1 bek-
lerken, Churchill pazarhg;mdan ve sava§ f1rsatmdan ya-
rarlamp Avrupa ic;;inde mi.imkun oldugu kadar ilerleme-
ye Ve kU§atllmaktan kurtulmak i<;in oteki yerlerde de
guvenlik ku§aklan kurmaya onem verir goztikmekteoir.
Nitekim iran'a kar§I davram§, bu bak1mdan c;;arpIC1d1r
ve 1921 orneg·ini hatirlamaktadir. 1921'de iran'm Ku-
zeyinde bol§eviklik iddiasmdaki Gilan Cumhuriyeti ku-
rulmu§tur. Fakat Rusya, bu cumhuriy.eti ya§at1p iran'a
yerle:;imek yerine, Riza Pehlevi ile uyw~mu§ · ve Gilan
Cumhuriyeti'nin Pehlevi tarafmdan y1klh!]ma seyirci
kalm1§tir. Euna kar§Ihk iran'dan, imzalanan a:ntla9ma-
.nm 6. maddesine gore, arazisini Rusya'ya kar§l .sald1-
n ic;;in ii.s olarak kullandirmaktan kagmmasm1 istemi:;;-
tir. Bu ko§ulla, iki i.ilke arasmda dostc;;a ili§kiler kurul-
mu§tur.
ikinci Dunya Sava§I s1rasmda, ingiltere ve Rusya,
bir nazi darbesini engellemek ve askeri yard1m1 duz;:i1·-
lemek tizere iran'1 i§gal ederler. ABD birlikleri de i§ga-
le kat1hr. 12 Arahk 1945'te aralarmda komlinistierin de
bulundugu demokratlar Tebriz'de Sovyet egilimli Azer-
beycan 6zerk Cumhur:i.yeti'ni ilan ederler. Biraz soma
Mahabat'ta bag1ms1z Kurt Cumhuriyeti kurulur. Bun-
lar Tebriz Cumhuriyeti ile ittifak yaparlar. Bi:ilge za-
ten Rus i§gali altmdadir. Bu iki cumhuriyet aracl11g1yla
iran'm Kuzey b6lgesini ele gec;irmek mumki.i.ndi'Lr. Fa-
kat Ruslar, askerlerini c;ekmeyi yeg tutarlar. Euna kar-
§Illk, iran'dan istedikleri, 1921 Sovyet-iran anla§mas1-
na uyulmas1 ve iran arazisinin sald1n tissi.l olarak kul-
lamlmasmdan kac;;m1lmas1dir. Ruslar r;ekilince, iran
1573

Hukumeti, Kuzeydeki cumhuriyetlerin varhgma son ve-
rir. Ruslar, seyirci kahrlar. Afganistan ise, Ruslarla
1921'de kurulan i§birlig'ini ve tarafs1zhk politikasm1
surdurur. Pakistan -ABD anla§mas1 iizerine, Rusya'dan
silah ve teknisyen ahr. J.C. Hurewitz'in yazd1gma gore,
Batihlar, feodal yap11I Afganistan'da bunun iizerine
«komi.inistlerin yonetime el koyacagmI» ileri siirerler.149
Bir§ey olmaz. Tarafs1z Afganistan, ABD ile de iyi ili§-
kiler kurar.
Sava§ sonrasmm ba§ka bir c;arp1c1 ornegi, Skandi-
nav Ulkeleri ve Finlandiya'd1r. <;arhk doneminde, Rus-
ya'nm bir eyaleti olan Finlandiya, ihtilal'den sonra ba-
g1ms1zllk kazamr. ~iddetli bir antikomiinist politika iz-
1.:!r. Topraklarmdaki Alman birlikleriyle, bol§eviklerle
sava§Ir ve Birinci Diinya Sava§i'ndan sonraki donemde
bu tutumunu siirdiiriir. Oysa Fin arazisi, Leningrad'a
20-30 kilometreden az mesafededir.* Leningrad, ancak
Fin arazisinden savunulabilir. Bu durum, Alman sald1-
nsmm beklendigi giinlerde iki iilke arasmda gatl§maya
ve sava§a yol agar. Finliler, birkag ay siiren yigitge bir
sava§ verirler. Almanya, Rusya'ya sald!nnca, bu sava-
§lll da etkisiyle, topraklanm Alman birliklerine a<;;ar-
lar. Alman Ordulan, Fin Ordusuyla birlikte, Fin ara.zi-
sinden Rusya'ya sald1nr. Fakat sava§tan sonra, Finlan-
diya, jeopolitik durumunun gerekli k1ld1gl. bir tarafs1z-
hk politikasma yonelir. The World Today dergisinin
Mart 1966 say1smda yazd1gma gore, «Finlandiya'nin
cografz mevkii, Moskova it;;in bu ulkenin, Sovyetler Bir-
ligi ile dostt;;a ili§kiler surdurmesini z.orunlu kilar. Zira
Finlandiya'dan saldiri gelirse, Leningrad'i savunma ola-
nagz yoktur.»
* 1936 y1lmda Leningrad'a giden Prof. Velidedeoglu, ora-

da Finlandiya'dan korkuya tamk olur. Korku, dogald1r ki, Fin-
landiya'dan degil, buyuk devletlerin Fiii.landiya'y1 saldm iissl'L
olarak kullanmasmdan dogar. Nitekim Hitler, bu yolu kullamr.
Velidedeoglu, amlarmcla, rehberiyle aralarmda gec;en konus-
may1 yazar: «Almanca konu§a.n rehberimiz, bahi;eden gei;erken,
1574

Bu cografi ger<;ege dayanarak, sava§ sonras1 do-
nemd~, Finlandiya, Sovyetler Birligi ile bir dostluk, i§~
birligi ve yard1m antla§mas1 imzalar. Euna gore, Fin-
landiya tarafs1zhk politikas1 izlemeyi, askeri sald1n teh-
likesi kar§1smda Sovyetlerle dam§may1 ve i§birligi yap-
may1 kabul eder. Antla§ma, Leningrad'm durumu do-
lay1siyle farkh olmakla birlikte, esprisi itibariyle 1925
Tiirk-Sovyet Antla§mas1'm and1rmaktadir. Finlandiya,
bu antla§ma yuzunden komunist olmad1g1, Rus i§galine
ugramadlg1 gibi, 1955 y1lmda Porkkala arazisini Rus-
lardan geri ahr. Ban§ ve sosyal adalet i<;inde hizla kal-
kman Finlandiya, Atattirk'un uygulad1g1 di§ politika
sayesinde her tu.rli.i totaliter bask1dan uzak kalan ve
dtinyada saygi uyandiran 6zgli.r bir kii<;iik Ulke olur.
1939'dan 6nceki politikasmdan i;ok zarar goren Finlan-
diya, 1948'den sonraki politikasmdan yarar saglar.
ISVEQ TARAFSIZLIGI VE TURKiYE
isvei; ise, Tiirkiye'nin Milletler Cemiyeti i<;inde oy-
nad1g1 rolii Birle§mi§ Milletler'de stirdtiren saygideger
bir Ulke haline gelir .. Ikinci Dli.nya Sava§1'nda !sve<;,
Tiirkiyc gibi gli.<; ko§ullar ii;inde kalm1§tlr. Almanya,
Norveg'i i§gal etmi§, askerlerini Finlandiya'ya ge<;irmi§-
tir. ingiltere ve Fransa, isve<; demir cevherinin Alman-
ya'ya gidi§ini 6nlemek amac1yla, isve<;'in bazi bolgeleri-
ni i§gale hazirlanm1§lard1r. Almanya'nm Norveg'e i;1kar-
ma yapmas1 i.izerine bu giri§im ger<;ekle§mez. Biittin bu
gli<; ko§ullara ragmen isve<;, tarafs1zhktan aynlmaz ve
bana di:intip, elini Kuzey yonune dogru uzatarak :

- Finlandiya smin 30 kilometre i:itede. Bu durum Lenin-
grad ve Sovyetler Birligi icin her zaman bir tehlike te1>kil edi-
yor.
dedi. ~a:;:t1m dogrusu! Bu ruhsal durum. bir filin kendisine yak-
la:;;an karmcadan, korkmas1 gibi geldi bana! Bu dti:;:tincemi ken-
disine soyleyince :
- Sorun Finlandiya'da degil, onun arkasmdaki Bat1 kapi-
talist dtinyasmda, kar:;:1hgm1 verdb (Prof. Velidedeoglu, Ttir-
kiye'de Uc Devir, Cilt II, s. 76).
1575

:sava§ y1llannda h1zh bir kalkmma saglar. Sava§tan son-
ra, Norveg ve Danimarka, Bat! ittifakma yonelik bir
Kuzey Savunma Pakti gori.i.§Unti 01-taya atmca, isve9
bunu reddeder ve tarafs1zhk politikas1m si1rdtiriir.
isve<; Komiinist Partisi, iilkesinin tarafs1zhgmm
biiyiik devletler tarafmdan garanti edilmesini onerir.
dteki blittin isve<; partileri, cctarafs1zhk garantisi)) one-
risine, btiyuk devletlere isvec; politikasmm bu garanti-
ye uygun olup olmad1gm1 kararla§tlnna hakkl verir di-
ye kar§1 <;1karlar. isvec;, tarafs1zhgmm bile garanti edil-
mesinde k1skarn;tir! Zaten isve9, «tarafs1zllk» deyimi
yerine, «ittifaklardan ozgtirliik» deyimini kullamr. itti-
faklardan ka9mmakla birlikte, isve9, Avrupa it;inde ge-
ni§ ekonomik i§birligi yapar.
D19i9leri Bakanlarmdan Unden, isve<; politikasm1
§oyle ai;;1klar :
«isveg, ilk once, ittifaklardan ozgiirltik ilkesine bag-
hdir. Zira biiyuk devletler arasmda <;1kabilecek herhan-
gibir sava§m d1§mda kalabilme olanag1111 elinde tutmak
istemektedir. Aynca Birle§mi§ Milletler'in aktif bir iiye-
si olarak, tarafs1zhk poltikas1m siirdiirmekte kararh-
dlf.lllGO
Birle§mi§ Milletler'de isvei;, ger9ekten aktif bir rol

oynar. Nerede bir anla§mazhk varsa, yang1111 sondiirme-
ye Birle§mi§ Milletler adma isve9li bir temsilci ya da
isve9 birlikleri gonderilir. K1bns'ta da, Orta Dogu'da da
isve91iler bulunur. Birle§mi§ Milletler Gene! Sekreterli-
gini uzun siire isvec; elinde tutar. Atatiirk Tiirkiyesinin
Balkanlar'da ve Orta Dogu'da oynad1g1 ban§<;I rolti, is-
ve9 bugiin biitiin diinyada oynar. Milli kurtulu§ sava-
§1 veren Ulkelerde, hakemligi ve arac1hg1 saygiyla ara-
mr. isvec; Hiikumeti, bu tarafs1z ve guven uyand1ran
tutumuyla, ABD'nin Vietnam savagm1 da, Sovyetlerin
Qekoslovakya i9galini de aym rahathkla ele9tirebilir. is-
veg, tarafs1z dl§ politikas1 sayesinde, her baklmdan ya-
rar saglar.
Alman i§galini tamyan oteki iki Skandinav iilkesi
1576

olan Norv~ ve Danimarka ise, NATO ittifaklna girer-
ler. Fakat bu da smirh bir NATO uyeligidir. Norv~, 3
Ocak 1949'da Bati ile ekonomik ve askerl i§birligine gir-
me yanhs1 oldugunu ilan eder. Bu, Rusya'nm §iddetli
bir diplomatik saldmsma yol ac;ar. Rusya, Norv~'in
NATO'ya kat1lmamasm1, tarafs1z kalmasm1 ister. 31
Ocakta Norvec;, §U kar§1hg1 verir :
«Kendisine saldmlmad1k9a, ya da saldm tehdidi
.altmda tutulmad1kc;a, Norvec; Hukumeti, topraklarmda
yabanc1 askerler ic;in usler kurma yiikumluliigilnu ge-
tiren herhangibir ittifaka asla katilmayacakt1r.»
Norvec;, kendiliginden ald1g1 bu yukumlilliigu ABD'-
ye kabul ettirir ve ondan sonra NATO'ya girer. Gerc;ek-
ten, Sovyetlerle kom§U olan ve onemli stratejik mevkie
sahip bulunan Norvec; ve Danimarka, topraklarmda ya-
banc1 iislere ve yabanc1 askerlere izin vermezler. Norvec;
halk1, Ortak Pazar'a girmeyi de reddeder. Bu yuzden
tehlikeli noktada bulunan bu iki kii<;iik devletin giiven-
ligi azalmam1§, daha c;ok artm1§t1r.
Sovyet i§galine ug-rayan Avusturya da, milletler-
.aras1 garanti altmda tarafs1zhgi sec;er. isvic;re gibi bir
iilke olur. Feridun Cemal Erkin, «Avusturya Ozgiirlii-
giinii tarafs1zhg1 kabul pahasma elde etmi§tir» diye ya-
zar. i01 Fakat ozgiirliik ic;in bu bedeli Odemekten, Avus-
turyahlann bir §ikayeti yoktur. Bu sayede ban§ ve sos-
yal adalet ic;inde kalkman bir iilke haline gelmi§tir. Do-
gu-BatI ekonomik ili§kilerinde, bir gec;it yeri olarak, bii-
yiik yarar saglam1§tlr.
Sava§m sonunda Yunanistan'da ise, ingiltere'nin
ba§ edemedigi bir i<; sava§ vardir. Bu i<; sava§ta solcu-
lar, ozellikle Yunan komiinistleri gii<;lii durumdadlrlar.
Yunan sm1rmda bulunan komiinist birliklerinin - is-
panya i<; sava§mda italya'run yaptig1 bi<;imde- sol
cepheyi desteklemesi, komiinist bir yonetimin kurulma-
sm1 kola.yea sag;layabilecektir. Fakat Rusya, seyirci ka-
llr. ABD'nin miidahalesiyle i<; sava§ bastmllr.
Komiinist Yugoslavya, komiinist bloktan kopar.
1577

Daha sonraki Macarists,n ve Qekoslovakya orneklerinin
gosterdigi frzere, komiinist bir Ulkenin bloktan kopma-
s1, Bati devletlerinin seyirci kalacag1 bir askeri miida-
haleye yol agabilir. Ne var ki, kendi iilkesi igindeki gi.i-
ciine giivenerek Tito, Stalin'e kar§I g1kar, bir miidaha-
le de olmaz. Askeri bloklar d1§mda kalan tarafs1z di§
politikas1yla Yugoslavya, Ugiincu Diinya iilkelerinin li-
deri durumuna gelir! Komunist Yugoslavya, islam
Dunyas1'nda saygi goren ve sozi.i dinlenen bir devlet
olur.
K1saca, Churchill-Stalin pazarhklan ve sava§ saye-
sinde Orta Avrupa'da geni§leyen, bir komiinist blok ku-
ran ve Prag darbesiyle Qekoslovakya'yi da bu bloka ka-
tan Sovyetler Birligi'nin, butiin kom§ularm1 komunist
yapmak ve uydu devletler kurmak istedig"i iddiasmm,
gergeklere tamamen uydug·u soylenemez.* Yalmz Rus-
ya'mn, Atatiirk giinletinde oldugu gibi, ikinci Di.mya
Sava§I sonrasmda da, gevresinde buyiik devletlerce ara-
zisinin saldm iissu olarak kullamlmasma izin verm -=ye-
cek bir dost devletler ku§ag1 istedigi kesinlikle soyle-
nebilir. Nitekim Tiirk-Sovyet ili§kileri, Tiirkiye tarafs1z
kald1g1 surece, 1939 ingiliz ittifak1'na kadar son dere-
ce iyi olur, bu ittifaktan sonra da Tiirkiye has1m blok-
lar igine dli§tiigiinden, kolay kolay duzelmez. $imdi bu-
nu gorelim.
MOLOTOF'UN iSTEKLERi
Mart 1945'te Sovyetler Birligi, suresi dolan 1925
Antla§mas1'm yenilemeyecegini bildirir. iki iilkenin di§
politikada geni§ i§birligi yapmasm1 ongoren bu antla§-
manm esasen 1939'dan beri bir anlam1 kalmam1§t1r. i§-
birligi yapmak §6yle dursun, iki Ulke Churchill arac1h-
* 0 giinlerdeki ABD D19i:]leri Bakam Byrnes, Sovyetlerin
bir sava§ istemedigi kamsn:;dadir. Byrnes, amlannda, «Sovyet-
ler, halen cesitli nedenlerle sava§ istemiyorlan diye yazar (Spe-
aking Frankly, s. 295). iran'daki Rus askerinin cekilmesini de.·
ornek olarak verir.
1578

g1yla gorii§iir olmu~lardir. Antla§manm yenilenmeyi§i,
mevcut durumu saptamaktan ate bir anlam ta§Imaz.
Tiirkiye'de Sarac;oglu Hiikt1meti vardlr. Moskova,
ele gec;:irilen Alman belgelerinden Sarac;:oglu'nun Rusya
hakkmdaki niyetlerini aynnt1lanyla ogrenmi§tir. Bun-
dan duyulan ho§nutsuzluk ac;:1ktir. Bu nedenle, antla§-
manm yenilenmeyi§i, mevcut durumun saptanmas1 ka-
dar, Turk d1§ politikasmdan duyulan ho§nutsuzlugun
belirtilmesi say1labilir. Feshe gerekc;:e olarak, Sovyetler,
antla§manm <cgiintin ko§ullarma ve sava§m getirdig1
degi§ikliklere uymad1gm1J> belirtirler. Ti.lrkiye, yeni bir
antlas.ma yapmanm ko§Ullar1m Moskova'dan sorar. An-
kara Hukumeti, 1939 ingiliz ittifak1'na bagh kalmak
ko§uluyla, Sovyetlerle yeni bir antla§ma yapmaya hazir-
dir. Ne var ki, Stalin, Almanya yenildikten sonra Anglo-
amerikahlann bir saldmsmdan ku§kuludur. 1939'da ol-
dug·u gil:Ji, has1m sayd1g1 bir ittifakm iiyesiyle ittifak
yapmayi, belki de anlams1z saymaktad1r. Nitekim yeni
ittifakm ko§ullan hakkmda, Ankara'daki Biiyiikelc;:i Vi-
nogradov, Tiirk diplomatlarmm «Ne gibi yeni kos.ul-
lar istiyorsunuz?J> sorusuna, «konunun daha Moskova'-
da incelenmedigi» kar§1hgm1 verir. Tiirklerin onerileri-
ni bildirmesini ister. Sanfrancisco'da Hasan Saka da,
Molotof'tan aym kars.1hg1 ahr. Sanfrancisco'daki Tiirk
Kurulu, Ankara'ya herhangibir oneride bulunmadan
once, Birle§mi§ Milletler orgiitii c;erc;evesinde hazirla-
nan yeni ortak giivenlik sozle§mesinin meydana c;1kma-
s1m ogiitler.
Bu sirada Ankara Hiikumeti, 1944 Turanc1 tutuk-
lamalanndan sonra, ili§kileri yumu§atmak amac1yla
Paflov ve Karnilof'u serbest buaklr. Bu iki Rus diplo-
matI, 1942 y1lmda von Papen'e suikast diizenlemekten
dolayi, Istanbul'daki Rus Konsoloslugu bir tabur asker-
le ku§at1Iarak almm1§, yarg1lanarak mahkum edilmi§-
lerdi. Salt onlar ic;in 91kanld1gi izlenimini veren bir af
kanunuyla, iki Rus diplomati b1raklhr. Aynca Tiirki-
ye'ye s1gman oozi Rus Tiirkleri, s1mrda Sovyet ma-
1579

kamlanna teslim edilir... Vinogradov ile de Ankara'da
golii§melere ~ri§ilir. Erkin'e gare, bu golii§melerde her
iki taraf, «tasarlanan antla§mamn derinlemesine tarti-
§Ilmasmdan c;ok, biribirlerinin niyet ve egi.limlerini ara§-
tirmakla ugra§1rlarl). Bu temaslar sonunda, Bilyilkelc;;i
Selim Sarper, kagida dokiilmeyip de sozle taslag1 c;izi-
len antla§mayi imzalamak umuduyla Moskova'ya gider.
Ortada bir yaz1h antla§ma taslagi yoktur ve yillardir
sfuen soguk sava§tan sonra, kotii gozle goriilen b~r in-
giliz ittifak1'na bagh kalmak kO§uluyla, elc;ilik dilzeyin-
de yeni bir antla§ma yapmak herhalde kolay degildir.
Sorun, Ba§bakan, hie; degilse DI§i§leri Bakam dilzeyin-
de ancak c;oziilebilecek onemdedir. Sarper, Molotof'la
konu§ur. Molotof, Sarper'e sozlii olarak, yeni bir ant-
la§ma yapmak ic;in sm1r dilzeltmesi istediklerini ve Bo-
gazlar'm ortak savunulmas1 gerektigini soyler. Sarper,
bu yak1§1ks1z onerileri hakh olarak derhal reddeder.
Molotof, Bogazlar hakkmdaki ancak tepkiyle kar-
§Ilanacak onerisini, 1939'da Sarac;;oglu'na da yapml§tlr.
Sarac;oglu, hak edilen kaf§1hgi vermi§tir. Fakat bu nok-
tada konu§ma kesilmemi§, Stalin'in golii§iine ba§VU-
rulmu§tur. Stalin, gorii§melerde bulunan Erkin'e gore,
«Sarac;oglu Yolda§, tamamiyle hakhdlr. Bu taslak c;ok
kabaca kaleme almmi§tlr» gorii§ilnii ileri siirmii§tiir.
Sonunda Stalin'in direktifiyle Molotof, Montreux Ant-
la§mas1'nm Bogazlar'dan gegi§i tamamen Tilrkiye'nin
takdirine b1rakan 20 ve 21. maddelerinin uygulanma-
smda dam§ikh davranmayi onermi§tir. ingiltere ve
Fransa ile Rusya, o s1rada neredeyse sava§a tutu§ma
durumundadirlar. Fransa, BakU petrollerinin bomba-
lanmas1m planlamaktadir. Rusya, Romanya'ya yardlm
gerekc;esiyle, Tiirkiye'nin ingiliz ve Frans1z sava§ ge-
milerini Karadeniz'e gec;ireceginden ku§kuludur. Bu ko-
§Ullarda oneri, Sarac;oglu tarafmdan reddedilmekle bir-
likte, anlayi§la kar§Ilanabilirdi.
1920 ve 1921 yilmda da Qic;erin, tipkl Molotof gibi,
Ermeni Devleti ic;in Tiirkiye'nin Dogu bOlgesinde arazi
1580

istemi§tir. Fakat gori.1§meler sonunda, !kinci Kitap'ta
gordugi.imi.iz i.izere, tatminkar bir antla§maya vanlm1§-
t1r. Bu kez konu§malar, daha ba§mda ve el~i di.izeyin-
de sona ercr. NATO iiyeligine karar veren Norv~'in
1949'da yaptigma benzer bigimde bir uzla§ma yolu da-
hi, ara§tlnlmaz.
ANGLOAMERiKAJ'.J"LAR, TURKiYE'Yi YALNIZ

BIRAKIYORLAR
Tiirkiye, ingiltere ve ABD'nin yard1mma ba§vurur.
Hikayenin gerisini ABD'nin Ti.irkiye'deki ilk bi.iyi.ikelc;i-
si olan ve 1954'te Di§i§leri Bakan Yard1mc1s1 bulunan
Grew'un an1larmdan dinleyelim :
ingiltere Maslahatgi.izan John Balfour, ABD DI§-
i§leri Bakan Vekili Grew'a 18 Haziranda gelir. Sarper-
Molotof gori.i§melerini anlatir ve bir muht1ra sunar.
Balfour, ingiliz-Ti.irk Antla§mas1'nm I§Ijp. altmda, Pots-
dam Konferans1'ndan once, muhtiradaki ilkelere gore,
ortak bir giri§imde bulunulmas1m ve biittin sorunun
Potsdam'da zorunlu bigimde gori.i§i.ilmesinin saglanma-
s1m ister. Grew, oneriyi hemen inceleyecegini soyler.
Fakat biiti.in sorun ABD DI§i§leri Bakanlljp.nca ince-
lenmedikc;e, bir yiiki.imli.Hi.ik almayacagm1 belirtir. En
azmdan 23 Haziranda sona ermesi beklenen Sanfrancis-
co Konferans1'mn kapanuima kadar beklenilmesini, bir
eyleme giri§ilecekse, Sanfrancisco ve Potsdam Konfe-
ranslan arasmda yeter zaman bulundugunu ileri si.irer.
Balfour, bu gori.i§ii uygun kar§1lar. Arna Potsdam'da
Uc; Biiyi.ikler Konferans1'nm 15 Temmuzdan once top-
lanmayacajp.m soyler. Sanfrancisco Konferans1'mn ka-
pam§ma kadar bir§ey yap1lmamasm1 kabul eder. Grew,
ingiltere ile ortak bir giri§imde bulunmasa dahi, Hi.i-
kumetinin, bir ingiliz giri§imini ABD'nin herhangibir
yolla destekleyecegini umdugunu ac;1klar.
7 Temmuzda Washngton Bi.iyiikelgimiz Hi.iseyin
Rag1p Baydur, Grew'u gormeye gelir. Sarper-Molotof
gorii§melerini anlatir. Baydur, bu durumda ABD'nin
1581

tutumunu ogrenmeye geldigini belirtir. Grew, Hiikume-
tinin Birle§mi§ Milletler orgiitiiniin ilgi alanma dii§e-
bilecek bir tehditle kesinlikle ilgili oldug;unu soyler.
Ama ABD'ye gore, Molotof-Sarper konu§7JW.si, dost<;a
bir gorii§ alz§-veri§inden ibarettir ve konu§mada hi<;bir
somut tehditte bulunulmami§tir. Biiyukelgi Baydur,
Boston ve Sanfrancisco kentlerinin verilmesini Sovyet
Hiikumcti ileri siirse, ABD'nin bunu bir tehdit say1p
saymayacag1m sorar. Aynca, boyle bir istegin muzake-
resine giri§ip giri§meyecegini ogrenmek ister. Grew, bu-
nu kesinlikle olumsuz kar§Ilayacaklanm soyler, ama
Sovyet Hiikumetinin istedigi sm1r diizeltmesiyle ne kas-
tettigini belirtip belirtmedigini, boylece ag1k tehdit sa-
yilabilecek somut bir nitelik kazamp kazanmad1gm1
sorar. Biiyiikelgi, Molotof'un 1921 Antla§mas1'mn Sov-
yet Rusyas1'mn zay1f oldugu bir zamanda yap1ld1g1m,
§imdi ise Ulkesinin kuvvetli oldugunu belirttigini a.c;1k-
lar. Biiyiikelgiye gore, bu sozlerle denilmek istenen, Kars
ve Ardahan illerinin geri verilmesidir.
Biiyukelgi Baydur, Tiirkiye Cumhuriyeti'ni tamyan
ve dostu olan Grew'un zaten bildigi iizere, Tiirkiye'nin
tek bir kan§ topragnn vermeyecegini duyurur. Sovyet
Rusya, Tti.rk toprag1m almaya kalkt1g1 zaman, Tiirkiye
derhal savm~a tutu§acaktir. Boylece yarat1labilecek bir
durum, Sanfrancisco'da gergekle§tirilen buti.in i:;ilerin,
18.fzma da, ruhuna da aykm dli§ecektir.
Buyukel<;i Baydur, olasz gozilken bir karz§ikliktan
once, ABD Hukftmeti'nin kuvvetli bir uyarzsinzn Sovyet
Hukilmeti uzerinde gilc;lii, bir etkisi olabilecegini ileri
silrer. Baydur, Grew'un ingiltere Biiyiikelgisi Lord Ha-
lifax'a, ingiltere Hiikumeti'nin Moskova'da yapacag1
giri§imi ABD'nin destekleyecegini soyledigini bildigini
de belirtir. Fakat daha sonra, Ankara'da ABD Biiyiikel-
c;isi olan Edwin G. Wilson, Turk D1§i§leri Bakanhgma
konunun daha incelendigini soylemi§, boylece dolayh
yoldan Grew'un ooyle bir beyanda bulunmad1gm1 belli
etmi§tir.
1582

Grew, derhal Wilson'un hakh oldugunu, boyle bir
l:leyanda bulunmad1gm1 ac;;1klar. Boyle bir konuda Lord
Halifax ile herhangibir §ey konu§mam1§t1r. Zaten San-
francisco donii§iinden beri, ingiltere Biiyiikelc;;isi ile
resmen kar§1la§m1§ degildir. (Grew'a gore, Turk Buyiik-
elc;isi, Balfour Ee konu§masma atif yapmaktad1r. Bu
konu§mada da Grew, bu giri§imin Sanfrancisco Konfe-
rans1 kapanmadan once ele almmamasm1 ve Potsdam
Konferansma kadar c;ok vakit bulundugunu belirtmi§tir.
Bununla birlikte Balfour, hie; degilse Hukumetinin bir
giri§iminin ABD'ce herhangibir yoldan desteklenecegi-
ni umdugunu soyl2mi§tir. Turk Biiyiikelc;;isiyle gorii§-
meden hemen once, Balfour, Grew'u araml§ ve daha
once konu§ulanlan kesinlikle dogru!am1§tlr. Hiikume-
tine, Grew'un soyle<l.iklerini dogru bigimde iletmi§ ve
herhangibir yiikiimliihik almad1gm1 ac;;1klam1§t1r).
Grew, Ti.irk Buyiikelc;;isine, onun da c;;ok iyi bilme-
si gerektigi uzere, durumu dikkatle izlediklerini, konu-
nun Uc;; Buyiikler'in Konferans1'nda (Potsdam) ince-
lenebileceg'ini, Ba§kan'm bu amac;;la elde mevcut her
bilgiyle donatilz.cagm1 soyler. ABD Di§i§leri Eakan Ve-
kiline gore, ABD Ba§kam ve Mare§al Stalin arasmdaki
dogrudan dogruya bir gorli§me, Moskova'da yap1lacak
herhangibir resmi uyaridan daha etkili olabilecektir.
Her hal-u-karda, sorunun, Potsdam Konferans1'nda go-
rii§iiliip gori..i.§iilmeyecegini ve sonuc;lanm ogrenmedik-
·<;e, bir giri§imde bu 1 unmadan bizce bekletilmesi daha
yararh olacaktir. ABD IlL~kumeti, Tiirkiye'nin ve Sov-
yetler Eirligi'nin dostu olarak, sorunun ban§<;I bir c;;o-
ziim yoluna baglanmasmdan, elbette ki ho§nutluk du-
yacaktir. Fakat Tiirk Bi..i.yiikelc;;isi anlamahd1r ki, bu
higbir zaman arabuluculuk anlamma gelmez. Bu, yal-
mzca, buna benzer btitun durumlardaki genel tutumun
bir ac;1klamas1dir. Tiirk Biiyukelc;;isi, ABD'nin tutumu-
nu c;;ok iyi anlad1g1m belirtir. Fakat Tiirkiye'nin tek bir
kan§ topragm1 vermeyecegini ve gerekirse sava§maya
.hazir oldugunu en gui;;Iii bic;;imde tekrarlar.
1583

Grew'a gore, Turk tutumuna sempatisini goril§me-
de, o, en ac;;1k bii;imde belirtmi§tir. Fakat herhangibir
yiikiimliiliik almad1g1 gibi, bunu igerecek bir tutumdan
da kac;;mm1§tir. 152
Goriildiigti. uzere, Molotof'un istekleri iizerine, Turk
Hiikumeti ingiltere'ye ko§mU§tur. !ngiltere, ABD'nin
destegini istemi§tir. ABD de ((Bekleyelim, U<; Biiyiikler
Potsdam'da sorunu belki konU§Ur>> demi§tir. ABD DI§-
i§leri Bakan Vekili, Molotof-Sarper konu§mas1m dost<;a
gorti§ ah§-verii;;i saym1§, somut bir tehdidin soz konusu
olup olmad1gm1 bile tartl§IDI§tlr.
Sanfrancisco donii§ii DI§i§leri Bakam Hasan Saka,
Londra'ya ugrama direktigini ahr. Arna orada da Eden,
«Potsdam'1 bekleyin, ABD Ba§kam ve ingiltere Ba§ba-
kam orada bunahrm olanak ol<;iisiinde hafifletmeye <;a-
h§acaklardir. Turk Hilkumeti, nazik durumu agirla:;tir-
maktan ka<;inmalidir» der. 15 :i Giivendigi miittefikleri,
Tiirkiye'yi yalmz biraklr.
TEHD1TLERIN NEDENi, iNGiL!Z iTT!FAKI iDi

Bu arada, Rus Htikumeti susmakla birlikte, basm
yoluyla ve bir taklm Giircii profesorlerin ac;;1klamalany-
la, Tiirkiye'ye kar§I yc:l'gun bir kampanya siirdiiriilur.
Kitabmda Angloamerikanlan c<uygar diinya», Ruslan
da c<barbar diinya» diye niteleyen ve Times gazetesi ta-
rafmdan «Tiirk d1§ politikasmm beyni» diye amlan DI§-
i§leri Bakanhgmm yeni Genel Sekreteri Feridun Cemal
Erkin'e gore, Rusya, bu sinir kavgas1 gtinlerinde, niyet-
Ieri Alman belgelerinde a91klanan Sara<;oglu'nun Ba§-
bakanhktan dii§mesini bekler. Hatta bir biiyiikelc;;i, eski
<<Aydmhk<;1))J.ardan DI§i§leri Bakam Vekili Nurullah Esat
Siimer'e §6yle konu§ur :
<<-- iki memleketi ay1ran giic;;liiklerin ba§hca nede-
nini, Kremlin'in Sara<;oglu'na duydugu giivensizlikte
aramak gerekir. Mevcut hiikumeti, daha makbul bir
kabine ile degi§tirmek miimkiin olsa, biitiin gerginlik
kendiliginden uc;;ar gider.ll 154
1584

Genel Sekreter, bu haddini bilmez bilyi.ikel~iyi, ma-
kamma c;agirarak gereken dersi ve1ir, onu §iddetle ha§-
lar.
9 Temmuz 1945'te CHP Grubunda yap1lan tartl§-
malarda, Selim Sarper'in <<Moskova'nm dilinin altmda
soylemek istedigi bir§eY vani kamsm1 ta§id1g1 belirtilir.
Sarper'e gore, Rusya, Tiirkiye ile, Orta Avrupa devletlc-
riyle imzalad1gma benzer bir ittifak yapma niyetindc-
dir. Bu ittifak, «Almanya, ya da Almanya He i§birligi
yapm1§ bir devlet tarafmdan saldm halinde, taraflarm
biri1::irlerine yard1mm1)) ongori.ir. Finlandiya, bOyle bir
anla§may1 Rusya ile imzalar. Fakat Sarac;oglu Hi.ikume-
ti, «Boyle bir ittifak, TUrkiye'nin IngiltE:re Ue olan itti-
fak1m hic;e indiririi diye dil§fu1urm. Ona gore, Turk d1§
politikasmm temeli, ingillz ittifak1'd1r*. Aynca ABD
desteg·i ara§tlnhr. D1§i§leri Bakanllg1 Genel Sekreteri
Erkin, Ti.irk diplomasisinin o gi.inlerdeki gorevini §oyle
ac;1klar:
«Bu alanda Tiirk diplomasisine dil§en gorev, ABD
·ve Bilyilk Britanya'yz, anla§mazliga yonelen tehlikeU
yurnyil§ilnde Sovyet Rusya'yz durdurmaya elveri§lt bir
tutum almak zorunluguna inandirmak iQin uygun fzr-
sailan kollamak, bulmak ve gerekirse yaratmak idi.>> ir. 6
iNGILTERE'YE «MUTTEFiKiZJJ DEDiRTMEYE

QALI$IYORUZ !
Erkin, ABD ve ingiltere hiiyi.ikeic;ilerini c;agmr,

Gilrci.i profesorler ve Rus basmmm siirdilrdilgu kam-
panyay1 «manevi saldir1» diye niteler ve kmanmasm1
ister. ABD Elc;isi., birkac; gun sonra eHndeki kag1ttan
bizzat okuyarak, bir bildirimde bulunur. Bildirimde
c<Tiirk milletinin gosterdigt cesaret ve azmin hayranhk-
la izlendigi, ABD'nin Birk§mi§ Milletler yasasmm r;ig-
• Amerikan yaymlarma bak1llrsa, o sirada Sovyetler, ingi-
liz ittifak1 bagma kar§1 91km1§lard1r. (Joseph M. Jones, The
Fifteen Weeks, 21 ~ubat - 5 Haziran 1947).
1585

.nenmesine 1zm vermeyecegw belirtilir. Arna «Birle§mi§
Mill8tler yasasma baghhk» her zaman i§itilen bir soz-
den ibarettir. Erkin, bunu <(Amerikan milletince, uzun
y1llar boyunca Turk milletini Bah uygarhgmm dii§ma-
m olarak gostermeye ugTa§ml§ bulunan dii§man propa-
gandasmm aldat1c1 ortilsii gerisinde deg·eri bilinmeyen
bir milletin gen;;ek yuziin tin sezilmeye ba§L:m1lmas1)) di-
ye yorumlar. Fakat o giinlerde, Tiirkiye hakkmda as1l
.soz sahibi ingiltere'dir. Bu n,~denle, Turk Du~i§leri Ba-
kanllg1 <(1939 ingiliz ittifak1'm tazeleme>i yolunda c;:aba
gosterlr. f?ubat 1946'da, Erkin'e gore, bir giri§im fnsati
<;1kar. 0 giin ingiltere Biiyiikelc;:isi bir suare vermi:;itir.
Suarnde Rus Buyiikelc;:isi Vinogradov, Tlirk DI§i§leri Ba-
kan Vekili Nurullah Esat Sfaner'i. pist uzerinde lafa
tutar, herkes dans pistini bo§altir, soyle§i birbuc;uk m-
at kadar surer. <<Pist safas1»ndan, ingiltere Biiyiikel~isi
ile Erkin'in f;:;na halde cam s1k1hr*. «Hi<;bir suc;:u cl-
mayan Bakan Nurullah Esat Siimer'in sorumlulugunu
tamamiyle bertaraf etmek ko§uluyla» Erkin, <(Majeste
Kral'm elc;ilik binasmm Tiirk-Rus flortii ic;:in ideal sah-
ne olarak sei;ilmeye elveri§li bulunmad1g1•> yolundaki
Sir Maurice'in gorii§iinii payla§irrn7. Erkin, olaydan ya-
rarlanmay1 dii§iiniir. Genel Sekreter'in istegi iizerlne,
:i:nonii, Sarac;:oglu ve Erkin iic;lti. bir toplanti yaparlar.
Erkin, Rusya'nm y1lduma politikasmm semeresiz kal-
dlgm1, Bati devletleriyle i§birlig·i kurma yolundaki Turk
DI§, politikasmdan Sovyetlerin kaygiland1g1m ve goniU
alma yontemini denedigini anlatir. Bundan c;1kart1lan
.sonuS!, «yalmzllkJJ diye yorumlanan tarafs1zhga yonel-
* Erkin, bu gibi diplomatik incelikler konusunda <;ok du-
yarll bir hariciyedir. ABD diplomatik belgeler!ne inanmak
gerek!rse, Atatiirk'iin 1925-1938 y1llan arasmda siirekli D19i9-
leri Bakanllg1m yapan Tevfik Rtit;;tii Aras'm ABD Biiyiikelr;ili-
gindeki bir yemege kendisiyle birlikte r;agmlmasma bliyiik tep-
ki gtisterir. McCarthy edebiyatmm en agir kelimeleriyle Aras'1
sur;lar ve bir daha onun bulundugu yere r;ag1nlma:rn,asm1 be-
lirtir. Bu ufak olay, d1§ politikam1zdaki zihniyet degi§ikligini
gtistermek bak1mmdan anlamh say1labilir.
1586

mek degil, tersine kaderimizi Anglosaksonlara tam bag-
lamak olur. Erkin, «Tilrkiye, ancak kaderini Amerika ve
Bilyilk Britanya'ya baglamak yoluyla esenlige lcavu§a-
bilini der. inonii ve Saras;oglu, bunu onaylarlar. 1939
ingiliz ittifak1'mn as;1k9a teyidinin ara§tmlmas1 ka-
rarla§t~nhr. ittifak, Mihver'e kar91 yap1lm1§tlr. Bir ek
protokolle, Tiirkiye'nin yiikiimliililklerinin Sovyetler
Birligi'ne kar§1 i§lemeyeceg'i belirtilmi§tir. Bu nedenle,
Erkin'e gore, ittifak, Rusya'ya kar§I ingiltere'nin yar-
d1m niyetleri n o:anaklan hakkmda belirsiz kalmakta-
dir. ittifakm teyidi, bu noktaya as;1khk kazandiracak-
tir.
O giiniin gecesi, ingiltere Buyiikel9isi ve Mi.iste§a-
n Knox Helm, Nurullah Esat Siimer'in davetindedir.
Erkin, «Sovyet politikasznzn Vinogradov'un jestiyle ta-
nzk olunan)) i'li§kileri dilzelme yolundaki <<dinarnik ham-
lesi lcar§tsinda hareketsiz k:almanzn salcincalartnz» Bii-
yiikel9iye anlatmak ve «ortak 91karn acima uygun bir
dcmes;le ingiliz ittifak Antla9mas1'm teyid ettirmek 9a-
basmdadir. Bi::iylece, SovyeUerin ili§kleri di.'tzeltme ma-
nevralan etkisiz k1lmacak ve Erkin'e gi::ire, «milletler-
aras1 durumumuza a§1lamaya 9ah§t1g1m1z istikrarn ger-
·<;ekle§tirilebilecektir. Fakat Biiyiikel<;i hemen bri<; ma-
sasma oturur. Erkin, inonii ve Saras;oglu'na onaylatt1-
g1 goril§lerini, ancak yakm dostu Miiste§ar Helm'e an-
latabilir. Helm, bu gorii§leri «Rusya'ya kar§I k1§kirtic1-
hk bi9iminde yorumlanabilir» diye once kayg1yla kar-
91lar. Erkin, «Ruslar, onlan kollamadan degil, cesaret
ve kuvvetten anlar» der ve Rus yakmla§ma 9abalai'ma
verilecek en iyi cevabm Avam Kamaras1'nda ingiltere
D1§i9leri Bakanmm Tiirk-ingiliz :i:ttifak1'na baghhg1
as;1klamas1 oldugunu soyler. Helm, bu istegi Bi.iyiikelgi
Sir Maurice'e duyuracag·m1 bildirir. Ertesi gun, Sir Ma-
urice, Erkin'in biirosuna gelir. Sir Maurice, «Ruslar iki
hafta i<;inde iran'1 bo9altacaklar. :i:ngiliz ittifakl'm te-
yid iizerine ya vaatlerinden vazge<;erlerse>i der. Fakat
Bevin'e Turk onerisini duyurdugunu bildirir. Erkin'-
1587

den de Londra'da bulunan Tfuk Di§i§leri Bakam Ha··
san Saka'nm Bevin ile temasa ge~mesinin saglanmas1m
ister. inonii, Saragoglu ve Sumer ile birlikte Erkin'i
<;ankaya'da beklemektedir. Erkin'e gore, inonii, onemli
anlarda zengin yarachh§mm gekici b;)lirtilerinden olan
yo gun ve dikkatle hedefe yonelmi§ durumunu yeniden
alm1§tlr. Hemen Hasan Saka'ya gerekli direktif yolla-
mr. Saka, Londra Buytikelc;isi Ag1kalm ile birlikte Be-
vin'e gidip Ti.irk dilegini apklar. Bevin, ((M'Jskova'da
ingilkre'nin konuyla ilgili tutumunu Mo'otof'a anlat-
t.1m. Bunun teyidi durum.u aydmlatmaz. Hatta Krem-
lin'i k1§kirtmak gibi bir sakmca yaratabilir» der ve hi~:
bir baglanti yapmadan Turkiye'ye silah verilmesi konu-
suna gec;er. Bevin, silah konusunda da sonucun olum-
suz oldugunu belirtir. Erkin, bu tutumu §6yle yorum-
lar:
<cT-Urk dileg;i, tam bir red cevabma maruz kshm§-
oluyordu. Bevin tarafmdan verilen olumsuz cevap, d1§
politika sorununun k1sa muzakere ve tasfiyesinin, biz-
zat politik soruna bagh ve bag-Imh bu!unan teknik ve
anzi bir konunun (silah yard1m1) reddi vesilesiyle vuku
bulmas1 bak1mmdan bii.sbutlln agir bir nitelik ta§1yor-
du.)) rns
Bu redde ragmen, Ankara'da alt kademede temas-
lar devam eder. Erkin, Muste§ar Helm'i Tiirkiye'nin
telkin eyledigi bic;imde davranmanm geregine inand1-
nr. Muste§ar, Bevin'e derhal telgraf <;ekecegini ve Turk
DI§i§lerinin isteginin bu kez kabul edilecegini soyler..
Erkin, kitabmda, ingilt.~re'yi ikna i<;in ne gibi yeni ka-
mtlara ba§vurdugunu ac;1klamaz. ingiltere'nin bu ka-
mtlardan etkilenip etkilenmedigi de belli degildir. Fa-
kat 21 ~ubatta Bevin,' Turk-ingiliz ittifaln'nm varhg1-
m belirtir. Smir degi§ikligi iddialarmm uzuntu uyan-
dird1gm1 soylemekle yetinir. Bog·azlar ic;in ise, «Tilrkiye
ile Rusya isterlerse ba§ba§a bu i§i ~ozsilnler» bigiminde
Ankara'nm pek ho§una gitmeyen bir oneride bulunur :
((Vaktiyle <;arlara yapt1g1m1z vaat (Istanbul'un
1588

verilmesi), §imdiki modern dilnyada, Birle§mi§ Millet-
ler zamamnda, art1k gereksizdir. ister mi.ittefiklerimiz
·Turkiye ve Rusya ile birlikte, ister bu il"J memlek~te.
bizsiz ve kendi aralarmda, Montreux Sozle§mesi'nin
gozden gec;irilmesine olanak vermek isteriz. Ancak bu-
nu yaparken, bu su yo!unun milletleraras1 yonunu goz-
den uzak tutmamak kayg1smday1z. Bir devletin, belir-
li bir yerde ba§lca bir devlete kar§l iislere sahip olma-
sinin, diinya bart.§ina bir hizmet olacagi kamsmda degi-
.lim.>'
Erkin, bu demeci ((Ti.irkiye makus talihin yonuni..i
degi§tirdh> diye degerlendirir. Rus Elc;isi ile goru:;;en
Prof. Ahmet $ilkrii Esm3r, inonli'ye, onlarm goril§ilnil
anlatir. Elc;iye gore, «Bevin'in demecini tahrik faaliye-
ti, Ankara'da dli§fu1i.ili.ip harekete getirilmi§tirn. Elc;i,
1ngiliz ittifak1'm tazelemeyi Tilrkiye'nin kendisinin ara-
d1grm ogrenmi§tir. Yeni bir dostluk antla§masmm bu
ittifakla bagda§mayacag1 kamsmdadir. Bu tutum, Tilr-
kiye'yi Anglosaksonlarda.n kopanp yalmz birakma iste-
zi diye yorumlarur.
Temmuzda Vinogradov, belirsiz bir sure igin Mos-
kova'ya donme buyrugu ald1gm1 Erkin'e bildirir. Vinof;-
radov, Di§i§leri Genel Sekreterine, Akdeniz'den Karade-
niz yonilnde geli§ecek bir saldrriya ka~1 fiili garantiler
.saglanmas1 zorunlulugundan soz eder. Erkin ise, bu
sald1rgamn admm bildirilmesini ister :
«- Tiirkiye mi? Soz konusu olamaz. ttalya m1?
Yenilmi§, yonetim bic;imini degi§tirmi§, halkmm mut-
lulugunu saglamaya yonelen sakin bir c;alu~ma ya§am1
si.irmeye azimli bir memleket. Fransa, ingiltere, Ame-
rika m1? Bunlar da bizzat kendileri saldmya ugramaz-
larsa, anayasalan geregi, bir sava§ giri§imini ele alma-
lari olanaks1z demokratik memleketler ... >> 159
Klsaca, tam bir dil§iince ayr1llg1 vardir. Turk Dl§-
i§leri Bakanhg1, ingiltere ve Amerika'yi tam ban§<;I iil-
keler saymakta, Ruslar ise i;?ubat 1946 Paris Konferan-
.s1'nda gorii1dugii iizere, ingiltere ve Amerika'yi Rusya'-
1589

ya kar§I Ti.irkiye'de iisler elde etmeyi ara§tlran emper-
yalist devletler olarak gormektedirler. Tiirkiye, giiven-
ligtni 1srarla ingiliz !ttifakl'nda ara§tlrmaktadir. Rus-
lar ise, bu ittifak1, «emperyalist ku§atma)) olarak de-
gerlendirmektedirler. Bu ko§ullarda diyalog olanag1
yoktur. Norve<;'in NATO'ya girmeden once. yapt12;1 bi-
<;imde bir anla§ma yolu aramaya dahi Ankara Hiiku ·
meti istekli degildir. ingiliz ittifak1'na tam baglaml-
m1§tlr. Nitekim nazilerle yakmhk kurmu§ ve Varhk
Vergisi'ni 91karm1§ say1lan Sarai;oglu, 1946 genel sei;i-
mi vesilesiyle Ba§bakanl!ktan aynhr, yerine !ngiltere'-
nin yanmqa sava§a girilmesini savunan Recep Peker
getirilir. Recep Peker, Agustos 1946'da, Hiikumet Prog-
ram1'nda di§ politikam1zm temelinin :ingiliz :i:ttifak1 ol-
dug·unu ai;1klar :
«... ingiltere ile ili§kilerimiz, bildiginiz gibi, 1939
tarihli ittifak Antla§mas1'na dayanmaktad1r. Bu ili§ki-
ler, cihan ol<;iisiinde kar§Ihkh saygi ve sevgi duygusu
iizerine kurulmrn~ ve ban§m nimetlerinden faydalanan
e§it hakh milletler manzumesi iilkiisiini.i besleyen her-
iki memleket arasmda tam igtenlik, dostluk ve giiven
havas1 iginde geli§mektedir. Turkiye-ingiltere lttifaki,.
gec;mi§te oldugu gibi {Jelecekte de, di§ politikamizzn ba§-
lica temeli olarak kalacaktir.»
BOGAZLAR KAVGASI
Agustos 1946'da, Sovyet HiikUmeti'nin ilk notas1
gelir. f?imdiye kadar ortada Molotof'un Haziran 1945'-
teki sozleri ve basm kampanyas1 vard1r. Ondort ay, bir-
anla§ma yolu aramlmadan gei;en bir sinir sava§I do-
nemi olmu§tur. Sovyetler, Ankara Hiikumeti di§ poli-
tikasmm temelinin ingiliz !ttifak1 oldugunu kesinlikle
belli edince, Montreux Sozle§m.esi'nde ongoriilen degi-
§iklik isteme si.iresi de geldiginden, isteklerini resmi
yaz1ya dokerler. Sovyet notas1, srnir dtizeltmesi, Kars
ve Ardahan konulannda bir§ey demez. Bogazlar rejimi-
nin 1921 Rus-Tiirk Antla§mas1'nda ongortilen bi<;imde,.
1590

Karadeniz'de k1y1s1 bulunan devletlerce diizenlenmesinf
ve Bogazlar'm ortak savunulmasm1 ister.
Bogazlar sorunu birkac; yildir, Tiirkiye'nin d1§mda
ingiltere, Rusya ve ABD liderleri arasmda gorii§Ulmek-
tedir. Sorunu ilk ortaya atan da, Kasun 1943 scnun::la
Tahran Konferans1'nda, Churchill'dir. Tahran'da Roo-
sevelt ve Stalin, Turkiye'nin sava§a girmesi konusunda.
israr edi1memesi it;;in anla§maya varmca, Ti.irkiye'yi il-
le sava§a sokmak isteyen Churchill, Ankara Hukume-
ti'ni Bogazlar rejimini degi§tirmekle tehdit etmeyi one-
rir. Churchill, hatta Stalin'in <CBogazlar rejimini degi§-
tirmeye, Turk:iye'yi sava§a katilmaya zorlayarak kalki§-
masinin ister! Bu konuda Prof. Edward Weisbc:md §Un-
lan yazar:
<CTahran'da Ti.irkleri, ceza olarak Bogazlar'm sta-
tiisi.inii degi§tirmekle tchdit etmeyi oneren Stalin degil.
Churchill'dir.
Churchill sorunu ortaya atmca, Stalin de ister iste-
mez <;anakkale Bogaz1'mn rejimi hakkmda soru sor-
mu§tur. Stalin :
- ingiltere'nin art1k bir itiraz1 olmad1gma gore,
bu rejimi biraz gev§etmek hie; de fena olmaz, demi§tir.
Churchill buna da peki diyerek, Bogazlar rejimini
degi§tirmeye, Ti.irkiye'yi sava§a katilmaya zorlayarak
kalk1§masm1 istemi§tir. Stalin, bu kez :
- Aceleye gerek yak ...
cevab1m verip, bu sorunu 'yalmz' genel deyimler ic;inde
tartl§makla ilgilendigini belirtmi§tir. Churchill, Rus
gemilerini bi.itiin denizlerde gormeyi hepsinin umut et-
tiklerini de soylemi§tir. Stalin ise :
- Lord Curzon'un daha ba§ka fikirleri vardi.
diye hatirlatmu;?tir.))160
Churchill'in Bogazlar'1 Stalin'e sunu§undan ve Mo-
lotof'un Sarper'e sozlerinden sonra, Tiirkiye sorunu,
1945 Temmuzunun ikinci yansmda Potsdamda ele ah-·
mr. Daha onceden zaten ingiltere gibi ABD de, Lord
Curzon'un <CKaradeniz'i Rus golU yapmak» diye Lozan'-
1591

,da reddettirdigi Bogazlar'm Karadeniz'de k1y1s1 olmayan
devletlerin sava§ gemilerine kapat1lmas1 gori.i§fule yat-
km davranm1§lardir. Hatta 1833 Hi.inkar !skelesi i;ozii-
mi.ini.i andmr bir Bog;azlar di.izenlemesini kabule hazir
goriinmi.i§lerdir. Bu durumda Yalta Konferans1'nda
Stalin, «Tfirkiye, Montreux'ye gore, yalmz sava§ s1ra-
smda degil, sava§ tehlik~si durumunda dahi Bogazlar'1
kci.patabilir ve Rusya'mn bogazm1 s1kabilir'i gorii§tin"'..i
savunur. Alman sava§ gemilerinin Bogazlar'clan g.;~iri
li9i'ni koz diye kullarnr. Fakat <cTi.irkiye'nin me§ru c;1-
karlarma zarar verilmemesini ve bu i.i.lkenin toprak bi.i-
ti.inli.ig·i.i ve bag1ms1zhg111m garanti edilmesini» de ister.
Roosevelt, Bogazlar'1 silahland1rmak it;;in harcad1g1m1z
.gabalan unutarak, silahs1zland1rmadan soz eder. Sov-
yet sava§ gemilerinin s1cak denize serbesti;;e inmesi hak-
kmdaki kesin kamsnu ai;1klar. Churchill, Stalin'in go-
ri.i§i.ini.i «makul bir fikin> diye selamlar. c<Kara<leniz'de
en bi.iyi.ik devlet olarak, Rusya'nm dar bir t;;1k1§ kap1sma
bag1mh kalrnamas1 gerektigini». soyler. Sonunda Yal-
ta'da, Sovyet onerilerini ii<; iilke D1§i§leri Balrnnlanm;:1
incelemesi kabul edilir. Feridun Cemal Erkin, en ba§ta
Tilrkiye'yi ilgilendiren bir sorunun, Ti.irkiye'nin d1§mc1a
<;oziilmeye kalkl§1lrnas1m §oyle yorumlar :
«Kiic;uk mernleketlerin kaderleri baknmndan ba§-
kalarma ait en kutsal haklan, kapah toplantilarda ta-
sarruf hakk1m kabullenen birka<;; bi.'tyuk devletten ku-
rulu Direktuar'dan daha tehlikeli bir§ey di.i§i.iniilemez.»
Potsdam Konferans1'nda, Direktuar, Bogazlar ko-
nusundaki gorli§lerini U~ Buyi.ikler'in Tiirkiye'ye ayn
ayn bildirmelerini kararla§tmr. ccAyn ayn bildirmen-
nin, «ayn ayn gori.i§me» anlamma m1 geldigi pek anla-
§Ilmaz. Turk D1§i§leri Bakanhg1 Genel Sekreteri, «Pots-
dam'da ABD Cumhurba~kam tarafmdan ileri silriilen
ve Buyi.ik Britanya tarafmdan da desteklenen formUl,
belirsiz, bellisiz ve tamamiyle uygunsuz idii> der. Er-
kin'e gore, Stalin Potsdarn'da 1) Montreux'niin degi§ti-
rilmesi ve 2) Degi§ikligin Turkiye ile ba§ba§a tarti§tl-
masi sonucunu elde etmi§tir. 161
1592

ABD, 2 Kas1m 1945'te kendi gO!ii§iinti Ttirkiye'ye
fuildirir. Potsdam'da Bogazlar'a milletleraras1 bir statil
verilmesini, yani Bogazlar'm silahs1zland1nlmasm1 ve
·Tfuk askerinin 1936'da girdigi Bogazlar'dan 91kmasm1
isteyen ABD, bundan vazge9mi§tir. Fakat Bogazlar'dan
ge9i§te Sovyet sava§ gemilerine en geni§ serbestiyi ta-
.mm1§, Karadeniz'de kiy1s1 olmayan devletlerin sava§
,gemilerine de bu olanag1 · kaldirmi§tir. Erkin, bunu
«kU§kuland1ncv> bulur ve Karadeniz'i «kapah deniZl>
ilan ettirmek isteyen Sovyet tezinin benimsenmesi sa-
yar. ingiltere ise, yalmzca Montreux Sozle§mesi'nin de-
gi§tirilmesi gerektig;ini bildirmekle yetinir, sorunun
acele bir 9ozum beklemedigi izlenimini verir. Bu, ingil-
tere'nin nihayet Montreux'niin dar 9er9evesinde kalma
karanna vard1g1 kams1m uyand1nr. Tiirkiye, 6 Arahk
1945'te ABD notasma cevapta, ABD goru§iinu tartl§-
maya esas almay1 kabul eder.
Rus gorti§ti ise, 8 Agustos 1946'da gelir. Ankara Hu~
kumeti, daha Potsdam karanndan once, Montreux Ant-
1a§masmm ancak imzalayic1 devletler konferansmm ka-
ranyla degi§tirebilecegini kararla§tirmi§tir. i§in ilgirn;
yam, Potsdam'da Turkiye'nin Ruslarla ba§ba§a Bogaz-
lar sorununu gori.l§mesini kabul eden Angloamerikan~
lann, Erkin'e gore, Turkiye'yi bu tutumunda cesaret-
lendirmeleridir. Turk D1§i§leri Bakan1Ig1 Genel Sekre•
-teri Potsdam'da alman <(U~lii karardan sonra Anglo~
.amerikanlarda vuku bulan bu davram§ degi§ikligi, f!'ur-
kiye'den, ozellikle Sovyetler Birligi'ni ilgilendiren bir
.karara yalnzz ba§ma kar§t koyma sorumlulugunu uze-
.rine almasinz istemek anlamina geliyordu» diye ya-
zar.10~ Goriildugu uzere, Angloamerikanlar, Potsdam'da
Ruslar'a, «Bogazlar sorununu Turkiye ile ba§ba§a ko-
nu§» demekte, ((Ben Ruslarla ba§ba§a konu§mam, ·Bo-
gazlar sorununu ancak Montreux'yii imzalaya:n devlet-
lerle konu§urumn tezini savunan Ttirkiye'yi de «Hakh-
."Slli., dayan» diye koltuklamaktadlrlar. Boylece, Erkin':.
1593

in dedig·i gibi, Ti.irkiye'yi tek ba§ma Rusya'ya kar§1 koy-
ma durumunda birakmaktadirlar.
Ancak soguk sava§m geli§mesiyle, Turkiye'y1 sa-
vunma yolunda ciddi bir yukumlilluk almadan, Anglo-
amerikanlarm Bogazlar goril§ii, Tiirk goril§iine yakla-
§ir. 8 Agustos 1946 tarihli Rus notas1 gelinc~, Erkin
bir taslak kaleme ahr. Taslak, Amerikan, ingiliz ve Fran-
s1z elgiliklerine verilir. Truman, ABD Bi.iyukelgisine.
Tiirkiye'nin «makul, fakat sert>1 cevap vermesini bil-
dirmi§tir. 20 Agustosta ABD ve ingiltere, notada ileri
siirtilen goril§lere tamamen katild1klanm belirtirler.
Onlar da Montreux Sozle§mesi degi§ikliginin, Japonya'-
nm yerini ABD'nin almas1 kO§uluyla, imzac1 dev~etler
tarafmdan yap1l~cag1m kabul ederler.
ilk notanm reddi iizerine, Sovyetler, 24 Eyltil 1946'-
da ikinci bir nota verirler. Bu nota daha uzun ve ay-
nntihdir. Notada Montreux'ye aykm olarak, italyan
ve Alman sava§ gemilerinin Bogazlar'dan gegi§i uzun
uzun anlatillr, Almanlarm Karadeniz'e nas1l Tuna uze-
rinden girdigi unutularak, Gfuley k1y1lanmn savunma-
s1 igin nas1l buyi.ik sayida kuvvetlerin atil tutuldug·u
belirtilir: Lozan Antla§mas1 ile, hukuk ag1smdan huk-
mi.inu yitiren 1921 Turk-Sovyet Antla§mas1'mn Bogaz-
lar rejiminin di.izenlenmesini, Karadeniz'de kiy1s1 bu-
lunan devletlere b1rakt1g1 hatirlatihr. Tiirkiye'nin Pots-
dam karanna uygun bigimde konuyu gori.i§meyi red-
detmesi, §U sozlerle kmamr :
ccTiirk Hi.ikiimeti, soz konusu Sovyet onerisinin,.
Ti.irkiye'nin egemenlik haklanyla bagda§mad1gim ve
giivenligini ortadan kald1racag1m belirtmektedir. Turk
Hukiirneti, Sovyet Hukiimeti'nin bu konuda somut ba-
zi dii§ilncelerini dinlemeden ance, hatta Sovyet Hilkil-
m.eti'nin bu husustaki onerilerini ortak bir incelerneden
ge<;;irmeye matuf bir giri§imde bile bulunmadan bu so-
nuca varmt§tlr. Bir yandan, Sovyetler Birligi'nin ve ote-
ki Karadeniz devletlerinin guvenlik g1karlanna aynl-
maz bi~imde bagll bulunan bu 6nemli sorunu, Sovyet-
1594

ler Birligi ile incelemek konusurtda her tiirlii olanag1
toptan reddetmel\le, o.te yandan da hic;bir temele da-
yanmayan ve iistelik Sovyetler Birligi'nin vekar ve hay-
siyeti ile de bagda§maz bulunan bu cins ku§kulan
miimkiin gormek suretiyle, Turk Hiikiimeti, Sovyetler
Birligi ile yeniden giivenlige dayah dostc;a ili§kiler ku-
rulmas1 temennisini belirten kendi sozleriyle tam c;eli§-
ki iginde bulunmaktadirn.
Sovyetler, notanm son ciimlesinde, Montreux Kon-
f erans1'nm toplanmasma da itiraz etmezler. Bu konfe-
rans toplanmadan once, Potsdam Konferans1'nda on-
goriildiigii bi<;imde, «hiikiimetler arasmda dogrudan
dogruya gorii§meler yoluyla sorunun miimkiin oldugu
kadar geni§ bic;imde gori.i§iilmesi gerektigtni)) ileri sii-
rer ler.
«Onerilerimizi kabul etmeseniz de, birlikte incele-
yelim» demeye getiren bu Sovyet notasmda, Tiirk.iye'-
nin Bogazlar'1 Angloamerikanlarla birlikte Rusya'ya
kar§I kullanmas1 korkusu belirtilir. Tiirkiye'nin c;ok
hakh olarak kesinlikle reddedecegi «Bogazlar'1 ortak
savunma)) gibi yakl§1ks1z ve haks1z onerilerin ortaya
at1lmasmm gergek nedeni belki de bu korkudur:
«Tiirkiye, Sovyet onerisini reddettikten sonra, Ka-
radeniz'de k1yis1 bulunmayan baz1 devletlerle birlikte,
Bogazlar'da askeri tedbirler almaya kalkacak olursa,
bunun Karadeniz devletlerinin giivenlik c;1karlariyla c;e-
Ji§ecegi apag1ktir.»
KONU~MAKTANKORKUYORLAR!
ikinci Sovyet notas1 gelince, Erkin'e gore, «oneri-

nin birlikte inceleme zahmetine dahi girmeden redde-
dilmesin tartl§ma konusu olur. Ba§bakan Recep Peker,
her ttirlii gorii§me olanagm1 §iddetle reddeder. Di§i§le-
rine; gok k1sa bir cevapla yetinilmesi direktifini verir.
Genel Sekreter Erk.in, gorii§meyi reddetmekle birlikte,
aynntih bir cevap vermekten yanadir. Sorun, Cumhur-
ba§kanma anlatihr, o Erkin'in gorii§i.inii benimser. Fa-
1595

kat bu arada ingiltere, Sovyetlerle ikili miizakereye gi-
ri§ilmesini onerir. ABD, mi.izakere ag1lmasma kaq1dir".
ABD destegi ile, ingiltere'nin gori.i§i.i - Erkin'in deyi-
miyle - «ortak 91kar» ag1smdan degi§tirilmeye gah§l-
lir ve bu arada ayrmt1h Ti.irk cevab1 hazirlamp Ameri-
ka, ingilterJ ve Fransa elgiliklerine sunulur.
Ingiltere D1§i§leri Bakanhg1 hemen yumu§amaz.
Tartl§ma surer. ingiltere, ((Miizakere ag1lmasm, ama
konu§ma ag1ls111J> der. Erkin, ingiltere'yi bu gorii§ten
caydll'mak igin, Ankara'daki Biiyi.ikelgi Sir David Kel-
ly'yi §U sozlerle uyanr :
ccEger ingiliz telkinini izlemek gerekseydi, ikili go-
rii§melere girmeyi kabul ettigimizi bildiri§imizin amn-
da, Sovyet hiikiimeti, DI§i§leri Bakam Hasan Saka'ya
derhal Sovyetler Birligi ile dostc;a gori.i~meler yapmak
i.izere Moskova'ya ziyarette bulunmas1 igin bir davet
mektubu yollayacaktl. Mo!otof'un burostma vard1g1 za-
man, Hasan Saka, gok olas1dir ki, Karadeniz devletle-
rinin ilk bolge toplant1sma katilm1§ olmak §a§kmhg1
ile kar§1la§acakti. Bu durumda Hasan Saka, ya oldu-
bittiye boyun egecek, Molotof da Karadeniz Bolge Ant-
la§mas1 Konferans1'nm ilk toplantisuu bi.itiin di.inya-
ya bir zafer olarak ilan etmek mutluluguna erecek v.;
Ti.irkiye'nin Sovyet politikas1 hizasma gelmesi de bu
durumun gok dogal sonucu olacaktl. Gen;;ekten, Ti.irki-
ye'nin bu konferansa katilmas1, o ana kadar, gerek
Ti.irkiye, gerek Amerika ve Ingiltere tarafmdan redde-
dilen 4 ve 5 sayih** Rus onerilerinin Ti.irkiye'ce kabu-
li.i anlamm1 ta§1yacaktI. Ya da Hasan Saka, bu kadar
tehlikeli bir oldu-bittiye katlanmaktansa, derhal Mos-
"' Prof. HaHlk Ulman'm yazd1gma gore, ABD gtirii~i.i, Ame-
rika'da tartuima konusu olur. Denir ki, ABD Panama'da, irigil-
tere de Stivey~fte Ruslara raddettikleri hak ve aync'.ll1kl::tra
sahiptirler. Kendilerine hak tamd11\larm1, b~kalanna nas1I
reddedebilirler? (Prof. Hahik Ulman, Ttirk-Amerikan Dlploma-
tik Mtinasebetleri: 1939-1947, s. 84).
** Bogazlar rejiminin Karadeniz'de k1y1s1 olan devletlerce
dtizenlenmesi ve Bogazlar'm ortak savunulmasr. .
1596

kova'dan aynlmayi yeg tuta:cak ve boyle yanklh bir ay-
nh§, iki kom§u memleket arasmdaki gerginligi, kon-
troli.i olanakd1§1 a§ln smirlara goti.irmeye yol a<;acak-
ti. Ruslarca §iddetle arzu edilen ikili temastan ka<;m-
ma yoluyla biz, yalmz onceki denemelerle gereksizligi
tamamiyle saptanan · konu§malardan ka<;mmakla kal-
m1yor, aym zamanda hem Ttirkiye, hem de ozgitr dtin-
ya is;in tehlikeli sayd1g1m1z bir sonucu onlemeye <;alI-
§Iyorduk. Bu as;1klamalardan sonra Sir David'den, salt
ileriyi sezi§ ve ortak <;1kardan esinlenen kayg1lanmizm
ger<;ek nedenleri hakkmda ingiltere Di§i§leri Bakanll-
gm1 aydmlatmasm1 rica ettim.» rn:i
Bu aydmlatmadan sonra, ingiltere, Turk gorii§U.-
ne katihr. Hatta ingiltere DI§i§leri Bakam, gorti§rnele-
rin gereksizligini hemen basma da duyurur. 18 Ekim-
de Turk notas1, benzer nitelikteki ABD ve ingiltere no-
talarmdan sonra Moskova'ya sunulur. Notada ccortak
savunma» iddias1, hakh ve saglam gerek<;elerle redde-
dilir :
«Turkiye tarafzndan Bogazlar'zn ortak savunmasi-
nzn kabulii, egemenligin yabanci bir devletle payla!Jil-
maszndan ba§ka bir an.lam ta§imaz.»
Ttirkiye, ortak savunma gerek<;esiyle, yabanc1 bir
devlete topraklarmda tis vermekten yana deg·ildir. Fa-
kat Ti.irk notasmda, Sovyetlerin ikinci nota1armda ka-
pah bir dille belirttikleri Anglosaksonlara iis verme ni-
yeti, ccanla§1lamarna§tlrn diye cevaps1z birak1hr :
((Karadeniz'de k1y1s1 olmayan birka<; devletle bir-
likte gtiya Bogazlar'da askeri tedbirler almd1g1yla il-
gili olarak Sovyet notasmda yap1lan ima da Tiirkiye' -
de anla§1lamam1§tir. <;i.inki.i bu telmihin ili§ki kurdu-
gu olaylar, her ttirlti esastan yoksundur ve bu nedenle
ima, tartu;ima dl§mda kalmaktadu* .»
• Sovyet notasmda «baZJ devletlerle ortakla~a Bogazlar'da
askeri tedbir almaya kalk1~acak olursa» diye gelecege ait bir
deyi~ kullamlmaktad1r. Ti.i.rk cevabmda ise, «Bogazlar'da aske-
ri tedbirler almd1gma dair iddialar» denilmektedir. Prof. Ha-
1597

TURK!YE'Yi KiM KURTARDI?
Gori.ildi.igi.i i.izere, Ti.irkiye, Ruslarla ortak sorunla-

nm tarti§maktan bile kagmmaktadir. Bunu yaparken
de Angloamerikan destegini aramaktadir. Fakat kritik
1945 ve 1946 y1llarmda Angloamerikanlar Turkiye'yi ko-
rumaya hazir m1yd1lar? ABD Dl§i§leri Bakam Byrnes,
amlarmda, 1946 sonbahanndaki ABD tutumunu ag1k-
lar. Buna gore, o tarihte ABD, Ti.irkiye'ye askerl yar-
d1ma kar§1dir, ancak bir miktar ekonomik yard1m ve-
rebilecektir. Byrnes, bunu Ti.irkiye temsilcilerine ag1k-
~a soyler 164 • ingiltere ise, tam bir ekonomik bunahm
igindedit. Arna iki devlet de gabucak Ti.irkiye'nin kurta-
nc1s1 ve koruyucusu roliini.i benimserler". 0 gi.inlerin
Hlk Ulman, bu konuda §oyle yaz1yor: «Ilk Sovyet notasmm ce-

vaplandmlmasmdan sonra, Sovyetler Birligi'nin Ttirkiye'nin
Bogazlar'da ingilizlere bir ikmal i.issti verdigini ve gene ingi-
lizlerin Trakya ile Karadeniz k1y1larmda denizalt1lara kari,)I
radar istasyonlan kurduklarm1 ileri si.irerek, Tiirkiye'ye yeni
bir kampanya daha ac;t1gm1 belirtmek gerekir. 24 Eyltil 1946
tarihli notada soziinti ettikleri askeri tedbirler, bunlar olmah-
dm>. (Prof. HaHlk Ulman, Ttirk-Amerikan Diplomatik Mtina-
sebetleri 1939-1947, s. 83) ·
* Sanfrancisco'daki Ttirk delegasyonunda bulunan Nihat
Erim, Molotof'un Haziran 1945'teki istekleri iizerine, ABD ve
ingiltere'nin tutumunu §oyle anlatir: «Ttirkiye derhal ABD' -
ye ba9vurdu ve dedi ki, 'Stalin'in isteklerine hay1r diyecegim,
bana yard1m edebilir misiniz?' Hasan Saka ba9kanllgmda~·d
kurulda ben de vard1m. Amerika bize, 'Sava9tan yorgun c;1kt1k,
herkes terhis edilmek istiyor. On bin mili a91p size yardrm
olanaks1z. Ruslarla anla9m' dedi. Donii9te Londra'ya ugrad1k.
D19i9leri Bakam Eden ile gori.i9tiik. Ondan da aym cevab1 al-
d1k. Eden, 'Neredeyse birliklerimizde isyan c1kacak, anla9m'
diyordu. 0 tarihlerde Harriman, Moskova'da Bliytikelc;i idi. An-
kara'da kendisi anlatt1: Bat1ll diplomatlar toplamp sabaha ka-
dar, Rus Ordularmm sm1n a9mas1m beklemi~ler ... » (Prof. Ni-
hat Erim, Ttirkiye'nin Dli.l Politika sorunlan, Yon, say1: 156). O
gtinlerde inglliz Entellijans Servisi'nin en onde kl9ilerinden
olan Kim Philby de amlarmda, Truman Doktrini'nden sonra
dahi, Ti.irkiye'nin korunmasmm di.i::;iintilmedigini, i§galden son-
ra gerilla sava91 haz1rhg1 yap1ld1g1m ac1klar. Bu amac;la, 1947
1598

olaylannm ic;inde ya§ayan Prof. Ahmet f]iikrii Esmer.
bu kurtanc1hk hakkmda §oyle yazar :
«Bizi kimin elinden naszl kurtardzlar? Rus baski-
sz agzrdz, fakat sava§a varacaksa, bu noktaya 1945 ve
1946 yzllarznda varabilirdi. Ondan sonra durum degi§-
ti. Rusya, i§gali altznda bulunan iran'dan bile, 1946'da
askerlerini geri r;ekmek zorunlugunda kaldz. Rusya'-
nzn Turklerden isteklerini, silah kuvvetiyle almayi ta-
sarladzgzna dair, herhangibir kanit yoktur. Eger Rus-
ya, baskzsmz sava§a kadar goturseydi, Turkiye yalniz
bll§Zna da savll§i kabul eclecekti ve 1945'teki tutumlari-
na balczlacak olursa, ne miittefiki ingiltere, ne de §imdi
'kurtarzczligz' ile ovilnen Amerika yardzma ko§maya-
caktz.» 165
Gerc;ekten, ABD'nin Tiirkiye'yi en c;ok destekledigi
Bogazlar notalan sirasmda, ongordiigii yaptinm, Bir-
le§mi§ Milletler GU.venlik Konseyi'ni harekete gec;irmek-
tir. Moskova'ya verilen her iki ABD notasmda da bu
gorii§ yer ahr. Ne var kl, Ocak 1946'da, daha iran, ola-
ymda Giivenlik Konseyi'nin etkisizligi gi:iriiliir. Sovyet-
ler Birlig'i, olaym Konsey'in yetkisi di§mda kald1gm1
ileri si.'!rer, bu konuda sorulan hic;bir soruyu cevaplan-
dirmayacagm1 bildirir. Iran, Rusya'mn giivenlik ihtiya-
cm1 saglayarak, Rusya ile dogrudan dogruya anla§mak-
tan ba§ka bir yol olmad1g1m anlar. Giivenlik Konseyi
de, sorunun iran ve Sovyetler Birligi arasmda yap1la-
cak ikili gorti§melerle c;i:iziilmesini kararla§tmr.
Esasen Casablanca Antla§mas1'na gore, Tiirkiye'-
nin ingiltere'nin niifuz bOlgesinde oldugunu ABD ka-
bul etmi§tir. Nitekim sava§ bitince, Kiralama ve Odiinc;
Verme Kanunu'na gore yap1lan ABD askeri yard1m1
durdurulur. Tiirkiye, yalmzca !ngiliz askerl yard1mma
yazmda Ti1rkiye'ye gelen Philby, §oyle yazar: «Angloamerlkan

planmm boyle bir sava!] patlar patlamaz Tlirkiye'yi kendi ka-
derine terketmek oldugu, Ti1rklere ac1klanamazdi. Kesin olarak
inamllyordu kl, Ti1rkler, bu planlar hakkmda en kticlik bir ku:~
ku duyarlarsa, Bat1'ya kar§l gtivenleri kalmayacakt1ri>. (Kim
Philby'nin Hat1ralan, Mllliyet gazetesi, 6 Nisan 1968).
1599

bag-Imh biraklhr. 1ngiltere ise, kendisi muhtag durum-
dadir. ABD D19i9leri Bakam Byrnes, 15 Ekim 1946'da.
nilfuz bolgesine saygi gostererek, ingiltere Savunma
Bakanma, «Biz size silah verelim, siz de onu Tiirkiye'-
ye devredersiniz» demek zorunda kahr.
!ngiltere, o siralarda buyuk bir ekonomik bunallm.
i<;inde bulunmaktadir. ingiliz Hiikiimeti, 21 ~ubat 1947
'tarihinda ABD D1§i§leri Bakanhgma bir muhtira vere-
rek, <<Yunanistan ve Tiirkiye'ye sava§m sona ETmesin-
den beri yap1lan askeri ve ekonomik ingiliz yardnmnm
1947 Martmdan sonra kesilecegini» bildirir. Fakat in-
giltere Hiikiimeti, ((Bati savunmas1 ac;1smdan)) onemli
gordugilnden, «Turkiye'ye mutlaka ekonomik ve aske-
ri yardnn yap1lmas1 gerektigini dii9unmektedir. Ancak
i<;inde bulundug·u guc; durum, ingiltere'nin bu yardum
yapmasma engel olmaktadir. Tiirkiye'nin ekonomik kal-
kmmas1m saglamak ve askeri giiciinti c;ogaltmak gorevi,
bundan boyle Amerika Birle§ik Devletleri'ne dii§mek-
tedir.» 16G Ba§bakan Recep Peker de «ingiltere'nin s1r-
tmdaki yard1m yiikiinu ABD'ye b1rakmak istemesini
anlay1§la kar91lad1gm1» belirtir. Boylece, ingiltere Tiir-
kiye'deki mevkiini ABD ile payla§ir." Amerikan kurul-
lan Tiirkiye'ye gelir, askeri v.?- ekonomik yard1m ba§lar.
ABD zaten Tiirkiye'ye· ilgisini donanma gosterileri ve
ekonomik yard1mla belli etmi§tir. Ankara da, ingiltere'-
nin giic;siizliigii kar§ISmda, ABD yard1m1m ara§tmr.
Nitekim 1945 y1h sonlarmda Tiirkiye, ABD ithalat-ih-
* Titrkiye'nin Truman Doktrini'nden yararlandmlmas1 ko-

lay olmaz. ABD'de onemli bir muhalefet, Tilrkiye'yi §U neden-
lerle ele§tirir : .
1 - Tilrkiye, insan hak Ve ozgilrlilklerine. i:inem Yerrneyen
otokratik bir rejimle yi:inetilmektedir.
2 - Tilrkiye, sava§ d1§mda kalm1§. hatta Nazilere sevgi ve
yard1m gostermi§tir. Boyle bir devlete yard1m etmek, ·Birle§-
mi§ Milletler davasma ihanet etmek olacakt1r.
3 - Baz1 Amerika!Jlar da Ermeni sorununu iler! silrerek
Turkiye'ye yard1ma kar§1 ~1karlar. (Prof. Ha!D.k Ulmar!, Tilrk-
Amerikan Diplomatik Mtinasebetleri 1939-1947, s. 103).
1600

racat Bankas1'ndan 300 milyon dolar kredi ister, red·
tledilir. Arna ABD, Tilrkiye 4,5 milyon dolar odedigi
t.akdirde Odiln~ Verme ve Kiralama Kanunu'ndan do-
gan biltiin bor~lan sileceg'ini soyler. Turkiye derhal
evet der ve 30 gun i~inde ABD'ye 4,5 milyon dolar ode-
meyi kabul eder. 1946 y1lmda da ABD ithalat ve 1hra-·
cat Bankas1'ndan be§ y1l silreli 25-50 milyon dolar borg
sag~amr. Bundan sonra ABD ekonomik ve askeri yar-·
d1m1 elde etmek, Tl.irk di:~ politikasmm onemli amagla-
nndan biri haline gelir.
SONU<;
Sovyetler Birligi ile iki kom§u memle-
ketl.z, bag1ms1zllk sava§1mrndan sonra
bu memleketle a§ag1 yukan 1938'e ka-
dar tam bir dostluk havas1 i<;inde Yl!-
§aml..§ bulunuyoruz ve bunun Ttirkiye
bak1mmdan gerc;;ekten yararlar saglad!.--
g1m gordtik.
9 Ocak 1960·
FATiN RU$TU ZORLU
Tiirkiye, ingiliz ve Frans1z emperya!izmine kaq1

bir milli kurtulu§ sava§1 vermi§ ve Atatilrk doneminde·
kendine giivenmeyi esas alan ban§g1 bir tam baguns1z-
hk politikas1 izlemi§tir. Bli.tiln hiiyiik devletle::le bag-
lay1c1 askeri ittifaklardan ka~mm1§ ve kom§u devietle-·
rin hepsine Tiirkiye'den onlara bir zarar gelmeyecegi
hususunda tam giivcn a§1lam1§tlr. Emperyalist bir ku-;
~atilma ve sava§ kabusu iginde ya§ayan Sovyetler Bir-·
lig"i ile d1§ politikada kar§ihkh giivene. dayah s1k1 bir i§-
birligi yapml§ ve Ti.irk Bogazlan ile topraklarmm ba§-
ka devletler tarafmdan Rusya'ya kar§I kullamlmaya-
cagm1 garanti etmi§tir. Balkanlan, biiyi.ik devletler em-
peryalizmi dl§mda tarafs1z bir ban§ ve ozglirliik bolge-
si yapmak i~in her gabay1 gostermi§tir.
Komiinist olmay1 dii§ilnmeyen, komiinizme izin _
vermeyen Atatiirk, 1838 Ticaret Antla§mas1 ve 1839·
160L

Tanzimat Fermam ile ba§layan ingiliz dostlugu done-
minde Bab1ali'de egemen olan «ingiltere koruyucu, Rus
dil§mani> tuzagma dil§meyi reddetmi§tir. Tarihten ders
almasm1 bilen geri;ek9i Atatilrk, Qarhk emperyalizmin-
den korunmak i9in ingiliz emperyalizmine s1gmmanm,
yagmurdan ka9arken doluya tutulmak anlamma geldi-
gini hcmcn gormii§ti.ir. Qi9erin, Ermeniler i9in Turki-
ye'den geni§ toprak istemi§, Atatilrk derhal hayir de-
mi§tir. Fakat Dl§i§leri Bakam Bekir Sami'nin ve «Tiirk-
9ii» bilinen Riza Nur'un yaptigi gibi, «Aman, ingiltere'-
ye s1gmahm. Rusya'ya kar§I ingiltere'nin bek<;iligini
yapahm» politikasma yonelmeyi aklmm ko§esinden ge-
9irmemi§tir. Biltiin gi.i<;ltikleri yenerek, ~ubat 1920 ta-
rihli durum muhakemcsinde ayrmtilanyla belirtildigi
iizere, Tiirkiye'nin jeopolitiginin geregi sayd1g1 ili§kiler
kurmay1 ba§arm1§tlr. Abdiilhamit'in dahi c;arhk Rus-
yas1 giinlerinde bu ger9egi anlad1g1 soylenebilir: 1887
y1lmda Rusya'ya kar§1 Avusturya, italya ve ingiltere
ii9W bir ittifak kurmu§lar ve Tiirkiye'yi de Rusya'ya
kar§I korumak istemi§lerdir. Eger Tiirkiye, bu itti.fakm
koruyuculugunu kabul etmezse, topraklarm1 i§gal ed2-
rek onu zorla koruyacaklard1r! I§in ilginc; yam, «Rusya
dil§man, ingiltere dost» goril§iintin §ampiyonlugunu ya-
pan ve buyiik devlet adam1 diye iin kazanan Sadrazam
Kamil Pa§a, bu ittifak1 sevingle kar§Ilar ve c<I§bu dev-
letler toplulugunun ittifak dairesine girebilmek i<;in on-
lara yakla§mak gerek» der. Qysa Abdiilhamit, dene·
meyle ogrenmi§tir ki, Balkanlar'da. ve Dogu Anadolu'-
da kom§U olan Qarllk Rusyas1 Tilrkiye'nin ba§ma en
bilyilk dertleri agabilir. Dii§manhk politikas1 izlemeden
·once, dostluk politikas1 ara§tmlmahd1r. Nitekim di§ po-
litika ustas1 ilnlil devlet adam1 Kamil Pa§a'ya §U di-
rektifi verir :
«Rusya Devleti, Osmanh Devleti ile kom§u olup
istedigi zaman gok sayida asker gondererek ta Musul
ve Bagdad'a kadar Anadolu illerini i§gal edebilmesi
milmkiindilr. Balkan Devletleri Rusya'ya yatkmd1r.
1602

Rusya Devleti gilcendirilmeyerek, kendisiyle iyi ge9in-
mek onemli ve gereklidir. Osmanll Devletince izlenen
politika, bu ilkeye dayamr.))
Abdillhamit'in bu politikas1, gil9stiz ve 9okilnti.i
i9inde bir imparatorluk gunlerinde dahi az 9ok ba§an-
11 olur. Ti.irkiye'ye uzunca bir ban§ donemi saglar. in-
giliz yoneticileri ki.iplere binerler ve Ermeni olaylanm
vesile ederek Abdtilhamit'e ccKiz1l Sultan» adm1 takar-
lar.
Atati.irk doneminde ise, bii.tiln kom§ularla. dostluk
politikas1, 9agda§la§ma politikasm1 rahathkb surdi.ir-
me ve bagrms1z bir kalkmma izleme olanagrm saglar.
Rusya, gerek Lozan'da, gerekse Montreux'de -Ata-
ttirk Turkiyesi'nin bi.iylik devletlerin Bogazlar'1 Rusya'-
ya kar§I kullanmalanna izin vermeyecegine tam gliven
beslediginden - Bogazlar'm tek bek9isinin Turk aske-
ri oldugu gorti§iinti savunur. Litvinof, Montreux'de ccBir
.zamanlar emperyalist devletlerin satran<:; tahtasi ii.ze-
rinde bir paytaktan ibaret olan Osmanlz imparatorlu-
gu 'nun yerini, §imdi Atatii.rk'un onderligi altmda, iler-
leme yolu ii.zerinde bii.yilk adimlarla ko§an ve Avrupa'-
cia bari§in diizenlenmesi i<:;in her gii,n daha onemli ve
daha bagimsiz bir rol oynayan umut ve enerji dolu gem;
Cumhuriyet'iw> ald1grm belirtir ve Bogazlar'm korun-
masmda Ataturk Cumhuriyeti'ne duydug·u giiveni dile
getirir.
1939'da ise durum tamamen degi§ir. Tiirkiye, ken-
disine hi<; bir gtivenlik saglamadan yalmzca dert ge-
tiren askeri nitelikteki ingiliz ve Frans1z ittifak1'na
mevsimsiz ve gereksiz bir acelecilikle baglamr. Oysa
Atatiirk, 1938 yazmda tarafs1zhg1 onermi§tir. Atatiirk'-
iin onayiyla, Almanya ile sozlii olarak kar§ihkll taraf-
s1zhk mutabakatma vanlmi§tlr. Sovyetler Birligi, itti-
fak antla§masma ragmen Qekoslovakya'nm Miinih'te
Hitler'e armaga'n edili§inden sonra, ingiltere ve Fran-
sa'dan umudunu kesmi§, tarafs1zhga yonelmi§tir. in-
giltere ve Fransa ise, Rusya'ya kaf§l, Turk topraklarm-
1603

dan havalanarak Baku petrollerini bombalamayi plan-
layacak kadar dti§manca bir politika izlemeye koyul-
mu§lardir.
Bu ko§ullarda 1939 ingiliz-Frans1z ittifak1, Tiir-
kiye'nin Ataturk tarafmdan c;izilen geleneksel politika-
smm terkedilmesi anlamma gelir. Bu ittifak ile, An-
kara Hiiktimeti, Almanya ve Rusya ile ili§kilerinin bo-
zulmasma yol ac;ar. Almanya Balkanlar'a dogru inin-
ce, Ankara Hiikiimeti, Almanya ile de bir dostluk ve
saldlrmazhk antla§mas1 imzalamak durumunda kallr.
ingiliz ittifak1, Almanya ve italya'ya kar§1d1r .Alman
ittif ak1 ile ingiliz ittifak1 nas1l bagda§tmlacaktir? Bu,
di§ politikada birc;ok zikzaklara yol ac;ar ve Alman it-
tifak1, Rusya'ya kar§I bir ittifaka doni't§tir. ingiltere ise,
Almanya'nm Rusya'ya sald1nsmdan sonra hem Rus-
ya'nm, hem de Ttirkiye'nin mi'tttefiki olur. Bu da yeni
bir terslik yaratir. Dtigtim ancak Bol§evik Rusya'mn
y1k1lmas1, ya da Almanya ve ingiltere'nin Rusya'ya.
kar§1 birle§m2siyle c;ozlilebileceginden, bu yolda egilim
gosterilir. 1943'ten sonra Almanya'nm yenilgisi anla§l-
hr gibi olunca, ingiliz ittifakl'na s1k1 s1k1 sanlmak ve
onu canlandirmaya c;ah§maktan ba§ka yol bulunamaz.
Churchill, bu koruyuculugu, ingiliz emperyalizminin
geleneklerine uygun bic;imde yapar. Balkanlar'daki in-
giliz c;1karlarmm savunulabilmesi ic;in, Ttirkiye'yi sa-
va§a gitmeye zorlar. Ttirkiye'yi bu tehlikeden inonti'-
ntin direni§i kadar, Roosevelt'in Balkan sava§ma kar§I
olU§U gti<;ltikle kurtanr. Daha sonra ingiltere, Orta
Dogu ve Akdeniz'deki petrol c;ikarlan ic;in Turkiye'den
yararlanmay1 dti§tintir. Birinci Dfmya Sava§l 6ncesi
ve sonras1 gtinlerinde, ingiltere, islam Dtinyas1'mn li-
deri gtic;lti bir Ttirkiye'yi Orta Dogu c;1karlan ic;in en
btiytik bir tehdit gormii§ ve 1890'dan itibaren Ttirki-
ye'yi yok etmeye ugra§ml§tlr. Kurtulu§ Sava§1 gtinle-
rinde, Milliyetc;ilerle Bol§evik Rusya'nm ittifak1, ingiliz
ve Frans1z emperyalizminin kabusu olmu§tur. 1939 itti-
fak1 ile bu ili§ki kopar; ingiltere, Ttirkiye'yi Rusya'ya
1604

ve Arap milliye~iligine kar§I Orta Dogu'da kurmayt
planlad1gi di.izenin temel halkas1 saymaya yonelir. Bu
nedenle, Ti.irkiye'nin koruyuculugunu ve Rus-Ti.irk ili§-
kilerinde arabuluculugu, bu ili§kilerin di.izelmesine o~a
nak tammayacak bir;imde ingiltere yiiklenir. Ti.irkiye,
ingiltere'den israrla Rusya'ya kar§I garanti ister. ingil-
tere ise, ciddi bir garanti vermeden kendi r;1karlan ge-
regi, Ti.irkiye'yi Rusya'yla korkutur. Molotof, lafta kal-
makla birlikte, her Ti.irk Hiiki.imeti'nin kesinlikle red-
.dedecegi yak1§1ks1z ve sar;ma istekleriyle, bu korkuya
ger;erlilik kazandmr.
Bu noktada bile inoni.i, ya da sava§ y1llarmm r;e-
§itli olaylarma bula§mam1§ bir ba§bakan, inisiyatifi ele
.alsa, 1939 - 1945 doneminin gi.ir; kO§ullannm yaratt1gi
kar§1hklI husumet ve gtivensizlik belki giderilebilir, Ku-
:zey kom§umuzla belki de Atati.irk gi.inlerindeki gi.ivenli
ili§kiler yeniden kurulabilirdi. 1921 sm1rlan garanti
edilebilir ve Bogazlar'm bekr;isinin Ti.irkiye oldugu ilan
olunabilirdi. * Bi.iyuk bir olas1hkla bu, Tiirkiye'nin ha-
s1m bloklar d1§mda kalmas1m ongoren Atati.irk'iin du~
politikasma yeniden doni.i§ demekti. Boyle bir§ey, tu-
tumlan ve dil§lince yap1lan belli Molotof, Sarper, Er-
kin'ler di.izeyinde degil, liderler diizeyinde ancak ger-
~ekle§tirilebilirdi. Bu miimkiin miiydii? Yoksa Rusya,
Bogazlar'1 ele ger;irmeyi kafasma koymu§ muydu? Bi-
lemeyiz. Fakat liderler diizeyindeki bir gori.i§me, en
azmdan durumun aydmlanmasma yarard1 ve Ankara
Hiiki.imeti'nin Angloamerikan ittifaku;u aramas1 tam
bir hakhhk kazamrd1. 1945 ve 1946 yillarmm sinir sa-
'Va§I giinlerinde, Churchill ve Truman'm hi<; · hO§una
* 27 May1s'tan sonra, Kuru~ov'un Giirsel'e 28 Haziran

J.960 tarihli mesajmda 3i:iyle denilir: «Eger Ttirklye tarafHzl!!'
.YOlunda kalnu:;; olsayd1, ku:;;kusuz memleketlerimiz arasmda en
icten ili:;;kiler lmrulmu.'.} olacakti. Bu durum, tilkelerimize yalmz-
·Ca yararlar saglayacakti. Turkiye'nin kendi olanaklanm, bu-
yilk giderler gerektiren askeri haz1rhklar icin degil, memleket
ekonomlslnin kalkmmas1 ve halkmm refah1 icin kullanmas1
<0lanag1 dogacaktu
1605

gitmeyecek boyle bir gori.i§meyi, Sovyet liderleri ister
gori.inmi.i§lerdir. Turk DI§i§leri Bakanhgmm «beyni
olan ki§iler» ise, bir ara ingiltere'nin bile yana§tlg1 bir
ikili gori.i§meyi, «Sonra Ruslar Ba§bakam davet eder-
ler, Karadeniz Devletleri Konferans1 oldu-bittisi yapar-
lan> gibi ak1l d1§1 bir korkuyla reddederler. * Kitaplann-
da oviinerek yazd1klan iizere, Anglosaksonlara yalvar
yakar olurlar. Bu, konu§maktan korkuyu anlama ola-
nag1 yoktur. Oysa Ttirkiye o gi.inlerde, Rusya'mn ger-
c;ekten bir sald1n niyeti varsa, korunmas1zdir ve ancak
kendi giici.ine giivenme durumundad1r. Bu ko§ullarda.
dahi, ingiltere D1§i§leri Bakamna, Ti.irkiye'yi savun-
ma yolunda hic;bir ciddi garanti getirmedigi halde,
«Tiirk-ingiliz ittifak1 ytiriir.li.iktedirll dedirtme, yiiksek
di.izeyde kar§Ihkh gori.i§meye yeg tutulur. Qok ag1r ko-
§Ullarda ve Rus i§gali altmdaki iran'm bile, c;ok daha
akllh davramp, ikili gorii§melerle toprak biiti.inli.igtini.i
saglad1g1m hatirlamak gerekir. Ankara yoneticileri ise,
bir Kamil Pa§a zihniyeti c;izgisinde davramrlar. Boyle-
ce yerytizi.inde emperyalizme ·kar§I en ag1r ko§ullarda
ilk kurtulu§ sava§I veren bir iilkenin yoneticileri, em-
* Zekeriya Sertel, Rus tehditleri iizerine Tevfik Rti§tfi:

Aras'm da yanmda Mare§al Qakmak'm soylediklerini kitabm-
da yazar. Bu sozlerin dogruluk derecesini bilmiyoruz. Aras, ken-
disine sordugumuzda «Dogrui> dedi. Qakmak, iddiaya gore, :;;oy-
le konu:;;ur: «Ben Sovyet-Tlirk ili§kilerinde son zamanlarda ile-
ri silrtilen kayg1y1 anlam1yorum. Stalin'in 6nerisi dahi, bende·
kayg1 yaratmadi. Bence, Sovyetlerle konu§mak gerektir. Onla-
rm yanhi;i blr istekle kari;i1m1za <;1kmasma k1zmamahd1r. Tersi-
ne, onlarla masa ba:;;ma oturup, hatalanm kendilerine anlat-
mak gerektir ... Biz, bunu tecrilbemizle bllirlz. MilH Kurtulu:s
Sava§1'nm bai;imda da, Sovyetler'le aram1zda baz1 anla§mazhk..;
lar vardi. Fakat oturup konui;ituk. Bu anlai;imazhklan ortadan
kald1rmakla kalmad1k, arada bir de. dostluk kurduk. 0 derece·
ki, Sovyetler bilttin Kurtulus Sava§1 boyunca bize yardrm elle-
rini uzatt1lar, maddi ve manevi hi<;bir yardlllll esirgemediler.
0 vakit Ordu'nun maa:;;lanm bile Sovyetlerden ald1g1m1z altm-
larla odemi~tik.:» (Zekeriya Bertel, Hat1rlad1klarim 1905 - 1950,.
s. 280).
1606

peryalizmin koruyuculuguna s1gmmayi kurtulu§ yolu:
sayma tersliginin butful sonuc;larma katlanma duru-
munda kahrlar.
TRUMAN DOKTRiNi
GUVENLiK SAGLADI MI?
Bari bu bilyuk ozveriye kar§ihk, Rus tehdidine kar-
§1 yeterli bir gilvenlik saglanabildi mi? Truman Dok-
trini ile Turk Ordusu'nun modernle§tirilmesi Ameri-
kahlara birak1hr. 1947 yazmda Hasan Saka, silahlarm
verilen amac; d1§mda kullamlmas1m yasaklayan yard1m
anla§masm1 «Bismillahn diyerek imzalar. Washington'a
giden Ti.irk generallerine Ti.irkiye'yi bekleyen komi.inist
tehlikesi her firsatta anlatihr. o_ kadar ki, 9 Ekim 1947'-
de Turk Genelkurmay Ba§kam Salih Omurtak, Was-
hington'da diizenledigi bir basm toplantlsmda, Tilrki-
ye'deki komfulist tehlikesi olmad1gm1 ac;1klar ve gaze-
teler bunu §6yle yazar:
«General Omurtak, Tilrkiye'deki komi.inist tehli-
kesini az1msam1§ ve Ti.lrk ni.ifusunun bi.iyiik bir k1sm1-
nm koylil oldugunu, bu koyli.ilerin ise sahip bulunduk-
lan topraklara c;;ok bagh olduklanm belirtmi§tir.»
Ankara Hi.ikilineti'nin istedigi Rusya'ya kar§I ko-
runmaktir. Fakat 1947 y1lmda Angloamerikanlar, i§gal-
den sonra gerilla sava§I nas1l yap1hr, onu planlarlar.
1950 y1lmda ABD Genelkurmay Ba§kam Bradley, ABD'-
nin toptan bir sava§I ancak Bati Avrupa ic;in goze ala-
cagm1 Combat Forces Journal'deki bir yaz1s1yla ac;1k-
lar. Ti.irkiye, !ran, Irak bolgesel sava§ alanlandir. ABD,
bolgesel sava§lar ic;in kaynaklanm harcamak niyetin-
de degildir. Ti.irkiye'yi bolgesel sava§ alam sayan Brad-
ley, bu tutumunu en kesin bic;imde dile getirir :
<(Bolgesel sava§larm, haks1z yere, bizi as1l gorevi-
mizi yerine getirmekten ahkoymasma kesinlikle izin
vermeyeceg·iz. Bolgesel ~mva§larm kaynaklanm1z1 . ve
insan gi.ici.imi.izi.i, kudretimizi tahrip edecek ve bir dful-
ya sava§mda zaferi kazanmam1z1 tehlikeye atacak 61-
~ilde tiiketmesine olanak verilmemelidir.» 161
1607

Bu yazi Tilrkiye'de bilyilk tepki uyandmr. Hatta
11 Kas1m 1950'de Cumhuriyet gazetesi, DI§i§leri Baka-
n1 Acheson'a bir telgraf <;;ekerek ccTilrkiye'nin bOlgesel
eSava§ alam sayzlmasz, memleketimiz kamuoyunda uzun-
tii ve kayg2 yaratttll der. Acheson'un cevab1, <cyorumda
bulunamam» olur.
AVRUPALI OLMU$UZ ...

Turk yetkilileri, ingiliz ve Frans1z ittifak1'na ve
Truman Doktrini'ne ragmen, yeter gilvenlikten yoksun
olduklanm bilmektedirler. 20 ~ubat 1951 gtinu dahi
inonii, Meclis'te, memleketimizin bir saldmnm ilk giin-
lerinde tek ba§ma kalacal?;lm soyler. Bu gorii§le, Turk
yoneticiler, 1949'da kurulmakta olan NATO'ya almma-
y1 israrla isterler. D1§i§leri Bakam Necmettin Sadak,
NATO Antla§masmm imzasmdan iki giin sonra, 6 Ni-
san 1949'da, NATO d1§mda birakllmaktan Ankara'nm
duydugu hO§nutsuzlugu belirtir :
«Turk halk1 Bati kollektif sistemine kat1Imad1g1
ic;in hO§nutsuzluk ic;indedir)).
Sadak, «s1mrll bir cografi bOlgeye)), yani Bati Av-
:rupa'ya ait giivenlik sistemi diye, NATO dl§Inda kalma-
Yl sineye c;ekmek ister. Arna italya ve Cezayir'in Kuzey
boliimlerinin NATO i<;;ine almmas1, Paktm Bati Akde-
niz'i kapsad1gm1, Dogu Akdeniz'in ise dl§ar1da brrak1l-
d1gm1 gosterir. Bu durumda, Ankara'da bir Akdeniz
Pakti fikri ortaya atihr. 12 Nisanda Acheson ve 13 Ni-
san'da Truman ile gorii§en Sadak, bu fikri ac;ar, Tru-
man reddeder. ABD'nin bir Akdeniz Pakti dil§iinmedi-
gini soyler. Bu, ba§ans1zhk sayihr. 30 Nisan 1949'da bu
nedenle Ba§bakan Gilnaltay, «NATO'ya girmeye heves-
li degi.liz)) der :
ccAtlantik Pakt1'na girme konusunda, ba§mdan be-
ri pek hevesli davranmadlk. Boyle bir pakta girmenin
bizim i<;;in pratik yaran yoktur».
Oysa, Ankara Hiiki.imeti, pakta almma yolunda
~1rpmmaktad1r. Avrupa Konseyi'nin dl§lhda kalma da-
.1608

hi Ankara'da §Ok yaratir. Konsey, 5 Mayis 1949'da 10
Avrupa devleti tarafmdan Ti.irkiye dI§arida birakllarak
kurulur. ittifakla bagh bulundugumuz ingiltere ve
Fransa, Ti.irkiye'yi ak1llanna bile getirmezler. 8 Mayis
1949'da iktidar partisinin yayin orgam Ulus, duyulan
hayal kmkl1g1m belirtir:
((Memleketimize kar§l bir ihmal ve ki.i9i.ik gorme
anlamma ge!en bu unutkanhktan duydugumuz gi.ice-
nikligi ai;1k9a belirtmekten kendimizi alam1yoruz ...
Ti.irkiye'nin Avrupa Birligi'ni kurmaya 9agnlma-
Y1§1Ila da acaba Birle§ik Amerika'nm Anayasas1 m1 en-
geldir?n
Uzun ugra§lardan sonra, 8 Agustos 1949'da Tiirki-
ye, izlanda ve Yunanistan ile birlikte, Avrupa Konse-
yi'ne 9agmhr. Muhalifler, bunu NATO'ya almmayi§m
teselli odi.ili.i diye yorumlarlar. DI§i§leri Bakam Sadak,
ise, bunu bir «olayn sayar :
«Avrupa Konseyi'ne katilmamiz sonucu, Anadolu'-
nun Avrupa siyasal ve ekonomik birlik sinirlan i<;ine
girmesi, bizim i<;in ba§liba§zna bir olaydirn.
NATO'YA GiRMEK iQiN QIRPINif?LAR
Sadak, Mart 1950'de italya'yi Tl.1rkiye'nin NATO'-

ya almmasma ikna eder. May1s 1950'de CHP iktidan
NATO'ya girmek i<;in ilk resmi mi.iracaati yapar. Ti.ir-
kiye'yi yalmz italya destekler. ABD, ingiltere ve Fran-
sa, N ATO'ya alinmamizz reddederler.
14 May1s 1950 se9imlerinde CHP dii§et, DP iktida-
ra gelir. 20 Temmuz 1969 tarihli Hi.irriyet gazetesinde
Celal Bayar'm yazd1gma gore, yeni hi.iki.imetin ilk i§i
NATO'ya girme sorununu ele almak olur. Bayar, ikti-
<iardan dii§en !noni.i'ye yapt1gi nezaket ziyaretinde,
konuyu a<_;t1g-Im yazar :
e<inoni.i, dikkatli ve nazik bir bi<;imde beni kar§l-
Jad1. Ba§ba§a idik ... dedim ki :
- NATO'ya ni9in girmediniz?
Bu durumdan almrru§ goriindi.i :
1609

- Onlar istediler de biz mi girmedik, Celal Bey?'
Fikir birligi ic;inde bulunu§umuzdan huzur duy-
dum ...
Saym inonii'ni.in evinden aynhr aynlmaz, Ba§ba-
kan Adnan Menderes'i buldum ve durumu kendisiyle·
uzun uzun gorti§tiim. Ba§bakan da bu konuda benim
gibi dii§iiniiyordu ...
Bakanlar Kurulu, <;ankaya'da benim ba§kanhg1m
altmda toplandi. Bakanlara durumu aynntilanyla ac;1k-
lad1m. Eldeki bilgileri anlattim. Bakanlar teker teker
konU§tular. Ba§bakan derin gOrii§lii bir ozet yapti. Ame-
rika ile dost, ingiltere ve Fransa ile miittefiktik. An-
la§malanm1z yiiriirltikte idi. Fakat bu miittefiklerimiz, ·
bizi kendi aralanna almak istemez goriiniiyorlard1. Oy-
le ise Tiirkiye durumunu yeni ba§tan bir kez daha goz-
den gec;irmeli, oteki diinya milletleri ve memleketleriy-
le ili§kilerini bu ac;1dan giic;lendirmeliydi. Halk irade-
sine dayanan demokratik bir devlettik. Demokrasi cep-
hesinin bu devlete yerini vermesi bir zorunluktu. Gii-
venle giri§imleri yenilemeliydik.
Ba§bakan Menderes'in bu umutlu, cesaretli ve kuv-
vetli konu§mas1, miizakereye yeni bir moral getirdi.
Son sozii ben ald1m ve Bakanlar Kurulu topl;mtis1m
kapatirken :
- Hazir olun arkada§lar, dedim, Atlantik Pakti'-
na girecegiz.»
Demokrat Parti iktidarmm 1 Agustos 1950 tarihli
NATO'ya almma miiracaat1 da Eyliilde reddedilir. Oy-
sa Kore'ye bu amagla 5 bin ki§i civarmda onemli bir-
Tiirk birligi gonderilir. ABD Silahh Kuvvetler uyesi
Senator Cain, Temmuzda Tiirkiye'ye gelir ve «Kore'ye
asker yollarsamz, NATO'ya girersiniz» der:
«Tiirkiye'nin Kore Sava§1'na edimsel olarak yar-
d1m1, Atlantik Pakti'na girmesini saglayacaktir.»
Senator Cain'in 26 Temmuz 1950 tarihli bu basm
toplantismda baz1 Turk gazetecileri, Ttirkiye'nin cogra-
fi durumunu hatirlatir. Cain'in cevab1 hazird1r:
1610

«As1l bu baklmdan Ti.irkiye'nin Kore'ye yarduru,
buyiik bir siyasal anlam ta§1yacak... Bu soruyu daha
ileriye gotiireyim. Tiirkiye'nin Kuzeyindeki devlete kar-
§1 daha cesur davram§I, geciken diger milletleri utan-
d1racaktir». *
Menderes de Meclis'ten ge~irmeden yap1lan bu as-
ker gonderme i§ini ele§tirmeyi su~ ilan eyler :
«Kore'ye asker gonderilmesine kar§I yap1lacak pro-
paganda, hic;bir bak1mdan iyiniyetli say1lamaz. Bu gibi
hareketler, Ceza Kanunumuzla su~ sayilm1§t1r ve agir
cezalarla kar§1lanm1§br.»
Kore'de Turk birligi, daha gelir gelmez, gerekli ha-
zirhk ve baglant1lar yap1lmadan, Amerikan birliklerinin
geri ~ekilmesini ortmek ic;in sava§a sokulur. Turk as-
keri yigit~e dogii§iir, onemli yitik verir. Kore VIII. Or-
du Komutam General Walker, bu yigitligin anlamm1
a~1klar:
«Tiirk Tugayi, yigitlik simgesidir. Dii§man ~k iis-
tiin bir gii~le kar§1m1zda belirdigi ve onun oni.inden
~ekilmek zorunda kaldlg1m1z zaman, Tiirkleri sava§a
soktum. Eger elimin altmda Tiirk birligi var olmasay-
d1, bugful butiin Amerikan birlikleri yok edilmi§ bulu-
nacakti.»168
Fakat bu yigitlik ve kan bedeline kar§m, NATO'ya
girmek kolay olmaz. Eyliil 1950'de Ti.irkiye'nin NATO'-
ya giri§ini reddeden NATO Bakanlar Konseyi, ancak
«Akdeniz'in savunulmas1 i~in gerekli planlama i§lem-
lerine katilmaya» Tiirkiye ve Yunanistan'1 ~ag1nr. Bu,
yalmzca bir goniil almadan ibarettir. Bunun iizerine,
1939 Tiirk-ingiliz-Frans1z ittifak1'na ABD'nin kat1Ima-
* Mart 1951 'de Cain, ABD Senatosu'nda soyle konusur :

«Tiirkiye, barut f1(:1smm tam yanmda oturmaktad1r. Bu devlet
hakll olarak, 'milli (:1kanm1z oz sm1rlanm1zdad1r.· Sovyetlerden
korkuyoruz. Atlantik Pakt1'na Uye degiliz ve Uye olmamiz kabul
edilmemi:;;tir. Bu nedenle Kore'de (:arp15an devletlere kars1 her-
hangiblr esasll yUkUmHilUgUmUz yoktur' diyebilirdi. Fakat Tiir-
kiye, bi:iyle bir:;;ey soylemedi.» (Cumhuriyet gazetesi, 12 Mart
1951). .
1611

s1, Turk D1§i§leri Bakanllg1 tarafmdan, Kore zaferimiz-
den sonra, 1951 yilI ba§mda Amerika'ya onerilir. ABD,
bu oneriyi de reddeder. 1939 :i:ttifakl'mn Yunanistam'
kapsamadlg1 gibi, Sovyetler Birligi'ne kar§1 olmad1gm1
ileri surer. Gerc;i Ankara Hukiimeti, 1946'da :i:ttifak, in-
giltere tarafmdan «yiiriirliiktedir» denince, «Ti.irkiye'-
nin yiikiimliiliikleri Rusya'ya kar§1 i§lemez» bic;iminde-
ki ek protokolti yok saym1§tlr. Fakat ABD'nin «Hem
ben seni Rusya'ya kar§l koruyacag;1m; hem sen Rusya'-
ya kar§1 bir yiiktimliiliik almayacaksmn bic;imindeki bir
ittifaka, yeni duruma uydurulsa bile, katilmayacag1
ac;1ktir. Nihayet 1951 y11I ba§larmda tinlii Senator Mc
Carthy, Ttirkiye'nin yard1mma gelir. Franco :i:spanyas1
ile birlikte Tiirkiye'nin Bati Avrupa savunmasma ka-
t1lmas1m Senato'da ister. Oneri, 43'e kar§1 44 oyla red-
dedilir.
Ttirkiye'nin Kore yigitligi ABD'nin karanm pek
etkilemezse de, ABD Genelkurmayimn «Ttirkiye'de iis-
lere muhtac1z» yargis1 c;ok etkiler. Daha 1948 yilmda
Genelkurmay Ba§kam General Bradley :
«Kar§I darbeler indirebilmemiz i<;in, §imdi sahip
bulunmad1grm1z iislere ihtiyac1m1z var .. Hatta ittifak-
lanm1z her§eyden once bize saglayacaklan hava iisle-
riyle hakh goriilebilir» der. 12 Nisan 1948'de A.P. ajan-
sma gore, Ordu Bakam Kenneth Royal, «topraklanm1-
zm yaklnmda tis kabul etmeyiz, ama dii§man toprak-
lanna yakln yerlerde us isterizn diye konu§Ur :
«ABD, milli savunmas1 baklmmdan, hi<;bir devle-
tin ABD topraklannda, ya da ona yakm yerlerde iis
kurmalarma izin veremez.>>
ccABD'nin savunmas1 geni§ bir araziyi kapsamak-
tad1r ve bunun i<;in dii§man topraklanm bombard1man
etmek iizere, gerektiginde belki de On Asya toprakla-
nnda iislere gerek olacaktir.>)
Askerlerden gelen bu Tiirkiye'de tis saglama bask1-
s1 yiizi.mden, ABD'nin tutumu giderek degi§ir. 4 Mart
1951'de Anadolu Ajans1, ABD'nin Ti.irkiye ile daha s1k1
1(512·

i§birligine, bu i.ilke «Orta Dogu petrollerinin kilidi sa.-
yild1g-I ic;in» hazir oldugunu bildirir. Yine Anadolu Ajan-
s1, 19 Mart 1951 tarihli Ti.irk gazetelerinde yaymlanan
bir haberine gore, Tiirkiye'nin «ABD'nin stratejik bom-
bard1man w;:aklarma i.is te§kil etmek baklmmdan one-
mini» ac;1klar. May1s 1951'de Newyork Herald Tribune
gazetesinin Ankara'dan yeni donen yazan sorar :
«Tiirkiye, neden Atlantik Pakt1.'na ahmmyor?
Amerikan milletinin sirf kendi ogullarmm Olmesini is-
ternesi yi.izi.inden mi?»
3 Haziran 1951'de Genelkurrnay Ba§kam Bradley,
ag-Irhgm1 koyar :
((Tiirkiye ile Yunanistan'm stratejik durumlan ve
asker potansiyeli, Pakt'a girmelerini askeri bir zorun-
luluk haline getirmektedir.»
5 Haziran 1951 tarihli Cumhuriyet'e gore, New
Leader dergisinin Ankara'da bulunan yazan Ray Brock,
TQrkiye'nin iran'daki Musadd1k gibi petrol millile§tiri-
cilerine kar§1 en saglam garanti oldugunu yazar :
((Ti.irkler de milliyetc;idirler ama, iran'daki zengin
petrol kuyularmm idaresizlik ve kan§ikllk ic;ine dil§-
mesi, i§sizlik ve ac;hk yaratarak, iran a§iretlerinin is-
yanma meydan vermesi hususunda ingiliz ve Ameri-
kan petrolciilerinin duyduklan gerc;ekc;i kayg1ya, oniar
da kat1llyorlar.»
ABD, bu nedenlerle, Tfukiye'den askeri tis isteme-
ye koyulur. ABD hava generalleri, Prof. Mehmet Gon-
li.ibol ve Prof. Haluk Ulman'm yazdlgma gore, «NATO
fiyesi oldugu takdirde, Tiirkiye'deki iislerden kalkacak
Amerikan ugaklanmn Kafkaslardaki petrol ve Urallar-
daki sanayi oolgelerini bombalayabileceklerini» israrla
Ueri si.irerler160 . ABD, once Tiirkiye'den, ba§ka l.i.lkeler-
le yaptigi iizere, us kiralamayi ister. Tiirkiye, kirala-
maya yana§maz, «Once NATO, sonra iisn der. 15 Mayis
1951'de ABD nihayet, Tiirkiye'nin NATO'ya almmas1-
ru, oteki NATO i.iyelerine onerir. Oneri, birc;ok itirazla
ka~1l8.§ir. Norve\!, Danimarka ve Belc;i,ka, bu yi.izden
1613

<cQ1karlan di§mda kalan Akderiiz bolgesinde bir sava~a
siiriiklenebileceklerinden duyduklan kaygiyv> dile ge-
tirirler. Kuz3y Atlantik :i:ttifak1'mn ccyalmzca bir savun-
ma ittifak1 olmay1p, Atlantik uygarligzna sahip bir bir-
le§menin c;ekirdegini te§kil edecek bir belge» niteligi ta-
§1d1gm1, Ttirkiye ve Yunanistan'm bu uygarllgm d1§m-
da kald1gm1 ileri si.irerler. Fakat as1l bi.iyiik itiraz, itti-
fakla bagh oldugumuz :i:ngiltere'den geiir!
TURKiYE'DEN :i:STENEN PETROL BEKQiLiG:i:

Di.inya Sava§1 ve Kurtulu§ Sava§1 gtinlerinde, Orta
Dogu ve Hindistan <;1karlan ytiziinden Turkiye'nin yok
edilmesini isteyen :i:ngiltere, Mustafa Kemal'in Kurtu-
lu§ Sava§1 ile bu politikas1 iflas edince, :i:nonti Tiirkiye-
sini bu <;1karlann koruyucusu yapma azmindedir. :i:ngil-
tere, NATO d1§mda ingiliz Orta Dogu Komutanhgma
bagh ve Ttirkiye'nin de katild1g1 ayn bir Orta Dogu
Komutanhg1 kurma c;abasmdad1r*_. Bu nedenle, NATO
Avrupa Komutanhg:mm (SHAPE), Kafkaslara kadar
uzatilmas1m tehlikeli sayar, Tiirltj.ye ve Yunanistan'm
dogrudan dogruya Avrupa yerine Orta Dogu'nun savu-
nulmas1 plam ic;ine almmas1 gerektigini ileri surer. Ak-
deniz kuvvetlerinin Atlantik Komutanhgi arac1hg1yla,
Birle§ik Amerika'mn komutas1 altma konulmasma kar-
* ABD'nin 15 May1s 1951 tarihli Tilrkiye ve Yunanistan':n
NATO'ya almmas1 onerisi ilzerine, 30 May1sta ingiltere D1§i~
leri Bakam Morrison, Avam Kamaras1'nda ingiliz itirazm1
ozetle §oyle ac;1klar: «Tilrkiye'nin savunmas1, ingiltere ic;in
onem ta§Ir. Tilrkiye'ye 1939 ittifak1 ile baghy1z. NATO Konse-
yi karan geregince, Akdeniz'in savunma planlamas1 c;all§ma-
larmda Tilrkiye ile birlikte c;ah§maktay1z. Bundan ba§ka, Or-
ta Dogu savunmas1yla olan ilgisi dolay1siyle, Birle§ik Kralhgm,
bu bOlgenin savunmasmda Tilrkiye ile i§birligi yapmakta ozel
c;1kan vard1r. Orta Dogu Kara Kuvvetleri Komutam General
Robertson, gec;enlerde bu amac;la Titrkiye'ye gitmi§ ve Tilrk
Genelkurmay1 ile goril§meler yapm1§tir.~
K1saca, Truman Doktrlni ile yard1m yilktinii ABD'ye b1-
rakmakla birlikte, ingiltere, kolay kolay Ttirkiye'den vazge<;-
mekten yana degildir.
1614

~1 91kar. Fransa da ABD onerisini «biraz §a§kmhkla»
kar§1lad1gm1 hissettirir ve bir Akdeniz Pakt1'ndan yana
oldug·unu belirtir. Tek destek, yine italya'dan gelir.
Menderes Hilkilmeti ise, NATO'ya ahmrsa, Orta
Dog·u'da milttefiki ingiltere'nin istedig'i aktif rolii oy-
namaya haz1r oldug·unu her firsatta belirtir. ingiltere,
ancak Orta Dogu'daki milliyet<;i rilzgarlaun etkisini
art1rmas1 ve iran'da Musadd1k ve petrol olaymm pat-
lak vermesi ilzerine, Tilrkiye'nin Orta Dogu'da ingilte-
re'nin istedigi rolii oynamas1 ko§Uluyla, 18 Temmuz
1951'de NATO'ya girmesi i<;in ye§il I§lk yakar. Morrison,
bu tarihte Avam Kamaras1'nda :
«Ttirkiye'nin Orta Dogu'nun savunmasmda ken-
dine dil§en rolil oynamas1 ilzerinde duyarhkla duruyo-
ruz. Turk Htikilmeti de· bu goril§il payla§maktadlrn der
ve NATO'ya giri§ itirazm1 kald1nr.
Turk D1§i§leri Bakam Fuat Koprtilil de, 20 Tem-
muz 1951'de Orta Dogu petrolilniln ve Silveyifin bek-
\!iligi konusunda ingiltere'ye kar§l alman yukfunlillil-
gu Meclis'te ac1klar :
«... Orta Dogu savunmasmm gerek stratejik, ge-
rek ekonomik bak1mlardan Avrupa'nm korunmas1 i~in
zorunlu olduguna inamyoruz. Bu nedenle, Turkiye, At-
lantik Pakti'na katilmca, Orta Dogu'da bize dil§en ro-
Hi etkin bi<;imde yerine getirmzk ve gerekli tedbirleri
birlikte almak i<;in, ilgililerle derhal mtizakereye gir-
meye hazir olacaktm>.
Gorilldiigti iizere, ingiltere, Tilrkiye'yi Rusya'ya
kar§I korumaktan <;ok, Turkiye'nin Orta Dogu'daki in~
giliz <;1karlanm korumasm1 beklemektedir. Orta Dogu'-
da Tiirkiye'nin otuz yil kadar once verdigi biiyiik sa-
va§ ve daha sonraki Kurtulm~ Sava§I ve Musul kavga-
s1 artik unutulmu§tur.
Tiirkiye, ingiltere'ye evet dey'ince, 16 - 20 Eylill
195l'de Ottowa'da toplanan NATO Bakanlar Konseyi,
Tiirkiye ve Yunanistan'm NATO'ya uye olarak <;agnl-
masrm kararla§tlnr. Norve<; ve Danimarka'mn itiraz-
1615

Ian pek etkili olmaz. Karann hemen ardmdan, ingiliz;,
Frans1z ve Amerikan generalleri Tfukiye'ye gelirler.
Tiirk yetkilileriyle konu§arak Orta Dogu Komutanhgt
kurma karanm ahrlar. Karar, 15 Ekim 195l'de bir bil-
diriyle a~1klamr:
«Orta Dogu'yu hedef tutan bir saldm hareketini
onlemek ve bu oolgenin ban§ ve giivenligini korumak,
genel ~ikar geregidir. Bu ama~la bir Orta Dogu Komu-
tanhgi.'mn kurulmas1 gerekli gorlilmii§tiir. Esasen boy-
le bir komutanhgm kurulmasmdaki yaran, ilke olarak
hi.iki.imetimiz (Ti.irk Hi.ikiimeti) daha once teslim et-
mi§ ve bu goril§i.inii ilgili devletlere bildirmi§ bulun-
maktadir.))
Bu bildiri a~1klanmca, NATO merkezi de, NATO'ya
katilmam1z1 saglayacak bildiriyi aym giin yaymlar.
MENDERES - INONU DUELLOSU
Ankara'da artik bir bayram havas1 vardir. Demok-
rat Parti iktidan, NATO zaferini CO§kunlukla ilan eder.
inonii, bu zafere Ol~iilii bir dille katihr. 23 Eyliil 1951
tarihli gazetelerde ~ikan demecinde inonti, NATO'ya
giri§i «diinyada ban§ olas1hg1m art1racak degerli bir
unsur olabilir» diye over. «Olmu§turi) demez, <<olabilir))
·cter. Memleketimizin gi.ivenligini de «siyaseten artmi9
olabilir» sayar. Askeri bak1mdan ise giivenligin saglan-
d1g1m soylemez, yiikiimliiliigiimiiziin ~ogald1gm1 belir-
tir. Ba§bakan Menderes, kopiiriir. Hemen bir deme~ ve-
rerek, «milli bir siyasal zaferi>in yanh§ yans1tild1gm1,
oneminin kii~iimsendigini, baz1 ~ikarlar1m1za uymayan
bir i§ diye gosterildigini ileri surer ve §Oyle devam eder:
«Acaba CHP Genel Ba§kanmm tereddiidii mii var-
dlr ki, 'olabilir' deyimini kullamyor? Bu deyi§teki men-
{ilik, memleketimizin Atlantik Pakti'na girmesinin sal-
dirgan ama~lar giittiigti yolunda propaganda yapanla-
nn manevralanna yarayacak bir anlam ta§1maktad1r.
CHP Genel Ba§kam, bizim Atlantik Pakti toplulu-
guna katilmakla elde ettigimiz yaran yalmz siyasar
alanla s1mrh gastererek, askeri bak1mdan bu katilma-
1616

nm yarar saglamayacagma telmihte bulunma yoluy!a,..
aym menfi zihniyetin gok kotii bir ornegini daha ver-
mektedir ...
Son ci.imlesinde, ittifak htiki.imlerince alrm§ olaca--
guruz yiiktimlilltiklei'e dokunurken, bu kez en kesin de-
yi§i kullanarak, saglayacagim1z <;ikarm, yi.iklenecegi-
gimiz ktilfetleri kaq1lamaktan <;ok uzak olacagm1 da
ac;1kl1kla belirtmi§ bulunuyor.))
inonii, bu sert <;1k1§a <<Sozlerim yanh§ yorumlan-
d1)) kar§1hgm1 verir. ccE§it haklarla bize dii§ecek yi.ikiim-
ltiliigti en iyi bigimde yerine getirmek))ten soz eder ve
«olabilir» deyimini kullam§ nedenini ac;1klar:
«Olabilir demekten ba§ka bin~ey soylenemez. <;iin-
kii bir taraf saldirmaya karar vermi§se, higbir tedbir
ban§l koruyamaz*n.
* Ankara'ya verilen 3 Kasrm 1951 tarihli Sovyet notas1r
Ttirkiye'nin NATO'ya katllmakla, topraklannm bu devletlerin
sald1rma politikasmm uygulanmasmda kullamlacagm1 iddia.
eder: «Elde mevcut bir stirti bilgilere gore, ABD askeri komu-
tanllgmm ve uzmanlarmm sevk ve idaresi ve ya;:d1m1 ile Ttirk
topraklarmda askeri hava ve deniz tisleri kurulmaktad1r ve-
aym zamanda Sovyet sm1rlanna pek yakm yerlerde geni5 ol-
cilde askeri hava alanlan in§a olunmaktadir. Bu ko§ullar r,;er-·
cevesinde, zaten Atlantik'le hio;;bir ilgisi bulunmayan Ttirklye'-
nin Atlantik Pakt1'na davetinin, emperyalist devletlerin Turk
topraklanm, Sovyetler Birligi sm1rlan yakmmda, saldJrgan
emellerle askeri iisler meydana getirmek icin kullanmak iste-
ginde olduklanndan ba§ka bir anlam tai;;1mayacag1 tamamiyle
apar,;1kt1r... Sovyet Htikiimeti, Ttirkiye Hilkiimeti'nin saldugan.
Atlantik topluluguna girmekle ve Sovyetler Birligi sm1rlan
·yakmmda yabanc1 ilslerin kurulmas1 icin Tl.irk topraklarmdan_
yararlamlmasma . izin vermekle yilklendigi sorumluluga, Tilrk
Hliktimeti'nin dikkatini cekmeyi de gerekli saymaktad1r.i>
Tlirkiye, bu ilk notaya cevap verir, yeni Sovyet notas1 ise-
cevaps1z birak1lu.
ilginc bir nokta, Birinci ve ikinci Menderes Hiiklimetleri
programlarmda, Sovyetlerle ilii;;kilere hi<; yer verilmeyii;;idir.
Orta Dogu Komut.anhg1 konusunda da, 24 Kas1m 1951 ta-
rihli Sovyet notas1 :;iu gortii;;ii belirtir: «Tilrk Hiikiimeti, Ya-
km ve Orta Dogu memleketlerini, Atlantik Bloku silahll kuv-
vetleri icin askeri tis haline donii:;itilrme cabalanm giltmek-
tedir.i> · · ·
1617

Bu ilginc; tartujima siirerken, Turkiye'nin NATO'ya
;almma i§i daha c;ozillmil§ degildir. NATO'ya girecek
·Turkiye ve Yunanistan'm hangi komutanhga baglana-
.cag1 sorunu ortaya c;1kar. ingiltere, bu iki devletin kuv-
vetlerinin, NATO ic;inde de olsa, kurulacak Orta Dogu
Komutanhg1'na kat1lacak oteki devletleri de kapsaya-
-cak bic;imde bir ingiliz generaline baglanmasm1 ister.
·Turkiye, kuvvetlerini bir Amerikan komutanma, ozel-
likle NATO Ba§komutam Eisenhower'e baglatmakta di-
:retir.
MlSlr, Orta Dogu Komutanhgi tasansma katilma-
y1 reddedince, bu giri§im suya dii§er. Arna Tiirkiye'nin
NATO'da hangi komutanhga baglanacag1 sorunu bir
turlli c;ozillmez. NATO'ya giri§ gecikir. Kas1m 1951
.NATO toplantismda, Turkiye ve Yunanistan'm Kon-
sey toplant1larma «gozlemcin olarak almmalan karar-
la§tlnhr.
NATO Konseyi'nin 1952 f}ubat toplantismda, Tiirk
ve Yunan kuvvetlerinin nereye baglanacagi hususunda
iic; gorilf? ortaya atihr : Balkan Komutanhg1, Giiney
Avrupa Komutanhgi ve ABD'nin de kat1lacag1 bir Or-
ta Dogu Komutanhgi. !ngiltere ise, Tfukiye ve Yuna-
nistan'la birlikte Dogu Akdeniz'i ic;ine alan bir Ege Ko-
.mutanhg1'nm kurulup, NATO'ya (SACEUR) bagh in-
giliz Orta Dogu Ba§komutanhgma baglanmasm1 ister.
Sonunda Fransa'nm arac1hg1yla bir orta yol ilzerinde
.anla§1hr. Kara Kuvvetlerinin Giiney Avrupa Kuvvet-
leri Komutanhg1'na, Deniz Kuvvetlerinin ise kurulacak
Orta Dogu Komutanhg1'na baglanmas1 kararla§tinhr.
Niyet, Deniz Kuvvetlerimizi ingiltere komutasma ver-
mektir. Turk Kara Kuvvetleri de aslmda, dogrudan
·.dogruya Napoli'deki Giiney Avrupa Miittefik Kuvvet-
leri Ba§komutanhgi'na degil, Hava Kuvvetlerinin ha-
rekat kontrolii bak1mmdan bagh olan klsmiyla birlik-
te, bir Amerikah Korgeneral komutasmdaki Giineydo-
gu Avrupa Kara Kuvvetleri Komutanhgi'na baglarur.
1618

Ataturk'iln bu konudaki duyarllhgi ve Birinci Dilnya
;Sava§1'mn verdigi dersler unutulur"'.
NATO'YA GiRi~
Bu Angloamerikan payla§masmdan sonra, NATO'-

ya giri§ yolu a<;11Ir. 18 f}ubat 1952'de Tilrkiye, NATO'ya
girer ve Lizbon toplantisma katihr. Meclis'te bu ka-
tilma, bilyilk bir CO§kunlukla kar§Ilamr. Hatipler, ccta-
rihte ilk kez e§it hakla bir ittifaka girdik» derler. Diln-
ya Sava§1'nm ilnlil generallerinden Ali ihsan Sabis, Tu-
* Gtiney Avrupa Mtittefik Kuvvetler Bai;;komutanhg1 Na-

poli'dedir. Gtiney Avrupa'daki i.i.<; hava kuvvetinden italya,
NATO'ya ay1rd1g1 kuvvetleri bir italyan generalin komutas1 al-
tmda dogrudan dogruya bu bai;;komutanl1ga baglar. Ttirkiye ve
Yunan!stan i<;in ise, 1952 Agustosunda, .Giineydogu Avrupa Ka-
ra Kuvvetleri Komutanhg1 kurulmas1 kararlar;;t1nhr. Bunun ba-
l;lllla da bir Amerikall Korgeneral atanmas1 adet olur. Sezai
Orkunt, 28 Kas1m 1967 tarihli Cumhuriyet gazetesinde, Ttirk
Orgenerallerin Amerikah Korgenerale baglanmasm1, Atattirk' -
tin bu konudaki dili;;tincelerini de hatirlatarak, r;;oyle eler;;tirir:
<tTtirk Ordu Komutanhklan ve Hava Kuvvetlerinin harekftt
kontrolti bak1mmdan bu komutanhga bagh olmalan, nas1l yo-
rumlamrsa yorumlansm, Ttirk Orgenerallerinin bir yabanc1
Korgeneral buyruguna verilmesinden bal;)ka anlam ta31maz
Her ne kadar seferde, bu Korgenerallik kadrosu Orgeneral :>la-
caksa da, bu da durumu bi<;im bak1mmdan hafifletmekten ote-
:Ye gidemez.
Birinci Dilnya Sava111'nda da, degir;;ik kor;;ullar olmasma
ragmen, yabanc1 bir komutana itibar etmenin garip anlaytl;)J
.i<;inde hareket olunmur;;tur. Eger Qanakkale'nin kaderi bir ya-
banc1 komutanm sevk ve yonetiminde yilrtittilse ve Albay Mus-
tafa Kemal mtidahale etmeseydi, tarihler c;anakkale Zaferi'ni
yazmayacak, tarihin seyri degii;;meyecektb
Atatiirk'iin 1917 bal;)larmda Bai;;komutan Enver Pai;;a'ya
yazd1g1 ve Falkenhayn'm Ordularm bai;;mdan almmas1m iste-
yen, daha once soziiqil ettigimiz raporunu hatirlayahm: <'Fal-
kenhayn, her flrsatta her;kese karl;)l Alman oldugunu ve elbette
Alman <;1karlanm en <;ok diil;ltinecegini si:iylemektedir ... Mem-
leket biitilntiyle bizim elimizden <;1karak bir Alman somtirgesi
durumumt girmi§ olacaktir. l!""alkenhayn, Anadolu'dan getirdi-
gimiz son Ti.irk kanlanm kullanmll;l bulunacakt1r.~
1619

ranc1 duygulanm yenemeyerek, Milli Savunma Biit~e
si gorii§iiliirken haykinr :
«- Amerikan uc;ak gemileri derhal Bogaz'dan ge-
c;ip Karadeniz'e ac;1lmah ve Montreux Antla§mas1 yir-
tihp at1lmalldm> 170 •
Turk D1§i§leri Bakaru, Lizbon'da kat1ld1g~ ilk NATO
toplantismda kayits1z §arts1z i§birlig'inden soz eder :
«Biiyi.ik harekette ve kayits1z §arts1z i§birligi zihni-
yetiyle hareket etmeyi ilke edinen bir mi.ittefik bula-
caks1n1z.))
Gerc;ekten oyle olur. Hemen biitiin kuvvetler, NATO
buyruguna verilir. Ne yard1m verilirse, ahrur. Gizli iki-
li anla§malarla, Rusya'yi nukleer silahlarla bombala-
yacak - stratejik bombard1man m;aklan da dahil -
her turlii uc;aklan banndiran hava iisleri, en geli§mil}
istihbarat iisleri, radar §ebekeleri kurulur. Casus uc;ak-
lar ve balonlar uc;urulur. Amerikalllann hemen her is-
tegi c<kayits1z §arts1z i§birligii> zihniyetiyle yerine ge-
tirilir*. Atati.irk doneminde Fransa, 1srarla Tilrkiye'yi:
bir «Dogu Polonyasw yapmak ve Rusya'yi ku§atmak
* Bu konu tizerine Ainiral Afif Btiyilktugrul, §Unlan ya-
zar: «Fatin Rti§tti, Sultan Hamit'ten farks1zd1. Ya da zamanm
devlet ve htiktimet ba§kanlanm Sultan Hamit'e ~evirmi§ti. As-
kerleri dinlemeden karar verdiler: Btittin kuvvetlerimiz ve Lu
arada Deniz Kuvvetlerimiz NATO emrinde olacak ...
Bu karara yalmz bizim komutanlammz degil, NATO ko-
mutanlan da §a§ml§lardi. Deniz Kuvvetleri Komutanumz rah-
metli Sadik Altmcan'm italya'y1 ziyareti s1rasmda, sofradakr
resmi ziyafette ben terctimanllk yapnu§t1m. italy:m Komuta-
m sormu§tu:
- Btittin kuvvetlerinizi NATO Komutanl!g1 ernrine verdi-
niz mi?
- Evet.
- Sizi takdir etmek ge~·ek, biz bu cesareti gosteremedik ... »
(Yeni istanbul gazetesi, 12 Nisan 1969) ..
Zorlu ile ilgili bir amsm1 da (Fatin Rii$tti o sirada NATO
Daimi delegesidir) Qetin Altan anlatir :
«Zorlu, ahbapllk ettigim biriydi. Turk Ordusu'nun ytizde
95'inin NATO buyruguna verilmesi icin cal11;;1yor ve bunu btiyiik
bir ba~an olarak kabul ediyordu. Bir ak§am yemeginde evin-
de konu~tuk.
~620

\i.stemi§ti. Ataturk, bunu reddetmi§ti. Menderes'in «oli.im-
suz dostluk)) sozlerine, ccABD'nin dostu yok, ~1karlan
varc:hr» diyen Dulles, Atatiirk doneminde ba§anlama-
yaru ba§anr. Dulles'in «Tarafs1zhk, ahlaks1zhktlr» go-
rli§ilne uygun bi~imde, Yugoslavya'dan Pakistan'a ka-
dar uzanan bir ittifak zinciri kurmaya koyulunur. Tito
ile Balkan Pakti denemesi, bunun Hgin~ bir hikaye:.
sidir.
ATATURK'UN BALKAN PAKTI'NDAN
MENDERES'tN BALKAN PAKTI'NA ...
Dulles, Yugoslavya, Yunanistan ve Turkiye ara-
smda NATO ile ili§kili bir Balkan Pak.ti kurulmasm1
ister. Menderes, bunun oncliluglinu yapar.
Tito, 1948'de Rusya ile bozu§mU§, Kominform'dan
aynlm1§tlr. Amerikan yard1m1 almaya ba§laml§tlr. Fa-
ka t topraklannda us vermeyi reddetmi§tir. Dulles, bu-
nu Balkan Pakt1 yoluyla ger~ekle§tirmeyi ve Rusya'yi
ku§atma politikasm1 geni§letmeyi dener~
Yugoslavya, ger~ekten Rusya'mn ve oteki kom§U
komilnist Ulkelerin ag1r baskls1 altmdadir. Ustelik, Yu-
nanistan'la ve Triyeste yiizilnden italya ile de ili§kileri
kotiidiir. Bu bask1y1 hafifletmek amac1yla Yugoslavya,
'Tiirkiye ve Yunanistan'la i§birligine ilgi gosterir. BOl-
gesel bir anla§maya hazirdir. 28 ~ubat 1953'te ii~ dev-
let, Atatiirk'iin pek ~ok benzerini imzaladli?;I - birle§-
mi§ Milletler ilkeleri ~er~evesinde ~ bir Dostluk ve i§-
birligi Anla§m.as1 yaparlar. Bu anla§ma daha geli§tirile-
- Bag~lanmaz bir hata yap1yorsunuz, demi§tim. Bir dev-

letin ordusu yabanc1larm buyruguna verilmez.
- Hem kocaman bir Ordumuz olacak, hem de bunu Ame-
rika besleyecek, fena m1?
- Bilemezsiniz ileride ne dertler ai;acakt1r bu bizlm ba.§1-
miza?
- En akllh ii?i yap1yorvz.
- Peki bu karan Meclis'ten ge(:irecek mislniz?
--..,. Uzun etme, fazla iisttimiize gelirsen, komiinisttir der,
nefesini 'keserlz haa!» · (Ak;;am gazetesi, 26 l;.\ubat 1970).
1621

rek, 9 Agustos 1954'te, Bled Antla§mas1 imzalamr. Bu-
na gore, uc; devlet, ic;lerinden birine said.In kar§1smda
gerekli tedbirleri alacaklard1r. Fakat NATO uyesi Yu-
nanistan ve Tiirkiye'nin NATO dolayis1yla ald1klan yu-
kumliiliiklerin uygulanmasm1 gerektirecek bir saldln
kar§ISmda, Yugoslavya ozgurliigiinii koruyacaktir.
Dulles ?e Menderes, bu iic;IU savunma duzenini,
NATO'ya bag1mh kllma yolunda c;aba gosterirler. Ama
Kominform'un ag1f .bask1s1 altmda dahi Tito, has1m
bloklara suriiklenmeye isteksizdir. Stalin'in Oliimiinden
sonra, Rus politikasmda estirilen yumu§ak ruzgarlar,
Tito'nun i§ini kolayla§tlnr. Gerc;ekten Sovyet Hiiktime-
ti, Yugoslavya'ya kar§1 uygulad1gi. sertlik politikasma
son verir. 30 May1s 1953'te Tiirkiye'ye de bir nota ve-
rerek, Turkiye iizerinde hic;bir toprak istegi olmad1gm1
bildirir. Bogazlar'da ortak us sorunundan vazgec;er. «Bo-
gazlar'dan gelecek tehlikelere kar§1 Sovyet guvenligi-
nin, hem Turk, hem de Sovyet hiikumeti tarafmdan ka-
bul edilebilecek ko§ullarla korunabilecegini» kabul
eder.
9 Agustos 1954'te Bled Antla§mas1 imzalamrken,
Turk, Yunan ve Yugoslavya DI§i§leri Bakanlan, yaymla-
d1klan ortak bildiride, Sovyetlerin bu tutumunu goz
oniinde tutarak, «dunyayz tehdit eden sava§ tehlikele-
rinin §imdilik azalmi§ oldugunu» ac;1klarlar. Bled Ant-
la§mas1 ile, «ba§ka Ulkelere ornek olmaya deger hare-
ketlerinin, milletlerarasi durumda gerginlikleri gide-
recek og&erin meydana gelmesine buyuk Olgude yar-
dim edecegine» giivendiklerini belirtirler.
Tito Yugoslavyas1, Menderes Hiikiimeti'nin de Tiir-
kiye adma imzas1 bulunan Bled Antla§mas1 bildirisin-
deki yolu izler. Bundan ba§ma bir felaket gelmez, ter-
sine Tiirkiye'den daha c;ok Amerikan yard1m1 ahr ve
diinyada itiban artar. Ankara Hiikiimeti ise, Dulles
c;izgisi saplant1smdan c;1kamaz.
· Bled Antla§mas1 geregince kurulan Daimi Konsey,,
1622

ilk toplantis1m 28 ~ubat - 2 Mart 1955'te Ankara'da;.
yapar. Bu toplant1dan Belgrad'a doniince Yugoslav D1§-
i§leri Bakaru ·Popovi<;, §U a<;1klamayi yapar :
«Mevcut ko§ullar i<;inde, askeri tedbirler konusu-
na c;ok fazla agJ.rhk vermemek gerekir. Bu husus, ozel-
likle Yugoslavya'nm herkes<;e <;ok iyi bilinen blok poli-
tikas1 kar§ISlildaki tutumu goz Onti.nde tutulunca, bi.iyi.ik
bir on em kazanmaktad1r .» 171
Tito, iki di.inya sava§I arasmda Balkan politikas1-
nm §ampiyonlugunu yapan Atati.irk gibi, has1m bloklar
politikasma kar§Idir. Menderes Hi.ikl,i.meti ise, Dulles.
c;izgisindedir. 4-9 Mayis 1955'te Zorlu ile birlikte Tito'-
yu uyarmaya ve aydmlatmaya giden Ba§bakan Men,-
deres, Belgrad'da §Oyle konu§ur :
«Kamm1zca, diinyanm genel durumundaki gergin-
liklerin biraz gev§emeye dog-ru gittigi yolundaki iyim-
ser iddialar, ciddi nedenlere dayanmaktan c;;ok duygu-
lara seslenmektedir.»
Yugoslav devlet adam1 Kardelj, §U kar§ihgi verir:
«Daha devamh bir ban§ olas1hklan, bugiin daha.
c;;ok ger<;ek alanma girmi§tir ... Milletleraras1 gerginli-
gin azalmasm1, ban§ ic;;inde ortak ya§amayi ve millet-
leraras1 anla§ma egilimini gi.i<;lendirdigi takdirde, her-
i;aba, gereksiz ya da ki.ilfetli sayilmamahdlr. Boyle bir
geli§me olasiligina baglanan umutlar, hayale degil, el-
de edilen sonw:;larm ger<;ek<;i degerlendirilmesine ve
bir milletin kendi bari§ ve ozgurlilgunu, kendi oz gil<;-
leriyle kesin savunma. azmine ve kudretine dayanmak
ko§Uluyla, beyhude sayilmayacagi gibi, kil<;ilmsenemez
de ... »
Atati.irk'iin say1s1z konu§malannda <;ok daha gi.i-
zel ornekleri bulunan bu di.i§i.inceler, Ba§bakan Mende-
res'i etkilemez. Tarafs1zhk politikas1m gergekgi saymaz,
hayalcilik diye kmamakta devam eder ve Kardelj'e §U.
kar§1hg1 verir: .
«Bugiin her ikimiz de yalmz degilsek, bunu milli
ve milletleraras1 sorumluluklar1mizm bilincinde olarak
1623.

'Ve tarafs1zhk hayallerinden kendimizi koruyarak, ge-
_reken bireysel ve ortak savunma tedbirlerimizi almak-
tan geri durmamu~ olmam1za ve ban§sever devletlerin
NATO toplulugu ad1yla bir ban§ ve savunma bloku
.meydana getirmi§ olmasma borc;luyuz.))
Ne var ki, kendisi de komtinist oldugu ve Komin-
Jorm'dan koptug·u ic;;in, komtinist blokun en ag~r teh-
didi altmda bulunan Yugoslavya, bu sozlerden hie;; et-
kilenmez. ABD'den, onun ulkeye yerle§mesim~ ve ic;; i§-
lerine kari§masma izin vermeden, bol ekonomik yard1m
ahr, us vermez ve hayalci say1lan tarafs1zhktan aynl-
.maz. Yugoslavya, Balkan ittifak1 daha imzalanmadan
once, en s1k1§1k bulundug·u gunlerde dahi, Menderes'e
Dog·u-Bati blok mucadelesinin d1§mda kalacag1m be-
lirtmi§tir. Tito, bu gorii§8 bagh kahr. Dulles ve Men-
deres tipi Balkan Pakti boylece oliir.
NATO VE TURKiYE'NiN GUVENLiGi
Tito Yugoslavyas1 giivenligini gerc;;ekc;;i sayd1g1,

kendi guctine ve ban§<;;l politikasma dayah tarafs1zhk-
ta ararken, Menderes Tiirkiyesi, giivenligini «kaytis1z
:§arts1z i§birligi zihniyeti» ic;;inde NATO'ya taglar. Dul-
les'm NATO stratejisi basittir : ittifakm iiyelerine
herhangibir sa1dm olursa, Sovyetler Birligi'ne niikleer
silahlarla topyekun bir sava§ ac;;1lacaktir. Ne var ki,
NATO'daki T'iirk askeri yetkilileri gok gegmeden gorur-
ler ki, gergek bu olc;;i.ide basit deg·ildir. NATO'da «bOl-
gesel saVa§», 1<s1mrh sava§», «kanat» gibi deyimler ge-
li§tirilmektedir. Turkiye kanat, Bat1 Avrupa ise merkez-
.dir. Merkeze saldmda niikleer silahlara ba§vurulacak-
t1r. Kanatta ise, bu kesin degildir. Sava§m gene! mi,
yoksa s1Illrh m1 olduguna bak1lacaktir. Belki de Toros-
larda duran bir sava§, s1mrh say1labilecektir. Hele ka-
nattaki smirh bir sava§a, nilkleer silahlara kesinlikle
ba§vurmadan, bolgesel nitelikte, buyiik bir olas1hkla
·Toroslarm Guneyinde, konvansiyonel silahlarla bir kar-
1624

§Ihk verilebilecektir. NATO'daki Ti.irk askeri yetkilile-
ri, kafalan kurcalayan bu sorulara hic;bir zaman olum-
lu ve a<;1k cevaplar alamazlar. Arna anlarlar ki, NATO
i<;inde otomatik bir gi.ivenlik saglama umutlan, brn~ bir
hayaldir. Oysa daha o tarihlerde, gi.inumiiziin i.inlii Kis-
singer'i kitaplannda - hele Sovyetler Sputnik'i de ya-
pmca - Tiirkiye'den ba§lay1p Pakistan'a dogru uzat-
tigi «gri bOlgeler))in nukleer silahlarla savunulamaya-
cagim ac;1kc;a yazar. Bradley de 1950'de ayru §eyleri i<;-
tenlikle soylemi§tir. Kissinger, daha da ileri giderek,
sm1rll bir sava§ta Bab Almanya'nm korunma dI§l ka-
labilecegini iddia eder :
t<Eger Sovyetler Birligi, Bat1 Almanya'da direni§i
kirmak i<;in gori.inti§te sm1rh bir harekata giri§se ve
bunu ABD ve miittefiklerinin arazisine dokunulmaya-
cagi garantisiyle birlikte yapsa ve hemen ban§ gorii§-
melerine ba§lama onerisinde bulunsa, topyekfui sava§
ak1lc1 bir davram§ olur mu?» 172
(<Sec;me Zorunlulugu» kitabmda, sorunu bOylece
ortaya koyan Kissinger, Bab Avrupa'da bile i§lernesi
ku§kulu bulunan topyekun sava§ tehdidinin, kanatlar-
da ve gri bolgelerde hie; de inandlnc1 olmayacag-Im be-
lirtir*.
* Turk ve Amerikan askeri yetkillleri ile konusarak ve ABD
resmi belgelerinden yararlanarak, askeri yard1m program1 go-
revlilerinden James Madison Garett III'un Columbia Univer-
sitesi'nde verdigi «ABD Dl§ Politikasmm Bir Arac1 Olarak Tur-
kiye'ye Yap1lan Yard1m, Ozellikle Askeri Yard1m:1> tezi, 1960'-
lardan once Tiirkiye'nln savunmasmm NATO ac;1smdan nas1l
gortildugilnti ac1kca ortaya koymaktad1r. General Aloe'nin be-
lirttigine gore, NATO planlay1c1lan, gene! bir savasta dahi,
Tiirk!ye'den yalmzca birkac; gun kazand1rmasm1 beklemekte-
dirler: .:Genel bir sava§ halinde, Orta Dogu'dakl Sovyet ilerle-
meslnin yalmzca birkac hafta. hatta birkac gtin geciktirilmesi,
Tilrkiye'ye yap1lan askeri yard1mm bedelini kars1lamaya yeter-
lldir.l>
Garett, <l'iirkiye mi savdunulacak, yoksa Orta Dogu'nun
petrolil mu?:t> bic;lminde, Washington ile Ankara arasmda bir
gtirus aynhg1 oldugunu belirtir: «iki temel ayr1hk vard1. Bun-
1625

Feridun Cemal Erkin'in ~iklad1gma gore, Kru§gov.
o gtinlerde Walter Lippman ile yapt1gi bir konu§mada
kl§k1rtic1 ve k1zd1nc1 bir dille tehditler savurur :
ccSiz NATO'nun etkin bir savunma arac1 oldugunu
mu samyorsunuz? brnegin bizim kom§U Ttirkiye'yi ele
alahm: Bir sava§ g1kt1g1 zaman, sizin General Norstad,
Tiirkiye'ye yard1ma gittigi zaman, cenaze torenine bile
geg kalmI§ olacaktir.» 173
Sozler ktistahgadir, ama Kissinger de daha kibar
bir dille benzer bir gorti§il savunmaktadir. Ne var ki, bu
sozler, Tiirkiye'de duyulmaz. Yetkililer de aldm§ etmez.
Parola, «ABD'nin askeri isteklerine evet demek, kaf§1-
llg1nda azami askeri ve ekonomik yardlm elde edebil-
mek>>tir. Hatta Cihad Baban'a inanmak gerekirse,
larm ilki, Ti.irk Hi.iki.imeti'nin ba:;; amacm1 dogal olarak Ti.ir-

kiye'nin savunulmasmm te:;;kil etmesiydi. ABD it;in ise, Tiirki-
ye'nin savunulmas1 ikinci derecede onemli bir konuydu. Ttirk
Htiki.imeti, Sovyet sald1nsma kar:;;1 b~anlI savunmada mum-
ki.in olan en genii;; tilc;tide kesinligi saglamak ic;in, ittifak ga-
rantileri, askeri ve ekonomik yard1m isterken, ABD Hi.iki.imeti,
yalmzca Orta Dogu'ya Sovyet ntifuzunun s1Zmasm1 mi.imki.in
olan en ucuz maliyetle engelleme c;abasmdaydi. Sonuc;, Turk
Hi.iki.imeti'nin devaml1, ABD'nin vermeye hazir oldugundan
c;ok daha bi.iyi.ik olc;i.ide yard1m isteginde bulunmas1 oldu. Kon-
gre odenegi ile sm1rl1 bulundugundan, yard1m miktan Turk
Htiktimeti'nin degil de Amerikan Hilkilmeti'nin gorti:;;lerine ya-
km gerc;ekle:;;ti.
Ikinci temel gtiril:;; aynllg1, Ti.irk Hiikilmeti, her~eyden on-
ce iilkenin savunmas1yla ilgiliyken. ABD'nin hie; degilse prog-
ramm ilk y11larmdan sonra, Orta Dogu savunmasmm bir par-
c;as1 olarak Tilrkiye'nin savunmas1yla ilgilenmcsinden doguyor-
du. Aynca ABD, Tiirkiye'nin NATO'ya giri!')inden sonra, Sov-
yetler Birligi'ne kar!'jI bir biitiin te:;;kil eden Bat! savumna-
smm kanattaki pari;as1 olan Tiirkiye i.le ilgilenmekteydi. Bu
nedenle, bir genel sava:;; durumunda, Amerika Hiikiimeti, Do-
gu ve Orta Anadolu'nun biiyfik k1smmm Sovyet i!?gali altma
clii1'mesini, daha bilyiik bir ho:;;goriirliikle kabul edebilirdi. Tilrk
Htikiimeti ise, gei;ici bir siire i1;in bile olsa, Tiirk arazisini.n bil-
yiik bir k1smmm yitirilmesini ve milyonla:rca Tiirkiln Sovyet
i:;;gali altmda kalmasm1 milli bir felaket saymaktaydn>. (Do-
gan Avc10glu, Devrim Uzerine, s. 175-190).
i626

Menderes bunu Bati Almanya Ba§bakam Adenauer'e bile
ac;;1klar. Aralannda §U konu:;ima gec;;er :
((Adenauer - Milli bir kalmmay1 yalmz dI§ yard.I-
ma dayanarak yi.iri.itmek c;;ok tehlikelidir.
Menderes - Bize elbet yard1m etmek zorundadir-
lar. NATO ic;;inde onlan bedava m1 destekliyoruz?» 174
TURK ORDUSU'NDA AMERiKAN ATLARI...
insaf ve yard1m dilenmek gibi bir il-

ke yoktur. insaf ve yardrm dilenciligiy-
le, millet isleri ve devlet isleri goriile-
mez. Millet ve devletin onuru, bagrms1z-
l1g1 saglanamaz.
ATATURK
Politika, bu Olc;;i.ilerle yiiri.itiili.ir. Birc;;ok Avrupa i.il-

kesi reddederken, Jupiter fiizelerinin kurulmas1 bir an-
la§mayla kabul edilir*. Her tiirli.i yard1m saglamak, en
onemli konudur. Yard1m konusu, ilginc;; hikayelere yol
ac;;ar. Ornegin 8 Arahk 1953 tarihli Cumhuriyet gaze-
tesinde yaz1ld1g1 i.izere, NATO Ba:;ikomutam General
Gruenther, Tiirk gazetecilerine :;iu tath amyi anlat1r:
((- Ankara'daki milli bayramm1zda gec;;it tOrenini-
zi zevkle seyrettim. Hatta bu sirada ho§ bir:;iey oldu. Su-
varileriniz gec;;erken, Cumhurba§kanm1z Bayar'1 ooyle
" Amiral Sezai Orkunt'a gore, Washington'da Amira! Aziz

Ulusal, Zorlu'ya bu fiizelerin yarars1zhg1m anlatmistrr: «Tiir-
kiye'ye fayda saglamaz, niikleer hedef tel)kil edecek. ABD is-
teyince .ancak kullamlabilecek. Kullamlsa da diisman ilerler-
ken Urallara at1lacak, oyle yoneltilmi§ hedefi. Bu, dii§man
ilerlemesini durdurmaz». Zorlu, §U karfi11lg1 verir: «Hepsini dii-
stindiik. Asker say1smm azalt1lmasm1 saglayacak. Tiiketimden
iiretime kayd1racag1z gen<;leril>. Oysa askeri yard1m, Turk sa-
vunma giderlerini, ekonomik kalkmmay1 baltalayacak bil;im-
de, biiyiik ol!;tide artrrmrstir.
1627

bir suvari birlii?;ine ve bi:iyle giizel atlara sahip oldukla-
nndan dolayi kutlad1m. Kar§1hk olarak, atlarm yiizde
90'1 Tennessee ve Kansas'tan ithal edilmi§tir, demesin
mi?
Ne yaparsm1z? Dilnya sade makine ve telrnikle de-
gil, atlarla dahi Amerikanla§1yor galiba!. .. »
Bu «Amerikanla§ma» ve yardlm saglamay1 dl§ po-
litika amac1 haline getirme 9abasmda, her iki taraf da,
ba§hca kamt olarak Amerikan askerinin «9ok pahalln,
Turk askerinin «9ok ucuzn oldugunu ileri si.irerler. 5
Mayis 1952 tarihli Ti.irk gazetelerine gore, ABD Yard1m
Kurulu Ba§kam General Arnold, Oguzhan Koraltan'm
(Refik Koraltan'm oglu) The Turkish Times gazetesi-
ne verdii?;i deme9te §6yle konu§ur :
c<ABD, Turkiye'de harcad1gi her dolara kar§Ihk, ii9
dolarhk giivenlik saglarn.
30 Haziran 1953 tarihli gazetelere gore, ABD Tem-
silciler Meclisi Ba§kam Martin, bire i.i9 oranmm bire
yirmiye ula§tigim a91klar :
«Bir Amerikan askerinin bak1m1, yilda 11 bin do-
lara mal olmaktad1r. Dunyanm en iyi sava§91lanndan
biri olan bir Tiirk askerini donatmak i<;;in yilda 570 do-
lar gerektir. Turk askerinin cesaret ve yigitligini Ko-
re'de gorduk. Modern ve iyi donatilm1§ bir Turk Ordu-
su'nun varhg1, giivenligi artiran bir etkendir.»
Ocak 1958'de New York Ticaret Odas1'nda Buyuk-
el9i Suat Hayri Urguplu ise, ABD askeri yerine Turk
askeri kullanmada kazancm bire otuza ula§t1gm1 be-
lirtir:
«Ti.irk askeri 136 dolara, Amerikan askeri 5500 do-
lara mal olmaktad1r. i>
1628

MENDERES'iN DU$U$0
Milletimizin kurdugu devletin almyaz1-

sma, i§lerine, bag1ms12llgma sam ne
olursa olsun hi~ kimseyi kan§t1rmay1z.
<Nutuk, s~ 710)
ATATURK
Ne var ki, biitiin bu maliyet hesaplarma ve Men-

deres'in «NATO'yu bedava m1 destekliyoruzn g6ri.i§i.1ne
ragmen, umulan yarchm verilmez. Menderes'in 1954
yilmdaki 300 milyon dolarhk ek yarchm istegi reddedi-
lir. Amerikan ekonomi uzmanlanm dinlemeyi§i ve eko-
nomide a§m geni§lemeye gidi§i kmamr. Ancak Jupiter
fUzelerini Ti.irkiye'de kurma i§i <;;1kmca ve Menderes
devaliiasyon yap1p «istikran> politikas1 uygulamaya ra-
Zl olunca, bir miktar yard1m verilir.
5 Mart 1959'da, ABD ve Tiirkiye arasmda, NATO

ve Bagdad Pakt1 ile elde edilemeyen ikili kar§1llkh sa-
vunma antla§mas1 imzalamr. Antla§ma, «dolayh salch-
n>>ya garanti yiiziinden DI§i§leri Komisyonunda da
Biilent Ecevit tarafmdan ele§tirilir, Aslmda Truman ve
Eisenhower doktrinlerinden beri bu kavram kullam!-
maktad1r, fakat ilk kez 1959'da bunun hO§a gitmeyen
muhalefete kar§1 di§ miidahale garantisi olmasmdan
iirkiili.ir. 27 Mayis ihtilalcileri de aym korkuyu duyar-
lar. Ashnda bu, ABD isterse i§leyecek bir mi.idahale yi.1-
kiimHiliigiidiir.
~ubat 1959'da, millile§tirmelere kar§1 belli ko§ul-
larda Tiirkiye'ye yatinlan Amerikan sermayesini ga-
ranti eden ve Ti.irk Hiikiimeti'nin kar§1sma sermayedar
yerine ABD Hiikiimeti'nin i;;1kmasm1 saglayan Yatmm
Garanti Anla§mas1, Millet Meclisi'nde onaylamr. DP
Milletvekili Sabri Dilek, ((Bu, kapitiilasyondurn diye di-
renirse de, etkili olmaz.
Biraz sonra ABD DI§i§leri Bakan Yard1mc1s1 Dillon,
kalabahk bir kurulla Tiirkiye'ye gelir. Ekonomik istik-
rar program1m inceler, i§adamlanyla konu§ur. Prof.
1629

Lenczowski'ye gore, Dillon, Turk i§ <,;evrelerini Sovyet-
lerle olan yatmm projeleri uzerinde sorguya c;eker*.
Sovyetlerle onemli yatmm anla§malan yap1lmad1g1 ve
yap1lmasmm da dli.§li.nillmedigi yolunda gar:mtiler
ahr 17 ;;.
Ne var ki, Menderes, «fli.ze konusunda RuslarC.an
geri kald1k, Amerika tehlikeden diye Ba§kan Aday1
Kennedy'nin c;ok etkili bir kampanya yuruttugu ve bu
nedenJ.e Jupiter filze usleri kurulmasma hazirlamld1g1
bir sirada, ABD kamuoyu korku ic;indeyken, 11 Nisan
1960'ta Moskova'ya gidecegini ilan eyler. Kru§c;ov'u da
Turkiye'ye c;ag1nr. Menderes'in yuzlerce milyon dolar
Sovyet kredisi alacagmdan soz edilir. Kim dergisinde
* 1957 ilkbaharmda Sovyet Biiyilkelc;isinin Emlak Banka-
si ve Petrol Ofis'e yar·irrn onerileri olmuiitur. 1956'da Turk Ti-
caret Odas1 Ba§kanma, Turk ozel kesimine yard1m ic;in Sov-
yetlerin oneride bulunduklan yaz1lm1§t1r. 1957 Haziranmda bir
l§ Bankasi grubu Rusya'ya gitmi§tir. Tevfik Ril§tii Aras'm da
yetkilileri arasmda bulundugu i§ Bankasi, Bat1h firmalarca
reddedilen cam fabrikas1 kurma onerisini kabul etmi§tir. Sov-
yetler, uzun silreli krediyle petrol gibi mallar satabilecekleri-
ni ac;1klam1§lard1r. Saghk Bakam Liitfi Kirdar, 1959 sonlanna
dogru Rusya'y1 ziyaret etmi§, «Bundan sonra Sovyetlerle ili§-
kilerimiz geli§ecektir» demi§tir.
9 Ocak 1960'ta D1;;;i;;;leri Bakam Zorlu, §Oyle konu§ur: «Biz,
Sovyetler Birligi ile kom§u iki memleketiz ve gene hepimizin
bildigi gibi, bag1ms1zhk sava§1m1zdan sonra bu iki memleket
a§ag1 yukan 1938'e kadar tam bir dostluk havas1 ic;inde ya§a-
m1§ bulunuyordu ve bunun gerc;ekten Tiirkiye bak1mmda~1 ya-
rarlar saglad1gm1 gordiik ...
Sovyetlerle Batmm temaslan yenidir ... Baz1 arkada§lar ne-
den bizim miittefiklerimiz Sovyet Rusya ile temas ediyorlar da
bizim temaslanm1z dogru gorillmiiyor ve giinah say1hyor diye
soru sordular. Derhal soyleyeyim ki, boyle bir dii§iince soz ko-
nusu degildir».
11 Nisan 1960'ta Menderes'in Rusya'ya gidecegi, Kru~c;ov'
un Ankara'ya gelecegi ac;1klamnca, inonii, giri§imi baz1 sakm-
calarla olumlu kar§1lar: 4Ban§ ara§t1rmasm1, ozel kayg1larla
istemiyormu§ gibi bir haks1z yanh§ anlamadan memleketimizi
kurtarmally1z. Bunun kadar dikkat edilecek bir ba§ka nokta. da,
buyiikler arasmdaki (ABD - SSCB) ili§kileri somiirmek yolun-
da sagda solda gorillen heveslerden uzak kalmakt1r».
1630

Sadun Tanju'nun ai;;1klad1gma gore, Menderes Gazete-
ciler Cemiyeti'nde «Qin ve Rusya, ABD'yi gei;ecek. Zi-
ra ABD tuketimci, otekiler yatinmcl. Yuzde 30 yat1nm
,yap1yorlat)> diye konu§ur. Menderes'in ABD ekonomik
yard1mmdan ho§nutsuz o!dugu anla§1hr. ABD basmm-
da sert ele§tiriler g1kar. 8 May1s 1960 tarihli N.Jwyork
Times, «Menderes, politikasm1 degi§tirmedigi takdirde
olaylann nas1l geli§ecegi bilinemez» der.
27 May1s olur*. Sovyet Rusya ziyareti ertelenir.
Kru§gov da Ttirkiye'ye gelemez. Sovyet ekonomik yar-
d1m 6nerisi reddedilir. Jupiter fUze usleri kurulur. Un-
IU Sulzberger, 5 Haziran l 960'ta yeni DI§i§leri Bakam
Selim Sarper'i over :
«Selim Sarper, gerek NATO'nun, gerekse ABD'nin
eski bir dostudur... Di§i§leri Bakanhgma Sarper'in ge-
tirilmesi, Turkiye'deki darbenin Pakistan'dakinin ben-
zeri, M1sir, Irak ve Kuba'dakinin kar§1t1 oldugunu gos-
termi§tir».
Sarper, NATO toplantismdan donii§te, 19 Kas1m
1961'de gazetecilere §6yle konu§ur:
«~imdiye kadar Rusya'dan yap1lmas1m istedigimiz
herhangibir yard1m istegimiz bulunmad1g1 gibi, bun-
dan sonra da boyle bir istekte bulunmaya niy::tli cl-
mad1g1m1z1 soyleyebilirim.»
* ABD'deki ar;1klamalar gi:istermi~tir lei, CIA, 27 May1s ha-
z1rllklarmdan haberdard1r, fakat bundan Mendercs'i haberdar
etmemif?tir. 27 May1s'tan once, Ankara'dan merkeze gi:inderilen
bir CIA raporunda $U sonuca vanhr: ¢Menderes'in gll.nleri sa-
y11ld1n. Bir dlplomatm hazirlad1g1, Ulus gazetesinde r;1kan ve
yanda kestirilen ABD kaynaklarma dayah yaz1 dizisinde $i:iyle
deniliyordu: «CIA, Cemal Giirsel'in ihtilaldeki roltinii vaktinde
.sezmemi(? olmakla birlikte, ihtilalin haz1rland1gin1 yakinen bi-
liyordu ... ihtilali haz1rlayanlarm c;;evreleriyle temas saglamay1
ba:;aran CIA mensuplan, durumu giinil giiniine Washington'a
bildiriyorlardi. CIA'nm Tilrk ihtilal hareketini i:inceden i:igren-
mi~ olmas1, CIA dii(?manlarmm, i:irgiitiin ihtilalde faal rol oy-
nam1$ bulundugunu dil$ilnmelerine yol ai;ti. Yine bir k1sm1,
·bu yilzden CIA'ya y1ldmmlar yagdmrken, bir k1sm1 da bu ha-
reketinden dolay1 CIA'y1 i:ivmekten geri kalmadI». (Yon, Say1:
,55 ve Tlirkiye'nin Dlizeni, s. 497).
1631

4 Ocak 1962'de de Sarper, Sovyetlerin her htikfune~
degi§ikliginde <;e§itli yarchm onerilerinde bulundukla-
nm, son 500 milyon dolar yard1m onerisi si:iylentilerini.
Sovyetlerin propaganda amac1yla kendilerinin <;1kar-
chklanm ileri surer.
TURKiYE UZERiNDE FUZE PAZARLIGI
Bir millet varllg1m v~ hak!an111 koru-

mak yolunda, biltiin gilcii lle, biitiln gci-
rilnilr goriinmez gil(;leriyle ayaklanmlf?
ve karara varm1~ olmazsa, bir millet
yalnrz kendi giicune dayanarak Yarll-
g1m ve bag1ms1zllgm1 saglayamazsa, 9u-
nun bunun oyuncag1 olmaktan kurtu-
lamaz. 28 Aral1k 192G
ATATURK
1962 y1lmda Kiiba bunahm1 patlak veiir. Ktiba'da

Ruslar ftize iisleri kurmaktadlrlar. Kennedy, smirlanna
yakm bir yerde iis kurulmas1m, ABD'nin giivenligine
biiyuk tehdit sayar. Kiiba'yi abluka altma ahr. Niikleer
sava§ tehdidinde bulunur. iki iilke, nukleer sav~m C§i-
gine gelirler. Ba§bakan ini:inii, Ti.irkiye'nin i;ok uzagm-
da bir yerdeki olay yiiziinden <;1kabilecek ni.ik:eer sa-
va§ta, Tli.rkiye'nin tistiine dii§eni tam yapacagnu du-
raksamas1z bildirir. 0 siralarda hazirlanan bir Rand
Corporation raporuna gore, bir niikleer sava§ta ABD'de
120 milyon, Tiirkiye'de 7,5 milyon insan olecektir.
Bunahma ba§mdan sonuna kadar aktif bi<;imde ka-
tilan Robert Kennedy, amlannda, Ki.iba'ya kar§I Ti.ir-
kiye'de bir misilleme beklendigini yazar :
nBa§kan Kennedy, ABD'nin ve insanllgm Ti.irki-
ye'de antikala§ml§ ve yarars1z ftize usleri yiiziinden fe-
laket dolu bir sava§a siiriiklenmesini istemiyordu. Tiir-
kiye'deki fiizeler yiiziinden pazarhktaki durumumuz
zayiflam1§ ve ba§1m1za yeni bir dert ag1lm1§tl. Deniz-
den abluka, bekledigimiz sonucu vermez ve Kiiba'daki
fiizeleri havada tahrip edip adayi i§Yale ba§larsak, Sov-
1632

yetler de Tiirkiye'ye kar~ bir misilleme hareketine gi--
ri§ebilirlerdi* .» 176
Bu gergin giinlerde, Ekim 1962 sonlanna dogru,.
Kru§c;ov, Tfukiye ve Kilba daki fi.izelerin aym anda
kalchnlmas1m onerir :
c(Bizler de i.islerle c;evriliyiz v~ Tilrkiye'de, italya'-
da kurulmu§ olan ilslerdeki filzeler, bize yoneltilmi§ bu-
lunmaktadir. Tilrkiye'deki filze i.isleri smmmlZ ilstiln-
dedir. Bu bak1mdan memleketlerimiz aym durumda bu-
lunuyorlar ...
Sizin saldirgan nitelikte kabul edeceginiz silahlan
Kilba'dan c;ekmeye hazmz. f?u ko§ulla ki, siz de Tilrki-
ye'den aym nitelikteki silahlanmz1 ge1i c;ekiniz.
Tiirkiye'nin toprak biitilnlilgilne sayg1 gcsterece-
gimize, Birle§mi§ Milletler oniinde resmen soz verebili-
riz. Bu sozii ancak, Birle§ik Amerika, Kiiba'mn Wtiln-
H.i.gilnii Birle§mi§ Milletler onfuld2 ac;1klarsa resmen ya-
pabiliriz.»
Sonunda iki bilyiik devlet, ilslerin kar§11Ikb. kald1-
nlmas1 konusunda anla§1rlar.
Di§i§leri Bakam Feridun Cemal Erkin, Tilrkiye'yi
<_;evreleyen komilnist iisler kaldmlmad1kc;a, Tfukiye'de-
ki filze iislerinin kaldlnlamayacagim §U gerekc;eyle·
a<;1klar:
* incirlik lisslinden kalkt1g1 anla91lan U-2 casus u<;aklan
da Tlirkiye i<;in tehlikeli olur. Sovyetler, bu olay dolaYJsiyle,
ABD'nin «su<; ortagll> olarak, Tlirkiye'ye ag1r hlicumlarda bu-·
lunmu9lar ve Sovyet silahl1 kuvvetlerine, Amerlkan casus u<;ak-
lannm havaland1klan lislere derhal flize fulatma buyrugu ve-
rildigini a<;1klam1§lardu. 28 Aral1k 1964 tarihll Life dergisi U-2
u<;aklarmm hikayesini §OYle anlat1r: ilk U-2 birligi, 1956 Ma.-
y1smda ingiltere'deki bir Amerikan lissline gi:inderilir. Bu gizli'
ziyaret<;ileri ba9lang1<;ta iyi kar91layan ingiltere, Ruslarm U-
2'lerin nerede iislendiklerini kolayca i:igrenebileceklerini diii;;ii-
nerek, u<;a,klan istemez. ingiltere'nin isteksizligi tizerine, U-
2'ler Almanya'da Wiesbaden'e, oradan da 1956 y11I sonuna.
dogru incirlik'e nakledilir. Life'a gore incirlik'e go<;iin nedeni
§udur : «Orada hava daha iyi idi ve civardaki merakh kli;;ileri
uzakla9t1rmak daha kolay idb. Ttirkiye'den u<;u§lar, l MaYJs
1960'ta pilot Powers'in dlistirtilmesiyle son bulur.
1633'

<<Usler bizim ic;in - para toner vazifesi gormesi iti-
bariyle - hem tehlike, hem de garanti te§kil etmek-
tedir.»
Ocak 1963'te de Erkin, Meclis'te konu§ur :
((Fiize iisleri, nzam1z olmadan soktilemez)) 177 •
Tiirkiye'nin nzas1 ahmr ve Jupiter ftizeleri sokiiliir.
KANATTAKi TURKiYE'NiN ARTAN GUvENSiZLiGi
Erkin, ABD Ba§kam <cevet)) dem:;den kullamlmas1
olanaks1z ftizelerin Tiirkiye ic;in garanti te§kil ettigini
ac;1klarken, NATO'daki Turk askeri yetkilileri ise, ((es-
nek mukabele)) denilen yeni ABD stratejisinin kanat-
taki Tiirkiye'nin giivenligini iyice ac;1kta biraktigmm
tarti§masm1 yaparlar. ABD, bu stratejiyi NATO'ya ka-
bul ettirmek ister. Euna gore, saldmya n-likl.:;er silah-
larla kar§11Ik vermeden once, <;ok <;e§itli ve kademeli
kar§1 koyma yollan denenecektir.
NATO'daki Turk Asken Temsil Kurulu Ba§kanma,
Belc;ika ve Hollanda generalleri, «Siz Ti.irkler kanatta-
sm1z, sizin ic;in <;ok fena)) derler. Fransa, ate§ piisku-
riir; yeni stratejinin degil kanattaki Tilrkiye'nin, Mer-
kezi Avrupa'nin bilff gilvenligini azalttiginz soyler. 28
Haziran 1962'de General de Gaulle'tin gorii§lerini yan-
s1tan General Ailleret, yeni stratejiyi en sert bic;;imde
ele§tirir:
((Bu strateji, niikleer olmayail; silahlarla saldirma-
lan halinde, Rusya ve miittefiklerinin durduru~masm
da ba§anh olamaz. Karada dii§man bire iki ila ii<; ora-
mnda giic;liidiir. Bu iisttinliik, ha:va sava.§1 durumunda,
daha da belirgindir. Bu ko§ullarda, Norve<;'ten Turki-
ye'ye uzanan bir savunma cephesine yonelecek bk sal-
dzri hareketinin ilk anda r;ok buyuk toprak kazanci ola-
cagi a<;iktir.))
NATO'da uzun y1llar gorev yapmu~ Sezai Orkunt,
kanatta durumun c;ok daha giivensiz oldugunu yazar :
«NATO, hen~eyden once Merkezi Avrupa'nm ve do-
layisiyle Kuzey Amerika memleketlerinin giivenliklerini
1634

.ongorur. Kanatlar ise, merkezin giivenligini artmc1 rol
.oynar. Pakt'm stratejistleri,. merkez bolgenin, milmkiln
·olabilecek bic;imde gllvenligini saglayacak ilkeleri dii-
~i.ini.ir. Kanatlara da bu ac;1dan onem verir. Bu nedenle,
kanat memleketler, daima Pakt'in en az gilvenlik ga-
rantisi altinda bulunan u<;lardir. Bu kanatlarin elden
{;zkmasz, ya da tecrit edilmes±, N ATO'nun <;ekirdegine
ya§amsti:l nitelikte bir zarar vermez*». m
1NONU'NUN DU$U$U
Di.inyada bag1ms1z bir devlet di.i§ilni.i-

lebilir mi kl, le; i§lerine dostlarmm dahi
kan§masm1 ho§ gorsiin ....
18 Haziran 1922
ATATURK
Unli.i Kissinger ise, NATO i.iyesi Tilrkiye'nin gii-

·venliginin «Avrupa'da kaynak seferberlig;i>me yol ac;ma-
s1 olas1hgi gibi bir pamuk ipligine bagh oldugunu ac;1k-
~a belirtir :
«Sovyetler Birligi'nin Gi.iney c;erc;evesinde bulunan
i.ilkeleri, katild1klan askeri ittifaklardan c;ok, onlara
Sovyetler Birligi'nin yonelttigi baskmm, Avrupa ve ge-
ri kalan ozgli.r di.inya iilkelerinde kaynaklarm h1zl! bir
seferberlig·ine yol ac;mas1 olas111gi koruyacaktm> 179 •
* Kendisiyle yapt1g1m1z gori.i§mede Amiral Sezai Orkunt,
bir saldm kar§1smda NATO ve ABD desteginin c;ok sm1rll ka-
labilecegini, korkunc; olas1llklar meydana c;1kabilecegini bir uz-
man asker olarak anlatt1 ve «Tann Tiirki.i korusun» demekten
kendini alamad1: «Sovyetlerin Anadolu'da bi.iyi.ik kara ve hava
ilstunli.igi.i var. 0 tarihlerde kara ilstilnli.igil ilc;, hava i.isti.inli.igil
be§ kat idi. E;limdi daha da artm1§t1r. ABD, Tilrkiye'de bir kop-
ri.iba§l tutmay1 di.i$i.inmil§tilr. Bu k6prilba§1, denizlere biti§ik
yerde olmalld1r. Bu, izmir olamaz, hinterland1 ac;1k. Toroslar'in
c;evreledigi Qukurova uygun. Toros tutulursa, savunmas1 kolay.
Asker getirmese bile, giivenli takviye malzemesi gelir. incirlik
i.issii, bu fikirlerin sonilcu kuruldu. Bu gori.i§, halen de yi.irilr-
1tiktedir.
1635

Demek ki, Tiirkiye NATO iiyesi olmaytp tarafs1z»
bir illke de olsa, NATO illkeleri a<;1smdan Tiirkiye'ye·
saldmya gosterilecek tepki, nihayet bir kaynaklarm se-
ferberligi olas1hgmdan ibarettir. Fakat Tiirkiye'de bu.
gergeklerin gori.ilmesi i<;in, K1bns olaylanmn patlak
vermesi, Johnson'un «Verdigim silahlan kullanamaz-
sm1z. K1bns yiizi.inden bir Sovyet sald1nsma ugrarsa-
mz, NATO seyi.rci ·kalabilirn diye 1nonii'y2 mektup yaz-
mas1 gerekir. Oysa o sirada Tiirkiye, Klbns miidahale-
sine seyirci kalmayacagm1 belirten Sovyet tehdidi al-
tmdadir. Johnson, bu tehdit altmda Tiirkiye'nin yalmz
birak1lacag1m soyler. Bu kO§Ullardadir ki, Inonu, K1b-
ris'ta Rus destegini saglamak ve ili§kileri yumu§atmak
i<;in Ekim 1964 sonunda DI§i§leri Bakam Erkin'i Mos-
kova'ya yollar. Erkin, dostlarmm kendisine «siyasal
kariyerini tehlikeye at1yorsum demelerine ragmen, 18°'
Moskova'ya gider, K1bns'ta az gok bir destek saglar.
inonii, «Yeni bir di.inya kurulur, orada yerimizi ahnz»
diye konu§malar yapar. 0 siralarda Genelkurmay ikin-
ci Ba§kam Orgeneral Refik Tulga'nm a<;1klachgma go-
re, Genelkurmay'da ABD ile ikili anla§malan diizenle-
yen bir ana taslak hazirlanmaya koyulunur. Amerika-
Qok korkanm ki, Ttirkiye bir tehlikeyle kar,;;1la,;;1rsa, ABD

en cok incirlik'e iki ti.imen indirir. Daha i:iteye gitmez. Ameri-
kalllan gi:iren Ruslar da Toroslar'da durur. ikinci Di.inya Sa-
va~1'ndan sonra pek cok i.ilkenin basma geldi.»
NATO bursu ile, NATO merkezi Bri.iksel'de yap1lan bilimse!
bir arast1rmada da aym sonuca vanlmaktadir: «Gerekirse Ti.ir-
kiye'nin nihai savunmas1, Toros Daglarmm gerisinde di.izenle-
nebilir» (Dogan Avc10glu, Devrim Uzerine, s. 195). Yine aym
ar~tirmada, NATO yetkililerine dayanarak, Ti.irkiye'nin sa-
vunmas1yla ilgili su gi:iri.isler ileri si.iri.ili.ir: «Bogazlar, Dogu ve
Bat1 Trakya gibi zay1f taraflarma ragmen, bi:ilgedeki klasik
silahlarla genis bir saldmya, klasik silahlarla kars1 konulabi-
lir. Bu nedenle ni.ikleer silii.hlara b~vurma zorunlulugu daha
zay1ftir. Merkezi Avrupa'daki tlrrnanma modeli, bu kesimde
hemen uygularunayabilecektir. Kuskusuz, NATO'nun zay1f nok-
tasm1 teskil eden Trakya'nm - i:izellikle Bat1 Trakya'mn -
savunulmas1 mi.imki.in degildir. Bu kesimde bir Sovyet oldu-
bittisi ihtimal d1s1 degildi:r.» (Dogan Avc1oglu, Devrim Uzeri-
ne, s. 196).
1636

11lar yanll§ yorumlarlar :
- NATO'dan nu c;1kacaks1mz? derler. 181
Yunanistan ve Tiirkiye'yi uzla§tirmak ic;in Jchn-
.son'un hazirlattig1 Acheson planlanmn Tiirkiye ikinci-
.sini, Yunanistan ise her ikisini reddeder. Johnson of-
kelidir:
- Bir General de Gaulle bana yeter. Ba§ka de
·Gaulle istemem diye konu§ur.
Yunan Ba§bakam Papandreu, ~ubat 1965'te Mos-
.kova'ya gidecegini ac;1klar. Saray ve Washington'un go-
rii§lerini yans1tmakla tanman Kathimerini gazetesi
tehdit eder:
- Ba§bakan gidersin, alelade vatanda§ donersin.
Papandreu, gerc;ekten iktidardan dii§er. Uzun c;e-
ki§melerden sonra, CIA bordrolarmdan zaman zaman
para ald1{tl ABD Kongresi'nde resmen ac;1klanan Papa-
dopulos iktidara gelir.
Tiirkiye'deki ilif,?kilerde de sogukluk vardir. Metin
'Toker, Ba§bakan aramak uzere CIA'dan General Por-
ter'in Tiirkiye'ye geldigini yazar. Unlii ve etkili Newyork
Times gazetesinde Tiirkiye'nin durumu ele§tirilir :
«Makarios'un Sovyetlere yakla§mas1 ve ba§an sag·-
.lamas1 iizerine ... Tiirkler, Makarios ornegini izlemek-
te gecikmediler. Yirmibe§ y1l ic;inde ilk kez, Ankara,
Klbns ve onunla ilgili konulan gorii§mek iizere, Turk
D1§i§leri Bakamm gec;en Ekim aymda Moskova'ya gon-
derdi. Bunun sonuc;lan c;abuk geldi. Tiirkler Sovyet
lideri Nikolai V. Podgotny'yi kabul ettiler ve Multilateral
Giic;'e (MLF) katilmaya hayir dediler. ABD'nin niik-
leer giic;le i§leyen ticaret gemisi Savvannah'm Istan-
bul'u ziyaretine izin vermedilern. m
Bu ele§tiriler siirerken, 13 ~ubat 1965'te Silleyman
Demirel'in diizenledigi bir parlamento tertibiyle, biit-
c;esi reddedilen inonii, istifa etmek zorunda kallr.
13 ~ubat ta.rih!i Newyork Times, Demirel'i yeni bir
.Yildiz olarak sunar :
ccinonu Hiikiimeti'nin dii§iirillmcsine karar veril~
1637

mi§tir. Demirel, Tiirkiye'nin siyaset ufkunda yeni bir
y1ld1zdm>.
Gazete, yeni durumu da §6yle yorumlar :
«Mr. Demirel, Eisenhower bursuyla bir zamanlar
Amerika'da egitim yapm1§, olaganiistii zeki bir mii~
hendistir. Kendisi ve partisi, ABD ile yakm ili§kiler siir--
diirmeyi ve Tiirkiye'nin NATO'da kalmasm1 saglamay1
yiiklenmi§tir. Tiirkiye'yi tekrar harekete getirmek bi<;;i-
mindeki yiiklemini yerine getirmek i(!in a§m Mende-
resc;ilere kar§I (!Ikmahdir ve kendisine diizenli bir gorev
garantisi verebilecek tek gii(! olan Ordu ile ban§mI kuv-
-vetlendirmelidir*» .183
* 0 giinlerde Milli Birlik iiyesi Haydar Turn;kanat, bir CIA

raporunu ac;1klar. Rapor, AP iktidan adma «bizi> diye konu:san
ve yiiksek mevkilerde bir politikac1 oldugu izlenimini veren yer-
li bir CIA ajam tarafmdan haz1rlanm1:st1r. Raporu, Tiirkiye'-
deki CIA :sefi Albay Dickson'a sunan CIA yetkilisi «E. M.i>. ra-
porun tinemli oldugunu ve kaynagm kompetan gtirilldiigiinii
belirtir. M. P. tarafmdan tinerilen «gtivenlik tedbirleriyle uyum-
lu olarab hazirland1g1 belirtilen raporda, reformcu subay ve
memurlarm tasfiyesi istenir. Raporun bu k1sm1 :soyledir: «Tar-
t1:s1Imaz bir gerc;ektir ki, memleketin siyasal ya:sammda Ordu,
her zaman rejirilin istikranm belirleyen birinci derecede tinem-
li bir etken olmu§tur ... Halen subaylarm biiyiik c;ogunlugunun
reform psikozunun etkisi altmda inonii'ye ktirilktiriine hayran
ve Adalet Partisi'ne dii§man olu§lan rejim ic;in potansiyel bir-
tehlike yaratir ... Aym zamanda biitiin devlet orgiitii. ilzlicildiir
ki, muhalefete bagll kimselerin elindedir ... Bu durumdan kur-
tulmak ic;in izlenecek politikamn. emir ve komutanmm tekrar
kurulmas1, devlet mekanizmasmm muhalefet yan1Is1 unsurlar-
dan temizlenmesi ve CHP'nin arac1 olan baz1 hasun kurulu§-
larm <Anayasa Mahkemesi, Dam§tay, Yargrtay, TRT ve Uni-
versite gibi kurulu§lar kastedilse gerektir) zarars1z duruma ge-
tirilmesi olduguna herkes inanm1§t1r. Buna bagh olarak, baz1
hiikilmet tedbirlerinin haz1rlanmasma ve uygulanmasma pa-
ralel bic;imde, rejime sii.d1k olmayan devlet memurlan ve su-
baylardan en tehlikelileri bir program c;erc;evesinde tasfiye
edilmek iizere saptanmaktad1r.i>
CIA raporuna, aynca, sol egilimli, ya da sola kayabilecek
birc;ok tanmm1§ aydmm listesi eklenmi:stir. Rapor, «ortak c;a-
balan diye CIA'y1 da i§in ic;ine katarak, bu aydmlarm taraf-
1638

D2mirel'in iktidara geli§iyle ili§kiler diizelir. Y1!--
larca kar§1 konulduktan sonra, Tiirkiye, 1967 yilmda
<cEsnek Savunma Stratejisinni kabul eder. inonii ikti- ·
dan glinlerinde alevlenen petrol kavgas1 soner. Eski
Biiyukelc;i Parker Hart'm yazd1gma gore, 1967'de yeni-
den patlak veren K1bns bunahm1, Demirel ve Qagla-
yangil'in olumlu katkllanyla sona erer. NATO ic;inde
Turk - Yunan i§birligi saglamr. Yunanhlar, izmir Ka-
rargahma di:iner. Y1llard1r yap1lamayan ortak manev-
ra)ar ba§lar. 184 Fakat Demirel, Rusya ile inoni.i'nful ba§-
latt1g1 ili§kileri surdurur. Bati iilkelerinden kredi sag-
lanamayan iskenderun Demir-Qelik, Seydi§ehir Alii--
minyum, izmir Rafinerisi gibi daha Birinci Be§ Y1lhk
Plan'da ongorUlen biiyiik tesisler ic;in Rusya'dan geni§
krediler ahr. Muhalefet lideri inonii'niin c;atik ka§la.
kar§1lamasma ragmen, Araplan ok§ayan bir Orta Dogu
politikas1 izlemeye yonelir. Rus uc;aklarmm Tiirkiye'den
uc;arak Araplara malzeme gi:itiirmesine izin verir, in-
cirlik ussfuliin* Orta Dogu miidahalelerinde kullaml-·
masmda duyarhk gosterir ...
s1zla11tmlmasm1 istemektedir. Milli Birlik<;i Vehbi Ersti, 1971

yazmdaki Senato konu11masmda, bu tarafs1zla§tirmanm sonu<;-
larm1 a<;1klam1§t1r. Rapor, aynca, muhalefetin par<;alamp «sag
ve sol egilimlerin ... bir birlik yaratmasm1 en buyuk tehlike sa-
yarak bogulmas1 gerektigini» belirtir. Bundan ba§ka CIA go-.
revlisi E. M., §ef Albay Dickson'a «Muhalefetle ili§kilerimizde,
daha temkinli ve ho§lanacaklan bir davram§ gostermeliyiz. He-
le subaylara kar§l bu hususta daha duyarh olmahy1z» ogutunu
verir.
CIA hakkmda, o gtinlerde Ecevit'in de kat1ld1g1 bir TBMM
ara§t1rma onergesi, Parlamentoda uyutulur.
* ABD, Orta Dogu ve dlinya c;apmdaki <;1karlan ylizlinden
incirlik lisslinli elde tutmaya kesinlikle kararl1 gozlikmekte-
dir. Abdi ipekc;i, Washington'da Pentagon yetkilileriyle bu ko-
nuyu konu§ur :
«ipekc;i - Ornegin incirlik'ten <;ekilseniz ne olur?
Pentagon - Bizim ic;in felaket olur ... »
Abdi ipek<;i ise, yaz1sma §oyle devam eder: «Boyle bir zo-
runluluk kar111smda birak1hrlarsa, blitlin NATO ili§kilerinin ye-
niden degerlendirilmesi gerekecegini si:iylediler.» (Dogan Av-
c10glu, Devrim tJzerine, s. 197).
1639

DEMiREL'iN DU~U~U
Demirel'in Rus u<;aklarmm ge<;l§llle izm ven§l,
tepki yaratir. Bir NATO yetkilisi §Oyle konu§ur:
«Tiirklerin bu hareketi, NATO'nun Dogu kanadm1
son derece tehlikeye dii:;iiirmii§tti:r. 0 kadar ki, Fran-
s1zlarm NATO'dan kuvntlerini <;ekmesi bile, bu dav-
ram§ yamnda hafif kahn>.
bte yandan 1968'den sonra §iddetli og-renci goste-
rileri ba§lar. Altmc1 Filo'nun Ti.irk limanlanm ziyareti
engellenir. Ba§kan Nixon, Amerikan gen<;ligini uyu:;i-
turucu madde alu:~kanhgmdan kurtarmak i<;in, ha:;iha§
_yeti§tirici iilkelerde ekimin yasaklanmas1m, ABD dl§
politikasmm onemli ama<;lanndan biri ilan eyler. Ti.ir-
kiye'ye afyon bask1s1 ba§lar. ABD yetkilileri, Amerikan
gen<;lerini zehirleyen eroinin ba§hca kaynagmm Tl.1r-
kiye oldugunu israrla soylerler. Hatta yiiksek tirajh ve
etkili bir Amerikan dergisi, NATO dostuna meram an-
latilmad1gmdan yakmir ve «ka9ak91hga goz agtirma-
yan disiplinli bir demirperde Ulkesi olsayd1, bunlar ol-
mazd.1» diye 6l<;iisiiz bir yaz1 yaymlar. Demirel, agir af-
yon basklsm1 yanm tedbirlerle ge<;i§tirrneyi dener ve
ha§ha§ ekiminin tamamen ya.saklanmasma yana§maz.
Tam bu anar§ik ortamm dogdugu sirda 12 Mart
olur. Demirel istifas1m verir. Yeni Reform Hiikumeti,
programmda, yiiksek insanhk iilkiisiiyle afyon sorunu-
nun <;6ziilecegini ozenle a91klar ve bunu klsa siirede
_ger<;ekle§tirir. * Fakat Reform Hiiki.imeti'nin programm-
* Afyon sorunu, Ecevit Htiktimeti doneminde de Turk -
Amerikan ili§kilerini bir olc;tide etkilemi§tir. Afyon ekimini
_yasaklayan Nihat Erim, 17 $ubat 1974 tarihli Htirrlyet gazete-
.sinde, ABD bask1 metodunun Kongre kanallyla yard1m1 kes-
tirmek oldugunu soylemektedir. Erim. afyon yasagmdan son-
ra ABD'nin askeri ve ekonomik yard1mlar konusunda artan il-
.gisini, Ctineyt Arcaytirek'e :;;oyle ac;1klamaktad1r :
¢Erim - Amerika'ya ben ha§ha:;; yasaklanmasmdan dokuz
ay sonra gittim. Nixon, TUrkiye ic;in yakmllk gosterdi, bOyle
bir karar ald1g1m1z ic;in... Bizim s1kmt1larumz vard1, onlan
s6yledim Ba:;;kana. Qok yakmdan ilgilendi. ..
1640

daki petrol ana depolarmm, boraksm ve Diinya Ban-
kasi kre-dileriyle kurulan <;ukurova Elektrik 9irketi'nin
devletle§tirilmesi kag1t i.izerinde kallr. Anayasa degi§ik-
likleri ve <;e§itli s1k1 di.izen tedbirleriyle, ekonomik ola-
naklan a§tlgt ileri siiri.ilen sosyal isteklerin, olanaklarla
denkle§tirilmesine ~ah§Ir.* ABD ile ili§kiler duzelir.
Ti.irkiye'deki eski ABD Bilyukeic;isi Parker Hart, New
Arcaylirek - Nasil s1kmt1lar bunlar?

Erim - Asker'.i ve ekonomik alanda. Mesela zamamn Kara
Kuvvetleri Komutam ile Hava Kuvvetleri Komutam, Amerikan
askeri yardimmdan §ikayetc;iydiler. Tanklar eski modellerdi,
Yunanistan'a Fantom uc;aklan veriyor, bize vermiyor diye ya-
kmirlardi. Ba§kan Nixon'a bunlan stiylemi§imdir. Derhal emir
verdi, Tiirkiye'nin bu ihtiyac;lan ve dilekleri ile ilgilenilmesini
'Ve gerekenin yapllmasm1 emretti. Bana Amerika'da Maliye Ba-
kam Connaly ile Savunma Bakam Laird geldi. B.a§kanm em-
.rini tekrarladilar. Y1lda 100-110 milyon dolarllk asker!. yardim
yapiyoruz, isterseniz bu paradan bir miktar ayirarak Fantom' -
lar verelim dedi Savunma Bakam. Ruslar vermi§ Bulgarlara
son model tanklar, biliyorduk. Bizdeki daha eski model, akar-
yakit yapmas1 gerek sik sik. Boyle problemler ...
Arcayiirek - Ba§ka nedir?
Erim - Ben Ba§kan'a ald1g1m1z kararm tamamen insanc1l
bir ac;1dan degerlendirilmesini tekrarlam1§1mdir. Nixon, Dtin-
.:va Bankas1'm ytineten eski Savunma Bakam McNamara'yi
uyarml§. American Export-Import Bankas1'nm da Tlirkiye ile
ilgilenmesini istemi§. Projelerimizi hazirlar ve verirsek, tizel-
likle e-le almasm1 istemii;;tiri>.
* Milli Savunma Biitcesi'nin gtirii~iilmesinde CHP stizciisU
Ferda Gilley, 20 :$ubat l!l73 giinii §U konu§may1 yapar: 12 Mart-
tan sonra benimsenen partilerlistti bic;imindeki hiiktimetler,
maalesef Tiirk Sllahll Kuvvetleri'ni belli bir ytinde pol1tikaya
stiriiklemek, ya da kendi tutum ve eylemlerini, Ordu"dan des-
tek ve direktif alarak uygulayan tutum ve eylemler gibi gos-
termek yoluna girmi;?lerdir. Bu arada, hti.kiimetlerin buylik i;,
c;evreleriyle ileri tilc;!ide yakmla§malan, maalesef Ordumuz da
boyle bir yakmla§ma ic;indeymii;; gibi gortinmesine yol a\:.ml§-
t1r. Bat1da ~1kan bir dergide, Ferit Melen Hti.kiimeti'nin kurul-
masmdan sonra yayinlanan bir makalenin ba;,llgm1 ic;in:iz esef-
lerle dolu olarak okuyoruz: Sanayi burjuvazisi ile ordu !ttHa-
kma dayanan bir rejimin zorluklan.
CHP Meclis Grubu olarak ytiksek sesle belirtiyorum kl, Ata-
ttirk Tiirkiye'sinin Ordusu, hicbir zaman tutucu olamaz. BUylik
1641

Middle East dergisinde, Orta Dogu bOlgesinde durumun
iyiye gittigini yazar. Hart'm gorti§leri §6yle ozetlene:-
bilir :
«Gunilmilzde Orta Dogu dendigi zaman, biz Ame-
rikalllarm aklma yalmzca Arap - israil milcadelesi ge-
liyor. Oysa as1l onemli olan Amerikan c;1karlarmm da-
ha Kuzeyde, Tilrkiye, Yunanistan ve iran'm bulundu-
gu bOlgede yatt1g1 gerc;egini unutmamak gerekir. ABD,
1971 y1lmda yaptlg1 milletleraras1 giri§imler sonucun-
da dunya politikasmda rahatlam1§hr. Turkiye Ba~ba
kanmm ABD'ni Mart 1972 ziyaretinden once ve sonra,
Tilrkiye'nin askeri alandaki istekleri kar§1lanm1~tir.
1970'te Yunanistan'a yeniden silah yard1m1 yap1lm'l.§.
Pire'de Altmc1 Filo'ya iis sagfanm1§hr» 1 sn
Dunya liderlerinin dostu linlil gazeteci C. L. Sulz-
berger de 12 Mar'tan sonraki geli§meleri §oyle deg·er-
lendirir :
«Htikumetin ve komutanlarm s1klyonetim ilan et-
mesinden sonra, Amerikan aleyhtan olaylarm ard1 ke-
silmi§tir. Rejim, o zamanden beri, Amerika ve NATO
ile arasm1 1s1tmak igin 9aba harcami§tlr.
Di§i§leri Bakam Osman Olcay, bu konuda §Unlan
soyledi:
- S1k1yonetim, a§m propaganday1 susturarak,
muhtemelen bizim durumumuzu kuvvetlendirmi§tir.
Fakat halk da bizim temsil ettigimiz hilkilmet bic;i-
mine daha 9ok giivenmektedir. Amerika ile dostane
ili§kiler, Turk halkmm genellikle Bati yanhs1 tutumu-
na uygun dil§mektedir. Turk halk1 kaderinin, Batmm
kaderi olduguna inanmaktad1r.
Bir y1l once birc;ok Turk yetkilileri muhtemel bir
patlamadan ku§kulamyorlardi. Bu gergin hava, yat1§-
i§ cevreleriyle biitiinle$Ille haline giremez» (Cumhuriyet gaze-

tesi, 21 S,ubat 1973).
12 Mart sonras1 doncmle ilgili ba§ka bir geli§me, 22 $ubat
1931'de Atatilrk'iln Kanya konu§masmda soziinii ettigi ve 27
May1s'ta elele giden gilcler arasmdaki yiize!li y1ll1k bag;n kop-
tugu izleniminin uyanmas1dir. Haydar Tunckanat'm ac1klad1g1
rapor ve Atatiirk'iln Konya nutku kar§1la§tmlmalld1r.
1642

m1§tir. Bakanlar, art1k ta§lanmaktan korkmayarak,
Amerikan yanhs1 konu§malar yapabilirler ve Amerikan
gemileri de, gosteri korkusu olmadan Tiirkiye'yi ziyaret
edebilirler. ·
Hi.ikijmet son zamanlarda iilkede ha§ha§ ekimini
yasaklayan bir yasa 91karm1§tlr ki, bu yasa Washing-
ton'u ho§nut etmi§tir ... Oysa ba§ka hi9bir rejim, boy-
lesine dramatik bir adnn atmaya cesaret edememi§-
tir ... i>IRH
KiSSiNGER'iN OGUTLERi
Demek ki, Iran - Tiirkiye - Yunanistan c;izgisi ABD
ic;in Orta Dogu'da i:inemli g1kar bolgesi say1lmaktad1r.
Tiirkiye ile ittifak onernlidir. Oysa ABD di§ politikas1-
m yoneten .Kissinger, ittifakla baglanmanm bir yarar
saglamad1g1m, tarafs1zhgm daha avantajh oldugunu
yazar. Kissinger'in editorliigi.inde 1965 y1lmda yayrnla-
nan e<Milli Strateji Sorunlarrn kitabmda §U gori.i§ler
ileri si.iriil i.ir :
e<Tarafs1z Hindistan, <;in sald1ns1 kar§ismda, <;in
mi.ittefik Pakistan'a saldird1gmda Pakistan ne kadar
gi.ivenlik altmdaysa, o kadar gi.ivenlik altmdadir. Bu
ko§ullarda bir i.ilke, ittifak yapmaktan pek az kazamr,
tarafs1z kalmakla pek az riziko alm>.
«General Piere Gallois'ya gore, ni.ikleer silahlar,
ittifaklan demode k1lm1§tm>.
<<()agdll§ milletlerarasz sorunlarda, bir ulke taraf-
szz olmaktan pek az sakzncaya ugrar, hatta bilyuk dev-
letlerin onu kazanma rekabetinde bir miktar mi.lletler-
arasz prestij lcaza.nzr. Bw;ka deyimlerle, nilkleer c;ag,
muttefik ile tarafszz araszndaki ayzrzmz ll§Zndzrmz§-
tzr» * .1s1
* Bu konuda CHP Parti Meclisi'nin 10 Temmuz 1968 ta-

rihli gazetelerde yaym!anan bir bildlrisini de hat1rlatalm1 :
« ... Ozellikle Tiirkiye'yi nukleer hedef haline getirebilecek ve
iradesi du~mda bir sava§a surukleyebilecek iis ve tesisler konu-
su ile Tll.rkiye'nin atomik silahlardan armmas1 sorunu ve Ti1r-
kiye'nin bag1ms1zl!gma golge dih;urebilecek bll.tiln hususlar
tizerine de gereken ciddiyetle egilinmelidir. Aynca ortak sa-
1643

SAADABAT PAKTI'NDAN BAGDAT PAKTI'NA ...
Tiirkiye'nin hala ac1k ya da kapah ola-

rak c1lgmca sald1nlara hedef olmasmm
nedeni, biitiin mazlum milletler~ kur<;u-
lui;; yolunu gostermi$ olmas1dir.
4 Ocak 1922
ATATURK
Dogaldir ki, Kissinger'in tarafs1Zhg1 daha avantaj-

h bulan gorU.§leri, en agir Sovyet bloku bask1larma ta-
rafs1z ya da baglantis1z dI§ politikadan ayrilmadan kar-
§1 koyan Tito Yugoslavyas1 ve Nehru Hindistaa1 ic;in
gec;erlidir. Bari§<;l baglantis1zllk politikasmm yarat1c1s1
ve ilk uygulayicis1 Atatfuk Turkiyesi ic;in, 1939'da mev-
simsiz ve gereksiz yonelcligi askeri ittifaktan ve onu iz-
leyen ittifaklardan sonra, bu gorU.§ler gec;erli degildir.
ittifaklara baglanmak c;ok kolay, baglan koparabilmek
c;ok guc;ti.ir. Ustelik bu ittifaklarla Turkiye, gerc;ek bir
guvenlik saglayamarugi gibi, ingiliz c;1karlarmm Orta
Dogu bekc;iligini yftklenir. ~imdi milli kurtulu§<;U Tur-
kiye'nin Angloamerikan ittifak1 adma milli kurtulll§-
c;uluga kar§I c;1kma yiikiimliiliigtinii kisaca gorelim.
Ttirkiye, NATO'ya girme ko§ulu olarak ingiltere
liderliginde bir Orta Dogu ittifakmda on planda rol
oynamay1 kabul etmi§tir. 1953 ba§mda Ba§kan Eisen-
vunma tertipleri d1i;;mda bir milli savunma stratejisinin sap-

tanmas1 da saglanmalld1r.
inonii, bu bildirinin Kurultay raporuna almmasma ka~1
c1km1i;;tir. Aynca, Nihat Erim ba$kanl1gmda haz1rlanan ve Par-
ti Meclisi'nce onaylana.n NATO raporu kamuoyuna ac1klanma-
y1p, gizli tutulmui;;tur. Bu raporda, ittifaklarm yeter gfivenligi
saglamad1g1, niikleer sava$tan cekinen iki sup"r devletin bir
sald1nya aralarmda anla$1P seyirci kalacaklan belirtilir; «Hie
bir ittifak yiikiimliiliigii, iki biiyiik niikleer devlet veya birisi
goze almadan bir niikleer sava$ c1kmasma neden olamaz.
Bunlarm karar vermedigi bir sava!), bir miittefikin saldirzya
ugramas1 durumunda, kendiliginden ve hem~n oldu-btiti hti.-
1644

hower ve Dulles, ABD'de iktidara gelince, ilk ele ald1k-
lan konu Orta Dogu sorunu olur. Dulles, Mayis 1953'te
Orta Dogu gezisi yapar. Rusya'y1 ku§atan bir giiven-
lik kordonu kurmaya s;ah§lf. «BOlge, en biiyiik petrol
kaynaklarma sahiptir» der ve komtinizme kar§l i;1kan
tilkelere yardnn vaadeder. Goriir ki, Orta Dogu'da ku-
rulacak ittifakm temel ta§t ancak Tiirkiye olabilir.
Menderes Hiikiimeti de, Orta Dogu'da liderlig·e istek-
lidir.
Daha once 1951'de ingiltere, ABD, Fransa ve Ttir-
kiye'nin M1sir'a verdikleri ortak bir notayla denedik-
leri Orta Dogu ittifak1, M1s1r'm reddiyle suya dii§mti§-
tiir. 1952'de iktidara gelen Nasrr, Btiytik Devletler ile
ittifakl, §U sozlerle ele§tirir :
(<ABD ve ingiltere, onlarla ittifaka girmemizi ve
bir anla§maya varmam1zi istemeye ba§ladilar. Cevab1-
m1z, kendileriyle bir ittifak yapamayacag1m1z oldu. An-
cak Arap devletleriyle ittifak yapabilecegimizi soyle-
line gelemez. Boyle bir savru;;, klasik silahlarla patlarsa, bir su-
re tutu~anlar yalmz ba!)ma kahr, bu arada grup ba§kanlan du-
ruma bakar, aralarmda gorii!)tirler, ayn bir karara varabilir-
ler.»
Rapor, ittifakla bagh olsan da, tarafs1z da olsan, as1l gti-
venligin -Atatilrk'tin bir zamanlar ba§ard1g1 gibi - dengeli
b!r d1§ politika oldugunu yazar :
«Bugilnkil dtinya bar1§mm nilkleer sava§ bak1mmdan kar-
§!.l1kll dengesi ic;inde, bir ittifaka dahil olan devlet, hatta hic;-
bir ittifaka dahil olmayan devlet, kendi sorunlarm1 bu !lgili
denge yasalan ic;inde ytiriltmek zorundad1n.
Rapor, nilkleer olmayan konvansiyonel sllahlara ag1rhk
tamyan esnek mukabele stratejisinin gtivenlik bak1mmdan te-
orik kald1gm1 soyler: «Konvansiyonel mukabele, clde yeter de-
recede konvansiyonel kuvvet olmad1gmdan ve olamayacagm-
dan teorik kalacaktm>. Hele kanattaki Ttirkiye ilzerinden, top-
rak yitirilmesi gibi «kilr;ilk odilnler» verilmesi olas1hg1 vard1r:
d'ilrkiye, (NATO'dan) bolgesel sava:;; deyimini ac;1klamasm1
istedi. Fakat bu ac;1klama gtinilm1ize kadar yap1lamam~t1r.
NATO ilyeleri arasmda gene! egilim, kanatlarda bir saval,l ol-
mamahd1r, bic;imindeydi. Eger kac;m1lmas1 mfunkiln olmazsa,
kilc;ilk odilnlerle onlenmel!ydi.l>
1645

dik ... Eden !ngiltern'yi, ben M1S1r'1 temsil ederek bir
masaya otursak, nas1l bir buyiik devlet, bizim gibi kii-
giik bir devletle ittifak yapabilir? Bu bir ittifak olamaz,
yalmzca buyilk devlete bag1mll k1lmmak olur. E§it ko-
§Ullarda i§birligi yapabiliriz, anlayi§a varabiliriz, dost
olabiliriz. Fakat hi<;bir bi<;imde bag1mh ve uydu olma-
yiz.n1ss
Bu ko§ullarda Angloamerikanlarm dil§ilndiikleri
ittifaka once bir bolge pakti niteligi verilir. 19 f}ubat
1954'te Turkiye ve Pakistan bir ortak bildiri yaymlar-
lar. Bildiri, Orta Dogu devletlerine a<;1k bir davetiye
niteligtndedir. May1s 1954'te ABD, Pakistan'la bir yar-
d1m anla§mas1 imzalar. Dulles'm kafasmda komi.inizm,
Pakistan'm kafasmda ise ABD silahlanyla Ka§mir'i
kurtarmak vardir. ABD, 2.0 Nisan 1954'te Irak'la da bir
yard1m anla§mas1 imzalar. 18 Ekim 1954'te Irak Ba§-
bakam Nuri Sait, Istanbul'da C<Bli.ttin Arap devletleri-
nin Bat1 ile i§birligi yapabilecegini» a<;1klar. Bir gun
sonra !ngiltere, M1s1r'la anla§1p Siivey§'teki kuvvetle-
rini geri <;eker. Umudu, Irak ve Tilrkiye kanahyla ku-
rulacak yeni paktla g1karlanm korumaktir. Ne var ki,
M1s1r, !ngiltere ile Tilrkiye arasmda hi<;bir fark gor-
mez. NATO ilyesi Tilrkiye ile baglanmaya isteksizlig·ini
daha !ngilizlerle Silvey§ ilssilntin bo§altilmas1 g6rti§U.-
ltirken belli eyler. Vanlan anla§maya gore, Turkiye'ye
bir saldm olursa, !ngiltere, Silvey§ ussilnti yeniden i§-
gal edebilecektir. M1sir Cumhurba§kam General Necip
kar:;i1 <;1kar :
«- Ornegin Fransa sald1nya ugrayacak olursa,
Tilrkiye kendisini de saldmya ugramI§ sayacak, bu tak..:
dirde M1s1r daima Silvey§ usstinu NATO emrine vermek
zorunlulugunda kalacakt1r. Boyle bir yiikumltiluk al-
tmda kalmak istemiyoruz.»
BO~LUK DOLDURMA POLiTiKASI
Misir, bloklar politikasma kar§idir. Tarafs1z ve bii-
yilk devletlerle baglant1s1z kalmak istemektedir. Ttir-
kiye ise, Dulles gibi, hatta belki de ondan buyuk co§-
1646

kunlukta Orta Dogu petrolilnii askeri ittifaklarla ko-
ruma <;abasmdad1r. Nitekim Ocak 1954'te ABD'ye gi-
den Celal Bayar, Washington'da Mayflower otelinde
gazetecilerin ziyafetinde petrolii korumaktan soz eder:
«Komunizme kar§l kurulan Ortak Cephe'de en a§i-
kar gedik, Orta Dogu'dadir. Oysa Orta Dogu'nun efsa-
nevi zenginlikteki petrol kaynaklan, saldugamn hush
gozlerine son derece <;ekici gorunmektedir.))
Bayar, Benjamin Franklin'in bir soziinii hatirlatir:
ccBiraraya gelip, biribirimize tutunmaz, elele verip
~ah§mazsak, ayn ayn as1lacag1m1z kesindir».
ABD Kongresi'nde de Bayar, 21 kez alk1§lanan bir
konu§ma yapar. <cBan§ bolUnmez. Kore ornegi her yer-
de tekrarlanmahdlr. Yeni yeni yangmlar c;1kan> der ve
·«Miittefik Tiirkiye'nin de ABD gibi dii§iindiigiinti.» an-
latir.
~ubat 1954'te Birle§mi§ Milletler Ba§delegemiz Se-
lim Sarper de «bo§lugu doldurallm» der:
<cHigbir bolge Amerika ic;in Orta Dogu kadar onem-
li degildir. Savunma bak1mmdan buras1 hala bir bo§-
luk arzetmektedir ve her bo§iuk da saldlnya yol ac;ar*)).
* Nasir'm cok yakm1 i.inHi g::i.zeteci Muhammed Heykd,
ABD yetkililerinin dilinden di.i;1meyen bu bo;1luk hakkmda il-
gini; bir hikaye anlatir. Ali Sabri delegasyonu, silah pazarllg1
yapmak ilzere ABD'ye gitmi;1tir. Orada hep bo;1luk sozli. i;1itmi§-
tir. Hikayeyi Heykel'den dileyelim: :B,aruk'un rejim.i sirasmda
Ingilizler, Frans1zlar ve Tiirklerin yam sira Amerikalllar da
M1sir'a Orta Dogu Dayan1;1ma orgi.iti.i ad1 altmda bir dayam;;-
ma pakt1 onermi§ti. Pakt, pek ba(}anll olmadl. Bununla birlik-
te, Sovyetler Birligi'ni i.islerle i;evrelemek, ABD ii;in tinemliydi
ve Ali Sabri delegasyonu Amerikadayken bir mi.isli.iman askeri
pakt fikri yeniden canlandi. Bu fikri ortaya atan adam, ya-
banc1 memleketler askeri yard1m programmm ba§kam Gene-
ral Olmstead idi. Delegasyona bir mi.isltiman paktmm yararla-
rmdan soz etti. Bu paktm tic merkezi olacakti. En modern
mi.isli.iman memleketin ba§kenti Ankara, en fazla mi.isltiman
ni.ifuslu memleketin ba§kenti Kara;1i ve en hareketli mtisli.i-
man i.ilkenin ba;1kenti Kahire.
General Olmstead, boyle bir paktm Orta Dogu'yu koru-
1647

Bo§lugu doldurmak i.izere 6-14 Ocak 1955 tarihin-
de Menderes Bagdad'a gider, ba§ka devletlerin de ka-
tilmasm1 gerekli sayd1klan bir antla§ma imzalayacak-
lanm ac;1klarlar. Menderes, Bagdad'dan §arn ve Li.ib-
nan'a giderek, bu antla§maya katilmalarm1 ister. M1-
srr'm El Cumhuriye gazetesi uyanr :
«Arap i.ilkelerinin dogrudan dogruya ABD ve in-
giltere, ya da dolayh olarak Tiirkiye kanahyla Bat1 it-
tifaklarma siiri.iklenmeleri dogru olmaz.»
f?arn ve Halep'te Menderes'e kar§I aleyhte gosteri-
ler olur. Li.ibnan ve Suriye, pakta katilmay1 reddeder-
ler. Menderes, M1sir'a gitmek ister, kabul olunmaz. Mi-
s1r Arap Birligi adma Irak'1 agrr bask1da tutar. Irak
ise, «Tarafs1zhk olanaks1z,, der. Bu havada Ti.irkiye -
Irak Karg1llkh i§birligi Antla§mas1 24 ~ubat 1955'te im-
zalamr ve hemen 26 ~ubatta Meclislerce onaylamr.
Antla§ma, Orta Dogu d1§1 devletlere, yani ingiltere ve
-----------------------·-----------·
maktan ba$ka, Sovyet Rusya ve Qin"deki milsHim:mlara da
bilyilk etki yapacagmi sozlerine ekledi.
Sonra da bu memleketlercle bir be§inci ko~un nasil geli-
~ecegini soyleyerek herkesi §a$kmhga dil~ilrdil. Bilros:n-ida bil-
yilk bir haritayi orten perdeyi geri c;ekti, harita ignc ve bay-
raklarla bezenrni§ti. Birk™.; igne bulunan blr bolgeyi gostere-
rek:
- Beyler, ~uraya igne ve bayrak doldurmallyiz. Burada
bo§luk var, dedi. Soz konusu ettlgi bolge. savundugu milslil-
man paktmm bO!gesiydi. ~a§kmhk verici bir konu§maydi bu.
Tek amaci, haritasm1 igne ve bayraklarla doldurmakt1~.
Dulles Kahlre'ye gelince de, Nas1r'a antikomilnist paktJ
irnzalamay1 onerir. Nasir, «Kime kar§1 pakth deyince df'. «Rus-
ya'ya kar§I» der. Nasir ise, ingilizlerle milcadeleded1r, «ingiliz-
ler yetml§ yildir topraklarrmizdal) kar§illgm1 verir. :Cull'3s, de-
vam eder:
«- Peki, fakat bu pakta ingilizler de bagll olacak, o za-
man burada kendi bayraklanm c;ekemeyccekler. Paktm bay-
ragma bagll kalacaklar ...
Bu safc;a bir dil§tinceydi ve Nasir buna kar§i c;ikt1 :
- Gidip halkima, ingilizlerin buradaki mevkilerintn de-
gi§ecegini, i§galci yerine, bir bayrakla ortak olacaklanm soy-
lersem, bana gillerler. (Tercilman gazetesi, 23 Eylill 1971).
1648

ABD'ye ac;1ktir. ·Altmc1 maddede, bunun (dleride kuru--
lacak bir savunma orgutiiniin c;ekirdegi olacag1» bildi-
rilir. Sovyetler Birligi, paktI «Rusya'y1 ku§atma poli--
tikasmm yeni bir halkasvi sayar. Misir, Suriye ve Suu-
di Arabistan, bu pakta kat1lmayacaklanm ac;1klarlar.
D1§i§leri Bakam Fuat Koprtilu, <(mahut tarafs1zhk po-
litikas1»m ele§tirir. Menderes, uM1sir'm Turkiye'ye kar-
§1 surdurdugu hiddet ve §iddet politikasmaii c;atar. M1-
sir'm Arap devletleri uzerine yaptig1. baskmm, «bu Ulke-
lerin bajt1ms1zhg1 ile bagda§amayacajt1n1» ileri stirer..
Arna kendisi de yeni bir Araplararas1 ittifak'a kat1lma-
Yl tasarlayan Suriye'yi protesto eder. <lYakm ilgi duy-
mam1z dogaldmi diye bu Ulke uzerindeki bask1yi artI-
nr. O. zamanki DP Milletvekili gazeteci Cihat Baban'm
yazd1klarma inanmak gerekirse, Menderes, Suriye'yi
sava§la tehdit eder :
«Menderes o tarihlerde, Bag-dad Pakt1'nm pazar-
hklan ic;indeydi. Baz1 Arap memleketlerini bir turlii bu
pakta girmeye raz1 edcmiyordu. Lubnan ve Urdl.in,.
paktm d1§mda kalmay1 yeg tutuyorlardI. Menderes ise,
Orta Dogu'da bu paktm imzalanmasm1 ingiltere ve
Amerika katmda kendi prestijini yukseltme bak1mm-
dan gerekli goruyor, ktic;uk devletler onun israrh istek-
leri kar§1smda direndikc;e sinirleniyor, kiic;uk devletle-
ri pakta girmemeye ki§k1rtan M1sir'a ve Nasir'a ate§.
p:iiskuruyordu ...
Suriye Buytikelc;isine Menderes :
- Benim Suriye diye tamd1g1m bir devlet yok ....
Bu kafada giderseniz fena olacak ... Sus! Efendilerine
soyle, iki ttimenle Suriye'ye girer, altm1z1 iistiintize ge-
tiririm ... diyordU>i1s11.
16491

'TARAFSIZLIK KONFERANSI'NDA TURKiYE
Bizim btiylik zaferimizin yaratacag1 bli-

yuk sonm;:lat, yalrnz Tiirkiye'nin kade-
ri tizerinde etkili olmakla kalmayacak,
ayrn zamanda blitiln mazlum milletleri
kendi ya§am ve bag1ms1zhklanrn teh-
dit ve bask1 altmda tutan zalimlere kar-
:;;1 hareket i~in cesaretl.endirecektir.
4 Kas1m 1922
ATATURK
Bu ~rgin havada Orta Dogu islam Pakt1'nm ba§

miman ingiltere, Bagdad Pakt1'na kat1lacagm1 ac;~klar.
ingiltere'nin Irak'ta zaten askeri tisleri vardir. Usleri
kullanma stiresi 1956'da bitecektir. ingiltere, Bagdad
Pakti yo!uyla usstinu elinde tutmaya isteklidir. ingil-
tere, ooylece 4 Nisan 1955't8 pakta kat1hr ve liderligi
ytiklenir. Urdtin de pakta katild1g~ takdird:;, Orta Do-
g·u'daki ingiliz nufuzu surdurtilebilecektir. Arna Urdun
.Krah, tahtim yitirme korkusuyla pakta kat1lmaz. iran
ve Pakistan katihr. ABD de girecektir. Ne var ki, bac;;-
k1lara ragmen* Mis1r ve Suudi Arabistan'1 pakta sok-
may1 ba§aramaz. israil de paktm di§mda b1rak1Id1g1
* Muhammed Heykel'e gore, bu ama~la M1s1r liderlerine

rti§vet sunulur. Necip'e ABD 3 milyon dolar verir. Nasir'a da
3 milyon onerilir: «Necip, paranm CIA ile ilgisi 0Jm1d;gm1 ABD
Ba:;;kam Eisenhower'in komi.inizmle mticadeleyi kolayla§tmnak
.uzere, baz1 devlet liderlerine yard1m ettigini israrla soybdi...
Nasir, Amerikal1lara ~ok kizm1§t1, paray1 rti§vet say1yordu ...
M1slr, acteta iki Amerika ile ugra:;;1yordu: Biri ABD D1si';lle-
ri Bakam John Foster Dulles'in Amerikas1, oteki de onun kar-
de:;;i ve CIA Ba:;;kam Allain Dulles'in Amerikasi. ..
Irak, Bagdat Pakt1'na girmi:;;ti ve Nasir, ihtilalden once
htiktimetin almaya ~all§IP parasm1 dahi odedigi 80 tank1 in-
giltere'den koparmaya ugra:;;tr. ingilizler 16 tank gonderip, M1-
s1r Bagdat Pakt1'na kar:;;1 gelmedigi takdirde gerisini de vere-
cegini bildirdh (Terctiman gazetesi, 25 Eylill 1971). Bu emper-
yalist oyunlar etkili o!maz.
1650

ic;in ku9kuludur. ABD, beklemeyi yeg tutar. Arna pak-
tm ekonomi ve «Bozguncu Faaliyetleri Onleme)) komi-
telerine katihr. ·
Pakt, Ttirkiye'nin bir yandan Sovyetlerle, ate yan-
dan da Arap d<:!vletleriyle ili§kilerini iyice bozar. Bu
sirada uc;i.incu bir tarafs1zlar blokunun ba9lang1cm1
te9kil eden Bandung Konferans1, 18 Nisan 1955'te top-
lamr.
Dulles, iyi ili:;ikiler surdurdugu Nasi.r'm, Heykel'e
gore, Bandung'a gitmesi.ni istemez, Nasff dinlemez:
«Dulles, Nasir'a klzm19tI; zira Nasir, Bandung Kon-
ferans1'na katilacagm1 ac;1klam19, Dulles is.3 bunu anti-
komunist mucadelesine ihanet saym19tL .. Nasir'a git-
memesi gerektigini soyledi, fakat ikna edemedi.» ino
ZorJ.u'nun kendi ag1klad1gma gore, Dulles son da-
kikada, Turk D1§i§leri Bakammn bu «tarafs1zhg·a y6-
nelmi§>J konferansa kat1lmasm1 ister :
«Bize dti.§en gorev a<;;1ktir. Biz kendi politikam1z1,
kendi g6ri.l9ti.miizu once kendimiz savunacag1z ve dost-
lanm1zla birlikte savunacag1z. Biz oraya son dakikada
gittik. Bu kat1Jmay1 mi.lttefiklerimiz c;ok i.stediler, aman
gidin dediler, siz gitmediginiz takdirde c;ok fena ola-
cak, dediler,Jl 191
Zorlu, orada Dulles'm sozculiigiinii yapar. «Orta
yo!» politika olmayacag1m, tarafs1zl1gm aymazhk oldu-
gunu, insanm gozunii yummakla tehlikeden koruna-
mayacagm1 soyler. NATO, SEATO ve Bagdad Pakti'm
over.
Zorlu, Hindistan'da ingiliz cezaevlerinde Atatiirk'-
iin bag1ms1zhk sava91111 ve tar~fs1zllk politikasm1 hay-
ranhkla izleyen Nehru'dan kar§Ihk ahr:
«Hindistan, komi.inist, ya da antikomiinist her ge-
§it blokla§maya kar§Idir. Bu bloklardan birine katilma,
bir Asya - Afrika devleti ic;in ho§ goriilmez bir kii<;iik
dii§me'dir. NATO, somlirgeciligin en giic;lii koruyucu-
lanndan biridir.»
Konferansta Nehru ve Nasir ~ok etltili olur. ccBan§
1651

i<;inde birarada ya§ama» ve c<tarafs1zhk» gorti§leri gilc;
kazamr. Menderes, dayanamaz ve konferanstan hemen
sonra bir ajansa gorii§fulii ac;1k1ar:
«Tarafs1zhk diye iic;tincti bir yol yoktur.»
SALDIRGANLARIN AVUKATLIGI
Bandung'tan «tarafs1zhk» inanc1 giic;lenmi§ donen

Nasir, Qin Halk Curnhuriyeti ile diplomatik ili§kiler ku-
rar. Pakta ginm~yi ve ABD kontrolL't ko§uluna bagll
Amerikan askeri yardlm1m «yabanc1 ntifuzu getiriyor»
gerekc;esiyle reddeder. Bunun iizerine Dulles, Asuvan
Baraj1 ic;in verilen kredileri keser. Nasu'm kar§1hg1, 26'
Temmuz 1956'da Silvey§ Kanall'm millile§tirmek olur.
Bunu izleyen ilk Londra Konferans1'nda, Cumhuriyet
Ttirkiyesi'nin 1923'ten beri «Bogazlar Tiirkiye'nindir))·
gorti§iinti savun<lugunu bilen Nasir, onun c<Stivey§ M1-
sir'mdir» diyecegini sanarak, Ankara Htikiimeti'nin ara-
buluculugunu ister. Arna Ttirkiye, Duiles Plam'm des-
tekler ve Turk delegesi Muharrem Nuri Birgi, ((Tiirk-
ler, mi.isltiman dinine mensuptur» dedikten sonra, Dul-
les Flam ic;in, «Burada M1s1r'm egemenligi ve prestiji
ile bagda§amayan ne vardir?» gorti§tinti savunur. 192
Ikinci Dfulya Sava§1'nda ingiliz gorti§lerinin sa-
vunuculugunu yapan ve sonra CHP crgam Ulus'a ba§-
yazar olan Hti.seyin Cahit Yalc;m, Suvey:fin millile§ti-
rilmesini komi.inistlik sayar:
«Silvey§ Kanah'm NasIT kapam1yor. Kapayan Bol-
§eviklerdir.>>
<< Yoksa alelade, klasik emperyalizme kar§1 gerc;ek
bir milliyetc;ilik davas1 soz konusu olsayd1, tam ozgur-
ltik ve bag1ms1zhg~m elde etmek ve BatI'nm emperya-
list kapitalizminin boyundurugundan kurtulmak ic;in
bir milli mucadeleye atillill§ ve hakkm1 elde etmi§ olan
Tiirkiye, biitiin halklyla MlSlr davasm1 desteklerdi.n
«Bat1 uygarhg1, tehlikededir.» i9a
1652

Mlsir, topraklan uzerindeki Kanal'a sahip c;1kmca,
ingiltere ve Fransa emperyalist bir askeri mildahalede
bulunurlar. Rusya'ya kar§I Bagdad Pakti'na kat1lmas1
istenenler, Rusya yerine ingiltere'nin saldmsma ugra-
ymca, Zorlu 12 Kas1m 1956'da konu§ur :
«Bagdad Pakti'na katilm1§ olsalard1, bugi.in..l<:u du-
rum meydana gelmezdi.»
D1§i§leri Bakan Vekili Etem Menderes de 28 Arahk
1956'da, Siivey§ millile§tirilmesinin bir «bag1ms1zhk sa-
va§IJ> diye gosterilmesini kmar. M1s1r'm bugiinku Cum-
hurba§kam Enver Sedat, o giinlerde El Cumhuriye ga-
zetesinde Tiirkiye i~in §Unlan yazar :
«Tiirkiye, Bagdad Pakt1 kanallyla, ingiltere'yi ilk
kez Mis1r'a saldmya te§vik eden memlekettir. Turkler,
Suriye'nin Mlsir'm yard1mma ko§acag1m, M1sir'm yeni-
lecegini umut etmekteydiler ve boyle bir durumda ko-
miinizme kaf§1 koymak bahanesiyle Suriye'de bir hii-
kiimet darbesi duzenleyeceklerdi ... »
ccEmperyalistler, M1sir'a kar§l israil'i kullamrlard1,
:;iimdi de Suriye'ye kar§J. Tiirkiye'yi kullanmak istiyor-
lar.n194
EiSENHOWER DOKTRiN i
Bugtin tutsakllk ac1lan altmda inleyen

bir<;ok dinda!?la:r;nmz vard1r. Bunlai.•
ic;in de kendi c;evrelerinde baguns1zl1k-
Ianm kazanmalan ve tam bag1ms1zl!k-
la memleketlerinin refah ve ytikselme-
sine c;aba harcamalan en bliyi.lk te:nen-
nilerimizdendir.
16 Ocak 1923
ATATURK
Silvey§ sald1nsmm Arap milliyet<;iligini iyice kam-

~1lamas1 ve ingiltere'nin eth"isinln azalmas1 Uzerine, Or-
ta Dogu'da beliren «bo§lUk»a kaf§1 ABD, 1957 ba§mda
Truman Doktrini'nin yerini alan Eisenhower Doktrini'-
ni ilan eder. Yeni doktrinle, eskiden askeri yard1mm
1653

verilmesi, Bati ittifakma girme ko§uluna baghyken, bu
kald1nhr. Art1k ((milletleraras1 komi.inizmne kar§I di-
renmek isteyen milletlere, ya da milletler topluluguna
-ABD silahh kuvvetlerinin kullamlmas1 da dahil-
destek getirilecektir. «Milletleraras1 komi.inizmnin ta-
mm1 c;ok geni§ c;izilir. Ornegin Suriye, Urdi.in'e saldir-
sa, ya da bu Ulkeyi bask1 altmda tutsa, Suriye ((millet-
letaras1 komi.inizm'in kontroli.inden ilan edilebilir ve
Kral Hiiseyin'in istegiyle miidahalede bulunulabilir..
Hatta milliyetc;i bir ba§bakan, Kral'a kafa tutarsa,
((milletleraras1 komiinizmin s1zmas1>> say1hp, bu ((dolay-
11 sald1n»ya kar§I mi.idahale gerekgesi dogabilir.
Ankara'da toplanan Bagdad PaktI'nm bolgesel dev-
letleri, Eisenhower Doktrini'ni hemen onaylarlar. B.u
((bo§luk doldurma» planmm ((ni.ifuz bolgeleri kurman
amacm1 giitmedig'ini ilan eylerler. Oysa ingiliz ni.ifu-
zunun yerini ABD ni.ifuzunun almas1 soz konusudur.
M1sir ve Suriye gibi i.ilkeler, «emperyalist plan» diye
Eisenhower Doktrini'ne §iddetle kar§I g1karlar. Gergek-·
ten doktrinin niteligi c;abuk anla§Ihr. Urdiin'de 1957 yi-
lrnda Nasir'a yakrn milliyetgi politika izlemekten yana
Ba§bakan Nablusi vard1r. Kral Hiiseyin, bu milliyetc;i
yoneli§in tahtim tehlikeye atacagi kayg1smdadir. Bu
nedenle, <cmilliyetgilik goril§ii altmda .komiinistlik s1z-
mas1 tehlikesi»ne kar§I Kral, Ba§bakamn dikkatini ge-
ker. «Y1k1c1 propagandalara kar§I tedbiri> almmas1m is-
ter. Nablusi, protesto olarak istifa eder. Ordu'da kipir-
damalar goriilur. Genelkurmay Ba§kam Ali Ebu Nevar,.
Suriye'ye s1gimr. ABD, Kral· Hi.iseyin'in gi:irti.§i.ine uya-
rak ccmil.letleraras1 komunizmin kralhgm bag1ms1zhg1-
m ve bi.itiinli.igi.inii tehdit eyledig·ini» kabul eder. Altm-
c1 Filo, Dogu Akdeniz'e hareket buyrugu ahr. O ana
kadar ingiliz niifuzundaki Urdiin'e ABD askeri yard1-
m1 ba§lar.
MENDERES'iN SURiYE'Yi i~GALiNi SUUD
ONLUYOR. ..
1957 yazmda Suriye'nin ccmilletleraras1 komiiniz--
1654

min kontroltine dli§tilgiln ilan edilir. Oysa 1956'da se-
\:ilen 142 ki§ilik Suriye Parlamentosunda, tek bir ko-
munist Halit Bekta§ vardir. A§In milliyet<;i ve Nas1r'c1
Ordu istihbarat Ba§kam Yarbay Sarai;, rejimin kuvvet-
li adam1 say11Ir. Feodal milyoner Halit El Azm, Milli
Savunma Bakam'dir. Rusya'dan 140 milyon dolar tu-
tarmda proje kredisi ald1g1 igin Moskova yan1Is1 ilan
edilir. Suriye, Rusya'dan bir miktar askeri yard1m al-
m1§tir. 13 Agustos 1957'de Suriye'de mevcut rejimi de-
virme sui;lamas1yla il<; ABD diplomat1 smir d1§ma <;1-
kartihr. Genelkurmay Ba§kanllgma da, ABD'nin c<a§I-
n solcun kabul ettigi Albay Afif B1zri getirilir. BU.tun
bunlar, Suriye'nin komfinizmin penc;esine dli§tilgiini.i
ilana yeterli say1hr. «Hiikilmet darbeleri uzmanl>l diye
bilinen Loy Henderson Istanbul'a gelir. Agustos sonla-
rma dogru Istanbul'da Celal Bayar, Menderes, Kral
Hilseyin, Kral Faysal ve Henderson'un katild1g1 top-
lantllar yap1hr. Henderson, Suriye durumunun «<;ok ·
ciddin oldugunu bildirir. 5 Eyliilde ABD D1§i§leri Ba-
kanhg1, Suriye'nin ccmilletleraras1 komi.i.nizmin kurba-
m olmasmdan ve bolgenin bag1ms1zhk ve bilttinlilgii igin
tehlike te§kil etmesinden duydug·u kayg1yrn ag1klar..
Tiirkiye, Suriye smmna asker yigar. Dulles, Eylill 1957'-
de Birle§mi§ Milletler konu§masmda «komi.i.nistlikii ye-
rine, «a§m milliyetgilik»in komiinist oyununa gelme-
sini kmar:
«Araf devletlerine Sovyet yard1m1, yogun bir pro-
paganda ile Araplan, Sovyet silahlan, teknisyenleri ve
siyasal destegiyle a§IrI milliyet\:i tutkulanm gergekle§-
tirmeye k1§kirtmak amac1 gutmektedir.))
Ku§kUSUZ, Dulles, bu sozleri Turk KurtulU§ Sava-
§1 ve Atatilrk igin de soyleyebilecekti. Hurewitz, bu tu-
tumu §Ciyle yorumlar :
«Suriye bunahm1 kamtlami§tir ki, ABD Hiikiimeti,
Arap devletlerine Sovyet silah satI§mm sonuglanm,
Eisenhower Doktrini'nin dolayh sald1n tammlamas1
kapsam1 iginde yorumlamaktadir .>> 196
1655

Bu yorumla, Rusya'dan silah satm almak, komii-
:nizmin dolayh saldmsma ugramak anlamma gelmek-
tedir. Eisenhower Doktrini'nin amac1 ise, bu dolayh
_saldmyi onlemektir. Eisenhower Doktrini'nin en ate§li
§ampiyonu Menderes, barekete ge<;er. Daha 1955'lerde
Buriye El<;isine «iki tiimenle yuriirum)> diyen Mende-
res'in Eyliil 1957'de Suriye'ye miidahalesi beklenir. Sov-
yet Ba§bakam Bulganin, Ankara'ya bir nota gondere-
rek, askeri yigmagm ve saldm soylentilerinin kaygilar
yaratt1gm1 anlatir, sava§m bolgesel kalmayabilecegi
tehdidini savurur, <<Tiirkiye'nin kendi ba§ma biiytik fe--
Iaketler a<;acagmdan» soz eder. ikinci bir notada Bul-
ganin, daha yumu§ak bir deyi§le, Atatti.rk Ttirkiyesi'nin
milli kurtulu§<;U bir devlet oldugunu hatirlatir :
«SSCB'nin Araplara yaptig1 silah yard1nn, Kurtu-
Ju§ Sava§1 sirasmda Ttirkiye'ye yap1lan yard1mla aym
niteliktedir ... Atatiirk, Suriye ve Orta Dogu iilkelerinin
bag1ms1zhgma saygi beslerdi... Ttirkiye, §imdi bu ilke-
.den uzakla§mI§tlr.»
Kru§<;ov ise, 9 Ekim 1957'de Newyork Times'a ver-
.digi bir deme<;te <;ok tehditkar konu§ur:
«... Askerlerini Suriye smmna yigmakla, Tiirkiye
bizimle olan smmnda bo§luklar ac;iyor. Bunu yapma-
mas1 gerekir. Qtinkii <;ok zay1ftir. Bir sava§ durumun-
da Tiirkiye bir gun bile dayanamaz ... Sava§ patlak ve-
rirse, biz Tiirkiye'nin yakmmday1z, siz (Amerikahlar)
.ise degilsiniz. Silahlar patlayinca, roketler u<;maya ba§-
layabilir, o zaman da dil§tinmek i<;in vakit art1k <;ok
ge<; demektir.»
Menderes Hiikiimeti, o giinlerde Suriye'ye yiiriime-
yi ger<;ekten dti.§iinmii§ttir. Fakat araya ABD'nin dostu
Suudi Arabistan Krah Suud girer. Suud, 25 Eyliilde
f?am'a gider. Yaymlanan ortak Suriye - Suudi Arabis-
tan bildirisinde, «Suriye'nin herhangibir Arap illkesine
tehlike te§kil etmedigi» bildirilir. Suud, Kral Hiiseyin'i
-de yati§tmr. Kii<;tik Kral, Ttirkiye, Ingiltere ve ABD
tarafmdan Suriye'ye yap1lacak saldmyi, kendine yap1l-
_m1§ sayacag1m 16 Ekimde bildirir! Konu, Birle§mi§ Mil-
1656

ietler'e gottirtiliir, orada C<Ti.irk Genelkurmaymm ABD
ile dam§arak, 27 Ekimdeki Ti.irk genel s~imlerinden
bemen sonra uygulanmak i.izere, Suriye'ye saldln plan-
lan haz1rlad1grn iddia edilir. Gromyko, Ankara Hi.iki.i-
meti'nin Suriye'den kagan «gerici unsurlardan olu§an
bir silrgi.in hiiklimeti kurarak, bu ekibi, Tiirkiye'nin
askeri destegiyle i§ba§ma getirme amac1 giitti.iglini.i»
:sOyler. Ti.irkiye, «sagma» der, askeri y1gmagm «savun-
ma ama.cv> guttugiinii belirtir. Olay, kaparur. Kru§gav,
Moskova'da Ti.irk Bi.iyi.ikelgiligindeki 29 Ekim resepsi-
yonuna kat1hr ve «Ban::;'a! Ban§'a! Sava§ isteyen her
kimse kahrolsun! B1rakm kendi kendine sava§sm! Fa-
kat sava§tan neden soz ediyarsunuz? Sava§ asla olma-
.Yacak» bigiminde, kendine ozgi.i konu§rnalar yapar. Fa-
kat bu karku iginde, Suriye, esenligi M1s1r'la birle§rnek-
te bulur*.
Arna yine de Menderes, 17 Arahk 1957'de Paris'te
.NATO Kanseyi toplantismda, Suriye olaym1 Avrupa'yi
ve Bati'y1 yak edecek bir olay gordi.iglini.i anlatmaktan
kendini alamaz :
c<Rusya, M1sir'la gok s1kl bir i§birligi gergekle§tir-
.mi§ ve Suriye, Rusya'nm eline gegmi§tir. Orta Dagu'-
daki bu faaliyetler, ancak bir ba§lang1gtir. As1l hedef,
hig ku§ku yak ki, Avrupa'd1r ... Orta Dogu dii§ttigu tak-
dirde, Kuzey Afrika'run durumu vahamet kazanacagi
* Muhammed Heykel, bu b!rle§me !c;in §oyle yazar: «Su-
riye ve M1S1r'm birle§mesinden iirken Kral Suud, Nas1r'm uc;a-
gma bomba koydurtmak ic;in 2 milyon sterline yakm para ver-
mi§ti. Lakin bu i§le yanll§ adarru gorevlendird!; gore vi Suriye
-Ordu istihbarat §efi Albay Sarac;'a verd!. Suud'un adamlan
kendisine bir rnilyonluk c;ekle ba§vurunca, Sarac, c;eki ald1 ve
her§eyl Nasir'a ihbar ett!. Nasir, ona su!kast<;ilerle i§birli.gi ya-
par gibi davranrnasml soyledi. 0 da 900 bin Sterlin eden !ki
~k daha aldL <;(ekler, ingiltere Midland Bankas1'na bozdu-
.ruldu. Para, sanayi projelerinde kullamldi. Sonra suikast pro-
jesi ayrmtll1 bi<;imde halka ac;1klandl. Bu olay, Suud'un taht-
fan inlp kardesi Faysal'm Kra.l olmasmda bilyiik rol oynadJ).
<(Terctiman gazetesi, 11 Ekim 1971)
1657

gibi, Akdeniz dahi bir Rus harekat alam durumuna ge-
lecektir. Boylece Sovyet Rusya, hedefine c;ok yakla§ml§
ve Avrupa'y1 ku§atm1§ olacaktir... Suriye'deki oldu -
bitti kabul olundugu takdirde, bu, Orta Dogu'nun mer-
kezi olan Tiirkiye'nin Sovyet Rusya tarafmdan ku§a-
t1lmas1, Irak'm, Urdiin'iin, Liibnan'm, Suudi Arabis-
tan'm, hatta iran'm tehlikeli bir duruma dii§melerini
doguracaktir. Tiirkiye dahil, bu memleketlerin Rusya'-
nm Suriye'de iislenip durumunu giic;lendirdikten son-
ra, Sovyet bask1sma ve y1k1c1 hareketlerine fazla dire-
nebileceklerini dii§iinmek tehlikeli bir hayal olur ... »
TURKiYE'NiN !RAK'A MUDAHALESiNi
ABD ONLUYOR. ..
Ankara Hiikumeti, Orta Dogu olaylanm bu olc;iide
tehlikeli bulurken, Irak'ta ihtilal olur. Menderes, Kral
Faysal'1 Istanbul'da Bagdad Pakti'nm oolgesel iiyele-
rinin zirve toplantisma beklemektedir. Faysal, Istan-
bul'a hareket edecegi gun saraymda oldiiriiliir. Liib-
nan'da da kan§1khklar vard1r. Arap milliyetc;ileri ve
miisltimanlar Eisenhower Doktrini'ni kabul eden Bati
yanhs1 hiristiyan Cumhurba§kam flamun'a kar§I miica-
delededir. f?amun, Anayasa'y1 deg'i§tirip, iktidanm dort
yil daha uzatma 9abasmdad1r. Silahh 9at1§malar olur.
26 Haziran 1958 tarihli Cumhuriyet gazetesine gore,
Washington Biiyiikelc;isi Urgiiplii, Birle§mi§ Milletler'in
istegiyle, Tiirkiye'nin Liibnan sm1rlanm savunmak iize-
re asker gonderebilecegini soyler.
Irak'ta ihtilal patlak verince, Angloamerikanlar
kayg1lamrlar. Eisenhower Doktrini i§ler. NATO iiyele-
rine haber vermeye bile gerek duymadan ABD Deniz
Piyadeleri Liibnan'a c,;1karlar. Almanya'da iislenmi§
NATO emrindeki ABD askerleri, Tiirkiye'den izinsiz
incirlik'e inerler. izin sonradan verilir. K1bns'taki in-
giliz birlikleri, ABD hava destegiyle Urdiin'e yollamr.
Gergin bir ortam dog-ar. Istanbul'daki Turk, iran ve
Pakistan devlet ba§kanlan, 17 Temmuzda bir bildiri ya-
ymlayarak, Irak ihtilalini ccmilletleraras1 haydutluk»
lp58

diye nitelerler. Bu haydutlugu durdurmak i~in «alm-
mas1 gereken tedbirleri mi.imki.in olan her bigimde des-
tekleme azmi»ni bildirirler. 19 Temmuzda Daily Mail,
Zorlu'nun «Urdi.in'deki ingiliz harekatmm Irak'a da
geni§letilmesi umudunu belirttiginin yazar. Yassiada
duru§masmda Bakan Hayrettin Erkmen'in ag1klad1g1-
na gore, Zorlu, Irak'a yiiri.imeyi onerir. Bayar ve Men-
deres, bunu onaylarlar. Genelkurmay Ba§kam bu ko-
nuda planlar haz1rlar. Kabineye haber bile verilmez*. 196
Ti.irkiye'nin Orta Dogu harekatm1, Hayrettin Erk-
men'e gore, ABD engeller. BW}kan Eisenhower de am-
* Liibnan ve Urdiin <;1kartmalan, Tiirkiye'nin Orta Dogu'-

ya yiiriime haz1rhklan Nas1r'1 tela§land1nr. Kru:;;<;ov'a gider.
Kru:;;c;ov, «Amerikahlarm ak1llanm ka<;1rd1klarm1» soyler,
«a<;1k<;a bir <;at1§maya haz1r degiliz, U<;iincii Diinya Sava:;;1'na
haz1r degiliz» der. Heykel, Rusya'mn tutumunu §oyle anlat1r:
«Nasir, Kru:;;<;ov'dan garanti ister. Amerikahlarm Turkleri Suri-
ye'ye sald1rmaya sevkettikleri takdirde, MlSlr'm da Tiirkiye'ye
kar:;;1 sava:;;mas1 gerekecegini, bunun da <;ok fena olacagm1
anlat1r. Kru:;;<;ov, §U kar:;;1hg1 verir :
- Rtizgara gore egilmek gerek. Ba:;;ka yol yak. Zira Dul-
les, dtinyay1 par<;a par<;a edebilir ... Dulles, din adam1 pozunda.
Fakat eminim ki, dinsiz oldugum halde, ben Tanr1ya ondan
daha yakmnn, onun kalbi yak <;tinku ...
Nasir, Kru§<;ov'u Silvey§ Kanall'nda yapt1g1 gibi ultimatom
vermeye, boylece Bat1'nm Irak ve Suriye'ye kar§l harekete ge<;-
mesini engellemeye te§vik eder. Kru:;;~ov reddeder. Sava§a gi-
decek herhangibir rizikoyu goze alamayacagm1 soyler. iki sa-
atlik tart1§madan sonra, Nas1r'm istegini, biti§ikteki ko§kte
bekleyen Politburo uyeleriyle konu§maya gider. Donu§unde Na-
s1r'a Sovyet Rusya'nm ancak Bulgar-Tiirk s1mrmda genel ma-
nevralar yapabilecegini bildirir :
- Fakat a<;1k<;a soyltiyorum, bundan fazlasma guvenme-
yin ...
Kru§<;ov, geceyansma kadar Mis1rl1larla kahr. Hava ala-
nma onlan ugurlamaya gelir. Turk smmnda 24 bOltigiin ma-
nevra yapmas1 buyrugu verilmi:;;tir bile. Mare§al Malinowski,
ozel bir deme<;le bunu a<;1klar ve baberin diinyaya yay1lniasma
<;aba goster!lir. Kru§<;ov'un alanda Nas1r'a son sozil · §u olur :
- «Yalmzca bir manevra Bay Ba§kan. Liitfen iyi bilin ki
yalmzca bir manevradir». (Terell.man gazetesi, 12 ve 13 Ek!m
1971)
1659

larmda, Ti.irkiye'nin Irak'a kar§1 harekata karar ver-
digini, bunun ic;in ABD'nin maddi ve manevi destegini
istedigini dogrular. 24 Temmuz tarihli Sovyet memo-
randumu da uKral Hi.1seyin tarafmdan yap1lacak bir
miiracaatm, Irak'm Ti.irk birliklerince i§gali ic;in baha-
ne olarak kullamlacagm1n ac;1klar.
inoni.i de sesini yiikseltir ve 21 Temmuzda, Tiirki-
ye'nin yeni bir diinya sava§ma daha ilk giinden siiriik-
lenecegini soyler :
«Gec;en ikinci Di.inya Sava§I'ndan farkh olarak, bu-
gi.in cereyan eden olaylara gore, bu kez dtinya olayla-
rma ilk giinden kan§acak memleketlerden birisi Tiir-
kiye gibi gori.inmeye ba§ladu
Meclis'te inonii ile Zorlu arasmda sert tartu~ma
lar olur. Zorlu, 21 Agustos 1958 gi.inil, Damat Ferit'in
bile cesaret edemeyecegi bir ~1khkla, Menderes Hi.i-
kiimeti'nin tutumunu ac;1klar :
«Ti.irk di§ politikasmm ba§llca amac1, Orta. Dogu'-
daki bir s1zma hareketini onlemeye c;;ah§maktn. i§te bu
nedenledir ki, son olaylar kar§1smda Ti.irkiye Cumhu-
riyeti Hiikiimeti'nin politikas1, bu gibi hareketlere se-
yirci kalmama politikas1 olmu§tur. Bu bolgede millet-
leraras1 komi.inizmin sizma hareketlerini, hukiimetleri
devirme hareketlerini onlemek i<;;in harekete ge<;;erl
Amerika ve lngiltere'yi bizim de desteklememiz, bu il-
kelerden esinlenmi§tir ve bu pek dogaldir. Elbette ki,
hie; kimse, Tiirkiye'nin en c;ok yi.iz kilometre otesinde-
ki devletlerde cereyan eden yil."lcz faaliyetlere, anar§ik
hareketlere kayits1z kalacagim bekleyemezdi. Biz, daha
May1s aymdan itibaren miittefik Birle§ik Amerika Dev-
letlerini ve ingiltere Hukilmetini, Orta Dogu'da cere-
yan etmekte olan bu yik1c1 faaliyetler kar§ismda gereken
tedbirleri almalan ic;;in uyarmi§ bulunuyorduk. Bu uya-
n, yalmzca orada sald!nya ugrayan iki kiic;;tik devletin
savunmas1 baklmmdan deg'il, fakat ozellikle Tfuk ana-
vatammn gi.ivenligi baklmindan btiyilk bir onem ta§1-
mas1 yiiziindendi. Bag1ms1z iki kiic;iik devlet, dolayli
bir saldiri kar91smdad1rlar. Sm1rlanndan sivil k1yafete
1660

biirtinmii§ askerler, silahlar sokulmaktachr. Yabanc1
radyolar, devamh halk1 devlet adamlarm1 oldiirmeye
te§vik etmektedir. i<;eride d1§tan beslenen isyanlar c;1-
kanlmaktadir. Bu devletlerin, biiti.in darbelere ragmen,
ayakta kalma olanag1m bulabilen me§ru htikilmetleri,
yard1m isteginde bulunuyorlar. Bu yard1m yap1lacak
m1, yap1lmayacak m1? Biiti.in dtinyamn kafasmdaki so-
ru budur. Hatta daha a91g1 : Acaba bu yard1m yap1l-
mayacak m1? Bu durum kar§Ismda kayg1 ile bekleni-
yor, bu yard1m istegi kar§1lanacak m1? Miittefikimiz
Birle§ik Amerika, mert<;e bir davranu;ila, diinya c;apm-
daki sorumlulu£-unun yiikiimltiliigiinii kavram1§ bir ce-
ladetle derhal harekete ge<;iyor ve boylece bizim inan-
cnmz, yani ki.i<;i.ik devletlerin bag1ms1zhgma ve giiven-
ligine ve onlann her ne bi<;imde olursa olsun, kz§ktrt-
malar, dolaylz saldmlar kar§tsznda savunulacagma dair
olan inanczmzz bir anda evc-i balaszm (en ust nokta)
buluyor. Bu davram§ kar§ISmda Tiirkiye'ye di.i§en odev
ne idi? Elbette ki, bu civanmerdane hareketi ve belki
bizim de te§vik ettigimiz bu civanmerdane hareketi
desteklemekti.
(CHP'li bir milletvekiline seslenerek) Gillme! Bi-
zim odevimiz, Amerika'yz kilr;ilk devletlerin yardzmina
te§vik etmektir. Sen gillilyorsun. Bu hareketinle vata-
na ihanet ediyorsun ! ...
Kamil Tabak - Ben giilmiiyorum.
Zorlu - Giilmiiyorsamz mesele yak.
Sevgili arkada§lanm, hepinizin bildigi gibi, bu pek
cesur ve insanc1l hareket kar§ismda gocunan milletler-
aras1 komiinizmdir. Onlar tehditler savurdular, ama
ozgiirliik ve bag1ms1zhklanna a§lk ve bag1ms1zllk ve
gilvenliklerini korumak i<;in dayam§ma ic;inde bulunan
devletler, bundan zerrece yilmadllar. Birle§ik Amerika
ve ingiltere, 'biz oradayzz ve bizi davet eden devletler
istedigi surece orada kalacagzz' diye kar§11Ik verdiler.
Boylece, kil<;uk bir milletin imdat istemek hakkinzn var
oldugunu ve imdat istegine yeti§meyi - bir saldzn de-
1661

gil - f akat bir yilkilmlilliik saydzklarzni dilnyaya gos-
termi§ oldular. (Soldan alku~lar). Birle§mi§ Milletler'e
gittigimiz zaman savundugumuz Turk tezi i.§te bu idi.»
ABD'NiN DOLAYLI SALDIRI GARANTiSi

Ne var ki, Kral Faysal'm devrilip yerine Kas1m'm
gelmesi oldu-bittisine ABD'nin - ba§ka yoi goremedi-
ginden - nza gostermesi ve Tilrkiye'nin miidahalesini
engellemesi, mtittefikimiz iran ve Pakistan'm ba§la-
rmdaki ~ah ve Han'lann hig ho§una gitmez. Kendile-
rini gilvensiz sayarlar. ABD'den iktidarlarma kar§I yo-
nelmi§ di§ ve ozellikle ic,; saldmlara kar§I garanti ister-
ler. Daha once soziinti ettigimiz dolayll ve dolays1z sal-
dmya kar§I ABD ile yap1lan ikili garanti anla§malan
boylece ortaya c,;1kar. 9 Nisan 1960 tarihli Cumhuriyet
gazetesi, Di§i§leri Komisyonunda Bi.ilent Ecevit'in «si-
lahs1z dolayh sald1n» deyiminin belirsiz oldugu uzerin-
de durdugunu yazar. Ecevit, iktidar partisinin yaym or-
gam gazetenin ba§hgmda gec,;en «gizli ve y1k1c1 faali-
yetler» deyimini de ele alarak anla§manm duraksama
yaratacagm1 belirtir. Kapah bir dille, CHP muhalefeti-
ne kar§I m1 iktidara ABD garantisi sagland1gm1 dile
getirmek ister. 27 Mayis ihtilalcileri de bu ikili anla§-
madan ku§kU duyarlar. Menderes de Irak ihtilalinden
sonra, muhalefeti devamh Irak ihtilaline ozenmekle
suglar. 14 ~ubat l960'da iskenderun'da Irak ihtilalin-
den muhalefetin «agzmm sulandlgmv> ve cc'l'iirkiye'de
de benzer bir hareketin olmas1 igin zemin yaratmaya
gah§tlgml» soyler.
Menderes, bu ccdolayh sald1n» y1 ag1kc,;a ongoren
ikili anla§ma garantisine belki giivenmi§tir, ama bu as-
lmda, ABD isterse i§leyecek, istemezse i§lemeyecek bir
anla§madir. Anla§mas1z da mtidahale miimkiindtir. Ni-
tekim Menderes en kritik bir anda Moskova'ya gidece-
gini ilan eder. Kru§gov'u da Tiirkiye'ye gagmr. 27 Ma-
yis olur, Menderes dil§er, ABD, yeni hiikiimeti belli bir
hO§nutlukla kar§Ilar.
1662

Daha once Irak, 24 Mart 1959'da <(emperyalizmin
son bag1m kopard1gmrn ilan ederek Bagdad Paktl'ndau
aynhr. Paktm artik Arap Diinyas1 ile bir ilgisi kalmaz.
CENTO adm1 ahp Ankara'ya yerle§ir. Boylece, hie; de-
g'ilse, Tiirkiye'nin Arap Diinyas1'nm ic; i§lerine - silah-
11 mtidahale de dahil - apac;1k mtidahale donemi son
bulur. Fakat bu, NATO iiyesi Tiirkiye'nin Arap Diinya-
s1 ile ili§kilerinin diizelmesi anlamma gelmez.
TURKiYE, TEK BA~;HNA KALIYOR
27 May1s iktidan, Arap Dunyas1 ile ili§kilerini dii-
zeltmeye niyetlenir. NATO miittefiki Fransa'nm Ceza-
yir'i kendi ic; i§i saymasma ragmen, Cezayir davasmm
Birle§mi§ Milletler'de desteklenmesini, D1§i§leri Bakam
Sarper'i zorlayarak saglamaya c;alI§Ir. Menderes Hiikii-
meti, 1955 y1lmda Cezayir sorunu Birle§mi§ Milletler'e
getirildiginde, Yunanistan , miisliiman Arap devletleri
yanmda oy kullamrken, kar§I oy vermi§tir. Milli Birlik
Hiikiimeti, bunu az c;ok diizeltmek ister. Fakat bu, ih-
tilalcilerin bir iyiniyet gosterisinden ibaret kallr.
29 Eyltil 196l'de Suriye, Birle§ik Arap Cumhuriye-
ti'nden aynld1gmda, Tiirkiye bunu Suriye'nin «bir ic;
geli§mesi» sayar ve yeni rejimi, inonii'niin de telkinle-
riyle, Urdiin'den sonra tamyan ikinci iilke olur. Tiir-
kiye, bu aceleciligiyle, gereksiz yere Araplararas1 ic; so-
runlara kan§an iilke durumuna dii§er. M1s1r, Tiirkiye
ile diplomatik ili§kileri keser*.
* MISlr, Suriye'nin aynllsm1, ABD destekli feodal Arap
Sultanhklarmm bir komplosu sayar. Muhammed Heykel, bu
konuda sunlan yazar: «Nas1r'111 Kennedy'ye mektubundan bir
ay sonra, M1s1r'la Suriye arasmdaki birlik, Suriye'de Krallar
Sendikas1'nm yapt1g1 darbe Ile sona erdi. Kral Suud ile Kral
Htiseyin, ailelerinin biribirlerine duyduklan geleneksel nefrete
ragmen, birlikte Suriye'yi ba~tan \;lkarmak ii;in ugrast1lar. Qi:il-
deki askeri b!rlikler ve baz1 politikac1lar ilzerinde etki yapti-
lar. Suud'un bilyilk para dag1tt1g1 ve rilsvet verdigi kisilerin
baz1lan milyoner oldu ve simdi Gilney Amerika'da ya91yorlar.
0 zamanlar Suud'un darbeyi 7 milyon sterline finanse ettigi
soylendiyse de, dogru degildir. Karde~i Faysal'm onu tahttan
1663

Emperyalizmin muttefiki olarak Orta Dogu poli-
tikasmm bedelini, Turkiye, 1965 y1li Arahk aymda Bir-
le§mi§ Milletler'de Klbns sorununda gorur. AP'li Sena--
tor Fethi Tevetoglu, 1965 Nisanmda Birle§mi§ Millet-
ler uyesi 36 musluman Ulke temsilcilerini biraraya ge-
tiren Altmc1 !slam Kongresi'ne Turk Delegasyonu'nun
ba§kam olarak katihr. !slam Kongresi, Turk Kurulu'-
nun sundugu Klbns karar tasans1m Cidde'de oybirligi
indirmesinden sonra, M1s1r'a gocmen olarak gelen Suud'a Na-
sir sitem etmi§ti :
- Bu ki§ilere 7 milyon sterlin nasil verirsin?
Suud'un cevabi §oyleydi :
- SOylemeye utamyorum, 7 degil, 12 milyon idi.
Suud'un parasiyla iktidara gelen hilkilmet kisa zamanda
coktil ve baz1 ki§iler yarg1landi. Dande§i olayi diye bilinen bu
mahkemede, Kral Suud'un projelerinde CIA'mn bilyilk rol oy-
nad1g1 meydana cikti. Nasir, Birle:;;ik Arap Cumhuriyeti'nin y1-
k1lmasmdan <;ok keeler duydu. BAC, Arap Birllgi hayalinin ilk
milletleraras1 kurulm;1uydu. Bu Birle:;;ik Cumhuriyet Nasir'm
ya:;;ammda tekrar kurulamadi. Bu nedenle, CIA'nm roHinil og-
renince, hem kmld1, hem de §a§1rdi. Kennedy, yeni ve iyi ili§ki
kurmak istiyorsa, CIA neden ona kar§l cal!§iyordu? Burada
yine ABD politikasmm garip celi§kilerini gorilyoruz : Petrol
§irketleri ve onlarm ozel haber alma servisleri vardir. CIA, on-
larla i§birligi yapar. Sonra Hiikilmetin resmi politikas1 vard1r.
Ve nihayet kendi gizli araclari olan Pentagon. Hepsi birden
l§!n ic;!nden c1k1lmaz kar1:;;1kllklar yaratir» (Terciiman gaze-
tes!, 25 Ekim 1971).
Irak'ta da oyle olur. Petrol §irketleri, Arif ve Kas1m'1 biri-
birlerine kar§l oynayarak, Irak'm M1sir'la birle§mesini engel-
lerler. Heykel'e gore durum :;;oyledir: <!Kasim, Arif'i Irakll bir
Nasir, kendini de Necip roHinde gorilyordu: Arif, Irak'm B!r-
le§ik Arap Cumhuriyeti'ne katilmasmdan soz ediyor, Kas1m
bu nedenle Arif'in Nas1r'la ili:;;kilerinden bilsbiitiin ku§ku du-
yuyordu ve sonunda onu tutukladi. Arif, aylarca hap!ste kal-
d1. Adamlan, hapishaneyi bas1p onu kurtarmasayd1, olecekti.
ingiltere Bilyiikel<;isi Sir Micheal Wright ve Irak petrol :;;l:t-
ketler!nin adamlari, Kasim'm bu korkusundan yararlanarak,
Irak'm Birle:;;ik Arap Cumhuriyetine g!rm:esini engellemeye ca-
ll§1yorlard1 ve ona Arif hakkmda yanll§ bilgi veriyorlard1»
(Terciiman gazetesi, 13 Ekim 1971). Emperyalistlerin Arap po-
Utikasi bu ol<;iide karma§1k ve kirlidir. Menderes ikt!dan, NA-
TO'ya girme bedeli olarak Tiirkiye'yi emperyalist cizg!de bu
kari§1k ve temiz olmayan oyunlarm ic;ine sokmu:;;tur.
1664

ile kabul eder. Karar tasansmda, K1bns Turk toplulu--
gu «ayn bir islam camiaSVJ olarak nitelendirilir ve «hl-
ristiyanlarm Kibns'taki mi.islUmanlara kar§l giri§tik--
leri caniyane davram§lar» kmamr ve «bu davanm Bir-
le§mi§ Milletler'de savunulmasmda K1bnsh mtislUman
karde§lerin hak ve hukukunun teslimine yard1mm, in-
sanc1l ve dinsel bir yiiktimlilliik oldugU>J belirtilir. Ne
var ki, oybirligi ile kabul edilen bu karar tasansma
ragrnen, Tiirkiye, Birle§mi§ Milletler'de !ran ve Pakis-
tan d1§mda hic;bir islam Ulkesinin oyunu alamaz! !s-
lam Ulkeleri, Makarios'u desteklerler. NATO uyeleri bi-
le, Tiirkiye'yi desteklemekten kac;mirlar!
Bu, Ttirkiye'nin !slam Diinyas1'ndaki politikasmm
tam iflas1 demektir. Enver Pa§a, isla.m Dtinyas1'ru in-
giliz ernperyalizminin penc;esinden kurtarmak ic;in bti-
yiik bir sava§ vermi§tir. Atatiirk, isla.m Diinyas1'nm
milli devletler olmasm1 desteklemi§ ve Orta Dogu'da
bag1ms1z milli devletlerden kurulu tarafs1z bir barn;?
bolgesi yaratilmas1 ozlemini Saadabat Pakti ile bir ilk
adu:n olarak denemi§tir. Daha sonra ingiliz 1ttifak1 ile
baglanan Tiirkiye, Orta Dog·u petroliintin emperyalizm
c;izgisinde bekc;iligi gorevini Olc;iisiiz bir CO§kunlukla
yi.lklenmi§tir. Arahk 1965 Birle§mi§ Milletler hezimeti,
AP iktidanmn eseri deg;il, 1939 ingiliz 1ttifak1 ile Ti.irk
politikasmda ba§layan tutum degi§ikliginin sonucudur.
Orta Dogu'da emperyalist amac;lar gtiden bir ittifakm
uyesi ve Orta Dogu gorevlisi olarak Ti.irkiye, antiem-
peryalist milli kurtulu§t;Uluk <;izgisinden aynld1gmdan,
islam olsun, hiristiyan olsun, milli kurtulu§ ozlemini c;e-
ken biitiln U<;iincii Diinya iilkelerini, Birle§mi§ Millet-
ler'de kar§ismda bulur. Hem de bu yenik dii§U§, Orta
Dogu'da miidahaleler i<;in bir ingiliz tissii durumunda
bulunan K1bns'm Cumhurba§kam Ba§piskopos Ma~
karios'un kar§1smda gerc;ekle§ir! Makarios, !ngiliz ve
bir olc;tide Amerikan i.issii olan Kibns'ta tarafs1zhk po-
litikas1 giidilyor izlenimini vererek, ba§an saglar. !slam
Diinyas1'nda en saygi uyandiran devlet, yeryiiztinde ilk
kurtulu§ sava§Im veren ve biiyiik has1m bloklann dl-
1665'

.~mda kalma yoluyla tarafs1zhk politikasmm temelleri-
.ni atan Ataturk'iin 'Tiirkiyesi degil, Komiinist Tito'nun
Yugoslavyas1 olur! NATO iilkeleri dahi, Birle§mi§ Mil-
Jetler'de islam Diinyas1'ndaki ve oteki Ugiincii Diinya
iilkelerindeki g1karlanm di.i§iinerek, onlarm c;1karlan
igin kendini olgiisiizce ortaya atan Tiirkiye'yi destek-
lemekten kagmirlar!
YENi ISLAM POLiTiKASI
Birle§mi§ Milletler'de bu yalmz kah§m yarathg1
§Ok, zengin Arap iilkeleriyle ekonomik ili§kileri geli§-
tirme umudu ve oy getirir kams1yla islam1 ok§ar gO-
riinme istegi, AP iktidanm Orta Dogu'da biraz daha
farkh politika izlemeye yoneltir. Sovyetler Birligi ve
ABD'nin de, Orta Dog·u'da §iddetli bir rekabet iginde
bulunmakla birlikte, biribirlerinin varhklarm1 tamma-
lan ve aralarmda diinya gapmda bir diyaiogu siirdiir-
meleri, Tiirkiye'nin Sovyetler Birligi ile ili§kilerini az
<;;ok diizeltmesi, bu yeni politikanm yiiriitiilmesini ko-
layla§hnr.
Ha t1rlamak gerekir kl, 1955 y1lmda MJS1r'm Qekos-
lovakya'dan silah satlI1 almas1 NATO'da §Ok yaratm1§,
Suriye'nin silah ah§I, Eisenhower Doktrini'ne gore, bu
iilkenin «milletleraras1 komiinizmin kontrolUne dii§-
mesi» sayilm1§hr. O giinlerde Sovyet Donanmas1'nm
Akdeniz'de boy gosterebileceg'i, Arap limanlarmda ko-
layhklardan yararlanabilecegi dii§iiniilmemi§tir bile.
Bu yeni ko§ullarda, Demirel Hiikiimeti Program1,
«Karde§ Arap ve miisliiman memleketleriyle gergek ve
yakm dostluk kurulacagmv> ilan eyler. 1967 Arap-israil
Sava§I'nda NATO iislerinin Orta Dogu miidahalesinde
kullamlmasma izin vermeyecegini ve Suriye smirmda
y1gmak yapmayacagm1 M1s1r'a duyurur. Sava§ nede-
niyle, Arap iilkelerinin birgogu ile diplomatik ili§kileri
kesilmi§ bulunan ABD'nin bu iilkelerle olan ili§kileri-
nin Ti.irk elc;ilikler arac1hg1yla yiiriitiilmesi yolunda
yaptig1 oneriyi geri c;evirir.
21 Ocak 1968 giinii, ABD Dl§i§leri Bakan Yardim-
1666

c1s1 Eugene Rostow, !ngiltere'nin 1971'de Silvey§'in Do-
gusundan ~ekilmesiyle dogacak bo§lugu doldurmak
ilzere, Tilrkiye, !ran, Pakistan, Suudi Arabistan ve Ku-
veyt arasmda Basra bolgesinin savunmasm1 saglayacak
bir paktm kurulacag1m a91klar. Tilrkiye, sessiz kallr.
Bu kez, Bagdad Pakti CO§kunlugunu gi:istermez. Fikir,
zaten ilgi gormez. Ne var ki, hem !srail yanhs1 ABD
ve NATO'nun ileri bir miittefiki olmak, hem de Arap
Dilnyas1 ile yakm i§birligi kurmak kolay degildir. Bu
nedenle izlenen politika, Menderes doneminin Ol9ilsilz-
lilklerine son vermekle birlikte, bol islam karde§ligi
soylevleriyle silslil, fakat smirh kahr.
Suudi Arabistan Krah Faysal, 29 Agustos 1966'da
Ankara'ya gelir. Faysal, daha once !ran'a gitmi§, Na-
s1r'm radikal sol milliyet9iligine kar§I bir !slam Pakti
fikrini ortaya atm1§tir. Ankara'da da !slam Pakt1'ndan
soz eder. D2mirel Hilkilmeti, pakt fikrini ge9i§tirir. Ya-
ymlanan bildiri, ((!slam dininin milslilman i.Ukeler ara-
smda anlay1§ ve karde§ligi kuvvetlendirdigini» belirt-
mekle yetinir. Faysal da, basma verdigi deme9te, ((!s-
tedigimiz §ey, islam illkeleri arasmda dinsel, siyasal,
ekonomik ve kUltilrel i§birligi ve dayam§manm kurul-
mas1dir. Bir Islam Pakt1 onermiyoruz» diye konu§ur.
21 Ag·ustos 1969'da Mescid-i Aksa'nm yanmas1 iize-
rine, A.rap i.ilkeleri !srail'i su9larlar ve Rabat'ta bir :is:-
lam Zirve Konferans1 toplamay1 kararla§tmrlar. Irak
ve Suriye, toplantiya katilmay1 reddeder. M1s1r da pek
hevesli deg'ildir. Tutucu Arap Iiderleri, :israil'e kar§I bir
cihad havasmda, konferans1 hazirlarlar. 12 Eylillde Fas
Krah Hasan, Ba§kan Cevdet Sunay'1 Zirve Konferan-
s1'na resman davet eder. Urdiln ve Suudi Arabistan el~
~ileri D1§i§leri Bakanhgma giderek, Tilrkiye'nin Zirve'-
ye katilmas1m 1srarla isterler. :israil'e kar§1 cihad, Tilr-
kiye i~in kolay degildir, diplomatik ili§kileri kesmek
bile zordur. Aynca laiklik sorununun yam s1ra, ilerici
Arap illkelerini giicendirme kn§kusu vard1r. Bu neden-
1667

le Turkiye, bir duraksamadan sonra konferansa kat1l-
ma karan ahr. Fakat Zirve toplantisma ne Sunay, ne
de Demirel gider. DI§i§leri Bakam <;aglayangil ile ye-
tinilir.
Konferansta, :tsrail ile diplomatik ve ekonomik ili§-
kilerin kesilmesi, Arap Ulkelerinin israil'e kaq1 daha
a<;1k<;a desteklenmesi Araplar safmda daha aktif poli-
tika izlenmesi gibi onerilerle kar§1kar§1ya kahmr. Tiir-
kiye, bunlara yana§maz. !ran ile birlikte, israil'le diplo-
matik ili§kileri kesmeyi reddeder. Ttirkiye, ayr1ca Kon-
ferans'ta alman karara bir kay1t ekletir : Karan, «Tur-
kiye'nin Birle§mi§ Milletler'de kabul ettigi, ya da onay-
ladigi kararlara uygunlugu ol<;iisunde .destekledigini»
belirtir. Lahor'daki ~ubat 1974 islam Zirve Konferan-
s1'nda Turkiye D1§i§leri Bakam Turan Gune§, benzer bir
kay1t ileri surer. Bu kay1tla TUrkiye, Konferans karar-
lanmn d1§mda kallr. Kahire bas1m, !slam Zirve Kon-
f erans1'm CENTO uyeleri ba§ans1zhga ugratt1 di ye,
TUrkiye, iran ve Pakistan'1 su~lar. M1sir, Konferans'a
islam nufus banndiran tarafs1z Hindistan'm da alm-
mas1m istemi§tir. Pakistan'm hatirma, Turkiye, Hin-
distan'm katilmasma kar§l c;1km1§tlr. Bu da ilerici Arap
tilkelerinde Turkiye'nin ele§tirilmesine yol a<;ar. Kahi-
re Radyosu, <1israil ile s1k1 ili§kileri olan Tfukiye ve
· :tran'm Konferans'a katilmasma kar§Ihk, 60 milyon
musltiman nufusu bulunan ve israil ile ili§ki kurmayi
reddeden Hindistan'1 dI§anda biraktiram CENTO tiye-
lerini kmar. DI§i§leri Gen el Sekreteri, Zirve Konferan-
s1'ndan hemen sonra Kahire'ye gonderilerek, M1sir ya-
tl§tinlmaya <;ah§1br. Genel Sekreter Kahire'de «Tiirk-
israil ili§kilerinin gelecegi, israil'in Birle§mi§ Milletler
karanna takmacagi tutuma bagh olacaktm> der. Bu
tutum bellidir, ama bir§ey degi§mez.
Zirve Konferans1'nda, 1970 Martmda Cidde'de !s-
lam Ulkeleri D1§i§leri Bakanlan toplantis1 yap1lmas1
kararla§tmlm1§tlr. Tfukiye bu toplantiya da Bakan ye-
rine D1§i§leri Genel Sekreterini gonderir, ooylece top-
1668

lantiya az onem verdigini belirtmek ister. Ortak bildiri
konusunda da, «Birle§mi§ Milletler Giivenlik Konseyi
kararlan ve Turk dI§ politika ilkeleriyle uzla§ma)) ko-
~uluyla ancak bildiriyi imzalayabilecegini ac;1kc;a be-
lirtir.
Arap Ulkele1i ve Sovyetler Birligi, Turkiye'nin Orta-
Dogu'da daha aktif bir politika izlemesini isterler. Tem-
muz 1970'te Orta Dogu'daki Ti.irk Biiyiikelc;ileri Anka-
ra'da toplarnrlar. Biiytikelc;iler, ccOrta Dogu politikasm-
da degi§iklige gerek yok» sonucuna vanrlar.
Ana Muhalefet Partisi lideri inonii ise, «Arap iU-
kelerini idare etmek>Jten ibaret, bu AP iktidan politi-
kas1m dahi, belki de Menderes donemindeki Olc;iisiiz-
liiklerin etkisiyle, «a§m» bulur. BOlgedeki ABD-SSCB
mi.icadelesinde bir olc;tistiz ad1mm yaratacag1 tehlike-
lerden ve Sovyet Rusya ile ABD arasmda s1k1§maktan
korkar. !noni.i, 1970 Biitc;e konu§masmda, «Araplan
idare)) politikas1m §U sozlerle ele§tirir :
ccOrta Dogu sorununa kan§mayahm, tarafs1z ola-
hm, diyoruz. Tarafs1z olahm diye ilk gi.inden beri is-
rar ederim. Meclis'te soylerim. Cumhuriyet Halk Par-
tisi olarak vatanda§lanmm bi.iyiik k1smma terciiman
oldugumuzu sanarak, Orta Dogu olaylarmda tarafs1z
olahm davas1111 tutanz. Bize §imdiye kadar, hay1r ta-
rafs1z degil, tarafh olacagiz dememi§lerdir. Ancak, bu
son zamanda, bu y1lki gizli gori.i§mede, Senato'da ve
a9Ikta D1§i§leri Bakam, 'Hayir biz tarafs1z degil, biz ta-
rafhy1z. Bir taraf olacag1z, tutacagiz' der ve Orta Do-
gu'daki c;ok yonlii diye niteledikleri politikay1 bir ta-
rafhhk haline getirm8k yolundad1rlar. Bu tehlikelidir ...
Kaza ile de olsa ... bir biiyiik belanm patlamas1 olas1h-
g1 vard1r. Biz bu Orta Dogu'ya neden kari§zyoruz, ne
qikanmiz var?»
«MiLLi SELAMET YOLUn

Sovyetlere kar§l Menderes olc;i.isiizliiklerinden ka-
c;mma ve Araplan idare politikas1 nedeniyle, Turki-
1669

ye'deki iisleri ve limanlan, Orta Dogu'daki ABD 91kar-
lan ic;;in rahatc;;a kullanamad1klanndan dolayi, Altmc1
Filo da yeni politikadan ho§lanmaz. Filo Komutam Kor-
amiral Kidd, Eyltil 1970 Urdiin bunahmmdan sonra Ka-
s1m 1970'te yaptig1 konu§mada ho§nutsuzlugunu ac;;1k-
c;;a belirtir :
«... Diinya sava§im ba§Iatabilecek bir bunahmda,
ozellikle iskenderun limamndan yararlanamay1§1m1z,
bizi c;;ok giic;; duruma dii§iirmii§tiir. Eger Tiirkler, bir
bunahm amnda, ikroal malzemesi getirecek gemilerin
kendi topraklarma ula§masm1 istiyorlarsa, bize liman-
larmdan yararlanma olanagm1 vermelidirler» .191
Daha onemlisi, israil, ABD'nin Orta Dogu politi-
kasmm temel dayanagm1 te§kil etmektedir. 1972 Tem-
muzunda Ba§kan Nixon, Yunanistan ve Tiirkiye'ye as-
keri yard1mm, ABD'nin israil'i destekleme politikas1-
nm vazgec;;ilmez bir ogesi oldugunu ac;;1klar. Cumhuri-
yetc;;i Parti lideri Nixon'a gore, Yunanistan ve Tiirki-
ye'ye israil'in savunmas1 ic;;in yard1m yap1lmaktadir.
Demokrat Parti, israil konusunda c;;ok daha a§1n bir
tutum igindedir. Demokrat Parti Ba§kan adayi
McGovern, sec;;im kampanyasmda «topraklarmm isra-
il'e yard1m ic;;in kullarnlmasma izin vermeyen Yunanis-
tan'a asker! yard1mm kesilmesini)) ister. Kisaca, isra-
il - Arap kavgas1, olumlu ve siirekli bir ban§a kavu§tu-
rulamad1g1 siirece, ABD'ye askeri ve daha ge§itli ba-
k1mlardan bagh bulunan Tiirkiye'nin Araplara yakla§-
ma politikas1, smirh kalmaya mahkumdur. Buyiikelc;;i
Parker Hart'm ac;;1klamas1 hatirlanmahdir :
«As1l onemli olan Amerikan c;;1karlan, Tiirkiye, Yu-
nanistan ve iran'm bulundugu bolgede yatar.»
Bu c;;ikarlar, hareket serbestisinin sm1rlarm1 c;;iz-
mektedir. Bununla birlikte, petrol fiyatlarmdaki a§ITI
yiikselmeler, baz1 Arap iilkelerinin elinde yiiz milyar
dolar gibi astronomik rakamlara yiikselen atil fonlar
birikmesi ve Milli Selamet Partisi gibi ac;;1kc;;a islamc1
bir politikadan yana siyasal kurulU§larm iktidarda soz
1670

sahibi olmas1 gibi olaylar, islam politikas1 uygulama.
niyet ve heveslerine gtic; kazandiracaga benzemektedir.
Nitekim Birle§mi§ Milletler'deki delegelerimiz «Tilrk-
lerin bin yzldan beri isliimin on safznda yer aldiginin
belirten konu§malar yapmaktadir. 198 Dost Islam iilkesi
Ttirkiye'ye ucuz petrol satllmas1 istenmektedir. Diyan3t
I§leri Ba§kam, ucuz petrol ic;in Kral Faysal katmda
arac1hkla gorevlendirilmektedir. Islam Yatmm Banka-
s1'ndan krediler beklenmektedir. DI§i§leri Bakam Bay-
iUken, «Orta Dogu'daki uretici tilkelerle mevcut s1k1
dostluk bag;lan dolay1siyle... ozel anla§malar yapllabi-
lcceg'inin umut etmektedir. Ne var ki, «Hepimiz mus~·
liimamz, karde§izn bic;imindeki bu duygusal yam agir
basan c;abalann, ekonomik planda pek bir agirhk ta-
§1yacag1 kolayca soylenemez. Iran :;lah1, ne petrol boru
hat ti yapmaya, ne de ucuz petrol vermeye yana§mI§tlr.
Turkiye ile cografi durumu ve etnik sorunlan nedeniy-
le i§birligi yapmaya buytik i:inem veren Irak, petrol fi-
yatlanm artirm1§tlr. Irak'tan onemsiz indirimler sag-
lanabilecegi anla§1lm1§tlr. <<Petroltimtiz, sizindin> diyen
Suudi Arabistan da ucuz satl§tan hie; soz etmemektedir.*
* Suudi Arabistan Biiyilkel«;isi, Giinaydm gazetesi muha-
birinin «Financial Times'da i;1kan yaz1da, israil'le ili~ki kesi-
lirse ucuz petrol saglanacagmm belirtildigi» konusundaki so-
rusuna, «Petroliimiiz sizindir» der, fakat ucuz petrolden hi<;
soz etmez! israil ile ili~kilerini kesen tilkelere, islam Yatmm
Bankas1'mn yatmm yapabilecegini soyler CGiinaydm gazete-
si, 26 Ocak 1974).
U«;iincii Diinya iilkelerinin ucuz petrol istekleri de, «iki fi-
yatll sat1~ olmaz» diye petrol iireticisi iilkeler tarafmdan red-
dedilir. Araplarla dostluklanm israil'le diplomatik ili~kilerinl
kesmeye kadar gotiiren Afrika iilkelerine yard1m i«;in ise 200
milyon dolarllk bir fon kurulacag1 ai;1klanm1~t1r. Arap-Afrika
Bankas1'mn sermayesi de artmlacaktir. israil ile ili~kili bir
Tiirkiye yard1m elde edebilecek midir? CHP-MSP Hiiklimeti'-
nin as1l umudunun Araplardan bir miktar sermaye kopartmak
ve ticaret yapmak oldugu anla~1lmaktadir. Sanayi Bakam Ab-
diilkerim Dogru, ~oyle konu~maktad1r: «Yabanc1 sermaye biz-
den geri memleketlerden alm1rsa yararll olur. ·Bizden ileri mem-
leketlerden yabanc1 sermaye almmas1, Tiirkiye'nin aleyhine ol-
1671

Jrak'la Agustos 1973'te bir petrol boru hatt1 sozle§me-
.si imzalannn§tir, ama italyan ENi §irketinin fizibilite
i;alu~malari ve himmetleri beklenmektedir. 1ran - isken-
derun tabii gaz boru hattI, Dl§i§leri Bakanhgmm bir
umudundan ibarettir. Oysa Tiirkiye, Ataturk'tin blok-
lar d1§1 tarafs1z ban§ politikasm1 siirdiirebilseydi ve
1933'te ba§lattig1 devle~i planh kalkmmas1 ile makine
yapan makine, kimya, elektronik vb. gibi temel sana-
yiini kurabilseydi ve modem teknolojiye hiikmedepi-
lecek bir duruma gelseydi, petrol bunahmmdan zararh
degil, belki de karla i;1kabilirdi. Petrol aramalarmda
kendi arazisini yabanc1 §irketlere ai;mak yerine, Kuzey
iran'da, Irak'ta petrol aramalannda onctiliik edebilir-
di. Kendi petro-kimya sanayiini LC.I. trosttine bagla-
mak yerine, Orta Dogu'da, Akdeniz k1yilar111da petro-
kimya tesisleri kurabilirdi. Tiirkiye'de boru hatlarmm
mu§tun>. D1§i§leri Bakam Turan Gtine§ de, 17 $ubat 1974 ta-

.rlhli Cumhuriyet gazetesinde <;1kan demeclnde, bu Ulkelerin
«Tiirk ekonornisinde belli yatmrnlar yoluyla katk1da bulun-
mas1 ternenni edilir bir tedbirdir» demektedir. 1srall He ili§ki-
leri kesmeden, bakalrm petrol §eyh ve krallarmdan sermaye
.saglanabilecek midir?
Tlcaret Bakam Fehrni Adak ise, Uctincti Dtinya ile ticare-
ti artirma umudunu dlle getirmektedir. Bu tilkelerin, «Japonya
-ve Avrupa'ya bizi yeg tutacaklanm» ileri stirmektedir. Ku§ku-
.suz, bu yolda her <;aba gosterilrnelidlr. Fakat dtinya fiyat ve
kalitesine hi<; degilse yakla§an blr durumda olmad1kca, islam
1.rnrdei;.;ligi pek az etkili olmaktad1r. i§adarn1 ihracat<;1 Meh-
met Arif Dernirer'in, rntisltl.man Arap tilkelerine ihracat konu-
sunda yazd1klan dti§lindtirtictidtir :
«- ihrac ettigimiz en iyi marka olan blnlerce llrallk gaz
fmnlarmm <;ogu cah§mad1klan ii;:in geri cevrilmi§tir.
- ihrar; ettigimiz banyo tak1rnlarmm renklerl biribirine
uymad1g1 ir;in mliteahhit tak1mlan kabul eylemerni§tir.
- Bir Avrupah btl.yil.k §irketin de ortakllg1yla kurulmu~
koskoca bir firmanm yap1m1 olan ihrac ettigimiz transforma-
torlere, teknik bir hata nedeniyle, kablo· giri§i miimklln olma-
m1s ve buylik bir mahalleye elektrik verllememi5ttr.
- ihra~ ettigimlz mobilya, ambalaj eksikliginden ytizde
40 oranmda hasar gormli:Jtilr vb, vb ... » (Milllyet gazetesi, 30
-Ocak 197•>
1672

yap1mm1 c;ok milletli petrol §irketlerinin ve in§aat fir-
malarmm himmetinden bekleyecek yerde, Irak petro-
li.inii c;oktan iskenderun'a ak1tm1§ bulunurdu. fran'da
Ruslardan c;ok once davranabilirdi. ftalyanlarm EN!
. ~irketi c;ok yeni bir kurulrn~tur, Tiirkiye ondan daha on-
ce bu yola girip ENi'nin oynad1g1 rolil oynayabilirdi.
Petrol fiyatlarmm a§1n yiikselmesinden, modern
teknolojiye sahip Ulkeler, belli bir sarsmti gec;irseler
<le, sonunda pek az zarar goreceklerdir. Zira tekellerin-
-de tutmaya c;ah:;;tiklan modern teknoloji sayesinde,
petrol lireticisi i.ilkelere ve Tiirkiye de dahil oteki az-
geli:;;mi§ memleketlere, petrol zammmm bedelini odete-
bileceklerdir. Nitekim Suudi Arabistan Petrol Bakam
Yamani, c<Gelecekte petroliin fiyati dolarla degil, tek-
nolojik ve endiistriyel yard1mla§mayla belirlenecektir))
demektedir. Diyelim Irak, Tiirkiye'ye bir petro-kimya
tesisi kurma onerisi yapsa, Tiirkiye bu i§ ic;in LC.I. ve
benzeri troslerin imdadma bagh kald1g1 siirece, LC.I.
neden bunu dogTudan dogruya kendisinin kurmasm1
yeg tutmayacaktir? Daha dogrusu, Irak, neden teknik
bak1mdan ltizumsuz, kiilfetli ve pahah bir arac1hga
ba§vuracakhr? Ku:;;kusuz, dogrudan dogruya LC.I. ile
i§ yapmagi yeg tutacaktir. Ancak bu teknolojiye ege-
men bir Tiirkiye, ekonomik rekabet ko§ullanna tam
uymasa bile, yakla§mak ko§uluyla, Orta Dogu i.ilkele-
rinde ayncahkh bir durumu, bloklar dl§l saygi uyand1-
ran ban:;;c;1 dl§ politikas1 sayesinde saglayabilirdi.
!srail ile ili:;;kilerini bile kesemeyen bir Ti.irkiye'nin
«islam karde§ligi)) sozleriyle, <ckutsal emanetlerllin piya-
saya siirillmesiyle petrol bunahmmdan ugrayacag1
6nemli zararlan telafi edecek bir yol bulmas1, bu ne-
denlerle kolay goziikmemektedir. Nitekim Gi.inaydm ga-
zetesi muhabiri ile Suudi Arabistan Biiyiikelc;isi ara-
smda §U konu§ma gec;er:
«Gi.inaydln - Kar§Ihkh olarak ne gibi bir i§birligi
-Oneriyorsunuz?
1673

Biiyiikelc;i - Ulkemizde kalifiye, uzman i§giiciine
gerek vardir. Bu elemanlan sizden saglamak istiyoruz.
Hatta i.ilkemizdeki yabanc1 firmalara da miisliiman ele-
man, ozellikle Ti.irk eleman c;all§tlrmalan ko§ulunu ile-
ri siiriiyoruz.» 199
Demek ki, Tiirkiye'den beklenen, Bat1'ya oldugu
gibi, Arabistan'a da <cbeyin goc;ti»dilr! Beyin goc;iinden
c;olle§en Tilrkiye, Arabistan c;ollerine de beyin ihrac;
edecektir! Zaten etmektedir de ... Ve bunlan Batl'da
oldugu gibi orada da hiristiyan firmalar kullanacak-
t1r. Hatta az nufuslu, bol dolarh Arap iilkelerine i§c;i
de ihrac; edilebilir. Vas1fh i§c;ilerini, vas1fs1z i§lerde c;a-
h§mak ilzere Avrupa'ya kaptiran ve vas1fh i§c;i s1km-
t1s1 c;eken Tiirkiye, Arabistan'a da vas1fh i§c;ilerini yol-
layabilir.
Zengin Araplara yahlan ve kiyilan satarak, kira-
layarak bir islam turizmi de geli§tirilebilir.
Kurtulu§ Devrimimizin c;agda§ uygarhk diizeyine
ula§ma amac1, herhalde bu olmasa gerektir. Ustelik Or-
ta Dogu, tutucu petrol §eyhliklerinden ve kralhklann-
dan ibaret degildir. i§birligi yapma konusunda en bii-
yiik olas1hga sahip bulundugumuz Irak, antiemperya-
list bir politikaya, islamc1hktan c;ok daha biiyiik onem
vermektedir. Tito Yugoslavyas1, ban§c;1 politikasmm da
bir olc;iide etkisiyle, Arap Diinyas1 ile yararh ekonomik
ili§kiler kurmu§tur. Mazlum milletlerin kurtulu§ oz-
lemlerini dile getiren ban§<;:I ve teknolojiye egemen bir
Tiirkiye, Orta Dogu'nun dogal lideri olarak, ekonomik
planda feodal §eyh ve krallann islam hamiyetinden IU-
tuf beklemeden c;ok daha iyisini yapabilirdi. Hatta hic;-
bir i.ilkenin ii,( i§lerine kan§mayan, her devlete kaq1 ba-
n§c;I politika izleyen ve bOlgede ban§m siirmesini amac;-
layan tutumuyla laik Tiirkiye, bu tutucu hukiimdarllk-
lann da saygisrm daha fazla kazanabilirdi...
1674

iTHAL MALI TEK A YAKLI DEMOKRASi
Devletler, §imdiye kadar bize :;;u ve bu

sorunlarda gosteri§li yard1mlarda bulu-
nuyorlar gibi goriiniiyorlar, oysa eko-
nomik tutsakhkla bizi felce ugrat1yor-
lardL Oteden beri bize baz1 :;ieyleri ver-
mi;; gibi, bizim baz1 haklanm1z1 tam-
m1§ gibi durum allrlar, gercekte ekono-
mide elimizi kolumuzu baii;larlardi. Bu
tutsakllga katlanan devlet ileri gelen-
leri ho§nuttu. Qiinkti goriinti:;;te aza-
metli bir istiklal saglam1;;lardL Fakat
gerc;ek halde milleti manen yoksullnk
c;ukuruna atm1:;;lardi. Bunlar ekonomik
mahkumiyeti kavrayamam1:;; bedbaht
hayvanlar idi.
16 Mart 1923
ATATURK
1939 !ngiliz ittifak1'nm yol a<;tig-I ters geli§meler-

den sonra, inonii Htiktimeti'nin di§ politikada ISrarla
Anglosakson koruyuculugu arayi§I, Tiirkiye'nin i<; poli-
tikasm1 da geni§ ol<;iide etkiler. Bir9ok ig politika ka-
ran, salt di§ politika kayg1lanyla ahrur. Rauf Orbay,
Kaz1m Karabekir, Ali Fuad Cebesoy ve Fethi Okyar gi-
bi Milli Mticadele liderlerinin «Devrimler bitmi§tirn ge-
rek<;esiyle daha Cumhuriyet'in ilk gtinlerinde istedik-
leri, Atatiirk ve inonii'niin «Devrimler, daha yeni ba§-
hyorn gerek<;esiyle kar§I <;iktiklan <;ok partili diizene
gegi§te, Anglosakson koruyuculugunu aramanm etkisi
biiyiik olur. Daha 1945'te ismet Pa§a, <;iftlik sahibine
50-60 doniim b1rakmay1 ve bu biiyiik <;iftlikleri ortak-
<;i ve irgat arasmda payla§tirmayi ongoren hiikiimler
ta§1yan bir toprak yasasm1, biittin ag-Irllg1m kullana-
rak ve CHP'nin ilerici kesimine dayanarak Meclis'ten
ge9irmi§tir. Teknisyenlerine, sava§ sonrasmda uygrila-
nacak agir sanayi kurulmas1m ama9layan devlet<;i kal-
1675

kmma planlan hazirlatml§tlr. Koy Enstitiisii c;;1k1§h og-
retmenlere, gerekli gordiiklerinde, koy agalarmm ceza-
land1nlabilmesini saglayacak yetkiler getiren yasalar
c;1kartm1§tlr. 200 bin fakir koy c;ocugunun, bir toprak
reformunun oncii ordusunu te§kil edecek bic;;imde, Koy
EnstitiHerinde bir c;1rp1da yeti§tirilmesini istemi§tir.
Koyliiye bilinc; getirecek Koy Enstitiileri davasmm h1z-
la sonuc;land1nlmasmm §ampiyonlugunu yapmll.§tir.
1945 ba§mda, 1937'de kendisinin onciilligiinii yapt1gi
alb ilkenin, Tiirkc;e terimlerle, devrimcilik, halkc;1hk,
laiklik vb. diye Anayasaya girmesini saglamI§tlr. 1945
yih ba§lannda inon ii, hala koklii refornilarm, bti:yiik
hamlelerin izleyicisidir. Sonra bir c;1rp1da biitiin bun-
lan birakir. Hasan Ali Yi.ice! ve Tongue; gorevlerinden
ahmr. Yiicel'in Ulus gazetesinde yaz1 yazmas1 bile ya-
saklamr. Toprak reformuna en §iddetle kar§l c;1kan
Adana'mn bi.iyiik toprak sahipleri temsilcilerinden Ca-
vit Oral, Tanm Bakam yap1hr. Agir sanayie dayah dev-
letc;i kalkmma plam rafa kaldmhr. Anayasamn 1945
ba§larmda tazelenmi§ devrimcilik, devletc;ilik ilkeleri
unutulur. Koy Enstittileri, bu devrimci atihma ac;1kc;a
kar§1t, Hitler hayram ·Re§at ~emsettin'lerin eline b1-
raklhr.
Bu yiizseksen derecelik doni1§, bir c;irp1da nas1l ol-
mu§tur? inonii, 1960'larda Abdi tpekc;i ile yaptig1 bir
konu§mada bunu c;ok kolay ag1klar :
«Demokratik rejime karar verdigimfa zaman, bU-
yilk otorite ile bilyiik reformlarzn hemen yapilabilecegi
dOneminin degi§tigini, degi§mesi gerektigini kabul et-
mi§ oluyorduk.»
0 halde, hemen terkedecegi biiyiik reformlara, hem
de saglam bir demokratik rejim kurmak ic;in zorunlu
olan at1hmlara klsa bir sure once neden ba§lam1§tlr?
inoni.i, bu soruyu higbir zaman cevaplandirmaz. Fakat
oyle goriiniir ki, bu yiizseksen derece~ik yon degi§tiri§-
te, di§ politika ba§ etken olur. ·
1939 tngiliz tttifak1'nm ve onu izleyen Alman Sal-.
chnnazhk Pakti'nm yaratt1g1 ters tepkiler ilzerine, tno-
1676

nu di§ politikasmm biitiin amacm1, daha once gordii-
giimiiz uzere, Anglosakson koruyuculugunu saglama
gabas1 te§kil eder. Bu c;aba, ic politikayi etkiler.
ic; politikay1, di§ politikaya gore ayarlamanm tipik
bir ornegi Varhk Vergisi hikayesidir. Sava§ yillarmda
butun Avrupa i.ilkeleri gibi Turkiye de, biiyiik kazanc;-
lara ve servetlere yonelmi§ <(Varhk Vergisin adh bir
servet vergisini Sarac;oglu Hiikumeti zamamnda ~1kart
m1§tlr. Bu, ilke itibariyle hakh ve gerekli bir vergidit.
Fakat uygulamada, ittihatc;1lardan kalma anlayi§la ve
belki de bir olc;ude Nazi Almanya'mn etkisiyle, azmhk-
lan tasfiyeye yonelrni§ bir servet vergisi niteligini ka-
zamr. Vergiyi odemeyen azmhk tiiccarlan, A§kale'ye
si.i.riiliir. 11 Kas1m 1942'de c;1kan Varhk Vergisi Yasas1,
Anglosakson Biiyiikelc;ilerinin tepkilerine yol agar. An-
kara'daki yahudi as1lh ABD Bilyiikelgisi Steinhardt, 18
Ocak 1943'te Washington'a, verginin azmllklara kar§I
oldugunu, bunun yadsmamayacagm1 rapor eder. 200
Protestolarm ard1 kesilmez. Ozellikle bu azmhklarm c;ok
giic;IU olduklan ABD, Ankara Hiikumeti'ne agir baskl
yapar. Alman yenilgisi ve Miittefik zaferi kesinle§ince,
15 Mart 1944'te Varhk Vergisi kaldmllr. Yalmz vergi
cezalan degil, odenmeyen vergiler de iki gun iginde
bagu~lamr. Bu birden degi§ikligi, Prof. Weisband §Oyle
yorumlar:
«Yasanin kaldinlmasina gilniln ko§Ullarz neden
gosterilmi§ti, ama aslinda, ozeUikle Birle§ik Devletler'-
in baskzsina olumlu bir cevap vermek ve Turkiye ile
Batzli milttefikler arasmda daha iyi ili§kiler kurmak
i<;in bu yol sec;ilmi§ti)) 201.
Almanlarm giic;lii giinlerinde serbestc;e c;ah§an, hat-
ta Ba§bakan Sarac;og;Iu ve Mare§al <;akmak'tan te§vik
goren nazi yanhs1 Turanc1lar da, May1s 1944'te birden
tehlikeli sayihp tutuklamrlar.*
" Bat! destegi az ~ok saglamp Sovyetler Birligi ile ili~kiler
bo:mlunca da, ilerici gazeteler tahrip edilir, daha sonra da sol
partiler ve sendikalar 1946 y1l111da kapat1llr.
1677

Anglosaksonlar, «nazilikten armdirma>i ve «de-
mokratla§tlrma» yi SaVa§ amac1 olaiak ilan etmi§lerdir.
Totaliter say1lan rejimler, «milli §ef» diktatorliikleri
kotii gozle goriilmektedir. Bunlarm sava§tan sonra ku-
rulacak «yeni diinya di.izeni»nin di§mda b1rak1lacag1
biiyiik giiriiltuyle ilan edilmektedir. inonii'niin yak1m
gazeteci milletvekili As1m Us, May1s 1944'te defterine
§U notu dii§er :
ccSava§ edebiyatmda Miittefikler, yeni bir sozciik
icat ettiler: Demokratla§tlrma.» 2 0 2
Tiirkiye'nin kaderini Anglosaksonlara baglama,
1939 ingiliz ittifak1'111 tazeleme ve «yeni diinya dilze-
ninde yer alma» yolunda iktidarm gabalan, muhalefet
egilimlerini cesaretlendirir. Tan ve Vatan gibi gazeteler,
basm iizerindeki agir basklya ragmen, giderek ozgiir-
ltik savunuculuguna koyulurlar. CHP iginde ozgiirliik-
gii bir muhalefet aklm1 belirir. DI§ politikaya uygun
bigimde ig politikada degi§iklik isteyenler gorilliir. As1m
Us, 5 Nisan 1945 tarihli notlarmda §Oyle yazar:
«Bugiin ogleden sonra saat 5'te Marmara Ko§kii'n-
de Cumhurba§kanmm ziyaretine gittim. Sall giinkil Par-
ti Grubu miizakereleri hakkmdaki g6ril§iimii sordu.
Dz§ durumumuzun etkisi altznda it;; i§lerimizde bazz .de-
gi§iklikleri gerekli gorenler bulundugunu soyledim.
Hamdullah Suphi boyledir, fakat Kopriilii'ye ne diye-
ceksin, dedi.» 203
iNONU'NUN AMERiKA'YA DEMOKRASi VAAD!

O siralarda Sovyetler, iki iilke arasmda di§ politi-
kada s1k1 i§birligini ongoren, fakat 1939'dan beri anla-
mm1 yitirmi§ bulunan 1925 Antla§mas1'm feshetmi§ler-
dir. !nonii, Rus niyetleri hakkmda kayg1lldir. Anglo-
saksonlann, miittefikleri Rusya'ya ho§ goriinmek igin,
Tiirkiye iizerinden odiinler vereceginden ku§kuludur.
Tiirk politik sistemi, antidemokratik diye ABD basmm-
da ve kamuoyunda ele§tirilmektedir. Tiirkiye, ancak
son dakikada Churchill'in gabalariyla «yeni diinya dti.-
1678

·zeni))ne katilmaya Sanfrancisco'ya i;agmlrm§tlr. ABD
kamuoyunu kazanmaya i:noni.i bi.iyi.ik onem vermekte-
dir. Esasen daha 1924 y1lmda ccDevrim bitmi§tir» deyip
Bati tipi politik sisteme doniilmesini isteyen Rauf Or-
bay, Fethi Okyar ve Kaz1m Karabekir*, Atatiirk'tin olti.-
mtinden sonra, i:nonii'nun yakm i;evresindedir.
Bu ko§ullarda Milli ~ef i:noni.i, «yeni diinya duze-
ninnin temellerin,i atmak ve bu arada Rusya'ya kar§l
Angloamerikan destegini saglamak ii;in Sanfrancisco'-
ya giden kurulumuza, Ti.irkiye'de demokrasinin kuru-
lacagm1 Amerikalllara anlatma gorevi verir. Tfuk dele-
gasyonundan Feridun Cemal Erkin, bu direktifi §6yle
ai;1klar:
«Pek yakmda bizim de henuz kat1Imu~ oldugumuz
Birle§mi§ Milletler, Sanfrancisco'da toplanarak, yeni
ban§ yasas1m mi.izakere ve imza edeceklerdi. Konferan-
sa D1§i§leri Bakam rahmetli Hasan Saka'nm ba§kanllg1
altmda, benim de delege oldugum geni§ bir kurul ile
katilacaktik. Cumhurba§kamm1za vedaa gittim. i:nonii,
bana §U kayda deg·er si:izleri soyledi :
- Amerikahlar, <;ok partili demokrasiyi ne zaman
kurabilecegimizi sizlere sorabilirler. Boyle bir soruya
§byle cavap verirsiniz : Turkiye Cumhuriyeti tarihinde
AtatUrk buyuk reformcu olmu§tur. lnonu'nun rolii, re-
formlari per<;inle§tirmek ve Ataturk'un de arzu ettigi
gerc;ek, tam demokrasiyi kurmak olacaktir. inoni.i, §im-
diye kadar bu i;1g1ra girmek istiyordu. Sava§m ortaya
<;1kard1g1 <;e§itli tehlike ve sorunlar, buna olanak ver-
medi. Sava§ bitince, bu amac1 geri;ekle§tirmek Cumhur-
ba§kanmm en biiyiik arzusudur.
Ben bu konu§mayi, bazen yoneltilen soru uzerine,
bazen de kendim konuyu oraya ~ekerek, o zaman Ame-
rika'da ai;mak ve ag1klamak firsatm1 buldum.n 204
* Metin Toker, inonO.'niin bunu, Atatiirk'e kar:;;1 bir mu-
halefet ba:;;latmalanm engellemek i<;in yapt1gm1 yazar.
1679

Delegasyonumuz, Reuter Ajans1 arac1hg1 ile Ti.irki-
ye'nin demokrasiye gitme niyetini Bati kamuoyuna du-
yurur.
Bu tutum, elbette ki ic; politikay1 etkiler. 11 Haziran
1945'te i.inlti 17. maddesiyle radikal Toprak Reformu
Yasas1 Meclis'ten c;1kar. Ertesi gun, Toprak Yasas1'na
en §iddetli muhalefeti gosteren Menderes'in Bayar,
Kopri.ili.i ve Koraltan ile birlikte parti programmda is-
tedikleri liberalle§me reddedilir. 15 Agustos 1945'te Mil-
let Meclisi, Birle§mi§ Milletler Yasas1'm onaylar. Tar-
tl§malarda, Adnan Menderes, bu yasayla artik Turkiye'-
nin demokratik ilkelere baglanma yilkilrnlillilgunu ai-
digini soyler. 23 Ekim'de, Yargitay karanyla, nazi yan-
hs1 ve Turanc1 diye tutuklananlar serbest birak1hr. 1
Kas1m 1945'te Meclis ac;.u~ soylevinde inoni.i, yasalarda
liberalle§meye ve tek dereceli sec;ime gidilecegini ac;1k-
lar.
As1m Us, bu 1 Kas1m soylevi hakkmda defterine
§U notu di.i§er :
c<21 Ekim 1945. Saat 4.30'da <;ankaya'ya gittim .
..Cumhurba§kamm1z ismet inoni.i yanmda Nafi Atuf
Kansu ile birlikte bulunuyorlar. 1 Kas1m soylevi hak-
kmda gori.i§lerimi s6yledim ...
Cumhurba§kanmm 1 Kas1m 1945 soylevi, Meclis'-
te olaganiistii alkl§landi. Bu s6ylev, milletleraras1 siya-
sal edebiyatta bir §aheserdir ... Bir sure once, Turkiye'ye
gelen Arnerikan Senatosu uyesi, bu bi<;irnde bir derner;-
te bulunmasini istemi§ti. 1 Kaszm soylevi, bu vaadini
yerine getirmi§tir. Turk mUletvekillerine yaptigz sesle-
ni§, aym zamanda dunya kamuoyunadir ...
Cumhuriyet Halk Partisi'nin kar§ismda ikinci bir
ele§tirici parti bulunmamas1, memleket i<;in gerc;ek bir
noksandir. ismet inonii bunu c;ok ac;1k soylemi§tir*l>. 205
• Ttirkiye'nin Dtizeni kitabmda, o gtinlerde CHP Genel
Sekreter Yard1mc1s1 olan Dursunoglu ile yapt1g1m konu:;;ma-
lara dayanarak, inonii'niin cok partili diizene «bir ic patlama-
1680

DEMOKRASi iQiN TRUMAN DOKTRiNi!
Bu noksam, 7 Ocak 1946'da Demokrat Parti ta-
mamlar. 21 Temmuzda da 465 koltuklu Meclis'e DP'-
nin 273 adayla katild1g1 genel se<;imler yap1llr. 16 Ara-
hkta da soldaki iki parti, altl yaym orgam ve daha i;;e-
§itli kurulu:~lar kapat1hr.
Nadir Nadi, ccinonti'ni.in direktifi» ile giri§ilen ((bu
tepeden inme demokrasi giri§iminde» d19 politika kay-
g1larmm on planda rol oynad1gma «adeta gozleriyle go-
rilrcesine inandzgmw yazar200 • Olaylar, bu gi::iril§i.i dog-
rular gi::izukmektedir. Nitekim c;ok partili duzene gei;;il-
mesine ragmen, Truman Doktrini gunlerinde, ABD
Kongresi'nde Ttirkiye'de demokratik bir yi::inetim olma-
d1g1, bu nedenle Ttirkiye'ye yard1m yap1lmamas1 ge-
rektigi ileri silrtilur. DI§ ili§kiler Komisyonu'nda, Ti.ir'-
kiye'de insan hak ve ozgi.lrli.i.klerine yer vermeyen otok-
ratik bir rejim bulundugu iddia edilir. Kolarado Sena-
ti::irti Johnson, Tilrkiye'nin bir siiredir demokrasi yolun-
da ilerledigini kabul etmekle birlikte, i§ba§mdaki htiku-
mete yap1lacak asker! yard1mm, muhalefete kar91 kul-
lamlmasmdan duydugu kayg1y1 dile getirir. Temsilciler
Meclisi'nde John M. Robinson, ccNazilere sevgi ve yar-
d1m gi::isteren Ttirkiye'ye yard1m1, Birle§mi§ Milletler
dava.sma ihanet» sayar. Yine Temsilciler Meclisi i.iye-
si Paul W. Shafer, Amerikan basmmda i;;1kan yaz1lar-
y1 onleyecek subap» olarak gectigi dili;;iincesine ag1r1Ik vermi§-

tik. Sava§ y1llarmm yaratt1g1 bilyiik hoi;;nutsuzluklar ve Ordu'-
nun durumunun yaratt1g1 ofke, bl.itlin lilkede yaygm bir hu-
zursuzluk yaratmu~, Ate5dagll, Y1ldmm, Tural ve hatta Sunay'-
larm kat1ld1g1 orgiitler kU:rulmu~tur. 0 zamanlar ilstegmen olan
Sabahatt!n Selek'!n soyledigine ve Cevat Dursunoglu'nun ctog-
rulad1gma gore, etkin cevrelerden Partiye ve Milli $€f'e birl,:ok
tehdit mektubu yagmaktad1r. Bu ic nedenlerle bir liberalle§me
gerekli gorlilmlt;;tl\r. Bu etken, herhalde rol oynam1§t1r. Fakat
c11§ politika olaylariyla ic; kararlar yakmdan incelenince, bun-
lar arasmda i;iasirt1c1 bir baglant1 gorlilmektedir. Oyle sanryo-
ruz ki, c;ok partili dtizene birden gei;iste, «yalmzllk korkusui>
ve Anglosakson koruyuculugunu arama on planmda rol oy-
nam1§t1r.
1681

dan ornekler vererek, ccTiirkiye'de uygulanan basm 6z-
g6rliigiintin ge<;ici ve aldatic1 oldugunu, Turk Huku-
meti'nin Amerika'dan yard1m kopartmak amac1yla ga-
zete kapatmaktan vazgegtiginill soyler. Senato DI§ ili§-
kiler Komitesi oniinde konu§an Amerikan Sosyalist Par-
tisi Sekreteri Harry Fleischman, yap1lacak yard1mm
Turk yonetim sisteminin demokratla§tmlmasma bag-
lanmasm1 onerir. Edwin C. Wilson Senato'da, Arthur
G. Klein Temsilciler Meclisi'nde birer degi§iklik oner-
gesi vererek, Tl.lrkiye'nin yard1m yasas1 dI§mda birak1l-
masm1 saglamaya s;ah§irlar. Hele Ohio Temsilcisi Ge-
orge H. Bender gok serttir :
ccBugiinkii Tiirkiye'de basm 6zgiirliigiiniin var ol-
mad1gm1 kesinlikle bilirken, tutup Amerikan gaz.~teci
leri igin basm ozgiir!Ugiinii garanti altma alacak bir
yasa getirmeye kalk1§mas1, bu Meclis i<;in e§i gorUlme-
dik bir ikiyiizliiliik olur. Kendini begenmi§ Ti.irk dik-
tatoryas1, Kongre'nin koydugu ko§ullardan hit;birini ye-
rine getirmek niyetinde olmad1gi halde, bunu bile bile
bizden para istemektedir.ll
Bu muhalefet kar§1smda, Amerikan yetkilileri TUr-
kiye'ye yard1m1 §6yle savunurlar :
- Tiirkiye artik <;ok partili rejime ge<;mi§tir. Ba-
sm ozgii.rliigii sagfanm1§tlr... Amerikan yard1m1, Tlir-
kiye'nin i<; ve di§ gligliiklerini azaltacak, b6ylece Tiirki-
ye'de tam demokrasi kurulmasm1 saglayacak ko§ullan
yaratacaktir. Yard1mm amaglarmdan biri de zaten bu-
dur ...
Ba§kan inonii de, Associated Press Ajans1'na verdigi
bir demegte, ABD yetkilileri gibi konu§arak, demokra-
.si adma Amerikan yard1m1 ister:
«Amerikan yardimi, demokrasiyi kurmak yolunda
bir adimdir. Tiirkiye ile Birle§ik Devletler arasmda da-
ha s1k1 ili§kiler kurulmasma ve demokrasinin Tiirki-
ye'de saglam yerle§mesine yard1m edecektir.n
Ne var ki, bu demokrasi tek ayakh l;>ir demokrasi
olur. Sermayeye ozgiirliik tamdlr, emek ve fikire ozgiir-
1682

lilk c,:ok kl.smtihdir. McCarthy riizgarlan, ikinci Kitap'-
ta gordiigiimtiz ilzere, dil§tin ya§am1m c;olle§tirir. 81-
mfsal ac;1dan, devlet ve parti kademelerindeki kiic;tik
burjuvazinin ilerici ve devrimci kanadl etkisiz hale gelir,
tutucu kanat CHP ic;inde ve devlet kademelerinde ege-
men olur. Bir toprak devrimi yap1lamad1gmdan aga,
§eyh, tefeci vb. gibi feodal kalmt1lar, ticaret burjuvazi-
si ile koalisyon halinde, iktidar uzerinde ag1r basar.
Qok partili dilzen, bu tutucular koalisyonunun egemen-
ligi olur: Toprak reformu rafa kaldmhr. Toprak refor-
muyla birlikte, koyliiniin ozgilrliik ve demokrasiye ka-
VU§masm1 gerc;ekle§tirecek olan Koy Enstitiileri at1hm1
baltalamr. inonii, 23 Kas1m 1967'de Milliyet gazetesin-
de Koy Enstittileri yenilgisinden dert yanar, «KilltUr
alanmda 44 y1l zarfmda yapabildigimizden c;ok daha
ileri gidebilirdik. Gitmeliydik. Bunun hicramm ben da-
ima c;ekeriml> der. Agir sanayie dayah planh devletc;ilik
denemesi son bulur. Ozel giri§imcilik tart1§1lmaz tabu
olur. Tam bag1ms1zhk ozlemi unutulur. Siyasal egemen-
ligini kuran tutucu gtic;ler koalisyonu, sermaye ve tek-
nik bilgi sag1ad1gmdan ve devrimcilige kaq1 sigorta
te§kil ettigtnden Angloamerikan yanhs1 ve i§birlikc;idir.
ideolojisi, McCarthy ideolojisidir*.
* ~:Tilrkiye'de U<; Devir» yazan Prof. Velidedeoglu, bu de-
gi5ikligi §oyle ac1klar: «Amerika'nm yeni somurgecilik meto-
du, geri kalm15 . lilkelerin yoneticilerl, politikac1lan ve serma-
yecileriyle i5birligi yaparak o Ulkelerin dogal kaynaklarmdan
alabildiglne geni~ olc;iide yararlanmak dogrultusunda yilril-
yordu. Sovyetlerin du5manca tutumunun Ttirkiye i<;in yaratt1-
g1 tehlike, Amerika'nm bu somiirticii politikasmm cok li;;ine ya-
ram1~ti. Ne var ki, bu politikanm Tiirkiye'de rahatca ve piirtiz-
siiz ytirtiyebilmesi i<;in illkede Atatilrk cagmm 'milliyetci ve is-
tiklalci' dii5iince birikiminin yava5 yavai;; erltilmesi, yeni ku-
i;;aklarm bu ilkelerden uzakla5tmlarak eski ilmmet<;ilik plat-
formuna kaydmlmas1 gerekti... Amtkabir'deki deftere daha
parlak yaz1lar ve bagl1hk sozleri gecirilecek, fakat onun 'mil-
liyet<;ilik ve siyasal ekonomik bag1ms1zllk' ilkeleri unutula-
cak, bu ruh 6ldtirillecekti. Kafalar oyle y1kanmahyd1 ki, Ttir-
kiye'de her okumu5 ki~i kendini ger<;ekten Atatiirk<;ti sanmall,
fakat ote yandan Ata.tilrk devrimciliginin t1pk1 komiinizm gibi
1683

Ku§kusuz, c;ok partili dtizenin gene! oy yoluyla halk
kitlelerine az da olsa bir ozgtirlUk getirme baklmmdan
olumlu yam vardir. Fakat toprak devrimini gerc;ekle§tir-
mi§, Koy Enstitilleri atihmm1 ba§arm1§ ve ag1r sanayi
teme~ini kurmu§ bir Tiirkiye'nin c;ok partili .diizene ge-
c;i§i olumlu, verimli ve sagllkh olurdu. DI§ politika kay-
g1lanyla, birdenbire bir siyasal rejim ithalinde olum-
suz yanlar c;ok agir basm1§* ve bu yoneli§, milli kurtu-
bir sue olduguna, Bat1'nm, ozellikle Amerika'nm yard1m1 ol-

maks1zm tilkenin ya~amayacagma inanmallydi.
I$te 1946 se<;imleri zamanmda, ba11ta CHP politikac1lar111111
onemli bir bolfunti olmak tizere, hemen btitun DP politikac1-
lan, adeta bilin<;siz bir bi<;imde, bu inanca varm1§lardi. Ata-
tti.rk'Un istiklii.lci ve devrimci milliyet<;iligi, yava§ yava§ yerini
oz ve ruhtan yoksun 'formaliteci ve merasimci milliyet<;ilige'
b1rak1yordu. Hi<;bir <;evrede tam anlam1y!a bilin<;li ve vatanm
dogal servetlerine sahip bag1ms1zllk olmadan, siyasal bag1m-
s1zllgu: ya§ayam1yacag1 ilkesinin yok olacag1, hi<; degilse zede-
lenecegi dli§lini.Umtiyordu~. (Prof. Velidedeoglu, TUrkiye'de U<;
Devir, Cilt II, s. 27-29)
~ Ankara tJniversltesi'nin Eerkes, Boran, Boratav gibi U<;
ilerici ogret.im iiyesinin kadrolan kaldmlarak ac1kta birak1l-
malarmm hikayesi ilgin<;tir. Hasan Ali YU.cel'in yerine gelen
Re§at Semsettin Sirer, hocalarm at1lmasm1 Rektor Kansu'dan
ister. Kansu, yana§maz .. Bakan, Universlteleraras1 Kurul'u top-
lar. Kurul'da polis memuru SUleyman Qaglar'm raporuna da-
yanarak, bu hocalarm ogrencileriyle baraja geziye gittiklerini,
orada dans ettiklerini ve «Rus usulti:> selam verdiklerini, o hal-
de komtinist olduklanm a<;1klar. Yaz1larmdan kuplirler okur .
. S1dd1k Sarni Onar «Komlinist propagandasma yargii;; karar ve-
rir» der. Kurul, Bakanm isteglni reddeder. Kurul iiyeleri, Ba§-
bakan Hasan Saka'nm huzuruna Gikanhr. Eski Maliye profe-
sorU Hasan Saka, bir ultimatom tonunda konu:;;ur :
- i:;;in oyle uzun boylu soru:;;turmaya, fezleke dtizenleme-
ye, yani medreseye dli§i.iriilmesine tahammtilii yok. Bu yUzden
bUyUk olaylar meydana geldigini biliyorsunuz. TUrkiye Btiylik
Millet Meclisi kaymyor. Bu Meclis'in onlinde durulmaz. Mec-
lis isterse, Universite ozgurltigUnU bile kaldmr. i§in <;abuk so-
nuca baglanmas1 dogru olur.
Onar, Velidedeoglu ve Tevfik Saglam direnirler. Ba§bakan
sapsan kesilir. Fen Fakiiltesi Dekam Prof. Fahir Yeni<;ay'm
tok sesi yukselir :
- izninizle "Qir:;;ey sormak istiyorum: Eger Ruslar bizimle
1684

lu§<;Ulugun tasfiyesi anlamma gelmi§tir. Ve bu, 1950'-
den once olmu§tur. Rauf Orbay ve Fethi Okyar'larm
1924'te istedikleri, 1946'da gergekle§mi§tir.
1950 segimleri iktidara, Anglosakson isteklerine tam
bag1mh bir partiyi getirir. Segimlerden once, Amerikan
Haberler Merkezi, ccHalk tarafmdan kurulan bir hiiku-
met» diye bro§iir yaymlar. Bro§iirtin ilk sayfasmda, hal-
km hiikumeti degi§tirmek hakk1 oldugu ozenle belirti-
lir. Se<;imler, bu deg;i§ikligi gergekle§tirir. Menderes, 1
Kas1m 1950'de ABD'nin 487 radyo istasyonundan yaym-
lanan mesajmda ((Turkiye'de demokrasinin kurulu§unun
Amerika'nin c;abalari sayesinden oldugunu, bunun en
somut ornegini <ckendi partisinin iktidarda bulunu§u-
. nun te§kil ettigini» ai;1klar.~or
MENDERES'E CHURCH!LL'iN DEMOKRASi
·OGUTU!
Ozgiirli.i.k adma iktidara gelen Demokrat Parti,
Turk Ceza Kanunu'nun tinlti 141 ve 142. maddelerini,
idam cezas1m dahi ongorecek bi<;imde ag1rla§tlnr ve bu
maddelere her ileri di.i§iinceyi cezalandlrabilecek bir
belirsizlik kazandmr. Bu degi§iklige Faik Ahmet Ba-
rut~u, Osman Boltikba§1 ve hatta Yargitay Ba§kanhgm-
dan gelme DP'li Halil Ozyoruk, ((fikir ozgurltigu kalk1-
yor» gereki;;esiyle en kesin bi<;imde kar§I i;;1karlarsa da,
etkisi olmaz. Basm ozg"i.irltikleri iyice k1s1hr. Hatta Men-
.deres iktidan, tinli.i. deyimiyle ((NATO'ya, CENTO'ya
baghyiz, ne solcuyuz, ne sagc1» diyen muhalefeti dahi
tasfiyeye yonelir. ingiltere Bi.iyiikelgisinin yanmda ya-
p1lan konu§malara tamk olan Nadir Nadi, bu konuda
ilgirn; gozlemler yapar. Menderes, Bat1h diplomatlara,
olan dostluk anla~masm1 feshetmeselerdi ve aram1zdaki eski
dostluk ili~kisl si.\rseydi, az ~ok sol egilimli her yaz1da heniiz
bir mahkeme karan olmadan mutlaka komtinist prop'.l.ganda-
s1 oldugu kabul edillr ve dusun ozgiirli1gu ~imdiki glbi snurlan-
mak istenir miydi?
Bunun ilzerine Meclis. Kadro Kanununa eklenen bir ek
maddeyle hocalan kadrosuz b1rak1r. (Prof. Velidedeoglu, Tlir-
:kiye'de tl!; Devir, Cilt II, s. 46-50)
1685

inoni.i olmazsa Bat1 davasma daha yararh olacag1m an--
latmaya <;ah§ir. Menderes, Nadir Nadi'ye gore, §U go-
ri.i§i.i dile getirir : ·
«Orta Dogu'da stati.ikonun korunmas1 a<;1smdan,
Bat1'ya yakla§Ik bir Ti.irkiye'ye dostlanm1z c;;ok onem_
veriyorlard1. Bu maksatla Avrupa Konseyi'ne ahnm1§-
t1k, bu maksatla NATO'ya almmak iizereydik, bu mak-
satla BatI'dan para ve silah yard1m1 goriiyorduk. Men-
deres, durumu kavram1§tl. inonu'yi.i ve muhalefeti si-
yasal yagam1m1zdan sildig'i takdirde, kendi iktidarmm
stati.ikoya daha yararlI olabilecegini Batilllara anlat-
mak istiyordu. Onemli olan muhalefetli bir Ti.irkiye de-
gil, Bat1 ile i§birligi halinde kuvvetli bir Tiirkiye idi.
Ne yapacaklard1 dostlanm1z inonu'ni.in dird1r otti.igil bir
Ti.irkiye'yi? Bakm1z o, Meclis'e dam§1lmadan Kore'ye
asker gondermemize kar§I idi. Meclis'e dam§1lsa, bu ka-
dar erken davramp obiir milletler i.izerinde te§vik edici
bir_ rol oynayabilir miydik?»
Nadir Nadi, Londra'da Churchill'in ve Ankara'da
ingiltere Biiyukelgisi Sir Noel Charles'm Menderes ile
yapt1klan iki konu§mada, bu gorfi§i.in iyi kar§1lanmad1-
gm1 yazar. ingiliz . yetkilileri, «inoni.i'nun harcanma-
masm1, inonu harcamrsa bunun_ yalmz CHP hesabma
degil, DP hesabma da bi.iyi.ik kay1p olacagmrn telkin
ederler. Cumhuriyet Ba§yazan, bu !ngiliz tutumunu
§oyle degerlendirir :
«inoni.i, sahneden c;;ekilirse, demokratik geli§memi-
zin busbuti.in soysuzla§acagmdan korkuyordu dostlan-
m1z. Bic;;imsel yoni.i ile de olsa, demokrasi yi.iri.imeliydi
Ti.irkiye'de. Bir kere bu diizene sirt qevirdik mi, Bati'-
nin etkisinden szyrilmamiz olaszligi da artacakti ku§-
kusuz.» 2os
OLTAYA YAKALANMI~ BALIK!.

Demokrasi Ti.irkiye'de yi.iriimeliydi. Muhalefet ol-
mahyd1, fakat sermayeye kar§I g1kt1g1 i~in i.inlii petrol
krah Rockefeller'ce (<gayri · me§ru» sayilan muhalefet
1686

olmarnahydi. ABD di§ politikas1m bigimleyenlerden Nel-
son Rockefeller, Ocak 1956'da Ba§kan Eisenhower'e
sundugu raporda, Turkiye gibi ABD yard1m1 alan Ulke-
lerdeki sermaye ozgiirltigii ve demokrasi gorti§UnU a<;1k-
lar:
((Bizimle dost olan ve bize uzun sureli saglam as-.
keri paktlarla bagfanm1§ olan -Tiirkiye gibi - anti-
komtinist hiikumetlerin iktidarda bulundugu Ulkelere
yap1lacak yard1mlar ve ag1lacak krediler, oncelikle as-
keri nitelikte olmahdir. Oltaya yakalanmi§ balzgin ye-
me ihtiyacz yoktur. Bu noktada, DI§i§leri Bakanhg1 ile
aym fikirdeyim: Geni§letilmi§ ekonomik yardlm, orne-
gin Tiirkiye'ye, baz1 durumlarda dti§iintilenin tersi sO-:
nu<; verebilir, yani bag1ms1zhk egilimini artmp, mevcut
askeri planlai:'l zay1flatabilir. Bu tip Ulkelere -Turki-
ye gibi - dogrudan dog·ruya ekonomik yard1m da ya-
p1labilir, ama bu ancak bize uygun ve bag·h hukumet-.
leri iktidarda tutacak ve bize dti§man muhalifleri za-
rars1z birakacak bi<;im ve miktarda olmahdir.
Bunlarla baglantih olarak; ozel sermaye yatmmla-
nm da ayarlamak gereklidir. Hiikumet, ozel sermaye
yat1nmlanm cesaretlendirmeli ve onlardan ak1lhca ya-
rarlanmas1m bilmelidir. Bu yatinmlar yard1miyla, bir-
<;ok siyasal amaca ula§1labilir. Bu tip ozel sermaye yati-
nmlan, zamanla bu tun gayri m~ril muhalefeti ve po-
litikamzza kargi direni§i ortadan kaldirabilmeli, ya da·
nOtralize edebilmelidir*. Aynca bizi desteklemekte ka-
rars1z ve sallant1h olan biitiin ozel giri§im ve <;1kar gev-.
relerini etkilemelidir. Aym zamanda ABD ile i§birligine
hazir, yerli i§adamlanna yard1m artmlmall ve boylece
bu i§adamlarmm ilgili iilkenin ekonomisinde kilit nok-
talanm ele gegirmeleri, buna dayanarak politik etki-.
lerinin artmas1 saglanmahdm> 200.
* Gorusler, Haydar Tun~kanat'm 1966'da yaymlad1g1 ve

daha once siizilnu ettigimiz CIA raporuyla aym paraleldedir.
1687

27 MAYIS, 12 MART VE DEMOKRAS1N1N
DI:;? POLiTiKA SINIRI
Bu sermayc ozgi.irliigi.inden yana demokrasi, kor-
topal gider. Arna Rockefeller raporunda ongori.ildiigi.i
gibi, Mend~res'e k1s1th ve ko§ullara bagh yard1m veri-
lir. Menderes hatta Tinbergen yonetiminde kalkmma
plam haz1rlamaya ve enflasyondan kagmmaya zorlamr.
Menderes, Sovyet yard1mlan arar. 27 Mayis ol.ur ve di.i-
§er. 0 s1rada bug·day i.iri.ini.i kotti olmu§tur, bi.i.yi.ik §e-
hirlerin lnslenmesi gi.igliik yaratmaktadir. Ba§ka bir i.il-
keye giden bugday ytikli.i Amerikan gemileri Turk li-
manlarma gevrilerek, s1kmti giderilir*. Ne var ki, askeri
rejimin k1sa si.ireli olmas1 istenir. Bir an once segim-
lere gidilmesi yolunda bask1 yap1hr. Avrupa Konseyi ha-
rekete geger, Reverdin'e gore, demokrasiye gegi§i one-
rir:
«1960'da Konsey'ce Ti.irkiye'ye bir sure tamnmi§tl.
Eger serbest segimle bir parlamento gelmez ve bu par-
lamentodan kuvvet alan bir hilkumet olmazsa, durum,
Avrupa Konseyi ve Bat1h ozgil.r demokratik topluluk ile
uyu§maz.»
Bu yap1lmazsa, Tiirkiye, Avrupa Konseyi'nden g1-
kart1labilecektir. Ba§kan Eisenhower de Orgeneral Ce-
* 27 May1s'tan sonra se<;;im'erde Demokrat Parti'nin mi-
ras<;isl olma iddiasmdaki partil ·rin ba~arr saglamas1, Ordu"da
yeni huzursuzluklara, hatta ba§ans1z patlamalara yol acar.
Ornegin 1961 se<;;im sonm;lan hayal kmkhg1 yaratmca, 21 Ekim
1961'de mtidahale protokolti imzalamr. Daha ba$ka protokol-
ler de bunu izler. Ust komutanlar bunlan engellerler. Osman
Deniz, amlarmda, 21 Ekim 1961 protokoHlnden vazge<;;L5 ne-
denini Istanbul Valisi Korgeneral Refik Tulga'dan sorar. Pro-
tokolde imzas1 bulunan Korgeneral Tulga §U kar~1hg1 verir :
- iyi ki karar uygulanmadi. Istanbul'un ekmegini Ameri-
ka'dan getirilen bugdayla saghyoruz. Bugday ytiklti Ameri-
kan gemileri, Okyanus'tan geri donebilirlerdl. $1mdi Ofls'e te-
lefon edeyim, bakm kac gilnltik unumuz var?
Vali, Ofls'e telefon eder ve cevab1 a<;;1klar :
- Bakm, 28 gtinltik unumuz varm1§... (Deviim gazetesi,
25 KasllU 1969).
1688

mal Giirsel'e bir mektup yazarak, bir an once ~imlere
gidilmesinin Bat1h dostlan sevindirecel?;ini duyurur.
Ba§kan Gilrsel, Eisenhower'e gazetelerde yaymlanan §U
.kar§1hg1 Verir :
«Saym Ba§kan,
... Memleketimizin yonetimini, s~imler sonunda
iktidara gelecek hi.ikumete devretmek hususundaki az-
mimizin, Turkiye'nin bilttin dostlar1m sevindirecegini
ifade buyuruyorsunuz.
Amac1m1z, bir ziimre diktatOrliigiine son vermekti.
Ztimre diktatorliigiine meydan vermeyecek bir diizen
ic;inde Anayasa hazirllgma ba§lanmI§tlr. Milletin onayi-
na da sunulmas1 di.i§ilniilen bu Anayasa ile kurulacak
demokratik duzen i<;;inde te§ekktil edecek olan yeni hi.i-
kumete gorevi devretmek, milletimiz i<;;in hay1rll bir 91-
gum ar;1lmas1 demek olacag1 gibi, sizin de ifade buyur-
dugunuz uzere, kw;ikusuz ba§ta Amerika olmak tizere,
miittefiklerimizi de sevindirecektir». 210
Bu kez, sola da a91k ozgiirliikt;i.i bir Anayasa ile ye-
.ni bir demokrasi donemine girilir. On yil sonra sert bir
miidahale ve pasifikasyon donemi gelir. Avrupa Kon-
seyi ve Ortak Pazar, bir an once ser;imlerin yap1lmasm1
ve parlmanter sisteme donlilmesini ister. Reverdin, Av-
rupa Konseyi adma konu11ur :
«1960 y1lmda ne soyledikse, §imdi de aym dil§i.inil-
riiz ... Bu durumda Tiirkiye'nin Avrupa Konseyi toplu-
lug·u i<;;inde kalmas1 olas1hgi i;ok zayiflar. Fakat bugiin-
ku durumun dilzelecegini ve klsa bir gelecekte normal
ko§ullara donUlecegini, Ti.irkiye'de bu konuda bilyi.ik
.r;aba harcand1g1m biliyoruz.1>
Ortak Pazar da benzer bir tutum tak1mr. iki yilhk
bir pasifikasyon doneminden sonra, parlmanter demok-
rasiye g~ilir. Orta sol bir parti sei;imleri kazarur, is-
lamc1 bir partiyle koalisyon kurar. Her iki parti de Bati
ittifakma baghd1r. i9in ilginc; yan1, Ortak Pazar'a bir
a.ra kar§1 olan iki parti de tutum degi§tirirler. Ge<;;i§ do-
nemini duzenleyen protokolde bllzI degi§iklikler saglan-
1689

mas1 ko§uluyla, Ortak Pazar yanhs1 olurlar•.
* CHP, Ecevit'in Genel Sekreterligi gtinlerinde Ortak Pa-
zar'a kar:;;1 say1labilecek bir tutum takmm1:;;t1r. 23 Kas1m 19'10'-
te geci:;; donemine girmek i.izere Ankara Antla:;;mas1 imzalamp
Haziran 1970'te onay icin Meclis'e getirilince, Ecevit'cl mlllet-
vekilleri olumsuz oy kullanm1:;;lard1r. 1973 Bi.itce konu:;;masm-
da ise, CHP Genel Ba:;;kam, Ortak Pazar'a kar:;;1 olmad1gm1
belirtmeye dikkat eder. Ecevit, parlmanter demokrasiden ay-
nlan bir Ti.irkiye'nin Avrupa'dan kopacagm1 ve bolgede dil'}-
manlannm kar:;;1smda yalmz kalabilecegini ileri stirer. Boyle-
ce Ortak Pazar'm politik liberalizmi ugruna, ekonomik libera-
tizminin btiytik sakmcalan gormezlikten gelinir ve Ortak Pa-
zar i.i.lkelerinin politik liberalizmi, Tiirkiye'deki parlmanter re-
Jimin bir cins garantisi say1hr. Bu tutum, Tanzimat donemi-
nin nUktedan devlet adam1 Fuat Pa:;;a'nm «Avrupa devletleri-
ne kap1lanma> politikat1sm1 hatirlatmaktad1r. Fuat Pa:;;a, yuka-
ndan gelen otoritarizme kar:;;1 halktan bir tepki gelmedigi, ya
da bu tepki yetersiz kald1g1 icin, politik liberalizm yolunda bil-
yi.ik Avrupa devletlerine (bunlarm sefaretlerine) s1gmd1klarm1
ac1klar: «Bir devlette iki kuvvet olur. Biri yukandan biri a:;;a-
g1dan gelir. Bizim memlekette yukandan gelen kuvvet, ctim-
lemizi eziyor. A:;;ag1dan ise bir kuvvet yaratma olanag1 yoktur.
Bunun icin pabuccu mu:;;tas1 gibi, yandan bir kuvvet kullan-
maya muhtaciz. O kuvvet de sefaretlerdil.'1>, yani Avrupa'd1r ...
Prof. Ahmet $i.ikril Esmer ise CHP - MSP protokoltindeki
d1:;; politikay1 «eski dtinyamn dili ile konu:;;uyor» diye cok ye-
tersiz bulur : 4Nixon'un gecen Haziran ba:;;mda Brejnev ile
imzalad1g1 niikleer anla:;;ma, Avrupa'y1 ni.ikleer silahla korun-
maktan yoksun b1rak1yor. Dogrusu Nixon-Brejnev anla:;;mas1,
Amerika'nm NATO ile mi.ittefiklerine kar:;;1 giri:;;tigi yilki.imli.i-
Hiklerle celi:;;ki halindedir ve son NATO toplant1smda Frans1z
D1:;;i:;;leri Bakam Jobert, bu hususu belirtmi:;;tir.
Amerika, Sovyetlerle diyaloga ba:;;Iayah, milletleraras1 ili:;;-
kilerde yeni bir di.inya meydana gelmi:;;tir. Bugi.inki.i Amerika~
Avrupa ile cat1:;;1yor, Sovyetlerle sevi:;;iyor. ittifaklara baghhk,
eski anlamm1 yitirmi:;;tir. TUrkiye'nin NATO'ya bagl1hg1 yeni-
den tanrmlanmahd1r ... Gittikce gUclenmekte olan U<;i.incii DUn-
ya'ya daha yakm gelmeliyiz.
Yaymlanan protokolde d1:;; politika konusu, eski dUnyanm
dili ile konm1uyor. Yeni dilnyanm dill ba&kad1n. (Bari:;,; gaze-
tesi, 28 Ocak 1974)
1690

AMERiKAN TiPi KALKINMA MODELI
Otuz y1l sonra Turkiye, kiic;uk bir Ame-

rika olacakt1r.
(Taksim, Istanbul 20 Ekim 1957)
CELAL BAYAR
Gorduk ki, 1939 ingiliz ittifakl'ndan sonra Ataturk

Cumhuriyeti'nin geleneksel politikas1yla ters dii§en hii-
kumetler, Kurulu§ Sava§1'nda ve Lozan'da tam bar;tm-
s1zhk saglamak ic;in miicadele ettigimiz emperyalist
devletlerin koruyuculugunu israrla aramu~lardrr. Lord
Curzon, Lozan'da bu koruyuculugun c;ok c;abuk gelece-
gine inanm1§, Tiirkiye'nin ekonomik bag1ms1zhk yolun-
da kopard1g1 odunleri bir bir geri alacagim soylemi§tir.
Lord Curzon, bu gi.inleri goremez. Atatiirk gtinlerinde
emperyalizme ooyle bir firsat verilmez. Arna di§ politi-
ka degi§ikligi sonucu, «Beni koru, beni giic;lendir» de-
nilince, emperyalizm, kendi c;1karlan gerektirdigi anda
politik, askeri, ekonomik butiin sistemiyle gelir, kendi
sm1fsal temelini kurar ve yerle§ir.
ABD yard1mlanna yon vermek uzere, iktisatc;1
Thornburg Turk ekonomisini inceler•. «Ttirkiye'nin Bu-
giinku Ekonomik Durumunun Ele§tirisbJ adh Thorn-
burg raporu ilginc;tir. Rapor, Atattirk doneminde «dev-
letc;ilik>J denemesiyle «ozel giri§imin geli§mesinin bir-
denbire durdurulmasmrn ele§tirmekle ba§lar. KarabUk
Demir-Qelik tesislerinin tasfiyesini ister. Tiirkiye, ihra-
* Turkiye'nin Diizeni kitabmda ayrmt1lanyla incelenen bu
ekonomik konulara, birer ctimleyle dokunmakla yetiniyoruz.
1691

cat. ve ithalat Bankas1'na 125 lokomotif imal edecek
kapasitede bir fabrika kurmak amac1yla 14 milyon do-
lar kredi ii;in ba§vurmu§tur. Thornburg, projeyi veto
eder. Qelik sapan yapamayan memleketin lokomotif
yapmaya kalk1§masu11 mevsimsiz sayar:
«- Tiirkler bOyle dii§fuldiikleri siirece, dolarlan-
rmzm ve bu gibi makineleri imal edecek fabrikalanm1-
zm ABD'de kullamlmas1 daha iyi olacaktir.»
Tiirkiye'nin makine, U<;ak ve dizel motorii yapmu
projelerine de ABD yard1nn sorununu inceleyen Thorn-
burg aym bii;imde kar§1 i;1kar, <cBoyle dii§fulenleri, Ame-
rikahlar iyi i;ah§ma arkada§lan saymazlarn der. Yaban-
c1 sermayenin de paras1m bu tip projelere yatiran hii-
kUmetlere gi.iven duymayacagm1 soyler. Traktor fabri-
kas1 rm? Thornburg, sapan ve pulluk yapm buyurur.
Giibre fabrikas1 m1? uGerek yok» cevabm1 verir. Gemi
al1m1 igin kredileri reddeder Thomburg'un rei;etesi ba-
sittir: Yabanc1 sermayeye yerli sermaye ile e§itlik tam-
mak. ABD yard1mlanmn saptanmasmda soz sahibi olan
iktisati;1, <ce§itlik garantisinnin «ilk bakl§ta kapitillas-
yonlarla yapay bir benzerlik g6stereceginden, Turkiye'-
de ba§lang19ta pek ho§ kar§1lanmayabilecegini» belirtir,
ama kii~iik bahkla biiyiik bahgi aym havuza koyma-
nm, biiyiik bahga ayncahk taruma anlamma gelmedi-
gini soyler. Atatiirk doneminde onemsenmeyip, daha
once rafa kalchnlan 1800 sayfahk Dorr raporunda da
aym §eyler ileri siirillmii§tlir. Thornburg raporu gibi,
bu 1800 sayfahk rapor da birden degerlenir. Dorr, Dun-
ya Sava§1'ndan sonra yeniden Tfukiye'ye geldiginde,
biri;ok hiikumet yetkilisi ona raporunun kendileri i~in
«kutsal kitap» oldugunu s6ylerler. Diinya Bankasi Ku-
rulu da «sanayie degil, tanma yonelin)) bii;iminde bir
rapor hazirlar. Bu Barker raporunun rei;etesi de §oyle-
dir:
uGeni§ kapsarnJ1 bir planlamadan kai;rmlmahchr.
Kalkmmada agirhk tanma verilmelidir. Devle~ilik tas-
fiye edilmeli, ozel giri§ime her alan ai;1lmall, yasalar
1692

degi§tirilerek, yabanc1 sermaye getirilmelidir. Enflasyon
ve di§ Odeme gtic;lti.kleri goz ontinde tutularak kalkmma
h1zi yiiksek tutulmamahdir.»
Bu Amerikan raporlanna uygun davramhr. Zaten
c;ok partili diizene ge<;i§le gticti. artan ticaret burjuva-
zisi, <;e§itli Bati kapitalist firmalanmn miimessillikle-
rini almaya koyulmu§tur. Onlar da ayru yi:inde bask!
yapar. Bu bask1lar altmda, gerek iktidardaki CHP, ge-
rekse muhalefetteki DP, agir sanayie dayab. planh dev-
let<;iligi terkedip, yabanc1 sermayeye dayab. bir ozel gi-
ri§imciligi benimserler. 1947'de CHP Programi buna ga-
re diizenlenir. Devletc;i iktisat<;1lann sava§ yillannda ve-
rilen direktiflere uygun bic;imde hazirladlklan Demir-
Qelik Kombinas1, Genel Makine Fabrikas1, Elektrolitik
Baklr Kombinas1 gibi ag1r sanayi projelerini kapsayan
kalkmma plam rafa kaldmhr. Hasan Saka'mn Ba§ba-
kanhg1 sirasmda, Marshall yard1mmdan yararlanmak
uzere, acele bir «6zel giri§imci ve yabanc1 sermayeci»
plan hazirlamr. Yeni plan, ccdevlet giri§imlerinin ozel
kesime devredilecegini ve her alamn yerli-yabanc1 ozel
giri§ime ac;1lacagmI» ongoriir.
Demokrat Parti'nin ilk yillarmda, Tiirkiye'yi ~
Avrupa'nm «tanm amban» yapacak bir politika izlenir.
1952-1953 yillannda bu politika ba§anya ula§1r gibi go-
ztikiirse de, daha sonraki yillarda Tiirkiye bugday itha-
la~1s1 olur. Ocak 1954 ba§mda Celal Bayar, ABD'de pet-
rol §irketleri temsilcileriyle birlikte yedigi yemekte,
«Petrol Kanunu'nun onlarm istedikleri bic;imde, mem-
lekete donmeden once Meclis'ten c;1kacagm1» miijdeler.
ABD'nin petrolcu Ankara Biiyti.kelc;isi, daha once ha-
beri verir:
«Tilrkiye'de petrol i§letmeleri devlet tekelinden gi-
karilacaktir.n
ABD sermayedarlannm organ1 Journal of Commer-
ce, Mc Ghee'nin demecini ornek alsmlar diye, milliyet-
~ilik sevdasmdaki Bolivya'ya ve Musaddlk'm iran'ma
uyar1da bulunur :
1693

ccTilrkiye, petrol sanayiini orgiltleyip, yilriltebilecek ·
gilr;tedir. Orta Dogu'nun bu durumdaki tek illkesi olma-
sina kar§zn, i§in gerr;egini kavramt§ ve petrol i§letmesini
devlet tekelinden r;ikarmak ir;;in tamr almt§tir. iran ve
BolimJa hilkilmetleri, Mc Ghee'nin demecini okuyup,
akil yolundan hareket etmelidirler. Bazi illkelerde sade-
ce sozde miUiyetr;i olan gruplar, yabancilarzn kendileri-
ni somurdilgilnil ileri silrilp, bunlarin sznir dz§z edilme-
lerini isterken, Tilrkiye, tam tersine petrollerin deger-
lendirilmesi yolunda kapzlarzm yabancz sermayeye ar;-
maktadzr)) 211 •
Gergekten petrolciilerin adam1 Max Ball'e, ABD
petrolciilerinin istedikleri bigimde bir Petrol Kanunu
hazirlatihr. Hatta tasanya «Bu yasa ancak yabanc1 §ir-
ketlerin izniyle degi§tirilebilir» diye bir 136. madde ek-
lenirse de, bu sonradan g1kart11Ir. ABD, Tiirk Petrol Ka-
nunu'nu Giiney Amerika'daki muz diktati:irliiklerine,
«Cirnek yasa)) diye gosterir. inonii, 1954 segimlerinde
ccPetrol Kanunu, bir kapitiilasyon kanunuduru derse de,
sonra bu gorii§iinden cayar, iktidara gelince Petrol Ka.-
nunu'na dokunmaz.
Aym bigimde, Amerikahlann isteklerine tam uygun
bir Yabanc1 Sermaye Kanunu g1kartihr. Celal Bayar,
Amerika'dayken, 25 Ocak 1954'te diizenledigi basm top-
lantismda yabanc1 sermayeye tatlI bir gagr1da bulunur:
ccTiirkiye'ye yap1lan ekonomik yard1m, zaten yiik:-
selmekte olan bir ekonomik biinyeye, giiglli bir destek
olarak gelmi§tir. Tiirk milletinin satm alma giiciiniin
artmas1 ve ya§ama standardmm yiikselmesiyle, memle-
ket mamul maddeler ve tiiketim mallan igin biiyiik bir
pazar durumuna gelecektir. Yeni kabul edilen bir ka-
nun, yabanc1 sermayenin Tiirkiye'ye en elveri§li kO§Ul-
lar altmda akmasrm mumkiin kllacaktir. Ozetle, deni-
lebilir ki, Tilrkiye'de harcanan her dolar, verimli· bir top-
rdga ekilmi§ ref ah ve bereket filizleri verecek bir to hum
gibidir.»
Gergekten, Yabanc1 Sermaye Kanunu, yeryiiziinde-
1694

ki en liberal yasalardan biridir. Randall, kendi yasas1m
ccmutlu bir olay» diye selamlar. Randall tasansmm 10.
maddesiyle «yerli sermaye ve giri§imlere tanman biitiln
haklar, muafiyetler ve imtiyazlardan» yabanc1 giri§im-
lerin de yararlandmlmas1 kabul edilir. Kapitiilasyonla-
r1 ve Lozan'1 ans1yan muhalefetin mildahalesiyle, «im-
tiyazlar)) sozciigii c;lkartihp cckolayllklar» denilir. i:no-
nil, 1954 se~im kampanyasmda, bu kanunu §iddetle
ele§tirir:
«Yabanc1 Sermaye Kanunu, ticaretimizi, sanayiimi-
zi, ekonomimizi canevind€n vuran bir kanundur.
Tarihte yabanc1lar, kapitiilasyon hirnayesi ile Tiir-
kiye'yi somiirdiiler. Yeni donemlerde yerli vatanda§,
ger~ek d1§1 ve glivensiz usullerle ac1 ~ekecek ve yabanci
sermaye ozel yasalarm koruyuculugunda ya§ayacaksa,
kendi elimizle yerli sermayeyi yabanci olmaya zorlamt§
oluruz. Yiizy1llarca denenmi§ sakmcah usfillerin, yeni
bir inarifetmi§ gibi yeniden getirilmesine kalkl§ilacagr-
m asla dil§i.inmezdik.))
Gerc;ekten yerli sermaye, en azmdan lisans, patent,
know-how anla§malanyla, yabanc1 sermayeye bagtmh
<>lur. Fakat Lozan'1 imzalayan ismet Pa§a, bir daha bu
konuyu ele almaz. iktidara gelince de, Yabanc1 Sermaye
Kanunu'na dokunmaz.
GELi~EN BiR SANAYi: REKLAMCILIK

Amerikahlarm te§vikiyle yabanc1 patentlere daya-
11 lilks tuketim .sanayii ve reklamc1hk h1zla geli§ir. Ran-
dall, 19 Kas1m 1953 tarihli Cumhuriyet'e gore, reklam-
c1hktaki yeteneksizligimizi ele§tirir :
c<Tilrkler ... reklamc1h!?;I unutuyorlar. Amerikan sa-
nayicilerinin ai;iina olduklan yontemler, Turkiye'de de
kullamlmahdir.i>
Oysa Turk ozel girii;iimcileri, reklamc1hkta biiyi.ik
bir yetenek gosterir. 150'den fazla firma bu alana yo-
nelir. Yalmz ozel reklam gelirleri, 1968 y1lmda 245 mil-
yon lirayi bulur. 1968 yilmda milyar liranm iistilnde
1695

ciro yapan ilac; sanayiinde, Meclis Ar~t1rma Komisyo•-
nu raporuna gore, kalifiye, yan-k.alifiye i§i;i saylSl 1433
ki§i, satl§ personeli ise 1496 ki§idir!
Randall, 1956 y1lmda Menderes'i a§m enflasyonist
tutumdan caydirmak ve devaliiasyona razi etmek igin
Ttirkiye'ye geldiginde, yabanc1 sermayeye dayah ozel
giri§imcilik politikasma ovgiiler duzer :
«Turkiye ve Ataturk'e hayramm. Turkiye'nin dev-
letr;ilikten liberalizme geqi§indeki kolaylzk hayrete de-
ger.»
Randall, ccABD Hiikfuneti'nin ai;1k bir ~ek defteri-
ni ta§1yorum» bi~iminde gtii;Hi bir kamtla, Menderes'i
enflasyondan vazgegirmeye ve devaliiasyona raz1 etme·
ye ugra§irsa da, bu i§ iki yll al1r. 1958'de ba§anya van-·
hr.
1959 yilmm ilk aymda, belli ko§ullan yerine geti-
ren ABD sermayesinin millile§tirilmesinde muhatabm
ABD Hiikfuneti olacagm1 ongoren «istimlak ve miisa-
dere garantisi anla§mast» kanunla§bnllr. DP Erzurum
Milletvekili Sabri Dilek, hayk1nr :
- Bu anla§manm kabuliiyle kapitillasyonlar geri
getirilmi§ olacaktir. Bu anla§ma ile Amerikahlara a~tk
~a imtiyaz verilmektedir.
D1§i§leri Bakan Vekili Narmk Gedik ka1'§1llk verir ~

- Bu anla§manm ruhunda bir kapitillasyon hava-
s1 yoktur.
Planh donemde de Bab Almanya, millile§tirmelere
kaI'§I «ruhunda bir kapitillasyon havas1 ta§tmayan))
benzer bir garanti elde eder.
Planh kalkmma fikrini de, 27 Mayis'tan once ABD
getirir. 4 Agustos devaliiasyonu ile sonuc;Ianan 1958
Paris miizakerelerinde, dI§ yardim ko§ullanndan biri
olarak «bir kalkmma program1 i;er~evesinde yat1nmla-
nn zorunlu koordinasyonunu saglamak iizere gerekli
yetkilere sahip bir Koordinasyon Bakanhg-I'nm kurul-
masv> istenir. Sabati Ataman'm Koordinasyon Bakan-
hg-I, bu dI§ baskl iizerine meydana g1kar. Aynca Bal}ba-
1696

kanhga bagll bi.r «Ekonomik Dam§manhk Kurulun te§-
kil edilir. Prof. Tinbergen ve yardlmc1s1 Koopman bu
i§le ugr~ir ve ilk plan haz1rllklanna giri§irler. 27 Ma-
yis, bu i§leri devam ettirir. !nonO., B~bakan olunca
ABD Btiytikelc;isi Hare, Ttirkiye'ye verilecek yard1mlan
belirten muhtirasmda, inonu HtikO.meti'nin «ozel ke-
sirnin kalkmmada oynayacag1 rolii de kavrann§ olarak.
planh kalkmmaya verdigi i:inemi» over ve bunun «Ba§-
kan Kennedy yonetirninin ekonomik kalkmma politika-
sma da uygun bulunu§UDU» takdirle kar§Ilar.
Plan, bu gorii§lere uygun bic;imde hazirlamr ve yti-
riittiltir. Fakat yine de btirokrasinin tam kurtulamadl-
g1 devletc;ilik anlayi§mdan §ikayet vard1r. Biiytikel~
Hare ve ABD yoneticisi Macomber, 1965'ten sonra Ame-
rikan Kongresi'nde devletc;1likten yaklmrlar :
«Devlet<;ilik, Tiirkiye'de eski ve saygi goren bir gi:i-
Ii.i§tiir. Biz ise, Ti.irkiye'nin sorunlanmn c;ogunun dev-
letc;ilikten ileri geldigini di.i§iiniiyoruz. Orada ozel ke-
sime daha c;ok rol verilmesini gormenin sab1rs1zhgi
ic;indeyiz. Se<;imle i§ba§ma gelen yetkili iktidar da (Ada,..
let Partisi) aym §eyden yakmmaktad1r.n
Demirel iktidarl, c;ok yi:inlii te§vik tedbirleriyle, bu
geli§meyi luzlandlnr. 12 Marttan sonra ise, c;ok daha
geni§ bir i:izel sermaye te§vik program1 uygularur. Bu:
i:iyle bir yoneli§tir ki, 27 Mayis'm Maliye Bak.am Kema.1!
Kurda§, 21 Ocak 1974'te bir seminerde yeni iktidann
bu politikayi degi§tirmesi kaygis1yla hayklnr :
«Te§vik tedbirleri kaldlr1hrsa... Tiirkiye'nin belke,-
migi klnhr.>»,
EMPERYALiZM!N SINIFSAL TEMELi
Birer cfunleyle belirtmek istedigimiz, Anglosakson

ittifakmm yalmzca askeri amac;h kalrnad1gi, belli bir
ekonornik ve siyasal sistemi beraberinde getirdigidir ~
Rockefeller, hakll olarak «oltaya yakalanmt§ balik>>tan
s6z etmektedir.
1697

Askeri ittifak ve yard1mlar, o Ulkeye bagh bir ka-
pitalist s1rnf yeti§tirmek, belli bir ideoloji ve ya§am bi-
<;imini ger<;ekle§tirmek ic;in kullamlmaktadir.
ABD'nin Tiirkiye'de geli§tirdigi egemen s1mf1, Is-
tanbul Universitesi'nde bir sure ders veren Prof. Ja-
mes Murray §i:iyle tammlar :
«Tiirkiye'de bugiin kapitalizme, kontrolsilz kapita-
lizme inanan, belii ve _kudretli bir azmhk grubu vard1r.
Bu zengin grup, tanm ve sanayi alanlarmdaki her tur-
lii ekonomik rcforma ba§anyla kar§I koymaktadlr. Grup
mensuplan, biiyiik kentlerde ve ta§rada, ekonomik ve
politik ya§ama egemen olan gil91U ki§ilerdir... Onde ge-
len Amerikan yetkililerinin temas kurduklan Tiirkl.erin
hemen hepsi bu gruptan gelmektedir.»2 12
Gerek sermaye, teknoloji ve ideoloji bakrmmdan
d1§a bag1mh bu yilkselen kudretli sm1f, gerekse emper-
yalizm, kudretini artirabilmek ic;in bilrokrasinin her
kesimi iizerinde kontroliinil peki§tirmeye i:izel dikkat
gosterir. Bu konuda da ayrmtllarma girmeden, Haydar
Tunc;kanat'm yaymlad1g1 CIA raporunu hatirlatalun ve
Amerikan Yard1m Orgiltii (AID) Kamu Yonetimi Da-
lll§mam olan, Devlet Personel Dairesi'nde 9ah§malar ya-
pan Podol'un raporuna dayanarak «Amerikan gi:iril§le-
rini benimsemi§ devlet giri§imleri yoneticileri grubu ye-
ti§tirme>> c;abalarmm sonu9larm1 aktarmakla yetine-
lim:
«On yildan fazla bir silredir Tiirkiye'de faaliyette
bulunan ABD yard1m program1, §imdi meyvalanm ver-
meye ba§lamI§tlr. Onemli mevkilerde Amerikan egitimi
gormii§ bir Turki.in bulunmad1g1 bir bakanhk, ya da
bir kamu ekonomik giri§imi hemen hemen kalmam1§-
tir ... Bu kimselerin k1sa zamanda genel miidiirliik, ya
da mi.iste§arhk mevkilerine ge9meleri beklenir. AID bu-
tiin 9abalanm bu gruba, yoneltmelidir"'.»
.. Bir de her bakanllga ve onemli kurulu9lara yerle9mi~
yabanc1 uzmanlar sorunu var. Lozan'da Turk Devleti'nin ii;i-
1698

ccBiitiin bu konularda asker! orgiitii gormezlikten
gelemeyiz. Bu, yanhzca onun siyasal bir gilg olu§undan
degil, aym zamanda ekonomik yonden de etkili olu§un-
dan otiiriidfu.ii 213
Ger<;ekten biirokrasinin iist kesimleriyle di§a ba-
g1mh yiikselen kapitalist sm1f arasmda <;ok s1k1 bag'lar
kurulmu§tur. Hatta bir biitiinle§meden bile soz edilmek-
tedir. Bir Planlama Miiste§an'mn, bir Karayollan Genel
Miidiirii'rn:in, hatta bakanlann ozel holdinglerin yone-
ticiliklerine gelmeleri, ozel §irket yoneticilerinin devle-
tin en yi.i.ksek mevkilerine atlamalan artlk olagan sa-
y1lmaktadir. Eisenhower'in ABD ic;in en biiyiik tehlike
ne yerle§mi§ yabanc1lan (!lkartmak i<;in inatla §erefli bir mu-

cadele veren inonii'nun tekrar ben:i:er bir duruma du9u:;; kar-
:;;1smda, K1bns bunallmmm en kritik gunlerinde yilksek me-
murlara soyledigi ve bir yilksek memurun not ettigi §U si:izleri
aktarmaktan kendimizi alam1yoruz: «Daha bag1ms1z ve ki:;;ili:{
sahibi d1§ politika izlenmesini istiyorsunuz. Herkes aym :;;ey-
den soz ediyor. Nas1l yapacag1m ben bunu? Karar verecegim
ve i§i teknisyenlere havale edecegim. Onlar ayrmt1h c;all:;;malar
yapacaklar ve onerileri hazirlayacaklar. Yapabilirler mi bunu?
Hepsinin (!evresinde uzman denen yabanc1lar dolu. igfal et-
meye <;ah:;;1yorlar. Ba:;;aramazlarsa i:;;i stiruncemede birakt1rma-
ya (!all:;;1yorlar. 0 da olmazsa kar91 tedbir allyorlar. Bir gorev
veriyorum. Sonucu bana gelmeden Washington'un haberi olu-
yor. Sonucu memurumdan once, Sefirden ogreniyorum... Ba-
g1ms1zllk Sava:;;mdan sonra, ban:;; antla:;;masmda esas mticade-
le bu uzmanlar konusunda oldu. Yoksa sm1rlar sorunu fiili bii:
durum idi. Tazminat l:;;ini iki devlet aram1zda <;ozerdik. Biltun
mticadele, idaremize tasallut yuzilnden (!lkti. Bir tek uzman
vermek i<;in biiyilk odiinlerde bulunmaya haz1rd1lar. Dayatt1k.
Biz onlarm neden israr ettiklerini biliyorduk. Onlar bizim ne-
den inatla reddettigim.izi biliyorlardi. Boyledir bu i:;;ler peygam-
ber edas1yla size dtinyalan vaadederler, imzay1 attm m1 ertesi.
giin gelmi~lerdir. Personeli gelmi!jtir, techizati gelmi!jtir, tisleri
gelmi§tir. Ondan sonra sokebilirsen s0k ... Gitmezler. Ancak bu
sorunun tizerine vakit ge<;irmeden egilmek gerek. Yoksa ne
bag1ms1z dl!j politika, ne bagrms1z i<; politika giidemezsiniz.
Havanda su dogersiniz. Fakat sanmaym1z kl, kolay bir i9tir.
Savu:;;turulan iki i<; tehlike (22 $ubat ve 21 Mayis olaylan) bu-
nun yanmda (!Ok kolay kallr. Denedigimizde, bas1m1za neler
gelecegini kest!remem~. (Dogan Avc1oglu, Tiirkiye'nin Diize-
ni, s. 578).
1699

sayd1g1 ((sanayici-asker kompleksb> deyimi biraz de~i§
tirilerek, illkemizde de artik bir «sermayedar-bti.rokrasi
kompleksi»nden soz edilebilir. Biirokrasinin en list ke-
simleri, Atatiirk giinlerindeki egemen sm1flara olan go-
receli bag1ms1zhklanm artik yitirmi§e benzemek:tedir-
ler.
Emperyalizm ve dayand1g1 kapitalist smI.f, yalmz
burokrasiye degil, i§~i sendikalanna da kendi tutum ve
ideolojilerini benimsetme yolunda <;aba gosterir. Kendi
sm1fmm ideolojisinden yoksun, yalmzca iicret sorunuy-
la ilgili «partileriistiiJJ biirokratik bir sendikac1hk anla-
y1§1 geli§tirilir. Yaymlanan Amerikan belgelerinden og-
renmekteyiz ki, Amerikan i§<;i Federasyonu'nun dt§·
ili§kilerini yiiriite1i Lovestone ve yard1mc1s1 George
Bruwn gibi sendikalanm1zla i§birlig"i kuran ki§iler, CIA'-
nm hizmetindedir. Milletleraras1 i§<;i ve gen<;lik orgiit,
leri, CIA ile baglantihdir.
PENTAGONiZM
Tlirkiye Biiylik Millet Meclisi Hlikume-
ti, mllletin ya§am ve baguns1zhgma su-·
ikast eden emperyalist ve kapitalist dii§-
manlann sald1nlarma kar§l savunma
ve d1§ dil§manlarla i§birligi yap1p m11-
leti aldatmaya ve bozmaya cah§an i<;
hainlerin cezaland1nl.mas1 icin Ordu'-
yu gticlendirmeyi ve onu milli bagrm-·
sizllgm dayanag1 bilmeyi odev sayar.
13 Eyltil 1920'
ATATURK
K1saca, siyasal bir bagims1zhk goriintti.sU altmda
topyeklln bir egemenlik kurmak soz konusudur. Domi-
nik'te se<;imle i§ba§ma ge<;;ip bir CIA darbesiyle devri-
len Cumhurba§kam Juan Bosch, bu sisteme Pentago-
nizm ad1m vermektedir. Bu sistem, Gi.iney Amerika'da
Kuba ve milli ordu gelenegini siirdiiren ve ordu onder-
liginde millici bir reform program1 uygulayan Peru dl-
§mda ba§anya ula§Rll§tlr.
1700

Gtiney Amerika tilkeleri, Komiinist Rusya'dan c'a,
Komtinist Qh1'den de binlerce kilometre uzakt.adlrl~r.
Bu iilkelerin bir Rus, ya da Qin saldmsmdan korun-
maya ihtiyac;lan yoktur. Fakat ABD, bunlan saldmdan
korumak istemektedir. Sald1rgan, o zaman belli bir dev-
let degil, belirsiz bir «rnilletleraras1 komiinizml) olur.
Bir AmerE:an yetkilisinin ccBarutun icadmdan sonra
en tehlikeli icat» sayd1g1 milli kurtulu§ hareketleri de
bu belirsiz tammlamanm kapsamma ahmr. Nitekim
.Johnson'un Kissinger'i olan di§ politika planlay1c1s1
Prof. Walt Rostow, ccmilli kurtulm,i hareketlerinin t;;1kar
yol olmad1gm1 dtinyaya kamtlamak ic;in>i Vietnam Sa-
v~1'mn ac;1ldlg1m s0ylemekten c;ekinmez.
Pentagonizm uygulamasm1, bir ara Kennedy'nin
de yakm dostu olan Juan Bosch &()yle ozetler :
({Amerika K1t'as1m Savunma Orgiitu... Latin Ame-
rika ordulanmn ic;ine s1zmak i~in bir arac; olara.k kulla-
mldl. Bu i§te Amerikan askeri kurullarmm katk1lan
biiyiiktii. Sosyal ve kiiltiirel yard1m kurullan da bag-Im-
h kllman iilkelerin i§c;i te§ekktilleri ve kiiltiirel kuru-
lu§lari gibi, her tiirden yaym aracm1 (gazete, rad.yo, t~
levizyon) askeri kurullann c;evirdigi i§lerin uzagmda
tutmaya c;ah§arak, aym amaca hizmet ediyordu. Giz-
li servisler, Latin Amerika iilkelerindeki asker] §eflerin
.siyasal gorti§leri, toplumsal ve ekonomik durumlan
hakkmda 'dosya' di.tzenlemekle gtirevliydiler. Bir zaman
sonra bunlara, 10.tuf kabilinden verilen yardJ.mlar ek-
lendi. Bunlar askeri malzeme vb. oldugu gibi, ABD ya
da Panama Kanah btilgesindeki askeri kamplar ic;in in-
celeme kurslan da olabiliyordu. Bu evrede giidiilen
ama~, bu i.Ukeler askeri sorumlulanmn biitiin iyiniyet-
lerini kendlne c;ekmek, Amerikan askeri giictiniin §a§a-
.as1 ile onlann ba§lanm dondiirmek ve bu askeri sorum-
lulan kendi yurtlanna, dolayisiyle kendi hiikl'lmetleri-
ne degil de Amerika Birle~ik Devletleri'ne bag;h kal-
maya ilma etmekti.
Fakat nas1l olur da bir Latin Amerika askerinden
kendi iilkesi, kendi hiikumeti yerine ABD'ye bag'l1hk
1701

yemini etmesi beldenebilirdi? Nas1l saglanabilirdi bu?
Komunizm tehdidi korkulugunu silab diye kullanarak.
Komunistler, deniyordu ona, illkede iktidan ele ge<;ire-
cekler ve seni oldiirecekler. Seni, <;olugunu gocugunu ...
Bunu durdurabilecek tek giic;, bu subaym daha onceden
goriip tamchgi o sonsuz askeri giiciiyle ABD olacakti.
Kiiba'da komunizm kurulduktan sonra, bu kamt daima
etkili olarak kalch. Km1kusuz, komiinizmin ne oldugu
konusunu siikutla ge<;i§tirmekte biiyiik ozen gosterili-
yordu. Boylelikle bu askerler, her an Ulkelerindeki hil-
kilmetin, §U ya da bu siyasal partinin, §U ya da bu ku-
rulu§un komilnist olduguna, bundan .Oturil de yzkilma-
si, ya da kovu§turulmasi geregine inandinlabilirdi ...
Bir milletin hffkumeti, silahh kuvvetlerine soz ge-
<;irmek zorundad1r. Bu, insanhgm tarihi kadar eski bir
ilkedir. Dolayh yoldan ba§ka iilkelerin silahh kuvvet-
lerini ele ge<;irerek, Pentagonizm, bu iilkelerin iktidar
merkezlerini, bizzat pentagonist iktidar merkezine ak-
tarm1§ oluyordu.
Bir anlamda bu siire<;, emperyalist yontemlerin
goriintiisiindeydi. Emperyalist iilke, ele ge<;irdigi her
somurgede duruma egemen olduguna kesinlikle inan-
d1g1 zaman, yerli ordular kurarch. Fakat bu yerli ordu-
lann komutanlan, daima metropol (anavatan) yurtta§-
lan olurdu. Somiirgede c;1kacak bir bunallm anmda, bu
somurge ordulan, kendi yu:rtta§lanna kar§I dogii§iir-
lerdi. Milletleraras1 bir <;atl§mada da bunlar, savag ister
metropolde, ister kom§usunda olsun, cephede dogii§me-
ye gidebilirlerdi. ..
Bu yontem ... Pentagonizm tarafmdan da elden bi-
rak1lmadi. Hukuki bakzmdan bafjimszz, ama siyasal ve·
ekonomik yonden bagimli bir iilkenin siltihli gilcilniln
kontrolU eksiksiz uygulanabildigi valdt, bu iilke yaneti-
cilerinden iktidan bagimsizlzk iqinde yilriltmek ama-
ciyla gelen her hamle, askeri mildahale tehdidiyle kzn-
labilirdi. Ve bu oldu-bitti, birgok kez pentagonist ikti-
dann yasa dI§I basit bir davram§iyla belli edilmi§tir.» 2 u.
1702

KONTRGERiLLA
Gtiney Amerika tilkelerinde uygulamalan gortilen
gerillalara kar§1 mticadele, Panama'da hukuken ABD'ye·
ait olan Kanal bolgesinde c<Southern Command»e baglr
antigerilla okulunda 1960 yillarmdan sonra geli§tiril-
mi§tir. Southern Command, aym zamanda bir askeri iis,
bir istihbarat merkezi ve c;;ok yonlii bir «askeri iiniver-
site»dir. Antigerilla okulunda, binlerce Giiney Amerika-
h subay ve astsubay, y1klc1 faaliyetlerB kar§1 sava§ ic;;in
yeti§tfrilmektedir. Burada yabanc1 subaylar, uc;;ak oku-
Ju, kurmay okulu, muhabere okulu gibi Kanal bolgesin-
de dagllmu~ ge9itli askeri okullarda tam bir teknik egi-
tim goriirler. Yeralti binalan, kayalar ic;;ine oyulmu§
yerler, biitiin Guney Amerika'y1 kapsayan haberle§me
sisteminin sinir merkezini barmdmr. Buradaki ABD
yetkilileri. telefon ya da teleksle biitiin Giiney Amerika
iilkeleri ba§kentlerindeki temsilcileriyle dogrudan dog-
ruya baglantihdir ve bu yetkililerin oynad1klan rol,
«resmi» ABD Biiylikelgiliklerinden c;;ok daha onemlidir.
Haberle§me sistemi, bir hava §ebekesiyle tamam-
lanm1§tlr. Rio, Santiego ya da Montevideo'ya ula§mak
ic;;in Southern Command'm askeri «6grencileri» ve sivil
ajanlar1, kendi ugaklanna ve kendi hava alanlarma sa-
hiptirler.
Washington, Kennedy'nin «ilerleme igin ittifakl>
adh reform programmm ba9ans1zhgi iizerine K1t'ada.
«y1k1c1 faaliyetler>>in yay1lmas1111 onlemek iizere, Pana-
ma okullarmda ordulan egitmeye ve ozel subaylar ye-
ti9tirmeye yonelmi§tir. «Pasifikasyoll» yontemleri bura-
da ogretilmektedir.
Panama okullarmda bir mitos yaratllm1§tlr. Bu,
Giiney Amerika askerlerinin dayanu~mas1 inanc1d1r. Ge-
ni§ 61<.;:iide ba9anya ula9an bu psikolojik eylemin tema's1
§Udur : c<Bizler, yurtseverleriz. Hepimiz ayru kayg1lara
sahibiz. Hepimiz reformlar istiyoruz. Ortak bir dii9ma-
mm1z var, 01 da milletleraras1 komiinizm». Giiney Ame-
rika ordulannm genellikle orta sm1flardan gelme kato-
1703.

Uk subay ve astsubaylan arasmda, bu <;ck yalm formiil-
ler, birr;;ok durumda, ilkel bir siyasal bilinr;; r;;imentosu
yaratmaya yetmektedir. 35 bin subay ve astsubay, So-
uthern Command'm ogretisini benimsemi§tir. Bu su-
baylar, Brezil.ya, Bolivya, Uraguay ve en son ~ili'de ik-
tidan ele alan ordularm kadrolanm te§kil etmektedir.
Bu askerlerin dayarn§mas1, bo§ bir soz degildir. Tu-
_pamaros'a kar§I Brezilyahlar, Uraguay askerlerine et-
kin bir destek saglam1§lardir. Bolivya'da bu <<Uzmanlan,
.Banzer'in ((pasifikasyon» eylemine katilmu~lard1r. Bo-
livya, Brezilya ve Ur'.'l.guay pasifikasyon uzmanlan',
.Santiago'da, Valperoza'da, Conception'da hazir ve na-
.zirdir. Uzmanlar, Southern Command okullannda og-
* Southern Command'm ce$itll bilim dallarma dayall an-

lamda cok disiplinli okullarmda okutulan pasifikasyon yontem-
leri, i;;ok geni$ ve ce:;;itlidlr: Uzun ara:;;tmnalar sonunda, ABD
uzmanlan, aslmda ba:;;lang1cta azmllkta bulunan devrimci
kadrolarm gen!$ halk k!tleleri ilzerinde etkili olabildiklerini
ve olu$turduklan devrlmci toplum potans!yelinden yararlanma
yoluyla ba:;;anya ula§abildiklerini saptamr§tir. Bu bulu§, on-
lan devrimi gercekle~tirebilecek cogunlugun pas!fikasyonu son-
temlerini arastmp geHstirmeye ve bu yolla devrlmci kadro-
larm etkisiz b1rak1lmalanm saglamaya yoneltmiljtir. 3 Kasrm
1970 tarihinde Devrlm gazetesinde, belgelere dayanarak baz1
pasifikasyon yontemleri ac;1klanm1§t1r :
- Devrimci kurulu$lara en bilirn;li k1$k1rt1c1 ajanlar soka-
rak stratejik dilzeyde titopik <;at1;;malar yaratmak yoluyla, tak-
tik planda eylem birl!gini engcllemek.
- Devrimciler ve devrimci kurululllar hakkmda kar~1 pro-
pagandaya giri$erek. yon ve1ilmemi§ bulunan devrimci top-
lum potansiyelini sapt1rma.k, parc;alamak, gtic;si.izle$tirmek.
- Halk topluluklarmm Ortat'.;ag tutkulanm korilkleyerek,
tutucu bir mistik ortam yaratmak.
- Gerektiglnde ytinetici kadrolan y1pratmak. kamuoyun-
da itibarlarrm yitirmelerlni saglamak ve hemen arkasmdan
yepyeni bir ekibi yonetime gec;irmek. var olan dilzenin erde-
mi kamsm1 uyandmnak. Bu da yetmezse. otoriter rejim he-
veslisi, bili1wsiz §ohretlerin iktidar olma h1rslanm destekle-
mek.
- Devrimcl kurulu~larm bilincn yoneticilerini, en gerekli
·Olduklan bir zamanda - gecici olarak da olsa - gozaltma ala-
1704

Tendikleri denenmi§ yontemlerle, y1k1c1 faaliyetten sa-
mklan stadyumlarda, toplama kamplarmda, hapisha-
nelerde sorguya c;ekerler, s1mflandlnrlar ve bazen de
oldiiri.irler21r·.
ALLENDE OLAY!
BU.tun bunlar ne ic;indir? Bu ulkeleri <_;ok milletli

§irketlerin di.inya ekonomik sistemi i<;inde tutabilmek
i<;;indir. Sec;im kazanmanm iktidar olmaya yetmeyece-
gini, buttin milli kurumlarda halk egemenligini kurma
rak ya da tutuklayarak, bu tip kurulu$lan kUJk1rt1c1 ajanlann

pern;esine dil$ilrmek.
- Sol gorilnilste bir tak1m ekonomik tedbirlerle toplumu
oyalamak vb. vb ...
Gorilldilgil ilzere, yontemler <;ok <;e§itlidir ...
Southern Command'm t:gorib denilen askeri uzmanlar1
gibi, <;esitli illkelerin polis gorevlileri de Washington'daki Po-
lis Koleji'nde egitilmektedir. Costa Gavras'm 1971'de $ili'de
<;ektigi i.lnlil «S1k1yonetim» adll belgesel filmi, bu ogretinin
<;arp1c1 bir ornegidir. Costa Gavras'm filminde, $ili'deki siya-
sal tutuklulara i§kence yapabilmek i~in AID arac1llg1yla ozel
i§kence ara<;larmm getirlli$i, arai;Iarm siyasal tutuklular ilze-
rinde uygulams1, <;esitli illkelerln polls gorevlilerinin Washing-
ton'daki Polis Koleji'nde yeti$tlrilmeleri ve bu gorevlilerin i§-
kence yontemlerini ve <;e§itli tedhi$ hareketlerini bizzat yo-
nettikleri ve sonra kars1 tarafm marifetiymis diye nas1l gos-
terdikleri hikaye edilmistir.
Aynca <;esitli tilkelerin istihbarat i:irgutleri ile CIA arasm-
da, istihbarat all§-veri§ini <;ok asan icice ili§kiler kurulmus-
tur. Teknlk uzmanllk klsvesiyle, CIA ajanlan bu milli orgilt-
lere ycrle~ebilml~lerdlr. CIA, dogrudan dogruya bu orgtitlere
para yardim1 yapmaktad1r. Yunanistan'da paramn dogrudan
dogruya degil de, Yunan HilkUmeti arac1llg1yla verilmesini is-
teyen Bakan Andrea Papandreu, bunun bedelini odemistir.
Unlil Papadopulos, Karamanlis doneminde, Yunan istihbarat
orgiltil KYP ile CIA arasmda irtibat subay1dir. Fakat sonra-
dan Ameril:.an Kongresi'nde Papadopulos'un CIA'dan iicret al-
d1g1, bordrolarda admm bulundugu CIA yetkilileri tarafmdan
resmen ac;1klanm1:;;t1r.
Esasen Watergate olay1, nasll bir dlinyada ya§acllg1m1z1
,.gozler onune serm~tir.
1705

ba§ans1m gostermek gerektigini kamtlayan talihsiz ~i
li denemesi, bunun c;arp1c1 bir ornegidir. Allende, mark-
sist o~abilir, fakat marksist olmayan kurulu§lann da ka-
t1ld1g1 bir koalisyonun lideridir ve uygulad1g1 politika
marksist bir politika degil, yabanc1 dev §irketlerin mil-
Ule§tirilmesi ve feodal kalmt1lann temizlenmesi gibi iil-
ke bag1ms1zhgma yonelmi§ milliyetc;i ve demokratik po-
litikadir ve Allende, bunu mevcut siyasal di.i.zen i<;inde,
Anayasa'ya s1k1s1k1ya bagh kalarak gerc;ekle§tirmek is-
temi§tir. Arna baklr trostlerinin ve ITT gibi c;ok millet-
li §irketlerin faaliyet alamm daraltan bu milli kurtulu§-
i;;u bag1ms1zhk politikas1, bu §irketlerin ve onlarla ic;ic;e
bulunan CIA'nm direni§i ve tertipleriyle kaq1la§ml§hr.
Nitekim CIA'mn eski ba§kam ve ITT yonetim kurulu
uyesi John McCone*, daha sec;im kampanyas1 sirasmda,
Allende'nin sec;ilmesini engellemeyi amac;layan bir pla-
* California'h bir milyonerdir ve Standard Oil'de milyon
dolarm tistiinde pay1 vard1r.
$ili sorunu, ABD Kongresi'nde yeter aydmllga c;;1km1~tir.
Bizzat CIA yetkililerl, Allende'nin devrilmesini uzun siiredir
planladlklanm ve nihayet bir plan dairesinde devirdiklerini
itiraf etmislerdir. Washington Post'un yaymlad1ii;1 belgelere
gore, ABD Hiikiimeti, Allende iktidara gelince uzun siireli bir
darbe plaru hazirlar. Plan, c;;ok yonliidiir: Bir yandan Allende
$ili'sine her c;;esit ekonomik yard1m ve kredi durdurulur. Ote
yandan Sili'de kollan bulunan c;ok milletli ABD firmalarma,
ic;; ekonomiyi sabote ogiitil verilir. Bu firmalardan kilit nokta-
larmda bulunan $ilililerin CIA adma elde edilmesi istenir.
ABD Senato Komsiyonunda sorguya c;;ekilen CIA sefi William
F. Colby ve yard1mc1s1 Frederick Dixon Davis, bu c;;abalan esas
itibariyle itiraf ederler :
- Son grevi yapan kamyon sahiplerini dogrudan dogruya.
paraca desteklemedik, ama $ili'nin biitiln siyasal partilerine
s1zabildik ve saglamca yerlesebildil<:.
Colby ve Davis, $ili'deki yabancr firmalarm oynad1klar1 rol
konusunda bir ac;;1klamada bulunmaktan c;;ekinirler, fakat her.
ikisi de Allende muhalifi partilere kendilerinin son sec;;imlerde
400 bin dolar yardrm yapt1klanm kabul ederler. ITT'nin ac;1kc;;a.
ortaya c;;rkan «cfumsluk, sabotaj ve hiikilmeti devirmel> olayla-
nm Kissinger'e y1karlar :
- Bu firmayla bizim ad1m1za o donemde, Baskan'm Bas-
damsmam Kissinger gorilsmiistU... Dolay1siyle bu konuda Bay
1706

nm finansmam igin Nixon Hiikumeti'ne 1 milyon dolar
onerdigini ABD Senatosu'nda dogrulami§tir. John Mc-
Cone, sonraki CIA Ba§kam Richard Helms ile birlikte
plam Henry Kissinger'e bizzat ilettigini ag1klam1~t1r.
Plan ba§ar1s1zhga ugram1§, Allende segilmi§ ve Eyliil
1971'de ITT'nin var1Iklarm1 millile§tirmi§tir. Sonunda
Southern Command'm gorilleri bu i§i bitirmi§lerdir.
Kisaca, yeryi.iziiniin her yanmda yiizlerce kurulU§-
lan bulunan bir <tgok milletli §irketler» gen;egi varchr.
«Ozgi.ir diinya» bu §irketlerin «ozgi.ir sermaye» diinya-
s1dir. Bu gok milletli §irketler, ABD'de, Ortak Pazar'da
ve diinyamn <;e§itli Ulkelerinde aralarmda bazen reka-
bete girer!er, kavgalar ederler. ABD kokenli <;ok millet-
li §irketlerle Avrupa kokenli <;ok milletli §irketler kar-
§Ikar§iya gelebilir. Qok milletli §irket geri;egine kar§m,
millet ger<;egi de heni.iz daha onemini yitirmediginden,
bu miicadelede kapitalist hi.ikUmetler aralannda ~ati
§abilir. Fakat bu sert i;1kar kavgalan i<;inde, biitful ~ok
milletli §irketler, iki noktada tam bir birlik i~indedir
ler:
1 - Diinyadaki faaliyet alanlannm cografi an-
lamda miimkiin oldugu kadar geni§letilmesi,
2 - Faaliyet gosterdikleri iilkelerin yasa ve ku-
rumlanmn ozel kapitalist giri§imin serbestc;;e geli§me-
sine elveri§li olmasi.
Askeri ve ekonomik yardunlann amac1 budur. Ni-
Kissinger sizleri daha iyi aydmlatabilir.

Arna CIA Ba§kam ve yardrmc1s1, i;lili olay1 konusunda da-
ha net konu§ur:
- Plammiza gore; bu elinlizdeki son kozdu ve ona gore
hazirlandlk. Amerika'dan yana olan butun $ilili subay ve ge-
neralleri tek tek elde ettik. Bekledik. Oteki bfitiin yollar tlka-
mnca, Ordu'nun harekete ge(:irilmesinden ba~ka <:are g5rme-
dik.» (Le Monde, 2 Kas1m 1973, Ban§ gazetesinden <:1kan ce-
viri).
1 Mart 1974 tarihli Le Monde gazetesine gore, Kissinger,
daha 1970 tarihinde ~5yle konu§mustur: 4:$ili Halk Cephesi
bareketi her ne pabasma olursa olsun basans1z kalmall, yal-
niz Gtiney Amerika'ya degil, Fransa ve italya'ya da bulasmas1
onlenmelidir.:1>
1707

tekim Diinya Bankas1'mn eski yoneticisi Eugene R.
Black, bir incelemesinde bunu apac;1k soyler :
«Dl§ yardlmlar, Amerikan i§ ya~amma ba§llca ti.r;
c;1k.ar saglar :
1 - DI§ yard1m, Amerikan mal ve hizmetlerine,
hemen 6nemli bir pazar yaratir.
2 - ABD firmalan ic;in, yeni deniza§m pazarlann
geli§mesini te§vik eder.
3 - Milli ekonomileri ozel giri§im sistemine dog-
ru yoneltir. Bu sistem i<;inde Amerikan firmalan zen-
ginle§ebilir.»216
<;ok milletli §irketler diinya sisteminin korunmas1
ve alammn geni§letilmesi ic;in bir di.inya jandarmallg1-
na gerek vardir. Pentagonizm, bu jandarmahg1 yapmak-
tadir ve yoresel kuvvetlerden de yararlanmaktachr. Son
petrol bunahmmm da gosterdigi iizere, p~trol kaynag1
Orta Dogu c;ok onemli bir bOlgedir. Altmc1 Filo'nun
ba§llca gorevi, bOlgede geli§tirilen ittifaklar sisteminden
de yararlanarak, petroliin jandarmahgmi yapmaktir.
1968 y1lmda gen<;lik g6sterileri s1rasmda, izmir'in kur-
tulu§ gunii bu kente gelen Altmc1 Filo Komutam, bu
gorevini ii;tenlikle soyler :
«Amerikan Donanmas1'mn geleneksel gorevi, de-
nizlerin kontrol edilmesini kapsar. Bu kontroliin yapil-
mad1g:u11 dti§iinecek olursak, deniza§1n iilkelerdeki kuv-
vetlerimiz desteklerini yitirmi§ olurlar ve iilkemizde sa-
nayi tesislerimiz <;ah§malanm yava§latmak ve diinya
su yollanndan gec;erek iilkemize getirtlen hammadde
yoklugu kar§IS1Ilda kapanmak zo:funda dahi kalabilir-
ler.i>
Bu hammadde kontroli.iniin saglarunasmm yam
sira, ittifaklar sisteminin de destegiyle, kaynaklan ve
pazarlan, c;ok milletli §irketlere ac;1k tutmak Altmc1
Filo'nun gorevidir.
i§te, yeryilziinde ilk kurtulu§ sav3.§llll ba§aran iil-
kemiz, Angloamerikan ittifakl ile, yagmurdan korun-
mak isterken doluya tutulmu:;i ve kritik bir bOlgede,
ooyle bir diinya sisteminin pan;as1 haline gelmi§tir. Bu
durumdan kurtulmak kolay degildir.
1708

1838'DEN 1995'E
Bag1ms1zllk ve ozgilrliiklerini her ne pa-

hasma ve her ne kari;1l!gmda olursa ol-
sun, sakatlandmnaya ve smirland1rmu-
ya asla ho§gorii gosterrnemek ve bu-
nun icin gerekirse, son bireyinin, son
damla kamm ak1tarak insanllk tarihi-
ni sanll ornek ile siislemek. iste bagun-
s1zhk ve ozgilrliigtin ne oldugunu, kap-
samll anlamm1, yilksek degerlni vicda-
nmda kavranu§l milletler iCin temel \'P,
yal;iamsal ilke. Ancak bu ilke ugrundu,
her ttirlil ozveriyi, her an yerine getir-
meye haz1r bulunan ve bunu yapabilen
milletlerdir ki, insanligm stirekli sayg1 -
s1m hak etmis bir topluluk say1labilir-
ler. Bag1ms1zllk ve itibanm dunyaya ta-
mtmak nitelik, deger ve gticilne sahip
olan mllletlerin uygarllk yolunda da
h1zll ve ba~anll ad1mlarla ilerlemek ye-
teneklerl kabul edilmek gereklr.
20 May1s 1928
ATATURK
Denilebilir ki, Angloamerikan !ttifak1 toprak bil-

ttinliigilmiiziln garantisidir. Onlarm bir kar1§ toptag1-
m1zda gozu yoktur. isteseler isteseler, topraklanm1zda
askeri i.isler kurmak isterler. Buyuk Devletler'in ~1kar
ve gi.ivenlik kavgalarmda ise Rusya, Kars ve Ardahan'a,
Bogazlar'a goz dikebilir. Bati ittifak1, tam bir gi.iven-
lik getirmese bile, hi~ degilse bir Ol~iide, bizi bu ola-
s1hklardan korur.
Eger baguns1zhk yalmzca smirlarda bayragm dal-
galanmas1 diye anla§1hrsa, bu gorii§tin dogru oldugu
ileri siiriilebilir. Nitekim Miitareke'nin ac1 gilnlerinde,
1709

Birinci Kitap'ta uzun uzun belirttigimiz uzere, bir<;ok
yurtsever ki§i tilkeyi par<;alanmaktan kurtarmak ve
toprak butilnliigiimil.zu korumak amac1yla, ingiliz, ya
da Amerikan himayesini isterler. Millici §air Yahya Ke-
mal haykmr:
- Ah pargalamasalar ... Bari ingilizler vatamm1z1
toptan alsalar. .. M1sir gibi olsak!
ismet Pa§a, aym yurtsever duygularla, Istanbul'-
dan yazdlgi mektupla Ataturk'ii Amerikan mandas1 go-
rO.§ilne kazanmaya <;ah§Ir:
<<- Bfttiin memleketi par~alamadan bir Amerikan
denetiminde birakmak, ya§ayabilmek i<;in tek uygun
<;are gibidir.ii
Boylece belki, toprak butilnliig·ii korunabilecek,
hatta siyasal bir bag1ms1zhk gorilnttisu saglanabilecek,
fakat iilkenin maliyesine, ekonomisine, savunmasma,
dl§ politikasma vb. koruyucu devlet egemen olacaktir.
Ataturk, Tanzimat tipi dedigimiz boyle bir bag1ms1zhk
anlayi§ma kar§I <;1kar. Bir ihtilal parolas1 olarak «Tam
bag1ms1zhk» der ve Milli Misak'm 6. maddesinde bu ba-
g1ms1zhk anlay1§m1 ag1klar:
«Her devlet gibi bizim de geli§memizi saglarken,
tam bir bag1ms1zllga ve ozgurliige sahip olmarmz, ya§a-
m1m1zm ve var olmam1zm hareket noktas1dir. Bu ne-
denle, politika, adalet, maliye alanlan ile oteki alanlar-
da geli§memize engel kayitlara kar§1y1z.i>
KurtulU§ Sava§l, bu amagla yap1hr. Lozan'da arazi
kavgas1 yap1lmaz. Tam bag1ms1zhk, ozellikle ekonomik
bag1ms1zhk sava§1 verilir.
Yeni Cumhuriyet'in di§ politikas1, bu tam bagim-
sizhk ozlemini ger~ekle§tirme amacma gore duzenlenir.
AtatUrk, «Rusya dii§man, ingiltere koruyucui> bigimin-
deki Tanzimat politikasmm, bir emperyalizmden kagar-
ken, daha zorlu bir emperyalizmin agma dii§mek oldu-
gunu gormii§ttir. Bu nedenle biitiin yakmlanna ISrarla
§U ogiitte bulunur :
- Politikarmz, bir daha bu iki milleti kar§1kar§1-
ya getirmemektir.
1710

Bu anlay1§la, geleneksel dl.i.§man Rusya ve Yuna-
nistan ile ve butiin Ulkelerle guvenli dostluk ili§kileri
kurar. Ne Rusya ile, ne de ingiltere ile baglayic1 bir it-
tifaka yana§maz. Bloklar d1§1 ban§ politikas1 izler. Bal-
kanlar'da ve Orta Dogu'da tarafs1z ban§ bOlgesi kur-
maya gah§ir. ikinci Diinya Sava§1 kagm1lmaz gozukl.i.n-
.ce de, «Benim di§ politikamdan aynlmayin» vasiyetini
yapar.
Bu tarafs1z ban§ politikas1, bagims1z kalkmma ola-
nagi getirir, kaynaklan gagda§la§ma sava§ma yonelt-
meyi saglar. Feodalizmi tam tasfiyeyi ve koyll.i.yu ozgur-
11.i.ge kavm~turmay1 amaglayan bir toprak devrimine,
Koy Enstitiileri ahhmma ve modern teknolojiyi Tl.i.rki-
ye'ye kazand1rabilecek agir sanayie dayah planh dev-
letgilige zemin hazirlar.
Bu politika as1l, ikinci Dl.i.nya Sava§I'ndan sonra,
ekonomik ozgl.i.rll.i.ge kavu§turulmU§ halk kitleleri y6ne-
time ag1rhklanm koyduklan Olgude gl.i.g kazanabilecek,
burokratik devletgilik bir halk devletgiligine donl.i.§ebi-
lecek, gagda§la§ma sava§1 ba§an yoluna girebilecekti. ..
KALKINMA VE QAGDA§LA§MA
NE DEMEKTiR?
Bu olabilirdi, ya da olmazd1; falc1hga ve kehanete

giri§ecak degiliz. Bilebildigimiz, TU.rkiye gibi bir iilke-
nin kalkmmasmm vazgegilmez bir onko§ulu vardir: 0
da, emperyalist bloklar dI§mda bir di§ politikayla, ba-
g1ms1z kalkmma olanagm1 elde tutabilmektir. Kalkm-
ma, sanayile§me, ya da ~agda§la§ma, smai uretimin art-
mas1, fabrika sayismm gogalmas1 vb. gibi bir nicelik
degi§mesinden ibaret degildir, aslmda bir nitelik degi-
§ikligidir. Son tahlilde, «geri kalmL§lik» denilen tarih-
sel gemberi kirmak demektir. Buda, emperyalist dunya
sisteminin empoze ettigi c<e§it olmayan bir ekonamik
ili§kiler sistemininn agmdan kurtulup, kendi temel sa-
nayiini kurmak ve bu sanayiin teknolojisini fuetebile-
1711

eek ve geli§tirebilecek duruma gelmek anlamm1 ta§1r..
GOreceli bir teknolojik bag1ms1zhk elde etmeden, kal-
kmmadan, sanayile§meden ve c;agda§la§mM.an soz edi-
lemez. Teknoloji de, yiizme nasll denize girerek ogreni-
lirse, temel sanayii kurmaya koyularak, bunun ortaya
c;1kard1g1 sorunlan ve ihtiyac;lan c;ozmeye yonelerek ka-
zarnhr. Ku§kusuz, teknoloji satm almabilir, kopya edi-
lebilir, di§ teknik yardlmdan yararlamlabilir. Bu di§
teknik yard1m, bizatihi bag1mhhk bag-I say1lamaz. Ye-
ter ki, iktidardaki sm1fm, milletin prodiiktif gah§ma,
giiciinii orgiitleme yetenegi ve iradesi olsun. Di§ bask1
arac1 olarak kullamlan teknoloji yard1mma, gerektigin-
de ozveriyi gaze alarak kar§1 koyabilsin. ((<;;e§itli di§
baskilara direnm..e kapasitesin diye tammlanabilecek ba-
g1ms1zhg-In temel ko§ulunu yerine getirebilsin. Di§ kre-
dileri ve teknik yard1mlan ikincil bir etken sayip, esas:
itibariyle milletin yaratic1hgma, kendi oz kaynaklanna
ve ig birikimine giivenebilsin. i§te bunun ic;indir ki, ba-
g1mh olmayan bir ch§ politika, duygusal bir istek degil-
dir. E§it olmayan bag-Imh ekonomik ili§kiler sistemini
klnp, bag1ms1z kalkmma ve c;agda§la§ma olanaguu el-
de etmek i<;in gereklidir. Bu nedenledir ki, Ataturk'iin
bu di§ politikas1, Geng Cumhuriyet'in amac;lad1g1 c;ag-
da§la§ma iilkiisiine uygun dil§en gerc;ekc;i bir di§ politi-
kadlr. Agir sanayie ve teknolojik bag1ms1zhga yonelik
planh bir devletc;ilik, halkm yarat1c1 giiciinu harekete·
gec;irebildigi olc;iide, ancak bloklar d1§1 tarafs1z bir ban§:
politikas1 ile miimktin idi.
iQ POL1TiKA - DI~ POL1T1KA 1LfflKiLER1

Marks, di§ politikayi ic; politikanm bir devam1 sa--
yar. 1~ politika da dI§ politikanm bir devam1 olabilir.
Marksist olmayan birc;ok Amerikan siyasalbilim
uzmanlan da, artan olc;iide, bu ili§kiyi kabul etmekte-
dirler. Marksist olmayan dI§ politika uzmam Prof. Meh-
met G6nliibol da bu ili§kiyi Tiirkiye'de inceleyen bilim
adamlanndandlr. Prof. Gonlilbol, E<Toplumsal Yap1 ve
1712

Di§ Politikrul adh incelemesinde, bu konuda §Unla.n
yazar:
«Gtiniimiizde soguk sava§ diye tammlanan (ekono-
mik) sistemler sava§mda, azgeli§mi§ illkeler ic; yap1lan-
m serbestc;e saptayamamakta, bu i.i.lkelerin ic; yap1lan
kii~timsenmeyecek olc;iide, biiytik devletlerin etkisi ve
bask1lan altmda bic;imlenmektedir.»
«Bat1 ve Dogu sistemleriyle, azgeli§mi§ iilkeler ara-
smda di.inyada gortilen bu c;eki§me, 1917 y1lmda mey-
dana gelen Bol§evik ihtilali ile ba§lamu~, tkinci Dtinya
Sava§1'ndan sonra Batih somiirge sisteminin dag-Ilmas1
iizerine de bugi.inkii duruma gelinmi§tir. Bu iic;lii c;eki§-
me ic;inde, azgeli§mi§ iilkeler, bir yandan ic;eride top-
lumsal yap1lanm degi§tirmek, ote yandan da kendileri-
ne yeryiiztinde ytizyillardan beri tanmmayan haklan
elde etmek c;abas1 ic;ine girmi§lerdir... Bu devrimci c;a-
balar, ba§hca iki amaca yonelmi§tir: 1) ic;eride Orta-
c;ag'm derebeylik, ya da yan-derebeylik kalmtilanm si-
lerek geli§meyi h1zland1racak bir ortam yaratmak, 2)
di§anda da ister siyasal, ister ekonomik nitelikte olsun,
somiirgele§meye ve dl§ tahakkiime kar§1 direnmek. Ki-
sacas1, azgeli§mi§ illkeler hem ic; diizenleri, hem de dI§
ili§kileri bakumndan statukoya kar§I durum almakta-
d1rlarll.
Bu milll kurtulm~c;uluk c;abalan kar§Ismda, Dogu ve
BatI'mn tutumlan nedir? Sozii yine Prof. Mehmet Gon-
ltibol'a birakahm:
(<Amerika Birle§ik Devletleri, bir yandan milletler-
aras1 alanda statukoyu korumaya c;ah§irken, ate yan-
dan da azgeli§mi§ iilkelerin ic; diizenlerine kar§I tutucu
bir tavir takmm1§tir. Gergekten, Amerika yetkilileri
zaman zaman kendilerinin de devrimci bir ge<;mi§e sa-
hip olduklanm iddia ettikleri halde, bu devlet, diinya-
nm neresinde olursa olsun, c;ogu zaman tamamen yerli
olan, hatta sosyalist bir nitelik t8§1mayan devrimci ha-
reketleri, komiinistler tarafmdan yarat1ld1g1m veya ko-
1713

miinist s1zmalar sonunda ortaya c;;1ktigm1 iddia ederek,
bastirmak giri§iminde bulunmrn1tur.
Genellikle Bati devletlerinin, ozellikle Amerika Bir-
le§ik Devletleri'nin, 'Bati diinyas1', 'ozgiir dtinya', 'de-
mokratik dilnya' gibi propaganda kli§eleriyle savunmak
istedikleri statilkonun gerc;;ek niteligi nedir? Bu devlet-
lerin iran'da, Suudi Arabistan'da, Yemen'de, Giiney Vi-
etnam'da ve diinyamn daha birc;;ok yerlerinde savun-
duklan tahakkilm yonetimlerihin aslmda komilnist ill-
kelerdeki yonetimlerden daha ozgilr olduklan soylene-
bilir mi?
Savunulmas1 gereken bir ozgilr diinyartm bulundu-
guna ku§kU yoktur. Ancak, bu diinya propaganda kli-
§elerinin ozgilr dilnyasma pek benzememektedir. Diln-
ya illkelerinin bilyiik gogunlugu ne komiinisttir, ne de
ozgilrdilr ve dilnyanm gerc;;ekten ozgilr hale getirilebil-
mesi ic;;in herhalde birc;;ok azgeli§mi§ illkelerdeki diizen-
lerin savunulmamas1 gerekmektedir. Azgelh;imi§ ha-
reketlerin de aslmda ozgilrlilk gildilsti ta§1d1gma ku§ku
yoktur. Fakat bunlar, dl§ tahakkilme, ekonomik, somil-
rtiye ve yerli derebeylik dilzenine kar§1 ozgilrlilktur. Az-
geli§mi§ illkelerde statilkodan yararlananlar, sistemi
devam ettirmeye c;;al1§irlarken, Bat1'mn savundugunu
iddia ettigi ozgilrlilge kavu§mak ic;;in didinen milyonlar-
ca insana kale ya§arm silrdilrmektedirler.»
Prof. Mehmet Gonliibol, milli kurtulu§c;;uluga kaq1
Sovyetler Birligi'nin tutumunu da §6yle ac;;1klar :
«Sovyetler Birligi, Bol§evik ihtilali'nden beri ic;;e-
ride ve d1§anda statilkoya kar§I durum alm1§, bir yan-
dan kendi toplumsal di.1zenini degi§tirirken, ote yan-
dan da d1§anda, diinyanm neresinde olursa olsun, dev-
rimci hareketleri desteklemi§tir. Bu devletin, Milli Kur-
tulu§ Sava§I sirasmda Tilrkiye'ye yaptigi yard1m, bu tip
yard1mlarm belki de ilkini te§kil etmi§tir. 0 zamandan
giinilmilze deg;in gec;;en sure ic;;inde Sovyetler Birligi, bu
davram§mda tutarh ve kararh gorunmil§tilr.))m
1714

i§te Atatiirk'iin di§ politikas1, sistemleraras1 <;;atl§-
mayi hesaba katan ve devrim atilnnlarmda bundan ya-
rarlanan bir politika idi. Ne var ki, mevsimsiz ve gerek-
siz ingiliz-Frans1Z-Tiirk U<;;lii ittifakl ile Tiirkiye, 1939
y1lmda askeri blok politikasma yi::inelit Bu ittifak, Tiir-
kiye'ye hi<;;bir giivenlik getirmedigi gib'i, Almanya ve
Rusya ile Tiirkiye'yi has1m duruina dii§iiriir. Hem de o
giinlerde inonii, Rusya'dan hi<;;bir sald1n niyeti bekle-
medigini si::iyledigi halde bu yola gider:
ccSovyet Rusya, o ko§ullar i<;;inde bir saldm. niyeti
ta§1yamazdi. Daha <;ok, kendisini garanti altma almaya
<,;ah§1yordun 218 •
ittifaka, italyan ku§kusu siiriiklediyse, italya, Yu-
nanistan'm bile hezimete ugrattlg1 i::inemsiz bir asked
giiQtii.r. Nazi Almanyas1 korkusuysa, ingiliz ittifak1 bu
konuda bir giivenlik getirmedigi gibi, Tiirkiye'yi Alman-
ya ile de pakt imzalamaya zorlar.
Ingiliz ittifak1, ingiitere ve Fransa'nm Rusya'yla
has1m oldugu glinlerde, Tiirk topraklarmdan havalana-
rak Baku petrollerini bombalama gibi projelerle, daha
1939 y1lmda Tiirk-Sovyet ili§kilerini bozar.
Nazi Almanyas1 ile pakt ise, panturanist egilimle-
rin en iist kademelerde yank1 bulmas1, askeri yigmaklar
ve Bogazlar'dan nazi sava§ gemilerinin ge<;;i§i vb. gibi
olaylarla -Angloamerikanlarm Rusya ile dost olduk-
lan giinlerde dahi - Tiirkiye'yi iyice Rusya'ya ters du-
ruma dii§iiriir. Atatiirk'un tarafs1z politikasmdan ge-
reksiz yere aynlmak sonucu dii§iilen bu 91kmazdan 91-
kI§ yolu olarak ingiliz ittifak1'na s1k1s1k1ya sanlmak bu-
lunur. Israrla ingiltere'nin koruyuculugu aramr. Ne
var ki, 1945 ve 1946 y1lmda, belki de Angloamerikanlara
Tiirk arazisinde iis verilmesi korkusuyla, Molotof'un Bo-
gazlar'da iis istegi ortaya at1lmca, buna hakh olarak
«haym> diyen Tiirkiye tek ba§ma b1raklhr. Molotof'un
istekleri, yalmzca bir istekten ibaret kalmay1p, Rusya
1715

bunlan gerc;ekle§tirmek i~in harekete gec;seydi, Tiirki-
ye yalmz ba§ma di:igi.i§mek zorunda kalacakti. ..
0 tarihlerde, Atati.irk di§ politikas1 dogrultusunda
giivenli ili§kiler, bir Zirve toplantlSlyla belki yeniden
kurulabilirdi. Fakat Ankara Hi.ikU:meti, ingiliz ittifak1'-
m di§ politikasmm temeli yapar, bu c;en;eveyi a§an her-
hangibir giri§imden inatla kac;m1r ve «Aman beni kcr
ruyunn politikas1 izler. Bi:iylece c;ok daha agir bask1 ve
tehdit altmda bulunan Finlandiya ve Yugoslavya c;iz-
gisinin tersine olarak, Ankara Hiikumeti, has1m blok
politikasmm gi:intillliliiguni.i yapar. Bunun cckanatntaki
Ti.irkiye'ye ne i:ilc;i.ide gi.ivenlik saglad1g1, art1k iyice an-
la1plm1§tir.
Blok politikas1 ger<;ek bir gi.ivenlik getinnedigi gibi,
·rurkiye'yi c<e§it olmayan ekonomik ili§kiler sistemi»ne
kac;1mlmaz bic;imde siiri.ikler, c;ag;da§la§manm vazgec;il-
mez onko§ulu olan bag1msiz kalkmma olanag1 yitirilir.
CUMHURiYET'iN ELLiNCi: YILINDA

QAGDA~LA::?MANIN NERESi:NDEYiZ?
Kendine gtivenmekten vazgec;iliyorsa,

ba[?kalarma gfiveniliyor demektlr ...
«Aman beni koru, aman bana yard1m etn bic;imin-

deki bir di§ politika tutumu sonucudur ki, Tiirkiyemiz,
Cumhuriyet'in ellinci yilmda hala «geri kalnn§, tama-
men dI§a bagnnJ1 bir ekonomiyen sahiptir.
Ku§kusuz, sanayide bir geli§me olmu§tur. Gayri sa-
fi yurtic;i has1Iada sanayiin payi 1923 y1hnda yiizde 12,3
iken, 1940 yilmda yiizde 17,l'e ve 1973'te yiizde 19,6'ya
c;1km1§tir. 219 Arna D~. Dr. Necdet Serin'in deyimiyle,
1974 ba§mda Ti.irkiye, c<Sanayile§menin ilk ll§amasini
tamamlama qabasi i<;inde olan bir ulke»dir.
Binek otomobilleri gibi dayamkh tiiketim mallan
da hesaba katild1gi halde, yatmm mallan iiretimi, ima-
1716

lat sanayii toplam iiretimi i<;;inde, ancak yiizde 14'ten
ibarettir. Geli§en sanayi, SBF Maliye Enstitti.sii'niln
«Cumhuriyet'in 50. Y1lmda Tiirkiye'de Sanayile§me ve
Sorunlan>J seminerinde kullan1lan deyimle, cckismi sa-
nayidir. Kis1r sanayi dallan, sanayile§mede stiriikleyici
rol oynamadlg1 gibi1 tUketimi ve dl§a ba.gimhlig1 arti-
nr. Yine seminerde kullarulan deyimle, Tiirkiye hala
<Cteknoloji iiretmeyen bir iilke»dir.
Devlet Yat1nm Bankasi Teknik Uzmam Yiiksek
Miihendis Saadettin Hanoguz'un §U sozleri, «<;;agda§la§-
mamn neresindeyiz?>J sorusuna ai;;1k cevap getirir :
«Miihendislik mesleg'inde uygulama, yaratzci (ara§-
tinc1), yapzct (konstriiktif yetenek), yiirutucu (i§letme
miihendisligi) olmak iizere tic;; grupta toplarur. Sanayi-
le§mekte olan illkemizde kurulan fabrikalarm mi.ihen-
dislik hizmetlerinden 'yaratici' ve 'yapicz' nitelikte olan
dinamik hizmetler, tamamen di§ ill.keler miihendisli-
gine aittir denilebilir. Ulkemizde yap1lan yatmm mal-
lan, d1§tan getirilmi§ makinelere, ya da satm alman
teknik bilgilere gore yap1Ian kopya i§lerdir ...
Miihendislik kurulu§lar1, d19tan hizmet ithalinin
tfun serbest bulundugu bir ortamda, giic;;siiz kalm1§lar-
dlr. . . Genellikle di§ tan ahnan bilgi ve verilere gore,
'ta§eron' niteliginde c;;all§maktadirlar. Sanayile§memiz
dI§ miihendislik dinamik giici.ine tiimden ac;;1k bulun-
makta devam etmektedir ...
Uc;;iincii Be§ Y1lhk Plan doneminde, madencilik,
imalat, enerji kesimlerine 128 milyar lira yat1nm yap1-
lacaktir... Bu 128 milyar yatmmm yakla§Ik 40 milya-
n geli§mi§ ekonomilere teknoloji transferi ic;;in akacak-
tir ...
Zamammzzda lcalkinma:nin aniami, hiwiet (tekno-
loji) uretmek ve satmak yetenegidir.»~ 20
Sanayi Odas1'nm eski yoneticilerinden Ertugrul
Soysal ise, 11 Arahk 1973 tarihli Curnhuriyet gazete-
sinde, 9ok milletli §irketierin iirettikleri teknolojiye
bagh bir geli§menin, tilkeyi nas1l ai;;ma.zlara siiri.ikledi-
gini belirtir :
1717

ccKalkmmakta olan memleketlerin buyUk bedeUer-
le transfer ettikleri teknoloji,* <;ok kez Ulkenin yap1sma,.
yan ko§ullara, <;ah§anlarm teknik duzeyine uymaz.
Alman teknoloji, alan Ulkenin ham ve yard1mc1
maddeleriyle sevi§mez, d1§anya baglamrs1mz.
Teknoloji satrh alan Ulke, ham ve yard1mc1 madde
yanmda yedekpar<;a ve i§letme malzemesini de ahc1ya
zorunlu olarak satmaya devam eder.
Teknoloji satan firmalar, denemeler ve i§letme
kontrolU igin gonderdikleri adamlara astronomik iicret
odetir.
Know-how anla§malan genellikle ahc1ya ihracat
yasagi koyar.
Kalkmmakta olan iilkelerde disiplinsizce alman
teknoloji, 6ncelikle azmhgm tuketim mollarzm uretme-
ye yonelir.
Milletlerarasi teknolojinin bir bOZUmunu transfer
eden illke, c;ok milletli bUyuk §irketlerin nilfuz ve poli-
tikalarma bagli kalzr)).
Teknoloji uretmek kalkmma ic;in zorunludur. Tek-
noloji uretmek i<;in ise, yuzme og-renme amac1yla deni-
ze dalar gibi, yatinm mallan sanayiine devletc;i bir po-
litikayla atlamak gerektir. Bu atlayi§ sonucu dogan ih-
tiya<;lardir ki, teknoloji iiretme zorunlulugunu yarat1r.
Oysa bu i§, c;ok milletli §irketlerin tekeline birak1lm1§tlr.
Saadettin Hanoguz'un deyimiyle :
ccYurdumuzda fabrika kurinak i<;in yeni bulU§lara
ihtiya<; olmaz. Ba§ka Ulkelerde kurulup <;alI§makta olan
fabrikalann bir ornegi bizde de kurulur>>.
Bu ko§ullarda, Do<;. Dr. Korkut Boratav'm §U go-
ril§iine katilmak gerekmektedir :
«Geri kalmI§hgm <_;ag1m1zdaki temel Olc;utu, dz§a
* Patent ve lisans olarak royalty ad1 altmda odenilebilir,
sat1i;;tan yuzde 3-5 dolaymda hak ister, ya da know-how de-
nen bir kerede odenen bilgi transferi olabilir. Royalty, ilac ve
kozmetikte yilzde lO'u bulur. Know-how pazarhga . baglldir.
1718

bagimliliktzr. D1§a 'baglilzk' demiyorum, yani milletler-
aras1 ticaretin ve kar§1hkh ekonomik ili§kilerin zorunlu
varhgmdan degil, bir bag1ms1zhk ilkesinden, Ttirkiye'-
den soz ettigimize gore, geli§mi§ kapitalist illkelere kar-
§i 'e§it olmayan bir ekonomik ili§kiler sisteminden' soz
ediyorum. 1973 Ti.irkiye'si bu bak1mdan bag1mll ve bu
ana Ol<;tit ag1smdan geri kalm1§ bir ekonomidir. Bugtin
Turk ekonomisinin seyrini, gelecegini ve kaderini be-
lirleyen temel kararlann pek <;;ogu bizim d1§1m1zda
Bonn'da, Brtiksel'de ve. Washington'da almmaktad1r*n ~ 221
* Yabanc1 sermaye ve teknik bilgiye dayall OZ·cl sanayii

geli§tirmek ic;in Kalkmma Planlan doneminde te§vik tedbir.-
leriyle ve c;e:;;itli desteklerle btiytil{ c;aba harcanm1:;;tir. Bunun-
la birlikte, planll donemde imala.t sanayiinin ortalama geli:;;-
me h1z1 ytizde 9 civarmda kalm1:;;t1r. Hava kosullan hesaba
kat1lmazsa, ekonomide ortalama ytizde 6 bir kalkmma h1z1
saglamak dahi bir sorun olarak gorilnmektedir. Kalkmma h1-
zm1, hizmet kesimindeki gereksiz ve tehlikeli :;;i:;;kinlik, aslmda
oldugundan daha yilksek gostermektedir. Son y1llarda kalkm-
ma h1zmm ytizde 1 kadanm da i§<;i dovizleri saglamaktad1r..
Ornegin, 1972 y1lmda yurt i<;i has1lada art1§ oram ytizde 6,l'dir ..
i§<;ilerin yollad1g1 paralar ytizde 1 gelir art1§1 saglad1gmdan,
milli gelir art1§1 o y1l yilzde 7,1 olmu§tur ...
Kalkmma h1zmm yetersizligine ve yat1nmlarm dengesiz
dag1ll:;;ma ragmen, son y1llarda Turk ekonomisi, yatrnm art1:;;.
h1zmda ciddi bir azalma gibi tehlikeli bir egilim gostermekte-
dir. Prof. Stibidey Togan ve Hfisnil K1z1lyelli'nin son bir ara§--
tirmasma gore, tasarruf ve yat1nm h1zla azalmakta, tilkethn
h1zla artmaktad1r: «Til:rk ekonomisi, geli§mi~lik diizeyine ula:;;-
madan, ac1kca tiiketimi tasarmfa te!)vik etmektedir» (Milliyet.
gazetesi, 22 Ocak 1974). Bu egilim onilmilzdeki y1llarda kalkm-
ma h1z1m c;ok olumsuz yonde etkileyebilir. Ara:;;t1nc1larm var--
d1klan sonuc; :;;udur: «1970'ler Tilrkiye'nin en vazgec;ilmez ni-
telikteki yatmm hedcflerinin bile geride kald1g1 bir zaman ke-
sitidir. Makine ilreten makineler sanayiinin, ana ve ara mal
ilreten kesimlerin yeterince yarat1lmad1g1, bu nedenle de hem
sanayiin tilmilnde, hem de enerji ve altyap1 alanlarmda kor-
kunc; dar bogazlarm belirdigi bir donem olmu:;;tur 1970'ler ...
Onemli bOlilmil 1960'1ara dil~en Birinci Plan doneminde yilzde
11,2 ikinci Plan doneniinde 'ise yilzde 7,2 olarak gergekle:;;en
yatmm art1:;; h1z1, 1970-1972 arasmda yuzde 4,7'ye dli:;;mil:;;turl>.
(Ali· Gevgilili, Milliyet gazetesi, 25 Ocak 1974).
1719·

LOZAN'DAN ANKARA ANTLAf?MASI'NA ...
Biz Avrupa trenindeyiz, bu trenden in-

meyecegiz ...
12 Kas1m 1972
SULEYMAN DEMiREL
Menderes Hukumeti, 1959 yilmda, Tanzimat Bati~

crhgi anlayi§1 i~inde ve «aman, sonra yalmz kahnz)j
korkusuyla, Ortak Pazar'a kat1lmak i~in ba§vurur. Dev-
let Planlama Te§kilati'mn iktisadi Kalkmma Vakf1'nm
Ortak Pazar konulu toplantis1 igin hazirlanan raporu-
na gore, kat1lma karan tamamen siyasal ama~la alm-
mi§tlr: 1959 y1lmda katilma karan verilmi§tir, fakat
devlet ar§ivinde bulunan Ortak Pazar ile ilgili ilk ara§-
tirma 1963 tarihini ta§1r! Dort y1lhk gecikmeyle yap1-
lan bu ar~tirmada da katilma karan ba§hca §U ge-
rek~eye dayand1nhr :
«Tilrkiye, Bab Dilnyas1'na mensuptur>>.:!~:!
Bu anlayi§la, DI§i§leri Bakanhgi, Planlama rapo-
runa gore, <cher ne ko§ulla olursa olsun Ortak Pazar'a
girmek» i~in gah§ir*. Ve nihayet 1923'te Lozan'1 imza-
Oysa son y1llar i§Ci ve memurlarm kemer s1kt1klar1, yilk-

sek gelir gruplarmm gelirlerinin bilyiik olciide artt1g1 bir do-
nem olmu§tur. Bu nedenle yUksek gelir gruplarmm tasarruf-
larmm ve yat1nmlarmm onemli olcUde artmas1 gerekirdi. Bu
olgu, eger gercekten kalkmmak isteniyorsa, yiiksek gelir grup-
larmm geni§ olctide vergilendir!lmesi ve bunlarm devlet eliyle
yatmlmas1 gerektigi yolunda yen! bir kamtt1r.
Tlirkiye'nin Dtizeni .kitab1m1zda aynnt1lanyla incelenen bu
bagimh kapitalist geli§me sorunlarma yalmzca dokunmakla
yetiniyoruz.
* Nitekim Ortak Pazar katmda Bl.iytikelcilik yapan ve ge-
Ci§ donemi protokolilntin haz1rlanmasmda katk1s1 olan Ziya
M'll.ezzinoglu, giri§ nedeni olarak <iTUrkiye'nin Bat1'ya donUk
d1~ polltikasmm onemli bir unsur,., te~kil ettigini s6yler. Ortak
ilyeligin «Tilrkiye'nin jeopolltik durumundan gelen onemi»n!
belirtir. Koe grubundan Istanbul Ticaret Odas1 Ba5kam Beh-
. cet Osmanagaoglu ise. art1k <!.llli!li egitimi> yerine «Avrupahhk
egitimiI> ister: «Tam tiye olmak yalmzca ticaret ve sanayi so-
runu degil. Avrupa'da bir ktiltfu: diizeYi birligine cah§llmakta-
1720

Jayan ismet Pa§a, kirk y1l sonra 1963'te Ankara Antla§-
mas1'm imzalar. Lozan'da giimrtik bag11ns1zhg1 ic;in en
sert mi.icadele verilir, Ankara Antla§mas1 ile gilmrilk-
lerden ve dI§ ticaret korumalanndan vazgecyilir. Lozan'-
.aa kapitillasyonlara ek gelen 1838 Ticaret Anla§ma-
s1'nm Tiirkiye'yi somiirgele§tirdigi ileri siirillilr, bun-
lan kaldlrma yolunda en klyas1ya sava§ yap11Ir; 1963
.Antla§mas1'nda ise, 1838 Ticaret Anla§mas1'na egemen
.olan ekonomik liberalizm i::igretisi kabul edilir ...
Denilebilir ki, kapitalizmin cyok milletli §irke'Uer
egemenligindeki e§it olmayan ili§kiler sisteminden c;1k-
:mak i<;in devletc;ilik politikas1yla iicy-be§ y1lhk i;;ok k1sa
silreli bir c;aba gi::isterdikten sonra, di§ politikas1m tam
degi§tirip, askeri ve ekonomik yard.Im yakan§lanyla bu
baJ?;imh ili§kilere gi::inillhi at1h§m, Ankara Antla§mas1
dogal sonucudur. Bu goril§te bilyiik gerc;ek payi vardir.
Fakat 1838 Ticaret Anla§mas1 ile simgelenen Tanzimat
Bat1c1hg1m 1923'te Milli Misak ilkesine dayanarak red-
deden ve tam bag1ms1zllk c;abasmdaki Cumhuriyet'in
.temeUerini Lozan'da atan ismet Pa§a'nm 1963'te, gii-
niimiiziln k<>§ullarma uydurulmu§ 1838 anla§masmm
<ctam baguns1zhk» ko§ullarmdaki bir benzerini imzala-
mas1, yine de nereden ba§lamp nereye di::inilldi.igilni.in
sarp1c1 bir belgesidir.
Prof. Gillten Kazgan, <(Ortak Pazar ve Tilrkiye»
kitabmda her iki antla§manm bir kar§1la§tlrmasm1 ya-
par. Kazgan'a gore, iki antla§manm da temel ilkesi, ge-
li§me diizeyleri c;ok farkh illkeler arasmda serbest tica-
retin, her iki yana da yarar saglayacagi iddias1dlr.
dJI. Dolay1siyle bizirn de egitim konusuna onem vermemiz ge-

rekmektedir. Genc:;lere AET, ~imdlden ayrmt1ll olarak anlatll-
,mall ve ogretilmelidir. Hatta liselerde AET bir ders konusu ola-
rak konmalld1r. Avrupa'da gencler... 'Avrupallhk. konulanm
tarti.5maktad1rlar. Nas1l kl, ABD'li gern;;ler, 'Amerikal!ytm' di-
yorlarsa, bunlarm da 'Avrupally1m' derneleri icin i;aba harcan-
maktad1r» (Milliyet gazetesi, 16 Eyltil 1973).
Gen<;lerimlzin, Tanzimat Pa$alan, ya da Avrupa'da horla-
,nan i9(;iler1miz gibi ~Avrupall» olmamalanm umallm.
1721

Bu ekonomik goru§un yam sira, <cRusya dU.§man,
Bati Avrupa dost)) goru§ii, her iki antla§mamn siyasal
temelini te§kil eder. Lord Palmerston, 25 Mayis 1839
tarihinde, ingiltere ile serbest ticaretle baglanan Tur-
kiye'yi yalmz dii§manlarma kar§l degil, dostlanna kar-
§1 bile koruyacag1111 FranSiz Hiikumeti'ne yazar:
cc ••• Ortak politikam1zm amac1, Avrupa'nm korun-
mas1dir ... Osmanli imparatorlugu'nun korunmasi amar;
kabul edilince, onu hem d:Ostlarzna, hem dil§manlarina
kar§z korumak zorundayizh>
Palmerston, Rusya ile Osmanh imparatorlugu'nun
dostluk kurmu§ olabileceg'ini, bunu y1kmak gerektigini
belirterek yaz1sma devam eder.
Bu genel siyasal ama<;; <;;erc;evesinde, 1838 ve 1963
serbest ticaret antla§malan biribirine c;ok benzer. Bu
benzeyi§i, yine Prof. Giilten Kazgan'm incelemesinden
izleyelim:
1 - Antla§manin arnaci : Her ikisinde de serbest
ticaret.
2 - Tekellerin lcaldmlmasi : Tanm ve sanayi ala-
mndaki biitiin tekeller kalkacakt1r (1838). Devlet tica-
ret tekelleri giderek yeni duzene uydurulacak ve GB<;i§
Donemi sonunda, iiye devletler vatand~lan arasmda,
pazarlama ya da hammadde saglanmas1 konusunda bir
aymm kalmayacaktir (1963).
3 - Yabancilara e§it muamele : Tiirkiye'de mal
ahp yine orada satan yabanc1 tiiccar, ic; ticaretle ugra-
§an en ayncahkll Osmanh uyruklu tiiccardan fazla ver-
gi odemeyecektir (1838). Uyrukluk nedeniyle aymm
olmayacaktir (1963).
4 - ihracat ve ithaidt vergilerinin kaldmlmasi.
5 - Yabancilara serbest ticaret yetkisi: Yabancr
tiiccar Osmanh i.ilkesinin her tarafma, yabanc1 iilkeler-
den gelen mallan serbestc;e goturebilir (1838). Uyruk-
luk nedeniyle aymm yap1lamaz (1963).
6 - Haklarzn yayginlll§tmlmasi.
7 - Ticaretin a§amali olarak liberalle§tirilmesi.
8 - Denetleme yetkisi. 22a
1722

1838 ve 1963 antla§malarmm madde madde kar§1-
la§tinlmasmm belki de bir anlam1 yoktur. Onemli olan,
Ortak Pazar tHkelerinde uslenmi§ c;ok milletli §irketle-
re, Turk ekonomisinin belli bir sure ic;inde, giderek tam
ac;1lmas1dir.
Bu ac;1h§, geciktirilebilirdi. Fakat bir an once, Ba-
t1 ailesi ile tam butiinle§mek ic;in, ekonomik ac;1l1§1 gi-
derek gerc;ekle§tiren karma protokol 1970 Kas1mmda
imzalamr. Devlet Planlama Te§kilati, bunu ((Lozan Ant-
la§masi'ndan beri en onemli milletlerarasi antlll§ma»
diye niteler. DPT'ye gore, bu karar da <<Avrupa ailesin-
denizli bic;imindeki Tanzimat Bat1c1hg1 zihniyetini yan-
s1tan siyasal nedenlerle ahnm1§t1r.
Damat Ferit'in 1919'da galip devletlere sundugu
muhtiradaki Bat1c1hk anlayi§iyla, Ortak Pazar'a kap1-
lanma gorii§ii arasmda pek az fark vardir. Bu kitabm
onsozilnde yer verdigimiz Damat Ferit muhtirasm1 bir
kez daha hatirlatahm :
«Tiirkler, Avrupa uygarhgmm yararlanm kavra-
d1klan gun, bir seri ref ormlar yapmaktan c;ekinmemi§-
lerdir. Bu Batihla§ma hareketlerinin sonuc;lanm, o ka-
dar c;abuk alm1§lardir ki, yirmibe§ yildan kisa bir zaman
zarfznda Turkiye, Avrupa milletleri ailesine alinmi§tir.
Boylelikle elde ettikleri parlak durumu hala hat1rlayan
Tiirkler, Batmm biiyiik devletlerinin yardu:µ1yla ileri
hareketlerine devam etmeyi istemektedirler».
Tanzimat'1 izleyen Batic1h"J.{ doneminde «Avrupa
ailesin ic;indeki Tijrkiye'nin yui belliydi. Ortak Pazar
ailesi ic;indeki Tiirkiye'nin yeri ne olacakt1r? Bu soru-
ya bir kar§1hk aramadan once, kapitalist dilnyadaki son
geli§rnelere k1saca bir goz atmakta yarar vard1r.
<;OK MILLETLI i?!RKETLER DUNYASI
Birkac; yiiz c;ok milletli §irket, kapitalist dilnya iize-

rinde egemenligini kurmu§tur: 1971 yilmda dilnya top-
lam ihracati 310 milyar dolardlr, bu §irketlerin kapita-
1723

list diinyadaki toplam uretimi 330 milyar dolardlr. Yal-
mzca ABD · ki:ikenli §irketlerin d19 tilkelerdeki iiretimi
275 milyar dolardir. Rand Corporation'un bir inceleme-
sine gore, 2000 yilmda ABD, bilimsel denilen sanayileri
ve hizmetleri kendi tilkesinde tutacak, geri kalan sa-
nayi iiretimini d19 Ulkelerde yapacaktir.
Ortak Pazar, en yiiksek giimrtik himayesini kura-
rak mallarm girmesini belki engelleyebilirse de, ser-
maye ve teknoloji, ABD'den rahatllkla Avrupa'ya ak-
makta ve kilit sanayilere yerlegebilmektedir. Avrupa'-
mn r;ok milletli §irketleri de, Ortak Pazar'a s1gmamak-
ta, diinyaya ve 6zellikle ABD'ye yay1lmaktadlr. Philips,
Fiat, Unilever, Volkswagen vb. ile Avrupa'da kimya,
ilar; ve petrol sanayiinin biiyiik devleri, Ortak Pazar si-
mrlanm r;ok a§an diinya §irketleridir. Bu diinya §irket-
leri, aralarmda sert rekabet de etseler, pazar kavgalan
da yapsalar, bu daha <;;ok yenilikler, icatlar ve pahah
reklam kampanyalan yoluyla olmaktadlr. Aslmda bu
c;ok milletli §irketler arasmda c;ok c;e§itli bir;imlerde bir
i§birligi ve ortak giri§imler kurulmaktadlr. 6megin iin-
Hi Standard Oil of New Jersey, Shell, Ugine-Kuhlman,
Elf-Union, FINI ile 20'den fazla i§tirak kurmu§tur.
I.C.I.'nin Avrupa'da onde gelen buyiik kimya sanayii
firmalanyla ortakhklan vardir. Shell, sozde rakibi olan
B.P., Esso, Texaco vb. ile pek c;ok ortak giri§imlere sa-
hiptir. Ortak Pazar ic;indeki §irketlerin kurduklari ser-
maye ortakhklarmm ytizde 65'inden fazlas1, Ortak Pa-
zar d1§mdaki §irketlerle yapllrm§tlr 224 • 6rnegin italyan
Fiat grubu, diinyanm en biiyiik tanm arac;lan iireticisi
John Deere ile yar1yanya hisselerine sahip olduklan bir
§irket kurmu§lar ve Ortak Pazar'm tanm arac;lan ve in-
§aat makineleri yapan tesislerini bu §irkette toplarm§-
la.rd1r. En biiyiik Amerikan bankalan, Ortak Pazar'da
saglam bir;imde yerle§mi§lerdir. 6rnegin Chase Manhat-
tan (New-York), National Westminster (ingiltere), Ro-
yal Bank (Kanada), Landesbank Girozentrale (Alman-
ya) Londra'da Orion adh tic; §irket kurmaya gitmekte-
1724

dir. Bunlardan birincisi banker yatlnmlarla, ikincisi or-
ta vadeli kredilerle, iic;;fulciisii koordinasyon ve planla-
ma ile ugra§acaktir. Londra'da kurulan Milletleraras1
Atlantik f:?irketi, italya, Fransa, Hollanda, ingiltere ve
ABD bankalanm biraraya getirmektedir. U.S.S.I.F.I.,
Fiat, United Steels Corporation (dfulyamn en bL!yi.i.k
c;;elik firmas1), iic;; biiyiik italyan mall kurumu, isvic;;re
Alcareg ve Frans1z Lezard Freres §irketi tarafmdan mey-
dana getirilmi§tir.
Kisaca, Ortak Pazar - ABD rekabeti denirken, Av-
rupa ve ABD'nin - buna Japonya'y1 da katmak gere-
kir - c;;ok milletli §irketleri arasmda pek c;;e§itli ortak-
hklar ve i§birligi kurulmaktadir. Avrupa'mn isvic;;re~
HoHanda gibi ufak memleketleri Nestle, Ciba - Geigy,
Hoffmann - La Roche, Sandoz, Oerlikon - Biihrle, Phi-
lips, Unilever vb. gibi bir siirii c;;ok milletli §irkete sa-
hiptir. Fakat bu iilkeler, politik ve askeri bir ag1rhktan
yoksundur. Bu nedenle, dfulyadaki yatmmlanmn ko-
runmas1 ic;;in ABD'nin askeri ve politik giiciine s1gm-
m1§lardir. Hatta ingiltere dahi, bu durumu kabul et-
mi§tir. Bu iilkeler, Ortak Pazar'dan c;;ok, Atlantik bag-
lanyla baghdirlar.
Bu durumda ABD - Avrupa rekabeti bir hayalden
mi ibarettir? Frans1z iktisat<;1s1 Michel Bosquet, bu so-
ruya hem evet, hem hayir cevab1m vermektedir: Avru-
pa kapitalizmi - ozellikle Alman ve Frans1z Kapitaliz-
mi - ABD imparatorlugu'na benzer bic;;imde c;;ok mil-
letli bir sanayi imparatorlugu kurmaya c;;all§t1g1 siire-
ce bu rekabet vardir. Heniiz daha ABD'nin devle§mi§
c;;ok milletli §irketleriyle boy olc;;ii§emiyecek olan, fakat
bu boya eri§mek isteyen Frans1z ve Alman firmalan, on-
ce kendi mill! pazan ve Ortak Pazar ic;;inde giirbiizle§-
mek istemektedirler. Bunlar, hie;; degilse iyice giic;;Ienin-
ceye kadar, Amerikan §irketlerine Ortak Pazar'm ka-
panmasmdan yanad1rlar. DI§ yat1nmlanm da artir-
maktadirlar. Avrupa'mn c;;ok daha biiyiik ciisseli c;;ok
milletli §irketleri ise, bu «Ortak Pazar milliyetc;;iligi»ne
kar§1 c;;1kabilirler. Atlantizm'in savunucusu olabilirler.
1725

Ne var ki, «Ortak Pazar milliyetc;isi» bi.iyilk §irketlerin
Asya ve Afrika'daki yatmmlanmn jandarmahgm1 kim
yapacaktir? Son petrol bunahm1 Avrupa'nm askeri gfo;-
stizliigiini.i gi:istermi§tir. Kissinger, «Avrupa, di.inya c;a-
pmda bir stratejinin asker! ve politik araglarmdan
yoksundun> dem2ktsdir. Ortak Pazar Ulkeleri bir Avru-
pa devletine yonelerek, di.inya jandarmalll?;lm yapacak
ve ABD ile rekabet edecek bir askeri-politik giic; · geli§-
tirebilecek midir? Atlantik'e ag1lm1§ c;ok milletli Avru-
pa k6kenli §irketler bir Avrupa devletinin bu rekabette
destegini arayacaklar m1dir? Yoksa Avrupa firmalan,
Amerikan firmalarmm yam sffa, Amerikan hegamon-
yasmda, dilnya gapmda aym stratejiyi izlemeye mi y6-
neleceklerdir? Di.in.ya kapitalizminin birligi, boylece
gerc;ekle§ecek midir?
Bu soruya heniiz kesin bir cevap verilemezsa de,
bilyiik firmalar di.izeyinde ortak giri§imler yoluyla ABD-
Avrupa biitilnle§mesinin, Avrupa ic;i btiti.inle§meden da-
ha h1zh geli§tigi soylenebilir. Bu konuda ccAvrupa'ya
Kar§z Ortak Pazan> kitabmm yazan Michel Rocard ve
arkada§lan, Avrupa «milli devletleri>>nin, milletleraras1
kapitalizmin bekgileri durumuna dti§tiiklerini iddia
ederler:
«Kapitalist dunya hi.ikumetleri, gittikge daha aza-
lan olc;i.ide, klasik anlamda emperyalizmi dile getirecek-
lerdir. Bu hiikUmetlerln tek i§leri, egemenlikleri altm-
daki topraklar ilzerinde, milliyet ay1nm1 yapmaks1zm,
her kapitalist giri§ime iyi c;ah§ma ko§ullanm saglamak
olacaktir. Her hi.ikumet, kokenini ara§tlrmadan, biiyi.ik
firmalarm sozciisil durumurta gelecektir. Bu firmalann
91karlanm iisttin k1lmak ic;in bir dtinya hi.ikumetine ih-
tiyac;Ian yoktur: Her tUkede, genellikle kapitalizmin 91-
karlanm tehdit edenlere kar§I, kapitalist toplulug·un
c;1karlarm1 koruyan hilkumetlerin varllg1 yeterlidir ...
Yeni Kaledonya'da Frans1z Hilkumeti, Angola'da Por-
tekiz. Hiikumeti, yalmzca Frans1z ya da Portekiz firma-
lannm c;1karlanm savunmaz. Her iki hukumet de ge-
1726

nellikle kapitalizmin bekc;ileri gibi davrarnrlar ve kar
ekonomisine zarar verilmesini engellerleni 225 •
Bu gorti§lerin gec;erliligi uzerinde bir tahminde bu-
lunacak deg;iliz. «A vrupa kokenli)), <_;ok milletli §irket-
lerle, ccABD ki:ikenli» ·t;;Ok milletli §irketler, kendi pazar-
lan ve di.inya pazarlan ilzerinde c;atl§abilirler, ya da
<cAtlantik» uzla§masma vararak, «Uc;ilncii Diinya» Ul-
kelerinin kar§Isma tek blok olarak dikilebilirler. Fakat
her iki durumda da, c<mazlum iilkelern, ki:ikeni ne olur-
sa olsun, c;ok milletli §irketler gerc;egi ile kar§1kar§1ya
kalacaklardlr. Bugiin Turk ekonomisi zaten, ki:ikeni ne
-0lursa olsun, patent, lisans ve know-how an1a§malanyla
ve sermaye yatmmlanyla bu c;ok milletli §irketlerin
kontroltine geni§ i:ilc;iide dil§mi.i§tiir. Avrupa ya da Ame-
rika kokenli olu§lan bu §irketlerin davram§larma bir
.etki yapmakta degildir. brnegin Brezilya'da ingil.ter.e
ya da isvic;re ilac; firmalarmm kollan, a§m tekel kAr-
lanyla, hizmetlerini ve mallanm satmaktadular. Kar
transferleri giic;le§ince, teknik bilgi ve hammadde teke-
lini elinde tutan <<ana §irk.et», bunlarm sat1§ fiyatlanm
yiikselterek, yavru §irketler pek az kar etseler dahi, bu
yoldan goriinmez buyilk karlar elde etmeyi ba§armak-
tadir. :$6yle ki, arm §irket, Hindistan'daki ya da Arjan-
tin 'deki «yavrm §irketlerine, amortismanlan c;oktan
tamamlanm1~ eski makinelerini, kat kat yilksek fiyatla
satabilir. Patent, lisans ve «yoneticilik>> hizmetlerini a§I-
n fiyatlar1a kiralayabilir. Ana §irketin hammadde ve
i:iteki bile§iklerini almaya onlan bag1mlI k1labilir. K1-
saca y2rli gori.inii§te yavru §irket, ana §irketin tutsak
mii§terisi durumuna getirilebilir. Yerel §irket, hie; kar
gostermese bile, ana §irket btiyiik karlar saglayabilir.
Birler;imi§ Milletler'in son bir raporuna gore, U<;iln-
ci.i. Dunya'daki yavru §irketler, patent, lisans ve «t;;e§it-
li hizmetler» olarak, azgeli§mi§ tilkelere giden yeni ya-
tmmlarm yansma yakm bir iicret odemektedirler. Ay-
nca bundan daha az olmayan hammadde ve t;;e§itli bi-
le§ikler ic;in odenen a§m fiyatlan hesaba katmak gerek-
tir. Yavru §irketlerin yilzde lO'u a§km karlan ve trans-
1727

ferleri, daha sonra gelmektedir. As1l bi.iyiik karlar, go-
rilnmeyenlerdir. Resmen gorilnen karlar dahi, yine
onemli rakamlara ula§maktad1r. Birle§mi§ Milletler is-
tatistiklerine gore, c;ok milletli §irketler, 1970 y1lmda
Afrika'ya 270 milyon dolar yatirmI§lar, 996 milyon do-
lar kar transfer etmi§lerdir. Asya'da 200 milyona kar§I
2400 milyon, Gilney Amerika'da (1968) 900 milyona
kar§1 2900 milyon dolar gotiirmi.i§lerdir. 226
Brezilya'da Planlama Bakanhg1 da yapan i.inli.i ik-
tisatc;1 Prof. Furtado'nun sozleriyle, c;ok milletli §irket-
ler, ooz1 ekzotik agac;lar gibidir :
«Bu agac;lar, belli bolgelere dikilince, bi.itUn suyu
toplar ve araziyi kuruturlar».
Ortak Pazar'a gec;i§ donemine giren Tiirkiye, Ortak
Pazar kokenli ya da Ortak Pazar i.ilkelerinde iislenmi§
c;ok milletli §irketlere korunma tedbirlerini giderek kal-
dii'ma yiikiimliiliigiini.i almi§tlt. Bu ac;1h§, Ti.irk ekono-
misini, c;ok milletli §irketlere iyice bag1mh duruma geti-
recektir. «Tekelci sermaye)) diye iltifat edilen, aslmda
tekelci c;ok milletli §irketlerin i§birlikc;isi olan bi.iyi.ik ka-
pitalistlerimiz, iyice uydula§acaklardir. Ti.irk ekonomi-
sinin geli§me kararlaniu, Devlet Planlama Te§kilatl
degil, Li.iksemburg'ta, !svic;re'de, Belc;ika'da vb. merkez-
lerini kurmu§ c;ok milletli §irketler alacaktir. Bu, tam
bag1ms1zhk ozleminden tam bag1mllhga gec;i§ demektir.
Devlet Planlama Te§kilati, son bir c;1rp1m§la, gec;i§
donemini di.izenleyen karma protokoli.i, bugi.inki.i duru-
muyla, Ti.irkiye'de petro-kimya dahil kimya, makine
imalat ve madeni e§ya sanayiinin geli§mesini engelle-
yici nitelikte bulmakta, yeni koruyucu tedbirler iste-
mektedir.
1995'iN AKDEN!Z MODELi

Bu gerc;ekle§se bile, umut edilen nedir? Uc;i.incti Be§
Y1lhk Kalkmma Plaru, yi.izde 8 civannda bir kalkmma
hiz1yla 1995 yilmda, 1970'in !talya, Yunanistan ve is-
panya gibi Akdeniz illkelerinin diizeyine ula§mayi umut
1728

etmektedir". Tiiketimin hlzla artl§l, tasarruf ve yatmm
artl§ h1zlarmm tehlikeli bic;imde dii§il§ii, yiizde 8 kal-
kmma h1z1m dahi bir hayal gibi gostermektedir. Buba--
§anlsa dahi, 1995'te bugiinkii diizeylerine ula§1lmas1
planlanan Akdeniz tilkeleri, siyasal bakundan · fa§izme
ac;;1k, tam bag1mll ve dengesiz .bir geli§me ic;inde bulu-
nan Avrupa'mn azgeli§mi§ iilkeleridir.
Akdeniz Ulkelerinin bugiinkii goriintiisiine baka-
rak, Ortak Pazar ic;;inde 1995 Tiirkiyesi'nin manzaras1,.
fazla bir yamlgiya dii§meden bugi.'mden c;izilebilir :
1838 Ticaret Anla§mas1 ve Tanzimat'la birlikte na-
s1l Pera ve Kordon boyu ile Istanbul ve izmir gibi liman
§ehirleri parlak bir gorunii§ kazand1ysa, bu kez h1zla
geli§mesi beldenen turizm ile birlikte, biitiin Akdeniz k1-
y1llan uzaktan bir cermet manzaras1 gosterebilir. Eglen-
mek ve dinlenmek isteyen on milyonlarca Batih turist,
sahillerimize akabilir. «Mli§teri daima haklldlr>> kura-
lmca, bu birinci sm1f A vrupa vatanda§lanm eglendir-
mek ve dinlendirmek ic;in, garsonluktan gey§allga ka-
dar geni§ bir hizmet sektorii, k1y1 kent ve koylerinde
geli§ebilir.
Bat1h turistler birinci sm1f Avrupahlar olarak Tiir-
kiye'ye akarken, Anadolu insam ikinci sm1f Avrupall.
olarak, Ortak Pazar tilkelerinde begenilmeyen i§leri yap-
mak ic;in kuyruga girmekte devam eder. Almanya'mn
2,6 milyondan fazla yabanc1 i§<;;i kald11mayacag1 yolun:.
da 1973'te aldlg1 karar, §imdiden biiyiik kaygi yaratm1§-
tir. «AET'nin ortak iiyesiyiz, i§c;i ahmm1 durdurmaym))
" 1970 y1lmda · Yunanistan'm ki:;1i ba§ma gayri safi milli

has1las1 1090 dolar, Ttirkiye'ninki ise 310 dolard1r. Yunanis-
tan'm y1lllk geli~rne h1z1 ytizde 6,6 kadard1r. Ttirkiye'ninki de
halen bu civardad1r. Geli§me h1zm1 U«;:Uncti Be§ Yllllk Plan'da
ongortildligti bi«;irnde onemli bir SI«;:rama gosterip devamh yiiz-
de 8'in tisttine 1;1karabilsek dahi, Ttirkiye ancak 25 y1l sonra
Yunanistan'm bugilnkil diizeyine gelebilecektir. ..
Tlirkiye'ye Yard1m Konsorsiyumu'nun 1974 raporunda Prof.
Berrill, ~u yarg1ya varmaktadir: «Gelecek ytizy1lda da Turki-
ye, Avrupa'nm en yoksul tilkesi olmaktu devam edecektir»_
(Milliyet gazetesi, 7 f;lubat 1974).
172Q;

denince, Alman Btiyiikelc;;isinin, basm toplantismda ver-
digi kar§1hk §Udur :
«Biz hiik(1met olarak Turk i§gilerine i§ saglamak
zorunda degiliz. Boyle bir yiiklimliiliigi.i.miiz yoktur ...
Turk i§<;ileri Ortak Pazar iUkelerinde i§ bulurlarsa kala-
caklar, bulamazlarsa geri doneceklerdir.))
Buyukelgi Sonnenhal, yalmz bir vaadde bulunur.
Almanya'ya onceden i§<;i gonderen Yugoslavya, ttalya
gibi iHkeler kalkmm1§lardlr, kendi i§<;ilerini kendileri
kullanacaklardir. Almanya bu nedenle ileride, ba§kas1-
m bulamad1gmdan Tiirk i§c;;isine ba§vuracaktir :
((Oteki iilkelerin sanayi kalkmmas1, Tiirkiye'den
h1zhd1r. Bu tilkeler, Turkiye'den daha h1zh sanayile§-
tikleri ic;in, i§giiciinii kendi sanayilerinde kullanacak-
lardir. 0 yabanc1 i§<;ilerin yerini de Tl.irk i§<;ileri ala-
caktirn .221
Al.manya'da yabanc1 .i§giler horlanmaktadir. Ghet-
to'larda ya§amaktadir. Prof. Orhan Tuna'nm ag1klad1-
gm?-. gore, Alman gazetelerinde §Oyle ilanlar c:;1kmak-
tadir:
<<Eski bir c;iftlik binas1, hayvanlar igin ahir, ya da
yabanc1 i§<;iler i<;in mesken olarak kirallktm>. :i 2 s
Horlanmanm yam sira, Prof. Orhan Tuna, c;e§itli
toplumsal sakmcalar c;;1kt1g1m yazmaktad1r:
«Yurt dr§ma gag nedeniyle. genel olarak aileler par-
c;alanmakta, erkek di:~anda c;ah§irken, kadm ve c;ocuk-
lar yurtta kalmaktadular. Bunun bin;ok toplumsal za-
rarlar! olmaktad1r. Qocuklar, Alman okullannda oku-
.duklan takdirde, tamamen kendi toplumlanndan kop-
maktadirlar. Bunun yanmda katolik kiliseler, Ti.irk i:;i-
c;;ilerini dinleri.nden ayirmak ic;in korkunc; gayret ve ga-
ba harcamaktadirlar». 2 w
Bu ters ko§ullara ragmen, Alman Buylikelc;;isi, Al-
manya'da yap1lan son bir ara§tlrmada Tiirk i§gilerinin
yiizde 13'unun yurtlarma donmek istemediklerini sap-
tad1g1111 soyler. Alman Buyiikelc;;isine gore, doktorlar1-
m1z, miihendislerimiz gibi ((beyin tak1m1l) Alman vatan-
·da§1 olmaya isteklidir :
1730

«Qok yaz1k ki, sizin §iddetle gerek duydugunuz mii-
hendisleriniz ve doktorlanmz Alman vatanda§hgma
gegmek istiyorlar». 230
Prof. Nermin Abadan'm ag1klad1gi bir teknik ele-
man anketine gore, miihendis ve mimarlanm1zm kamu
kesiminde gah§anlardan yiizde 71,4'ii, ozel kesimde ga-
ll§anlarm ise yiizde 58,7'si yurt d1§ma gi:ig etmeyi iste-
mektedir. Kamu kesimi, mtihendis ve mimarlarmm iig-
te biri dr§mda, meslekleriyle de ilgisiz ne i§ olursa yap-
maya hazJ.Tdirlar. Bu durumda Prof. Abadan hayk1nr:
«Yilzbinleri a§an adale gi:iguyle Bati Avrupa'mn ye-
dek i§<;;i ordusunu giiglendirirken, aynca bu Ulkelerin
kurmay kurullanm da beyin gogiinii te§vik yoluyla gug-
lendirirsek, kalkmmak igin gITpman giizel Anadolumu-
zu kime birakacag1z? En degerli kaynag1 olan yeti§mi§
insan giiciinden isteyerek ve bilerek kendini yoksun b1-
rakan bir Ulke, yalmz <;ocuklar ve ya§hlardan olmian
bir n'iifUS, sadece tllketime yonelik, dI§a bagnnh bir bol-
ge haline gelmez mi?» 2 3t
Tiirkiye'den bu beyin gogune kar§ihk, Tanzimat Ba-
t1c1hgmm liman kentlerinde geli§tirdigi, Avrupah tUc-
carlar, arac1 ve komisyoncu Levantenler, yeniden tiire-
yecektir. Kiy1 kentleri kozmopolit bir gorilnii§ kazana-
cak, «Gavur izmir» simgesi yeniden dogacaktir. ccGa-
vur izmir»leri Tiirk yapmak i<;in Kurtulu§ Sava§1 ve-
rilmesi, bi:iylece bir tarihsel am olacaktir.
iKiNCi SINIF SANAY:i:
Giiniimi.izde sanayide de «ileri sanayi», ccgeri sana-
yi» ayinm1 yap1ld1gmdan, birinci sm1f sanayi Avrupa'-
da h1zla geli§irken, ikinci s1mf sanayi k1y1lan h1zla dol-
durabilir. ~imdiden pamug·u i§leyip satmak iizere is-
vigre'den modern tezgahlar almak igin bir yan:;i vard1r".
<;ukurova, XIX. Yiizy1lm Teksas'1 olmaya aday goziik-
mektedir.
* Cahit Kayra'nm av1klad1gma gore, Sanayi Bakanllgm-
dan ozel kesimin biiyiik kurulu:;;larina 433 yatmm i<;in te:;;vik
1731

Tiirkiye'de c;ok milletli §irketlerin tam egemenligi
kurulmas1yla, bir k1s1m sanayi kap1lanm kapayabilir,
bir k1Slm yeni faaliyet alanlarma kayabilir; fakat bu,
biitiin sanayi y1kllacak demek degildir. Tiirkiye'nin bi.i-
yiik holding kurulm~lan, zaten c;oktan sermaye ortakhk-
lan, lisans, patent anla§malan vb. yoluyla c;ok milletli
i;;irketlere kap1lanm1§lardir. Bir Renault, bir Fiat her-
halde kalacaktir. imalatmm bir k1sm1m §imdiden Ro-
manya ve Yugoslavya'da yaptiran Renault, bu i§ bolii-
miinde Ti.irkiye'ye de bir yer bulacaktir. Aynca, gerek
Ortak Pazar ic;i, gerek Ortak Pazar d1i;;1 c;ok milletli i;;ir-
ketler, Turkiye'de yeni yeni sanayi giri§imleri kuracak-
lardir. Bunlar ic; piyasaya da dtiniik olabilecektir. Fakat
bunlar, Tiirkiye'nin kalkmma gereklerine gore degil,
c;ok milletli §irketlerin karlanm azamilei;;tirme yasas1-
na gore yap1lacaktir. Ekonomiyi biz degil, onlar planla-
yacaklardir*. Bunun gerc;ek bir kalkmma saglamayaca-
g1 yukandaki ornekleriyle ac;1kt1r. Bu giri§imler, k1yila-
ra ii§ii§eceginden, btilgeleraras1 dengesizlik artacaktir.
belgesi verilmi:;;tir. Bu lrnrulu§lar, 1973-1975 dtineminde 24 mil-

yar lirallk yatmm yapacaklard1r. Bunun yuzde 60'1, yani 15
milyan tekstildedir. Bunun ytizde 95'i de 14 milyar lirayla iplik
alanmdadir! Makine yap1m1, demir-<;elik, metal, elektronik bu
24 milyar ic;inde yilzde 3'tin altmda kalmaktad1r! (Milliyet ga-
zetesi, 20 Agust.os 1973). Bu cok dengesiz ve tehlikeli bir ge-
li§medir. Avrupa'da durgunluktan bu kol c;ok fena etkilenebi-
lir. Hatirlatahm ki Almanya'da B.A.S.F. bir pilot fabrikada, ip-
lik yaprm1 ve dokumaya gerek kalmadan sentetik kuma§ yap-
may1 ba:;;arm1:;;t1r. bteki firmalar da benzer usuller bulmu:;;lar-
ctir. Aynca Gtineydogu Asya'nm btiytik rekabeti vard1r. AET ile
hii;bir ili:;;kileri bulunmayan Gtineydogu Asya Ulkeleri, AET'ye
dokuma ihracmda ytizde 52 art15 saglam1:;;lardir. (Prof. Ali Sait
Yliksel, Milliyet gazetesi, 9 Eyltil 1973).
* Ttirkiye'ye Yard1m Konsorsiyumu 1974 raporu, kalkmma
planlanyla bir ag1r sanayi kurmaya kalk1:;;manm, Ttirktye'nin
Ortak Pazar ytikilmltiliikleriyle bagda§mayacagm1 §imdiden ile-
ri silrmektedir. Rapor, gemi, ui;ak, petro-kimya, elektronik sa-
nayii heveslerinden vazgei;ilmesini, g1da, ic;ki, tekstil ve glyim
gibi ikinci sm1f sanayilere agirhk verilmesini ve yabanc1 ser-
mayeye daha cok a<;1lmmasm1 tinermektedr. Planc1 Yali;m
1732

tki yeni etken, yabanc1 firmalan Tiirkiye'ye daha
fazla yatmm yapmaya yoneltebilecektir. Bunlardan bi-
ri, Almanlarm ccfabrikaya i§c;i getirmek yerine, fabrika-
YI i§c;inin bulundugu yere gotiirme>J politikas1dir. Al-
manlar, Alrnanya'da c;ah§ffil§ i§c;ilerimizle, hatta onla-
nn da paralanndan yararlanarak, Ti.irkiye'de yatinm-
lara niyetlenmektedirler. Yalmz bir siirii ayncallklar
istedikleri, Abdi !pekc;i'nin Biiyukelc;i Sonnenhol ile yap-
t1g1 konu§madan anla§1lmaktadir :
«ipekc;i - Siz i§c;ilerimizin Alman i§adamlanyla or-
tak yatinm1m oneriyordunuz.
Sonnenhol - Kapitale katilmasmdan si:iz ettim.
ipekc;i - Bu sistemi destekleyecek yollar var m1?
Sonnenhol - Olabilir. Hi.ikumetinizden ek kredi-
ler verilebilir.
tpekc;i -- 0 zaman bu bir yabanc1 yatinm m1, yok-
sa ortak yat1nm m1 olacak?
Sonnenhol - Yi.izde yuz yabanc1 yatmrn da olabi-
lir. Fakat Tiirk giri§imcilerinin de bulunmas1 ve yat1-
nmm ortak olmas1 en iyi yoldur. Yuzde yiiz yabanc1 ya-
tmm fikrini sevmiyorum. tster yuzde 49, ister yiizde
51 olsun, temel sorun iyi yonetimdir.
tpekc;i - Bu durumda Ti.irk kapitali biiyiik i§-
adamlarmdan degil, Almanya'da c;alu~an Ti.irk i§c;ile-
rinden mi gelecek?
Sonnenhol - K1smen i§c;ilerden, klsmen de TiiTk
i§adamlanndan.
ipekc;i - Alman kapitali yiizde 50'den a§ag1 rm ola-
cak?
Sonnenhol - <;ok ya da az, o sorun degildir. Du-
ruma gore degi§ir. Eger Almanya'run yatinm yapma-
Kuc;uk, Konsorsiyum i:inerilerini :;;l:iyle yorumlamaktad1r: «Kon-

sorsiyum ... yatmm ve ara mallar sanayilerini, Ortak Pazar yu-
kfunlilltl.kleri kar:;;1smda zor kurarsm1z. diyor. Oyle, sekiz ytlhk
yiiktimlilltikleri, oniki yllllk yilklimlillilklerle degi:;;tirmekle veya
moda deyimle 'protokollere esneklik getirmekle' bu sorunun
~Oziimlenemiyecegini hat1rlat1yor~. (Cumhuriyet gazetesi, 15
:;lubat 1974)
1733

sma ortam elveri§li degilse, o zaman hi~bir yabanc1 yi-
t1nm yap1lmayacaktir. Tilrkiye, kendi ba§mm ~aresine
~~~~ .
ipek~i - Ortam, yabanc1 yatlnm i~in neden iyi de-
gildir?
Sonnenhol - <Sncelikle bfirokrasi. Sonra yabanc1
yatmma kar§I duyulan ~ekingenlik. Bir de Tilrkiye'de
yabanc1 yatmma gerek olmadlg1 yolunda kamlar. Us'-
telik yabanc1 yatmmm yonetiminde ~1kan gu~liikler.
6rnegin, Ttirkiye'de yap1lacak yatinmda gonderilen ya-
banc1 uzmanlar, tilkede ~ok sure kalabiliyorlar. Bu ne-
denlerden yabanc1 yatmmlar az olmaktad1r. Boylece,
Tiirkiye bizim yabanc1 tilkelere yatmm listemizin 27.
sirasmda bulunmaktadir.»
Alman Biiyiikeli;isinin sozlerinden anla§Ilan §Udur:
Alman giri§imcileri, kendi pkar planlarma gore, gerek-
li goriirlerse sermaye ~ogunlugunu ellerinde tutabilir-·
ler, fakat azmhkta bir pay ile de yetinebilirler. Esas
olan iyi yonetimdir. tyi yonetim, yonetimi Alman giri-
§imcisinin elde tutmas1 demektir. Bunun i~in mutlaka
sermaye ~ogunlug·una gerek yoktur. Bundan ba§ka, ya-
banc1 yatmmc1ya, hiikumet her tilrlfi kolayhgi goster-
meli, kamuoyu yabanc1 sermayeye saygi duyrriahdir. Bu
ko§ullarla sermaye gelecektir*.
Qok milletli §irketleri, Ttirkiye gibi iilkelere itecek
ikinci bir neden, ~evre kirlenmesi sorunudur. ABD <;ev-
* Oysa Randall'm haz1rlad1g1 Yabanc1 Sermayeyi Te:;;vik
Kanunu, «dtinyaya i:irnek yasai> · say1lm1:;;t1r. iktlsatc1lanm1z da
bu yasay1 a:;;1n liberal bulmaktad1rlar. Doc. Dr. Tuncer Baran,
Ekonomili: ve Sosyal Etllcler konferansmda :;;i:iyle konu:;;makta-
d1r: «Ytiksek kar olanaklanyla call:;;maktadirlar. Vergi iadesi
ve benzeri tedbirlerden yararlanmaktadirlar. Ulkenin kit kredi
kaynaklanm cok dti:;;tik, hatta negatif faiz oranlarmda kullan-
ma olanaklan .vardir. Ulke parasmm zaman icinde degerini yi-
tirmesi, i:;;lerine yaramaktadir. Para devaliie edilmemi:;;se, kar-
lanm nisbeten dti:;;tik resmi kurlardan transfer etmekte, para-
nm devaltie edilmesi .durumunda ise, saglad1klan kur garantisi
ile, eski dil:;;ilk kurdan transfere devam etmektedirler.» <Halkc1
gazetesi, 26 Ocak 1974).
1734

re Kontrol Konseyi, Ag·ustos 1971'de Nixon'a sundugu
raporda, c;evre kirlenmesine kar§I miicadelede 1975 yi-
lmda 105,2 milyar dolar harcanacagm1, bunun yuzde
42'sini sanayinin odemesi gerektigini bildirmi§tir. Bii-
tun geli§mi§ Ulkelerde, sanayiin c;evre kirlenmesine ted-
bir almas1 istenmektedir. Bu, yiizde 6 ila 12 arasmda.
ek bir kurulu§ yatmm1 gerektirmektedir. Ornegin Fran-
sa'da c;imento fabrikalarmm tozlanm onlemek amac1y-
la yap1lan yatmm, fabrikay1 kurmak ic;in yap1lan yat1-
nmm yiizde lO'unu bulmaktad1r. Bu nedenle, baz1 sa-
nayi, c;evreyi rahathkla kirletebileceg·i inanc1yla, azge-
li§mi§ illkelerin yolunu tutmaktadir. Sanayi Odas1 eski
yoneticilerinden Ertugrul Soysal, §imdiden ic;te ve d1§-
ta kurulan sanayiin Marmara'yi Olii deniz haline getir-
digini yazmaktadir:
«Artig1m ve pislig·ini sokaga doken bir sanayi ile,
zehirli kimyasal maddesini (siyaniir, arsenik, deterjan,
civa, DDT gibi) suya ya da kanala koyuveren, bacasm-
dan zifir kusan sanayi kime hizmet etmekte? Bu kirlen-
me, sanayiin bulundugu illkede kalsa neyse, faturaslill
oras1 oder, arpa riizgarla, nehirle, dalgayla otekilerine
ak1yor. Kara ile ye§il aras1 akan Meric; Nehri'ni Edir-
ne'deki sanayimiz mi kirletiyor? Denizlerimizde s1k s1k
goriilen petrol artiklar1 hep Turk gemilerinin sintinele-
rinden mi dokiiliiyor? izmit'ten Tekirdag'a kadar oH.i
deniz ilan edilen camm Marmara ic;in bahkc;1lar ayaga
kalk1p - Japonya'da oldugu gibi - sanayile§meyi, dev-
leti ve belediyeyi davfl, etseler hakh degiller mi? $imdi
kalkmi§lar, c;evre kirlenmesi doguran sanayiden bucak
bucak kac;1p, bu tiirleri geri kalm1§larda kuruyorlar, ya-
ni c;evre kirlenmesi ihrac; ediyorlar ... n23i
Bu ihracat, artabilecektir ...
Ekonominin komutasmm c;ok milletli §irketlere
gec;mesinin yam s1ra, Tiirkiye bir kls1m sanayiini yiti-
recek, bir k1s1m ileri sanayii kurmaktan yoksun kala-
caktir. Katma protokoli.i inceleyen Dr. Bilsay Kurug, §U
sonuca varmaktadir :
1735

'<<Gelelim ekonomimizin 'ac;ilmasi' konusuna ... Asll
1dava da burada yatmaktad1r. Acaba bu protokolde ne
"<;e§itten bir ar;;1k ekonomi ongoriilmekte? Giimriik in-
dirimleri, di§ ticarette miktar klSltlamalannm kald1nl-
mas1, ekcnomi ve ticaret politikalanyla ilgili hukiimler
dikkatle okunursa, goriiliir ki, bunun ir;;in hayli yuksek
bir fiyat odeme olas1hg·1 ile kar§1kar§1yayiz: Ekonomi
politikasma, bu politikarnn arac;lanna, bu politikayi
c;evreleyen ko§ullara egemen olamamak, komuta ede-
memek. Yani y2ni sanayiler kuramamak, hatta kurmu§
olduklanm1zdan vazgec;mek. Devlet tekellerinin bulun-
dugu alanlardan ve belki de ekonomimizin devlet kesi-
.minden vazgegmek (Madde: 30). Milli nitelikte ozel gi-
ri§imlerden vazgegmek (Ozellikle Madde: 41, 42 ve 57).
Olas1llklar bunlard1r.
Acaba protokolde bu olas1hklan onleyecek bir mad-
·de yok mu? Protokolde Tiirkiye'nin kar§1la§acag1 giir;;-
liiklere kacy tedbir getirebilecek tek madde, 60. mad-
dedir. Bu, oyle s1k s1k ve her giic;Hige ugrayi§ta ba§VU-
rulmas1 da kolay olmayan bir maddedir. Belki bir kez,
.belki iki kez kullamlabilir. Sonra?n 233
Sonras1 igin Bilsay Kurug, birtaklm yeni koruma
tedbirleri saglansa da, !Cbir seriivenler .diyarma dalzs.)i
.demektedir.
Bu sertivenler diyarma dah§ta, bir de ekonomik
·baklmdan giigsiiz, fakat toplumsal baklmdan onemli,
.milyona yakm insamn c;ah§tig1 kiic;uk sanayiin durumu
vardlr. Prof. Gillten Kazgan'a gore, Ortak Pazar'da bu
.sanayi geni§ olc;iide yok olmaya mahkllmdur :
«Kli<;iik sanayi, tamamiyle yerli sermaye elindedir
ve durumu, yabanc1 sermaye ile biitiinle§mi§ az sayida-
ki biiyiik firmalardan farkh, etkilenmesi de farkhdir.
Kli<;iik sanayi, ya biiytik sanayii tamamlayic1 nitelikteki
i§lere, ya da ona rakip - fabrika uretimi ile aym mal-
lan ilretmek gibi - i§lere sahip olabilir. Tfukiye'de kii-
gtik sanayi, genellikle ikinci niteliktedir... Kiic;iik sa-
nayi rekabete dayanacak bigimde orgiitlenmedikc;e,
1736

gfumilk inditimleri ve kotalanh kalchrllmasmdan on-
celikle etkilenecek, ta.Sfiye olacakt1r.» 28 4
Qok milletli dev §irketlerin, ilkel kii~Uk sanayii bir
silindir gibi ezeceginden ku§ku yoktur. Biiyi.ik sanayi,
oriu..Tl. ancak uydusu olara:k ya§ayabilecektir. Bu devler
kar§ismda, hi.ikO.metler bile uydula§niaktadlr ...
1ktisat~1 ve i;ertdikac1 Charles Levinson, yi.iz i.ilke
ve ~ok milletli §irketin 1969 yilmdaki gayri safi has1Ia-
sm1 s1ralam1§tlt. Bu tabloda 44 lilkeye kal'§l, 56 ~ok mil·
letli §irket yef almaktadir ! Milyat dolatla hesaplanan
bu gayri sAfi haS11a ta.b1osi..ll1dali, s1ra ni..lmaralanm boz-
madan birkat; o±nek verelirri :
Ulke ya da §irket Milyar dolar
i - ABD 931;4
15 _; General Mt5tors 24,3
.20 _;. Standard Oil N, J. 15,0
21 - Ford Motor · 14,S
22 -'- Pakistan 14,5
24 ..'-;... TUtkiye 12,8
26 _; Reya:l Dutcn/SheH 9/1
Sl ..:...:. Yunanistan 8,5
s:s .;__ General Electtic 8,4
34 -'- IBM 7 J~
·BS .;__ Chrysler 7;O
3'7 .:.-- Mobil bit 6,6
40 - Endoneeya s,o
~1 _;;_ Unilever 6·O
45.::...:. ITT
·'
5;5
46 - Portiekiz 5,4
Bu tablo 9ok milletli §ir.ketierin nas1l bil.yiik bir
.ekonomik, dolayisiyle politik gfig oldugunu g0stermek-
tedir. Oze1likle azgell§mlij ilikelerde bu §irketler, yalmz
ekonomiyi de~il, politikayi da ellerinde tutmaktadlrlar.
~· Baran Tunce:r, bu ·ekonomik ve polltik tehlikeyi
belirtmektedir :
1737

«Qok milletli §irketlerde ana ama«;, satl§lan :ve ka-
n artirmaktir. i:}irketin bu amagla alacag1 her ti.irlii ka-
rarm, toplum g1karlan ve plan amaglanyla tutarh ola-
cag1 dii§tintilemez. Kald1 ki, §irketin alacag1 kararlarm
yatmm, tiretim ve pazarlamayla ilgili planlann, §irket-
lerin faaliyet gosterdigi Ulkede degil, oradan gok uzakta
ve 0 ulke ile . ilgisi olmayan bir merkezde hazirland1g1
unutulmamahdir. Boyle bir ortamda, yatmmm yap1l-
di.g1 tilkenin g1karlanyla geli§ir durumlarm ortaya g1k-
masmdan ka«;m1lamaz. Oyle ise, bu §irketlerin, gligle-
rini §irket yararma kullanacaklan, gerektiginde iilke
yasalanm zorlayacaklan, htikumetlerin politikalarma
kar§1 siyasal ve ekonomik gti«;lerini kullanacaklari bir
gergektir». 23 ft
Atati.irk'tin siyasal, ekonomik, ktiltiirel, askeri, ma-
li vb. bag1ms1zhk ilkesinden gok uzakla§Ild1g1, 1939 dI§
politika degi§ikligini izleyen siireg iginde, 1963 Ankara
Antla§mas1 ile, tam bag-Ims1zllk ozleminden tam bag1m-
h1Iga siiriiklenildigi ag1ktir.
<;ok milletli §irketler egemenliginde buyiik k1y1
kentleri, en a§m zenginlikle en a§1n sefaletin birarada
kucak kucaga ya§ad1g1 Hong-kong manzaras1 kazanina-
ya aday gozukiirken, ig bolgeler ve Dogu Anadolu ne
olacaktir? Gerek yerli, gerekse yabanc1 sermayenin,
Kurtulu§ Sava§1m1zm agir yiiktinu .geken i<; bolgelere,
te§vik tedbirlerine ragmen, iltifat etniedigi dertenmi§-
tir. Ortak Pazar Ti.lrkiyesinde ig Anadolu, gerilemeye
ve 1ss1zla§maya mahkum say1labilir. Anadolu insam Av-
rupa'ya, ya. da bir «zevk sanayii» demek olan turizmin
ve gok milletli §irketlere bag-Imh sanayiin geli§eeegi par-
lak I§Ikh kl.YI. kentlerine. akacaktir. K1y1 kent1erinin ge-
cek()f!,tlularmda ba:priarak, zevk sanayiinin ve oteki ti-
ca:tefve sanayi kurulu§Ia:nn,m ;:ilt hizmetlerini saglaya-
cakttr.
'··· Bu; gUnurhuztin ·kO§uUarmda Tanzimat tipi, uydu-
liil}ma bigiminde bir Bafahla§mad1r. Turkiye b~ __ kader.i
degi§tirebilmek igin, Ataturk'un liderliginde brr Milli
1738

Kurtulm1 Sava§I vermi§tir; Atatiirk'iirr parolas1, ccBa-
gimszz olmayan, kendi mill? gilcilnu · temel almayan bir
illke, r;agda§ uygarliga ula§amaz» bi~imindedir. En yi.i-
c~lttigi ilke, ~agda§ uygai'hk duzeyinde Batihlarla e§it
duruma gelme anlammda milliyet~ilik olmu§tur. Bu-
giin ise, Atatiirk'i.in Tiirkiyesi kozmopolit 1838 ~izgisi
uzerindedir.
PANiSLA.MiZM VE PANTURANiZMDEN
c<PANOREPEANiZM»E !
Giizel yurdumuzu fakirlige. · memleketi
y1kmtlya siiriikleyen ~e§itli nedenler
i\'.inde eh biiyiigii ve en onemlisi, eko-
nomimizde baguils1zhktan yolcsun olu-
. ~umuzdur.
16 Mart 1923
ATATURK
i§in dii§iindiiriicii ba§ka bir yam, yonetici sm1fla-

rm, bi~im.sel planda .dahi · ikinci sm1f A vrupahhg-I ka:-
bullenmeleridir. .
· Tiirkiye, c<Lozan_ Kahraman1» ismet Pa§a'mn im-
zalad1g1 Ankara Antla§mas1 ile, AET'yi kuran Roma
Antla§mas1'mi:l 238. maddesi uyarmca, ccortak iiye» or-
mu§tur. Fakat «tam iiyelik»e kabul edilip edilmeyece-
gi belli degilclir. Zita· 238. madde, Ankara Antla§mas1'-
nm 28. maddesiyle birlikte ineelendiginde, Tiirkiye'nin
tam. iiye olmas1 i~in; ge¢i§ ·donerhinin bitmi§ olma81 ye-
terli degildir. Turkiye'nii:l antla§manm ·bi.itiin yukiim-
liiliiklerini yerine getirebilecegi anla,§1Isa bile, AET or-
garu, «Tilrkiye'niri:··t&pltlluga ·katilma· olanagznt incele-
yecektirn. Evet; ya da hay1r demek, AET'ye aittir! Oy-
sa AET An:tla§l'nas1'nm 237. maddesine gore, ccHer Avru-
pa devleti, topluluga uye olma isteginde bulunabilir».
Nitekim !ngiltete, Dartimarka ·ve· ·irlanda, Ocak 1973'-
te toplulugun tam· iiyesi olmu§lard1r.
Ortak tiyeler ise, §Unlardlr: Burundi, Kamerun, Or-
1739

ta Afrika Cum.huriyeti, <;ad, Kongo (Brazavil), Kongo
(Kinsasa), Dahomey, Gabon, Yukan Volta, Filcli§i S~
hili, Madagaskar, Mali, Moritanya; Nijer Rwanda, Sene-
gal, Somali, Toga, Yunanistan; Klbns, Malta ve Ttirki-
ye. Bunun gibi, Zambia, Sierra Leone, Malavi, Gana,
Gambia gibi iilkeler, ottak ti.ye olma ~abasmdadlrlar.
Ortak Pazar;la yalmzca i§birligi yapan ~e§itli Ak-
deniz filkeleri ise, §imdilik TUrkiye'den daha az avan-
tajh olmayan, hatta bazen daha da avantajh ko§ullar
elde etmi§lerdir. Ne var ki, :Ankata Htikftmetleri, 1856
y1lmda Babulli Htikfunetlerinin yapt1g1 gibi, Avrupa
ailesinin e§it hakl1 tiyesi olma ~abasmdadlr: 1854 sava-
§mda miittefikinliz inglltere ve Ftansa ile birlikte Rus-
ya'yi yenince, dostlanrillz, Avru:pa kamu hukukundan
yararlandmlacaguruz1 belirtmi§lerdir. Bu, Avrupa dev-
letleriyle e§itlik diye yorumlanm1§, «Kapitlilasyonlar
kalkti. Avrupa devleti olduk. Art1k Avrupa devletleri lie
e§itiz» diye Bab1ali'de Ali Pa§a'run da katlldlg1 bayram
sevinci yaratrm§tlr. TUrkiye'nin Avrupa ailesinin kapi-
tli.lasyonlu bir ii.yesi oldugu sonradan anla§llmt§tlr.
1878'de Betlm'de, Biiyiik Avrtipa Devletleri, Turk top-
raklar1m payla§rm§lar, Rum ve Ermeniler yararma, Bal-
kanlat-;da ve Dog.ti Anadofo%t fui.idahale haklanm ken-
dllerine tammu~lardir; Ti.irk deiegasyonu ise, kori.ferans
salonimun ch§mda kap1 e§i~i:ilde; ikinci sm1f AvrupalI
olarak beklemiljtir.
Ayn1 olaylar; dB:ha :k:ibar bi~imde, gfuliimi.Wde de
tekrarlan'rn.t§tlr. Dokuz .&ET iiyesi, Eldin l9'7!'de de~let
ve hii·kumet ba§kanla.n 'duzey'iride, A vrupa birli•gfnin
ekondm:ik "(Te politik oonmlartn.1 gOI"ii§Illek, b1r siyasal
sekreterya kurniak i~ toplanm:i~lardl.r. Ankara Hiikd-
meti, bu zirve toplant1sma kafa:lm8.k ve siyasa:l Sekre-
teryaya gtrmek istedigini, AET'ye israrl:a bildi.rifil~tir.
!ki istek de reddedilrm§, Tti:tkiye :zirve toplantrsma ahn-
mam1~tir. AET yetidlileri, zirve toplantis1 ve siyasal ·sek-
reteryanm tam uyeler arasmda oldugunu, «ortak iiyen
Ttirkiye'nin kattlamaya:cagm1. ancak her toplantidan
17-iO

sonra, Ttirkiye Btiyiikel<;isine siya,sal gorti§melerin ve
<;ah§malann niteligi hakkmd~ bilgi verilebilecegini soy-
lemi§lerdir. Ankara Hi.ikumeti buna «haym> demi§, hi<;
degilse ccgozlemci» ya da ((din~eyici» olan~.k kat1lma is-
teginde israr etmi§~ir. Dinleyicilik dahi, red cevabiyla
kaI'§1l anrn1§tlr.
Daha Norve<;'in c;ekildigi belli olmad1gmdan aDo-
kuzlar» yerine «Onlan, «Uc;ler» yerine «Dortlen> diye
yazan Metin Toker, bu hayal kmkhgm1 dile getirir :
«... Bati Avrupa'y1 bir di.mya kuvveti olarak bag·-
layacak kararlar, yeni kurulan 'onlar' tarafmdan alma-
cak: Ortak Pazar'm ilk alti memleketi ve onlara §im-
dilik katilar 'dortler'. Yani boyle kararlarda Norveg ve
Danimarka'nm oyu var da, bizim yok... Boylece NATO
ve Ortak Pazar uyeleri arasinda iki smif doguyor: Bi-
rinci sinifla ikinci simf.» ·
AET - Ttirkiye Karma Parlamento tJyesi Demokra-
t.ik Partili Ozer Olgmep. de ac1 ac1 yak1mr :
ccBize Avrupa Parlamentosu ve Komisyonda yap1-
lan konu§malarm tutanaklanm bile vermiyorlar».
Hele kitabmda kendisini 1945 ve 1946 yillannda tn-
giliz ve Batt ittifakmm ba§ yap1c1Sl ilan eden ve Lon-
don Times'a gore, o gi.inlerde «Ti.irk dI§ politikasmm
beyni» sayilan Feridun Cerna! Erkin, bu durum kar§1-
smda bi.iyi.ik §a§kml1gm1 belirtir ve buna sanki uygula-
yic1lann beceriksizligi yol agm1§ gibi konu§ur:
((Sekreteryada yerimizi §imdiden i§gal etmezsek,
ileride, gerek bu organa, gerek Avrupa siyasal bi.ittin-
le§me hareketine katllmam1z - NATO ve Ortak Fazar
orgi.itlerinde gori.ildtigi.i gibi - c;ok daha ag1r ve gi.ic;;
olacakt1r... Gtivenlik konqsunda en c;etin smavlari §im-
diye kadar ba§anyla gec;irmi§ olan Tiirkiye, Bab Avru-
pa Birligi ve Avrupa bi.ittinle§me hareketi d1§inda kal~
maz. Varsayahm ki. buti.mle§me on y1l sonra gerc;ekle§-
ti. 0 anda ve evrede dahi, Ti.irkiye heniiz Ortak Pazar'-
m tam tiyesi olmadigt bahanesiyl~, Birle§mi§ Avr'l.lpa'mn
dI§mda m1 birak1lacak?)).
Basmda da Mehmet Barlas yazar :
1741

«Ortak Pazar zirvesini, Avrupah olarak kutluyoruz.
Fakat Turkiye, bu zirveye sadece seyircidirn.2sa
Bu feryatlar, durumu degi§tirmez. Turkiye, kurul-
mas1 tasarlanan ccAvrupa Ortak Savunma GU.cu» tartl§-
malarmm da d1§mda birak1hr. Haz1rlanan rapora go-
re, NATO uyesi olmasa bile, NATO iginde kurulacak bu
gi.ice irlanda almacak, NATO asker! orgiitiinden ayn-
lan Fransa d1§anda birakllmayacak, Turkiye ve Yuna-
nistan ise ikinci sm1f muamele gorecektir*.
NATO Genel Sekreteri Luns, bu konudaki soruya
«Silah sanayiinde bir iddiamz varsa, sizi de ahrlar» bi-
* Uzun y1llar NATO'da gorev yapm1§ diplomatlardan, Bit-
lis Senatoril Kamuran inan, «NATO'da art1k bir kanat degil.
kenar memleket durumuna dil:;;ecegiz» demektedir ... inan'a go-
re, Dokuzlar Avrupas1, Kopenhag z1rve toplant1s1yla, art1k kim-
ligini kamtlam1§t1r. Avrupa kimlik deklerasyonunu kabul et-
mi:;;tir. NATO'da bir ag1zdan konu§acaktir. Bu durumda NATO
Konseyi'nde Tilrkiye, Dokuzlar Avrupas1 ve ABD arasmda «s1-
k1:;;acak, tercih yapmak durumunda kalacak ve biri kadar tite-
kl ilzerinde de etkisini yitirecektir». inan, Dokuzlar'm bir Av-
rupa Savunma Toplulugu kuracaklan inancmdad1r. Boyle bir
topluluk, Tilrkiye'yi daha zor durumda birakacakt1r. Bitlis Se-
nattiril, durumdan Tilrk Hariciyesini sorumlu tutmaktadir: «Or-
tak Pazar'a giri:;;imiz siyasal bir tercihtir. Siyasal ytinil ag1r bas-
t1g1 icin, ekonomik tizveril&ri kabul ettik. Ne var ki, siyasal
alanda bir amaca ula:;;mak icin fazla bir:;;ey yapmad1k... Goz-
lerimizin tinilnde dogan, bilyilmekte bulunan Avrupa gercegi-
ni - gtizlerimizi Washington'dan ayirmad1g1m1z icin - gor-
mezlikten geldik. Bir tercih durumu yaratmamak korkusu, il-
gilileri tam bir hareketsizlik icine soktu. Oysa bir tercih degp,
bir geri;ek, bir tarihsel olu§um stiz konusu. Avrupa, Amerika'nm
- ekonomik rekabete ragmen --.,, kar§1t1 degil, tamamlay1c1s1 -
d1r. Atlantik Toplulugu yolu ilzerinde, Tiirkiye'nin ilk a§ama-
s1d1r. Yolumuz once oradan gecer. Bunu kabul etmek, Ameri-
ka'ya aykm di.i§mek degildir. Siyasal ve savunma i§birligi i<;in
Avrupa Ekonomik Toplulugu ile tam i.iyeligi bekleyemeyiz, bek-
Iememeliyiz. Bu, aradan gececek yirmi yil1 a§km zaman siire-
sinde Ti.irkiye'nin Batl ve dolay1siyle dilnya politikasmda soz
sllhibi olmamas1 demektir» (Milliyet gazetesi, 7 ve 8 $ubat
1974). Ne var ki, inan'm biiti.in onerisi, Ortak Pazar Konseyi'n-
den altI ayda bir bilgi almakla yetinmeyip, bir dam§ma sis-
temi kurulmasma (;ah:;;1Ima51d1r. inan, «Bu mtimktindtir. Y~
ter ki benimsensin ve anlat1Ism» dernektedir.
1742

\!iminde, Tiirkiye'nin onurunu pek hesaba katmayan
bir kar§Ihk verir :
((Topluluga katilan iiyeler, silah sanayii olan NA-
TO l.ilkeleridir. Eger Ttirkiye'.nin de silah sanayii konu-
sunda <;;ah§malan varsa ve bu konuda i§birligine ilgisi
olursa, grup <;;ah§malarmda da bulunmas1 i<;in, biz-
ce hi<;;bir sakmca olmamak gerekiri>. 2:H
Gi:iriildiigii iizere, Tilrkiye, 1838, 1856 ve 1878'de
oldugu gibi Avrupa ailesinin ikinci sm1f iiyesidir. CHP
Mil1etvekili Re§it UJker, bu e§itsizlige dokunarak, 26
Ocak 1974 tarihli Ban§ gazetesinde i;1kan ((Tam Bag1m-
s1z1Jk ve Ortak Pazan> yaz1smda, bu durumdan yakmir:
«Tiirkiye'nin Ortak Pazar ile Ugili antla§malarmda
ve bunlarm uygulamalarmda, Atatlirk tarafmdan sap-
tanm1§ olan tam bag1ms1zhk ilkesine aykm, ekonomik
geli§mesini ve kalkmmasm1 engelleyecek ko§ullar var-
du». 23s
Ne var ki, Birlik Partisi dI§mda, Parlamento'da
temsilcisi bulunan biitiln siyasal kurulu§lar, bu ikinci
s1mf Ortak Pazar ilyelig'ini benimsemi§lerdir. CHP ve
MSP'nin hUtiin iddias1, sanayii kotuyucu ve te§vik edici
bir tak1m odiinler almaya ~all§maktan ibarettir. Daha
onceki hukumet de, bu konuda, sorunun ozilni.i degi§-
tirmeyen bir tak1m Odi.inler almu;itir. CHP-MSP ko-
alisyonunun MSP'li Ticaret Bakam Fehmi Adak, bu ko-
nuda §Oyle konU§rriaktad1r:
((Tilrkiye'nin Ortak Pazar ilyeligi mutlaka iyi so-
.nu<;;lar verecektir. Ancak, daha once elde edilmi§ odiin-
lerin ihracatinnz ai;1smdan geni§letilmesi gerekmekte-
dir. Zira bize tanman odilnler, baz1 Ulkelere de tam-
nmca i::inemi azahyorn. 2 ao
AVRUPA TRENiNiN iKiNCi MEVKi!
Bilti.in bunlar, sorunun ozi.inii degi§tirmeyen aynn-

tilard1r. Biltun siyasal partilerin ikinci ya da .iii;i.incil
mevki de olsa, «Avrupa trenine binmeye» kararh .olduk-
1743

Ian anla§1lmaktachr. Belli ba§h i~i kurulm~lan ve bu-
yiik i§adamlan, Ortak Pazar'dan yanad1rlar. Bu du·
rumda, Atattirk'U.n anladlg1 anlamda milliyet~iligin ve
tam bag1ms1zhk ozleminin c<demode>J olduguna hiik-
metmek gerekecektir.
Zaten ~ok ters kO§ullarda, f.eodalizm kalmtis1 gils;-
lere ve biiyiik kism1 tutucu bir bfuokrasiye dayah ola-
rak bir Milli Kurtulu§ Sava§1 veren Tiirkiye'de, Lozan
Konferans1'ndan arta kalan bag1mh ili§kileri temizle-
mek 7-8 yil alm1§tlr. Ekonomik bag1ms1zhga yonelmi§
agir sanayii kurmay1 ama~layan planh devlet<;;ilige ve
Koy Enstitilleri ve toprak devrimi gibi koklti demokra-
tik devrimlere, bu ters ko§ullar geregi hayli ge~ el ati-
labilmi§tir. Bu yolda inatla yiiriimek yerine, daha yirmi
y1l ge~meden, bir Milli Kurtulu§ Sava§I verilen devlet-
lerle, Atatiirk'iin israrh ogiitlerine kar§m, bir askeri it-
tifaka gidilince, bag1ms1z kalkmma olanag1 geni§ ol~iide
yitirilmi§tir. Ortak Pazar ise, bu ~izgide tam bir tesli-
miyet ve Tanzimat'la yola ~1kan Avrupa treninin ikinci
mevkiinde yerimizi almak demektir. Milli Kurtulu§ Dev-
rimi, boylece milli kurtulamayi§ devrimine donii§mek-
tedir. Hatta son yillarda milli kurtulu§~uluktan soz et-
mek sus; bile sayilmaktad1r. <;ok milletli §irketlerle on-
larm i§birlikgilerinin «kapitalist enternasyonalizm» dtin-
yasmda, milliyet~ilik ve milli kurtulu§guluk, «proleter
enternasyonalizmi» gibi bag1~lanmaz bir suc;tur!
MILLI KURTULU§ BiLiNCi

O halde, Tanzimat'la ba§layan uyducu Batillla§ma
siirecini bir almyaz1s1 saymak ve Buyuk Atatiirk'tin neh-
ri ters akltmak gibi beyhude bir ~abaya kalkl§tlgma
. hiikmetmek mi gerekir? Bu soruya evet diyebilecekler-
den degiliz. Bu yazgiyi bozmak zorundayiz. Arna Lo-
zan'da bagrms1zhk yolunu agan, sonra da bu yolun di-
kenli tellerle ~evrilmesine izin veren inonii'ntin, Klbns
bunahm1 sirasmda yuksek memurlarma i~tenlikle ooy-
ledigi sozleri aklld.an s;1karmamak gerek:
1744

«Peygamber edas1yla si:re diinyalan vaadederler,
imzay1 attm rm ertesi gi.in gel:i:ni§lerdir. Personeli gel-
rni§tir, techizat1 gelmi§tir, usleri gelmi§tir. Ondan son-
ra sokebilirsen sok ... Gitrnezler. Ancak bu sonmun iize-
rine vakit gei;irmeden eg;ilmek gerek. Yoksa ne bag-Im-
s1z dI§ politika, ne de bag1ms1z ic; politika giidemezsiniz..
Havanda su dogersiniz. Fakat sanmayuuz ki, bu kolay
bir i§tir. Savu§turulan iki i<; badire (22 f}ubat ve 21 Ma-
y1s), bunun yanmda <;ok kolay kahr. Te§ebbtis ettigi-
mizde ba~1m1za neler gelecegini kestiremem.n 24 0
ikinci inonii Sava§1'nda Tiirkiyemizin maklls tali-
hini bir ara yendigi samlan tecriibeli ismet Pa9a'mn
bu degerlendirmesini haks1z bulmak giic;ttir. Makus ta-
lihin yenilmesi ic;in, sec;im kazanmamn yetmeyecegini
de bilenlerdeniz. i§c;isi, koyliisiiyle halk guc;lerinin ve
biitiin millicilerin iktidann her kesiminde tam egemen-
lig;i kurulmad1kc;a, makus talihin deg;i§tirilemeyece-
gine inananlardaruz. ·
Qagda§la§ma yolu biiyiik giic;ltikler ve tuzaklarla
doludur. Tam bir antiemperyalist bilince sahip bulun-
mad1kc;a, tarihimizl btitiin gerc;ekleriyle bilmedikc;e~
milli kurtulu§ yolundaki c;ok c;e§itli tuzaklan a§manm
kolay olmachgiru saruyoruz.
Bu kitab1, ~ten yok edilmek istenen milli kurtulu§
bilincini canh tutmak ic;in yazdlk.
Atattirk, 16 Mart 1923'te Adana Turk Ocag1'nda
yaptigi konu§mada, «milletlerin kalbinde oc duygusu
olmalt» derken, Yunana kar111 bile beslemedigi alelade
bir oc;ten degil, antiemperyalist bilincin canh tutulma-
smdan soz ediyordu :
«Arkada§lar, felaketler, ac1lar, yenilgiler milletler
fizerinde bir taklm etkenler yapar. Bu etkenlerin ba§h-
cas1, oyle kara giinlerinden sonra, milletlerin uyanmas1,
onurunu bulmasi ve kendi benligini duymas1chr. Uzun
yiizy1llarm ac1 sonuc;lan, sonunda bizim milletimizde
de bu ozellikleri yaratti. Tam gilvenle soylerim ki, mil-
letimiz ba§tan~ b6yle bir uyanI§a kaVU§IDU§, biitiin
1745'

ve olgun bir millet halindedir. Ag1kga ve ovilngle ilan
·ederim ki, bu millet, milli benligini kavramI§ ve bunu
biltiln dilnyaya kamtlam1§tlr. Milletimiz son zaferleri,
hep bu ozellikleri, bu kavrayi§l sayesinde kazand1. Mil-
letleri yilkselten bu ozelliklere, bir etken daha ekleye-
lim: Oc; duygusu ... Milletlerin kalbinde og duygusu ol-
mah. Bu alelade bir. oc; degil, ya§amma, rahatma, zen~
ginligine dil§man olanlarm zararlanm yok etmeye yo-
nelmi§ bir oc;tilr. BU.ti.in dilnya bilmeli ki, kar§lffilZda
boyle bir dil§man oldukc;a, onu bag1§lamak elimizden
gelmez ve gelmeyecektir. Dil§mana ac1ma, aciz ve zayif-
hktir. Bu, insanhk gostermek degil, insanhk ozellikle-
rinin sona eri§ini ilan etmektir>i.
Atatilrk, 31 Ocak 1923 konu§masmda da og duy-
gusunun, antiemperyalist bilin<; anlamma geldigini da-
ha ag1k belirtir :
ccBizim og'i.imuz, zalimlerin zulmilne kar§Idir. On-
larda zullim duygusu olmedikge, bizde de og duygusu
silrecektir».
Tilrkiye'nin gelecegi, Atatilrk'iln oncillilgilnii yap-
t1g1 milli kurtulu§gulugun bu antiemperyalist bilincinin
bir halk iktidan dogrultusunda geli§tirilip geli§tirile-
miyecegine baghd1r.
SON
1746

DORDUNCU KiTAP'IN NOTLARI
1. Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Hat1ralar, Cilt I, s. 141

4. ismail Arar, At:ittirk'iln izmit Basm Toplant1s1, s. 50
5. ismail Arar, Atattirk'lin izmit Basm Toplant1s1, s. 60
6. Atatiirk'iln Soylev ve Deme~leri, III, s. 62
7. Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Hatiralar, Cilt I, s. 41
8. Ataturk, Soylev, II. s. 604
9. Hasan Riza Soyak, At.atilrk'ten Hatiralar, Cilt I, s. 213
10. F'alih R1fk1 Atay, Qankaya, s. 384
11. Ali Fuad Cebesov. Siyasi Hat1ralar, Cilt I, s. 94-97
12. Atatilrk, Stiylev, II, s. 639-649
13. Falih R1fk1 Atay, Qankaya, s. 364
14. Hasan Riza Soyak, Atatilrk'ten Hatiralar, Ciit I, s. 317
15. Hasan Riza Soyak, Atatlirk'ten Hatlralar, Cilt I, s. 315-
316 ve 335-337
16. Ali Fuad Cebesoy, Siyasi Hat1ralar, Cilt II, s. 143
17. Mahmut Gologlu, Devrimler ve Tepkileri, s. 220
18. Hasan Riza Soyak, Atatiirk'ten Hatlralar, Cilt I, s. 278
19. Wilson ve Ba$gCiz, Tilrkiye Cumhuriyetinde Egit.im ve
Atatiirk, s. 100 ve 116 ·
20. Wilson ve Ba:?gtiz, Tilrkiye Cumhuriyetinde Egitim ye
Atatilrk, s. 178-179
21. Niyazi Eerkes, Ikiyilz Y1ld1r Neden Bocabyoruz? s. 75
22. Engin Tongu!;, Devrim A~1smdan Koy Enstitiileri, s. 205
23. Zikreden: Taner Timur, Tiirk Devrimi ve Sonras1, s. 21
24. Hershlag, Turkey, s. 16 .
25. Selim ilkin, Tiirkiye Milli Ithalat ve ihracat Anonim $ir-
keti, ODTU Geli$me Dergisi 2-1973
26. Yakm Tarihimiz. Cilt IV, ·s. 125
27. Beh~et Kemal Qaglar, Bugiiniln Diliyle Atatlirk'iln Soy-
levleri, s. 99
28. Yakm Tarihimiz. Cilt IV, s. 77
29. Ismail Hilsrev (To kin), Koy iktisadiyat.l, s. 190
30. Yakm Tarihimiz, Cilt IV, s. 72
31. Karkut Boratav, Tlirkiye'de Devlet~ilik, s. 23
32. Sefik Hilsnil, Se~me Yaz1Iar, s. 266
1747

33. Bllsay Kuru<;. Iktisat Politikasmm Resmi Belgeleri, s. 41
34. Emln Ttirk Eli<;in, Kemalist Devrim ideolojisl, s. 378
35. ijevket Stireyya Aydemir, inkllap ve Kadro, s. 72
36. Bilsay Kuru<;, iktisat Politikasmm Resmi Belgeleri, 8. 43-
37. Bilsay Kuru<;, iktisat Politikasmm Resmi Belgeleri, s. 68-
69
38. Bilsay Kuru<;, iktisat Politikasmm Resmi Belgeleri, 8. 19
39. Lenczowski, The Middle East ln World Affairs, s. 122-123
40. Engin Tongue;, Devrim A<;1smdan Koy Enstittileri, s. 89
41. Bilsay Kurm;, iktisat Politikasmm Resmi Belgeleri, s. 42
42. Bilsay Kuru<;, iktisat Politilrnsmm Resmi Belgeleri, s. 47
43. Tune; Tayan<;, Sanayile:sme Stirecinde Elli Y1l, s. 101-110
44. Prof. Afet inan, Milliyet Gazetesi, 26 Arahk 1972
45. Dogan Avc1oglu, Ttirkiye'nin Dilzeni, II, 8. 375-400
46. Wilson ve Ba§goz, Ttirkiye Cumhuriyetinde Egitim ve
Atattirk, s. 87
47. Mahmut Gologlu, Devrimler ve Tepkilerl, s. 170-172
48. Kemal Anburnu, ink1lii.plarla ilgili Kanunlar, s. 205-215-
49. Kemal Anburnu, ink1lii.plarla ilgili Kanunlar, s. 94
50. Taner Timur, Turk Devrimi ve Sonras1, s. 171-172
51. Engin Tongue, Devrlm Ac1smdan Koy Enstltlileri, s. 218
52. Engin Tongue;, Devrim Ac;1smdan Koy Enstitlileri, s. 271-
289
53. ismail Arar, Ataturk'tin izmit Basm Toplant1s1, s. 61
54. Atattirk'tin Soylev ve Deme<;leri, I, s. 235-236
55. Grew, Turbulent Era, s. 917
56. Olaylarla Turk DI§ Politlkas1, SBF, s. 84
57. Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales,
s. 544
58. Louis Fischer, Les Soviets dans les affaires mondiales,
s. 553
59. Trask, The U.S. Response to Turkish Nationalism, s. 223
60. Trask, The U.S. Response to Turkish Nationalism, s. 224
61. Olaylarla Ttirk Dl§ Politikas1, SBF, s. 87
62. Olaylarla Ttirk D1:s Polltikas1, SBF, s. 86
63. Grew, The Turbulent Era, s. 839
64. Grew, The Turbulent Era, 8. 841
65. As1m Us, 1930-1950 Hatira Notlan, s. 10 ve 46
66. Tevfik Rti§t11 Aras, Gorti§lerim 1945, s. 130
67. Tevfik Ru:stti Aras, Goru§lerim, 1963, s. 139-146 ve Go-
ru~lerim, 1945, s. 66
68. Hasan Riza Soyak, Atattirk'ten Hat1ralar, Cilt II, s. 524
69. Tevfik Rfi§tti Aras, Gorii§lerim, 1945, s. 125
70. Hasan R1za Soyak, Atattirk'ten Hatlralar, Cilt II, s. 666-
667
71. Tevflk Rfu}tti Aras, Gorii§lerim, 1945, s. 124-125
1748

'12. Hasan R1za Soyak, Atatiirk'ten Hat1ralar, Cilt II, s. 533
73. Feridun Cema:l Erkin. TQrk-SOvyet ilil}kileri ve Boga:r.-
lar Meselesi, s. 73-78
74. Qorc;il Anlat1yor, Vatan gazetesi yaym1, Ctlt I. s. 253-383
"75. Feridun Cemal Erkin, Ttirk-Sovyet ili.§kileri ve Bogaz-
lar Meselesl, s. 123
76. Jukov, Anilar ve Dtl.§iince1~r. s. 6B
'77. Ci:irc;il Anlat1yor, Cilt II, s. 108
78. Hasan Riza Soyak, Atatiirk'ten Hat1ralar, s. 527
79. Tevfik Ri1$ttl Aras, Gor~lerim, 1968, s. 195
80. Tevflk Ri19ttl Aras, GorU9lerim, 1945, s. 136
81. Tevftk Rii~t1i Aras, Mtlliyet gazetesi, 15 Mart 1971
.S2. Tevtik Ril$til Aras, GOrti!}lerim, 1968, s. 217
83. Tevfik Rti$tti Aras, Gorii9leriin, 1945, s. 130-132
84. Cernal Htisnil Taray, Atatiirk ve D~ Politika, Belgelerle
Ti.irk Tarihi Dergisi, s·ay1: 34, s. 49
-85. Olaylarla Tfirk D19 Politik!'l.s1, SBF, s. 118
86. T~vfik Rll'$ttl. Aras, Gorti.~tetim, 1945, s. 21
.87. Falih R1fkl Atay, Qankaya, s. 578
88. Tevfik Ril9til Arns, Milllyet gazetesi, 13 Mart 1971 ve
Gfui.i~lerim, 1968, s. 196
.89. Ciineyt Arcayilrek, iklnci Dilriya Sllva.l}ma Ait Glzli Bel-
geler, Hilrriyet gazetes1, 7 Kas1m 1972
90. Hasan R1ZA Soyak, Atatiirk'te"n Hat1ralar, C1lt II, s. 759
91. Tevfik Ru~til Aras, Atatttrk"tin Slyaseti, Milliyet gazete-
si, 20 Mayis 1971
92. Tevf1k Rtlr;;tii Aras, Neter Olacakt1?, Milliyet gazetesl, 13
Mart 1971
93. Tevfik Ril~ti\ Aras, Neler Olacakt1?, Wlliyet gazet~i. 14
Mart 1971
94. Tevfik R\llitli Aras, GOr~lerim, 196S, s. 199
:95. Fertdun cremal Erkin, T\\tk-&ITT'ye't ili~kileti ve Bogazlar
Meselesi, s. 126
96. Asrm Us'un Ha.tua Not!ar1, s. 368
97. Erol Uill'bel:en, in'gtHz Belgel'erinde Tiirkiye, s. 309
93. Q6'rcil A:nlat1yor, Cil't li, s'. 1&1)
99. Qors;U Anlatiyor, Cilt IV, s. ?A2-246
100. :Asl.Ill U-s'ttitl: Hnttra NoWm, s. 364
101. Corc;U Anlat1yor, Cilt II, s. 1B6
102. Coreil Anlat1yor, Ci'lt III, s. 147
103. Qor¢1 A:rrl'at1yor-, cm n~ s. 5&
104. Olaylarla Ti.irk D~ Politikas1, SBF, s. 150
105. Olaylarla 'l'ilrk ~ Politikas1, SBF, s. 156
106. 'Fe'vfik Ril..7ttl Aras, M:i'lliyet gazetesi, 16 Mart 1971
107. Coreil Anlat1yor, cut I, s. 434
108. Coreil Anl.at\ydr, cm r. s. 466-4'6'9
1749

109. Lenczowsk1, TM l\{iddle East i.n World Affairs, s. 175-17&
110. Olaylarla Tiirk Dis Politikasi, SBF, s. 151
ni. Olaylarla Tiit.k Dis ;politfkasi, SBl", s. 154
n2: Aslin Us'un Hat1ia Notlan, s. 396
113. Qon;il Anlatiyor, Cilt II, s ..381
114. Qorcil Anlat1yor, Cilt II,' s. 359
115. Lenczowski, The Middle East in World Affairs; s. 145
116. Qorcil Anlatiyor, Cilt II, s. 197
117. Olaylarla Tiirk D1s Politikasi, SBF, s. 155
118. Feridun Cemal Erkin, Tiirk-Sovyet iliskileri ve Bogazlar
Meselesi, s. 159-160 · ·
119. Feridun Cerna! Erkin, Tiirk:.Sovyet _iliskileri ve Bogazlar
Meselesi, s. 162 · · .
120. Qorcil Anlatiyor, Cilt II, s. 254-255
121. Ctineyt Arcayiirek~ ikfnci Dilnya Savaslna Ait Gizli Bel-
geler, Hilrriyet gazetesi, .22 Ekim .1972.
122. Qorcil Anlat1yor, Cilt III, s. 269
123. Feridun Cemal Erkin, Tilrk-Sovyet iiiskileri ve Bogazlar
Meselesi, s. 172 ·· ·
124. Gizli ~elgeler, May Yaymlan, . s. 62
125. Lenczowski, The Middle East in World Affairs, s. 142
126. Gizli Belgeler, May Yayinlan; s. 76
127. GiZli Belgelei:, May Yaymlari, s .. 88-94 .
128. · Gizli Belgeler;· May Yaymlan, s. 105-113
129. Feridun Cem:;i1 Erkin, Tiirk-:Sovyet ilisitileri vc;- Bogazlar
· M:eselesi, s. 179 ..
130. Gizli Belgeler, May Yaymlan, s. 55-56
131.' Pr6f. Ahmet $iikrti Esmer, ·Olaylarla Turk n,s Politikas1.
SBF, s. 178
132. . Edward Weisband, inonu'niin Dis· Politikas1, Milliyet ga-
zetesi, 13 Ocak 1974 ' ··· ·
133. Edward Weisband, inonil'nfin Dis Politikasr; Milliyet ga-
zetesi, 13 OC!!-k 1974 .· · '·. · .
134. Prof. Hal1lk Ulman, ta ·:Net.tra:lite Turqlie et les Etats -
Unis, SBF Dergisi, Abactan Arrpagam, s. 283 · ·
135. Edward Weisband, Jrionu'n:Un .Dis Politikas1; Milliyet ga-
zetesi, 13 Ocak 1974 .. · · · ·
136. Adana Konferans1'mn Gizli Zabitlan, Hfirriyet gazetesi,
13 $ubat 1972 . · .
137. Lenczowski, The _Middle E.ast .in World Affairs, s. · 144
133. Adana Konfei•ans1'mn Gizli Zab1tlan, Hurriyet -gazetesi,
13-20 $ubat 1972 · . ··
13~1. As1m · Us'un Hat1ra Notlari; ·s ... 563
140. I<'eridun Cemal Erkin, Tilrk-Sovyet ili;;kileti ve Bogazlar
Meseles!, s. 204-205 · · '
141. FPridun Cerna! Erkin, Ttirk-Sovyet ili11kileri ve Bogazlar
1'750

Mesele~i. s.' 208 ·
142. Feridun Cerna! Erkin, Ti\rk-Sovyet ili:;;kileti ve Bogazlar
Meselesi, s .. 215 ·
143. Tahran, Yalta ve Potsdam Konferanslan, Sinan Yaym-
evi, s. 7-51 .
144. Prof. Ahmet ~ilktli Esmer, Olaylarla Tilrk D1:;; Politikas1;
SBF, s. 193 .
145. Ferictun Cerna! Erkin, Ttirk-Sovyet ili:;;kileri ve Bogazlar
Meselesi, s. 226 ·
146. Feridun Cerna! Erkin, Ttirk-Sovyet ili:;;kileri ve Bogazlar
Meselesi, s. 243
147. Tahran. Yalta ve Potsdam Konferanslar1, .Sinan Yaym-
evi, s. 130
148. Jukov, Amlar ve Dti$tinceler, s. 273-274 VP. 312-314 ve
325-326
149. Hurewitz, Middle East Politics, s. 91
150. La Documentation Frarn;ais~. Articles et documents, 14
Arallk 1969, s. 6
151. Feridun Cemal Erkin, Ttirk-Sovy~t ·ilii;;kileri ve · Bogazlar
Meselesi, s. 373 ·
152. Grew, The Turbulent Era, s. 1471-1473
153. Feridun Cemal Erkin, Tlirk~Sovyet ili:;;kileri ve Boga~lar
Meselesi, s. 254 · ·· ·
154 .. ·Feridun Cemal Erldn,' Ttirk-SoVyet ili:;;k;ileti ve Bogazlil:r
Meselesi, s. 276 . .
155. As1m Us'un Hat1ra Nctlan, s: 643
156. Feridun Cemal Erkin, Tilrk-Sovyet .ili:;;kileri ve Bogazl.a1.·
Meselesi, · s. 278 · ·
157. F'eridun Cemal Erkin, Ttirk-~ovyet'iii$kileri ve Bogazfar
Meselesi, ·s. 281
158. Feridun Cemal Erkin, Ttir~-Sovyet 1i1:;;kiled ve ·Bogazfar
Meselesi, s. 287
159 .. Feridun Ce:rhal Erkli.1, · Turk-Sov~+et '.:i:ii:;;kileri ve Bogazlar
Meselesi, s. 291
160. Edward Weisband, inonu=nU:ri Di:;; Pohtikasi, MHliy_et ga-
zetesi, 17 Ocak 1974 · ·· · ·
161. Feridun Cerna! Erkin, Ti\rk-Sovyet ili:;;kileri ve Bogazlar
Meselesl, s. 294· ve ·269·
162. Feridun Cerna! Erkin, Tlirk-Sovyet :hi~kilerr ve Bogazl::i.r
Meseksi, s. 295 · · · ··
163. Feridun Cemal Erkin. TUrk-Sovyet fli:;;kiieri ve ·Bogazlar
Meselesi, s. 308
164. Byrnes, Speaking Frankly, s. · 300 ·
165. Prof. Ahinet :$iikru Esmer, Ttirkiye'yi A:rherika ·nu Kur-
tard1?, Ulus gazetesi, Mart 1966 ·
166. Prof. HalUk Ulman, Ttirk-Amerikan Diplomatik Mlinase-
1751

betleri, s. 94
.167. Bradley, U.S. Military Policy: 1950, The Reader's Digest,
Ekim 1950
168. Cumhuriyet gazetes!, 24 AralJ.k 1950 .
169. Olaylarla Turk D1§ Polltlkas1, SBF, s. 246
170. Cumhurlyet gazetesi, 23 ~ubat 1953
171. Olaylarla TUrk D1§ Politlkas1, SBF, s. 264
172. Henry Kissinger, The Necessity for Choice, s. 42
173. Cumhuriyet gazetesi, 1 Kas1m 1962
174. Cumhurlyet gazetesi, 6 Agustos 1969
175. Lenczowski, The Middle East in World Affairs, s. 164
176. Cumhuriyet gazetesi, 6 Kastm 1968
1'17. Cumhuriyet gazetesi, 1 Kas1m 1962 ve 10 Ocak 1963
178. Sezai Orkunt, NATO, Milli GUvenlik ve Otesi, Cumhud-
yet gazetesi, 12 Nlsan 1968
179. Henry Kissinger, '1he Necessity for Choice, s. 106
180. Feridun Cemal Erkin, Tt.lrk-Sovyet ili1?kilerl ve Bo~azlar
Meselesl, s. 372
181. Devrlm gazetesi, 28 Eklm 1969
182. Newyork Times, 16 eubat 1965
183. Newyork Times, Tlirklye'de Karar, 13 Ekim 1965
184. Yank1 Dergisi, Say1: 86
185. Yank1 Dergisi, Say1: 86
186. Cumhuriyet' gazetesi, 16 Eyli.ll 1371
187. Problems of National Strategy, Edited by Kissinger, s.
166, 246, 330
188. Hurewitz, Middle East Politics: The Military Dimension,
s. 87
189. C!had Baban; Cumhuriyet gazetesl, B Agustos 1969
190. Terell.man gazetesl, 25 Eyltl.l 1971
191. D1i;i:;1leri Bakanlltl Btl.t~e Konu§mas1, 25 $ubat 1956
192. 6mer E. Kflrkcfloglu, Tlirkiye'nin Arap Orta Dogusuna.
Ka~1 Politikas1, s. ~2~93
193. Omer E. Kflrkc;floglu, Ttl.rkiye'nln Arap Oita Dol1;usuna
Kar§l P0Utikas1, s. 94
194. Cumhuriyet gazetesi, 29 Kasl.lll i956 ve 2 Arallk 19!)6
195. Hurewitz, Middle East Politics: The Military Dimension.
LH .
196. Ori:ier E. Kl.irkttlci~lu, TUtk.iye'hln Arap Orta Dogusun.a
Kar§1 Politik.as1, s. 132
197. Omer E. Kiirkt;Uoglu, TOrklye'nin Arap Orta Dogusuna
Kar:.i1 Politikas1, s. 181
198. Zikreden: ismau Cei:n, l\.Iilll~et ~azete.."I!, 23 Ocak 197•
199. Gtlnaydm gazetesi, 2G Ocak 19711:
200. Edward Weisband, !nonU"nfin Die Polltikas1, Milllyet ga-
zet.esi, 19 Ocak 1974
1752

201. Edward Welsband, tnonU'nti.n Dis Politlkas1, Mlll!yet ga-
Zi;!tesi, 19 Ocak 1974
202. As1m Us'un Hat1ra Notlan, s. 603
203. As1m Us'un Hat1ra Notlan, s. 634
204. Feridun Gema! Erkin, inonil ve Demokrasi, Milliyet ga-
.zetesi, 14 Ocak 1974
205. Asrm Us'un Hat1ra Notlan, s. 657-658
206. Nadir Na.di, Perde Arahgmdan, s. 204
207. N. Behramoglu, Ttirkiye - Amerika iliskileri: Demokrat
Parti Dtinerni, s. 19
208. Nadir Nadi, Perde Arallgmdan, s. 290
209. Ant Dergisi, 29 Nisan 1969, H. 0. Connor'un Petrol :tm-
paratorlugu kitabmm Almanca bask1smdan, s. 275-280
210. Cumhuriyet gazetesi, 30 Haziran 1960
211. N. Behramoglu, Tiirkiye-Amerika iliskileri, s. 39-40
212. Prof. J. Murray, Tiirkleri Kiiciimseme, Kapitalizm ve Ka-
pitiilasyonlar, Yon Dergisi, say1: 157
213. Podol Raporu, Yon Dergisi, say1: 208
214. Juan Bosch, Pentagonizm, s. 41-42
215. Le Nouvel Observateur, say1: 467, 28 Ekim 1973, s. 39
216. Eugene G. Black, The Domestic Dividens of Foreign Aid,
Colombia Journal of World Business, Cilt I, Sonbahar
1965
217. Prof. Mehmet Gonliibol, Toplumsal Yap1 ve Dl$ Pollti-
ka, SBF Derglsi, Abadan Armagam, s. 144-149
218. Metin Toker, 1nonii'niin Hatira Defterinden Sayfalar,
Hiirriyet gazetesi, 20 Ocak 1974
219. Doc. Necdet Ser!n, Milliyet gazetesi, 29 Ocak 1974
220. Saadettin Hanoguz, Teknoloji Transfer! Ne Getirlyor?,
Milliyet gazetesi, 17 Kas1m 1973
221. Yank1 Dergisi, 29 Ekim - 4 Kas1m 1973
222. Cumhuriyet gazetesi, 3 Kas1m 1973
223. Prof. Glllten Kazgan, Ortak Pazar ve Tiirkiye, s. 80 - 82
224. Charles Levinson, L'Inflation mondiale et les firmes mul-
tinationales, s. 116
225. Le Pouvoir c'est elles ... Le Nouvel Observateur, say1: 466,
s. 94-95
226. Le Pouvoir c'est elles ... Le Nouvel Observateur, say1: 466,
s. 87
227. Cumhuriyet gazetesi, 2 Arallk 1973
228. Milliyet gazetesl, 25 Ocak 1974
229. Milliyet gazetesl, 25 Ocak 1974
230. Alman Bilyilkelclslyle Stiylesi, Milliyet gazetesi, 3 Eylill
1973
231. Milliyet gazetesi, 7 Mart 1973
232. Ertugrul Soysal, Sanayilesme, Arna Ne Pahasma?, Milli-
1753

yet gazetesl, 19 Ocak 1974
233. Bilsay Kuruc, Tilrkiye ve Ortak Pazar, 9 Temmuz 1973
234. Prof. Glilten Kazgan, Ortak Pazar ve Tilrkiye, s. 179
235. Baran Tuncer, bzel Yabanc1 Sermaye Yatmmlart, Halk-
<:1 gazetesl, 26 Ocak 1974
236. Prof. Gillten Kazgan, Ortak Pazar ve Tilrkiye~ s. 261-263
237. Giinaydm gazetesi, 30 Kasrm 1973
238. Re§it Ulker, Tam Bag1ms1zllk ve Ortak Pazar, Ban§ ga-
zetesi, 26 Ocak 1974
239. Milliyet gazetesi, 30 Ocak 1974
240. Dogan Avcioglu, Tilrkiye'hin Diizeni, s. 578
1754

Bu eser. o1H;;il rn i$ onlomdo bir torih kitob1 del)ildir. Torih.
genellikle gecm 1$in, yonl 61iinun incelenmesi tle me kt ir. «Mil li
Kurtulu$ Torihb nde is e, bugiin kor$ikOr$iYO bulundugumuz ve
yonn kor$ilo$obilecel)imiz sorunloro yomt a·ronm1$t1r. Doha OCik
bir deyi$ie, yeryiiziinde ilk bol}imSizhk sovoiiim• veren bir iilke.
nin milli kurtulu$ horeketl. giiniimiizde ve gelecekte Tiirklye-
mizi bekleyen sorunlor OCiSmdon sorguyo cekilmi$tir. Bu nite-
lil)iyle «Milli Kurtulu$ Torihi», Kibns oloylon ve ABO siloh
omborgosuylo ortoyo Cikon geli$meleri, torlhsel derinligi icin-
de oydmloton koynok eserdlr.
Birlnci Kltop' to ABO ve ingiltere. Turklye'yi porco porco
etmek. Anodolu'yu Rum ve Ermeni toprog1 yopmok lcin kesin
kororh olduklon holde, Kurtulu$ SovO$i llderlerinin pekcogunun
kurtu1U$u. Sovyetler Birligi'ne kori,;1 lngillzlerle uzlO$mOkto. yo
do Amerikon mondos1 olmokto gormeleri belgelerle ociklcn-
mokto ve emperyolist Boti devletlerlnl, Tonzlmot gelenegine
uygun bicimde «koruyucu» ve ckurtor1ci» soymonin, doho son-
roki olumsuz lc ve di$ ge11$melere nosil domgosini vurdugu be-
lirtilmektedir.
lkinci Kltop'to. 1917 Rus Devrimi lie Tiirk Devrimi orosm-
doki ili$kiler. mlllicl di$ po'l ltlko ve TUrkiye'de sol okimlor tize-
rindeki etki OCiSmdon lncelenmekte, Rus Devrimi ve Komiinlzm
kOr$i Smdo Atotiirk'un ve lider kodronun tutumu tom bir oc1kl 1go
kovu$turulmokto ve Yeni Turkiye'nin kon ve ate$ cemberi ic in -
de dii;; politi kosmm blclml en i $i onlot1lmoktod1r.
«Milli Kurtulu$ Torihi »nin ilk bos1mmdo bii yuk ho cim 11 t ek
cilt olon son bolumu, okuyuculordon galen lstek uzerine. bu
kez iki kitapto toplanm1$t •r. Ocuncu Kitop'tu milli kurtul u$ ha-
reketinin sm1f sol niteligi ve onu 6tekl kurtu1U$ hareketlerinder.
ayaran 6zellik le rl ele ahnmakto, Vargo' nan «milll f eodol oristck-
ros i» diye adland1rd1g1 Anadolu egemen Slniflanno ve burok-
rosiye dayoh bir milli hareketin s1n1rlan cizilmektedir.
Dorduncu Kitop' to. Turkiye'deki ic gelii;;meleri yonlendirme·
ac isandon dii;i politikonin 6nemi belirtildikten soma. 1939 ingiliz
lttifak1 lie Atoturk donemindeki bl0klar dl$1 politikanm terke-
dili$i ve bunun lc politikado dogurdui)u sonuclar ele chnmok-
tod1r. Roosevelt ve Churchill, Kozoblonko Konferons1'ndo Cin'in
Amerikon, TUrkiye'nin ise ingiliz niifuz bolgesi oldugunu koror-
lo $tarmi$lord1r. Durum. ilgllilerce kobul edllm1$ ve 1939'dan son-
ro dill politikom1Z1n belli boi;;h amoc1, Turklye'nin koderini ABD
ve Biiyuk Britonyo'yo bog°lomoyo y6nelm1$tlr. Bu yonelii;;. 1838
lngiliz Ticoret Anloiiimas1 ve 1839 Tanzimot Fermoni iie boiiiloyon
geli$me cizgisi uzerindedlr ve 1995'1erde Ortak Pazor'o tom
uye olmaklo doruk noktosano uloi;;obilecektir.
so Lira
Te kin Yo y me vi · Ankara Cod: 51, Istanbul · Tel .: 27 69 69

Dogan Avcoglu - Milli Kurtulus Tarihi 4.cilt

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Dogan Avcoglu - Milli Kurtulus Tarihi 4.cilt

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

I - Tutucu Gti<;lerle Devrimcilik

Levent Şahverdi Arşivi

As1l savas1m1z, bundan sonra bashyor.

Kurtulu§ Sava§I kazamldlgmda Kemalistler, Millet

* Ataturk'iln daha once, Orbay - Cebesoy - Bele ilcHlsUyle

Levent Şahverdi Arşivi

onlarm onay1m al1r. Olay, Rauf Bey'in ba§aris1 diye, Meclis'-

Levent Şahverdi Arşivi

((YAi;IASIN MiLLi SALTANAT!n

Bari§ Konferans1'nda Bab1ali'ye yer bulunmadlg1

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

GAZi: «HALiFE'NiN YERi ANKARA OLAMAZ!»

lanan Vahdettin'in giderlerini, Harp, Deniz ve SOmilrge Ba-

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

MECLiS'TE HALiFE'YE BiAT SORUNU

Bu sozler de Meclis'i yab§brmaya yetmez. TartI§-

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

GAZi: «HiLAFET, BELADIR!. .. »

. Halife, bir devlet ba§kam gibi goziikmeye ve goste-

Levent Şahverdi Arşivi

CHP'NIN KURULU~ NEDENi.

Levent Şahverdi Arşivi

Ii Mticadele'yi ba§mdan beri Bol§eviklikle suclayarak, halkm

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

bekir'e kar§1 r;1kar. Karabekir, «BiiyUk Uzmanlar Kurulu» ge-

Levent Şahverdi Arşivi

1 - Meclis'te Birinci vc ikinci Gruptaki ittihatc;1lan bir-

Levent Şahverdi Arşivi

dlkme glden blr askeri dikta rejimi olacakt1r. Cumhuriyet, i:sin

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Bir usta darbe ile, b1rden gen;ekle§tirilen Cumhu-

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

iKi BA~LI CUMHURiYET! ...

Fiyasko, Istanbul'da Hilafeti;;iligin zaferi olur. Kur-

Levent Şahverdi Arşivi

* isvicre'ye yerle~en Abdiilmecit, dilnya isiam ba~kanlari- .

Levent Şahverdi Arşivi

izni verildigini belirtir. Bu arada ingiltere himayesinde krall1-

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

Levent Şahverdi Arşivi

PA~ALARIN TUTUCU VE !~BiRLiKQI PARTIS!

Meclis yenilgisinin sonucu olarak, c;ok biiyi.ik ad-

Levent Şahverdi Arşivi

~EYH SAiT AYAKLANMASI, DEVR1MLER