Biologia Klasa I

Lekcja 1

Temat: Lekcja organizacyjna. Regulamin pracowni biologicznej. PSO. Biologia jako nauka.

1. Biologia to nauka badająca budowę i czynności życiowe organizmów oraz zależności

pomiędzy organizmami i ich środowiskiem.
2. Poziomy organizacji życia na Ziemi:

związki chemiczne → komórka → tkanka → narząd → układ narządów → organizm

3. Dziedziny biologiczne:
 biochemia – nauka biologiczna badająca skład chemiczny organizmów
i reakcje chemiczne zachodzące w organizmach,
 cytologia – nauka biologiczna badająca budowę i funkcjonowanie komórek,
 histologia – nauka biologiczna badająca budowę tkanek,
 morfologia – nauka biologiczna badająca budowę zewnętrzną organizmów,
 anatomia – nauka biologiczna badająca budowę wewnętrzną organizmów,
 genetyka – nauka biologiczna badająca dziedziczenie cech i zmienność
organizmów,
 ekologia – nauka biologiczna badająca zależności pomiędzy organizmami
oraz między organizmami i ich środowiskiem,
 sozologia – nauka biologiczna o ochronie przyrody,
 systematyka – nauka biologiczna opisująca i uporządkowująca organizmy
żywe,
 ewolucjonizm – nauka biologiczna badająca ewolucję organizmów żywych.

Lekcja 2

Temat: Cechy organizmów żywych.

1. Cechy organizmów żywych:

 budowa komórkowa,
 czynności (funkcje) życiowe.
2. Czynności życiowe organizmów:
 odżywianie polega na dostarczaniu organizmowi składników odżywczych,
 oddychanie polega na uwalnianiu energii warunkującej życie w procesie
spalania cukru w obecności tlenu,
 wydalanie polega na usuwaniu z organizmu zbędnych i szkodliwych substancji
powstających w komórkach,
 rozmnażanie polega na zwiększaniu liczby organizmów, co zapewnia ciągłość
trwania gatunku,
 ruch polega na przemieszczaniu się zwierząt oraz odpowiednim ustawianiu
ciała u roślin,

1
Biologia Klasa I

 wzrost i rozwój to procesy, które umożliwiają organizmom zmianę wielkości

i masy ciała oraz zmiany organizmu zachodzące w ciągu życia,
 pobudliwość (reakcje na bodźce) polega na odbieraniu sygnałów (bodźców)
z otoczenia, co umożliwia przystosowanie się do zmian zachodzących
w środowisku.

Lekcja 3

Temat: Budowa komórkowa organizmów.

1. Budowa komórki bakteryjnej:

 otoczka śluzowa,
 ściana komórkowa,
 błona komórkowa,
 cytoplazma (cytozol),
 nukleoid – kolista nić materiału genetycznego,
 ziarna substancji zapasowych (białka, tłuszcze).
2. Budowa komórki roślinnej:
 ściana komórkowa,
 błona cytoplazmatyczna,
 cytoplazma (cytozol),
 jądro komórkowe,
 chloroplasty,
 mitochondria,
 wakuola,
 ziarna substancji zapasowych (skrobia).
3. Budowa komórki zwierzęcej:
 błona komórkowa,
 cytoplazma (cytozol),
 jądro komórkowe,
 mitochondria,
 wodniczki,
 ziarna substancji zapasowych (glikogen).
4. Budowa komórki grzybowej:
 ściana komórkowa,
 błona komórkowa,
 cytoplazma (cytozol),
 jądro komórkowe,
 mitochondria,
 wodniczki,
 ziarna substancji zapasowych (glikogen).

2
Biologia Klasa I

Lekcja 4

Temat: Budowa i funkcja organelli komórkowych.

1. Organelle komórkowe to struktury komórkowe pełniące określone funkcje

w komórce.
2. Charakterystyka organelli komórkowych:

organellum budowa funkcja

komórkowe
ściana komórkowa bakterie – białko mureina, - nadaje komórce kształt
rośliny – celuloza i sztywność,
i lignina, - pełni funkcje ochronne
grzyby - chityna i obronne,
- zabezpiecza przed nadmierną
utratą wody.
błona komórkowa/ zbudowana z białek - oddziela wnętrze komórki –
cytoplazmatyczna i tłuszczów, otacza poszczególne organelle
półprzepuszczalna komórkowe,
- zapewnia transport substancji
pomiędzy komórką i otoczeniem.
cytoplazma półpłynna substancja - wypełnia komórkę,
podstawowa składająca się z wody - zachodzą tu reakcje
(cytozol) i białek biochemiczne.
jądro komórkowe - otoczka jądrowa - przechowuje i kopiuje materiał
(podwójna błona genetyczny,
komórkowa z porami), - kontroluje procesy zachodzące
- sok jądrowy (kariolimfa), w komórce.
- nici materiału
genetycznego.
chloroplast - podwójna błona - zachodzi tu fotosynteza
cytoplazmatyczna,
- stroma,
- grana.
mitochondrium - podwójna błona - zachodzi tu oddychanie
komórkowa, wewnątrzkomórkowe, czyli
- matriks (macierz), reakcja spalania glukozy
- grzebienie.
wodniczka/wakuola - błona komórkowa, - utrzymuje komórkę w stanie
- sok wakuolarny. napięcia (turgoru),
- magazynuje wodę,
- u roślin magazynuje zbędne
produkty przemiany materii.

3
Biologia Klasa I

3. Budowa jądra komórkowego:

4. Budowa chloroplastu:
5. Budowa mitochondrium:
6. Porównanie budowy komórek:

Organellum Komórka Komórka Komórka Komórka

komórkowe bakteryjna roślinna zwierzęca grzybowa
ściana komórkowa + + - +
błona komórkowa/ + + + +
cytoplazmatyczna
cytoplazma + + + +
jądro komórkowe - + + +
chloroplast - + - -
mitochondrium - + + +
wakuola/wodniczka - + + +
substancje + + + +
zapasowe białka, tłuszcze skrobia glikogen glikogen

Lekcja 5

Temat: Budowa komórkowa organizmów – ćwiczenia mikroskopowe.

1. Budowa mikroskopu świetlnego:

 statyw,
 tubus,
 okular,
 tarcza rewolweru,
 obiektyw,
 stolik z łapkami,
 śruba mikrometryczna,
 śruba mikrometryczna,
 podstawa ze źródłem światła.
2. Obserwacja mikroskopowa komórek skórki z liścia spichrzowego cebuli.
3. Obserwacja mikroskopowa komórek z owocu ligustru pospolitego.
4. Obserwacja mikroskopowa komórek z owocu pomidora.
5. Obserwacja mikroskopowa komórek z korzenia marchwi.

Lekcja 6

4
Biologia Klasa I

Temat: Systematyczny podział organizmów.

1. Systematyka to nauka biologiczna, która opisuje i uporządkowuje organizmy żywe.

2. Klasyfikacja organizmów to system uporządkowania organizmów. Wyróżniamy dwa
systemy klasyfikacji organizmów:
 system naturalny, który opiera się na pokrewieństwie pomiędzy organizmami,
 system sztuczny, który oparty jest na zewnętrznym podobieństwie pomiędzy
organizmami. System ten został stworzony przez Linneusza.
3. Jednostki systematyczne:

botanika zoologia
Królestwo Królestwo
Gromada Typ
Klasa Gromada
Rząd Rząd
Rodzaj Rodzina
Gatunek Rodzaj
Gatunek

4. Podstawową jednostką systematyczną jest gatunek. Jest to grupa osobników

podobnych do siebie, zamieszkujących określony obszar, mogących rozmnażać się.
5. W systematyce stosuje się tzw. podwójne nazewnictwo gatunków:

Człowiek rozumny (Homo sapiens)

nazwa rodzajowa nazwa gatunkowa

Lekcja 7

Temat: Sposoby odżywiania się organizmów.

1. SPOSOBY ODŻYWIANIA

organizmy samożywne (autotrofy) organizmy cudzożywne (heterotrofy)

fotosyntezujące chemosyntezujące
(rośliny) (niektóre bakterie) roślinożerne pasożyty

mięsożerne

wszystkożerne saprobionty
drapieżne padlinożerne
saprofity saprofagi

5
Biologia Klasa I

2. Fotosynteza to proces, w którym z prostych związków nieorganicznych powstają

związki organiczne. Zachodzi przy udziale chlorofilu i energii świetlnej.

energia świetlna
woda + dwutlenek węgla glukoza + tlen
chlorofil
3. Czynniki niezbędne do zajścia fotosyntezy:
 woda,
 dwutlenek węgla,
 energia świetlna,
 chlorofil,
 odpowiednia temperatura (20 - 30°C).
4. Chemosynteza to proces produkowania związków organicznych przy udziale energii
chemicznej (uzyskanej z rozkładu substancji chemicznych).
5. Saprobionty to organizmy rozkładające martwą materię organiczną (szczątki roślinne i
zwierzęce oraz odchody zwierząt). Dzielą się na:
 saprofity, czyli bakterie i grzyby rozkładające martwą materię (np. bakterie
gnilne, maślak, muchomor),
 saprofagi, czyli drobne zwierzęta bezkręgowe rozkładające martwą materię
(np. dżdżownica, larwy owadów).
6. Pasożyty to organizmy żyjące na koszt innego – żywego organizmu. Dzielą się na:
 pasożyty zewnętrzne, które bytują na powierzchni ciała żywiciela, przebijają
powłoki ciała i wysysają krew lub soki roślinne (np. komar, kleszcz, pchła,
wesz, pijawka, mszyce),
 pasożyty wewnętrzne, które żyją wewnątrz ciała żywiciela (np. tasiemiec,
glista, owsik, włosień, przywra, bakterie chorobotwórcze).
7. Rośliny owadożerne (mięsożerne) chwytają ofiarę (owady, pająki, młode żaby) przy
pomocy liści pułapkowych, a następnie trawią ciało ofiary i wchłaniają substancje
odżywcze. Do roślin owadożernych zaliczamy:
 muchołówkę,
 dzbanecznika,
 rosiczkę,
 kapturnicę,
 tłustosza,
 pływacza.

Lekcja 8

Temat: Sposoby oddychania organizmów.

1. Oddychanie to proces rozkładu glukozy w obecności tlenu, w wyniku czego uwalnia

się energia.
2. Oddychanie zachodzi w dwóch etapach:

6
Biologia Klasa I

 wymiana gazowa to wymiana tlenu i dwutlenku węgla pomiędzy organizmem,

a otoczeniem,
 oddychanie wewnątrzkomórkowe to reakcja biochemiczna spalania glukozy
w obecności tlenu, zachodzi w każdej komórce w mitochondriach:

mitochondrium

glukoza + tlen dwutlenek węgla + woda + energia

3. Niektóre bakterie i grzyby oraz pasożyty wewnętrzne oddychają w sposób beztlenowy
przeprowadzając tzw. fermentację. Jest to proces niecałkowitego rozkładu glukozy.
Wyróżniamy:
 fermentację mlekową, którą prowadzą bakterie pałeczki mlekowe:

glukoza kwas mlekowy + energia

 fermentację alkoholową, która jest prowadzona przez drożdże:

glukoza alkohol etylowy + dwutlenek węgla + energia

4. Oddychanie beztlenowe dostarcza znacznie mniejszych ilości energii niż oddychanie

tlenowe.

Lekcja 9

Temat: Bezpłciowe rozmnażanie organizmów.

1. Rozmnażanie bezpłciowe polega na wytwarzaniu nowych osobników bez udziału

gamet, czyli komórek rozrodczych (plemników i komórek jajowych). Potomstwo jest
identyczne, jak osobnik macierzysty.

2. RODZAJE ROZMNAŻANIA BEZPŁCIOWEGO

podział komórki pączkowanie rozmnażanie wegetatywne przez zarodniki

(jednokomórkowe) (drożdże, (grzyby, mszaki,
stułbia) paprotniki)
rozłogi fragmentacja
(truskawka) (fiołek)
bulwy odrosty odkłady
(ziemniak) (śliwa) (winobluszcz)
3. Podział komórki polega na wytworzeniu w komórce przewężenia, które dzieli jej
zawartość na dwie połowy, które następnie rozdzielają się i dorastają do właściwych
rozmiarów.
Podział komórki bakterii.
4. Pączkowanie polega na wytworzeniu przez organizm macierzysty małego fragmentu
(tzw. pączka), który rośnie i następnie odrywa się stając się organizmem potomnym.

7
Biologia Klasa I

Pączkowanie drożdży.
5. Zarodniki (spory) to specjalne komórki wytwarzane w zarodniach. Gdy zarodnia
dojrzeje wysypują się z niej i kiełkują w nowy organizm.
6. Rozmnażanie wegetatywne występuje u roślin i polega na wytwarzaniu nowego
osobnika z fragmentu ciała rośliny.

Lekcja 10

Temat: Płciowe rozmnażanie organizmów.

1. Rozmnażanie płciowe to rozmnażanie za pomocą gamet, czyli komórek

rozrodczych (plemników i komórek jajowych). Potomstwo jest różne od rodziców.
2. Komórki rozrodcze powstają w gruczołach rozrodczych, czyli gonadach:
 jądra (gonady męskie) – produkują plemniki,
 jajniki (gonady żeńskie) – produkują komórki jajowe.
3. Aby powstał nowy organizm musi dojść do zapłodnienia, czyli połączenia
plemnika i komórki jajowej. W efekcie zapłodnienia powstaje zygota, która
następnie dzieli się tworząc zarodek.
4. Wśród zwierząt rozmnażających się płciowo wyróżniamy:
 rozdzielnopłciowe, u których występują dwie płci: samiec i samica. Często
różnią się one wielkością i wyglądem, co nazywamy dymorfizmem
płciowym,
 obojnaki (hermafrodyty), u których jeden osobnik posiada jądra i jajniki,
a więc produkuje zarówno plemniki, jak i komórki jajowe. Obojnactwo
(hermafrodytyzm) występuje u tasiemca, dżdżownicy, ślimaków lądowych.
5. Rodzaje zapłodnienia u rozdzielnopłciowych:
 zewnętrzne – połączenie komórki jajowej i plemnika zachodzi w wodzie,
poza organizmem samicy (u ryb i płazów),
 wewnętrzne – połączenie komórki jajowej i plemnika zachodzi w drogach
rodnych samicy(owady, pająki, gady, ptaki, ssaki).
6. Rodzaje zapłodnienia u obojnaków:
 samozapłodnienie to zapłodnienie własnych komórek jajowych własnymi
plemnikami (u tasiemców),
 zapłodnienie krzyżowe polega na wymianie plemników pomiędzy dwoma
obojnakami i następnie zapłodnienie własnych komórek jajowych obcymi
plemnikami (dżdżownica, ślimaki lądowe).
7. Ze wzglądu na miejsce rozwoju zarodka zwierzęta dzielimy na:
 jajorodne, u których zarodek rozwija się w jaju,
 jajożyworodne, u których zarodek rozwija się w jaju, które znajduje się
w ciele samicy (niektóre owady, ryby, płazy i gady)
 żyworodne, u których zarodek rozwija się w ciele samicy – w macicy
(ssaki).
8. U zwierząt wyróżniamy dwa typy rozwoju:

8
Biologia Klasa I

 rozwój prosty, gdy młody osobnik jest podobny do osobnika dorosłego, ale
jest mniejszy i niezdolny do rozrodu (u ślimaków lądowych, ryb, gadów,
ptaków, ssaków),
 rozwój złożony, gdy występuje stadium larwy. Larwa jest mniejsza od
osobnika dorosłego, niezdolna do rozrodu, często różni się budową, trybem
i środowiskiem życia (u owadów, płazów).

Lekcja 11

Temat: Wirusy. Budowa, funkcje życiowe i znaczenie bakterii.

1. Wirusy wykazują cechy organizmu żywego, jak i materii nieożywionej.

2. Wirusy to formy nie mające budowy komórkowej i nie wykazujące czynności
życiowych. Jeśli dostaną się do organizmu żywiciela uaktywniają się i namnażają
się wykorzystując do tego zainfekowaną komórkę.
3. Pojedyncza aktywna cząstka wirusa to wirion.
4. Budowa wiriona:
 kapsyd (płaszcz białkowy),
 materiał genetyczny.
5. Choroby wirusowe: AIDS, grypa, różyczka, ospa wietrzna, odra, świnka,
wirusowe zapalenie wątroby.
6. Bakterie to organizmy jednokomórkowe, ponieważ zbudowane są z jednej
komórki, która pełni wszystkie funkcje życiowe.
7. Bakterie należą do organizmów bezjądrowych, ponieważ nie posiadają jądra
komórkowego.
8. Bakterie są organizmami kosmopolitycznymi, co oznacza, że są szeroko
rozpowszechnione na kuli ziemskiej.
9. Kształty komórek bakteryjnych:
 ziarniak,
 pałeczka,
 laseczka,
 przecinkowiec,
 krętek,
 śrubowiec.
10. Skupiska bakteryjne:
 dwoinka,
 czwórniak,
 paciorkowiec,
 gronkowiec,
 pakietowiec.
11. Wybrane czynności życiowe bakterii:
a) ruch – możliwy jest dzięki obecności wici lub rzęsek,
b) odżywianie:

9
Biologia Klasa I

 samożywne bakterie przeprowadzają proces fotosyntezy lub chemosyntezy,

 cudzożywne bakterie dzielimy na:
 pasożyty (bakterie chorobotwórcze: laseczka tężca, pałeczka
dżumy, przecinkowiec cholery, dwoinka zapalenia płuc),
 saprofity (bakterie gnilne),
 symbionty to bakterie żyjące w symbiozie z innymi organizmami
(bakterie brodawkowe, bakterie jelitowe). Symbioza to stałe
współżycie dwóch organizmów, z którego oba czerpią korzyści,
c) oddychanie może być tlenowe lub beztlenowe (np. fermentacja mlekowa
prowadzona przez pałeczkę mlekową),
d) rozmnażanie – przez podział komórki.
12. Niektóre bakterie potrafią tworzyć przetrwalniki czyli endospory, które pozwalają
przetrwać niekorzystne warunki. Są to twory otoczone nieprzepuszczalną osłonką.
Endospory są odporne na ekstremalne warunki środowiska i działanie substancji
chemicznych. W tym stanie mikroorganizmy mogą przeczekać niekorzystne
warunki. Gdy warunki środowiska stają się korzystne – endospory rozwijają
się w żywe komórki bakteryjne.
13. Znaczenie bakterii w przyrodzie i gospodarce człowieka.

Znaczenie pozytywne Znaczenie negatywne

 wprowadzają w obieg pierwiastki  wywołują choroby roślin,
rozkładając martwą materię zwierząt i człowieka,
organiczną,  powodują psucie się produktów
 biorą udział w procesach spożywczych,
glebotwórczych,  powodują rozkład drewna i
 jako symbionty umożliwiają innych materiałów.
zwierzętom trawienie pokarmu,
 wykorzystywane są w przemyśle
mleczarskim, serowarskim,
octowym oraz do produkcji
kiszonek,
 wykorzystywane są do
biologicznego oczyszczania
ścieków,
 wykorzystywane są do likwidacji
skutków wycieków ropy
naftowej,
 wykorzystywane są do produkcji
leków (np. insuliny,
antybiotyków),

14. Obserwacja mikroskopowa laseczki olbrzymiej.

10
Biologia Klasa I

Lekcja 12

Temat: Charakterystyka protistów.

1. Protisty to królestwo, które obejmuje organizmy jedno – lub wielokomórkowe,

beztkankowe, zamieszkujące różne środowiska.

2. PROTISTY

protisty roślinopodobne pierwotniaki protisty grzybopodobne

(okrzemki, (pantofelek, (śluzowce,
euglena zielona, ameba – pełzak, lęgniowce)
morszczyn, zarodziec malarii,
bruzdnice) świdrowiec,
toksoplazma
rzęsistek pochwowy)

3. Protisty roślinopodobne to organizmy jedno – lub wielokomórkowe, samożywne.

Ich przedstawicielem jest euglena zielona. Jest ona samożywna dzięki obecności
chloroplastów, ale w warunkach niedoboru światła może odżywiać się
cudzożywnie.
4. Budowa eugleny zielonej:
 wić,
 plamka oczna,
 jadro komórkowe,
 chloroplasty,
 wodniczka tętniąca.
5. Obserwacja mikroskopowa eugleny zielonej.
6. Pierwotniaki to protisty zwierzęce – organizmy jednokomórkowe, cudzożywne.
Ich przedstawicielem jest pantofelek. Zasiedla on wody słodkie, porusza się za
pomocą rzęsek, jest cudzożywny – żywi się bakteriami i innymi pierwotniakami.
7. Budowa pantofelka:
 rzęski,
 błona komórkowa,
 jądro duże,
 jądro małe,
 otwór gębowy,
 wodniczki pokarmowe,
 wodniczki tętniące.
8. Obserwacja mikroskopowa pantofelka.
9. Protisty grzybopodobne to:

11
Biologia Klasa I

 śluzowce to organizmy cudzożywne, poruszające się ruchem

pełzakowatym,
 lęgniowce to organizmy wodne, saprofityczne lub pasożytnicze.
Zbudowane są z komórek zawierających kilka jąder komórkowych
(komórczaków).

Lekcja 13

Temat: Glony jako grupa ekologiczna.

1. Glony to grupa organizmów posiadających następujące cechy:

 są samożywne – zawierają chlorofil i przeprowadzają fotosyntezę,
 są beztkankowe – nie mają tkanek, ani organów,
 żyją w środowisku wodnym lub lądowym wilgotnym,
 rozmnażają się bezpłciowo (podział komórki, zarodniki lub fragmentacja
plechy).
2. Podział glonów:
 bakterie (sinice),
 protisty roślino podobne:
 eugleniny (euglena zielona),
 brunatnice (listownica, morszczyn),
 okrzemki,
 bruzdnice,
 rośliny:
 zielenice (chlorella, pierwotek, toczek, skrętnica, gałęzatka, ulwa =
sałata morska)
 krasnorosty (widlik).

3. BUDOWA GLONÓW

jednokomórkowe wielokomórkowe
(chlorella,
pierwotek, kolonijne plechowate
okrzemki) (toczek, (morszczyn,
skrętnica) listownica,
gałęzatka,
ulwa,
widlik)
4. Przedstawicielem glonów jednokomórkowych jest słodkowodna chlorella.
Budowa chlorelli:
 ściana komórkowa,
 cytoplazma,
 jądro komórkowe,

12
Biologia Klasa I

 miseczkowaty chloroplast.
Obserwacja mikroskopowa chlorelli.
5. Glony mogą występować w postaci kolonii. Kolonia to skupisko komórek
połączonych ze sobą przez całe życie. Przykładem glonu kolonijnego jest
słodkowodna skrętnica, która tworzy nitkowate kolonie.
Budowa skrętnicy:
 pojedyncza komórka skrętnicy,
 ściana komórkowa,
 jądro komórkowe,
 wstęgowaty, spiralnie skręcony chloroplast.
Obserwacja mikroskopowa skrętnicy.
6. Glony wielokomórkowe zaliczane są do plechowców, czyli organizmów, których
ciało nie jest podzielone na tkanki, ani organy.
Obserwacja makroskopowa morszczynu pęcherzowatego.
Obserwacja makroskopowa krasnorostu – widlika.
7. Znaczenie glonów w przyrodzie i gospodarce człowieka:

Znaczenie pozytywne Znaczenie negatywne

 wchodzą w skład planktonu,  zapychają filtry wodne
 produkują tlen, utrudniając przepływ wody,
 stanowią pokarm (pasze) dla  obrastają i obciążają statki,
zwierząt,  mogą powodować zakwity
 wykorzystywane są w przemyśle wód, czyli zmętnienie wody na
spożywczym do produkcji skutek masowego rozwoju
galaretek, lodów, majonezu, glonów, prowadzi to do
deficytu tlenu i wymierania
 wykorzystywane są do
zwierząt wodnych.
biologicznego oczyszczania
ścieków,
 wykorzystywane są w przemyśle
kosmetycznym,
 wykorzystywane są do produkcji
leków (np. antybiotyków).

Lekcja 14

Temat: Budowa, funkcje życiowe i znaczenie grzybów.

1. Grzyby to królestwo organizmów, które posiadają następujące cechy:

 są jedno – lub wielokomórkowe,
 ich komórki mają ścianę komórkową zbudowaną z chityny,
 są plechowcami (ich ciało nie jest podzielone na tkanki, ani organy),
 są cudzożywne,

13
Biologia Klasa I

 zasiedlają miejsca ciepłe i wilgotne.

2. Przedstawicielem jednokomórkowych grzybów są drożdże:
 występują na skórce liści i owoców,
 są cudzożywne – żywią się cukrami,
 oddychają beztlenowo przeprowadzając fermentację alkoholową,
 rozmnażają się bezpłciowo przez pączkowanie.
3. Obserwacja mikroskopowa drożdży (rozmaz).
4. Grzyby wielokomórkowe mają ciało zwane grzybnią. Zbudowane jest ono z
nitkowatych strzępek. Grzybnia porasta podłoże.
Budowa grzyba kapeluszowego:
 grzybnia zbudowane ze strzępek,
 owocnik:
 trzon,
 kapelusz z warstwą zarodnikotwórczą.
5. Czynności życiowe grzybów:
a) odżywianie – cudzożywne:
 saprofity (maślak, muchomor, pleśniak biały),
 pasożyty (huba drzewna, grzyby chorobotwórcze wywołujące grzybice),
 symbionty:
 mikoryza to symbioza grzybów kapeluszowych z korzeniami drzew
(maślak i sosna, koźlarz i brzoza, borowik i dąb, sosna lub buk),
 porosty to organizmy powstałe z symbiozy jednokomórkowych glonów
i grzybów,
b) oddychanie tlenowe,
c) rozmnażanie bezpłciowe przez zarodniki.
6. Znaczenie grzybów w przyrodzie i gospodarce człowieka.

Znaczenie pozytywne Znaczenie negatywne

 są źródłem pokarmu dla zwierząt,  wywołują choroby zwierząt
 rozkładają obumarłe liście i ludzi (grzybice) oraz roślin,
i gałęzie, przez co włączają  powodują rozkład drewna,
pierwiastki w obieg materii,  powodują psucie się produktów
 wchodząc w mikoryzę z spożywczych.
roślinami usprawniają ich
funkcjonowanie,
 wykorzystywane są w przemyśle
spożywczym ze względu na
walory smakowe (suszone i
marynowane),
 wykorzystywane są do produkcji
leków (np. antybiotyku

14
Biologia Klasa I

penicyliny).

7. Obserwacja mikroskopowa strzępka grzybni.

8. Doświadczenie:
 cel: badanie wpływu dwutlenku węgla na wodę wapienną,
 wykonanie: do zlewki z wodą wapienną wdmuchiwane jest powietrze z płuc,
 obserwacja: pod wpływem powietrza z płuc woda wapienna mętnieje,
 wniosek: powietrze z płuc zawiera dwutlenek węgla, który reaguje z wodą
wapienną dając nierozpuszczalną substancję (węglan wapnia).
9. Doświadczenie:
 cel: badanie wydzielania dwutlenku węgla przez drożdże,
 wykonanie: probówka z roztworem drożdży i cukru, probówka z wodą
wapienną,
 obserwacja: pod wpływem gazu wydzielanego przez drożdże woda wapienna
mętnieje,
 wniosek: drożdże przeprowadzają fermentację, w wyniku której wydzielają
dwutlenek węgla.

Lekcja 15

Temat: Porosty – organizmy symbiotyczne.

1. Porosty to organizmy powstałe z symbiozy grzybów i jednokomórkowych glonów.

Grzyb otrzymuje od glonów produkty fotosyntezy, a glon otrzymuje od grzyba wodę
z solami mineralnymi.
2. Porosty występują w środowisku lądowym. Porastają glebę, skały, korę drzew i beton.
3. Porosty należą do plechowców, ponieważ ich ciało nie jest podzielone na tkanki, ani
organy.
4. Rodzaje plech porostów:

Plecha Charakterystyka Przedstawiciel

skorupiasta plecha ściśle przylegająca do podłoża wzorzec geograficzny,
misecznica jadalna
listkowata plecha odstaje od podłoża i jest złotorost ścienny,
pofałdowana granicznik płucnik,
tarczownica skalna,
krzaczkowata plecha jest rozgałęziona płucnica islandzka,
i przymocowana do podłoża w jednym brodaczka,
miejscu chrobotek reniferowy,
mąkla tarniowa

5. Obserwacja mikroskopowa przekroju poprzecznego przez plechę porostu.

6. Obserwacja makroskopowa okazów porostów naziemnych:
 chrobotek reniferowy,
15
Biologia Klasa I

 chrobotek alpejski,
 chrobotek kieliszkowaty,
 chrobotek leśny,
 chrobotek widlasty,
 chrobotek wysmukły,
 płucnica islandzka,
 rogaczka kolczasta.
7. Znaczenie porostów w przyrodzie:
 stanowią pożywienie dla zwierząt (renifery, piżmowoły),
 stanowią schronienie dla bezkręgowców,
 wykorzystywane są do budowy gniazd przez ptaki,
 są organizmami pionierskimi – zasiedlają tereny, na których nie występowały
dotąd inne organizmy (np. skały, beton). Ich szczątki przyczyniają się do
powstawania gleby,
 są bioindykatorami, czyli biowskaźnikami stopnia zanieczyszczenia powietrza
(obecność i wygląd plech porostów wskazuje stopień zanieczyszczenia
powietrza dwutlenkiem siarki),
 wykorzystywane są w farmacji,
 wykorzystywane są w przemyśle perfumeryjnym, gdyż produkują związki
zapachowe.

Lekcja 16

Temat: Powtórzenie wiadomości – jedność i różnorodność organizmów.

Lekcja 17

Temat: sprawdzian wiadomości – jedność i różnorodność organizmów.

16
Biologia Klasa I

Lekcja 18

Temat: Tkanki roślinne. Budowa i funkcje tkanki twórczej oraz okrywającej.

3. Tkanka to zespół komórek o podobnej budowie pełniących określone funkcje

w organizmie. Tkanki są elementami budującymi organy roślinne: korzeń, łodygę,
liść, kwiat i owoc.
4. Podział tkanek roślinnych:
 twórcze (merystemy) – w których komórki intensywnie się dzielą
i są niezróżnicowane,
 stałe – w których komórki są zróżnicowane i wykonują różne funkcje:
 okrywające,
 miękiszowe,
 przewodzące,
 wzmacniające.
5. Tkanka twórcza zbudowana jest z żywych komórek o cienkich ścianach i dużych
jądrach komórkowych. Jej komórki nieustannie dzielą się, co powoduje wzrost
rośliny. Dzieli się na:
 merystem (stożek wzrostu) znajduje się na szczycie korzenia i łodygi,
odpowiada za wzrost rośliny na długość,
 miazga (kambium) występuje w postaci warstwy komórek pomiędzy drewnem,

a łykiem i odpowiada za przyrost wtórny rośliny na grubość.

6. Tkanka okrywająca okrywa ciało rośliny i pełni funkcje ochronne. Zbudowana jest
z komórek ściśle do siebie przylegających. Tkanka okrywająca dzieli się na:
 skórkę, która dzieli się na:
 epidermę, która pokrywa pęd,
 ryzodermę, która pokrywa korzeń,
 korek, który występuje na powierzchni łodygi i korzenia, gdzie zachodzi przyrost
na grubość (u roślin wieloletnich).

cecha skórka korek

epiderma ryzoderma

budowa zbudowana z jednej zbudowana z jednej zbudowany z kilku

warstwy komórek: warstwy komórek: warstw komórek:
- żywych, - żywych, - martwych,
- wysyconych kutyną - niektóre - wypełnionych
(substancją o uwypuklają się na powietrzem,
charakterze zewnątrz tworząc - o zgrubiałych
woskowym), która włośniki, które ścianach
tworzy warstwę chłoną wodę komórkowych
nieprzepuszczalną
dla wody i powietrza,

17
Biologia Klasa I

zwaną kutykulą

funkcja - chroni przed urazami - ochronna - chroni roślinę przed

mechanicznymi, - pobieranie z gleby mrozem, utratą wody,
- chroni przed wody z solami wnikaniem
nadmierną utratą mineralnymi mikroorganizmów
wody chorobotwórczych,
- nie przepuszcza
wody i powietrza

wymiana poprzez aparaty nieznaczna poprzez przetchlinki

gazowa szparkowe
(oddychanie,
fotosynteza)

Lekcja 19

Temat: Budowa i funkcje tkanki miękiszowej, przewodzącej oraz wzmacniającej

1. Tkanka miękiszowa (miękisz) wypełnia znaczną część rośliny. Zbudowana

jest z żywych, luźno ułożonych komórek, pomiędzy którymi występują wolne
przestrzenie zwane przestworami międzykomórkowymi. Komórki miękiszu
zachowują zdolność do podziałów i odróżnicowania dzięki czemu odgrywają istotną
rolę w zjawiskach regeneracyjnych.
2. Podział tkanek miękiszowych:
 miękisz zasadniczy – wypełnia przestrzenie pomiędzy innymi tkankami
w roślinie,
 miękisz asymilacyjny (chlorenchyma) – występuje w liściach i łodygach, zawiera
chloroplasty, w nim zachodzi fotosynteza, dzieli się na:
 miękisz palisadowy, którego komórki są wydłużone i przylegają
do siebie, zawiera bardzo liczne chloroplasty,
 miękisz gąbczasty, którego komórki są okrągłe i luźno ułożone, dzięki
czemu krąży pomiędzy nimi powietrze (uczestniczy w wymianie
gazowej),
 miękisz powietrzny (aerenchyma) – tworzy przestrzenie wypełnione powietrzem,
co zmniejsza ciężar rośliny i przewietrza ją (występuje u roślin wodnych
i błotnych),
 miękisz spichrzowy – pełni funkcję magazynującą, gromadzi materiały
zapasowe, występuje w organach spichrzowych roślin (owocach, nasionach
i korzeniach).
3. Tkanka przewodząca przewodzi wodę z solami mineralnymi oraz asymilaty (produkty
fotosyntezy) do wszystkich części roślin.
Podział tkanek przewodzących:

18
Biologia Klasa I

drewno (tkanka naczyniowa, ksylem) – martwa tkanka transportująca wodę

z solami mineralnymi z korzenia do pozostałych części rośliny. Skład drewna:
 cewki – martwe komórki o kształcie wydłużonym, wrzecionowatym,
z silnie zdrewniałą ścianą komórkową. W ich ścianie komórkowej
znajdują się jamki, poprzez które przenika woda z solami mineralnymi,
 naczynia – twory składające się z szeregu martwych komórek zwanych
członami naczyń, w których zanikły ściany poprzeczne. Przewodzą wodę
z solami mineralnymi. Ich ściany wzmocnione są zgrubieniami
o kształcie obrączkowym, spiralnym, siatkowatym lub jamkowatym,
 włókna drzewne – elementy wzmacniające,
 miękisz drzewny – element spichrzowy,
 łyko (tkanka sitowa, floem) – żywa tkanka transportująca asymilaty (produkty
fotosyntezy) z liści do pozostałych części roślin. W skład łyka wchodzą:
 rurki sitowe – twory złożone z szeregu żywych komórek sitowych,
w których ściany poprzeczne są perforowane (zawierają otwory zwane
porami). Poprzez pory przenika cytoplazma sąsiednich komórek,
 komórki towarzyszące (przyrurkowe) znajdujące się obok rurek sitowych,
 włókna łykowe – element wzmacniający,
 miękisz łykowy – element spichrzowy.
4. Tkanka wzmacniająca stanowi szkielet rośliny, który chroni jej wnętrze przed
uszkodzeniami mechanicznymi. Umożliwia wzrost roślin w górę oraz warunkuje
elastyczność i sztywność. Jej komórki mają zgrubiałe ściany, a ich odpowiednie
rozmieszczenie w roślinie gwarantuje wytrzymałość na masę liści, owoców lub wiatr.
Podział tkanek wzmacniających:
 zwarcica (kolenchyma) – zbudowana jest z komórek żywych, w których ściana
komórkowa posiada zgrubienia. Dzieli się na:
 kolenchymę płatową, która posiada zgrubienia pomiędzy jedną, a drugą
warstwą komórek w miejscu, w którym warstwy stykają się (nie na około
komórki),
 kolenchymę kątową, która posiada zgrubienia w rogach komórek,
 twardzica (sklerenchyma) – zbudowana jest z komórek martwych, po których
pozostały same, bardzo grube, zdrewniałe ściany komórkowe. Sklerenchyma
występuje w postaci:
 włókien sklerenchymatycznych, które mają postać wydłużoną (len),
 komórek kamiennych, które mają kształt okrągławy (owoc gruszy, pestki
owoców, łupiny orzechów).

Lekcja 20 i 21

Temat: Tkanki roślinne – ćwiczenia mikroskopowe.

5. Obserwacja mikroskopowa skórki czosnku.

6. Obserwacja mikroskopowa aparatu szparkowego w epidermie liścia irysa.
7. Obserwacja mikroskopowa miękiszu zasadniczego z łodygi powojnika.

19
Biologia Klasa I

8. Obserwacja mikroskopowa miękiszu asymilacyjnego z liścia jabłoni.

9. Obserwacja mikroskopowa miękiszu powietrznego z łodygi wywłócznika.
10. Obserwacja mikroskopowa kolenchymy kątowej z łodygi ziemniaka
11. Obserwacja mikroskopowa sklerenchymy z łodygi lnu.
12. Obserwacja mikroskopowa komórek kamiennych (sklereidów) z owocu gruszy.

Lekcja 22

Temat: Budowa, funkcje i modyfikacje korzenia.

7. Funkcje korzenia:
 pobiera z gleby wodę z rozpuszczonymi solami mineralnymi,
 utrzymuje roślinę w podłożu.
8. Pobieranie wody i transportowanie jej w górę rośliny zachodzi dzięki następującym
procesom:
 parcie korzeniowe to zjawisko wypierania wody przez korzeń do łodygi i liści
– przyczynia się ono do krążenia soków roślinnych, zwłaszcza przed
pojawieniem się pierwszych liści,
 transpiracja to zjawisko parowania wody z powierzchni rośliny. Para wodna
wydalana jest przez aparaty szparkowe oraz przetchlinki. Ubytek wody
w wyniku transpiracji jest uzupełniany przez pobieranie wody poprzez korzeń
– woda parująca z powierzchni rośliny warunkuje istnienie ciągłego strumienia
wody płynącego przez roślinę.
9. W woda pobierana jest przez włośniki znajdujące się na ryzodermie, następnie
przenika przez cienkościenne komórki przepustowe śródskórni i okolnicy, po czym
wnika do naczyń i cewek drewna, którymi jest transportowana w górę rośliny.
10. Wszystkie rośliny, z wyjątkiem roślin wodnych biernie unoszonych, są na stałe
przytwierdzone do gleby. Rozchodzące się we wszystkie kierunki, silnie rozgałęzione
korzenie zabezpieczają roślinę przed wyrwaniem.
11. Wszystkie korzenie danej rośliny tworzą system korzeniowy. Wyróżniamy dwa
systemy korzeniowe:
 system palowy składa się z jednego grubego korzenia głównego, od którego
odchodzą korzenie boczne (np. sosna, jałowiec oraz dwuliścienne, np. mniszek
pospolity, dąb),
 system wiązkowy składa się z wiązki korzeni o podobnej długości i grubości
(jednoliścienne, np. cebula, trawy, tulipan).
12. Korzenie przybyszowe to korzenie wyrastające z pędu (łodygi, liści). Mogą
współistnieć z korzeniem głównym lub zastępować go.
13. Budowa zewnętrzna (morfologiczna) korzenia:
 stożek wzrostu (merystem twórczy) okryty ochronną czapeczką, w którym
następują podziały komórek i zwiększanie ich liczby,
 strefa wydłużania komórek, w której powstałe w stożku wzrostu komórki
ulegają wydłużaniu, w wyniku czego korzeń rośnie,

20
Biologia Klasa I

 strefa włośnikowa, w której na ryzodermie znajdują się liczne włośniki

pobierające wodę. Włośniki znacznie zwiększają powierzchnię chłonną
korzenia. W tej strefie następuje różnicowanie się komórek tkanki twórczej
w tkanki stałe,
 strefa korzeni bocznych, w której od korzenia odrastają korzenie boczne.
14. Obserwacja mikroskopowa stożka wzrostu korzenia cebuli.
15. Budowa wewnętrzna (anatomiczna) korzenia:
 ryzoderma z włośnikami,
 kora pierwotna (miękisz),
 śródskórnia (endoderma),
 okolnica (perycykl),
 walec osiowy,
 drewno pierwotne (tkanka naczyniowa),
 łyko pierwotne (tkanka sitowa).
16. Demonstracja budowy morfologicznej i anatomicznej korzenia z wykorzystaniem
modelu.
17. Modyfikacje korzenia to przekształcenia w budowie korzenia ze względu
na dodatkowe funkcje, jakie pełni:

Korzeń Budowa i funkcja Rośliny

zmodyfikowany

korzenie wyrastające pionowo w górę niektóre rośliny klimatu

oddechowe odgałęzienia korzeni podziemnych, ciepłego rosnące
(pneumatofory) posiadają dobrze rozwinięty miękisz na terenach bagnistych,
powietrzny (aerenchymę), który np. cypryśnik błotny
dostarcza do komórek tlen i dwutlenek i namorzyny
węgla

korzenie stabilizują roślinę rosnącą na grząskim drzewa i krzewy rosnące

podporowe podłożu. Są to korzenie przybyszowe na terenach podmokłych,
ukośnie wrastające w ziemię,
wyrastające z łodygi z różnych np. namorzyny
wysokości nad ziemią

korzenie pełnią funkcję organów marchew,

spichrzowe magazynujących substancje pietruszka,
pokarmowe, są grube i mięsiste – burak, seler,
charakteryzują się silnie rozrośniętym chrzan, rzodkiewka
miękiszem spichrzowym

korzenie czepne korzenie przybyszowe wyrastające bluszcz pospolity

z łodygi pnączy, przyczepiają pęd

21
Biologia Klasa I

do podpór i ułatwiają wspinanie się

ssawki korzenie służące do pobierania pasożyty: zaraza żółta,

(haustoria) od roślin żywicielskich wody z solami kanianka, łuskiewnik,
mineralnymi (półpasożyty) półpasożyty: jemioła
lub wody i asymilatów (pasożyty)

korzenie korzenie przybyszowe, które są wiele epifitów (roślin

asymilacyjne zielone i przeprowadzają fotosyntezę. wykorzystujących inne
rośliny jako podłoże),
np. storczyki

korzenie służą do pobierania pary wodnej epifity w dżungli

powietrzne z atmosfery tropikalnej
(głównie storczykowate)

Lekcja 23

Temat: Budowa, funkcje i modyfikacje łodygi.

1. Funkcje łodygi:
 utrzymuje liście, kwiaty i owoce,
 transportuje wodę z korzenia oraz substancje odżywcze (asymilaty – produkty
fotosyntezy) z liści.
2. Pęd to nadziemna część rośliny złożona z łodygi, będącej osią pędu, oraz osadzonych
na niej organów bocznych – liści. Liście osadzone są na łodydze w regularnych
odstępach. Miejsca, z których wyrastają nazywają się węzłami. Dzielą one łodygę
na odcinki – międzywęźla. W fazie rozmnażania rośliny pęd wytwarza również kwiaty

i owoce.
3. Obserwacja makroskopowa łodygi rośliny zielnej.
4. Zawiązek przyszłorocznego pędu to pąk. Ze względu na umiejscowienie wyróżniamy:
 pąk szczytowy – występuje na wierzchołkach pędów, na pędzie głównym jest
najczęściej największym pąkiem,
 pąki boczne (pąki kątowe) – występują wzdłuż pędów pod pąkami
szczytowymi, najczęściej w pachwinach liści.
Zależnie od zawartości wyróżnia się:
 pąki kwiatowe z których wyrastają tylko kwiaty (tulipan, magnolia, brzoza),
 pąki liściowe, z których rozwijają się ulistnione pędy,
 pąki mieszane, które zawierają kwiatostany wraz z kilkoma liśćmi u nasady
(jabłoń, głóg, jarząb).
5. Rodzaje łodyg:
 zdrewniałe – trwałe (drzewa i krzewy),

22
Biologia Klasa I

 zielne – nietrwałe, obumierające pod koniec sezonu wegetacyjnego (rośliny

jednoroczne, rośliny dwuletnie, byliny):


nadziemne:

wzniesione (słonecznik, tulipan),

płożące (dynia, ogórek),

pnące (winorośl, winobluszcz),

podziemne:

kłącze – zgrubiały pęd podziemny pełniący funkcję organu
spichrzowego i przetrwalnikowego, a także służący
do rozmnażania wegetatywnego. Nie posiada liści – zamiast
nich występują łuski (pozbawione chloroplastów). Z węzłów
kłącza wyrastają korzenie przybyszowe, z pędów bocznych –
pęd nadziemny (szparagi, konwalia, perz właściwy),
 bulwa to zgrubiała podziemna część pędu pozbawiona liści,
pełniąca funkcje spichrzowe, przetrwalnikowe oraz służąca
do rozmnażania wegetatywnego (ziemniak),
 cebula to podziemna, przekształcona część pędu o funkcjach
spichrzowych, przetrwalnikowych oraz biorąca udział
w rozmnażaniu wegetatywnym. Składa się z silnie skróconej
łodygi zwanej piętką, liści spichrzowych i liści ochronnych.
6. Budowa anatomiczna łodygi:

Rośliny jednoliścienne Rośliny dwuliścienne

 skórka,  skórka,
 tkanka wzmacniająca,  kora pierwotna:
 tkanka miękiszowa (zasadnicza),  tkanka wzmacniająca,
 wiązki przewodzące składające się z  miękisz asymilacyjny,
łyka i drewna, są licznie rozrzucone  endoderma zawierająca
na przekroju łodygi skrobię,
 walec osiowy:
 wiązki przewodzące
składające się z łyka
i drewna przedzielonych
miazgą (kambium),
ułożone są w postaci
pierścienia,
 rdzeń zbudowany z
tkanki miękiszowej

7. Obserwacja mikroskopowa przekroju łodygi rośliny jednoliściennej.

8. Obserwacja mikroskopowa przekroju łodygi rośliny dwuliściennej.

23
Biologia Klasa I

9. Modyfikacje, czyli przekształcenia łodygi:

Łodyga Budowa i funkcja Rośliny

zmodyfikowana

bulwa zgrubiała podziemna część pędu ziemniak

pozbawiona liści, pełniąca funkcje
spichrzowe, przetrwalnikowe
oraz służąca do rozmnażania
wegetatywnego

kłącze zgrubiały pęd podziemny pełniący szparagi, konwalia,

funkcję organu spichrzowego perz właściwy
i przetrwalnikowego, a także służący
do rozmnażania wegetatywnego. Nie
posiada liści – zamiast nich występują
łuski (pozbawione chloroplastów).
Z węzłów kłącza wyrastają korzenie
przybyszowe, z pędów bocznych –
pęd nadziemny

cebula podziemna, przekształcona część pędu cebula, krokus, tulipan,

o funkcjach spichrzowych, narcyz, hiacynt, czosnek,
przetrwalnikowych oraz biorąca udział śnieżyczka przebiśnieg
w rozmnażaniu wegetatywnym.
Składa się z silnie skróconej łodygi
zwanej piętką, liści spichrzowych
i liści ochronnych

rozłogi wydłużone pędy roślin płożące się tuż truskawki, poziomki

nad powierzchnią ziemi. Jeśli dotkną
gleby zakorzeniają się tworząc nową
roślinę. Po obumarciu rośliny
macierzystej lub oderwaniu się od
niej, stają się samodzielnymi roślinami

ciernie wyrostki ostro zakończone, chroniące śliwa tarnina, akacja

rośliny przed zjedzeniem przez
zwierzęta roślinożerne, będące
przekształconymi liśćmi lub pędami

24
Biologia Klasa I

wąsy czepne organy czepne, cienkie, wrażliwe na winorośl, winobluszcz,

dotyk i pod wpływem bodźca męczennica
mechanicznego owijające się dookoła
podpory. Wąsy pędowe są
przekształconymi łodygami, na
których mogą występować szczątkowe
liście oraz kwiaty

źdźbło zielna łodyga, wytrzymała trawy

mechanicznie, składa się z pustych
międzywęźli oraz pełnych węzłów
(kolanek)

Lekcja 24

Temat: Budowa, funkcja i modyfikacje liścia.

1. Funkcje liścia:
 odżywia roślinę na drodze fotosyntezy,
 dzięki obecności aparatów szparkowych bierze udział w wymianie gazowej,
 dzięki obecności aparatów szparkowych przeprowadza transpirację,
czyli parowanie wody z powierzchni rośliny,
 przeprowadza gutację, czyli wydzielanie wody w postaci ciekłej
z rozpuszczonymi solami mineralnymi oraz związkami organicznymi poprzez
specjalne szparki wodne (np. truskawka, nasturcja, zboża, difenbachia).
2. Budowa morfologiczna (zewnętrzna) liścia.
3. Obserwacja makroskopowa liścia lipy i szpilki sosny.
4. Rodzaje liści:
 pojedyncze – składają się z jednej blaszki liściowej:
 złożone – składają się z kilku blaszek liściowych osadzonych na wspólnej osi:
 dłoniasto złożone – liście promieniście odchodzą od ogonka liściowego
(kasztanowiec),
 pierzasto złożone – liście ułożone są wzdłuż osi liściowej (jarzębina,
akacja, jesion).
5. Ulistnienie – sposób rozmieszczenia liści na łodydze oraz względem siebie:
 skrętoległe – z węzła wyrasta jeden liść, liście obiegają łodygę spiralnie,
 naprzeciwległe – z węzła wyrastają dwa liście ustawione naprzeciw siebie,
pary liści ułożone są w jednej płaszczyźnie,
 okółkowe – kilka liści wyrastających z jednego węzła na łodydze.
6. Osadzenie liścia na łodydze:
 liście ogonkowe – posiadają ogonek liściowy,
 liście bezogonkowe (siedzące) – nie mają ogonka liściowego.

25
Biologia Klasa I

7. Unerwienie (nerwacja, użyłkowanie) liścia jest utworzone przez wiązki przewodzące:

 równoległe – z nasady liścia wybiega kilka nerwów ustawionych równolegle
lub łukowato,
 dłoniaste – z nasady liścia wybiega kilka wiązek pierwszego rzędu, które
rozchodzą się promieniście,
 pierzaste – z nasady blaszki liściowej wybiega nerw główny jako przedłużenie
ogonka liściowego, od którego odchodzą nerwy boczne.
8. Budowa anatomiczna (wewnętrzna) liścia:
 skórka – epiderma pokryta jest kutykulą składającą się z wosków i pektyn,
zawiera aparaty szparkowe, może być pokryta włoskami pełniącymi funkcje
ochronne przed drobnymi roślinożercami. Aparaty szparkowe znajdują
się w epidermie po dolnej stronie liścia, natomiast w liściach pływających
i u roślin jednoliściennych znajdują się w epidermie górnej liścia,
 miękisz asymilacyjny (chlorenchyma): palisadowy i położony poniżej
gąbczasty,
 wiązki przewodzące tworzące nerwację liścia.
9. Demonstracja budowy liścia z wykorzystaniem modelu.
10. Obserwacja mikroskopowa przekroju przez liść jabłoni.
11. Liści w obrębie jednej rośliny dzielą się na:
 liścienie, które powstają w zarodku roślin nasiennych (jednoliścienne,
dwuliścienne) i odżywiają młodą roślinę po wykiełkowaniu dopóki
nie wyrosną liście właściwe (asymilujące),
 liście właściwe (asymilacyjne), które odżywiają roślinę,
 liście pąkowe, które tworzą łuski pąkowe chroniące zawiązki pędu, liści
i kwiatu.
12. Modyfikacje liści:

Łodyga Budowa i funkcja Rośliny

zmodyfikowana

liść spichrzowy gromadzi materiały zapasowe cebula, aloes

lub wodę umożliwiając roślinie
przetrwanie okresów niesprzyjających
dla pobierania ze środowiska wody lub
substancji pokarmowych

liść czepny służy do przytwierdzania wiotkiej groch, groszek, wyka,

(wąs czepny) łodygi do podpór i wspinania się w soczewica
górę, co ułatwia dostęp do światła

liść wabiący liść przykwiatowy przywabiający gwiazda betlejemska,

zwierzęta zapylające roślinę wilczomlecz

liść pułapkowy stanowi pułapkę do chwytania rośliny owadożerne:

owadów oraz trawienia ich ciała dzbanecznik, kapturnica,

26
Biologia Klasa I

rosiczka, muchołówka

ciernie służą do obrony przed roślinożercami kaktusy

Lekcja 25

Temat: Budowa, rozwój i znaczenie mszaków w przyrodzie.

1. Mszaki to grupa roślin, które posiadają następujące cechy:

 występują w środowisku lądowym wilgotnym – żyją na ziemi, skałach, korze
drzew oraz w miejscach silnie nawodnionych, np. mokradłach, kilka gatunków
jest wodnych,
 są higrofitami, co oznacza, że są wilgociolubne,
 są odporne na niskie temperatury i małą ilość światła,
 należą do prymitywnych organowców, czyli roślin zbudowanych z tkanek
i organów,
 w ich ciele można wyróżnić:
 łodyżkę – pionową, wznoszącą do góry listki,
 listki – płaskie i gęsto osadzone, prowadzące fotosyntezę
oraz pobierające wodę z opadów,
 chwytniki (ryzoidy) – przytwierdzające roślinę do podłoża
(nie pobierające jednak wody),
 w budowie anatomicznej występują tkanki: okrywająca (skórka z aparatami
szparkowymi), miękiszowa, przewodząca i wzmacniająca,
 występuje u nich przemiana pokoleń, czyli kolejne następowanie po sobie:
 gametofitu, czyli pokolenia płciowego, wytwarzającego gamety:
komórki jajowe i plemniki,
 sporofitu, czyli pokolenia bezpłciowego rozmnażającego się poprzez
zarodniki (spory),
 pokoleniem dominującym jest samożywny gametofit, który ma postać
ulistnionej łodyżki z chwytnikami,
 sporofit jest cudzożywny – żyje na koszt gametofitu, ma postać bezlistnej
łodyżki (tzw. sety) zakończonej zarodnią. Zarodnia (puszka zarodnionośna)
jest zamknięta wieczkiem, które otwiera się, gdy zarodniki (spory) są dojrzałe
umożliwiając ich wysyp.
2. Budowa morfologiczna mchu płonnika.
3. Przemiana pokoleń u mszaków:
 gametofit na szczycie ulistnionej łodyżki wytwarza gametangia, czyli rodnie
i plemnie, w których powstają gamety,
 plemnik w kropli deszczu lub rosy przepływa do komórki jajowej i łączy
się z nią – następuje zapłodnienie,

27
Biologia Klasa I

 w wyniku zapłodnienia powstaje zygota, z której wyrasta sporofit w postaci

bezlistnej sety zakończonej zarodnią, czyli sporangium,
 zarodnia jest wypełniona tkanką zarodnikotwórczą, czyli archesporem, który
produkuje zarodniki (spory),
 dojrzałe zarodniki wysypują się z zarodni i gdy trafią na ziemię kiełkują w tzw.
splątki, z których wyrastają gametofity.

4. Do mszaków zaliczamy:
 mchy: płonnik pospolity, torfowiec, prątnik srebrzysty, merzyk groblowy,
widłoząb miotlasty, skrętek wilgociomierczy, drabik drzewkowaty, rokietnik
pospolity,
 wątrobowce: porostnica wielokształtna,
 glewiki: glewik gładki.
5. Obserwacja makroskopowa okazów mchów.
6. Znaczenie mszaków w przyrodzie i gospodarce człowieka:
 produkują tlen w procesie fotosyntezy,
 pochłaniają dwutlenek węgla, co przeciwdziała efektowi cieplarnianemu,
 są producentem materii organicznej,
 są pożywieniem dla zwierząt,
 są schronieniem dla organizmów,
 są organizmami pionierskimi – żyją na ubogim podłożu (piasek, skała) i biorą
udział w tworzeniu gleby, przez co przygotowują podłoże dla innych, bardziej
wymagających organizmów,
 gromadzą duże ilości wody,
 chronią glebę przed erozją na skutek wysuszenia i wypłukania,
 wchodzą w skład roślinności torfowisk (mokradeł),
 wykorzystywane są do produkcji leków oraz kosmetyków,
 wykorzystywane do nawożenia i zakwaszania gleby (torf),
 wykorzystywane są jako materiał opałowy (torf).

Lekcja 26

Temat: Budowa, rozwój i podział paprotników.

1. Paprotniki to grupa roślin, które posiadają następujące cechy:

 są bylinami, czyli zielnymi roślinami wieloletnimi (trwałymi), których
organem przetrwalnym jest podziemna łodyga – kłącze,
 występują w środowisku lądowym wilgotnym lub wodnym (salwinia
pływająca, marsylia czterolistna),
 są wilgocio – i cieniolubne,
 należą do organowców, czyli roślin zbudowanych z tkanek i organów,
 występuje u nich przemiana pokoleń, czyli kolejne następowanie po sobie:

28
Biologia Klasa I

 gametofitu, czyli pokolenia płciowego, wytwarzającego gamety:

komórki jajowe i plemniki,
 sporofitu, czyli pokolenia bezpłciowego rozmnażającego się poprzez
zarodniki (spory),
 pokoleniem dominującym jest samożywny sporofit,
 gametofit zwany przedroślem jest niewielki (ok. 6 – 7 mm), samożywny,
plechowaty, krótkotrwały, ma kształt sercowaty, posiada chwytniki,
 zapłodnienie zachodzi przy udziale wody,
 zarodniki (spory) mogą być zróżnicowane pod względem wielkości
na makrospory i mikrospory.
2. Do paprotników zaliczamy:
 paprocie,
 widłaki,
 skrzypy.
3. Paprocie:
 sporofit ma postać okazałej, trwałej rośliny zielnej zróżnicowanej na:
 kłącze – podziemną łodygę, która gromadzi substancje zapasowe
(funkcja spichrzowa), służy do rozmnażania wegetatywnego
oraz pozwala przetrwać okres zimowy,
 liście – pierzasto złożone, za młodu zwinięte pastorałowato,
na spodniej stronie mają zgrupowane zarodnie, liście zamierają
na zimę,
 korzenie przybyszowe – wyrastające z kłącza, pobierające wodę
z solami mineralnymi oraz przytwierdzające roślinę do podłoża,
 zarodnie są zebrane w grupy zwane kupkami zarodni i otoczone są tzw.
zawijką. Mają mechanizm otwierający w postaci pierścienia: komórki
pierścienia tracą wodę i kurczą się, co powoduje pękanie zarodni
i wysyp zarodników,
 przemiana pokoleń paproci:
 sporofit na spodniej stronie liści wytwarza brązowe kupki zarodni,
w których powstają przeważnie jednakowe zarodniki,
 zarodniki kiełkują w obupłciowy gametofit, czyli przedrośle,
 przedrośle wytwarza rodnie, w których powstają komórki jajowe
i plemnie, w których powstają plemniki,
 plemnik w kropli deszczu lub rosy przepływa do komórki jajowej
i łączy się z nią – następuje zapłodnienie,
 z zapłodnionej komórki jajowej (zygoty) powstaje zarodek odżywiany
przez gametofit,
 sporofit rozwija się w samodzielną roślinę, niezależną od gametofitu,
gametofit obumiera.
4. Widłaki to niepozorne, zimozielone rośliny o płożących się pędach. Ich łodygi
są pokryte drobnym liśćmi, do góry wyrastają kłosy zarodnionośne. U niektórych
(widliczka) występują różne zarodniki: mikrospory kiełkują w przedrośle męskie,

29
Biologia Klasa I

makrospory – w przedrośle żeńskie. Wszystkie widłaki są w Polsce objęte ochroną

prawną.
5. Skrzypy zbudowane są z podziemnego kłącza, z którego wyrastają zielone pędy
nadziemne. Pędy są członowane, tzn. podzielone na węzły i międzywęźla. Z węzłów
wyrastają okółkowo pędy boczne (również członowane) oraz łuskowate liście. Łodygi
i pędy boczne pełnią funkcje asymilacyjne (przeprowadzają fotosyntezę). U skrzypów
występują dwa rodzaje pędów:
 pędy wiosenne – barwy brunatnej, wykształcające tylko liście zarodnionośne
skupione w kłosy zarodniowe, na liściach tych powstają zarodnie,
 pędy letnie – asymilacyjne, barwy zielonej, członowane.
6. Obserwacja makroskopowa okazów paprotników (paprotki zwyczajnej, skrzypu
polnego).
7. Znaczenie paprotników w przyrodzie i gospodarce człowieka:
 produkują tlen w procesie fotosyntezy,
 pochłaniają dwutlenek węgla, co przeciwdziała efektowi cieplarnianemu,
 są producentem materii organicznej,
 są pożywieniem dla zwierząt,
 są schronieniem dla organizmów,
 chronią glebę przed erozją,
 wykorzystywane są do produkcji leków oraz kosmetyków,
 wykorzystywane jako rośliny ozdobne.
8. Przedstawiciele paprotników:

Paprocie Widłaki Skrzypy

paprotka zwyczajna, widłak goździsty, skrzyp polny,

podrzeń żebrowiec, widłak jałowcowaty, skrzyp błotny,
narecznica samcza, widliczka, skrzyp olbrzymi
języcznik zwyczajny, wroniec widlasty,
pióropusznik strusi, poryblin jeziorny,
długosz królewski, poryblin kolczasty
orlica pospolita,
zanokcica skalna,
salwinia pływająca,
marsylia czterolistna

Lekcja 27

Temat: Budowa, rozwój i znaczenie roślin nagonasiennych.

1. Nagonasienne to grupa roślin, które posiadają następujące cechy:

 występują jako drzewa lub krzewy,

30
Biologia Klasa I

 występują w środowisku lądowym,

 są odporne na niskie temperatury,
 budowa ich ciała chroni przed nadmierną utratą wody (liście o zmniejszonej
powierzchni, pokryte kutykulą i żywicą, aparaty szparkowe zagłębione
w skórce liścia),
 ich ciało składa się z:
 korzenia – system korzeniowy palowy, rozbudowane korzenie boczne
utrzymują roślinę w podłożu i wchłaniają wodę,
 łodygi – zdrewniałej, w postaci pnia, okrytej korkiem, która wykazuje
przyrost wtórny na grubość (szczególnie intensywnie przyrasta drewno
tworząc tzw. słoje przyrostu rocznego: jasne – partie drewna
wiosennego oraz ciemne – partie drewna letniego. Na ich podstawie
można określić wiek drzewa),
 liści w postaci igieł (sosna, jałowiec) lub łusek (tuja, cyprysik). Igły
są wąskie, pokryte woskową kutykulą, zimotrwałe, w ich wnętrzu
przebiegają dwie wiązki przewodzące oraz kanały żywiczne, które
wydzielają żywicę (substancję pokrywającą igły ograniczającą
parowanie wody), w zagłębieniach skórki znajdują się aparaty
szparkowe,
 kwiatostany:
 męskie zbudowane są z kwiatów męskich, które mają postać
szyszeczek zbudowanych z wielu pręcików zawierających
woreczki pyłkowe. W woreczkach pyłkowych powstają ziarna
pyłku, w których znajduje się gametofit męski – produkuje
on plemniki, po czym obumiera. Ziarno pyłku jest zaopatrzone
w dwa pęcherzyki powietrzne umożliwiające przenoszenie
przez wiatr (wiatropylność),
 żeńskie to szyszki zbudowane z kwiatów żeńskich zwanych
owocolistkami. Owocolistek ma postać łuski nasiennej
z dwoma zalążkami. W zalążku znajduje się gametofit żeński,
który produkuje komórki jajowe. Zalążki nie są niczym okryte,
stąd nazwa nagozalążkowe,
 nasiona powstają z zalążka po zapłodnieniu. Mają one znaczenie
w przetrwaniu niekorzystnych warunków środowiska
oraz w rozprzestrzenianiu się rośliny. Nasiona sosny mają skrzydełko
ułatwiające przenoszenie przez wiatr (wiatrosiewność). Nasiona
nie są niczym okryte – leżą na łuskach szyszek żeńskich, stąd nazwa
nagonasienne,
 pokoleniem dominującym jest sporofit, który ma postać drzewa lub krzewu,
 gametofit jest silnie zredukowany – mikroskopijnej wielkości, odżywiany
przez sporofit i tworzący z nim nierozerwalną całość,
 zapłodnienie odbywa się za pomocą łagiewki pyłkowej, co uniezależnia proces
płciowy od wody.

31
Biologia Klasa I

2. Obserwacja makroskopowa pędu sosny, żywotnika, jałowca.

3. Cykl rozwojowy sosny zwyczajnej:
 sosna jest rośliną jednopienną – kwiaty żeńskie i męskie znajdują się na
jednym osobniku,
 sporofit wytwarza:
 kwiatostany męskie produkujące ziarna pyłku będące gametofitem
męskim,
 kwiatostany żeńskie produkujące zalążki, w których znajduje
się gametofit żeński,
 następuje zapylenie, czyli przeniesienie ziarna pyłku do zalążka (zapylenie),
 ziarno pyłku kiełkuje w łagiewkę pyłkową, która przenosi komórkę
plemnikową do komórki jajowej,
 następuje zapłodnienie, czyli połączenie komórki jajowej i plemnika,
w wyniku czego powstaje zygota,
 zygota dzieli się i powstaje zarodek otoczony tkanką odżywczą (bielmem)
oraz łupiną nasienną. Całość stanowi nasienie, z którego w sprzyjających
warunkach wyrośnie młody sporofit.
4. Przedstawiciele nagonasiennych:
 sosna zwyczajna,
 sosna limba,
 kosodrzewina (sosna górska),
 świerk pospolity,
 jodła pospolita,
 modrzew europejski,
 cis pospolity,
 jałowiec pospolity,
 żywotnik zachodni (tuja)
 cyprysik,
 miłorząb japoński.
5. Znaczenie nagonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka:
 produkują tlen w procesie fotosyntezy,
 pochłaniają dwutlenek węgla, co przeciwdziała efektowi cieplarnianemu,
 są producentem materii organicznej,
 stanowią pożywienie dla zwierząt (nasiona, kora),
 są schronieniem dla organizmów,
 korzenie umacniają glebę i chronią ją przed erozją,
 kształtują klimat w skali lokalnej i globalnej,
 korzenie kosodrzewiny utrwalają podłoże skalne, chroniąc przed osypywaniem
się ziemi i śniegu,
 tworzą formację roślinną – tajgę,
 drewno wykorzystywane jest w budownictwie, papiernictwie, meblarstwie,
 żywica jest wykorzystywana do produkcji smoły,

32
Biologia Klasa I

 wykorzystywane są do produkcji leków oraz kosmetyków,

 szyszkojagody jałowca są wykorzystywane do aromatyzowania napojów
alkoholowych,
 wykorzystywane jako rośliny ozdobne

Lekcja 28

Temat: Budowa i funkcja kwiatu roślin okrytonasiennych.

1. Funkcje kwiatu:
 służy do rozmnażania płciowego (generatywnego) u roślin nasiennych.
2. Budowa kwiatu:
 dno kwiatowe – na nim osadzone są pozostałe elementy kwiatu,
 okwiat pełni funkcje ochronne dla słupka i pręcików. Składa się z:
 kielicha – najbardziej zewnętrznej części kwiatu złożonej z okółka tzw.
działek, zwykle zielonych,
 korony – wewnętrznej części okwiatu, która składa się z okółka
płatków stanowiących, ze względu na zapach i barwę, powabnię
dla owadów zapylających kwiaty,
 pręciki to męskie elementy kwiatu, gdyż produkują pyłek zawierający komórki
plemnikowe. Pręcik składa się z nitki i osadzonej na niej główki. Główka
składa się z dwóch pylników połączonych łącznikiem. W pylnikach znajdują
się komory pyłkowe zaopatrzone w tkankę zarodnikotwórczą, która produkuje
ziarna pyłku,
 słupek to żeński element kwiatu, gdyż zawiera zalążki z komórkami jajowymi.
Składa się z beczułkowatej zalążni z zalążkami oraz wydłużonej szyjki
zakończonej tzw. znamieniem.
Zalążek zbudowany jest z woreczka zalążkowego otoczonego osłonkami.
W pewnym miejscu osłonki nie są zrośnięte tworząc tzw. okienko. Woreczek
zalążkowy zawiera komórkę jajową i wtórne jądro woreczka zalążkowego
(tzw. jądro centralne). Z zalążka powstaje nasienie, a ze ściany zalążni
owocnia.
3. Dojrzały pylnik pęka i ziarna pyłku wysypują się, po czym są przenoszone na znamię
słupka, co nazywamy zapyleniem. Jeśli pyłek jest przeniesiony na słupek kwiatu tej
samej rośliny mówimy o samozapyleniu, jeśli pyłek trafia na słupek kwiatu innej
rośliny (tego samego gatunku) jest to zapylenie krzyżowe. Zapylenie może być
dokonane przez:
 wiatr (wiatropylność) – kwiaty wiatropylne są drobne, niepozorne,
nie posiadają miodników zwabiających owady. Wytwarzają za to bardzo dużo
lekkiego pyłku. Słupki w kwiatach roślin wiatropylnych mają duże znamiona,
często podzielone lub piórkowate, by łatwiej mogły wychwycić pyłek. Często

33
Biologia Klasa I

pokryte są lepką substancją ułatwiającą przyklejenie się ziaren pyłku

(np. leszczyna, topola, sosna, trawy).
 wodę – pyłek przenoszony jest pod wodą (rogatek, zamętnica) lub na
powierzchni wody.
 zwierzęta, głównie owady (owadopylność), także ślimaki, ptaki
i nietoperze. Zwierzęta szukając pożywienia (nektar, pyłek) równocześnie
przenoszą pyłek z kwiatu na kwiat.
4. Po zapyleniu ziarno pyłku kiełkuje w łagiewkę pyłkową, która przenosi dwie komórki
plemnikowe do zalążka. Tu wnika przez okienko do woreczka zalążkowego, gdzie
następuje podwójne zapłodnienie: jedna komórka plemnikowa łączy się z komórką
jajową dając zarodek, druga komórka plemnikowa łączy się z wtórnym jądrem
woreczka zalążkowego dając bielmo (tkanka zapasowa w nasieniu).
5. Rodzaje kwiatów ze względu na płeć:
 jednopłciowe, w których występują tylko pręciki (kwiaty męskie) lub tylko
słupki (kwiaty żeńskie). Jeśli na jednej roślinie wykształcają się kwiaty
wyłącznie jednego typu żeńskie lub męskie, są to rośliny dwupienne
(np. cis, wierzba), jeśli wykształcają się kwiaty obu płci – są to rośliny
jednopienne (np. sosna, leszczyna, kukurydza).
 obupłciowe, w których występują i pręciki, i słupek.
6. Kwiatostan to skupienie rozgałęzień pędu zakończonych kwiatami. Wyróżniamy
liczne kwiatostany:
 koszyczek (stokrotka, słonecznik),
 kłos (pszenica, żyto),
 główka (koniczyna),
 kolba (kukurydza).

Lekcja 29

Temat: Budowa i funkcja nasion oraz owoców. Kiełkowanie nasion.

1. Nasienie jest efektem rozmnażania płciowego roślin. Powstaje po podwójnym

zapłodnieniu z zalążka:

Elementy zalążka Elementy nasiona

osłonki łupina nasienna

zapłodniona komórka jajowa zarodek

zapłodnione wtórne jądro bielmo

woreczka zalążkowego

34
Biologia Klasa I

2. Funkcje nasiona:
 organ przetrwalnikowy roślin – chroni zarodek przed niekorzystnymi
warunkami zewnętrznymi,
 rozprzestrzenianie roślin.
3. Budowa nasiona:
 łupina nasienna chroni nasiona przed szkodliwymi czynnikami zewnętrznymi,
np. infekcją bakteryjną, grzybową, wysychaniem oraz uszkodzeniami
mechanicznymi. Oprócz roli ochronnej łupina może ułatwiać rozsiewanie,
dzięki wykształcanym dodatkowym elementom lotnym lub czepnym,
 bielmo jest tkanką zapasową, magazynującą substancje odżywcze (białka,
cukry, tłuszcze) dla rozwijającego się zarodka,
 zarodek zawiera zawiązek łodygi, zawiązek korzenia i zawiązki liścieni (jeden
u jednoliściennych lub dwa u dwuliściennych). W wyniku kiełkowania
nasienia powstanie z niego młoda roślina.
4. Obserwacja makroskopowa nasion różnych roślin.
5. Sposoby rozsiewania nasion:
 przez wiatr (wiatrosiewność) – rośliny wiatrosiewne wytwarzają liczne,
niewielkie i lekkie nasiona, które często zawierają komory powietrzne
ułatwiające unoszenie ich w powietrzu. Nasiona posiadają też aparaty lotne w
postaci puchu (mniszek pospolity, sasanka, oset, podbiał) lub skrzydełka (klon,
jesion, sosna, lipa),
 przez wodę – nasiona i owoce rozsiewane przez wodę mają grubą łupinę
nasienną i woskowy nalot, co zabezpiecza je przed nasiąkaniem wodą
oraz zawierają specjalną tkankę powietrzną, co powoduje, że unoszą się
na wodzie (palma kokosowa, grzybień, grążel, kosaciec, kotewka orzech
wodny),
 przez zwierzęta:
 przenoszenie nasion na ciele – nasiona posiadają specjalne haczyki,
które przyczepiają je do sierści ssaków lub piór ptaków (łopian,
rzepień),
 zjadanie nasion i wydalanie ich (borówka, malina, poziomka, cis),
 gromadzenie nasion i owoców w kryjówkach, o których zwierzęta
często zapominają (leszczyna, dąb).

6. Demonstracja sposobu działania aparatu lotnego w nasionach mniszka i brzozy.

7. Demonstracja sposobu działania aparatu czepnego w nasionach rzepienia i łopianu.

8. Kiełkowanie polega na przemianie nasiona w siewkę. Nasienie zanim wykiełkuje

pobiera wodę z otoczenia. Potem przez łupinę zaczyna przedostawać się korzeń,
a następnie na powierzchnię ziemi wydostaje się pęd, który wypuszcza liścienie. Gdy
w liścieniach powstanie chlorofil rozpoczyna się fotosynteza. Do tego czasu młoda
roślina musi żyć kosztem substancji zmagazynowanych w nasieniu.

35
Biologia Klasa I

9. Nasiona mogą długo pozostawać w stanie spoczynku, aż warunki środowiska

umożliwiają kiełkowanie. Do kiełkowania potrzebna jest odpowiednia wilgotność
i temperatura oraz tlen.

10. Przeprowadzenie doświadczenia sprawdzającego wpływ wybranego czynnika na

proces kiełkowania nasion.

11. Funkcje owocu: chroni zawarte w nim nasiona, ułatwia rozsiewanie nasion.

12. Budowa owocu:

 skórka – tkanka okrywająca,
 owocnia – może być mięsista (zbudowana z miękiszu) lub sucha i twarda,
powstaje ze ściany zalążni słupka,
 nasiona.
13. Podział owoców:
a) owoce pojedyncze:
 owoce suche:
 pękające – po dojrzeniu otwierają się wysypując nasiona:
 strąk (bób, groch, fasola, akacja),
 torebka (mak, tulipan),
 niepękające – nasiona pozostają zamknięte w owocni:
 orzech (leszczyna, buk, dąb),
 ziarniak (pszenica, żyto, owies, jęczmień, ryż, kukurydza),
 skrzydlak (klon, jesion, lipa),
 owoce mięsiste (soczyste):
 jagoda (pomidor, cytryna, winorośl, borówka, ogórek),
 pestkowiec (śliwa, czereśnia, palma kokosowa, orzech włoski),
 owoce jabłkowate (jabłoń, grusza)
b) owoce zbiorowe – owoce powstałe z pojedynczego kwiatu zawierającego wiele
odrębnych słupków:
 wieloorzeszkowiec (truskawka, poziomka),
 wielopestkowiec (malina, jeżyna),
c) owocostany to owoce powstałe z przeobrażenia całych kwiatostanów (ananas).

Lekcja 30

Temat: Budowa, rozwój i znaczenie roślin okrytonasiennych.

1. Cechy roślin okrytonasiennych:

 występują w środowisku lądowym, gdzie dzielą się na:
 higrofity – rośliny wilgociolubne (zawilec gajowy, knieć błotna, czyli
kaczeniec),
 kserofity – rośliny sucholubne występujące na stepie, pustyni,
półpustyni, wydmach (wilczomlecz, rojnik oraz sukulenty, które
gromadzą wodę: kaktusy, agawy, rozchodniki),

36
Biologia Klasa I

 mezofity – rośliny środowisk o średniej wilgotności, która podlega

zmianom, występują na łąkach, polach i w lasach (rośliny klimatu
umiarkowanego),
oraz występują w środowisku wodnym – tzw. hydrofity (grążel, grzybień,
strzałka wodna)
 formy roślinne:
 rośliny zielne: jednoroczne (słonecznik, zboża), dwuletnie (naparstnica,
marchew, pietruszka,), wieloletnie, czyli byliny (krokus, konwalia),
 krzewy,
 drzewa,
 ze względu na ilość światła dzielą się na: światłolubne (brzoza, róża,
kukurydza, wrzos) i cieniolubne (rośliny runa leśnego),
 ze względu na miejsce życia dzielą się na:
 geofity, które zakorzeniają się w glebie (sasanka),
 epifity, które występują na innych roślinach wykorzystując je jako
podpory, epifity nie są pasożytami (storczyki, bromelie),
 sporofit zbudowany jest z następujących organów:
 korzenia – system korzeniowy wiązkowy lub palowy,
 łodygi,
 liści o dużej powierzchni asymilacyjnej, opadających na zimę,
w których miękisz asymilacyjny jest podzielony na palisadowy
i gąbczasty,
 kwiatu przeważnie obupłciowego,
 owocu,
 gametofit męski i żeński jest silnie zredukowany.
2. Obserwacja makroskopowa komosy i fragmentów brzozy.
3. Okrytonasienne mogą odżywiać się samożywnie (fotosynteza) lub cudzożywnie:
 pasożyty – rośliny żyjące na koszt innej żywej rośliny (kanianka, zaraza,
łuskiewnik),
 półpasożyty – np. jemioła, która przeprowadza fotosyntezę, ale wodę z solami
mineralnymi czerpie od żywiciela (drzewa),
 rośliny owadożerne – chwytają owady, pająki, ślimaki w specjalne liście
pułapkowe, po czym wydzielina liści zawierająca enzymy trawienne trawi
ciało ofiary. Następnie produkty trawienia (głównie związki azotowe)
są wchłaniane przez roślinę. Do roślin owadożernych należy: muchołówka,
dzbanecznik, rosiczka, kapturnica, tłustosz, pływacz.
4. Cykl rozwojowy okrytonasiennych:
 sporofit wytwarza kwiat, w którym znajdują się:
 pręciki, które wytwarzają ziarna pyłku będące gametofitem męskim,
 słupki, które zawierają zalążki, w których woreczek zalążkowy jest
gametofitem żeńskim. Zalążki otoczone są zalążnią – stąd nazwa
okrytozalążkowe,
 następuje zapylenie, czyli przeniesienie ziarna pyłku na znamię słupka,

37
Biologia Klasa I

ziarno pyłku kiełkuje w łagiewkę pyłkową, która przenosi dwie komórki

plemnikowe do zalążka,
 następuje podwójne zapłodnienie: jeden plemnik łączy się z komórką jajową i
powstaje zygota, drugi plemnik łączy się z jądrem centralnym (wtórnym
jądrem woreczka zalążkowego) i powstaje bielmo,
 zygota dzieli się i powstaje zarodek otoczony tkanką odżywczą (bielmem)
oraz łupiną nasienną. Całość stanowi nasienie, z którego w sprzyjających
warunkach wyrośnie młody sporofit. Nasienie jest zamknięte w owocu – stąd
nazwa okrytonasienne.
5. Okrytonasienne dzielą się na jednoliścienne i dwuliścienne:

Klasa
Cecha
jednoliścienne dwuliścienne
Liczba liścieni jeden dwa
w zarodku
wiązkowy palowy
System korzeniowy

Przyrost wtórny nie występuje występuje

na grubość
bez miazgi,
Wiązki przewodzące rozproszone na przekroju łodygi
pojedyncze,
bezogonkowe,
nerwacja równoległa,
Liście
miękisz asymilacyjny
niezróżnicowany, zwarty
dominują rośliny zielne (zboża,
trawy, rośliny cebulowe np.
Formy roślinne tulipan, czosnek, krokus),
drzewiaste nieliczne (palmy)
z miazgą,
w postaci pierścienia na przekroju
łodygi
pojedyncze i złożone,
ogonkowe,
nerwacja pierzasta lub dłoniasta,
miękisz asymilacyjny
zróżnicowany na palisadowy
i gąbczasty
dominują krzewy i drzewa,
ale występują też rośliny zielne

6. Znaczenie okrytonasiennych w przyrodzie i gospodarce człowieka:

 produkują tlen w procesie fotosyntezy,
 pochłaniają dwutlenek węgla, co przeciwdziała efektowi cieplarnianemu,
 są producentem materii organicznej, stanowią pożywienie dla zwierząt,
 są schronieniem dla organizmów,
 korzenie umacniają glebę i chronią ją przed erozją,
 kształtują klimat w skali lokalnej i globalnej,
 wykorzystywane są jako pożywienie człowieka oraz przyprawy kuchenne,
 wykorzystywane jako pasza dla zwierząt hodowlanych,

38
Biologia Klasa I

 drewno wykorzystywane jest w budownictwie, papiernictwie, meblarstwie,

 wykorzystywane są do produkcji leków oraz kosmetyków,
 wykorzystywane jako rośliny ozdobne.

Lekcja 31

Temat: Świat roślin – powtórzenie wiadomości.

Lekcja 32

Temat: Świat roślin – sprawdzian wiadomości.

Lekcja 33

Temat: Tkanki zwierzęce. Budowa i funkcje tkanki nabłonkowej i nerwowej.

7. Tkanka to zespół komórek o podobnej budowie pełniących określone funkcje

w organizmie. Tkanki są elementami budującymi narządy zwierząt i człowieka.
8. Podział tkanek zwierzęcych:
 nabłonkowa,
 nerwowa,
 mięśniowa,
 łączna.
9. Tkanka nabłonkowa zbudowana jest z komórek ściśle do siebie przylegających,
pomiędzy którymi znajduje się niewielka ilość substancji międzykomórkowej.
Komórki mocno przylegają do leżącej pod nimi błony podstawnej. Nabłonek dzielimy
na:
 nabłonek jednowarstwowy – zbudowany jest z jednej warstwy komórek.
Nabłonki jednowarstwowe dzielą się na:
 nabłonek płaski – zbudowany z komórek spłaszczonych,
wielobocznych z jądrem komórkowym umieszczonym centralnie
(wyściela wnętrze pęcherzyków płucnych, naczyń krwionośnych
i limfatycznych),
 nabłonek sześcienny – zbudowany jest z komórek o kształcie
sześcianów z centralnie umieszczonym jądrem komórkowym
(występuje w jajnikach i oskrzelikach płucnych),
 nabłonek walcowaty (cylindryczny) – zbudowany jest z wydłużonych
komórek (występuje w jajowodach, żołądku i jelitach),
 nabłonek walcowaty migawkowy (orzęsiony) – zbudowany jest z
komórek wydłużonych, w których górna powierzchnia pokryta jest
rzęskami, czyli tzw. migawkami (drogi oddechowe: krtań, tchawica,
oskrzela),
 nabłonek wielowarstwowy – zbudowany jest z kilku warstw komórek.
Wierzchnie warstwy komórek stale się złuszczają, a ich miejsce zajmują
komórki pochodzące z głębszych warstw. Nabłonek ten pełni funkcję ochronną
dla tkanek położonych niżej – chroni je przed urazami, wysychaniem oraz

39
Biologia Klasa I

wnikaniem mikroorganizmów chorobotwórczych. Nabłonki wielowarstwowe

dzielą się na:
 nabłonek wielowarstwowy rogowaciejący – powierzchniową warstwę
tworzą płaskie komórki zrogowaciałe, zawierające keratynę, która jest
nieprzepuszczalna dla wody i wzmaga właściwości ochronne
(występuje na skórze – tworzy naskórek),
 nabłonek wielowarstwowy nierogowaciejący (płaski) – zbudowany
z kilku warstw komórek płaskich (jama ustna, przełyk, gardło, pochwa,
odbyt),
 nabłonek wielowarstwowy sześcienny – zbudowany z kilku warstw
komórek sześciennych (ślinianki, gruczoły potowe),
 nabłonek wielowarstwowy walcowaty – zbudowany z kilku warstw
komórek walcowatych (cewka moczowa, spojówka).
Ze względu na pełnioną funkcję nabłonek dzielimy na:
 pokrywający (okrywający i wyściełający), który okrywa i wyścieła wnętrze
narządów oraz jamy ciała i pełni funkcje ochronne (naskórek, przewód
pokarmowy, wnętrze nosa),
 ruchowy, który oczyszcza wnętrze organizmu poprzez przesuwanie za pomocą
rzęsek drobin zanieczyszczeń (drogi oddechowe),
 wydzielniczy, który buduje gruczoły wydzielnicze (gruczoły dokrewne,
gruczoły potowe, gruczoły łojowe, gruczoły śluzowe),
 transportujący, który transportuje (wchłania) substancje chemiczne (jelita,
kanaliki nerkowe, naczynia krwionośne włosowate, pęcherzyki płucne),
 zmysłowy, który odbiera bodźce środowiskowe (wnętrze jamy nosowej,
powierzchnia języka, ucho wewnętrzne),
 rozrodczy, z którego powstają komórki rozrodcze (gamety): komórki jajowe
i plemniki.
10. Obserwacja mikroskopowa nabłonka płaskiego żaby.
11. Tkanka nerwowa zbudowana jest z komórek nerwowych zwanych neuronami
oraz komórek glejowych i tworzy układ nerwowy. Tkanka ta odbiera bodźce
i przekazuje impulsy nerwowe. Tkanka nerwowa ma słabe zdolności regeneracyjne
i jest szczególnie wrażliwa na brak tlenu. Budowa tkanki:
 neuron składa się z
 ciała komórki z jądrem komórkowym,
 dendrytów – krótkich rozgałęzionych wypustek, które przewodzą
informację do ciała komórki,
 aksonu (neurytu) – długiej i rozgałęzionej wypustki, która wyprowadza
informację z komórki i przekazuje ją do kolejnej komórki nerwowej,
akson otoczony jest osłonką mielinową, która stanowi izolację
elektryczną aksonu,
 komórki glejowe stanowią podporę dla neuronów oraz pełnią funkcje
odżywcze.
Rodzaje neuronów:

40
Biologia Klasa I

 neuron czuciowy – przewodzi impuls nerwowy od narządu zmysłu (receptora)

do ośrodkowego układu nerwowego (mózgu lub rdzenia kręgowego),
 neuron pośredniczący – przewodzi impulsy pomiędzy neuronem czuciowym
i ruchowym (w ośrodkowym układzie nerwowym),
 neuron ruchowy – przewodzi impuls nerwowy od ośrodkowego układu
nerwowego do efektora (mięśni lub gruczołów).
12. Budowa neuronu.
13. Obserwacja mikroskopowa tkanki nerwowej.
14. Miejsce komunikacji aksonu jednej komórki nerwowej i dendrytu drugiej komórki
nerwowej to synapsa. Akson i dendryt nie stykają się ze sobą, a informacja nerwowa
przekazywana jest poprzez substancje chemiczne zwane neuroprzekaźnikami.
15. Budowa synapsy.

Lekcja 34

Temat: Budowa i funkcje tkanki mięśniowej.

1. Tkanka mięśniowa zbudowana jest z komórek zwanych włóknami mięśniowymi.

Komórki te mają zdolność kurczenia się dzięki obecności włókienek białkowych:
miozyny i aktyny. Są one ułożone na przemian i wywołują pracę mięśnia:
 skurcz mięśnia następuje, gdy włókienka przesuwają się względem siebie,
co powoduje skrócenie mięśnia,
 rozkurcz mięśnia następuje, gdy włókienka wracają do pozycji wyjściowej,
co powoduje wydłużenie mięśnia.
2. Podział tkanki mięśniowej:
 tkanka mięśniowa gładka – zbudowana jest z włókien wrzecionowatych
(wydłużonych i zaostrzonych na końcach) z centralnie umieszczonym jednym
jądrem komórkowym. Tkanka ta nie wykazuje prążkowania, gdyż włókienka
białkowe są rozmieszczone nieregularnie. Tkanka gładka buduje ściany
narządów wewnętrznych (naczynia krwionośne, przewód pokarmowy, drogi
oddechowe, drogi moczowe, drogi rodne). Tkanka pracuje niezależnie
od woli, powoli, ale długotrwale – jest odporna na zmęczenie,
 tkanka mięśniowa poprzecznie prążkowana (szkieletowa) – zbudowana jest
z włókien silnie wydłużonych, walcowatych, w których liczne jądra
komórkowe umieszczone są na obwodzie komórki. Tkanka wykazuje
prążkowanie – włókienka miozyny i włókienka aktyny ułożone
są na przemian na całej długości włókna mięśniowego. Tkanka szkieletowa
buduje mięśnie szkieletowe, tzn. przyczepione do kości, odpowiadające
za ruch organizmu. Pracuje zależnie od woli, szybko się męczy – skurcze
są intensywne, ale krótkotrwałe,
 tkanka mięśniowa sercowa – zbudowana jest z włókien wydłużonych,
walcowatych i widlasto rozgałęzionych. W włóknach znajduje się jedno jądro

41
Biologia Klasa I

komórkowe umieszczone centralnie. Tkanka ta buduje serce. Pracuje

niezależnie od woli, automatycznie i rytmicznie, przy czym szybkość
skurczów jest pośrednia.
3. Obserwacja tkanki mięśniowej gładkiej.
4. Obserwacja tkanki mięśniowej poprzecznie prążkowanej.
5. Obserwacja tkanki mięśniowej sercowej.

Lekcja 35 i 36

Temat: Budowa i funkcje tkanek łącznych.

1. Tkanka łączna zbudowana jest z komórek, które tkwią w substancji

międzykomórkowej. Substancja ta składa się z istoty podstawowej oraz włókien.
Funkcją tkanki łącznej jest:
 spajanie innych tkanek,
 zapewnienie podpory narządom,
 ochrona wrażliwych elementów organizmu.
2. Podział tkanek łącznych:
 tkanka łączna włóknista zawiera liczne włókna w substancji
międzykomórkowej i jest odporna na rozciąganie i zerwanie. Buduje skórę
właściwą, ścięgna, więzadła i torebki stawowe,
 tkanka tłuszczowa zbudowana jest z komórek tłuszczowych magazynujących
tłuszcz oraz niewielkiej ilości substancji międzykomórkowej. Komórka
tłuszczowa zawiera jedną dużą kroplę tłuszczu otoczoną cienkim pasem
cytoplazmy. Funkcją tkanki jest magazynowanie tłuszczu i dostarczanie
energii (tłuszcz przetwarzany jest na glukozę) oraz termoizolacja. Tkanka
ta występuje głównie pod skórą, otacza też narządy wewnętrzne.
 tkanka chrzęstna zbudowana jest z komórek chrzęstnych, tzw. chondrocytów
i substancji międzykomórkowej składającej się z istoty podstawowej
(macierzy), w której tkwią liczne włókna kolagenowe (klejodajne) i elastyczne.
Tkanka ta nie jest ukrwiona, ani unerwiona. Tkanka chrzęstna jest delikatna,
podatna na odkształcenia i szybko rośnie, dzięki czemu buduje szkielet płodu
i małego dziecka. W miarę rozwoju zastępuje ją tkanka kostna. Tkanka
chrzęstna buduje powierzchnie stawowe kości, krtań, półpierścienie tchawicy i
oskrzeli, przymostkowe części żeber, przegrodę nosa, dyski miedzykręgowe, ,
małżowinę uszną, trąbkę słuchową, spojenie łonowe, łąkotki kolana, przyczepy
ścięgien i więzadeł do kości.
 tkanka kostna zbudowana jest z komórek kostnych umieszczonych
w substancji międzykomórkowej. Substancja międzykomórkowa składa się
z wody, białka osseiny, które nadaje kości elastyczność i giętkość oraz soli
mineralnych (sole wapniowe, magnezowe i fosforowe), które nadają twardość

42
Biologia Klasa I

i wytrzymałość. Tkanka kostna jest unerwiona i ukrwiona. Komórki kostne

dzielimy na:
 osteocyty – dojrzałe komórki kostne umieszczone w jamkach,
 osteoblasty – komórki kościotwórcze występujące w miejscu wzrostu
lub przebudowy tkanki kostnej,
 osteoklasty – komórki wielojądrzaste, które rozpuszczają i wchłaniają
tkankę kostną. Mają znaczenie w zrastaniu się kości po złamaniach
i w chorobach np. osteoporozie.
 krew to tkanka składająca się z komórek zawieszonych i niesionych przez
płynną substancję międzykomórkową (osocze). Funkcje krwi:
 transportuje substancje odżywcze i tlen (O2) do komórek,
 odbiera od komórek produkty przemiany materii (metabolity)
i dwutlenek węgla (CO2),
 odpowiada za odporność organizmu,
 bierze udział w utrzymywaniu stałej temperatury ciała, gdyż roznosi
ciepło z pracy mięśni po organizmie,
 odpowiada za gojenie się ran (w procesie krzepnięcia krwi).
Budowa krwi:
 osocze stanowi około 55% krwi. Jest to żółtawy płyn składający
się z wody (90%), związków organicznych (białka – albuminy,
globuliny, fibrynogen, glukoza, witaminy, kwasy tłuszczowe,
cholesterol, hormony, mocznik, bilirubina, urobilinogen) oraz
związków nieorganicznych (soli mineralnych). Osocze pozbawione
czynników krzepnięcia (fibrynogenu) to surowica krwi,
 erytrocyty (krwinki czerwone) zawierają czerwony barwnik
hemoglobinę – białko połączone z tzw. grupą hemową zawierającą
żelazo. Hemoglobina nietrwale łączy się z tlenem tworząc
tzw. oksyhemoglobinę oraz z dwutlenkiem węgla tworząc
tzw. karbaminohemoglobinę. Dzięki temu erytrocyty przenoszą
w organizmie tlen oraz część dwutlenku węgla (większość CO 2 przenosi
osocze). Hemoglobina może też łączyć się z tlenkiem węgla (czadem,
CO) tworząc karboksyhemoglobinę, co blokuje przenoszenie tlenu
i może prowadzić do śmierci przez uduszenie. Erytrocyty ssaków
są bezjądrzaste o kształcie dwuwklęsłego dysku – wgłębienie powstało
na skutek zaniku jądra komórkowego. Brak jądra komórkowego
pozwala przekazać całą aktywność metaboliczną komórki na
przenoszenie tlenu,
 leukocyty (krwinki białe) to komórki prawie bezbarwne zawierające
jądro komórkowe, zdolne do ruchu. Ich funkcją jest obrona organizmu
przed czynnikami chorobotwórczymi poprzez fagocytozę (pochłanianie
i trawienie mikroorganizmów chorobotwórczych) oraz produkcję
przeciwciał (białek niszczących czynniki chorobotwórcze).
 trombocyty (płytki krwi) to fragmenty cytoplazmy komórek szpiku
kostnego zwanych megakariocytami. Nie posiadają jądra komórkowego

43
Biologia Klasa I

i nie wykazują ruchu. Odpowiadają za rozpoczęcie (inicjację) procesu

krzepnięcia krwi. W przypadku uszkodzenia tkanki, w osoczu
rozpoczyna się seria reakcji chemicznych, w wyniku których fibrynogen
zostaje przekształcony w fibrynę, która tworzy siateczkę zasklepiającą
ranę. W siatce tej więzną następnie erytrocyty
i trombocyty – w wyniku czego powstaje skrzep.
 limfa (chłonka) to tkanka płynna pochodząca z płynu tkankowego, który
wniknął do naczyń limfatycznych (chłonnych). Składa się z wody, białek,
tłuszczów, soli mineralnych, leukocytów. Limfa rozprowadza po organizmie
leukocyty oraz tłuszcze pobrane z pokarmem i wchłonięte w jelicie cienkim.
Odgrywa ważną rolę w procesach odpornościowych podczas zakażenia
organizmu.

Lekcja 37

Temat: Charakterystyka i znaczenie parzydełkowców.

1. Cechy charakterystyczne:
 prymitywne tkankowce zbudowane dwóch warstw komórek: zewnętrznej
ektodermy i wewnętrznej – endodermy, pomiędzy którymi znajduje
się galaretowata substancja – mezoglea,
 nazwa pochodzi od komórek parzydełkowych, które służą do zdobywania
pokarmu oraz obrony przed napastnikami, znajdują się na czułkach
(ramionach),
 zamieszkują środowisko wodne, głównie wody słone,
 ciało ma symetrię promienistą (można przez nie przeprowadzić wiele osi
symetrii, czyli linii dzielących na dwie identyczne połowy),
 żywią się zawiesiną organiczną, planktonem, niektóre są drapieżne (polują
na drobne bezkręgowce i ryby),
 występują pod postacią polipa lub meduzy:

Cecha Polip Meduza

tryb życia osiadły swobodnie pływająca,

porusza się ruchem
odrzutowym

występowanie - pojedynczo (ukwiały), pojedynczo

- kolonijnie (rafy koralowe)

kształt dzwonowaty/parasolowaty cylindrycznego worka

położenie na szczycie ciała na spodniej stronie ciała

otworu

44
Biologia Klasa I

gębowego

umiejscowienie na szczycie ciała, tworzą na brzegach parasola

czułek (ramion) wieniec otaczający otwór
gębowy

grubość cienka i równomierna grubsza

mezoglei

rozmnażania bezpłciowe płciowe

przez pączkowanie

 układ pokarmowy ma postać jamy chłonąco – trawiącej (gastralnej), do której

prowadzi otwór gębowy. Pokarm dostaje się do jamy gastralnej, w której
następuje trawienie zewnątrzkomórkowe przy pomocy enzymów trawiennych.
Nadtrawiony pokarm jest dalej fagocytowany przez komórki ciała
i rozpoczyna się trawienie wewnątrzkomórkowe. Niestrawione resztki pokarmu
są usuwane przez otwór gębowy, gdyż brak otworu odbytowego,
 brak układu oddechowego – wymiana gazowa zachodzi całą powierzchnią
ciała,
 brak układu krwionośnego,
 brak układu wydalniczego – osmoregulacja zachodzi całą powierzchnia ciała,
 rozwój złożony – występuje larwa planula,
 rozmnażanie: płciowe lub bezpłciowe (pączkowanie),
 gatunki rozmnażające się płciowo mogą być rozdzielnopłciowe (chełbia
modra) lub obojnacze (stułbia),
 zapłodnienie zewnętrzne.
2. Podział parzydełkowców:
 stułbiopławy to gatunki morskie oraz słodkowodne, występujące w postaci
drobnej meduzy lub polipa. Przedstawicielem jest stułbia, która żyje
w zbiornikach słodkowodnych, występuje w postaci polipa, może poruszać się
ruchem kroczącym, rozmnaża się bezpłciowo przez pączkowanie lub płciowo
(jest obojnakiem),
 krążkopławy to gatunki wyłącznie morskie występujące głównie pod postacią
meduzy. W Bałtyku żyją dwie przedstawicielki: chełbia modra, której jad nie
jest niebezpieczny dla człowieka oraz bełtwa festonowa żyjąca na większych
głębokościach, której jad działa parząco na człowieka,
 koralowce to wyłącznie morskie gatunki występujące tylko pod postacią
polipa. Występują pojedynczo (ukwiały) oraz kolonijnie w postaci raf
koralowych. Rafy tworzone są przez korale madreporowe (rafowe), które
wytwarzają wapienne szkielety zewnętrzne. Żywią się zooplanktonem
(planktonem zwierzęcym) lub chwytają skorupiaki, mięczaki, ryby. Są
rozdzielnopłciowe i występuje u nich zapłodnienie zewnętrzne.

45
Biologia Klasa I

Lekcja 38

Temat: Płazińce – robaki płaskie.

1. Cechy charakterystyczne płazińców:

 należą do trójwarstwowców (w rozwoju zarodkowym powstają trzy warstwy
komórek, tzw. listki zarodkowe: ektoderma, mezoderma i endoderma, z których
później powstają narządy),
 ciało wydłużone i spłaszczone grzbieto – brzusznie, można w nim wyróżnić
przód i tył,
 symetria ciała dwuboczna, co oznacza, że przez ciało można przeprowadzić
tylko jedną oś symetrii,
 ciało okryte worem skórno – mięśniowym, który nadaje kształt i składa
się z jednowarstwowego nabłonka oraz mięśni ułożonych okrężnie
i wzdłużnie,
 wewnątrz ciała występuje pierwotna jama ciała, która jest wypełniona
parenchymą. Parenchyma zbudowana jest z komórek połączonych wypustkami
i stanowi szkielet hydrauliczny, gdyż napiera na ścianę ciała i utrzymuje jej
sztywność,
 układ pokarmowy:
 tasiemce: brak,
 wirki: rozpoczyna się otworem gębowym, który prowadzi
do rozgałęzionego jelita, brak otworu odbytowego – niestrawione
resztki pokarmu usuwane są przez otwór gębowy,
 brak układu oddechowego:
 tasiemce: oddychanie beztlenowe (fermentacja),
 wirki: wymiana gazowa całą powierzchnią ciała,
 brak układu krążenia – parenchyma rozprowadza substancje odżywcze
po ciele,
 układ wydalniczy protonefridialny – uczestniczy przede wszystkim
w osmoregulacji, czyli regulacja stężenia soli mineralnych i związków
organicznych w płynach ustrojowych oraz utrzymywanie równowagi wodnej w
organizmie. Układ ma postać kanalików biegnących w parenchymie
uchodzących na powierzchni ciała otworkami. Kanaliki zaczynają się w ciele
komórkami płomykowymi. Komórki te posiadają rzęski, które wprawiają
w ruch ciecz znajdującą się w parenchymie. Ciecz oddaje niewielką ilość
metabolitów oraz nadmiar wody i soli mineralnych do kanalika, skąd
są wydalane na zewnątrz organizmu,
 układ rozrodczy obojnaczy,
 zapłodnienie krzyżowe (wirki) lub samozapłodnienie (tasiemce),
 rozwój złożony (ze stadium larwy).
2. Podział systematyczny płazińców:

46
Biologia Klasa I

 wirki,
 tasiemce,
 przywry.
3. Wirki to płazińce wodne (morskie lub słodkowodne), drapieżne. Ich ciało pokrywa
nabłonek z rzęskami. Mają dużą zdolność regeneracji ciała – z niewielkiego fragmentu
odrasta cały organizm. Wykazują fototropizm ujemny (światłowstręt). W warunkach
niedoboru pożywienia odżywiają się własnym ciałem, w wyniku czego stają się
mniejsze i nie mogą się rozmnażać (układ rozrodczy zostaje pochłonięty jako
pierwszy). Przedstawiciele wirków:
 wypławek biały,
 wielooczka rogata.
4. Tasiemce to pasożyty wewnętrzne przechodzące złożony cykl rozwojowy
ze zmianą żywicieli. Ich ciało składa się z główki, szyjki i strobili złożonej
z bardzo licznych, coraz starszych członów (proglodytów). Na główce znajdują
się narządy czepne (przyssawki, haczyki), natomiast szyjka wytwarza nowe człony
ciała. W strobili wyróżnia się człony niedojrzałe, człony dojrzałe w narządami
rozrodczymi produkującymi komórki jajowe i plemniki oraz człony maciczne
zawierające macicę z bardzo licznymi jajami. Najstarsze człony maciczne odrywają
się od strobili i są usuwane z kałem żywiciela.
Choroba związana z występowaniem tasiemca to tasiemczyca, która objawia
się anemią, awitaminozą, osłabieniem, bólami brzucha i wymiotami.
5. Przedstawiciele tasiemców:
 tasiemiec nieuzbrojony,
 tasiemiec uzbrojony,
 tasiemiec bąblowcowy,
 bruzdogłowiec szeroki.
Porównanie tasiemca nieuzbrojonego i uzbrojonego:

cecha tasiemiec nieuzbrojony tasiemiec uzbrojony

narządy czepne 4 przyssawki przyssawki, wieniec haczyków

na główce

długość ciała 4 – 12 m 2–4m

droga zarażenia się zjedzenie surowego - zjedzenie surowego

lub niedogotowanego mięsa
wołowego z żywymi wągrami
lub niedogotowanego mięsa
wieprzowego z żywymi wągrami
(jako żywiciel ostateczny),
- spożycie jaj np. z wodą, owocami
(jako żywiciel pośredni),

miejsce bytowania jelito cienkie - jelito cienkie

u człowieka

47
Biologia Klasa I

- wągry mogą znajdować się

w mięśniach i narządach
wewnętrznych, a nawet w mózgu
i gałce ocznej

żywiciel pośredni bydło świnia, niekiedy człowiek

żywiciel ostateczny człowiek człowiek

6. Przywry to płazińce nieczłonowane zaopatrzone w przyssawkę gębową i brzuszną.

Obecność przywr w narządach jest częstą przyczyną występowania w nich
nowotworów. Do przywr zaliczamy:
 motylicę wątrobową, która pasożytuje w przewodach żółciowych człowieka
i zwierząt (przeżuwacze, królik, świnia),
 przywra krwi, która jest pasożytem krwi, występuje w naczyniach
krwionośnych pęcherza moczowego i jelita grubego.
7. Przystosowania tasiemca do pasożytniczego trybu życia:
 taśmowaty, płaski kształt ciała dostosowany do kształtu jelita,
 narządy czepne (przyssawki lub haczyki),
 nabłonek pokryty oskórkiem odpornym na działanie enzymów trawiennych
żywiciela,
 brak układu pokarmowego – żywią się strawionym pokarmem żywiciela,
tzw. mleczkiem pokarmowym, które wchłaniają całą powierzchnią ciała,
 brak układu oddechowego – oddychają beztlenowo przeprowadzając
fermentację,
 silnie rozwinięty układ rozrodczy, produkcja bardzo dużej ilości jaj (miliony),
 obojnactwo i samozapłodnienie,
 cykl rozwojowy złożony ze stadium larwy, istnienie wielu żywicieli
pośrednich, co zapewnia rozprzestrzenianie się populacji pasożyta,
 brak narządów ruchu,
 brak wyspecjalizowanych narządów zmysłów,
 brak ubarwienia.

Lekcja 39

Temat: Tryb życia i znaczenie nicieni.

1. Cechy charakterystyczne nicieni:

 należą do trójwarstwowców (w rozwoju zarodkowym powstają trzy listki
zarodkowe: ektoderma, mezoderma i endoderma, z których później powstają
narządy),
 ciało nieczłonowane, wydłużone, zwężające się na obu końcach, obłe (koliste
na przekroju), można w nim wyróżnić przód i tył,

48
Biologia Klasa I

 symetria ciała dwuboczna,

 okryte worem skórno – mięśniowym, który składa się z oskórka, nabłonka
i pojedynczej warstwy mięśni podłużnych. Oskórek zbudowany jest z białka
i pełni funkcje ochronne – przepuszcza wodę i gazy oddechowe, a jest odporny
na trucizny, enzymy trawienne i niekorzystne warunki środowiska,
 szkielet hydrostatyczny (hydroszkielet) stanowi płyn wypełniający pierwotną
jamę ciała, nadający ciału sprężystość i elastyczność,
 wężowaty ruch ciała – wykonując energiczne ruchy potrafią utrzymać
się w jelicie żywiciela, przeciwstawiając się ruchom perystaltycznym jelit,
 układ pokarmowy ma postać przewodu pokarmowego, tzn. otwiera
się otworem gębowym, a kończy otworem odbytowym,
 brak układu oddechowego:
 pasożyty: oddychanie beztlenowe (fermentacja),
 wolno żyjące: wymiana gazowa całą powierzchnią ciała,
 brak układu krążenia – płyn jamy ciała rozprowadza substancje odżywcze
po ciele,
 układ wydalniczy protonefridialny,
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy, występuje dymorfizm płciowy (różnice
w wyglądzie samca i samicy, np. inna wielkość, inne ubarwienie),
 zapłodnienie wewnętrzne,
 rozwój złożony (ze stadium larwy).
2. Do nicieni zaliczamy:
 gatunki wolno żyjące:
 węgorek octowy żyjący w fermentujących owocach lub occie winnym,
używany w akwarystyce jako pokarm dla ryb,
 pasożyty roślin:
 mątwik ziemniaczany,
 mątwik burakowy,
 węgorek truskawkowiec,
 węgorek sosnowiec,
 węgorek pszeniczny,
 pasożyty zwierząt i człowieka:
 glista ludzka – pasożyt występujący w jelicie cienkim człowieka,
barwy białoróżowej, o długości ciała do 40 cm, przy czym samce są
mniejsze od samic,
 glista końska – pasożytuje w jelicie cienkim konia, osła, zebry, muła,
 włosień spiralny (kręty) – nicień pasożytujący u ssaków mięsożernych
lub wszystkożernych, w tym człowieka. Przenika do mięśni poprzecznie
prążkowanych, gdzie otorbia się tworząc cysty,
 owsik ludzki pasożytuje w końcowym odcinku jelita cienkiego,
wyrostku robaczkowym oraz jelicie grubym człowieka, żywi się treścią
pokarmową człowieka, długość ciała samicy to ok. 1 cm, samca –
ok. 3 mm,

49
Biologia Klasa I

 włosogłówka – pasożyt jelita ślepego lub rzadziej grubego, o długości

ok. 5 mm, żywi się krwią wnikając w śluzówkę jelita,
 tęgoryjec dwunastnicy – pasożyt o długości ok. 2 cm, żyjący w
dwunastnicy, gdzie żywi się nabłonkiem dwunastnicy i krwią wyssaną
ze ścian dwunastnicy.

Lekcja 40

Temat: Charakterystyka pierścienic.

1. Cechy charakterystyczne nicieni:

 należą do trójwarstwowców,
 metameryczna budowa ciała – ciało podzielone na odcinki tzw. segmenty,
metamery lub inaczej pierścienie,
 symetria ciała dwuboczna,
 ciało wydłużone, obłe,
 występują w środowisku wodnym morskim i śródlądowym (w mule dennym)
oraz lądowym (gleba, ściółka),
 okryte worem skórno – mięśniowym, który składa się z nabłonka, mięśni
okrężnych i mięśni wzdłużnych,
 szkielet hydrostatyczny (hydroszkielet) stanowi płyn wypełniający wtórną jamę
ciała (celomę), nadający ciału sprężystość i elastyczność,
 żywią się martwą materią organiczną (saprofagi: glebożerne, mułożerne),
zawiesiną organiczną filtrowaną z wody (filtratory) lub są drapieżne, albo
pasożytnicze (pijawki),
 układ pokarmowy ma postać przewodu pokarmowego, tzn. otwiera
się otworem gębowym, a kończy otworem odbytowym,
 brak układu oddechowego – wymiana gazowa zachodzi całą powierzchnią
ciała, jedynie u niektórych wieloszczetów wykształciły się wyrostki skrzelowe,
które służą do pobierania tlenu rozpuszczonego w wodzie,
 zamknięty układ krwionośny, co oznacza, że hemolimfa krąży tylko
w systemie naczyń krwionośnych ( nie wylewa się do jam ciała). Budowa:
 naczynie grzbietowe – kurczliwe, tłoczy hemolimfę do przodu,
 naczynia brzusznego, którym hemolimfa płynie do tyłu ciała,
 naczyń okrężnych, które w przednim odcinku ciała łączą naczynie
grzbietowe i brzuszne, są także kurczliwe i tłoczą hemolimfę,
 układ wydalniczy metanefridialny – usuwa zbędne i szkodliwe metabolity
oraz uczestniczy w osmoregulacji (regulacja stężenia soli mineralnych
i związków organicznych w płynach ustrojowych oraz utrzymywanie
równowagi wodnej w organizmie). Metanefridium składa się z otwierającego
się do jamy ciała orzęsionego lejka oraz krętego kanalika prowadzącego

50
Biologia Klasa I

na zewnątrz ciała. Rzęski lejka napędzają płyn z jamy ciała do kanalika, a stąd
znajdujące się w nim metabolity są usuwane na zewnątrz. W jednym segmencie
znajduje się orzęsiony lejek, w następnym segmencie znajduje
się kanalik wraz z ujściem na zewnątrz ciała,
 układ rozrodczy głównie obojnaczy, występuje zapłodnienie krzyżowe
i rozwój prosty,
2. Podział pierścienic:
 skąposzczety zamieszkują środowisko lądowe i słodkowodne. Ze względu
na rycie w glebie lub mule przedni koniec ciała jest zwężony i zaostrzony.
Skąposzczety są obojnakami, występuje u nich zapłodnienie krzyżowe,
u dorosłych występuje siodełko, które produkuje śluz sklejający dwa obojnaki
i uczestniczące w wytwarzaniu kokonu, do którego składane są jaja. Rozwój
jest prosty – bez stadium larwy. Występuje u nich zdolność do regeneracji
ciała. Do skąposzczetów należy: dżdżownica ziemna, rurecznik mułowy,
wazonkowiec biały,
 wieloszczety to morskie pierścienice wolno żyjące lub osiadłe, w większości
drapieżne. Wieloszczety są rozdzielnopłciowe, występuje u nich zapłodnienie
zewnętrzne oraz rozwój złożony, w którym występuje larwa – trochofora. Do
wieloszczetów należy: nereida, mysz morska (afrodyta tęczowa),
 pijawki to pierścienice wodne lub ziemno – wodne, które czasowo przebywają
poza wodą. Wyróżnia się gatunki pasożytnicze (pijawka lekarska) lub
drapieżne (pijawka końska, która żywi się skąposzczetami, mięczakami i
larwami owadów). Ciało jest wydłużone i spłaszczone. Posiadają przyssawki
na obu końcach ciała, które służą do przytwierdzenia się do podłoża lub ciała
żywiciela. W przedniej przyssawce znajduje się otwór gębowy. Pijawki są
obojnakami, występuje u nich zapłodnienie krzyżowe, posiadają siodełko,
które produkuje kokony. Rozwój jest prosty (bez stadium larwy). Do pijawek
należy: pijawka lekarska, pijawka końska, pijawka rybia, pijawka kacza.
Przystosowania pijawek do pasożytniczego trybu życia:
 przyssawki na obu końcach ciała,
 otwór gębowy zaopatrzony w trzy szczęki służące do rozcinania skóry,
 gruczoły ślinowe wydzielają hirudynę – substancję przeciwkrzepliwą,
 gardziel silnie zasysająca krew żywiciela,
 jelito z licznymi uchyłkami magazynującymi krew,
 możliwość nie pobierania pokarmu przez długi okres czasu.
3. Znaczenie pierścienic w przyrodzie i gospodarce człowieka:
 jako saprofagi rozkładające szczątki, włączają pierwiastki w obieg materii
w przyrodzie i użyźniają glebę,
 ryjąc korytarze spulchniają, przewietrzają i mieszają glebę,
 pierścienice stanowią pokarm wielu zwierząt,
 żyjące w osadach dennych zbiorników wodnych (np. rureczniki) przyczyniają się do
samooczyszczania się wód,

51
Biologia Klasa I

 niektóre są wykorzystywane jako gatunki wskaźnikowe (bioindykatory) czystości

wód,
 wykorzystywane do produkcji biohumusu (odchody dżdżownicy kompostowej
uzyskiwane po przetworzeniu przez nią substancji organicznych),
 wykorzystywane do kompostowania organicznych odpadów komunalnych
w gospodarstwach domowych,
 wykorzystywane w hirudoterapii, czyli metodzie leczenia chorób hirudyną,
 krwiopijne pijawki przenoszą wirusy oraz pasożyty krwi,
 pijawki pasożytujące na rybach lub kaczkach wyrządzają szkody w hodowli tych
zwierząt.

Lekcja 41

Temat: Stawonogi. Charakterystyka skorupiaków.

1. Cechy stawonogów:
 zamieszkują wszystkie środowiska,
 należą do trójwarstwowców,
 symetria ciała dwuboczna,
 ciało zbudowane z odcinków: głowa, tułów i odwłok lub głowotułów i odwłok,
 parzyste, członowane odnóża, człony odnóży połączone są stawowo,
co umożliwia ich ruch,
 szkielet zewnętrzny (chitynowy pancerz lub oskórek), który pełni funkcje
ochronne oraz jest miejscem przyczepu mięśni,
 układ mięśniowy zbudowany z mięśni poprzecznie prążkowanych
zróżnicowanych na zginacze i prostowniki pracujące antagonistycznie,
 układ pokarmowy w postaci przewodu, otwór gębowy otoczony narządami
gębowymi umożliwiającymi pobieranie i rozdrabnianie pokarmu,
 układ oddechowy stanowią: skrzela zewnętrzne, tchawki, skrzelotchawki
lub płucotchawki,
 układ krwionośny otwarty, składa się z serca i naczyń. Serce położone jest po
stronie grzbietowej, znajdują się w nim ostia, czyli otwory, przez które krew
dostaje się do serca,
 w większości rozdzielnopłciowe z zaznaczonym dymorfizmem płciowym,
 linienie, czyli okresowe zrzucanie oskórka zwanego wylinką. W okresie przed
stwardnieniem nowego pancerza następuje silny wzrost.
2. Podział stawonogów:
 skorupiaki,
 owady,
 pajęczaki.
3. Cechy skorupiaków:
 w większości gatunki wodne, wolno żyjące, nieliczne osiadłe (pąkle),
 ciało podzielone na głowotułów i odwłok (odwłok i część tułowiowa
są segmentowane),

52
Biologia Klasa I

 na części głowowej występują:

 2 pary czułek pełniących funkcje zmysłowe,
 para oczu,
 6 par odnóży gębowych służących do pobierania i rozdrabniania
pokarmu,
 na części tułowiowej występuje pięć par odnóży krocznych,
 na odwłoku występuje 5 – 6 par odnóży odwłokowych,
 oddychanie:
 mniejsze (rozwielitka, oczlik): wymiana gazowa całą powierzchnią
ciała,
 większe: skrzela zewnętrzne mające postać bogato ukrwionych,
rozgałęzionych wyrostków ciała, pobierających tlen rozpuszczony
w wodzie (rak, krab, homar),
 układ krwionośny otwarty,
 w większości rozdzielnopłciowe.
4. Przedstawiciele skorupiaków: rak, krab, homar, krewetka, langusta, pąkla, kryl,
stonoga, rozwielitka, oczlik.

Lekcja 42 i 43

Temat: Budowa i rozwój owadów.

1. Cechy charakterystyczne owadów:

 opanowały zdolność do lotu,
 występują w środowisku wodnym i lądowym,
 ciało składa się z trzech odcinków:
 głowa:
 para czułek o funkcji zmysłowej (zawierają receptory dotyku,
węchu i smaku),
 para oczu złożonych, które składają się z licznych oczek
prostych (tzw. ommatidiów) i odbierają obraz mozaikowy. Taki
obraz pozwala na zaobserwowanie ruchu i kolorów, natomiast
kształty są niewyraźne,
 aparat gębowy: gryzący (chrząszcze, modliszka),
liżący (mucha),
gryząco - liżący (pszczoła, trzmiel),
ssący (motyl),
kłująco – ssący (komar, pchła, wesz, mszyca),
 tułów składa się z trzech segmentów (przedtułowia, śródtułowia
i zatułowia), na których znajdują się:
 2 pary skrzydeł (na śródtułowiu i zatułowiu),
 3 pary odnóży krocznych (na każdym segmencie – jedna para).
Odnóża mogą ulegać modyfikacjom:
odnóże kroczne (mucha, pszczoła, chrząszcze),

53
Biologia Klasa I

odnóże grzebne (turkuć podjadek),

odnóże pływne (pływak żółtobrzeżek, pluskolec pospolity),
odnóże skoczne (pasikonik, pchła),
odnóże chwytne (modliszka, ważka),
 odwłok jest segmentowany, u wielu samic zaopatrzony jest
w pokładełko służące do składania jaj,
 ciało okryte chitynowym oskórkiem,
 układ oddechowy stanowią:
 tchawki – system rozgałęziających się rureczek prowadzących
powietrze do wszystkich komórek. Rurki wzmocnione są chityną.
Powietrze dostaje się do tchawek poprzez przetchlinki rozmieszczone
po bokach ciała,
 skrzelotchawki – narządy oddechowe wodnych larw owadów
pobierające tlen rozpuszczony w wodzie, mają postać wyrostków ciała,
wewnątrz których znajdują się tchawki. Mogą występować na tułowiu
lub odwłoku,
 układ krwionośny otwarty, serce znajduje się w odwłoku, po stronie
grzbietowej, układ ten nie przenosi tlenu (tlen jest transportowany
w tchawkach),
 układ wydalniczy stanowią cewki Malpighiego – zamknięte od strony ciała
kanaliki uchodzące do jelita. Zbierają one zbędne i szkodliwe metabolity
z hemolimfy i wydalają je do jelita, skąd wraz z kałem są usuwane na zewnątrz
organizmu,
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy z zaznaczonym dymorfizmem płciowym,
 zapłodnienie wewnętrzne,
 rozwój złożony z przeobrażeniem (metamorfozą). Wyróżnia się dwa typy
przeobrażenia:
 przeobrażenie niezupełne (hemimetabolia) to typ przeobrażenia larwy
w postać dorosłą (tzw. imago) bez stadium poczwarki. Larwa
przypomina owada dorosłego i rośnie w efekcie kolejnych linień.
Występuje u pasikonika, modliszki, ważek, wszy. W hemimetabolii
występują następujące stadia rozwojowe:
jajo → larwa → owad dorosły (imago)
 przeobrażenie zupełne (holometabolia) to typ przeobrażenia larwy
w imago, w którym występuje stadium poczwarki. Larwa nie jest
podobna do osobnika dorosłego. W holometabolii występują
następujące stadia rozwojowe:
jajo → larwa → poczwarka → owad dorosły (imago)
Larwy: gąsienica (motyl), czerw (mucha), pędrak (chrząszcz).
2. Znaczenie owadów w przyrodzie i gospodarce człowieka:
 biorą udział w zapylaniu roślin,
 jako saprofagi rozkładają martwą materię organiczną i włączają pierwiastki
w obieg materii,

54
Biologia Klasa I

 poprawiają strukturę gleby: spulchniają ja i napowietrzają,

 biorą udział w procesach glebotwórczych (termity, mrówki),
 dostarczają produktów takich, jak miód, wosk pszczeli, kit pszczeli (propolis),
 wykorzystywane są do produkcji leków (propolis) oraz świec i kosmetyków
(wosk pszczeli),
 roznoszą choroby człowieka (komar widliszek – malaria, pchły – dżuma,
mucha tse - tse – śpiączkę afrykańską),
 pasożytują na roślinach (np. mszyce), zwierzętach i człowieku,
 niszczą lasy oraz uprawy polne i ogrodowe (szkodniki),
 uszkadzają i niszczą zapasy pożywienia (wołek zbożowy, mącznik młynarek),
 niszczą tkaniny (mole),
 niszczą papier i meble.

Lekcja 44

Temat: Charakterystyka pajęczaków.

1. Cechy charakterystyczne pajęczaków:

 występują w środowisku lądowym (pająk topik zamieszkuje zbiorniki wodne),
 w większości są drapieżne – chwytają ofiarę, wstrzykują jej enzymy trawienne,
po czym wysysają płynną zawartość (trawienie pozaustrojowe), wśród
roztoczy występują pasożyty zewnętrzne (kleszcz),
 ciało okryte chitynowym oskórkiem,
 ciało podzielone na:
 głowotułów, na którym występują:
 kilka par oczu prostych (zazwyczaj 4 pary),
 2 pary odnóży gębowych: szczękoczułki służące do rozrywania
zdobyczy oraz walki, znajdują się w nich ujścia gruczołów
jadowych, nogogłaszczki rozdrabniające pokarm i pełniące
funkcje zmysłowe – są zakończone pazurkami (pająki)
lub szczypcami (skorpiony),
 4 pary odnóży krocznych,
 odwłok zawiera gruczoły płciowe produkujące gamety, gruczoły
trawienne produkujące enzymy trawienne oraz u pająków gruczoły
przędne (tzw. kądziołki przędne), których wydzielina zastyga
na powietrzu i służy do budowy sieci,
 układ oddechowy stanowią:
 płucotchawki (płuca książkowe) znajdujące się w odwłoku.
Płucotchawka składa się z komory, do której prowadzi przetchlinka.
Wewnątrz komory rozmieszczone są równoległe, silnie unaczynione
płytki. Powietrze, przechodząc przez przestrzenie międzypłytkowe,
oddaje tlen, a zabiera dwutlenek węgla i usuwa go z organizmu,
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy z zaznaczonym dymorfizmem płciowym,
u niektórych występuje kanibalizm: samica zjada samca po kopulacji,

55
Biologia Klasa I

 zapłodnienie wewnętrzne,
 rozwój prosty z wyjątkiem roztoczy, u których występuje stadium larwalne.
2. Podział pajęczaków:
 pająki (pająk krzyżak, tygrzyk paskowany, kątnik domowy),
 kosarze,
 skorpiony,
 roztocze (kleszcz).

Lekcja 45

Temat: Charakterystyka i podział mięczaków.

1. Cechy charakterystyczne mięczaków:

 występują w środowisku wodnym (morskim i słodkowodnym) oraz lądowym
wilgotnym,
 są roślinożerne (w tym glonożerne), drapieżne lub pasożytnicze,
 ciało okryte muszlą zbudowaną konchioliny i węglanu wapnia, która stanowi
szkielet zewnętrzny:
 u ślimaków jest spiralnie skręcona, u niektórych gatunków muszla nie
występuje – są to tzw. ślimaki nagie (ślinik, pomrów, pomrowiec,
pomrowik)
 u małży jest dwuczęściowa,
 u głowonogów występuje muszla wewnętrzna, skryta pod płaszczem,
 budowa ciała:
 głowa – nie występuje u małży, u ślimaków znajdują się na niej 2 pary
czułków (pierwsza para zawiera oczy, druga pełni funkcje zmysłowe)
oraz otwór gębowy,
 noga służy do poruszania się (pełzania, pływania), u głowonogów noga
jest przekształcona w ramiona służące do obrony i zdobywania
pożywienia oraz lejek, który zapewnia ruch odrzutowy,
 worek trzewiowy to część ciała, w której znajduje się większość
narządów wewnętrznych, jest on okryty fałdem skórnym zwanym
płaszczem. Pomiędzy płaszczem i workiem trzewiowym znajduje
się jama płaszczowa, w której znajdują się narządy oddechowe
oraz końcowe odcinki układu pokarmowego, wydalniczego
i płciowego. Płaszcz wytwarza muszlę,
 układ pokarmowy w postaci przewodu, w gardzieli znajdują się tarka służąca
do rozdrabniania pokarmu,
 układ krwionośny otwarty (u głowonogów prawie zamknięty),
 układ oddechowy:
 skrzela u gatunków wodnych,

56
Biologia Klasa I

 tzw. płuco u gatunków lądowych i niektórych wodnych, płuco

to bogato unaczyniona ściana jamy płaszczowej,
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy (małże, głowonogi, ślimaki skrzelodyszne)
lub obojnaczy (ślimaki płucodyszne),
 zapłodnienie zewnętrzne (u wodnych) lub wewnętrzne (u lądowych),
u obojnaków zapłodnienie krzyżowe,
 rozwój prosty lub złożony,
 są jajorodne z wyjątkiem ślimaka żyworódki, która jest jajożyworodna.
2. Podział mięczaków:
 ślimaki,
 małże,
 głowonogi.
3. Ślimaki dzielą się na:
 płucodyszne, które oddychają tlenem atmosferycznym za pomocą płuca, są
obojnakami. Należą tu: błotniarka stawowa (wodna), ślimak zaroślowy,
wstężyk ogrodowy, ślimak winniczek, zatoczek pospolity (wodny),
 skrzelodyszne, które oddychają tlenem rozpuszczonym w wodzie.
4. Małże to mięczaki morskie i słodkowodne, których spłaszczone ciało jest okryte
dwuklapową muszlą. Ciało składa się z nogi i worka trzewiowego (brak głowy).
W większości są osiadłe. Na nodze gatunków osiadłych występuje gruczoł bisiorowy
produkujący bisior, czyli nici mocujące małża do podłoża. Oddychają za pomocą
skrzeli, do których woda wpływa i wypływa przez tzw. syfony. Są filtratorami – żywią
się zawiesiną organiczną (martwa materia, glony, bakterie, protisty jednokomórkowe).
W Polsce występują małże słodkowodne (szczeżuja, skójka, racicznica) oraz bałtyckie
(małgiew, omułek jadalny, rogowiec, sercówka).
5. Głowonogi to morskie mięczaki zbudowane z głowy i tułowia. Noga została
przekształcona w ramiona, które są ułożone wokół otworu gębowego. Głowonogi
posiadają muszlę silnie zredukowaną i zanurzoną w tkankach ciała (tzw. os sepiae).
Wyjątkiem jest łodzik, który ma muszlę zewnętrzną. Głowonogi są drapieżne,
na ramionach posiadają przyssawki, które ułatwiają schwytanie ofiary.
Do głowonogów zalicza się:
 ośmiornice, które mają osiem ramion spiętych błoną,
 dziesięciornice, które mają dziesięć ramion, z których dwa są dłuższe
od pozostałych (mątwa, kalmar = kałamarnica).
6. Znaczenie mięczaków w przyrodzie i gospodarce człowieka:
 stanowią pokarm dla innych zwierząt oraz człowieka,
 jako filtratory małże oczyszczają wody z zawiesiny organicznej,
 małże ze względu na wrażliwość na zanieczyszczenia są wykorzystywane
jako organizmy wskaźnikowe (bioindykatory),
 wytwarzają perły wykorzystywane w jubilerstwie,
 muszle wykorzystywane są do wyrobu przedmiotów użytkowych i ozdobnych,
 sepia wydzielana przez głowonogi służy do produkcji farb malarskich,

57
Biologia Klasa I

 z ciała ostryg i kałamarnic można otrzymać substancje antybakteryjne

i antywirusowe,
 sproszkowana muszla mątw stanowi składnik past do zębów oraz proszków
do polerowania,
 ślimaki wyrządzają szkody w rolnictwie i warzywnictwie (np. pomrowy),
 są żywicielami wielu pasożytów człowieka i zwierząt.

Lekcja 46

Temat: Świat bezkręgowców – powtórzenie wiadomości.

Lekcja 47

Temat: Świat bezkręgowców – sprawdzian wiadomości.

Lekcja 48

Temat: Porównanie bezkręgowców i kręgowców.

Cecha Bezkręgowce Kręgowce

symetria ciała - promienista (parzydełkowce), dwuboczna

- dwuboczna

pokrycie ciała jednowarstwowy nabłonek skóra zbudowana z 3 warstw:

wytwarzający oskórek,
pancerz lub muszlę - naskórek (nabłonek),
- skóra właściwa (tkanka łączna),
- tkanka podskórna (tłuszczowa)

szkielet - hydroszkielet, szkielet wewnętrzny zbudowany

z tkanki kostnej i chrzestnej:
- szkielet zewnętrzny:
- czaszka,
 pancerz
- kręgosłup,
 muszla
- klatka piersiowa,
- szkielet kończyn,
- szkielet obręczy barkowej
i miednicowej

narząd oddechowy - brak, - skrzela wewnętrzne (ryby),

- skrzela zewnętrzne (skorupiaki, - płuca (kręgowce lądowe)

58
Biologia Klasa I

mięczaki),
- tchawki (owady),
- płucotchawki/płuca książkowe
(pajęczaki)

układ krwionośny - otwarty - zamknięty,

(zamknięty u pierścienic), - krew natlenowana
i nienatlenowana nie miesza się
- krew natlenowana
i nienatlenowana miesza się, lub miesza się w niewielkim
stopniu
- występuje po grzbietowej
stronie ciała

układ nerwowy - po brzusznej stronie ciała, - ośrodkowy układ nerwowy

(mózg i rdzeń kręgowy) po
- zbudowany ze zwojów i pni grzbietowej stronie ciała,
nerwowych
- zbudowany z mózgu, rdzenia
kręgowego i nerwów

temperatura ciała zmiennocieplne - zmiennocieplne (ryby, płazy,

gady),
- stałocieplne (ptaki, ssaki)

Lekcja 49

Temat: Ryby – kręgowce wodne.

1. Cechy charakterystyczne ryb:

 występują w środowisku wodnym,
 są zmiennocieplne, co oznacza, ze temperatura ich ciała jest zależna
od temperatury otoczenia,
 ciało zbudowane z głowy, tułowia i ogona (ogon stanowi główny napęd),
 opływowy kształt ciała,
 skóra pokryta śluzem pełniącym funkcje ochronne oraz ułatwiającym pływanie
(zmniejsza tarcie cząsteczek wody o ciało),
 łuski w skórze, ułożone dachówkowato, tworzą rodzaj pancerza ochronnego,
 komórki barwnikowe w skórze nadają barwę maskującą w wodzie: ciemną
od góry, jasną i srebrzystą od spodu,
 płetwy umożliwiające pływanie, utrzymywanie równowagi oraz poruszanie
się w wybranym kierunku:
 parzyste płetwy piersiowe,
 parzyste płetwy brzuszne,

59
Biologia Klasa I

 płetwa grzbietowa,
 płetwa odbytowa,
 płetwa ogonowa,
 linia naboczna – narząd zmysłu odbierający ruch wody: kierunek i siłę prądów
wody wytworzonych przez obiekty ruchome (np. inne ryby) lub nieruchome
(przeszkody). W ten sposób ryba orientuje się w wodzie. Lina naboczna
ma postać rynienki wysłanej komórkami zmysłowymi ciągnącej się od pokryw
skrzelowych do ogona po obu stronach ciała,
 u niektórych występuje pęcherz pławny – cienkościenny worek wypełniony
gazami, który może zmieniać swą objętość, przez co zmienia się ciężar
właściwy ryby. Pęcherz pławny pozwala na zmianę głębokości zanurzenia,
 szkielet zbudowany z tkanki chrzęstnej (ryby chrzęstnoszkieletowe)
lub kostnej (ryby kostnoszkieletowe). Składa się z:
 czaszki,
 kręgosłupa,
 żeber,
 szkieletu płetw,
 szkieletu obręczy,
 ości, czyli skostnień międzymięśniowych (u ryb kostnoszkieletowych),
 układ pokarmowy w postaci przewodu, otwór gębowy zaopatrzony w ruchome
szczęki, u drapieżnych i niektórych roślinożernych zaopatrzony też w zęby,
 układ krwionośny:
 serce zbudowane z jednego przedsionka i jednej komory,
 jeden obieg krwi: serce → skrzela → narządy wewnętrzne → serce,
 jednokierunkowy obieg krwi zapewniają zastawki uniemożliwiające
cofanie się krwi,
 układ oddechowy stanowią skrzela wewnętrzne, zbudowane z osadzonych na
łuku skrzelowym cienkościennych listków z blaszkami skrzelowymi,
 układ wydalniczy stanowi nerka produkująca mocz zawierający amoniak,
który dobrze rozpuszcza się w wodzie (ryby należą do zwierząt
amoniotelicznych, czyli wydalających amoniak),
 układ nerwowy składa się z
 ośrodkowego układu nerwowego: mózg (mózgowie) i rdzeń kręgowy,
 obwodowego układu nerwowego: nerwy wychodzące z mózgu
i rdzenia kręgowego,
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy, u wielu gatunków zaznaczony dymorfizm
płciowy,
 zapłodnienie zewnętrzne: samica składa ikrę w wodzie, samiec polewą
ją mleczkiem (spermą), połączenie komórek jajowych i plemników następuje
w wodzie, poza organizmem matki,
 jajorodne lub jajożyworodne (gupik),
 rozwój prosty.
2. Demonstracja budowy szkieletu ryby z wykorzystaniem szkieletu karpia.

60
Biologia Klasa I

3. Podział ryb:
 chrzęstnoszkieletowe (rekiny, płaszczki),
 kostnoszkieletowe
4. Znaczenie ryb w przyrodzie i gospodarce człowieka:
 stanowią pożywienie dla innych zwierząt,
 stanowią pożywienie dla człowieka (mięso zawiera wysokiej jakości białko,
jod, fosfor, potas, wapń oraz witaminy A i D),
 wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym do produkcji leków,
 wykorzystywane do produkcji nawozów, klejów, karmy dla zwierząt,
 wykorzystywane jako bioindykatory czystości wód (np. pstrąg potokowy,
sieja),
 hodowane w akwariach.

Lekcja 50

Temat: Płazy – zwierzęta dwuśrodowiskowe.

1. Cechy charakterystyczne płazów:

 zwierzęta dwuśrodowiskowe – część życia spędzają w wodzie (rozmnażanie
i rozwój), a część na lądzie,
 zmiennocieplne,
 drapieżne,
 ciało składa się z głowy, szyi, tułowia, oraz ogona (u ogoniastych), zawieszone
na 4 czteropalczastych kończynach (z wyjątkiem beznogich),
 kończyny tylne są dłuższe od przednich, co umożliwia skoki na lądzie
oraz pływanie w wodzie, palce kończyn tylnych są spięte błoną pławną,
 ciało okryte jest cienką skórą zawierającą:
 gruczoły śluzowe, które produkują śluz. Śluz chroni przed
wysychaniem na lądzie, ułatwia pływanie oraz bierze udział w
wymianie gazowej (tzw. oddychanie skórne),
 gruczoły jadowe,
 komórki barwnikowe nadające barwę ochronną – maskującą
lub ostrzegawczą (jaskrawą),
 szkielet zbudowany z tkanki kostnej, składa się z:
 szkieletu osiowego: czaszka (ażurowa), kręgosłup,
 szkieletu kończyn,
 szkieletu obręczy,
 brak żeber i klatki piersiowej.
 układ pokarmowy w postaci przewodu,
 układ krwionośny:
 serce trójdzielne – składa się z dwóch przedsionków (prawy i lewy)
oraz komory,

61
Biologia Klasa I

 występują dwa obiegi krwi: mały – płucny – odpowiada

za natlenowanie krwi w płucach, duży – odpowiada za wymianę
substancji i gazów oddechowych pomiędzy krwią i narządami ciała,
 narząd oddechowy:
 płuca workowate – są mało wydajne (wspomaga je oddychanie skórne),
powietrze jest pompowane do płuc poprzez ruchy dna jamy gębowej,
 skrzela zewnętrzne – występują u kijanek (larw płazów),
 skrzela wewnętrzne – występują u płazów ogoniastych,
 narząd wydalniczy stanowią parzyste nerki, które produkują mocz zawierający
mocznik (zwierzęta ureoteliczne), u kijanek mocz zawiera amoniak
(amonioteliczne),
 układ nerwowy składa się z:
 ośrodkowego układu nerwowego: mózgu i rdzenia kręgowego,
 obwodowego układu nerwowego: nerwów czaszkowych i nerwów
rdzeniowych unerwiających narządy ciała,
 autonomicznego układu nerwowego, który reguluje funkcje niezależne
od woli,
 narządy zmysłów: oczy z powiekami, ucho, narząd węchu, receptory smaku,
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy z zaznaczonym dymorfizmem płciowym,
 zapłodnienie zewnętrzne: samica składa skrzek, a samiec polewa go spermą,
 jajorodne,
 rozwój złożony – występuje larwa kijanka,
 posiadają kloakę (stek), czyli wspólne ujście końcowego odcinka układu
pokarmowego, wydalniczego i rozrodczego.
2. Podział płazów:
 płazy beznogie mają ciało wydłużone, robakowate, pozbawione kończyn. Żyją
w glebie, w krajach tropikalnych: marszczelec pierścieniowy,
 płazy ogoniaste przypominają wyglądem jaszczurkę, mają kończyny
jednakowej długości i posiadają ogon, narządem oddechowym są płuca
i skrzela wewnętrzne (traszki i salamandry),
 płazy bezogonowe:
 żaby: trawna, wodna, jeziorowa, moczarowa, śmieszka,
 ropuchy: szara, zielona, paskówka,
 kumaki: górski, nizinny,
 grzebiuszka ziemna,
 rzekotka drzewna.
3. Cykl rozwojowy żaby:

62
Biologia Klasa I

4. Porównanie kijanki i dorosłej żaby:

Cecha Kijanka Żaba

środowisko życia wodne lądowe

odżywianie roślinożerne drapieżne

narząd oddechowy skrzela zewnętrzne płuca

układ krwionośny jeden krwiobieg dwa krwiobiegi

narząd lokomocyjny ogon z pionową płetwą kończyny

mocz zawiera amoniak zawiera mocznik

Kijanka przechodzi przeobrażenie (metamorfozę), podczas której następują zmiany

w budowie i funkcjonowaniu organizmu. Najważniejsze zmiany to:
 zanik skrzeli i pojawienie się płuc, a w związku z tym także drugiego obiegu
krwi,
 zanik ogona i pojawienie się kończyn, najpierw tylnych, następnie przednich,
 przejście do środowiska lądowego i drapieżny tryb życia.

Lekcja 51
63
Biologia Klasa I

Temat: Świat gadów.

1. Cechy charakterystyczne dla gadów:

 zwierzęta typowo lądowe, niektóre wtórnie przystosowały się do życia
w wodzie (krokodyle, żółwie wodne),
 zmiennocieplne,
 drapieżne,
 ciało podzielone na głowę, szyję, tułów i ogon, podwieszone na 4 silnych
pięciopalczastych kończynach,
 skóra jest zrogowaciała i sucha – pozbawiona gruczołów, nieprzepuszczalna
dla gazów oddechowych i wody (chroni przed nadmierna utratą wody),
zawiera komórki barwnikowe,
 w skórze znajdują się wytwory rogowe: łuski i tarczki (u węży i jaszczurek),
tarcze (u krokodyli i żółwi, u żółwi tworzą skorupę) oraz pazury,
 u krokodyli naskórek złuszcza się i odrasta w miarę złuszczania, u jaszczurek
i węży naskórek jest zrzucany okresowo w postaci wylinki (u węży w całości,
u jaszczurek płatami),
 szkielet jest silnie skostniały:
 szkielet osiowy (czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa),
 szkielet kończyn,
 szkielet obręczy,
 układ pokarmowy w postaci przewodu,
 narząd oddechowy stanowią płuca gąbczaste, wentylację płuc wspomagają
ruchy klatki piersiowej uwarunkowane pracą mięśni międzyżebrowych,
(u węży jedno płuco jest zredukowane, drugie jest wydłużone),
 układ krwionośny:
 serce składa się z dwóch przedsionków i komory podzielonej
częściową przegrodą (wyjątek stanowią krokodyle, u których serce ma
dwa przedsionki i dwie komory),
 dwa obiegi krwi: mały (płucny) i duży (po całym ciele),
 narząd wydalniczy stanowią nerki, które efektywnie regulują gospodarkę
wodno – mineralną. Mocz gadów zawiera silnie stężony kwas moczowy, gdyż
gady prowadzą oszczędną gospodarkę wodną (zwierzęta urykoteliczne –
wydalają kwas moczowy),
 posiadają kloakę (stek),
 układ nerwowy podzielony na ośrodkowy (mózg i rdzeń kręgowy), obwodowy
(nerwy czaszkowe i rdzeniowe) i autonomiczny,
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy,
 zapłodnienie wewnętrzne,
 rozwój prosty,
 jajorodne lub jajożyworodne (jaszczurka żyworodna),
 jaja gadów składane są na lądzie – otoczone są osłonką pergaminową
oraz u żółwi i krokodyli osłonką wapienną,

64
Biologia Klasa I

 należą do owodniowców, czyli zwierząt, u których rozwój zarodkowy

przebiega na lądzie, dzięki obecności błon płodowych:
 owodnia – wypełniona jest płynem i chroni ciało zarodka przed
urazami,
 omocznia – zbiera szkodliwe metabolity, bierze udział w wymianie
gazowej
 kosmówka – pełni dodatkowe funkcje ochronne,
 pęcherzyk żółtkowy – zawiera żółtko będące materiałem budulcowym
i odżywczym dla zarodka.
2. Podział gadów:
 jaszczurki: jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, jaszczurka zielona,
padalec (jaszczurka beznoga),
 węże: żmija zygzakowata, gniewosz plamisty, wąż eskulapa, zaskroniec
zwyczajny,
 krokodyle: krokodyl nilowy, aligator amerykański, kajman okularowy, gawial
gangesowy,
 żółwie: żółw błotny, żółw czerwonolicy.

Lekcja 52

Temat: Ptaki – kręgowce latające.

1. Cechy charakterystyczne ptaków:

 zasiedlają środowisko lądowe i nadwodne,
 posiadają zdolność do aktywnego lotu,
 stałocieplne – temperatura ich ciała w dużym stopniu nie zależy od
temperatury otoczenia, gdyż posiadają mechanizmy termoizolacyjne
oraz wychładzające ciało,
 budowa ciała: głowa, szyja, tułów, para skrzydeł, ciało podparte na dwóch
kończynach,
 głowa jest lekka, znajduje się na niej rogowy dziób pozbawiony zębów, kształt
dzioba zależy od rodzaju pobieranego pokarmu,
 skrzydła to przekształcone kończyny przednie, w których nastąpiła redukcja
kości dłoni,
 skóra jest cienka i pozbawiona gruczołów, z wyjątkiem gruczołu kuprowego,
którego wydzielina natłuszcza pióra, co chroni je przed przemoczeniem,
 ciało pokryte piórami:
 pióra konturowe tworzą powierzchnię nośną podczas lotu:
 lotki znajdują się na skrzydłach,
 sterówki znajdują się na ogonie,
 pióra pokrywowe nadają ciału opływowy kształt,
 pióra puchowe odpowiadają za termoizolację.

65
Biologia Klasa I


szkielet jest lekki ze względu na spneumatyzowanie kości długich
(są wypełnione powietrzem), składa się z:
 lekkiej czaszki z dużymi oczodołami,
 kręgosłupa,
 klatki piersiowej (na mostku znajduje się wyrostek, tzw. grzebień,
do którego przyczepione są mięśnie poruszające skrzydłami),
 szkieletu kończyn,
 szkieletu obręczy,
 układ pokarmowy w postaci przewodu, zawiera wole magazynujące pokarm
oraz żołądek mięśniowy, w którym znajdują się kamienie (połykane
z pokarmem) rozdrabniające pokarm i rekompensujące brak zębów,
 układ oddechowy stanowią płuca rurkowate połączone z workami
powietrznymi, co umożliwia podwójną wymianę gazową:
 podczas wdechu część powietrza dostaje się do płuc, a część wnika
do worków powietrznych,
 w płucach zachodzi wymiana gazowa i zużyte powietrze jest
wydychane,
 podczas wydechu świeże powietrze z worków powietrznych przenika
do płuc i następuje wymiana gazowa,
 w ten sposób wymiana gazowa zachodzi zarówno podczas wdechu,
jak i wydechu, co pozwala na dużą wydajność energetyczną organizmu
potrzebną do lotu,
 układ krwionośny:
 serce czterojamiste – zbudowane z dwóch przedsionków i dwóch
komór, dzięki czemu krew natlenowana (tętnicza) i odtlenowana
(żylna) nie miesza się,
 dwa obiegi krwi: mały i duży,
 układ wydalniczy składa się z nerek, które produkują mocz zawierający kwas
moczowy (urykoteliczne). Mocz jest wydalany razem z kałem jako półstała
wydalina, tzw. kałomocz,
 posiadają kloakę (stek),
 układ nerwowy: ośrodkowy (dobrze rozwinięty mózg, rdzeń kręgowy),
obwodowy i autonomiczny,
 posiadają zmysł magnetyczny oraz doskonale rozwinięty narząd wzroku, co
pozwala orientować się w przestrzeni,
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy z zaznaczonym dymorfizmem płciowym,
 zapłodnienie wewnętrzne,
 jajorodne – jaja okryte są twardą skorupą wapienną,
 owodniowce,
 opiekują się potomstwem.
2. Demonstracja budowy szkieletu ptaka z wykorzystaniem szkieletu kury domowej.
3. Demonstracja budowy pióra konturowego i puchowego.

66
Biologia Klasa I

Lekcja 53

Temat: Świat ssaków.

1. Cechy charakterystyczne ssaków:

 zamieszkują wszystkie środowiska,
 stałocieplne,
 posiadają odruch ssania,
 odcinki ciała: głowa, szyja, tułów, ogon, dwie pary kończyn podpierających
ciało,
 skóra zbudowana z warstw:
 naskórek – zbudowany z nabłonka wielowarstwowego, wytwarza
wytwory rogowe:
 włosy (termoizolacja),
 pazury (obrona, zdobywanie pożywienia),
 rogi (obrona, atak),
 kopyta/racice (sprawne poruszanie się po podłożu),
 dziób u stekowców,
 skóra właściwa zawiera receptory odbierające bodźce dotykowe,
bólowe i termiczne oraz gruczoły: potowe, łojowe, zapachowe
i mleczne (tylko u samic),
 pod skórą znajduje się warstwa podskórna zbudowana z tkanki
tłuszczowej, która pełni funkcje termoizolacyjne,
 włosy tworzą sierść, są natłuszczone przez łój, dzięki czemu nie przemakają,
dzielą się na:
 włosy czuciowe – o funkcjach zmysłowych (tzw. wąsy kota),
 włosy obronne – przekształcone w igły (jeż, jeżozwierz),
 włosy ochronne – chronią przed urazami i utrzymują ciepłotę ciała:
 ościste – długie i sztywne, stanowią warstwę chroniącą przed
urazami oraz przed przemoczeniem,
 wełniste – miękkie, pofalowane, odpowiadają za termoizolację,
 szkielet: szkielet osiowy: czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa, szkielet
kończyn, szkielet obręczy,
 w układzie mięśniowym występuje przepona wspomagająca wentylację płuc
oraz silnie rozwinięte mięśnie podskórne,
 układ pokarmowy w postaci przewodu, w jamie gębowej znajdują
się zróżnicowane zęby:
 siekacze – służą do chwytania i odcinania kawałków pożywienia,
 kły – służą do chwytania, przytrzymywania i rozrywania pokarmu
zwierzęcego, także do obrony,
 przedtrzonowe – służą do rozcierania pokarmu,
 trzonowe – służą do rozcierania pokarmu,
 narząd oddechowy stanowią płuca pęcherzykowate, które dzięki takiej
budowie mają bardzo dużą powierzchnię wymiany gazowej,

67
Biologia Klasa I

 układ krwionośny:
 serce czterojamiste,
 dwa krwiobiegi,
 krwinki czerwone (erytrocyty) ssaków są bezjądrzaste,
 układ wydalniczy:
 narząd wydalniczy stanowi nerka ostateczna,
 mocz zawiera mocznik (ureoteliczne),
 układ nerwowy silnie rozwinięty, w mózgu występuje pofałdowana kora
mózgowa (najsilniej pofałdowana u człowieka),
 układ rozrodczy rozdzielnopłciowy,
 zapłodnienie wewnętrzne,
 żyworodne – zarodek rozwija się w ciele matki (w macicy), u łożyskowców
występuje łożysko – narząd powstały ze śluzówki macicy i kosmówki zarodka,
który zapewnia wymianę substancji pomiędzy krwią matki, a krwią zarodka,
 występuje opieka nad potomstwem,
 owodniowce:
 owodnia – wypełniona jest płynem, chroni ciało zarodka przed
urazami,
 omocznia – bierze udział w tworzeniu pępowiny,
 kosmówka – bierze udział w tworzeniu łożyska.
2. Demonstracja budowy szkieletu ssaka z wykorzystaniem szkieletu kota.
3. Podział ssaków:
 stekowce (dziobak i kolczatka) to prymitywne ssaki: są jajorodne,
nie posiadają sutków - młode zlizują mleko wyciekające z gruczołów
mlecznych, posiadają kloakę,
 torbacze – samice posiadają torbę lęgową (fałd skóry), w której po urodzeniu
rozwija się młode (kangur, koala, wombat, dydelf, lotopałanka)
 łożyskowce – w rozwoju zarodkowym wykształcają łożysko (owadożerne,
gryzonie, naczelne, nietoperze, drapieżne, kopytne, walenie, trąbowce).

Lekcja 54

Temat: Przystosowania ssaków roślinożernych i mięsożernych do sposobu odżywiania

się.

1. Przystosowania przeżuwaczy do pobierania pokarmu roślinnego:

 wydłużona i ruchliwa górna warga ułatwiająca skubanie trawy,
 nie posiadają górnych siekaczy i kłów,
 zęby przedtrzonowe i trzonowe mają płaską powierzchnię z listewkami,
co umożliwia rozcieranie twardych tkanek roślinnych,
 żołądek czterokomorowy – występują w nim cztery komory: żwacza czepiec,
księgi i trawieniec. Połknięty, lekko przeżuty pokarm dostaje się do żwacza,
gdzie znajduje się symbiotyczna flora bakteryjna (beztlenowców) oraz orzęski,

68
Biologia Klasa I

które rozkładają celulozę zawartą w pokarmie. Przefermentowany pokarm

zostaje zwrócony do jamy gębowej, gdzie jest przeżuwany, a następnie trafia
do ksiąg i trawieńca, w którym następuje ostateczne trawienie pokarmu,
 długie przewód pokarmowy ze względu na konieczność dłuższego trawienia
pokarmu roślinnego,
 dobrze rozwinięty zmysł węchu i smaku pozwala wyszukiwać ulubione
gatunki roślin oraz rozpoznać gatunki trujące,
2. Przystosowania ssaków drapieżnych do pobierania pokarmu zwierzęcego:
 smukłe ciało pozwala na zwinny i szybki bieg,
 bardzo dobry słuch, wzrok i węch pozwalają zlokalizować ofiarę,
 kończyny przednie posiadają duże, silne pazury służące do chwytania
i przytrzymywania ofiary,
 silne kły służące do chwytania, przytrzymywania i rozrywania pokarmu
zwierzęcego,
 siekacze są zredukowane,
 zęby trzonowe mają guzki do rozcierania pokarmu,
 do odcinania kawałków mięsa służą tzw. łamacze, czyli ostre, tnące struktury
utworzone przez ostatni przedtrzonowiec górny i pierwszy trzonowiec dolny,
 krótki przewód pokarmowy.

Lekcja 55

Temat: Świat kręgowców – powtórzenie wiadomości.

Lekcja 56

Temat: Świat kręgowców – sprawdzian wiadomości.

69