Retoryka – sztuka budowania artystycznej, perswazyjnej wypowiedzi ustnej lub

pisemnej, nauka o niej, refleksja teoretyczna, jak również wiedza o komunikacji słownej,
obrazowej i zachowawczej pomiędzy autorem wypowiedzi a jej odbiorcami. W starożytności
retoryka była nie tylko specjalną dziedziną nauki i sztuki, ale także ideałem życiowym, a nawet
filarem kultury. W średniowieczu została jednym z podstawowych przedmiotów szkolnych,
wykładanych w ramach jednej z siedmiu sztuk wyzwolonych. Do XIX wieku, w kulturze
europejskiej, uważano ją za niezbędny element wykształcenia. Za największych retorów
starożytności uważa się powszechnie Demostenesa i Cycerona. Począwszy od XVIII wieku
retoryka stała się w Anglii, Stanach Zjednoczonych i wielu innych państwach często używanym
środkiem wyrazu dla sił politycznych i narodowych.

Retoryka dzieli się tradycyjnie na historyczną, opisową i normatywną. Retoryka historyczna

przedstawia poszczególne tezy i poglądy w ujęciu historycznym, odróżniając specyfikę
poszczególnych krajów i epok. Retoryka opisowa jest ujęciem zwartym, systematycznym i
synchronicznym wszystkich najważniejszych, powszechnie przyjętych tez oraz ich uzasadnień.
Retoryka normatywna zajmowała się praktyczną nauką przemawiania i pisania prozą.

Definicje:
Wielorakie funkcje i różnorodne zakresy znaczeniowe terminu retoryka sprawiły, że nigdy nie
przyjęła się jej jednoznaczna, powszechnie uznawana definicja. Najczęściej wskazywano cztery
podstawowe, cząstkowe definicje retoryki:

Trzy zasady retoryki: Zwarta struktura retoryki opierała się na trzech fundamentalnych
zasadach:

Zasada organiczności, zwana także zasadą zwartości, została sformułowana przez Platona.
Zgodnie z zasadą organiczności, każde dzieło retorycznej sztuki słowa powinno być zamkniętą
całością, opartą o wewnętrzny ład i właściwy układ odpowiednich części

Zasada stosowności, zwana także zasadą taktu, mówiła o właściwym dla tematu i odbiorców
doborze środków retorycznych. Obejmowała zarówno kwestie estetyczne, etyczne, jak i
stylistyczne. Stosowność wewnętrzna polegała na zgodności myśli, słowa i rzeczy – tak,
aby odpowiednie dać rzeczy słowo. Stosowność zewnętrzna odnosiła się do zgodności między
sposobem wygłoszenia mowy a możliwościami jej odbioru przez słuchaczy.

Zasada funkcjonalności, zwana także zasadą celowości, ujmowała dzieło retoryczne jako akt
celowego działania. Zgodnie z tą zasadą, twórca winien być świadomy celu, który mu przyświeca
i odpowiednio do niego dobrać środki retoryczne.

Trzy funkcje retoryki obejmowały poznanie, odczuwanie i przeżywanie. Inaczej mówiąc,

retoryka oddziaływała na rozum, wolę i uczucia. Zdaniem Cycerona, dobry retor powinien łączyć
wszystkie trzy funkcje w jednej mowie.

Funkcja pouczająca, zwana też informującą była skierowana do intelektu odbiorcy. Wypowiedź
pełniła w jej ramach rolę nauczającą. Mówca powinien uczyć, informować i udowadniać
postawione tezy. Wypowiedź należało dostosować zarówno do tematu, jak i poziomu
intelektualnego odbiorcy.

Funkcja zniewalająca miała na celu wpłynięcie na wolę odbiorcy. Zadaniem mówcy było
nakłonienie do przyjęcia stosownej opinii czy poglądu poprzez poruszenie czy wzruszenie
odbiorcy. Istotę tej funkcji przedstawił św. Augustyn w De doctrina Christiana. Pod wpływem
zniewolenia odbiorca pragnie tego, co mu obiecujesz; lęka się tego, o czym mu powiesz, że jest
groźne; nienawidzi tego, co potępiasz; przyjmuje to, co zalecasz; żałuje tego, co przedstawiasz
jako żalu godne; cieszy się tym, o czym powiesz, że winno być powodem radości; współczuje
temu, którego niedolę postawią przed jego oczyma twe słowa; wystrzega się tego, czego mu się
wystrzegać zalecasz.
Funkcja estetyczna odwoływała się do uczuć. Jej celem było wywołanie zachwytu u odbiorcy
poprzez sprawienie mu przyjemności estetycznej. Szczególnym środkiem uwypuklenia funkcji
estetycznej były ornamenty słowne.

Trzy rodzaje retoryczne: mowa uzasadniająca, mowa osądzająca lub mowa oceniająca.
Odpowiadały one ludzkiej skłonności do radzenia czy odradzania, oskarżania lub obrony,
chwalenia lub ganienia. Doradzanie dotyczyło zawsze czasu przyszłego, osądzanie czasu
przeszłego, zaś pochwała lub nagana – czasu teraźniejszego. Podział ten wprowadził do teorii
retoryki Arystoteles, który podzielił oratorstwo na polityczne, sądowe i popisowe.

Rodzaj uzasadniający, zwany też doradczym lub deliberatywnym, obejmował wszystkie

wypowiedzi odnoszące się do czasu przyszłego, które doradzają, zachęcają, odradzają lub
zniechęcają do jakiegoś tematu, sprawy, problemu itp. Używało się go debacie, w której rozważa
się rozmaite „za” i „przeciw”, aby przekonać odbiorców do podjęcia odpowiedniej decyzji.

Rodzaj osądzający, zwany też sądowym, obejmował wypowiedzi odnoszące się do czasu
przeszłego, które oskarżały lub broniły, nadto dowodziły, że coś jest prawdziwe lub nieprawdziwe.
Zadaniem oskarżenia było przedstawienie winy, udowodnienie jej. Celem obrony było
metodyczne zbijanie zarzutów oskarżycielskich.

Rodzaj oceniający, zwany też demonstratywnym lub popisowym, obejmował wypowiedzi

dotyczące czasu teraźniejszego, zawierające pochwałę albo naganę osób, rzeczy, problemów,
wartości itp.

Trzy style retoryczne: Wypowiedź mogła zostać napisana lub wygłoszona w jednym z trzech
stylów retorycznych - niskim, średnim lub wysokim. Klasyfikacja stylów zależała od stopnia
ozdobności w zakresie słownictwa i szyku zdań, nasycenia środkami służącymi oddziaływaniu
emocjonalnemu (takimi jak figury retoryczne czy metafory) oraz sposobu rytmizacji tekstu.

Styl niski, zwany też prostym służył najlepiej celom dydaktycznym. Był stosowany przede
wszystkim w rodzaju oceniającym wypowiedzi retorycznej. Styl ten był oszczędny, jasny i
skromny, pozbawiony figur retorycznych czy metafor. Wymagał słów niewyszukanych, których
znaczenie było oczywiste dla odbiorców.

Styl średni, zwany też umiarkowanym służył do wywoływania zachwytu. Jego stosowanie było w
podręcznikach uważane za „złoty środek”, który wyważa skrajności stylu niskiego i wysokiego.
Przez teoretyków uważany był za ideał sztuki retorycznej, wymagający szczególnego wysiłku i
taktu.

Styl wysoki, zwany też wzniosłym ze względu na największą siłę oddziaływania odpowiedni był
dla tematów doniosłych, a głównym celem jego stosowania było emocjonalne oddziaływanie na
odbiorców. Wyróżniało go nasycenie środkami emocjonalnymi, zwłaszcza figurami retorycznymi i
metaforami. Wypowiedź w nim wygłoszona musiała być starannie dopracowana. Odpowiedni był
w mowach o wielkiej wadze, zachęcających do wzniosłych czynów.

Pięć zadań retoryki:

Szkielet retoryki był przedstawiany w podręcznikach zazwyczaj w oparciu o regułę pięciu zadań.
Trzy pierwsze była najbardziej istotne, gdyż zawierały zasady komponowania wypowiedzi. Dwa
ostatnie etapy dotyczyły technicznej strony wygłoszenia mowy.

Inwencja – retoryczna umiejętność wynajdywania myśli, selekcji informacji, wyboru tematu,

wyszukiwania sposobu rozwiązania postawionego problemu, gromadzenia danych itp. Zgodnie z
zasadami retoryki autor nie wymyślał bowiem tematu ani treści, ale je „wynajdywał”.

Dyspozycja, zwana niekiedy kompozycją, zajmowała się konstrukcją wypowiedzi. Temat i treść,
wynalezione dzięki inwencji, układano według określonych norm. Dzięki przestrzeganiu reguł
dyspozycji wypowiedź uzyskiwała jasność i przejrzystość oraz kształt ułatwiający zrozumienie,
wzruszenie i zachwycenie mową. Każdy motyw trzeba było we właściwy sposób przygotować tak,
aby zamknąć sedno wypowiedzi w jednym wniosku.

Elokucja, inaczej sztuka wysłowienia, zajmowała się celowym i stosownym do myśli użyciem
słów. Wynalezione w procesie inwencji i odpowiednio uporządkowane przez dyspozycję myśli,
należało w ramach elokucji ułożyć w odpowiednie słowa, czyli jak to za Kwintylianem ujął Norwid
– odpowiednie dać rzeczy słowo. Podstawową zasadą retorycznej elokucji było
podporządkowaniu stylistyki celom funkcjonalnym.

Memoria, zwana także mnemoniką, to pamięciowe opanowanie napisanego przemówienia.

Wymagała nie tylko dobrej pamięci naturalnej, ale również znajomości techniki zapamiętywania.
Sztuka pamięci, czyli pamięć „sztuczna” (w odróżnieniu od wrodzonej), miała istotne znaczenie,
dlatego teoretycy retoryki mimo zastrzeżeń, iż pamięć jest „talentem” danym z natury,
wypracowali technikę sprawnego i efektywnego zapamiętywania.

Akcja, zwana inaczej wygłoszeniem lub przedstawieniem, była ostatnim etapem wysiłku retora.
Według Arystotelesa wygłoszenie polega na odpowiednim stosowaniu głosu w celu wyrażenia
poszczególnych wzruszeń, na mówieniu głośnym, cichym i pośrednim, na używaniu wysokiego,
niskiego i pośredniego tonu, na używaniu rozmaitych rytmów, zgodnych z rozmaitymi
przedmiotami mowy. Siła głosu modulacja tonu i rytm, to trzy cechy, na które zważa mówiący.