Mövzu 1.

Giriş
Elektrik aparatları-texniki qurğuların idarə olunması, tənzimlənməsi və
mühafizəsi ücün tətbiq olunan elektrotexniki qurğulara deyilir. Onlardan elektrik
sistemlərində, sənaye müəssisələrinin elektrik təçhizatı sxemlərində, istehsal
proseslərinin avtomatlaşdırılmasında, elektrik intiqalında və məişətdə geniş istifadə
olunur. Elektrik aparatlarının növləri cox müxtəlifdir. Onlar bir sıra əlamətlərinə-
təyinatına, tətbiq sahəsinə, iş prinsipinə, çərəyanın növünə, gərginliyinə, mühafizə
üsuluna, konstruktiv xüsusiyyətlərinə görə təsnif olunurlar. Bunların ən əsası
təyinatına, yəni aparatın içra etdiyi əsas əməliyyata görə təsnifatdır.
Təyinatına görə elektrik aparatları aşağıdakı qruplara ayrılırlar:
Elektrik aparatları təyinatlarına görə iki qrupa bölünürlər: idarəetmə
aparatları və paylayıcı qurğuların alçaq və yüksək gərginlik elektrik aparatları.
İdarəetmə aparatları elektrik avadanlıqlarını, maşın və mexanizmlərin
parametrlərini tənzimləmək, bir fiziki kəmiyyətdən başqa fiziki kəmiyyətə
çevirmək, parametrləri ölçmək və onlara nəzarət etmək, avadanlıqları işə qoşmaq
və işdən açmaq, mühafizə etmək və işlərində müəyyən fasilələr yaratmaq üçün
istifadə olunurlar.
İdarəetmə aparatlarına aiddir:
-kontrollerlər
-kontaktorlar
-maqnit işəburaxıcıları
-relelər
-vericilər və çeviricilər
-sabitləşdiricilər və tənzimləyicilər
-muftalar.
1) Paylayıcı qurğuların kommutasiya aparatları. Bu aparatlar elektrik
dövrələrinin açılması və bağlanması üçün tətbiq olunurlar. Bu qrupa açarlar,
aralayıcılar, ayırıcılar, qısa qapayıcılar, aiddir. Bu qrup aparatları fərqləndirən əsas
cəhət onların çox təsadüfü hallarda işləməsidir, amma elə hallar da ola bilər ki, bu
aparatlar çox tez-tez açılıb-bağlansınlar (məsələn, elektrik sobalarının açarları).
2) Mühafizə aparatları. Bu aparatlar elektrik dövrələrini qeyri-normal iş
rejimindən qorumaq üçün istifadə olunur. Bunlara yüksək və alçaq gərginlik
qoruyucuları, müxtəlif relelər və s. aiddir.
3) Məhdudlaşdırıcı aparatlar. Bu aparatlar qısa qapanma cərəyanlarını
(reaktorlar) və ifrat gərginlikləri (boşaldıcılar) məhdudlaşdırmaq üçün tətbiq edilir.
Elektrik sistemlərində qısa qapanmalar və ifrat gərginliklər təsadüfü hallarda baş
verdiyindən bu aparatlar artıq yüklənmələrə çox az məruz qalırlar.
4) İşəsalma-tənzimləmə aparatları. Bu aparatlar elektrik maşınlarının işə
salınması, fırlanma tezliyinin, gərginliyinin və cərəyanının tənzimi üçün tətbiq
olunur. Bu qrup aparatlara kontrollerlər, kontaktorlar, maqnit işəsalıcıları,
müqavimətlər, reostatlar və s. aiddir. Bu qrup aparatların xarakterik xüsusiyyətləri
onların tez-tez açılıb-bağlanmalara (bəzi intiqal mexanizimlərində saatda 1500
dəfə) məruz qalmasıdır.
5) Nəzarətedici aparatlar. Bu aparatların əsas vəzifəsi elektrik və qeyri-elektrik
parametrlərin verilmiş qiymətlərinə nəzarət etməkdir. Bu qrup aparatlara müxtəlif
növ relelər və vericilər aiddir. Relelərdə giriş kəmiyyətinin (nəzarət olunan
kəmiyyətin) səlis dəyişməsi zamanı çıxış kəmiyyəti sıçrayışla dəyişir. Çıxış
kəmiyyəti isə avtomatika sisteminə təsir göstərir. Vericilər isə səlis dəyişən giriş
kəmiyyətini hər hansı bir elektrik kəmiyyətinə (çıxış kəmiyyətinə) çevirir.
Vericilər həm elektrik, həm də qeyri-elektrik kəmiyyətlərinə nəzarət edə bilərlər.
6) Ölçü aparatları. Bu aparatlar mühafizə və ölçü dövrəsinin avadanlıqlarını əsas
dövrənin yüksək gərginliyindən təcrid etmək üçün tətbiq olunur. Onlar ölçülən
kəmiyyəti ölçmə üçün əlverişli olan standart qiymətə qədər dəyişdirirlər. Bu qrup
aparatlara ölçü transformatorları, gərginlik bölüşdürücüləri aiddir.
7) Tənzimləyici aparatlar. Bu aparatlar müxtəlif parametrlərin əvvəlcədən
müəyyən olunmuş qanunuyğunluqla tənzim olunması üçün tətbiq olunurlar.
Tənzimləyici aparatlardan gərginliyin, cərəyanın, temperaturun, təzyiqin, fırlanma
tezliyinin verilmiş səviyyədə saxlanması üçün istifadə olunur.

Yuxarıda qeyd olunan idarəetmə aparatları kontaktlı və kontaktsız qruplara

ayrılırlar. Kontaktsız elektrik idarəetmə aparatları əsasən maqnit və yarımkeçirici
elementlər əsasında qurulurlar və nisbətən kiçik kommutasiya güclərinə layihə
olunurlar. Kontaktlı idarəetmə aparatları etibarsızlıqlarına görə nöqsanelı olsalar da
böyük kommutasiya gücünə malikdirlər və hazırda elektrik yarımstansiyalarında
istismardadırlar.
Avtomatikanın idarəetmə sistemlərində relelər, vericilər, çeviricilər,
sabitləşdiricilər, tənzimləyicilər, kontaktorlar geniş istifadə olunurlar. Belə
aparatlarla gərginliyi yüksək olmayan şəbəkələrdə bir neçə amper cərəyan
komutasiya edilir. Onlar əsasən elektrik yarımstansiyalarında rele mühafizə
sxemlərində və texnoloji proseslərin avtomatlaşdırılmasında istifadə olunurlar.
Автоматика вя идаряетмя апаратлары контактлы вя контактсыз
апаратлара бюлцнцрляр.
Elektrik dövrələrini qeyri-fiziki açıb-bağlayan qurğulara kontaktsız elektrik
aparatları (KEA) deyilir. Kontaktları olan aparatlardan fərqli olaraq onların əsas
üstünlünləri aşağıdakılardır:
1. Elektrik dövrələrinin komutasiyasını yüksək sürətlə, tezliklə və cəldliklə
aparmaq (belə ki, burada hərəkət edən hissələr yoxdur).
2. Yüksək cərəyanı səlis tənzim etmək.
3. İstismar müddətinin böyüklüyü (burada yeyilən hissələr və səthlər yoxdur,
elektrik qövsü yaranmır).
4. Qulluq olunmağın sadəliyi (təmizlənməsi, hissələrin əvəzlənməsi və s.)
5. Yüksək dərəcədə təhlükəsizlik.
6. Radiomaneələrə davamlılığı və səssiz işləməsi.
KEA-ın iş prinsipi qeyri-xətti volt-amper xarakteristikalara malik olan
maqnit və yarımkeçirici elementlərin işinə əsaslanmışdır. Onların sxemləri əsasən
idarə və yük dövrələrindən təşkil olunur. Yük dövrəsi dəyişən cərəyan
mənbəyindən qidalanır və yüklə birləşdirilir. İdarə dövrəsi isə sabit cərəyan
mənbəyindən qidalanır. Qeyri-xətti element yük dövrəsinə qoşulur və onun
müqaviməti idarə dövrəsinin cərəyanının qiymətinin dəyişməsilə geniş hədlərdə
dəyişir. Bu halda yükdəki böyük gücü dəyişmək üçün idarəetmə dövrəsindən çox
kiçik güc tələb olunur. Yükdəki güc həmdə çox səlis dəyişilir.
KEA-nın iş prinsipini şərti olaraq şəkil 1-də verilmiş sadə sxemlə izah etmək
olar. Yükdəki cərəyanın qiyməti Iu idarə dövrəsindəki cərəyanın qiyməti Ii azacıq
dəyişməsi ilə dəyişilir. Buna səbəb qeyri xətti elementin (QXE) müqavimətinin Zq
dəyişməsidir.

Zy
Zq
U
Iy
±Ui
Ii
Ry

Şəkil 1. KEA-nın iş prinsipinin izahı üçün şərti sxem

KEA-da qeyri-xətti elementin funksiyasını adətən maqnit gücləndiricisi

(MQ) , yarımkeçirici cihazlar (YC) və ferrorezonans konturlar (FK) yerinə
yetirirlər. Onlar gücləndirici və kommutasiya rejimlərində işləyirlər.
KEA-nın əsas nöqsanlarına aiddir:
1. Yük dövrəsi ilə qida dövrəsi arasında halvonik əlaqə vardır.
2. Yük dövrəsinin açıq olması gözlə qorunmur (təhlükəsizlik baxımından).
3. Komutasiya dərinliyi böyük deyil.
KEA gərginlik və cərəyan artımlarına həssasdırlar. Cərəyanın nominal
qiyməti artdıqca əks gərginlik azalır. Bu isə onun əks keçid müqavimətini azaldır.
Məsələn, yarımkeçirici elementlərdə yüz amperlərə bir neçə yüz gərginliklər uyğun
gəlir. Ancaq kontaktlı aparatlarda vəziyyət qat-qat yaxşıdır. Belə ki, 1sm. hava
aralığını deşməyə 33 kV gərginlik az ola bilər. Yarımkeçirici aparatlar yalnız
qısamüddətli cərəyan artımlarına dözə bilirlər.Kontaktlı aparatlarda bu dözümlülük
yüz dəfədən də çox olur. Onlarda istilik itgiləri çox olduğundan tez qızırlar. Odur
bu halda xüsusi soyuma sistemləri tələb olunur.
Kiçik gərginliklərdə və komutasiya cərəyanlarında KEA-nı işlətmək daha
sərfəli olur, nəinki kontaktlı aparatları. İşləmə tezliyi və cəldliyi böyük olan
hallarda KEA-nı kontaktlı aparatlarla əvəz etmək məsləhət olunmur.
Kontaktlı aparatların bir qrupunda (maqnit işəburaxıcılarında, kontaktorlarda
və s. ) elektrik dövrələrinin kommutasiyası qövssöndürücü qurğuların köməyilə
aparılır. Bu qurğuların hərəkət edən hissələri vardır. Kontaktsız aparatlarda hərəkət
edən hissələr yoxdur, komutasiya prosesi yarımkeçiricilər və maqnit elementləri
əsasında qurulmuş statik qurğularla aparılır.
Kontaktlı aparatlar əsasən nisbətən böyük nominal cərəyan və gərginlik
dövrələrinin kommutasiyasında təitbiq olunurlar, gərginlik dövrələrinin
kommutasiyasında ,onların kommutasiya tezliyinin böyük olduqda və cərəyanın
səlis tənzimində istifadə olunurlar.
 1.1 Elektromaqnitlərin əsas tətbiq sahələri təsnifatı və
funksiyaları

Elektromaqnitlər texnikada müxtəlif məqsədlər üçün istifadə edilir. Sabit

maqnitlərdən fərqli olaraq elektromaqnitlərin köməyi ilə daha böyük cacibə
qüvvəsi almaq olur. Bu qüvvə sabit maqnitlərdə alınan qüvvə kimi sabit qalmır.
Onun qiymətini elektromaqnitin dolağındakı cərəyanın qiymətini dəyişməklə geniş
hədlərdə tənzim etmək olar. Bundan başqa elektromaqnit qüvvəsini elektromaqniti
şəbəkədən açmaqla yox etmək olur. Sabit maqnitlə bunu etmək mümkün deyil. Ən
nəhayət rabitə xətlərinin köməyi ilə müxtəlif obyektlərin uzaq məsafədən
elektromaqnitlə idarə olunması mümkündür.
Elektromaqnitlərin konstruktiv formaları onların tətbiq sahələrindən asılı
olaraq müxtəlif olur.
Yükqaldırıcı elektromaqnitlər ferromaqnit materiallardan olan hissələri
qaldırıb yerlərini dəyişmək, yaxud daşımaq ən effektli üsuldur. Klapanların
açılması və bağlanması, paylayıcı qurğuların uzaqdan idarə olunması qiymətcə çox
kiçik elektromaqnit qüvvə ilə aparmaq mümkündür.
Ferromaqnit detalların dəzgahlarda emal edilərkən onların dəzgaha
elektromaqnitlərlə bərkidilməsi daha asandır və çox sadədir. Nəqliyyatda
semaforların elektromaqnitlərlə idarə olunması da mürəkkəb mexaniki qurğuları
əvəz edir.
Elektromaqnit qurğuların təsnifatını aşağıdakı göstəricilərə əsasən aparırlar:
cərəyanın növü (sabit və dəyişən); qoşulma üsulu (ardıcıl və paralel); işləmə
müddəti (uzun, qısa və təkrar-qısa); təsiretmə yaxud işləmə müddəti (tez, normal
və yavaş); təyinatı.
Funksional təyinatına görə onları aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:
1. Elektromaqnit intiqalları və mexanizmləri: qüvvə yaradan intiqallar və
mexanizmlər, idarəetmə intiqalları, proqramm mexanizmləri, addımlayıcı və
xətti elektromaqnit qurğuları və mühərrikləri, elektromaqnit titrədiciləri,
vericiləri, zərbəvurucuları, qaldırıcıları, saxlayıcıları, sıxıcıları və s.
2. Elektromaqnit kommutasiya qurğuları: elektromaqnit açarları, releləri və
maqnit işəburaxıcıları, elektromaqnit klapanları və muftaları, elektromaqnit
paylayıcıları və s.
3. Tormozlayıcı, fiksasiyaedici və blakirovkaedici elektromaqnit qurğuları
4. Hesablama texnikası üçün informasiya toplayıcıları və periferik qurğuları
5. Xüsusi təyinatlı elektromaqnit qurğuları: süni ürək üçün intiqal, maqnit
asılqanları, levitatorları hesablama-həlletmə qurğuları, məntiqi elementlər,
koordinat sistemləri və s.

1.2 Elektromaqnit aparatlarına göstərilən əsas tələblər

Elektromaqnit aparatlarına yaxud qurğularına göstərilən tələblərin bir hissəsi

onların təyinatı ilə bağlıdır, digər hissəsi isə ümumidir. Bütün tələblər texniki
tapşırıqlarda göstərilir və layihə zamanı nəzərə alınır. Bu tələblərdə göstərilir:
qurğunun təyinatı və funksiyası; istismar şəraiti; qurğunun yerinə yetirilməsi (bağlı
yaxud açıq); mühafizə dərəcəsi, elektrik, mexaniki və istilik yüklərinə
dözümlülüyü; konstruksiyanın xüsusiyyətləri, giriş və çıxış parametrləri;
uzunmüddətli yaxud qısa müddətli iş oejimi; qida mənbəyinin gərginliyi və gücü;
qurğunun yeləşdiyi yer və başqa qurğularla əlaqəsi; ətraf mühitin tempreaturu və
elektrik-maqnit sahələri; etibarlılıq göstəriciləri; qarşılıqlı əvəz olunması;
materialları və qabarit ölçüləri; kütləsi və s.
Elektromaqnit qurğuları təmin etməlidirlər: tələb olunan mexaniki qüvvəni
gərginliyin kiçik qiymətində, maksimal gedişdə, ətraf temperaturun maksimal
qiymətində və s. yaratmalıdırlar; parametrlərin verilmiş qiymətlərini qabarit
ölçülərinin və tələb etdiyi gücün minimal qiymətlərində təmin etməlidirlər.
2.1. Elektromaqnitlərin konstruksiyaları.

Bu fəsildə elektromaqnit qüvvələri yaradan elektromaqnitlərə baxılır. Belə

elektromaqnitlər elektromaqnit intiqalı kimi müxtəlif elektrik aparatlarının və
mühərriklərin konstruksiyalarında əsas element kimi iştirak edirlər.
Şəkil 2.1-də qüvvə yaradan elektromaqnitlərin prinsipal sxemləri
verilmişdir. Onlar ferromaqnit nüvədən 1 və lövbərdən 2 və dolaqdan 3 ibarətdir.
Elektromaqnit vericilərində isə xarici qüvvənin təsirindən lövbər yerini dəyişərək
dolağın induktivliyini və çıxışdakı elektrik siqnalını dəyişdirir.
Elektromaqnitlərin iş prinsipi ferromaqnit cisimlə maqnit sahəsinin qarşılıqlı
təsirindən yaranan elektromaqnit qüvvəsindən istifadə etməyə əsaslanmışdır.
Elektromaqnitin dolaqlarından axan cərəyan maqnit sahəsi yaradır və bu sahənin
maqnit selləri elektromaqnitin maqnit keçiricisindən və lövbərindən keçərək hava
aralığında cazibə qüvvəsi yaradır. Bu qüvvə lövbəri nüvəyə dartaraq hava
məsafəsini azaldır. Belə elektromaqnitlərdə qüvvənin istiqaməti dolaqdan axan
cərəyanın istiqamətindən asılı deyil. Dolağı mənbədən açandan sonra lövbər
mexaniki yayın köməyi ilə geriyə (ilk vəziyyətə) qayıdır.
Dolaq mis naqillərdən, lövbər və maqnit keçiriciləri isə ferromaqnit
materiallardan hazırlanırlar.
Elektromaqnitlərin konstruksiyaları müxtəlifdir və aşağıdakı qruplara
ayrılırlar:
1. Təsir üsullarına görə:-saxlayıcı elektromaqnitlər - müxtəlif növ yükləri və
detalları saxlamaq (məsələn, dəzgahların elektromaqnit stolları, qaldırıcı
kranların elektromaqnitləri və s.); cəzbedici (dartma) elektromaqnitlər - lövbəri
dartmaqla iş görən elektromaqnitlər;
2. Qoşulma üsuluna görə: paralel dolaqlı elektromaqnitlər dolağın cərəyanı
elektromaqnitin özünün parametrləri və şəbəkə gərginliyi ilə təyin olunur, ardıcıl
dolaqlı elektromaqnitlər - dolaq cərəyan mənbəyinə qoşulur, dolaqdakı cərəyan
elektromaqnitin parametrləri ilə təyin olunmur, onun qiyməti dolağın qoşulduğu
dövrədəki maşınların, aparatların və başqa avadanlıqların cərəyanları ilə
müəyyən olunur;
3. Cərəyanın növünə görə; sabit cərəyan elektromaqnitləri - dolaq paralel
qoşulanda dövrədəki cərəyan onun müqavimətindən və gərginliyindən asılı olur,
sabit m.h.q. şəraitində işləyir; dəyişən cərəyan elektromaqnitləri - dolaqdakı
 cərəyan sistemin induktivliyindən asılıdır, elektromaqnit sabit maqnit seli
ilişməsi şəraitində işləyir;
4. Lövbərin hərəkətinə görə: dönən lövbərli (şəkil1 2.1,a və b); lövbəri düz xətt
boyu hərəkət edən (şəkil 2.1, v və q);
5. İşçi hava aralığındakı maqnit selinin və lövbərin hərəkət istiqamətlərinə görə:
uzununa və eninə hərəkət edən elektromaqnitlər.
2.2 və 2.3-cü şəkillərdə sabit və dəyişən cərəyan elektromaqnitlərin
konstruksiyaları verilmişdir. Dəyişən cərəyan elektromaqnitlərində hava aralığı və
dolağın hündürlüyü nisbətən az qəbul edilir, nəinki sabit cərəyan
elektromaqnitlərində. Məsələn, sabit cərəyan elektromaqnitlərində dolağın
hündürlüyünün eninə nisbəti 38 arasında olduğu halda, dəyişən cərəyan
elektromaqnitlərində isə bu nisbət 34 aralığından artıq olmur. Bu dəyişən cərəyan
dolağının və nüvənin soyumasını yaxşılaşdırmaq məqsədi ilə edilir, belə ki,
itgilərin təsirindən qızmış polad nüvədən istiliyi ətraf mühitə birbaşa ötürmək
üçün dolaq imkan dairəsində nüvəni az örtməlidir.

Şəkil 2.1. Elektromaqnitlərin konstruktiv sxemləri

a, b–lövbəri dönən; v, q – lövbəri düz hərəkətli olan
1-skoba; 2-lövbər; 3-dolaq; 4 – n
 Şəkil 2.2. Sabit cərəyan elektromaqnitləri

Şəkil 2.3. Dəyişən cərəyan elektromaqnitləri

 Şəkil 2.4. Elektromaqnit ekranları (qısa qapanma
sarğısının) qütblərdə yerdəyişdirilmə üsulları
Dəyişən cərəyan elektromaqnitlərində lövbərin titrəməsinin qarşısını almaq
üçün nüvənin qütbündə misdən hazırlanmış qısa qapanma həlqəsi yerləşdirilir.
Qısa qapanma həlqəsinin qütbə bərkidilməsinin müxtəlif variantları şəkil 2.4-də
verilmişdir.

1.3 Elektromaqnitlər əsasında kommutasiya aparatları

Bu aparatlara aiddir: elektromaqnit relelər, kontaktorlar, maqnit işə

buraxıcıları, avtomatik açarlar və s. Belə aparatlarda istifadə olunan müxtəlif tipli
elektromaqnitlər qüvvə yaradan elektrik intiqalının funksiyasını yerinə yetiirirlər.
Bir neçə sadə kommutasiya elektrik aparatlarının sxemlərinə baxaq (şəkil 1.1 və
1.2).
Elektrik avadanlıqlarını qısa qapanma cərəyanlarından, yaxud yarana bilən
maksimal cərəyanlardan mühafizə etmək üçün cərəyan məhtudlaşdırıcısından
istifadə edilir. Onların əsasını elektromaqnit təşkil edir (şəkil 1.1, a). Cərəyanın
nominal qiymətində lövbər çevirgəclə sərt birləşdiyindən və sonuncu cərəyanın
dövrəsində olduğu üçün açılma olmur. Cərəyanın kritik qiymətində lövbərin
nüvəyə dartma qüvvəsi həddən artıq güclənir və qaytarıcı yayın yaratdığı qüvvəni
dəf edərək lövbəri kənara çəkir. Nəticədə çevirgəc cərəyanın dövrəsini açır.
 Bu cür də elektrik zəngi işləyir (şəkil 1.1, b). Zəngin düyməsini basanda
elektromaqnitin dolağından cərəyan keçir, lövbər dartılır, nəticədə cərəyan kəsilir
və dartma qüvvəsi də itir. Lövbər geri çəkilir, cərəyan yenidən verilir və proses
təkrar olur. Lövbərin sonuna zəngin çəkici bərkidilir. Zəngin düyməsi basılanda
çəkici zərblə fincana dəyir.
Elektromaqnitin köməyi ilə kiçik cərəyanla böyük cərəyanı olan dövrələri
açıb-bağlamaq olur. Bu proses relelərlə aparılır (şəkil 1.2, a). Relenin dolağına çox
kiçik idarə cərəyanı verməklə lövbər hərəkətə gəlir və açıq kontaktları bağlanır.
Kontakt dövrəsi ilə ardıcıl qoşulmuş yükdən işçi cərəyan axır. Başqa sxemdə (şəkil
1.2, b) isə relenin köməyi ilə cərəyan verməklə yükü cərəyan dövrəsindən açırlar.
Relenin kontaktlar sayı çox ola bilər, odur ki, onun köməyi ilə eyni vaxtda bir neçə
dövrəni açıb-bağlamaq olur.
Lövbəri düz xətt boyu hərəkət edən elektromaqnit kontaktorun prinsipial
sxemi şəkill 1.3-də verilmişdir. Elektromaqnitin dolağına 3 gərginlik veriləndə
yaranan maqnit selinin təsirindən elektromaqnit qüvvəsi F e yaranır və lövbər 2
nüvəyə 1 dartılır. Nəticədə kontaktlar K qapanır və I 0 cərəyanının dövrəsi
qapanır. Kontakt yayının 4 yaratdığı qüvvə P k cərəyanın keçdiyi kontaktların
etibarlı qapanmasını təmin edir. Aparatı açmaq üçün dolağı gərginlikdən açırlar.
Bu zaman

Şəkil 1.1. Elektromaqnit cərəyan məhtudlaşdırıcısı (a)

və zəngi (b)
E-elektromaqnit, L-lövbər, Y-yay, Ç-çevirgəc,
KV-kontakt vinti
 Şəkil 1.2. Elektromaqnit relesi (a-yükü qoşanda;
b-yükü açanda)
Pk
6
4

K
PM 5

I0 I0

3
1

Şəkil 1.3. Lövbəri düz xətt boyu hərəkət edən

elektromaqnitkontaktoru
1,2,3-elektromaqnitin nüvəsi, lövbəri və dolağı;
4-kontakt yayı; 5-qaytarıcı yayı; K-kontaktorlar;
6-qövssöndürücü qurğu.
 U1
K1 O1

O2
K2

PM
1 3 4

Уi Z0 Iy

Zy

Şəkil 1.4. Elektromaqnit cərəyan relesinin iş prinsipinə dair.

1, 2, 3-elektromaqnitin nüvəsi, lövbəri və dolağı
4-qaytarıcı yay; K1 və K2 –kontaktlar;
O1 və O2-idarə olunan obyektlər;
Z0-dolağın müqaviməti; Zy-yük müqaviməti

elektromaqnit qüvvə Fe qaytarıcı yayın 5 yaratdığı PM qüvvəsindən böyük olur və

nəticədə lövbər geriyə qayıdaraq kontaktları açır. Cərəyanın dövrəsi qırılır,
kontaktlar arasında elektrik qövsü yaranır. Qövssöndürücü kamera 5 yaranan
qövsü söndürür.
Şəkil 1.4 -də Zy yük müqavimətinin dövrəsindəki yük cərəyanının Iy
qiymətinə nəzarət edən elektromaqnit cərəyan relesinin prinsipial sxemi
verilmişdir. Relenin dolağı 3 yük müqavimətinə Z y ardıcıl qoşulmuşdur və relenin
dolağının müqaviməti Z0 yük cərəyanına Iy təsir etmir, beləki Z0<< Zy. Yük
cərəyanının yaratdığı maqnit seli elektromaqnit qüvvəsi F e yaradır və bu qüvvə
relenin lövbərini 2 onun nüvəsinə 1 dartır. Yük cərəyanı I y artaraq öz maksimal
qiymətinə Imax çatanda lövbər 2 nüvəyə qapanır, nəticədə K 1 kontaktı açılır, K2
kontaktı isə bağlanır. Bu 01 idarə obyektinin açılmasına, 0 2 idarə obyektinin U1
gərginliyə bağlanmasına səbəb olur. Yük cərəyanı I y müəyyən qiymətə qədər
azalanda lövbərə təsir edən elektromaqnit qüvvəsi F e mexaniki yayın qüvvəsindən
aşağı qiymət alır. Bu səbəbdən lövbər geri qayıdar K 2 kontaktını açır, K1 kontaktını
isə bağlayır. Beləliklə, rele yük cərəyanının maksimal qiymətində 0 2 obyektini, yük
cərəyanının kiçik qiymətində isə 01 obyektini avtomatik idarə edir.

1.4. Solenoid elektromaqnitləri əsasında elektrik aparatları

Solenoid elektromaqnitlərinin konstruksiyaları çox sadə olduqlarından onları

işçi mexanizmlərlə əlaqələndirmək xeyli asandır. Şəkil 1.5-də solenoid
elektromaqnitlərinin bir neçə tətbiq sahələri göstərilmişdir. Avtomatik açarda
(şəkil 1.5, a) lövbərin yaratdığı elektromaqnit qüvvəsi F e qaytarıcı yayın PM və
kontakt yayının Pk qüvvələrini dəf edərək kontaktların qoşulduğu dövrəni açır.
Solenoid elektromaqnitlərinin geniş tətbiq olunduğu sahələrdən biri də texnoloji
proseslərin qeyri-elektrik parametrlərinə (qazın təzyiqi P, klapanın gedişi X və s.)
avtomatik nəzarət edən vericilərdir. Məsələn differensial induktiv və transformator
tipli vericilərdə qeyri-elektrik giriş siqnalı (P yaxud X) solenoidin lövbərinə təsir
edərək onun çıxışında U2 siqnalı yaradır (şəkil 1.5, b). Bu siqnal giriş siqnalı ilə
düz müntənasib olduğundan onun qiymətinə əsasən giriş siqnalını asanlıqla təyin
etmək olur. Solenoid elektromaqniti əsasında yaradılmış dəyişən cərəyan
sabitləşdiricisi yükdəki (Ry) cərəyanı 0,1 dəqiqliklə sabitləşdirir. Bu halda lövbərə
təsir edən elektromaqnit qüvvəsi Fe onun ağırlıq qüvvəsini Pa kompensasiya edərək
lövbəri levitasiya (asılqan) vəziyyətində saxlayır. Mənbənin gərginliyi U və tezliyi
f dəyişəndə yaxud yük müqaviməti Ry dəyişəndə Fe=PM tarazlığı ani pozulur,
lövbər aşağı, yaxud yuxarı qalıxaraq qüvvə tarazlığını (Fe=PM)

K L L
Pk
X
+

U
Fe
-
U2
Ry R2
R1

PM ~U

a) b)
Fe
W W
Ry

U И И
М М

+ У– + У–
коммутатор

Pa ~U
 v) q)

Şəkil 1.5. Solenoid elektpomaqnitləri əsasında

avtomatik açar (a), differensial induktiv verici (b) dəyişən
cərəyan sabitləşdiricisi (v) və irəli-geri hərəkətli xətti
mühərrik (q)

bərpa edərək yükdəki çərəyanı əvvəlki qiymətə çatdırır.

Xətti mühərriklərdə istifadə olunan solenoid elektromaqnitinin iki dolağı
vardır şəkil 1.5, q). Növbə ilə kommutatordan bu dolaqlar cərəyan impulsu alırlar.
Nəticədə lövbər sağ dolağa, sonra isə sol dolağa dartılaraq işçi mexanizmi (İM)
işlədirlər. İki taktlı nasoslarda istifadə olunan belə xətti mühərriklər daha effektiv
işləyirlər.

1.6 Elektromaqnitlər əsasında vericilər

Elektromaqnit tipli vericilər əsasən texnoloji proseslərin qeyri-elektrik

parametrlərini avtomatik ölçmək və ya onlara nəzarət etmək üçün istifadə
olunurlar. Məsələn, onlar mayenin və ya qazın təzyiqini (P) və sərfiyyatını (Q),
maşın və mexanizmlərin işçi gedişini (X), sürətinir (V) və yaratdıqları mexaniki
qüvvəni (FM) elektrik gərginliyinə (U) və ya cərəyanına (I) çevirərək texnoloji
prosesi verilmiş proqram əsasında aparılmasına imkan verirlər.
Elektromaqnit vericilər bir neçə qruppa bölünürlər: sadə və differenisial
induktiv vericilər (şəkil 1.1.14); sadə və differensial transformator vericiləri (şəkil
1.15).
Mayenin təzyiqini P ölçmək üçün elektromaqnitin lövbəri LB silfonla S
əlaqələndirilir (şəkil 1.14, a) və nəticədə təzyiq P dəyişəndə lövbərin gedişi X 0 və
hava aralığı  dəyişirlər. Ona görə də elektromaqnitin dolağının W induktivliyi L
və cərəyanı I də dəyişirlər (şəkil 1.14, b və v). Yükdən (R y) yaxud ampermetrdən
axan dəyişən cərəyanın amplitud qiyməti I M təzyiqə müntənasib olaraq dəyişir.
Dolağın induktivliyi L və cərəyanı I belə tapılır:
S U
L=L s +W 2 μ 0 ; I=
2δ √( R d+ R y )2+(ωL )2 ,
burada LS və W-dolağın səpələnmə induktivliyi və sarğılar
sayı; S-qütbün en kəsik sahəsi; Rd-dolağın aktiv müqavimətidir.
Differensial induktiv verici iki sadə induktiv vericidən təşkil olunur (şəkil
1.14, q). Onların xarakteristikası I() daha xəttidir, ölçmə və xətaları azdır. Onların
lövbərinə təsir edən elektromaqnit qüvvəsi Fe=Fe-Fe sadə induktiv vericilərin
yaratdığı qüvvədən Fe=Fe çox azdır, odur bu qüvvələr daha az xətalar yaradırlar.
Bü xüsusiyyət sadə və differensial transformator vericilərinə də aiddir (şəkil 1.15).
Sadə və transformator vericiləri üçün çıxışdakı gərginlik belə tapılır:
 W2
U 2 =U 0 + U 1 k0 X ;
W1
' ''
W2
U 2 =U 2 −U 2 =U 1 k0 X ,
W1
Burada U0-qalıq (ilkin) çıxış gərginliyi; W1 və W2-giriş və çıxış dolaqlarının
sarğılar sayı; k0-ölçülərdən asılı olan əmsal; X-lövbərin hərəkət gedişidir.

1.7 Lövbəri irəli-geri və yellənən hərəkətdə

olan elektromaqnitlər

İrəli-geri hərəkət edən elektromaqnitlər, yaxud mühərriklər fırlanan elektrik

maşınlarından fərqli olaraq müstəqil şəkildə hazırlanırlar və işçi mexanizmlə
əlaqələndirilirlər. Nəticədə alınan elektromexaniki qurğu qüvvə yaradan
elektromaqnitdən, işçi mexanizmdən, çevirici, ötürücü və icraedici hissələrdən
təşkil olunmuş olur. Belə qurğu impuls elektromexaniki çevirici adlanır. Onlar
əsasında elektromaqnit prosesləri, titrəciləri, zərbəvuranları, çəkicləri, soyuducular
üçün ikitaktlı nasoslar, radiolokasiya sistemləri üçün elektromexaniki
mexanizmlər, süni ürək üçün mikro intiqal, kvars saatlar üçün addımlayıcı
mühərriklər və s. yaradılmışdır.
Şəkil 1.16-da lövbəri irəli geri hərəkət edən və yellənən elektromaqnitlərin iş
prinsipini izah etmək üçün sxemlər verilmişdir. Statorun qütblərində 1
yerləşdirilmiş dolaqlara 2 növbə ilə cərəyan impulsu i verəndə maqnit seli F
yaranır. Maqnit selinin yaratdığı elektromaqnit qüvvəsi
F e=0 , 5(iW )2 ( λ+λ sx )
lövbərin (rotorun) qütbünü stator qütbünün altına sürüşdürür. Bu müddət ərzində
başqa qütblərdə maqnit seli olmadığından onlar elektromaqnit qüvvəsi
yaratmırlar. Cərəyan impulsu statorun başqa qütbündəki dolağa verdikdə yaranmış
elektromaqnit qüvvəsi lövbəri bu qütbün altına çəkir. Beləliklə lövbər cərəyan
impulsunun verilmə tezliyi ilə irəli-geri hərəkət edir. Cərəyan impulsu xüsusi
düzləndirici qurğudan (kommutatordan) növbə ilə dolaqlara verilir.

а)

б)
v) q)

Şəkil 1.14 Sadə (a) və differensial (q) induktiv vericilər,

onların struktur sxemi (b) və L(), I() asılılıqları (v)

Şəkil 1.15 Sadə (a, b) və differensial (v, q)

transformator vericiləri

2.2. Elektromaqnitin maqnit sahəsinin enerjisi və

induktivliyi
 Elektromaqnitin dolağına verilən gərginlik (U) keçid prosesində aktiv
müqavimətdəki (r) gərginlik düşgüsü (ir) və öz-özünə induksiya e.h.q-si e ilə
müvazinətləşir:
U =ir+e (2.1)
Bu ifadəni aşağıdakı şəkildə yazsaq
t t t
∫ Uidt −∫ i2 rdt =∫ id ψ
0 0 0 (2.2)
görərik ki, elektromaqnitə daxil olan enerji (W ş) ilə dolaqda yaranan enerji itgisinin
(Wi) fərqinə bərabərdir:
WM=Ws–Wi

Burada
ψ t t
dψ
W M =∫ id ψ ; W S =∫ Uidt ;W i=∫ i 2 rdt ; e=
0 0 0 dt (2.3)
Qərarlaşmış rejim üçün
Uidt = i2rdt yaxud U=Ir (2.4)
Maqnit seli ilişməsi ψ=WΦ=Li poladın maqnitlənmə əyrisinin qeyri
xəttiliyini nəzərə alır. O cərəyanın qiymətindən, maqnit keçiricisinin və hava
aralığının ölçülərindən asılıdır.
Maqnit enerjisi ψ (i) əyrisinin xətti hissəsi üçün
ψ I
1 1
W M =∫ id ψ=∫ iLdi= LI 2= ψ I
0 0 2 2 (2.5)

buradan
2
L= WM
I2 (2.6)
(2.5) ifadəsindən görünür ki, yalnız xətti maqnit sistemlərində maqnit
enerjisi WM düzbucaqlının sahəsinin (ψ i) yarısına bərabərdir. Qeyri xətti sistemlər
üçün
k
L= WM
WM=kψ I; I2
(2.7)
Burada xətti sistemlər üçün k =0 , 5 , qeyri-xətti asılılıq (i) üçün isə k0,5 və k
0,5 ola bilər.
Maqnit enerjisinin qiyməti lövbərin hava aralığının qiymətindən asılıdır.
Sq
W M =0 ,5 I 2 L=0 , 5 ( IW )2 Λ δ =0 , 5 ( IW )2 μ0
(2.8) δ
Ona görə də lövbərə təsir edən elektromaqnit cazibə qüvvə-si hava
aralığından asılı olaraq dəyişilir.
dW M dL dΛ
F e= =0 , 5 I 2 =0 , 5 I 2 W 2 δ
dδ dδ (2.9) dδ
Hava aralığı  kiçik, en kəsik Sq böyük olduğu halda səpələnmə maqnit
keçiriciliyini nəzərdən atmaq olar.
Onda
Sq dΛ δ Sq
Λ δ =μ0 2
; =−μ 0 ;
δ dδ δ2 (2.10)

(
F e=0 , 5 I 2 W 2 −μ 0
Sq
δ
2 )
=0 , 5 I 2 W 2 −
(2.11)
( WM
δ )
Buradan görünür ki, xətti maqnit sistemləri üçün və səpələnmə maqnit keçiriciliyi
nəzərə alınmayanda elektromaqnit cazibə qüvvəsi işçi hava aralığının maqnit
enerjisi ilə düz müntənasibdir.

2.3. Elektromaqnitin dartma və mexaniki xarakteristikaları.

Elektromaqnitin lövbərinə bir-birinə əks olan elektromaqnit F e və mexaniki

PM qüvvələr təsir edir. Elektromaqnit qüvvəsi F e dolağın yaratdığı maqnit sahəsinin
ferromaqnit lövbərə göstərdiyi təsirdən yaranır. Bü qüvvə lövbəri elektromaqnitin
qütblərinə dartır və ona cox vaxt dartma qüvvəsi də deyilir. Mexaniki qüvvə P M
əsasən lövbəri ilkin vəziyyətə gətirən mexaniki yay tərəfindən yaradılır.
Elektromaqnitin dartma xarakteristikası elektromaqnit qüvvənin F e lövbərin hava
aralığından  asılılığına deyilir. Bu xarakteristika F e() dolağa verilən gərginliyin
U sabit qiymətində təcrübədən çıxarılır, yaxud analitik yolla hesablanılır. Dartma
xarakteristikası Fe() verilmiş gərginliyin U qiymətində elektromaqnitin yarada
biləcəyi maksimal qüvvəni təyin edir. Dartma xarakteristikası F e()
elektromaqnitin dartma qüvvəsi Fe ilə mexaniki qüvvəsini PM uzlaşdırmaq üçün
istifadə edilir. Elektromaqniti mənbəyə qoşduqda (şəkil 2.5, a) elektromaqnit
qüvvəsi Fe mexaniki qüvvədən PM böyük olmalıdır (min max aralıqda). Əks halda
lövbər hərəkətə gəlməyəcəkdir. Elektromaqniti mənbədən açdıqda elektromaqnit
qüvvəsi Fe azalır və Fe <PM olanda lövbər geriyə, yəni ilkin vəziyyətə qayıdır (şəkil
2.5, b).
Hava aralığının və ya qütblərin konfiqurasiyasından asılı olaraq dartma
xarakteristikasının forması müxtəlif ola bilər (şəkil 2.6).
Dartma xarakteristikasını qurmaq üçün hava aralığına δ=δ min ÷δ max arasında
'
qiymətlər verilir və Λ δ ( δ ) , { Λ δ (δ )¿ asılılıqları hesablanılır. Sonra (2.9) düsturuna
əsasən dartma xarakteristikası Fe() təyin olunur.

Fe Pm Fe Pm

   
   

 
 a) b)

Şəkil 2.5. Elektromaqnitin işləmə (a) və açılma (b)

şərtlərinəuyğun dartma Fe( δ ) və mexaniki
Pm( δ ) xarakteristikaların qarşılıqlı vəziyyətləri.

Şəkil 2.6. Müxtəlif elektromaqnitlər üçün dartma xarakteristikaları

4.7. Sabit və dəyişən cərəyan elektromaqnitlərinin müqayisəsi

1. Dolağın cərəyanı I. Dəyişən cərəyan elektromaqnitlərində dolağın

cərəyanı I onun induktiv müqavimətindən x=ωL asılıdır və lövbərin hava
məsafəsi  artdıqca o azalır:
U U U⋅δ
I≈ ≈ ≈
z ω ( L δ + L S ) ωW 2 μ 0 S
(4.40)
Burada dolağın səpələnmə induktivliyi (Ls) və aktiv müqaviməti nəzərə
alınmamışdır. Lövbərin ilk vəziyyətində, yəni δ=δ max olanda L =L və I=I ¿
 min max
(2¿ 6)Inom olur. Bu cərəyana işəburaxma cərəyanı deyilir və bu vəziyyətdə lövbər
pərçimlənərsə bu dolağı yandıra bilər. Lövbərin son vəziyyətində (δ =δ min )
cərəyanın qiyməti nominal qiymətə bərabər olur (şəkil 4.13, a).
Şəkil 4.13. Cərəyanların qrafikləri (a), dartma xarakteristikalarının müqayisəsi (b),
hava aralığının keçiricisinin və onun törəməsinin qrafikləri (v)

Sabit cərəyan elektromaqnitlərində cərəyanın qiyməti lövbərin vəziyyətindən asılı

deyil:
U
I=
R (4.41)
Odur, dəyişən cərəyan elektromaqnitlərindən fərqli olaraq sabit cərəyan
elektromaqnitlərində dolağın istilik rejimi dəyişmir. Bu da sabit cərəyan
elektromaqnitlərinin istismar etibarlılığının yüksək olmasına şərait yaradır.
Lövbərin qapalı vəziyyətində titrəmənin olmaması da elektromaqnitin titrəməməsi
akustik xarakteristikalarını kafi dərəcədə təmin edir.
2. Elektromaqnit cazibə qüvvəsi - Fe və dartma xarakteristikası - Fe(δ ).
Qüvvələrin en kəsikləri eyni olan dəyişən cərəyan elektromaqnitlərin yaratdığı
elektromaqnit qüvvəsinin orta qiyməti sabit cərəyan elektromaqnitlərin yaratdığı
qüvvədən iki dəfə kiçik olur. Odur ki, dəyişən cərəyan elektromaqnitlərin metal
tutumları sabit cərəyan elektromaqnitlərinə nisbətən iki dəfə böyük olur. Şəkil
4.13, b-də dartma xarakteristikaların müqayisəsi verilmişdir. Dəyişən cərəyan
elektromaqnitlərin dartma xarakteristikalarının dikliyi çox azdır. Bunu aşağıdakı
düsturlarla izah etmək olar :
1 dΛ U 2 W 2 dΛδ
F Э = ( IW )2 δ =
2 dδ 2 R2 dδ (4.42)
 1 2
dΛ δ U2 dΛ δ
F Э~ = ( I ~ W ) =
2 dδ 2 ω2 W 2 ( Λ1 S + Λ δ ) 2 dδ
(4.43)
dΛ δ
(δ)
Hər iki elektromaqnit üçün dδ funksional asılılığı eyni olsa da, ancaq
I ( δ)
dəyişən cərəyan elektromaqnitlərində bu asılılıq azalan funksiya olanda ~

funksiyası artan olur, yəni onların qarşılıqlı əks istiqamətdə dəyişməsi g ~

F
qüvvəsinin δ hava aralığından zəif dəyişməsinə səbəb olur. Sabit cərəyan
dΛ δ
(δ)
elektromaqnitlərində isə Fg(δ ) xarakteristikasının dikliyi ancaq dδ asılılığının
dikliyindən asılıdır (şəkil 4.13, v). Dartma xarakteristikasının forması qütblərin
formasından asılıdır. Qütblərin maqnit doyması baş verəndə bu xarakteristikanın
forması dəyişilir. Bu effektləri istifadə etməklə dartma xarakteristikaların müxtəlif
formalarını almaq olur (şəkil 4.6).
3.Elektromaqnitlərin cəldliyi. Dəyişən cərəyan elektromaqnitləri daha
cəlddirlər, nəinki sabit cərəyan elektromaqnitləri. Əvvəla dəyişən cərəyan
elektromaqnitləri üçün elektromaqnit zaman sabiti dəyişən cərəyanın periodu ilə
müqayisə oluna bilər. İkincisi, onlarda lövbərin hərəkəti zamanı yaranan özünə
induksiya e.h.q. dolağa tətbiq olunan gərginlikdən çox azdır. Sabit cərəyan
elektromaqnitlərinin işləmə müddətləri daha stabildir, ancaq dəyişən cərəyan
elektromaqnitlərində işləmə müddəti gərginliyin başlanğıc fazasından asılıdır.
4. Dövri cərəyanlar. Maqnit keçiricilərində, qısa qapanmış həlqələrdə,
istiqamətləndirici hissələrdə və bütöv elementlərdə yaranan dövrü cərəyanlar enerji
itgiləri və qızma yaradırlar. Dövrü cərəyanlardan yaranan itgiləri azaltmaq üçün
maqnit keçiriciləri ayrı-ayrı vərəqlərdən yığılır. Bu sabit cərəyan
elektromaqnitlərinin cəldliyini artırmaq üçün tətbiq olunur. Lakin maqnit
keçiricisinin bu formada hazırlanması poladla həcminin nüvənin dolmasını azaldır
və nüvənin prizma formasında hazırlanmasına gətirib çıxarır. Buda öz növbəsində
dolağın orta sarğısının uzunluğunun böyüməsinə, hazırlanma texnologiyasının və
konstruksiyasının mürəkkəbləşməsinə səbəb olur.
5. Reaktiv güc. Dəyişən cərəyan elektromaqnitlərində reaktiv güc qoşulma
anında elektromaqnitin nominal mexaniki işi ilə birmənalı asılılıqdadır. Bu gücü
elektromaqnitin ölçülərini artırmaqla, azaltmaqla mümkün deyil. Sabit cərəyan
elektromaqnitlərində belə bir əlaqə yoxdur. Bu elektromaqnitlərin tələb etdiyi gücü
azaltmaq üçün ölçüləri böyütmək lazım gəlir. Sabit cərəyan elektromaqnitləri uzun
müddət istismar etdikdə enerji ancaq dolaqdakı itgilərə sərf olur. Dəyişən cərəyan
elektromaqnitləri üçün göstərilən nöqsanlar onların tətbiqini məhdudlaşdırır. Lakin
xüsusi sabit cərəyan mənbəyi geniş yayılmadığından, bəzən dəyişən cərəyan
elektromaqnitlərini düzləndiricilərlə işlədirlər. Bu halda onların xarakteristikaları
xeyli yaxşılaşır və sabit cərəyan elektromaqnitlərində olduqları xarakteristikalara
yaxın olur.
6.Qüvvə yaradan elektromaqnitlərin xüsusiyyətləri. Elektromaqnitlər
elektrik enerjisini mexaniki enerjiyə çevirən elektromexaniki çeviricilərdir.
Lövbərin yerdəyişməsi adətən irəli, geri və dönmə hərəkətli olur. İrəliyə hərəkət
elektromaqnit qüvvəsi ilə baş verir, geriyə isə qaytarıcı yay, ağırlıq qüvvəsi, başqa
elektromaqnitlə, ya da, digər üsullarla aparılır. Qüvvə yaradan elektromaqnitlərə
irəli geri hərəkət yaradan mühərrik kimi də baxmaq olar. Bu mühərriklər diskret
impuls təsirli də ourlar. Belə elektromaqnit preslərində və zərbəvuranlarda,
radioelektronikada, addımlayıcı elektromaqnitlərdə geniş istifadə edilir.
Elektromexaniki qurğularda həm sabit, həm də dəyişən cərəyan elektromaqnitləri
istifadə olunur. Dəyişən cərəyan elektromaqnitlərində aşağıdakı nöqsanlar vardır:
Elektromaqnit qüvvəsi döyünən olduğundan onun orta qiyməti sabit cərəyan
elektrosmaqnitlərinin yaratdığı qüvvədən iki dəfə azdır. Bu isə dəyişən cərəyan
elektromaqnitlərinin qabarit ölçülərinin və kütləsinin artmasına səbəb olur.
Qüvvənin dəyişməsinə görə lövbər titrəyir və elektromaqnit səs salır.
Elektromaqnitin gedişi nisbətən dəqiq olmur. Maqnit itgilərini azaltmaq üçün
maqnit nüvəsini və lövbəri ayrı-ayrı polad vərəqlərdən yığmaq lazım gəlir. Bu isə
elektromaqnitin konstruktiv formasının seçilməsini məhdudlaşdırır. Sabit cərəyan
elektromaqnitlərinin yuxarıda sayılan nöqsanları yoxdur. Elektromaqnit qüvvələri
eyni olan dəyişən cə rəyan elektromaqnitlərin çəkiləri və ölçüləri sabit cərəyan
elektromaqnitlərindən böyükdür.
Polyarizə olunmuş elektromaqnitlər

Polyarizə olunmuş elektromaqnitlərdə lövbərin hərəkət istiqamətini idarə

dolağındakı cərəyanın polyarlığını dəyişməklə dəyişdirirlər. Şəkil 4.21, a-da
üçpozisiyalı (üçvəziyyətli) polyarizə olunmuş elektromaqnitin prinsipial sxemi
verilmişdir. Elektromaqnit elektrotexniki poladdan hazırlanmış nüvədən 1, onun
kənar çubuqlarında yerləşdirilmiş idarə dolağının seksiyalarından 2, polad
lövbərdən 3 və sabit maqnitdən 4 ibarətdir. İdarə dolağının seksiyaları 2-2 bir-biri
ilə ardıcıl-düz qoşulur, yəni onların yaratdıqları maqnit selləri F i nüvədə 1
istiqamətcə üst-üstə düşürlər. Sabit maqnitin yaratdığı maqnit selləri F M1 və FM2
lövbərdən 3 keçərək nüvənin 1 sol və sağ çubuqlarından qapanırlar. İdarə dolağı
açıq olanda (Ii =0) lövbər yayın hesabına orta vəziyyətdə 0-0 qalır. Bu zaman
ondan keçən sabit maqnitin selləri F M1 və FM2 elektromaqnit qüvvələri FM1 və FM2
yaradırlar :
Ф2M1 Ф 2M2
F M 1= ; F M 2= ;
2 μ0 S δ 2 μ0 Sδ
Ümumi qüvvə :
Ф 2M1−Ф2M2
F M =F M 1−F M 2 =
2 μ0 Sδ
kimi tapılır.
Maqnit sellərini aşağıdakı formulalardan tapmaq olar.
δ2 0,5δ+X
Ф M1=Ф M =Ф M
δ1+ δ2 δ
δ1 0 , 5 δ− X
Ф M2=Ф M =Ф M
δ1+ δ2 δ
Burada 1 =1+2 ; 1=0,5 -X; 2 =0,5 + X; FM = FM1 + FM2, onda :
 X
F M =Ф2M = AX
μ0 Sδ , (4.76)
burada A – sabit maqnitin yaratdığı sərtlik əmsalıdır :
Ф2M
A=
μ 0 Sδ
Şəkil 4.21,b-də FM(X) asılılığı verilmişdir. İdarə dolağına cərəyan verdikdə :
Ф1 =Ф M 1 +Ф r ; Ф2 =Ф M 2−Фr
2
(Ф −Ф i ) (Ф M 2 −Фi )2
F e1= M 1 ; Fe2 =
2 μ0 S 2 μ0 S
F e=F e 1 −F e 2= AX−BFi (4.77)
ФM Λδ Sδ
B= ; Фi=I i W i Λδ =F i Λδ ; Λ δ =μ0
Burada: μ0 S δ
Cərəyanın polyarlığını dəyişəndə (4.77) əvəzinə alırıq:
F e=BFi − AX (4.78)

a)
 b) v)

Şəkil 4.21. Üçpozisiyalı polyarizə olunmuş elektromaqnitin sxemi (a) sabit

maqnitin yaratdığı qüvvənin qrafiki (b) və dartma xarakteristikaları (v).

(4.77) və (4.78) ifadələrinə uyğun F e(X) qrafikləri şəkil 4.21, v-də

verilmişdir. Fe(X) asılılığı polyarizə olunmuş elektromaqnitin dartma
xarakteristikası adlanır. İdarə cərəyanının I i qiymətini dəyişdirməklə bu
xarakteristikanı X oxu boyu paralel sürüşdürmək olur. Elektromaqnitdə
qurulmuş 1 və 2 vintləri tənzimləməklə lövbərin geriyə qaytarılmasını
tənzimləmək olur (şəkil 4.22). Polyarizə olunmuş elektromaqnitlər rabitədə,
avtomatikada, rele mühafizəsində, izləyici sistemlərdə, teleidarəetmədə, dəmir yolu
siqnalizasiyasında və blokirovkada istifadə olunur. Onlar yüksək dəqiqliyə və
cəldliyə malikdirlər.
 Şəkil 4.22. Lövbərin müxtəlif vəziyyətə gətirilməsi üsulları :

a-idarə dolağı açılanda (Ii=0) lövbər 3 geriyə qayıdır; b-idarə dolağı açılanda
lövbər 3 geriyə qayıtmır; v-idarə dolağı açılanda lövbər 3 yaxud 2 vəziyyətindən
orta vəziyyətə qayıdır.

Elektromexaniki sistemlərin statistikası üçün əsas tənliklər

Elektromexaniki sistemlərə müxtəlif elektromaqnit qurğuları aiddir.
Məsələn, elektromaqnit relelər və kontaktorlar, ölçü cihazları və vericilər,
avtomatik açarlar, addımlayıcı elektromaqnitlər, mühərriklər və s. Onların iş
prinsipi qurğuda əmələ gələn elektromexaniki qüvvələlə əsaslanmışdır. Bu
qüvvələr işçi mexanizmi hərəkətə gətirməklə onun funksional vəzifəsini yerinə
yetirir. Ona görə də, belə qurğularda elektromexaniki proseslərin parametrlərinin
təyini fundamental məsələ kimi mühəndislər qarşısında qoyulur. Bu məqsədlə
aşağıdakı tənliklərdən istifadə edilir.
1. Maqnit dövrələri üçün Om, Kirxhof və tam cərəyan qanunları :
Fm
Ф= ; Fm=H m l m
Im ;
Ф̇1 Ż m 1 + Ф̇ 2 Ż m 2 +. . .. .. ..+ Ф̇ n Ż mn=∑ F m
2. Elektrik dövrəsi üçün cərəyanın tənliyi :
U̇
İ=
r + jx
3. Maqnit selinin tam qiymətinin tənlikləri :
U̇ σ̇ s
Ф̇=Ф̇ s + Ф̇0 =Ф̇ 0 σ̇ s=
jωW 1
Ф=Ф s +Ф0 =F ( Λ s + Λ0 )
4. Elektromaqnit qüvvə üçün tənliklər :
Ф20 B20 S
F e= =
2 μ0 S 2 μ0
1 dΛ
F e= ( IW )2 δ
2 dδ
5. Dolağın ampersarğıları üçün tənlik :
F=IW =k d jS d
6. Qızma üçün Nyuton tənliyi:
P I2r
τ= =
kT Ss k T Ss
7. Mexaniki qüvvə üçün tənlik :
P M =cX + P 0
Burada işarə olunmuşdur: Fm, Hm, Zm və lm – uyğun olaraq maqnit dövrəsi üçün
maqnit hərəkət qüvvəsi (mhq), maqnit sahə gərginliyi, kompleks maqnit
müqaviməti və maqnit seli yolunun orta uzunluğu; U, I, r və x –dolağa verilən
gərginlik, ondan axan cərəyan və onun aktiv və induktiv müqavimətləri;Ф , Фs və
Ф0 -tam, səpələnmə və əsas maqnit selləri;  və W –səpələnmə əmsalı və
s 1
dolağın sarğılar sayı; s və 0 –səpələnmə və əsas maqnit selləri yolundakı maqnit
keçiricilikləri; S,  və  -maqnit qütblərinin en kəsiyi sahəsi, hava aralığının
qiyməti və onun maqnit keçiriciliyi; kd, j, və Sd-dolağın mislə dolma əmsalı, onun
cərəyan sıxlığı, hündürlüyü və qalınlığı ilə təyin olunan en kəsiyi sahəsi; Ss və P –
dolağın soyuma səthi və onun aktiv güc itgiləri; -dolağın qərarlaşmış qızma
temperaturunun artımı; c və X mexaniki yayın sərtlik əmsalı və deformasiyası; P0-
mexaniki qüvvənin sabit qiymətidir. Elektromexaniki sistemlərin parametrləri
yuxarıda verilən tənliklərin birgə həllindən tapılır. Ona görə də maqnit, elektrik,
mexaniki və istilik dövrələri üçün yazılmış tənliklərdə iştirak edən parametrlərin
qarşılıqlı əlaqəsini bilmək vacibdir. Bu əlaqələri tapmaq üçün hər bir dövrənin
parametrlərini hesablamaq metodlarını öyrənmək lazım gəlir.
Maqnit dövrələrinin növləri və onların əvəz sxemləri

Maqnit dövrələri maqnit selini keçirmək üçündür və müxtəlif

konfiqurasiyaya malikdirlər. Onlar elektromaqnit aparatlarında, ölçü cihazlarında,
vericilərdə və s. geniş istifadə olunurlar (şəkil 3.1 - 3.4). Onlar sabit və dəyişən
cərəyan maqnit dövrələrinə bölünürlər. Dəyişən cərəyan maqnit dövrələri dəyişən
cərəyan aparatlarında, sabit cərəyan maqnit dövrələri isə sabit cərəyan
aparatlarında istifadə olunur. Dəyişən cərəyan maqnit dövrələrinin polad hissələri
(nüvələri) elektrotexniki poladdan hazırlanmış ayrı-ayrı vərəqlərdən yığılır. Sabit
cərəyan maqnit dövrələrində isə bu hissələr bütöv konstruktiv elektrotexniki
poladdan hazırlanırlar. Polad nüvənin maqnit selinə göstərdiyi maqnit müqaviməti
Rm az olduqca maqnit selinin qapanmasına lazım olan dolağın ampersarğıları
F=IW-də az olur. Bu halda aparatın qabarit ölçüləri kiçik alınır.
Əvəz sxemlərindən istifadə maqnit sellərinin və ekvivalent maqnit
keçiriciliklərinin hesabını xeyli sadələşdirir. Əvəz sxemində dolağın ampersarğıları
F=IW , maqnit selləri Ф, poladın maqnit müqaviməti Z m və hava aralıqlarının
maqnit keçiriciliyi  göstərilir (şəkil 3.5). Bu sxemlərdə hava aralıqlarının və
səpələnmə maqnit sellərinin maqnit keçiriciləri və polad hissələrin maqnit
müqavimətləri toplanmış parametrlər şəklində verilmişdir. Bu hesabatı
sadələşdirir, lakin bəzi hallarda hesabatın xətasını xeyli artıra bilər. Poladın maqnit
müqaviməti hava aralıqlarının maqnit müqavimətlərindən 1015 dəfə az olduqda
onu nəzərdən atmaqla hesablamaları çox sadələşdirmək olur (şəkil 3.5, v). Bu
halda maqnit selləri belə tapılır:
Ф δ =FΛ s ; Ф δ =0 , 5 Λδ F ; Ф=F ( Λ s +0 ,5 Λ δ )
Sabit cərəyanda ampersarğılar belə tapılır:
UW
F=IW =
r
Dəyişən cərəyanda:
 UW
F=IW =
√r 2 + x 2
İnduktiv müqavimət x=L maqnit keçiricilər ilə belə tapılır
x=ωW 2 ( Λ s +0 ,5 Λ δ )
Cox vaxt rx, onda dəyişən cərəyanda :
U
F=
ωW ( Λ s +0 ,5 Λ δ )
Ampersarğılar maqnit seli və yaxud maqnit induksiyası ilə belə tapılır:
Ф Ф Ф Bδ S b 2δ
F= = ≈ = =B δ
Λs +0 , 5 Λ δ 0 , 5 Λδ σ 0 , 5 Λδ 0 ,5 Λ δ μ0 ,
burada  - səpələnmə əmsalıdır
Λs
σ =1+
0 ,5 Λ δ
Əgər nəzərə alsaq ki, H δ =Bδ / μ0 , onda hava aralıqlarından keçən maqnit selini
Ф keçirməyə lazım olan ampersarğılar belə tapılır:
F δ =2 δH δ
Yuxarıda verilən düsturlardan maqnit sisteminin ilkin hesabını aparmaq üçün geniş
istifadə olunur. Dəyişən cərəyan maqnit dövrələrində bəzi hallarda qısa qapanma
həlqəsi (qqh) iştirak edir. Bu həlqə çərçivə şəkilində və misdən hazırlanır. Onun
dəyişən cərəyan maqnit selinin yolunda yaratdığı müqavimət
Ż q aktiv R və
q
reaktiv Xq hissələrdən ibarətdir:
jωW 2q
Ż q =Rq + jX q =
r q + jx q ,
burada rq və xq-həlqənin aktiv və reaktiv müqavimətləri; Wq=1.
Şəkil 3.6-da əvəz sxemində qqh Zq ilə göstərilmişdir.
 a) b)

Şəkil 3. 6. Qısa qapanma həlqəsi olan dəyişən cərəyan maqnit dövrəsi (a)
və onun əvəz sxemi (b)

Maqnit selinin və müqavimətinin nüvə boyu paylanmalarını təyin etmək

üçün ekvivalent kompleks maqnit keçiricilər metodundan istifadə etmək olar [ 5 ].
Bu metoda görə əvəz sxemində paylanmış parametrlər ekvivalent toplanmış
parametrlərlə əvəz olunur (şəkil 3.7). Ekvivalent kompleks maqnit keçiricisi Λ̇ L
iki paralel maqnit çubuqları arasındakı səpələnmə maqnit keçiricisini Λ L 0 və
onların paylanmış kompleks maqnit müqavimətlərini nəzərə alır:
Λ̇ L= Λ L0 ṁ ,
burada ṁ -poladın paylanmış kompleks maqnit müqavimətini Ż m=Rm + jX m
nəzərə alan ölçüsüz əmsaldır; Λ L 0 -maqnit çubuqları arasında qapanan səpələnmə
maqnit seli yolundakı ekvivalent maqnit keçiricisidir.

th { ṗ l 1
ṁ=ma−jmR= ¿ΛL0= λl¿¿
ṗl 3
 Şəkil 3.7. Ekvivalent kompleks maqnit keçiricilər metoduna
əsaslanmış əvəz sxemi

Hava aralığının xüsusi maqnit keçiricisi  müxtəlif metodlarla hesablanırlar.

Cubuqların uzunluğu l məlumdur, kompleks kəmiyyət ṗ= √2 Ż m λ müxtəlif
markalı elektrotexniki poladlar üçün müxtəlifdir. Tezlik f=50 Hs olan hal üçün
elektrotexniki poladlar üçün ṁ=0 ,97÷0, 98 qəbul etmək olar. Bu metod maqnit
selinin çubuqların hündürlüyü boyu paylanmasını hesablamağa imkan vermir.
Lakin poladın müqavimətini təqribən nəzərə almağa imkan verir.
Maqnit dövrələrinin hesablanma metodları.

Hər bir elektrik avadanlığının elektromaqnit hesabının əsasını maqnit

dövrələrinin hesabı təşkil edir. Maqnit dövrələrinin hesabını aparmadan elektrik
avadanlıqlarının əsas xarakteristikalarını təyin etmək qeyri-mümkündür. Maqnit
dövrəsinin hesabında iki məsələ həll olunur.
Birinci məsələ. Dövrədəki maqnit seli Ф, yaxud poladdakı induksiya B verildikdə
onun yaradılması üçün lazım olan dolağın ampersarğılarını F=IW tapmaq.
İkinci məsələ. Dolağın ampersarğıları F=IW verildikdə, onun yaratdığı maqnit
selini Ф (yaxud induksiyanı B) təyin etmək.
Maqnit dövrələrinin hesabında elektrik dövrələri üçün istifadə olunan metodlardan
istifadə olunur:
F
Ф=
RM
1)Om qanunu :
2)Tam cərəyan qanunu : ∮ H l dl =∑ F=IW
i =n
∑ Ф i=0
3)Kirxhofun birinci və ikinci qanunları : i =0
i =n
∑ Ф i li = Ф1 Rm 1 + Ф2 Rm 2 + .. .. .. . .. ..+Ф n Rmn =Fi
i =0
burada Rm və Hl –maqnit müqaviməti və maqnit sahə gərginliyidir; l-maqnit selinin
yolunun orta uzunluğudur.
Dəyişən cərəyan maqnit dövrələrinin hesabında kompleks ədədlər metodu
geniş istifadə olunur, beləki burada poladın maqnit müqaviməti kompleks xarakter
daşıyır:
Zm=Rm+jXm.

a) b)
 v)
Şəkil 3.1. Hava aralığı olmayan qapalı maqnit dövrələri a-toroidal maqnit dövrəsi;
b və v – P və Ş şəkilli maqnit dövrələri

Şəkil 3.2. Dəyişən hava aralığı olan maqnit dövrələri :

a- lövbəri şaquli istiqamətdə hərəkət edən maqnit dövrəsi ;
b- lövbəri horizontal istiqamətdə hərəkət edən maqnit dövrəsi;
 v- qısa qapanma həlqəsi hərəkət edən maqnit dövrəsi

a) b)

Şəkil 3.3. Differensial (a) və körpü (b) tipli maqnit dövrələri.

Dolağın yaratdığı ümumi maqnit seli Ф səpələnmə Фs və əsas Ф0 maqnit
sellərindən ibarətdir :
Ф=Ф0 + Фs
Çox vaxt əsas maqnit seli Ф0 səpələnmə əmsalı ilə ifadə edirlər
Ф0 ≈σФ ,
burada  -maqnit selinin səpələnmə əmsalı adlanır
Ф Ф Ф
σ = =1+ s >1; Ф0 =
Ф0 Ф σ
Toroidal maqnit dövrəsində (şəkil 3.1,a) səpələnmə maqnit seli çox zəif
olduğundan onu nəzərə almırlar. Lakin başqa növ maqnit dövrələrində səpələnmə
maqnit selləri çoxdur və onların təsirindən polad nüvə boyu induksiyanın qiyməti
kəskin dəyişilə bilər. Bu halda polad hissələrin maqnit müqavimətləri müxtəlif olur
və nəticədə maqnit dövrəsi paylanmış parametrli maqnit dövrəsinə çevrilir.
Paylanmış parametrli dövrələrin hesabı mürəkkəbdir və onları hesablamaq üçün
hissə-hissə metodu, differensial tənliklər metodu, dördqütblər metodu, ekvivalent
maqnit keciricilər metodu və s. metodlar tətbiq edilir.
Hissələrə ayırmaq və kompleks metodları
Maqnit dövrəsini bir neçə hissəyə bölürlər (şəkil 1.3.4) və bu hissələrin
maqnit müqavimətlərini bir-birindən fərqli qəbul edirlər. Hər bir hissəyə uyğun
m.h.q toplanmış qəbul edilir və belə tapılır:
l
F n=( IW )n =IW n
l ,
burada l –ampersarğıların paylandığı hissənin uzunluğu; ln – polad hissənin
uzunluğu. Bu hissənin maqnit müqaviməti belə tapılır: bu hissəyə uyğun gələn
səpələnmə selinin yolundakı maqnit keçiriciliyi :
Λ s =λl n
Səpələnmə maqnit selinin Fs yolundakı xüsusi maqnit keçiriciliyi müxtəlif üsullarla
hesablanılır. Lövbərin RL və nüvənin aşağı hissəsinin R0 maqnit müqavimətləri :
 lL l0 ln 1
R L=ρ L ; R 0= ρL Rn = =
SL S0 μSn Λn
Əvvəlcə hava aralığındakı maqnit seli Ф tapılır:
Ф
Ф δ⋅
( 2
Λδ )
+ R L = s3
λl 3
,
burada
Фδ ( 2/ Λ δ + R L )
Ф s3 = ; Фδ =Bδ S L
1/ λl 3
Bu qayda ilə qalan hissələr üçün maqnit selləri və mhq F=IW tapılır.
Maqnit dövrələrinin kompleks metodu ilə hesabı dəyişən cərəyan
elektromaqnit sistemləri üçün aparılır. Dəyişən cərəyanın yaratdığı maqnit seli
periodik dəyişdiyindən maqnit nüvəsində dövrü cərəyanlar (Fuko cərəyanları)
yaranır. Bu isə polad hissələrdə maqnit itgilərinin və maqnit seli Ф ilə m.h.q. FM
arasında faza fərqinin yaranmasına səbəb olur. Odur maqnit selinin yolunda
maqnitlənmə müqavimətindən RM başqa polad itgilərini nəzərə alan reaktiv maqnit
müqaviməti XM əmələ gəlir. Bu halda dövrənin maqnit müqaviməti ZM kompleks
şəkildə alınır:
Ż M =R M + jX M
Odur
FM
F M =Ф̇ Ż M =Ф̇( R M + jX M )= Ḟ a + Ḟ R ; { Ż M = ¿
Ф̇ ,

Burada a
Ḟ =Ф̇ RM və R Ḟ = j Ф̇ X
M - aktiv və reaktiv maqnit hərəkət qüvvələridir.
Reaktiv hissə FR-maqnit itgilərinin kompensasiyasına sərf olunur və maqnit selinin
Ḟ
vektorunun Ф̇ fazaca ümumi m.h.q − -dən  itgi bucağı qədər geri qalmasını
təyin edir:
X ρ
θ=arctg M =arctg x
RM ρR
Burada aktiv və reaktiv maqnit müqavimətləri belə təyin olunur:
l l
R M =ρ R M ; X M =ρ x M
SM SM
Xüsusi maqnit müqavimətləri R və X üçün aşağıdakı ifadələr məlumdur :
 a) b)

v)
Şəkil 1.3.4. Hissələrə ayırmaq metodu ilə maqnit dövrələrinin hesabı.
 a) b)

v)

Şəkil 3.5. Hava aralığı olan maqnit dövrəsinin əvəz sxemləri:

a- maqnit dövrəsi; b-poladın müqavimətləri toplanmış halda əvəz sxemi ;
v-poladın müqavimətini nəzərə alınmadan əvəz sxemi

γP M √2 H~
ρ2Z =ρ2x + ρ2x ; ρ x= ; ρ Z=
π fB 2M BM
Maqnit itgilərini nəzərə almayanda :
Z M =R M =ρR
l
S
= ( )
H l
⋅
B S
Hava araplığı olan ardıcıl maqnit dövrəsi üçün tam cərəyan qanununa əsasən
dolağın yaratdığı m.h.q. belə tapılır:
Ḟ= İ W =Ф̇ Rδ + Ф̇ R M + j Ф̇ X M
Burada R və RM – hava aralığının müqaviməti və polad hissənin aktiv
müqavimətləridirlər; XM – polad hissənin reaktiv maqnit müqavimətidir. Hava
aralığı böyük olduqda onun maqnit selinə göstərdiyi müqavimət R -da böyük olur
və nəticədə Ḟ və Ф̇ vektorları arasındakı faza bucağı az olur :
δ
Rδ =
μ0 S δ ,
burada  və S -hava aralığının maqnit seli yolundakı qiyməti və en kəsiyi sahəsi;
µ0=1,25610-6Hn/m.
XM
θ=arctg
Rδ+ RM ,

EDQ-nin hesabında əsas məqsəd və metodlar

Bir çox cərəyan daşıyan elektrik konturlarında mexaniki qüvvələr yaranır.

Bu qüvvələrə elektrodinamik qüvvələtrdeyilir (EDQ).
Cərəyanlaın böyük qiymətlərində, xüsusilə qısa qapanma cərəyanları
yarananda həmin qüvvələr elektrik avadanlıqlarını dağıdaraq qəza yaradırlar.
Elektrodinamik intiqalların, tez təsirli avtomatik açarların, elektrodinamik ölçü
qurğularının və başqa aparatların iş prinsipi elektrodinamik qüvvələrə
əsaslanmışdır.
Hər iki halda EDQ-nin öyrənilməsi vacibdir. EDQ-nin qiyməti cərəyanın
qiymətindən, cərəyan daşıyan konturun ölçülərindən, konfiqurasiyasından və onun
yerləşdiyi mühitin maqnit xassələrindən asılıdır.

EDQ-nin hesablama metodları

EDQ-nin hesabı Amper və energetik balansı tənliklərinə əsaslanmışdır:

l
F=∫ B⋅i⋅sin β dl;
0 (2.1)
F=dW /dx (2.2)
Burada dl –cərəyan daşıyan naqilin elementar uzunluğu; l-naqilin uzunluğu; B-
naqilin yerləşdiyi mühitin maqnit induksiyası; i-naqildən axancərəyan; sinβ-dl
uzunluğu ilə B maqnit induksiyasının vektoru arasındakı bucağın sinusu (şəkil
2.1); W-elektromaqnit enerjisi; x-qüvvə istiqamətindəki koordinatdır.
Amper tənliyindəki (2.1) maqnit induksiyası başqa cərəyan daşıyan kontur
tərəfindən, ya da sabit maqnit tərəfindən yaranır. Sadələşdirilmiş hesablamalarda
(2.1) tənliyi əvəzinə aşağıdakı düsturlardan istifadə olunur:
F=Bℓi sin β [ N ] (2.3)
−7
F=k k i 1 i 2⋅10 [ N ] (2.4)
Burada kk-kontur əmsalıdır və naqillərin qarşılıqlı vəziyyətini, konfiqurasiyalarını
və yerləşdiyi mühitin fiziki-texniki xarakteristikalarını nəzərə alır. Sorğu
kitablarında həmin əmsalın qiymətləri verilir.
 Mürəkkəb formalı cərəyan konturları üçün (2.1), (2.3) və (2.4) riyazi
ifadələrindən praktik məsələlərin həllində istifadə olunması çox çətin olduğundan
energetik metoda əsaslanmış (2.2) düsturundan istifadə edilir. Bu metodun
tətbiqinə baxaq.
Əgər hər hansı bir konturdan i cərəyanı axırsa və bu konturu maqnit sahəsinə
daxil etsək, onda bu konturun induktivliyi L və maqnit enerjisi W m dəyişilir,
nəticədə bu kontura elektrodinamik qüvvə F e təsir edər və ona X yerdəyişməsi
verər:
dW m
F e=
dx (2.5)
Kontur bu qüvvənin təsirindən yerini dəyişərək özü üçün maksimum maqnit
enerjisi yaradır. Bu zaman onun induktivliyi maksimum olur.
Birkonturlu cərəyan konturun maqnit enerjisi üçün məlumdur
1
W m= Li 2
2 (2.6)
Onda elektrodinamik qüvvə belə tapılır
dW m 1 dL
F e= = i2
dx 2 dx (2.7)
Buradan görünür ki, konturun yerini dəyişdikdə onun induktivliyi sabit qalarsa,
yəni dL/Dx=0 olarsa, onda qüvvə də yaranmaz. Deməli konturun induktivliyinin
maksimum olma imkanı olanda ancaq qüvvə yarana bilər. Beləliklə qüvvənin
yaranma şərti belə yazılır:
dL dW m
≠0 ≠0
dx yaxud dx (2.8)
Şəkil 2.1.-də sabit cərəyan daşıyan naqilin 1 polad müstəviyə 2 elektrodinamik
(elektromaqnit) qüvvə Fe ilə cəzb olunması təsvir olunmuşdur. Cərəyan daşıyan
naqil ilə polad müstəvi arasında məsafə h azaldıqça naqilin maqnit enerjisi W m və
induktivliyi L artırlar.
Əgər naqildən dəyişən cərəyan axarsa, onda aliminium müstəvidə Fuko
cərəyanları if induksialanacaq və bu iki cərəyanın yaratdıqları maqnit sahələri bir-
birini sıxışdırıb EDQ Fe əmələ gətirəcəklər (şəkil 2.2,a). Yaranan qüvvə F e naqili
aliminium müstəvidən uzaqlaşdırmağa çalışacaqdır.
Elektrik maşınlarının yuvalarında yerləşən cərəyanlı naqilə (şəkil 2.2, b)
təsir edən qüvvə Fe naqili yuvanın dibinə dartır, beləki naqilin sonunçu
vəziyyətində maqnit enerjisi və induktivliyi maksimumdur.
Əgər birfazalı dəyişən cərəyanın ani qiyməti üçün
i=I m sin ωt
düsturunu əsas qəbul etsək onda qüvvənin ani qiyməti belə tapılar
2
1 dL 1 dL 1 I m dL
F e= i 2 = I 2m sin2 ωt = ⋅ ( 1−cos 2ωt )
2 dx 2 dx 2 2 dx ,
burada
1
Ф 1

+и +и
h

Ф
Фе 2
 a) b)
Şəkil 2.1. Cərəyan daşıyan naqilin polad səthə cəzb olunması
a-WM və L –minimum olanda (h=hmak)
b - WM və L –maksimum olanda (h=0)

Фе
~i
Ф
h

Fe
~i

a) b)
Şəkil 2.2. Dəyişən cərəyan naqilin aliminium müstəvidən
itələnməsi (a) və cərəyanlı naqilin polpd yuvanın
dibinə dartılması (b)
1
sin2 ωt= (1−cos2 ωt )
2
Qüvvənin maksimum qiyməti
I 2m dL
F e= ⋅ =
2 dx ( )
I m 2 dL 2 dL
⋅ =I
√ 2 dx dx
düsturundan tapılır. Burada I =I m / √ 2 -cərəyanın effektiv qiymətidir.
Onda qüvvənin ani qiyməti belə təyin olunar:
F max
F= (1−cos 2ωt )=F− −F ~
2
F− və F ~ -qüvvənin sabit və dəyişən hissələridir:
1
F− = F max
2 ; F ~=F− cos2 ωt
Bəzi hallarda
F max =k k I 2m
düsturundan istifadə edilir və kk əmsalı belə təyin olunur
1 dL
k k= ⋅
2 dx .
Iki cərəyan konturundan ibarət hər hansı bir sistemi (şəkil 2.3) nəzərdən
keçirək. L1 və L2 bu konturların uyğun induktivlikləridir. Konturlar aparatlarda elə
yerləşdirilə bilər ki, onlardan hər birinin maqnit selinin bir hissəsi o biri konturu
 Şəkil 2.3 İki çərəyan daşıyan kontur arasında elektrodinamik qüvvənin təyini

kəsə bilsin, bu halda onların arasında qarşılıqlı induksiya (M) əmələ gəlir.
Konturlardan uyğun i1 və i2 cərəyanları keçdikdə sistemi, aşağıdakı şəkildə
ifadə edilən müəyyən maqnit seli enerjisinə malik olur:
L1 i 21 L i2
W= +i 1 i 2 M + 2 2
2 2 (2.9)
Keçiricilər öz yerlərini cərəyanların maqnit seli ilə qarşılıqlı təsirindən
müəyyən bir istiqamətdə dəyişir. Bu yerdəyişmə ümumi halda induktivliklə
qarşılıqlı induktivliyin dəyişməsinə səbəb olaraq maqnit sahəsinin enerji
ehtiyatının qiymətini də dW qədər dəyişmiş olur.
Hər hansı dx yolunda enerjinin belə artımı həmin yolda qüvvənin gördüyü
işə bərabər olur, yəni:
Fdx=dW
buradan
dW
F=
dx
dW
dx törəməsi (1.7) ifadəsindən təyin edilir:
2 2
dW i 1 dL1 dM i2 dL 2
F= = ⋅ + i1 i 2⋅ + ⋅
dx 2 dx dx 2 dx (2.10)
Dəyişən cərəyanda bu
i21 dL1 i 22 dL2 dM
F= ⋅ + ⋅ +i 1 i 2⋅cos θ
2 dx 2 dx dx (2.11)
 Paralel naqillər arasında yaranan qüvvələrin təyini

Paralel naqilərə çoxzolaqlı şinlərin paralel zolaqları, ayrı-ayrı fazaların

paralel qoyulmuş şinləri, baklı yağ açarlarında keçid izolyatorlarının cərəyan
daşıyan çubuqları və s. misal ola bilər.
Cərəyanları i1 və i2, en kəsiyinin ölçüləri aralarındakı məsafəyə nisbətən
çox kiçik olan iki paralel naqili nəzərdən keçirək. Bu halda i 1 və i2 cərəyanlarının
istiqamətləri eyni olduqda, naqillər arasındakı qarşılıqlı təsir qüvvəsi cəzbedici,
əks olduqda isə itələyici olur.
Naqillərin belə yerdəyişməsində qarşılıqlı induktivlik dəyişir, naqillərin
induktivliyi isə sabit qalır. Buna görə:
dL1 dL 2
=0 ; =0
dx dx
və (2.10) ifadəsi aşağıdakı şəkili alır:
dM
F=i 1 i 2⋅
dx (2.12)
Düzbucaqlı en kəsikli naqillər arasında yaranan elektrodinamik qüvvə üçün
(şəkil 2.4)
2ℓ
F e=k f i 1 i 2⋅ ⋅10−7 [ N ]
a (2.13)
Burada
k f =f ( a−b
b+ h )
Bu asılılıq məlum əyrilərdən tapılır [4].
h

b
l

a
Şəkil 2.4 Düzbucaqlı en kəsikli naqillər arasında yaranan
elektrodinamik qüvvənin təyini

Həlqəvi sarğıya və iki sarğıya təsir edən qüvvələrin hesabı.

Halqadan (şəkil 2.5,a) cərəyan keçərkən yaranan maqnit seli, sarğıcının

daxili sahəsini genişləndirmək istədikdə əmələ gələn qüvvə, sarğıya radial ox
boyunca daxildən xaricə doğru təsir edir. Belə halda əgər sarğı dartınaraq uzanarsa,
onun induktivliyi də dəyişər.
 μ0 2 8 R
F=
2 (
⋅i ln
r
−0 ,75 ) (2.14)
Radiusları R1 və R2 olan sarğıların arasında yaranan qüvvələr (şəkil 2.5, b)
R1 h
F y =4 π⋅i 1⋅i 2 ⋅10−7
h2 + c2
R1 c −7
F x =4 π⋅i1⋅i 2 2 2
⋅10
h +c
burada c=R2 – R1 ; R2>R1; h –sarğılar arası məsafə Fx və Fy – x və y oxları boyu
təsir edən qüvvələrdir. Radiusları eyni olan sarğılar arasındakı qüvvə (c=R 2–R1=0
olanda):
R1 −7
F y =4 π⋅i 1⋅i 2 ⋅10
h (2.15)

ФР

Р
ФР ФР
a)

2р
Фг
2Р2
ФР

Фх
Фй
Ф
Фй Ф

Фх
2Р1 b)
Şəkil 2.5. Həlqəvi sarğıya və iki sarğıya təsir edən
elektrodinamik qüvvələr

Elektrodinamik qüvvənin istiqamətinin təyini .

Qüvvənin istiqaməti iki metodla təyin oluna bilər:

1. Sol əl qaydalası (əgər B və İ vektorları verilibsə)
2. Energetik düstura əsasən.
Energetik metoda əsasən elektrodinamik qüvvənin istiqaməti elektromaqnit
enerjisinin WM, yaxud cərəyan daşıyan konturun induktivliyinin L artması
istiqamətinə yönəlmişdir. Elektrodinamik qüvvə cərəyan daşıyan naqilə elə
istiqamət verir ki, konturun yeri dəyişəndən sonra onun tutduğu maqnit sahənin
həcmi böyük olsun və bu sahəyə əks təsir edən maqnit sahənin təsiri azalsın.
Məsələn, cərəyanların istiqamətləri əks olan iki konturu yanaşı qoyduqda onların
maqnit sahələri bir birini sıxışdırırlar və induktivlikləri azalır. Elektrodinamik
qüvvə yaranır və bu konturları bir birindən uzaqlaşdırmağa çalışır.
Əgər naqilin ilkin koordinatı X2-yə uyğundursa (şəkil 2.6, a) onda
elektrodinamik qüvvə həmin naqili X1 ya da X3 koordinata yönəldəcəkdir, belə ki
b nöqtəsində naqilin maqnit enerjisi WM və induktivliyi L minimumdur, a və b
nöqtələrində isə maksimumdur. Əgər naqilin ilkin vəziyyətində X1 ya
xud X3 (şək.2.6, b) koordinatlarına uyğun olan maqnit enerjisi və induktivliyi L
minimal qiymətlərə malikdirsə, onda elektrodinamik qüvvə naqili a və yaxud c
nöqtəsindən b nöqtəsinə yönəldir, belə ki bu nöqtədə naqilin maqnit enerjisi W M və
induktivliyi L maksimumdurlar.
Maqnit enerjisinin törəməsi müsbətdirsə, yəni:
dW
>0
dt ,
olanda elektrodinamik qüvvə:
dW M
F=
dα
konturun yerini enerjinin maksimum olan nöqtəsinə dəyişdiyinə çalışır. Əgər
dW M
<0
dα olarsa, onda naqil yerini dəyişmir, belə ki, naqil artıq maksimum enerjiyə
malikdir (şək. 2.6, b, m xətti).
Maqnit enerjisinin qrafiki WM(X) absis oxuna paralel xətdirsə, onda:
dW M
=0
dα
və F = 0,
yəni qüvvə yaranmır (şək.1.11,b , m xətti).
Paralel naqillərdəki cərəyanlar i1 və i2 eyni istiqamətə yönəldikdə (şək.2.7, a)
onlara təsir edən qüvvələr F naqilləri bir birinə dartaraq ümumi maqnit enerjini W M
= WM1 + WM2 maksimum qiymətə Wmax çatdırmağa çalışırlar. Bu məqsədə uyğun
olaraq qüvvələr cərəyanlar i1 və i2 əks istiqamətdə
WM L WM L
b
m
a c
a c

b
a) b)
X1 X2 X1 X2 X3 X
X32.6XNaqilin maqnit
Şəkil enerjisinin və induktivliyinin
yerdəyişmədən asılılıqları
Ф Ф
и1 и1

и2 и2
Ф Ф b)
a)
Şəkil 2.7. Paralel naqillərə təsir edən qüvvələr ümumi maqnit enerjini maksimuma
qaldırmağa calışırlar

и и и

Ф Ф Ф
Ф Ф
и и и

Ф
a) b) v)
Şəkil 2.8 Perpendikulyar naqillərə təsir edən qüvvələr çərəyanları bir istiqamətə
yönəltməyə calışırlar.
axanda (şək.2.7, b) naqilləri birindən uzaqlaşdırırlar. Naqillərin arasındakı məsafə
kifayət qədər böyük olduqda onların maqnit sahələri bir birini sıxışdırmırlar və
böyük həcmdə yerləşirlər.
Bir birinə perpendikulyar naqillərdən cərəyan axanda naqillər və ya düz xətt
şəkli alırlar (şək.2.8,a) ya da üst üstə düşürlər (şək.2.8,b). Hər iki halda naqillərin
yaratdıqları maqnit enerjiləri toplanırlar və maksimum qiymətə çatırlar. Qüvvənin
istiqaməti bu prinsip əsasında təyin olunur.

İstilik mənbələri və istilik hesabatlarının aparılmasında əsas məqsəd İstilik

ötürülmənin növləri və əsas düsturları
Aparatların istilik hesabatlarının aparılmasında əsas məqsəd, onların
müxtəlif hissələri üçün verilən temperaturların qiymətlərini təmin etməkdən
ibarətdir.
Elektrik cərəyanı daşıyan hissələr istilik mənbəidirlər. Beləki bu hissələr
cərəyanın təsirindən qızırlar və qızmaya enerji sərf olunur. Enerjinin digər hissəsi
Coul istilik itgiləri Q=I2r formasında ətrafa ötürülür. İstilik mənbələrinə aiddir:
kontaktlar, dolağın naqilləri, polad nüvələr, induksiya cərəyanları daşıyan
lövhələr, gövdələr və s . Naqildə qızma ilə yanaşı soyuma prosesi də gedir.
Qızmanın müəyyən qiymətində dinamiki tarazılıq yaranır, yəni naqildə nə qədər
istilik ayrılarsa, bir o qədər də istilik ətrafa ötürülür. Temperaturanın bu maksimal
qiyməti qərarlaqmış qiymət adlanır (q).Qızma və soyuma proseslərinə aid
aşağıdakıları qeyd edək:
1. Elektrik avadanlıqlarının müxtəlif hissələri eyni cərəyandan müxtəlif səviyyədə
qızırlar.
2. Aktiv güc itgiləri P=I2r və cərəyan sıxlığı çox olduqca temperatura daha sürətlə
artır
3. Cərəyan daşıyan hissənin kütləsi böyük olduqca o yavaş qızır və
həm də yavaş soyuyur.
4. Elektrik keçiriciliyi böyük olan hissə tez qızır və tez də soyuyur
5. İstilik keçiriciliyi böyük olan hissələri qızdırmaq daha çətindir.
6. Soyuma səthinin böyük olması temperaturanın qərarlaşmış qiymətini azaldır.
7. Elektrik avadanlıqlarının istilik hesabının düzgün aparılması onların etibarlı və
uzun müddət işləmələri üçün vacibdir.
 Bu xüsusiyyətlər hesabatda nəzərə alınmalıdır.
İstilik üç üsulla ötürülə bilər: İstilik keçirmə, şüalanma və konveksiya.
İzolyasiyası olan mis naqil cərəyandan qızdıqda istilik misdən izolyasiyaya
istilikkeçirmə ilə ötürülür, izolyasiyanın səthindən ətraf mühitə isə konveksiya ilə
keçir. Elektrik lampasının teli qızmadan parıldayır və istilik enerjisi ətrafa optik
şüalanma ilə ötürülür. Qızdırıcı sobanın teli istilik enerjisini ətrafa konveksiya və
şüalanma ilə yayılır. İstilikkçirmə istiliyin verilmiş materialın çox qızmış
hissəsindən az qızmış hissəsinə ötürülməsini xarakterizə edir. Bu xüsusiyyət həm
bir hissənin daxilində, həm də bir-birinə toxunan iki və üç hissələrin arasında baş
verə bilər. İstiliyin ötürülmə miqdarı hissənin hazırlandığı materialın istilikkeçirmə
əmsalından , istiliyi ötürən səthdən S və temperatur dəyişməsindən d/dx asılıdır:
dθ
Фi =−λS
dx (2.1)
Verilmiş ifadə istilikkeçirmə üçün Furye qanununun sadələşdirilmiş
düsturudur. Burada minus işarəsi istiliyin çox qızmış nöqtədən az qızmış nöqtəyə
istiqamətlənməsini göstərir. Videman-Frans qanununa əsasən elektrik keçiriciliyi
böyük olan materiallar istiliyi də yaxşı keçirirlər, yəni bu materiallar üçün
istilikkeçirmə əmsalı  da böyükdür. İstilik şüalanması istilik enerjisinin qızmış
səthindən onun ətrafında olan cismlərə müxtəlif uzunluqlu elektromaqnit dalğalı
rəqslərlə ötürülməsinə deyilir. Əsas etibarı ilə bu prosesdə infraqırmızı şüalar (0,8-
40 mkm uzunluqlu dalğalar) iştirak edir. Konveksiya qızmış səthə toxunan qaz və
mayenin bu səthdən istilik almasına deyilir. Konveksiya ilə ötürülən istiliyin
miqdarı
Фi =k k S k (θ 1−θ 2 ) ,
(2.2)
burada Sk – istilik ötürən səth; kk –konveksiya ilə istilikötürmə əmsalı. Bu ifadə
qərarlaşmış rejimdə istiliyin konveksiya ilə ötürülməsini xarakterizə edən Nyuton
nanunu adlanır. Bu ifadədən temperatur artımını belə tapırlar:
Фi P
τ =θ1 −θ2 = =
kk Sk kk Sk ,
(2.3)
2
burada Фi =P=I r -istilik seli [Vatt]. Qərarlaşmış rejimdə adətən istilikötürmə eyni
vaxtda konveksiya və istilik şüalanması ilə getdiyindən konveksiya əmsalı k k
əvəzinə istilikkeçirmə əmsalı kT qəbul olunur. Səthin xarakteristikasından,
formasından və yerləşdiyi vəziyyətdən asılı olaraq istilikkeçirmə əmsalı k T
müxtəlifdir. Məsələn kağız izolyasiyalı dolaqlar üçün kT=(1013) Vt/m2 dərəcə.
Naqilin qızma və soyuma əyriləri, istilik balansı tənliyi

Naqil cərəyanın təsirindən qızır və onda Çoul istilik itgiləri (Q=I 2rt) yaranır.
O birdən birə qızmır, beləki, cərəyan axan müddətdə naqildə yaranan istiliyin (Q)
bir hissəsi (Q1) naqilin qızmasına sərf olunur, digər hissəsi (Q 2) isə naqili əhatə
edən mühitə ötürülür
 Q=Q 1 +Q2
(2.4)
Qızmış naqilin temperaturu  ilə ətraf mühitin temperaturu 0 arasındakı fərq
=-0 çox olduqca istiliyin naqildən ətraf mühitə ötürülməsi sürətlə gedir. Bir
müddətdən sonra naqildə ayrılan istilik Q ətraf mühitə verilən istiliyə Q 2 bərabər
olur və bu andan etibarən naqilin qızma temperaturu sabit qalır, yəni istilik prosesi
qərarlaşır (şəkil 2.1, a). Qərarlaşmış rejimin başlanmasına qədər keçən müddət
naqilin soyuma səthindən S, istilikkeçirmə əmsalından k T, naqilin xüsusi istilik
tutumundan ç və naqilin vahid uzunluğuna düşən çəkisindən m asılıdır. İstiliyin
ətraf mühitə ötürülmə sürəti istilik zaman sabiti T ilə xarakterizə edilir.
mc
T=
kT S
(2.5)
Odur, kütləsi və xüsusi istilik tutumu böyük olan naqil gec qızır, yəni T 3>T2>T1
olduqda (şəkil 2.1,b) qızmanın sürəti T3 halı üçün zəif olur, nəinki T1 olan halda .
Videman-Frans qanununa əsasən elektrik keçiriciliyi böyük olan naqillərin istilik
keçiricilikləri də böyük olur və onların istilik zaman sabitləri belə naqillər üçün
kiçikdir. Məsələn, eyni ölçülü aliminium və mis naqillər üçün istilik zaman sabiti
aliminium naqil üçün misə nisbətən böyükdür. Analoji proses naqildən cərəyan
kəsiləndən sonra soyuma prosesi getdikdə baş verir (şəkil 2.1, v)
 Şək. 2.1. Qızma (a,b) və soyuma (v,q) qrafikləri

Şəkil 2.2. (U, IW) və (t, ) funksional asılılıqları

 Şəkil 2.3. Naqilin qızma (a) və soyuma (b) proseslərinin qrafikləri

Dolağın aktiv gücü P onun ampersarğılarından F=IW (yaxud cərəyan

sıxlığından j), naqilin xüsusi müqavimətindən  və en kəsiyi sahəsindən q və
sarğının orta uzunluğundan l0 asılıdır. Odur
Pdt =S s k T τ dt+ mCd τ
(2.6)
və ya
dτ S s k T P
+ τ=
dt mC mC ,
(2.7)
burada Pdt=dQ-naqilə dt müddətində mənbədən verilən enerji; d=dQ1 –naqilin
qızmasına sərf olunan enerji; SskTd=dQ2-naqilin soyuma səthindən Ss ətraf
mühitə verilən enerji. Alınan (2.7) tənlikdən qızma və soyuma temperaturlarının
ani qiyməti üçün alırıq :

( )
t
−
T
τ =τ q 1−e
(2.8)
t
−
T
τ =τ q e (Pdt=0 olduqda),
(2.9)
burada q –temperatur artımının qərarlaşmış qiymətidir
P
τ q =θq −θ 0=
k T Ss
(2.10)
Aktiv güc itgisi
 ρlo
U 2 k d Sd
2
P=I r =( IW ) =
kd Sd W
2
⋅
ρl o , ( )
(2.11)
burada kd0,50,7 –dolağın mislə dolma əmsalı; S d=hdçd-dolağın en kəsiyi
sahəsidir. Verilmiş (2.8)-(2.11) düsturlarından görünür ki, temperatur artımının 
dəyişmə sürəti dolağın ampersarğılarının kvadratı ilə düz müntənasib, xüsusi
müqaviməti  ilə isə tərs müntənasibdir. Ona görə də elektrik keçiriciliyi böyük
olan naqilin qızma temperaturunun dəyişmə sürəti daha böyük olur (şəkil 2.2).
Əgər qızmadan əvvəl naqilin temperaturu 0 olarsa, onda qızma tənliyi belə yazılır:
t t
− −
T T
τ =τ q (1−e )+τ 0 e
(2.12)
İstilik əvəz sxemləri və elektrik və istilik parametrləri arasında analogiya

İstilik əvəz sxemi Furye və Nyuton düsturları əsasında qurulur və ayrı-ayrı

hissələrdəki temperatur düşgülərini asan tapmağa imkan verir. Şəkil 2.3, a və b-də
birqat və ikiqat qalınlıqlı hissələrdən keçən istilik selinin Ф i istiqaməti verilmişdir.
Furye düsturuna əsasən yazmaq olar, birqatdan ibarət olan hissə üçün :
θ −θ θ −θ τ τ
Фi =−λS 2 1 = λS 1 2 = 12 = 12
x 1−x 2 δ δ R1
λS
(2.13)
yaxud
τ 12=R 1 Фi (2.14)
ikiqatdan ibarət olan hissə üçün :

( )
δ1 δ
τ 13 =τ 12 +τ 23=Ф i + 2 =Фi ( R1 + R2 )
λ1 S 1 λ 2 S 2
,
(2.15)
burada R1 və R2 – istilik müqavimətləridir.
δ1 δ2
R1 = ; R 2=
λ 1 S1 λ2 S2
(2.16)
Nyuton düsturuna əsasən yazmaq olar :
Фi
τ =θ−θ 0 = =Фi Ri
kT S , (2.17)
burada  və 0 temperaturları uyğun olaraq S səthinin və ətraf mühitin
temperaturlarıdır. İstilik müqaviməti Ri-verilmiş S səthindən xarici mühitə ötürülən
Fi istilik selinin yolundakı müqavimətdir :
1
Ri =
kT S (2.18)
 Şəkil 2.4-də izolyasiyalı naqil üçün temperaturun dəyişmə qrafiki və istilik
əvəz sxemi verilmişdir :

( )
δ 1
τ 10 =τ 12 +τ 20=Ф i 12 + =Ф i ( R1 + R 2 )
λS 1 k T S 2
,
(2.19)
δ
R1 = 12
burada λS1 - izolyasiya qalınlığına uyğun olan istilik müqaviməti;
R2 – izolyasiyanın xarici səthinə S2 uyğun olan istilik müqaviməti. Cox vaxt
istilik seli Фi əvəzinə vahid səthə düşən istilik seli q i (xüsusi istilik yükü)
anlayışından istifadə olunur. Bu halda S=1 m 2 qəbul edilir və aşağıdakı
düsturlarından istifadə edilir :
δ τ
τ =q i r i ; r i = ; q i=λ
λ δ ,
(2.20)
burada –ri müqaviməti xüsusi istilik müqaviməti adlanır.

Şək. 2.4. Birqat (a) və ikiqat (b) hissələr üçün istilik əvəz sxemləri
 Şəkil 2.5. İzolyasiyalı naqil üçün istilik əvəz sxemi

Yuxarıda verilən düsturlardan görünür ki, istilik və elektrik parametrləri

arasında qarşılıqlı analogiya mövcuddur:
U  (2.21)
U=1 - 2  =1 - 2 (2.22)
U=U1+U2 1+ 2 (2.23)
U1=IR1 1=FiRi (2.24)
IFi (2.25)
R Ri (2.26)
l l δ
R=ρ = →R i=
q γl λS (2.27)
U τ
I= →Ф i=
R Ri
(2.28)
U τ
I= →P=
R 1 1
R→ Ri =
kT S ; kT S
Bu analogiya elektrik və istilik dövrələrinin əvəz sxemlərində aşkar şəkildə
görünürlər. Şəkil 2.5, a və b-də izolyasiyalı naqil üçün istilik əvəz sxemi
verilmişdir. Qızma və soyuma prosesləri ilə elektrik dövrələrində gedən keçid
prosesləri üçün də analogiya vardır:
 )→τ=τ (1−e )
t
(
t −
− Ti
T
i=I 1−e q
(2.29)
t t
− −
T Ti
i=Ie → τ=τ q e
(2.30)
L mC
T= →T i=
R kT S
(2.31)
1
R→ Ri =
kT S
(2.32)
L→ mc (2.33)

Şəkil 2.6. Elektrik (a) və istilik (b) dövrələrinin analogiyası

Elektrik aparatları üçün buraxıla bilən temperatur, termiki dayanıqlılıq

Elektrik aparatlarının uzun müddət normal istismar olunması üçün onların

izolyasiyası öz keyfiyyətlərini itirməməlidirlər. Lakin izolyasiyanın istismar
dövründəki keyfiyyəti böyüktemperaturlarda kəskin aşağı düşür, ya da o tamam
sıradan çıxır. Nəticədə elektrik apparatı qəzaya məruz qalır. Odur, hər bir
izolyasiya və naqil üçün buraxıla bilən temperatura nəzərdə tutulmuşdur. Bu
temperatura şəraitində istismar olunan elektrik aparatları uzun müddət etibarlı
istismar oluna bilərlər. Buraxıla bilən yaxud yol verilə bilən temperatura artımı
τ b =θb −θ0
(2.34)
Adətən ətraf mühit üçün 0=+350C qəbul edilmişdir. Qısa qapanma
cərəyanları keçən an üçün b=(200300)0 C mis və ondan hazırlanan ərintilər,
aliminium və polad üçün b=1100 C qəbul olunmuşdur. Bu materiallar üçün q.q.
olan anda b=2000 C (aliminium), b=3000 C (mis) və b=4000 C (polad) nəzərdə
tutulmuşdur. İzolyasiya sinfləri üçün buraxıla bilən temperatur b :
A – 1050 C, B -1300 C, H -1800 C, Ç – 1800 C, F – 1450 C, E – 1200 C.
Transformator yağı üçün - 800 C.
Çərəyan dövrəsinə ardıcıl qoşulmuş hər bir aparat q.q. rejimində ola bilər,
yəni bu aparatdan, onun nominal cərəyanından bir neçə dəfə böyük olan
qısamüddətli cərəyanlar axa bilər. Belə cərəyanların axma müddəti, saniyənin
hissələri və bir neçə saniyə ərzində aparatı açan rele mühafizəsinin işləmə
müddətindən asılıdır. Beləliklə, aparatları yüksək cərəyanların qısamüddətli
təsirinə görə hesablamaq lazımdır. Belə hesablama aparata müəyyən termiki
dayanıqlıq vermək, yəni verilmiş zaman ərzində aparatın işə yararlılığını
azaltmadan, içərisindən axan qısaqapanma cərəyanlarına qarşı ona dayanıqlıq
qabiliyyəti vermək məqsədini daşıyır.
Elektrik aparatının qısa qapanma cərəyanlarının normadan artıq yaratdıqları
istilik təsirinə zədələnmədən dözümlülüyü termiki dayanıqlılıqla təyin olunur.
Termiki dayanıqlılıq termiki dayanıqlıq cərəyanı ilə müəyyən olunur
I T . d = jT . d⋅q
burada jT.d –termiki dayanıqlıq cərəyan sıxlığıdır; q-naqilin en kəsiyi sahəsi

jT . d=
√ (τ b . q. q −τ b )γc
ρk я t г . г .
Burada işarə olunmuşdur: b.q.q.- qısa qapanmada buraxılabilən temperatura; b.-
buraxılabilən temperatura; kə- əlavə itgilər əmsalı; c-xüsusi istilik tutumu;  -
materialın xüsusi çəkisi; -naqilin xüsusi müqaviməti; tq.q.-q.q. müddəti.
Termiki dayanıqlıq üçün on saniyəlik cərəyan qəbul edilmişdir. Bu onu
göstərir ki, q.q. cərəyanlarının hesablanmasında cərəyanın təsir müddəti 10 saniyə
qəbul edilmişdir. Bu yolla 0.5, 1, 5 və 10 saniyəlik termiki dayanıqlıq cərəyanları
da hesablanır. Aparatın q.q. cərəyanlarından qızması cərəyanın kvadratı ilə
zamanın hasili ilə, yəni I q .q. tq .q . kimi təyin edilir. Buna görə də t saniyəli
1

cərəyandan (I1) t2 saniyəli cərəyana (I2) keçdikdə, verilmiş aparat üçün I q .q. tq .q .
kəmiyyətinin sabit qalması nəzərdə tutulmalıdır. Əgər məsələn t 1 saniyəlik termiki
dayanıqlıq cərəyanı IT.d. verilmişsə və hər hansı t 1 saniyəlik I1 termiki dayanıqlıq
cərəyanını tapmaq lazımdırsa :
I 21 t 2 .=I 22 t 1 ,
onda

I 2.=I 1
√ t2
t1

Sadə induktiv vericilər.

Sadə induktiv vericilər müxtəlif konfiqurasiyalı ferromaqnit nüvələr

əsasında qurulurlar. Onların hərəkət edən hissələri ferromaqnit lövbərdən (şək.5.1,
a) və elektromaqnit mis və ya alüminium ekranından (şək. 5.1, b) ola bilər. Bu
vericilərin hərəkət edən hissələri həm düz xətti boyu, həmdə bucaq altında hərəkət
edə bilən variantlarda hazırlanırlar. Bütün hallarda hərəkət edən hissənin
yerdəyişməsindən asılı olaraq dolağın induktivliyi L dəyişilir və nəticədə onun
cərəyanı I1 yerdəyişmənin x funksiyası kimi tapılır :

(5.1)
Burada şəkil 5.1, a üçün :

(5.2)
Şəkil 5.1, b üçün isə:

(5.3)
Xüsusi maqnit keçiriciliyi:

(5.4)
Bu düsturlardan görünür ki, x yerdəyişməsi artdıqca, dolağın induktivliyi azalır,
cərəyanı isə artır (şək. 5.1, v).
Belə sadə vericilərin aşağıdakı nöqsanları vardır :
1. Qida mənbəyinin gərginliyi U1 və tezliyi  dəyişəndə çıxışdakı cərəyan I1
dəyişilir.
2. Hərəkət edən hissəyə elektromaqnit qüvvəsi Fe təsir edir və yerdəyişməni x
dəyişməyə məcbur edir .
3. Dolağın aktiv müqaviməti R və poladdakı maqnit itgiləri ölçmə xətaları
yaradırlar .
4. Giriş-çıxış xarakteristikası I1=f (x) qeyri xətti alınır.
5. Qalıq siqnalı I0 böyük alınır.
Yuxarıda göstərilən nöqsanlar belə vericilərin ölçmə xətalarını xeyli
artırırlar və nəticədə onların tətbiqi məhdudlaşır.
Çox vaxt sadə induktiv vericiləri ölçü körpü (ÖK) sxeminə qoşulurlar (şək.
5.2, a ). Ölçülən təzyiq P ilkin çeviriciyə (IÇ) verilir və bu çeviricinin membranası
lövbəri hərəkətə gətirir, nəticədə vericinin induktivliyi L1 ilkin vəziyyətindən
fərqlənir, körpünün tarazlığı pozulur və onun çıxışında I1 cərəyanı təzyiqə
mütənasib olaraq dəyişilir. Bu halda giriş-çıxış xarakteristikasının I1=f(P) xəttiliyi
artır, qalıq siqnalı I0 xeyli azalır (şək.5.2, b, v).
Şəkil 5.1. Sadə induktiv vericilər:
a- ferromaqnit hərəkət edən induktiv verici ;
b-ekranı hərəkət edən verici ;
v- giriş-çıxış xarakteristikası.

Şəkil. 5.2 İnduktiv vericinin ölçü körpü sxemi ilə işləmə

sxemi (a), parametrlərin çevrilmə sxemi (b) və
giriş-çıxış xarakteristikası(v)

Differensial induktiv vericilər.

 Sadə induktiv vericilərə məxsus olan nöqsanlar differensial tipli vericilərdə
xeyli dərəcədə azdır. Belə ki, onlar iki eyni sadə induktiv vericilərdən təşkil
olunurlar. Onların hərəkət edən hissələri ya ferromaqnit, ya da elektromaqnit
ekranından ibarət olur (şək.5.3) .
Bu vericinin ilkin vəziyyətində : x1 = x2 = x0 və L = L=L0 olur .

(5.5)
Lövbər yerini x qədər dəyişəndə :
x1= x0 + x ; x2 = x0 - x (5.6)

(5.7)
Onda induktivliklərin nisbəti:

(5.8)
İnduktivliklər dəyişdiyindən, çıxışda I cərəyanı yerdəyişməsinin x artması ilə artır.
Lövbərə təsir edən elektromaqnit qüvvəsi də azalır :
Fe = Fe - Fe. (5.9)
Elektromaqnit ekranlı differensial induktiv verici üçün (şək.5.4) induktivliklər belə
tapılır:

Şəkil 5.4 Elektromaqnit ekranlı differensial induktiv verici (a)

 və onun giriş-çıxış xarakteristikası (b).

(5.10)

Sadə transformator vericiləri.

Transformator vericisinin iş prinsipi iki dolaqlı birfazlı transformatorun iş

prinsipi kimidir. Fərq ancaq burada hərəkət edən hissənin olmasından ibarətdir.
Adətən hərəkət edən hissə kimi ferromaqnit lövbər, elektromaqnit ekranı və siqnal
dolağı istifadə olunur ( şək. 5.5). Ferromaqnit lövbər hərəkət edən sadə
transformator vericisində (şək. 5.5, a) lövbərin yerdəyişməsi x artdıqca ondan və
siqnal dolağından W2 keçən maqnit seli azalır və nəticədə çıxışdakı gərginlik U2
azalır:

(5.11)
Elektromaqnit ekranı hərəkət edən sadə transformator vericisində isə
yerdəyişmə x artdıqca çıxış gərginliyinin yaranmasında iştirak edən siqnal
dolağının sarğılar sayı azalır. Odur ki çıxışdakı gərginlik U2 yerdəyişmə ilə əks
mütənasibdir:

(5.12)
Siqnal dolağı hərəkət edən sadə transformator vericisində yerdəyişmə x
artdıqca çıxışdakı gərginlik U2 artır.
U2 = W2 (Ft + Fx) = W2 (I1W1)(T + x) (5.13)
 Şək. 2.5 Sadə transformator vericiləri: a-ferromaqnit lövbəri
hərəkət edən sadə transformator vericisi;
b-elektromaqnit ekranı hərəkət edən sadə
transformator vericisi; v- siqnal dolağı hərəkət edən
sadə transformator vericisi.

Göründüyü kimi sadə transformator vericilərin xarakteristikaları qeyri-xəttidir və

qalıq siqnalları böyükdür. Transformator vericilərinin induktiv vericilərdən
aşağıdakı üstünlükləri vardır :
1.Çıxış dövrəsi ilə giriş dövrəsi arasında elektrik əlaqəsi yoxdur və nəticədə bu
vericilərin çıxış siqnalının parametrlərini asanlıqla müəyyən həddə dəyişmək olur.
Məsələn, sarğılar sayının nisbətini dəyişməklə bu vericilərin nisbətini artırmaq və
ya azaltmaq mümkündür.
2. Çıxış dolağı asanlıqla xarici dövrə ilə əlaqələndirilir .

Differensial transformator vericiləri və maqnit elastik vericilər.

Differensial transformator vericiləri iki sadə transformator vericilər əsasında

qurulurlar. Onların xarakteristikaları xətti olur, qalıq siqnalları isə xeyli azdır.
Əvvəlcə ferromaqnit lövbəri hərəkət edən differensial transformator vericisinə
baxaq (şək.5.6). Birinci dolağın W1 yaratdığı maqnit seli ikinci dolağın W2 - W2
seksiyalarında gərginlikldər yaradır:
U2 = W2F1 ; U2 = W2F2 (5.14)
Siqnal dolaqları W2 - W2 ardıcıl və əks birləşdiklərindən çıxışdakı gərginlik
belə tapılır :
U2 = U2 - U2 = W2 (F1 - F2) , (5.15)
yaxud

U2=W1(I1W1)(1-2 )=W1(I1W1 ) (2x) (5.16)

Burada
F1 = (F1)1; F2 = (F1)2 (5.17)

(5.18)

(5.19)

(5.20) Çıxış gərginliyinin U2

düsturundan görünür ki U2=f (x) xarakteristikası xəttidir (şək.5.6,v).
Şəkil 5.7-də elektromaqnit ekranı hərəkət edən differensial transformator
vericisi verilmişdir. Bu verici üçün maqnit selləri və çıxış gərginliyi belə tapılır:
F1 = F11=F1 ( a - x ) (5.21)
F2 = F22=F1 ( a + x ) (5.22)
 
U2 = U2 - U2 = W2(F2 - F1) =W2F(2x) (5.23)
yaxud
U2 = 2W2Fx (5.24)
Burada
Şəkil 5.6 Ferromaqnit lövbəri hərəkət edən transformator
vericisi (a), onun əvəz sxemi (b) və xarakteristikası (v).

Şəkil 5.7 Elektromaqnit ekranı hərəkət edən differensial

transformator vericisi (a), onun əvəz sxemi (b)
və xarakteristikası (v).
 (5.25)
Lakin

(5.26)

(5.27)
Onda
U2=2W2Bmakbx (5.28)
Alınan ifadəyə görə şəkil 5.7 (v) -də vericinin xarakteristikası verilmişdir.
Maqnit-elastik vericilərin iş prinsipi onun nüvəsinə təsir edən xarici PM
mexaniki qüvvədən maqnit nüfuzluluğunun  azalmasına əsaslanmışdır (şək. 5.8) .
Şək. 5.9-da sadə induktiv, differensial induktiv və differensial transformator
vericiləri verilmişdir.
Sadə induktiv verici üçün (şək.5.9, a):

Şəkil. 5.8 Maqnit nüfuzluğunun xarici mexaniki qüvvədən PM

dəyişmə qrafikləri : a- sadə induktiv verici üçün ;
b- differensial induktiv verici üçün .
 Şəkil 5.9 Sadə induktiv vericisi (a), differensial induktiv
vericisi (b), differensial transformator vericisi (v),
çıxış xarakteristikası (q).

(5.29)
Differensial induktiv vericisində (şək. 5.9,b):

(5.30)
Differensial transformator vericisində (şək.5.9, v):
 (5.31) Belə vericilər əsas etibarılə
yüklərin avtomatik ölçülməsində tərəzi kimi istifadə olunur.
Relelərin tətbiqi sahələri, təyinatları və növləri
Relelər avtomatikada, elektrik intiqalında, elektrik sistem və şəbəkələrində
geniş istifadə olunur. Onlar avtomatik idarəetmədə məntiqi və ölçmə, elektrik
intiqalında və sistemlərində avadanlıqları mühafizə və idarə etmək funksiyalarını
yerinə yetirirlər. İş rinsiplərinə görə relelər kontaktlı və kontaktsız qruplarına
ayrılırlar. Kontaktlı relelərdə çıxış siqnalı kontaktlarının açılıb və bağlı olmasından
asılı olaraq 0 və maksimum qiymət alır. Kontaktsız relelərdə isə bu siqnal relenin
çıxış dövrəsinin elektrik müqavimətinin 0 və maksimum qiymətinin alınmasından
asılıdır. Releləri elektrik və qeyri-elektrik tipli relelərə də ayrılırlar. Elektrik
relelərinə elektromaqnit cərəyan və gərginlik releləri, induksion və istilik releləri,
yarımkeçirici relelər, tutum və rezistor relelər, maqnitoelektrik relelər, qeyri-
elektrik kəmiyyət releləri və s. aiddir. Məsələn: hidravlik, kimyəvi, pnevmatik,
optik və s. aiddir. Elektromaqnit releləri daha geniş yayılmışdır. Məsələn,
elektromaqnit cərəyan və gərginlik releləri, hermetik kontaktlı cərəyan və gərginlik
releləri, polyarizə olunmuş və zaman releləri demək olar ki, elektrik sistemləri və
şəbəkələrində, rabitədə, avtomatikada və ölçmə texnikasında mühüm yer tuturlar.
Beləki, bu relelərin çıxış gücü nisbətən böyükdür, çıxışlarının sayı çoxdur, kifayət
qədər həssaslığa malikdirlər və əsas parametrləri asanlıqla tənzim olunurlar (işləmə
müddəti və cərəyanı və s.).
Elektromaqnit relelər maksimal və mininmal cərəyan (və ya gərginlik)
relelərinə bölünürlər.
Maksimal relelər giriş siqnalının artmasına, minimal relelər isə giriş
siqnalının azalmasına həssas olurlar. Birinci halda rele işə düşür, ikinci halda isə o
açılır.
Zaman, göstəriş və aralıq releləri köməkçi relelər adlanırlar. Zaman releləri
işlədicilərin işə qoşulmasında və işdən açılmasında fasilə yaratmaq üçündür.
Göstəriş releləri mühafizənin təsirini siqnal şəklində, yaxud əyani göstərmək üçün
işlədilir. Aralıq releləri əsas relenin təsirini açarların açılmasına ötürmək üçündür,
yaxud müxtəlif elementlər arasında qarşılıqlı əlaqə yaratmaq vəzifələrini daşıyırlar.
Bu relelər çox vaxt dolayı yolla təsir edən relelər də adlanırlar. Elektromaqnit
aralıq relelərinin çıxış dövrələri çoxdur və eyni vaxtda bir neçə dövrəni açıb
bağlaya bilirlər.
Əsas relelər birbaşa açarın intiqalına təsir edərək açarı açmaq və ya
bağlamaq üçün işlədilir. Bu relelər birinci və ikinci relelərə ayrılırlar. Birinci
relelərin dolaqları birbaşa mühafizə olunan dövrəyə qoşulur. İkinci relelərin
dolaqları isə ölçü transformatorlarının ikinci dolaqlarına qoşulurlar.
Bütün relelərdə qəbuledici orqan rolunu dolaqlar yerinə yetirir, icraedici
orqanın rolunu isə hərəkət edən hissə görür.
 Şəkil 2.1-də cərəyan relesinin sxemdəki təsviri verilmişdir. Burada C-
cərəyan deməkdir. Relenin bir normal açıq və bir normal bağlı kontaktı
göstərilmişdir. Gərginlik relesi G ilə işarə olunmuşdur.
Birinci və ikinci cərəyan relesinin mənbəyə qoşulma sxemləri şəkil 2.2-də
verilmişdir. İkinci cərəyan və gərginlik relelərinin müsbət cəhətləri onların yüksək
gərginlikdən izolyasiya olmaları və mühafizə olunan avadanlıqlardan uzaqda
yerləşmələridir. Bu da onların istismarını asanlaşdırır. Onlar 5 və ya 1A nominal
cərəyana, 100V nominal gərginliyə hazırlanırlar.
Birinci relelərin üstünlükləri onların ölçü transformatorları tələb etməməsi
ilə bağlıdır. Onlar elektrik mühərriklərində kiçik güclü transformatorlarda və 3-6-
10kv-luq şəbəkələrdə tətbiq olunurlar.
Gərginlik relesinin qoşulma sxemi şəkil 2.3-də verilmişdir. O gərginlik
transformatorlarunun çıxışına qoşulur.
1

2
C 3
R
4

Şəkil 2.1. Cərəyan relesinin sxemdəki təsviri

A A

CR CT

CR

Şəkil 2.2. Birinci (a) və ikinci (b) cərəyan relelərin qoşulma sxemləri

GT
G
R
 Şəkil 2.3. Gərginlik relesinin qoşulma sxemi

Relelərin parametrləri
Relelər aşağıdakı parametrlərlə xarakterizə olunurlar:
1. Nominal cərəyan. Relenin pasportunda verilmiş cərəyanın qiymətinə onun nominal cərəyanı
deyilir.
2. Tərpənmə cərəyanı. Relenin əməliyyat aparması üçün lazım olan cərəyanın ən
kiçik qiymətinə tərpənmə cərəyanı deyilir. Çox vaxt cərəyan işləmə cərəyanı Iiş
adlanır.
3. Qaytarma əmsalı. Rele əməliyyat apardıqdan sonra ~onu öz başlanğıc
vəziyyətinə qaytarmaq üçün, relenin dolağından axan cərəyanı azaltmaq lazımdır.
Rele kontaktlarının öz başlanğıc vəziyyətinə qaytarılması üçün lazım olan
cərəyanın ən böyük qiymətinə qaytarma cərəyanı I q deyilir (yaxud açılma
cərəyanı Ia).
Qaytarma cərəyanının tərpənmə cərəyanına olan nisbətinə qaytarma əmsalı
deylilir.
Iq Ia
k q= =
I T I is
Minimal gərginlik relelərindən başqa, bütün relelərdə qaytarma əmsalı
vahiddən kiçik olur. Maksimal relelər üçün k q=0,75¿ 0,95, minimal relelər üçün
isə kq=1,3¿ 1,05.
4. Relenin xarakteristikasının növləri. Relenin təsirlənmə müddətinin
cərəyandan asılılığına onun xarakteristikası deyilir. Maksimal cərəyan releləri
aşağıda göstərilən dörd xarakteristikaya malikdir:
a) ani təsirlənən; b) asılı olan; v) asılı olmayan; c) məhdud asılı olan.
5. Relenin xüsusi müddəti. Ani təsirlənmə xarakteristikasına malik olan relelər
əslində ani təsir göstərmir. Onların təsir müddəti nisbətən kiçikdir; həmin bu kiçik
müddətə relenin xüsusi müddəti deyilir.
Saz relenin xüsusi müddəti 0,05 san –dən artıq olmur.
6. Ətalət qaçışı. Qəza şəraitinin yoxa çıxmasına baxmayaraq, relenin hərəkət edən
hissələrinin öz ətalətlərinə görə əvvəlki istiqamətlərində hərəkət etməkdə davam
etmələrinə relenin ətalət qaçışı deylilir. Bunun nəticəsində relenin kontaktları
bağlana bilər. Relenin ətalət qaçışını mümkün qədər minimal qiymətə gətirmək
lazımdır. Ətalət qaçışı saniyələrlə ölçülür. Hazırda relelərdə bu müddət relelərin
işləmə prinsipi və növündən asılı olaraq t=0,0¿ 0,3 san hədlərində dəyişir.
7. Relenin qayıtma müddəti. Qəza rejimi qurtardıqdan sonra relenin bütün
hərəkətli orqanlarının öz başlanğıc vəziyyətinə qayıtması üçün lazım olan müddətə
relenin qayıtma müddəti deyilir. Ani təsirlənən relelərdə qayıtma müddəti 0,1 san-
dən artıq olmamalıdır.
8. Tələb olunan güc. Releni bəsləmək üçün müəyyən qədər güc tələb olunur.
Adətən tələb olunan gücün qiyməti volt-amperlərlə (relenin dolağından axan
cərəyanla dolaqda əmələ gələn gərginlik düşgüsünün vurma hasili ilə) ifadə olunur.
Rele dolağının tələb etdiyi güc onun cərəyan və ya gərginliyinin nominal
qiymətlərində verilir.
Dolağın induktivliyini nəzərə aldıqda isə tələb olunan güc vatt (vt) vahidində
verilir.
İkinci tərəf cərəyan relelərində adətən tələb olunan güc onun nominal
cərəyanına nəzərən 0,1 va-a qədər olur.
İkinci tərəf gərginlik relelərində isə tələb olunan güc onun nominal
gərginliyinə nəzərən 1,5¿ 3,0 va-a qədər olur.
9. Termiki dayanıqlıq. Qəza zamanı mühafizə olunan sistemdə qoyulmuş
relelərin cərəyan dolağından olduqca böyük qısa qapanma cərəyanı axa bilər ki,
bunun da nəticəsində relenin dolağı öz izolyasiyası üçün qorxulu hal əmələ gələnə
qədər qıza bilər. Beləliklə, dolağın termiki dayanıqlığı, onun izolyasiyasının
zədələnməyə davam gətirə biləcəyi cərəyanla xarakterizə olunur.
Dolağın termiki dayanıqlığını xarakterizə etmək üçün, adətən cərəyanın iki
qiyməti verilir: 1) uzun müddət buraxılan cərəyan; 2) bir saniyə ərzində buraxılan
cərəyan.
Nominal cərəyanı 5 A-ə qədər hesablanmış relelərin dolaqları, qısa
qapanma cərəyanlarının 400-500 A-ə bərabər olan bir saniyəlik qiymətinə
davam gətirə bilir.
Bir saniyəlik cərəyanın qiymətinə nəzərən hər hansı bir cərəyan üçün
buraxılan müddət, aşağıdakı düsturdan təyin olunur:
I 21 san
t=
I 2t
burada: I1 san – bir saniyədə buraxılan cərəyanın qiyməti;
It – buraxılan müddət üçün təyin olunan cərəyan;
t – It – cərəyanın keçməsi üçün buraxılan müddətdir.
10.Kontaktların gücü. Kontaktların uzun müddət açılıb bağlanma qabiliyyətinə
malik olması üçün lazım olan gücə, kontaktların gücü deyilir.
Kontaktları bağlayan güc buraxıla bilən qiymətdən artıq olmamalıdır.
Kontaktların gücü kafi dərəcədə deyilsə, aralıq relelərindən istifadə etmək lazımdır.
11.Relenin dəqiqliyi. Relenin dəqiqliyi dedikdə, aşağıdakı iki dəqiqliyi nəzərə
almaq lazımdır:
a) şkalanın dəqiqliyi;
b) hərəkətin dəqiqliyi.
Bütün relelər üzərində cərəyanın, gərginliyin və gücün tərpənmə
qiymətiləri, habelə dözmə müddətləri qeyd olunmuş şkala ilə təchiz
olunmuşdur.
Relenin şkalasının dəqiqliyi, şkala üzərində göstərilən qiymətlərlə, cərəyanın
gərginliyin, gücün və sairənin həqiqi qiymətləri arasındakı fərqlə təyin edilir.
Maksimal cərəyan releləri üçün qoyulmuş tərpənmə cərəyanı qiymətinin
dəqiqliyi ±0,1÷0 ,5 san qədərdir.
 Hərəkətin dəqiqliyi, müxtəlif işləmə hallarında və qoyulmuş eyni qiymətlər
üçün relenin hərəkətindəki xəta ilə xarakterizə olunur. Məsələn, rele, bir halda
cərəyanın 5 A qiymətində 2 san-dən, digər halda isə cərəyanın həmin qiymətində
2,5 san-dən sonra öz kontaktlarını qapayır.
Hərəkət xətasının böyüklüyü, relenin çirkli və mexaniki hissələrinin düzgün
olmamasından meydana gəlir.
Yuxarıda göstərilən parametrlər bütün mühafizə releləri üçün ümumidir.
Məsələn, vattmetr tipli relelərdə tərpənmə cərəyanı əvəzinə tərpənmə gücü
işlədilir.

Bilavasitə və dolayı yolla təsir göstərən birinci və ikinci tərəf maksimal

cərəyan relelərinin iş prinsipi

Şəkil 2.4-də bilavasitə təsir göstərən birinci tərəf maksimal cərəyan relesinin
bir xətli prinsipal bağlanma sxemi verilmişdir.
Relenin qəbuledici orqanının dolağı (1) mühafizə dövrəsinə bilavasitə
bağlanmışdır.
Cərəyanın əvvəldən qoyulmuş qiymətinin artması ilə dəmir nüvə (2)
sarğacın (1) içərisinə cəzb olunur. Bu zaman ling (3) fırlanaraq hərəkət qolunu (4)
aşağı çəkir. Bu qol da öz növbəsində dilçəyi (5) azad edir ki, açar, yayın (6) təsiri
altında açılır.
Bilavasitə təsir göstərən birinci tərəf releləri açarların açılması üçün operativ
cərəyan mənbəyi tələb etmir ki, bu da onların ən üstün cəhətlərindən biridir. Lakin
bu relelərin bir neçə mənfi cəhətləri vardır:
1. Açarlar açılan zaman rele mexanizmi ağır iş görməli olur;
2. Relenin dolağına qısa qapanma cərəyanlarının termiki və dinamiki təsiri
bilavasitə verilir. Buna görə də rele mexanizmi olduqca davamlı və ağır
olmalıdır. Bu isə relenin dəqiq və həssas olmasına imkan vermir;
3. İstismar zamanı dolağı daima mühafizə quruluşunun tam işçi gərginliyi
altında olur. Odur ki, rele yoxlanan zaman açarı açmaq lazım gəlir. Bu isə
istismar şəraitinə görə həmişə mümkün olmur.
Şəkil 2.5-də relelərin qoşulma sxemləri verilmişdir.
Şəkil 2.5, a və b-də bilavasitə və dolayı yolla təsir göstərən birinci tərəf
maksimal cərəyan relelərinin birxətli prinsipal bağlanma sxemləri
göstərilmişdir. Dolayı yolla təsir göstərən relenin qoşulma sxemində (şəkil
2.5, b) cərəyanın əvvəldən qoyulmuş qiymətinin artması ilə dəmir nüvə (2)
sarğacın (1) içərisinə cəzb olunur. Hərəkətli (3) və hərəkətsiz kontaktlar (4)
bağlanır ki, bununla da açan sarğacıq (5) operativ cərəyan dövrəsi
bağlanmış olur. Bu zaman operativ dövrədən axan cərəyanın təsiri
nəticəsində açar açılır.
Bu tipli rele mexanizmi açarın açılmasında o qədər də ağır iş
görmədiyindən onların dəqiqliyini və həssaslığını artırmış olur. Lakin bu
 relelər operativ cərəyan mənbəyi tələb etdiyindən onların istehsalatda
tətbiqinə çox nadir hallarda təsadüf edilir.
Şəkil 2.5, v-də bilavasitə təsir göstərən ikinci tərəf maksimal cərəyan
relesinin birxətli prinsipal bağlanma sxemi göstərilmişdir.
Relenin dolağı cərəyan transformatorunun ikinci tərəfinə bağlanmışdır.
Yuxarıdakı sxemlərdə göstərildiyi kimi, burada da cərəyanın əvvəldən qoyulmuş
qiymətinin artması ilə dəmir nüvə (2) sarğacın (1) içərisinə cəzb olunur. Zərbə
endirici (3) dilçəyin (4) cəftəsinə zərbə endirir və beləliklə də açar açılır.
Rele ölçü transformatoru ilə dövrəyə bağlandıqda onun dolağından (birinci
tərəf relesinə nəzərən) az cərəyan keçir. Odur ki, bu relelər quruluşca olduqca
yığcam hazırlanır. Bundan əlavə bu tip relelər intiqalının cəftə mexanizminə
bilavasitə təsir etdiyindən, olduqca ağır iş görmüş olur. Buna görə də belə releləri
yüksək həssaslıqlı hazırlamaq mümkün olmur. Bu relelər dəqiq işləmələri ilə də
fərqlənirlər.

1 4

3
Ы

ишл
я-
дичи
Şəkil 2.4. Bilavasitə təsir göstərən relenin birinci tərəf maksimal cərəyan relesinin
iş prinsipinin sxemi
1-relenin dolağı; 2-dəmir nüvə; 3-ling; 4-fırlanan qol; 5-dilçəy

Bilavasitə təsir göstərən ikinci tərəf releləri açarların avtomatik əl

intiqallarından qoyulur.
Şəkil 2.5, c-də dolayı yolla təsir göstərən ikinci tərəf maksimal cərəyan
relesinin birxətli prinsipal bağlanma sxemi göstərilmişdir.
Burada cərəyanların əvvəldən qoyulmuş qiymətinin artması ilə əlaqədar
olaraq relenin (1) kontaktları, açan dolağın (2) operativ dövrəsini bağlayır, bununla
da açar açılır.
Hazırda dolayı yolla təsir göstərən ikinci tərəf relesinin tətbiqi geniş
miqyasda inkişaf etmişdir.
Bu relelərin aşağıda göstərilən müsbət cəhətləri vardır.
 1. Relenin olduqca dəqiq və həssas hazırlamaq mümkündür, belə ki, o:
а) operativ cərəyan dövrəsini idarə etmədiyindən olduqca kiçik iş görür;
b) ölçü cərəyan transformatoru ikinci tərəf dövrəsinə bağlandığından qısa
qapanma cərəyanlarının termiki və dinamiki təsirini olduqca az hiss edir.
2. Rele açardan ayrı qoyulduğundan istismar zamanı mühafizə edilən elementin
işini pozmadan onu iş zamanı yoxlamaq və tənzim etmək mümkündür.
Bu relelərin mənfi cəhəti, onların operativ cərəyan mənbələrinin olmasıdır.

ъяряйан
мянбяйиндя

оператив
ъяряйан
мянбяйиндян

ишлядиъий
я

a) b)

аккуммлйатордан

v) c)

Şəkil 2.5 Relelərin qoşulma sxemləri

Щерконлар
Автоматикада ишлядилян елементлярин етибарлылыьыны артырмаг
мягсяди иля щерметик контакилы магнит сащяси иля ачылыб баьланма
(идаря олунан) контактлар ишлянмишдир. Беля контактлара щерконлар
дейилир. Щерконлар лювбяри олмайан релеляр гисминдя сонлу вя эедиш
чевирэяъляри, позисийалы вя эедиш вериъиляри, координат чевирэяъляри
функсийаларыны йериня йетрия билирляр.
 Садя щеркон шцшя колба 1 дахилиндя йерляшдирилмиш ики
ферромагнит лювбярдян ибарят олан вя сабит ъяряйан долаьынын 3
ъяряйаны Ыид иля идаря олунан лювбярсиз електромагнит релесидир (шякил
2.22). Лювбяр 2 магнит кечириъисинин, контактларын вя механики йайын
функсийаларыны ейни йериня йетирирляр. Идаря долаьына верилян
эярэинлик Уид долагда ъяряйан Ыид йарадыр вя бу ъяряйанын юз нювбясиндя
йаратдыьы магнит сели
Ф=I id W id Λ
контакт лювщяляриндян гапанараг електромагнит гцввяси йарадыр
Ф2
F e=
2 μ0 Sk

Шякил 2.22 Щерконун принсипиал схеми (а) вя гцввя

характеристикалары (б)

бурада Ск – контактларын гапандыьы сятщин сащясидир. Магнит

кечириъилийи  магнит селинин кечдийи йолун магнит кечириъилийи иля
тяйин олунур.
 Контакт лювщяляри мцяййян сяртлийя к маликдирляр вя
електромагнит гцввянин Фе тясириндян яйиляряк контактлары гапайанда
механики гцввя
P M =kX
йарадырлар. Контакт лювщяляринин эедиши Х контактларарасы щава
аралыьындан  асылыдыр. Шякил 2.22, б-дя щерконун дартма Ф е() вя
механики ПМ(Х) характеристикалары верилмишдир. Фе  ПМ оланда
контактлар гапанырлар вя контактларын дюврясиня гошулмуш йцкя Р й
эярэинлик Уй верилир. Идаря долаьындан ахан ъяряйан Ы ид ишлямя
ъяряйанындан Ы аз оланда ПМ  Фе олур вя контактлар ачылыр, нятиъядя
йцк Рй гида мянбяйиндян Уй ачылыр.
Лювбяр 2 пермаллойдан щазырланыр вя контакт сятщляри гызыл,
родий, палладий вя онларын яринтиляриндян олан гатларла юртцлцрляр.
Контакт сятщлярини електрик ерозийасындан горумаг цчцн колбанын
дахилиня нормал вя йа мцяййян тязйигли азот, аргон, щидроэен, щелий вя йа
онларын гатышыглары иля долдурулур. Бязян колбанын дахилиндя вакуум
йарадылыр. Щерконлар нормал ачыг, нормал баьлы вя чевирэяъли
контактлара щазырланырлар (шякил
2.23).
Щеркону соленоидя йерляшдиряндя садя щеркон релеси

а)

б)

в) г) д)

Шякил 2.23. Щеркон.

а) в)

б)
 Шякил 2.24. Щеркон релеляр.

ямяля эяляр. Соленоидин дахилиндя бир нечя щеркон йерляшди-

ряндя чохконтактлы реле алыныр (шякил 2.24). Онлары соленоидин хариъи
сятщиндя дя йерляшдирмяк олар. Мцхтялиф щеркон елемент-
ляри щазырланаркян магнит диелектрикляриндян, йяни бюйцк вя кичик
магнит мцгавимятляри олан материаллардан, эениш истифадя олунур.
Щерконун контактлары сабит ъяряйан долаьы (шякил 2.25, а) сабит
магнитля, ферромагнит екранла вя полйаризя долаьы (шякил 2.25, б) иля
идаря олуна билярляр. Бцтцн вариантларда щярякят едян сабит магнит
йахуд ферромагнит екран контакт лювщяляриндян кечян магнит селинин
гиймятини тянзимляйир вя ФеПМ йахуд ФеПМ шяртлярини йарадыр.
Полйаризя олунмуш щерконда ясас идаряетмя сащясиндян (мщг Ф ид) башга
полйаризя долаьы истифадя олунур вя ону мщг Фп, йахуд сабит магнитин
магнит сащяси иля контактлар ачылыб-баьланырлар Ф пФид иш оланда Фп–нин
тясириндян контактлар баьланыр. Фид<Фп олдугда контактлар ачылыр. Яэяр
Фид даща да артырсаг онда тякрар гапанма баш веряр.
Контактларын ачылмасы цчцн Фиш=Фид+Фп, баьланмасы цчцн Фач=Фид –
Фп олмалыдыр.
Кечмиш ССРИ-дя бурахылан щерконларын техники
характеристикаларына нязяр салаг:
1. Шцшя балонун узунлуьу 10  52 мм
2. Балонун диаметри 2,3 5,4 мм
3. Коммутасийа эцъц 0,6  15 Вт
 Шякил 2.25 Сабит магнитля (а), ферромагнит екранла ФЕ (б),
полйаризя долаьы иля Фп (в) идаря олунан щерконлар
вя полйаризя олунмуш щерконун характеристикалары (г)

4. Коммутасийа ъяряйаны 0,01  0,5 А

5. Коммутасийа эярэинлийи 36  220 В
6. Ишлямя мцддяти 0,83 мс
7. Ачылма мцддяти 0,3  0,8 мс
8. Ишлямя м.щ.г. (ЫишW) 40  110 А
9. Ачылма м.щ.г. (ЫачW) 4  25 А
10. Ишлямялярин сайы 106  109
11. Контактларарасы щава аралыьы 0,3 мм-дян аз.
Щерконларын контакт лювщяляри пермаллоиддян щазырланыр.
Пермаллоид дямирникел яринтиляриндян алыныр. Онлардан щазырланан
лювщяляр кифайят гядяр еластиклийя, йцксяк магнит нцфузлуьуна вя
еластик кечириъилийя малик олурлар. Щерконлар ясасян нормал ачыг вя
чевирэяъли типляря щазырланырлар.
Щерконларын ясас цстцнлцкляри: йцксяк щяссаслыг, кичик ишлямя
мцддяти, конструксийанын садялийи, етибарлы олмасы, мцхтялиф
температураларда (-100+2000С) ишляйя билмяси истещсалынын
автоматлашдырылмасы, юлчцляринин кичик олмасы вя с.
 Лакин онларын бир сыра мянфи хцсусиййятляри вардыр: коммутасийа
эцъляринин аз олмасы, ишлямялярин сайынын коммутасийа
ъяряйанларынын гиймятиндян асылы олмасы, балонлардакы контакт
гурьуларынын сайынын аз олмасы, контактлар арасы дешилмя
эярэинлийинин аз олмасы (400 – 600 В) вя с. Контактларарасы мясафянин аз
олмасы щерконун кичик коммутасийа эцъцня малик олмасына сябяб олур. Бу
мясафянин азаъыг артырылмасы контактларын баьланмасына лазым олан
идаряетмя эцъцнцн кяскин артмасына сябяб олур. Бу ися юлчцляринин
артмасына вя контактларарасы гювсцн йаранмасына сябяб олур.

Ферридляр

Феррид магнит елементиндян 1, идаря долаьындан 2 вя щеркондан 2

ибарятдир (шякил 2.26). Магнит елементи 1 галыъы магнит индуксийасы Б 2
бюйцк олан ферриддян щазырланыр. Беля материаллар дцзбуъаглы
щистерезис илэяйиня малик олдугларындан йцксяк галыъы магнит
индуксийасына Бр вя магнит енержисиня малик олурлар. Онлар бярк магнит
материалларындан щазырланан сабит магнитлярдян фяргли олараг, чох гыса
мцддятдя (10-50 мкс) магнитлянирляр. Галыъы магнит индуксийасынын
йаратдыьы магнит сели щеркон гида мянбяйиндян аъдыгдан сонра да
контактлары баьлы вязиййятдя сахлайа билир.
Идаря долаьына 2 ъяряйан импулсу и вердикдя, магнит елементи
1магнитлянир вя контакт лювщяляри 4-4 магнит селинин Ф
йаратдыьыелектромагнит гцввясинин Фе тясириндян гапанырлар. Ъяряйан
импулсу и олмайандан сонра да контакт лювщяляри 4-4  галыъы магнит
селиндян Ф2 йаранан гцввядян

гапанмыш вязиййятдя галырлар. Контактларын ачылмасы цчцн долаьа якс

ъяряйан импулсу верилир. Якс ъяряйан импулсун амплитудасы нисбятян
кичик олур вя онун йаратдыьы магнит сели Фря йаратдыьы галыъы магнит
селинин Фр яксиня олдуьундан йаранан гцввя:

олур, (беля ки Фр - Фря 0) . Анъаг Фр - Фря 0 шяртини юдямяк чох вахт
юдямяк олмур вя Фе>PM алыныр. Нятиъядя контактларынн тякрар
баьланмасы баш верир. Одур реверсив схемдян истифадя олунур (шякил
2.27). Контактлары баьламаг цчцн реверсив ферридин долагларына верилян
ъяряйан импулсларынын полйарлыглары еля сечилир ки, онларын
йаратдыглары магнит селляри Ф1 вя Ф2 контакт лювщяляриндя
топлансынлар. Контактларын ачылмасы цчцн долаглардан бириня верилян
ъяряйан импулсунун полйарлыьы дяйишдирилир вя магнит селляринин Ф1 вя
Ф2 истигамятляри магнит елементиндя цст-цстя дцшцр, лювщялярдя ися бир
биринин яксиня олурлар. Нятиъядя лювщялярдяки магнит селляринин
фяргляри Фр-Фря чох аз олур вя йаранан гцввя Ф е<<PM шяртини юдяйир. Бу
заман контактлар ачылыр.
Ферридлярин конструксийалары мцхтялифдир: ардыъыл магнит
дювряли, паралел магнит дювряли вя дифференсиал магнит дювряли
ферридляр.

Шякил 2.26. Садя ферридин принсипиал схеми (а) вя МУЕ-ин

щистерезис илэяйи

Шякил 2.27. Реверсив ферридин баьланма (а) вя ачылма (б) схемляри.

Магнит елементи 1 щерконун 2 хариъиндя йерляшдириляндя феррид

хариъи йаддашлы феррид адланыр (шякил 2.28 ) .
Ферридляр дахили магнит йаддашлы да олурлар (шякил 2.29) . Беля
ферридляря щезаконлар дейилир. Щезаконларда контакт лювщяляри 1 вя 2
ферриддян, бирляшдириъи лювщяляр 3 вя 4 . Контакт лювщялярини
чыхышларла 5 вя 6 баьлайырлар. Щезаконларын бязи конструксийаларында
йаддаш магнит елементи бору шяклиндя олур (7 вя 8). Идаря долаглары
ардыъыл - дцз гошуланда 7 вя 8 елементляри магнитлянирляр вя контактлар
баьланырлар.
Идаря долаглары ардыъыл -якс гошуланда магнит йаддашлы
елементлярин 7 вя 8 магнит селляри бир-бирини компенсасийа едирляр,
контактлар ачылыр.
Шякил 2.28 -дя хариъи магнит йаддашлы реверсив ферридлярин ики
конструксийасы верилмишдир. Хариъи йаддашлы магнит елементиндя ики
долаг (3 вя 3) йерляшдирилир. Реверсив ферридлярдя олдуьу кими долаглар
ардыъыл-дцз вя ардыъыл - якс гошулурлар (контактларын баьланмасына вя
ачылмасына уйьун олараг). Контактларын ачылмасына лазым олан ъяряйан
импулсунун гиймятини минимума ендирмяк цчцн контактларын йерляшдийи
зонайа йахын магнит шунту 4 йерляшдирилир.

Шякил 2.28 Хариъи магнит йаддашлы ферридляр

7.2 Kontaktorun iş prinsipi və xarakteristikaları .

Kontaktorlar hava açarlarından ibarət olmaqla , konstruksiyalarına görə adi

hava avtomatlarını xatırladır, lakin bunlar olduqca çoxlu miqdarda açılmaya
hesablanmışdır. Birqütblü kontaktorun işləmə prinsipi şək.7.2-də göstərilmişdir.
Elektromaqnit kontaktor əsas etibarilə hərəkətsiz 1 və hərəkətli 2 baş
kontaktorlardan , elektromaqnitdən, lövbərdən 3, nüvəli yarmodan 4, çəkici
sarğacdan 5 və qövssöndürən quruluşdan 6 ibarətdir. Bu quruluş baş kontaktların
ayrılmasında yaranan qövsü söndürür, özü də çox vaxt sabit cərəyan kontaktları
üçün maqnitüfürücü kamer şəklində , yaxud azbosementdən olan uzununa yarıqlı
kamera şəklində , dəyişən cərəyan kontaktorları üçün isə dəmir qəfəsli
qövssöndürən kamera şəklində hazırlanır.Baş kontaktlardan başqa kontaktlar çox
vaxt başqa siqnalizasiya aparatları ilə və ya elektrik bloklamalarını idarə etmək
üçün əlavə kontaktlardan ibarət olan blok-kontaktlarla da təchiz edilir.
Kontaktorlar elektrik dövrələrini qeyri-normal rejimlərdən mühafizə etmirlər.
Ancaq xüsusi quraşdırılmış relelərlə birlikdə kontaktorlar istənilən

Фе()

Фмех(
) Фйай()
Фн.а.
()
Şək.7.1 F = f ( ) asılılığı .
Фн.г.()

Şək. 7.2 Birqütblü kontaktorun işləmə prinsipi.

mühafizə əməliyyatını həyata keçirə bilir. Bundan ötrü ayrıca qoyulmuş relenin
kontaktları, kontaktor sarğacının 5 dövrəsinə bağlanmalıdır. Kontaktorun çəkici
sarğacı həm də xarici cərəyan mənbəindən, məsələn akkumulətor batareyasından,
həm də kontaktor bağlanan dövrədən bəslənə bilər. İkinci halda şəbəkənin
gərginliyi aşağı düşdükdə saxlayıcı srğacda lövbəri nüvəyə çəkən qüvvə azalır və
kontaktor açıla bilər. Əgər bu dövrənin iş rejimi şəraitinə görə yol verilməzdirsə, o
zaman dartıcı sarğacı asılı olmayan cərəyan mənbəindənbəsləmək lazımdır.
Dəyişən cərəyan kontaktorları çoxqütblü hazırlanır və sabit cərəyan
kontaktorlarından maqnit sistemi və əsas kontaktların yerləşdirilməsilə fərqlənirlər.
Dəyişən cərəyan kontaktorlarının kontaktları xüsusi izoləedici val üzərində
yerləşdirilir. Kontaktorların sayı bir, üç və ya beşqütblü olur. Belə kontaktorlarda
lövbərin bağlanmasına əkstəsir edən ümumi qüvvə adətən bir qütblü sabit cərəyan
kontaktorlarından böyük olur. Nəticədə lövbərin ilk vəziyyətində nüvə ilə lövbər
arasındakı hava məsafəsi sabit cərəyan kontaktlarındakı hava məsafəsindən böyük
götürülür. Maqnit selinin sabitliyi şəraitində hava məsafəsinin  artması dolağın
ölçülərinə az təsir edir. Bu ölçülər kontaktların qapalı vəziyyətinə uyğun olan hal
ilə təyin edilir.
Dəyişən cərəyan kontaktorlarının maqnit sistemləri və
sarğacları bir fazları alı hazırlandıqda, lövbəri çəkilmiş vəziyyətdə saxlayan qüvvə
cərəyanın və maqnit selinin selin dəyişməsindən asılı olur. Cərəyan və maqnit seli
sıfırdan keçdikdə qüvvə yox olur və lövbər açılmağa cəhd edir, cərəyan və sel
artdıqda isə qüvvə də artır və lövbərin çəkilməsinə və titrəməsinə səbəb olur.
Lövbər titrəyərək , maqnit sistemində güclü səs yaradır. Titrəməni azaltmaq üçün
qütbdə mis həlqə yerləşdirilir. Dəyişən cərəyan qurğularında xətti və reversiv
kontaktorlar, sürətləndirici kontaktorlar və üçqütblü kontaktorlar çox geniş
yayılmışdır.

7.3 Maqnit işəsalıcıları .

Maqnit işəsalıcıları qısa qapanmış və faza rotorlu asinxron mühərriklərin

distansiyasından idarə etməkdən ötrü tətbiq olunur. Üçqütblü maqnit işəsalıcısının
ümumi görünüşü şək.7.3-də verilmişdir.
Maqnit işəsalıcısı kontaktorun valından 1, qövssöndürən kameranın
qəfəsindən 2, saxlayıcı sarğacdan 3, istilik relesindən 4 və bloklaşdırıcı
kontaktlardan 5 ibarətdir. Maqnit işəsalıcısı adətən açıcı və bağlayıcı düymələr
vasitəsilə idarə olunur (şək. 7.4 ). B düyməsini qapadıqda saxlayıcı sarğacın 1
dövrəsinə gərginlik verilir, lövbər 2 çəkilərək kontaktoru bağlayır. Kontaktor
bağlandıqda bloklayıcı kontaktorlar 3 qapanır və B düyməsi şuntlanır. Bu düymə
açıldıqdan sonra saxlayıcı sarğacın 1 dövrə və bağlayıcı kontaktlar 3 , normal
halda bağlı olan A düyməsi və istilik relesinin 5 kontaktları vasitəsilə bağlı
vəziyyətdə qalmış olur.
Maqnit işəsalıcısı A düyməsini basıb, sarğacın 1 dövrəsini qırmaqla açılır.
Belə idarə sxemi kontaktorlar üçün də tətbiq oluna bilər. Kontaktor artıq
yüklənmədən işəsalıcıda quraşdırılmış istilik relesi vasitəsilə mühafizə olunur.
Rele içərisindən mühərrikin cərəyanı axan nixrom müqavimətləri (4 və 4)
vasitəsilə qızan bimetal elementdən (6) ibarətdir.bimetallik element lövhələrin
bütün səthi boyunca yapışdırılmış və ya qaynaq edilmiş , istidən müxtəlif xətti
kenişlənmə əmsallarına malik olan iki müxtəlif xəlitədən ibarətdir.Elektrik
mühərrikinin artıq yüklənməsi zamanı bimetal element (6) bərk qızır və lövhələrin
müxtəlif xətti genişlənmə əmsalları olduğuna görə əyilib, saxlayıcı sarğacın (1)
dövrəsinin kontaktlarını (5) ayırır.Şəbəkənin gərginliyi nominal gərginliyin 50-60-
ə qədər azaldıqda da maqnit işəsalıcısı mühərrikləri dövrədən açır, çünki bu
halda sarğac (1) daha işəsalıcını bağlı vəziyyətdə saxlamağa qadir olmur.
 Şək. 7.3 Maqnit işəsalıcının ümumi görünüşü

Şək.7.4 Maqnit işəsalıcının düymələr vasitəsilə idarə sxemi

Maqnit işəsalıcıları reversiv və qeyrireversiv hazırlanır. Reversiv maqnit

işəsalıcısı bir-birinin yanında yerləşmiş və öz aralarında elə mexaniki
bloklanmışlar ki, biri bağlı olduqda o birisi açıq olan kontaktordan ibarət
olar.Mexanikim bloklanmadan başqa elektriki bloklanma da nəzərdə tutulmuşdur.
Bütün maqnit işəsalıcıları blok kontaktlı bağlayıcı sarğacların olması sayəsində
şəbəkədəki gərginlik olduqca aşağı düşdükdə və ya tamamilə yoxa çıxdıqda,
elektrik mühərriklərinin sıfır mühafizəsini həyata keçirə bilir. Bu xidmət edən
heyətdən uzaqda olan yerdə qoyulmuş faza rotorlu mühərriklərin istismarında
vacibdir. Dəyişən cərəyan elektrik mühərrikləri üçün maqnit işəsalıcıları alçaq
gərginlik aparatlarının ən geniş yayılmış növü sayılır. Maqnit işəsalıcılarının
etibarlı işləməsi elektrik intiqallarının fasiləsiz işləməsini təmin edir. Buna görə
maqnit işəsalıcıları haqqında , hazırda kütləvi sürətdə buraxılan işəsalıcılarda
tamamilə nəzərə alınmayan bir sıra tələblər irəli sürülür.
 Elektron aparatların iş prinsipi və növləri. Drossellər. Maqnit açarı.

Elektrik dövrələrini qeyri-fiziki açıb-bağlayan qurğulara kontaktsız elektrik

aparatları (KEA) deyilir. Kontaktları olan aparatlardan fərqli olaraq onların əsas
üstünlünləri aşağıdakılardır:
1. Elektrik dövrələrinin komutasiyasını yüksək sürətlə, tezliklə və cəldliklə
aparmaq (belə ki, burada hərəkət edən hissələr yoxdur).
2. Yüksək cərəyanı səlis tənzim etmək.
3. İstismar müddətinin böyüklüyü (burada yeyilən hissələr və səthlər yoxdur,
elektrik qövsü yaranmır).
4. Qulluq olunmağın sadəliyi (təmizlənməsi, hissələrin əvəzlənməsi və s.)
5. Yüksək dərəcədə təhlükəsizlik.
6. Radiomaneələrə davamlılığı və səssiz işləməsi.
KEA-ın iş prinsipi qeyri-xətti volt-amper xarakteristikalara malik olan
maqnit və yarımkeçirici elementlərin işinə əsaslanmışdır. Onların sxemləri əsasən
idarə və yük dövrələrindən təşkil olunur. Yük dövrəsi dəyişən cərəyan
mənbəyindən qidalanır və yüklə birləşdirilir. İdarə dövrəsi isə sabit cərəyan
mənbəyindən qidalanır. Qeyri-xətti element yük dövrəsinə qoşulur və onun
müqaviməti idarə dövrəsinin cərəyanının qiymətinin dəyişməsilə geniş hədlərdə
dəyişir. Bu halda yükdəki böyük gücü dəyişmək üçün idarəetmə dövrəsindən çox
kiçik güc tələb olunur. Yükdəki güc həmdə çox səlis dəyişilir.
KEA-nın iş prinsipini şərti olaraq şəkil V.1-də verilmiş sadə sxemlə izah
etmək olar. Yükdəki cərəyanın qiyməti Iu idarə dövrəsindəki cərəyanın qiyməti Ii
azacıq dəyişməsi ilə dəyişilir. Buna səbəb qeyri xətti elementin (QXE)
müqavimətinin Zq dəyişməsidir.

Zy
Zq
U
Iy
±Ui Ii
Ry

Şəkil V.1. KEA-nın iş prinsipinin izahı üçün şərti sxem

KEA-da qeyri-xətti elementin funksiyasını adətən maqnit gücləndiricisi

(MQ) , yarımkeçirici cihazlar (YC) və ferrorezonans konturlar (FK) yerinə
yetirirlər. Onlar gücləndirici və kommutasiya rejimlərində işləyirlər.
KEA-nın əsas nöqsanlarına aiddir:
1. Yük dövrəsi ilə qida dövrəsi arasında halvonik əlaqə vardır.
2. Yük dövrəsinin açıq olması gözlə qorunmur (təhlükəsizlik baxımından).
3. Komutasiya dərinliyi böyük deyil.
 KEA gərginlik və cərəyan artımlarına həssasdırlar. Cərəyanın nominal
qiyməti artdıqca əks gərginlik azalır. Bu isə onun əks keçid müqavimətini azaldır.
Məsələn, yarımkeçirici elementlərdə yüz amperlərə bir neçə yüz gərginliklər uyğun
gəlir. Ancaq kontaktlı aparatlarda vəziyyət qat-qat yaxşıdır. Belə ki, 1sm. hava
aralığını deşməyə 33 kV gərginlik az ola bilər. Yarımkeçirici aparatlar yalnız
qısamüddətli cərəyan artımlarına dözə bilirlər.Kontaktlı aparatlarda bu dözümlülük
yüz dəfədən də çox olur. Onlarda istilik itgiləri çox olduğundan tez qızırlar. Odur
bu halda xüsusi soyuma sistemləri tələb olunur.
Kiçik gərginliklərdə və komutasiya cərəyanlarında KEA-nı işlətmək daha
sərfəli olur, nəinki kontaktlı aparatları. İşləmə tezliyi və cəldliyi böyük olan
hallarda KEA-nı kontaktlı aparatlarla əvəz etmək məsləhət olunmur.
Kontaktlı aparatların bir qrupunda (maqnit işəburaxıcılarında, kontaktorlarda
və s. ) elektrik dövrələrinin kommutasiyası qövssöndürücü qurğuların köməyilə
aparılır. Bu qurğuların hərəkət edən hissələri vardır. Kontaktsız aparatlarda hərəkət
edən hissələr yoxdur, komutasiya prosesi yarımkeçiricilər və maqnit elementləri
əsasında qurulmuş statik qurğularla aparılır.
Kontaktlı aparatlar əsasən nisbətən böyük nominal cərəyan və gərginlik
dövrələrinin kommutasiyasında təitbiq olunurlar, gərginlik dövrələrinin
kommutasiyasında ,onların kommutasiya tezliyinin böyük olduqdavə cərəyanın
səlis tənzimində istifadə olunurlar.
Dərslik iki hissədən ibarətdir:
1. Kontaktsız elektrik aparatları
2. Kontaktlı elektrik aparatları (o cümlədən hibrid elektrik aparatları).
Dərsliyin birinci hissəsində maqnit və yarımkeçirici elementlər əsasında
qurulmuş avtomatikanın və idarəetmənin kontaktsız elektrik aparatlarına
baxılmışdır. Belə aparatlara elektron aparatları da deyilir.
Dərsliyin sonunda istifadə olunan elmi texniki ədəbiyyatların geniş siyahısı
verilmişdir.

I.DOYMUŞ DROSSELLƏR ƏSASINDA KONTAKTSIZ ELEKTRİK

qurğuları

Doymuş drossellər

Doymuş drossellər və maqnit yarımkeçirici elementlər (maqnittranzistorlar,

maqnittiristorlar, maqnitdiodlar, maqnitrezistorlar, Xoll vericiləri) müxtəlif növ
KEA-ın qurulması üçün geniş istifadə olunurlar. Bir çox hallarda bu elementlər
kontaktsızdırlar, lakin elektroaparatqayırmada qəbul olunan təsnifata görə
aparatların xüsusi növünü təşkil edir və elektrik dövrələrin kontaktsız
komutasiyasına şərait yaradırlar. Əksər kontaktsız komutasiya aparatları
maqnityarımkeçirici elementlər əsasında qurulurlar.
Maqnitlənməmiş doymuş drossellər. Doymuş drossellər maqnitlənməmiş
və öz-özünə maqnitlənən olurlar. Əvvəlcə maqnitlənməmiş doymuş drossellərə
baxaq.
 Kontaktsız elektromaqnit aparatlarının əsas elementi doymuş drossellər
(DD) təşkil edir. DD müxtəlif rejimlərdə işləyən ferromaqnit nüvəsi olan
dolaqlardan ibarətdir. DD uzun, yaxud qısa müddətdə ya da periodik olaraq doyma
vəziyyətində olur.
Kontaktsız elektrik apparatı bir və bir neçə DD ibarət ola bilər. Nüvələrin və
dolaqların sayı müxtəlif olur. Adətən nüvələri müxtəlif konfiqurasiyalara malik
olur. DD dolaqlarından eyni vaxtda həm sabit, həm də dəyişən cərəyan axa bilər.
Əgər drosselin dolaqlarından ancaq dəyişən cərəyan axırsa, onda belə drossellər
maqnitlənməmiş drossellər deyilir. Dolaqların birindən sabit cərəyan,
qalanlarından dəyişən cərəyan axarsa belə drossellərə maqnitlənmiş drossellər
deyilir.
Sadə DD-in sxemi şəkil 1.1-də verilmişdir. DD bir nüvədən və bir dəyişən
cərəyan dolağından Wiş (işçi dolağı). Yük Ry dolağa ardıcıl qoşulmuşdur və ondan
dəyişən cərəyan axır, beləki drossel dəyişən cərəyan mənbəyindən U qidalanır. İşçi
dövrənin gərginliklərinin Ani qiymətləri üçün yazmaq olar
dB
U =U y + U d =i R R y +W iş S n
dt (1.1)
burada Uy=IyRy – yükdəki gərginlik; Ud=WişSndB/dt – drosselin dolağındakı
gərginlik, yaxud əks e.h.q.; Sn – nüvənin aktiv en kəsiyi; B – nüvədəki induksiya.
Gərginliyin orta qiyməti üçün (1.1) əvəzinə yazmaq olar
U =U y +U d (1.2)
Gərginliyin müsbət yarımperiodunda nüvə müsbət doymaya mənfi
yarımperiodunda isə mənfi doymaya məruz qalır. Doyma induksiyası:
U U mak Ud
Bm = = ≈
4 fW iş S n ωW iş Sn 4 , 44 fW iş Sn (1.3)
Drosselin induktivliyi
Sn
Ld =W 2iş μ
ln
Maqnit nüfuzluğu  doyma induksiyanın qiymətinə uyğun gəlir (=min).
Tam cərəyan qanununa əsasən
H m l n Bm l n
I iş= =
W iş μW iş
Nüvənin maqnitlənmə əyrisindən B(H) induksiyanın B cari qiymətinə uyğun
olaraq maqnit sahə gərginliyi H tapılır.
Om qvnununa görə yükdən axan cərəyan (şəkil 1.1, a):
U
I y= 2
√ R y +( ωLd )2
Burada rd << Ry.
Yük Ry drossel dolağına paralel qoşulduqda (şəkil 1.1,q) ballast müqaviməti
Rb drossel doyanda qida mənbəyindən axan cərəyan məhtudlaşdırmaq üçündür,
beləki bu halda =min, Ld=Lmin; Iy=Imak olur. Odur ballast müqaviməti Rb
qoşulanda Uy=Ud və
 Ry
U y=U
R y + Rb
Şəkil 1.1,d-də yük xarakteristikası Uy(U) verilmişdir (qrafik 1). Transformator
sxemində (şəkil 1.1,v) yükdən axan cərəyan
Uy

Ry
Ud Ud

U U Iy

a) b)Ry
Rb Rb
Iy
Iy
Ry Wy Wiş Ud Ry U
v) q)
ef

Uy
1
Es 2
Uy=URy(Ry+Rb)

d)
Es(Ry+Rb)/Ry U

Şəkil 1.1. Maqnitlənmiş sadə DD-in sxemləri və yük

xarakteristikası.
a-drossel sxemi; b-yükdən sabit cərəyan axır; v- transformator sxemi; q-yükün
paralel qoşulma sxemi; d-paralel qoşulma üçün yük xarakteristikası (1-drossel
sxemi, 2-transformator sxemi)
W
I y ≈I d iş
Wy
Yükdəki gərginlik
W
U y=I y R y =I d R y iş
Wy
Yaxud
Wy
U y=U d
W iş
Maqnitlənməmiş doyma drosselləri əsasında gərginlik, tezlik və güc vericiləri
qurulmuşdur.
Maqnitlənən doymuş drossellər.Drosselin dolaqlarının birində sabit
cərəyan axarsa, onlara maqnitlənən drossellər deyilir. Belə drossellərdə sabit
cərəyan dolağı ilə drosselin nüvəsi məcburi maqnitləndirilir və nəticədə işçi
dolaqdan axan cərəyan tənzimlənir.
Sadə maqnitlənən doymuş drosselin sxemi şəkil 1.2-də verilmişdir. İşçi
dolaqdan Wiş axan cərəyan Iiş=Iy idarə dolaqlarından axan cərəyandan asılıdır:
W id
I iş=I y =I id
W iş
İdarə cərəyanının qiymətini Iid azacıq dəyişməklə işçi dolaqdakı cərəyanın Iiş
qiymətini böyük hədlərdə dəyişmək olur.
Rй
+
Iй
Iид Wиш
Uид U

Uиш
-
Zб

Ый I U
M 
Ry

-Ыид 0 Ыид
1.2. Sadə maqnitlənən DD-in sxemi və xarakteristikası

Ry
+
Iid Iy

Uid Wid Wiş U

Uiş
-
Şəkil 1.3. İkinüvəli maqnitlənən DD-in sxemi

Rй
+
Iид Iй
Uид Wиш U
Wид
-
Zб
Şəkil 1.4. Öz-özünə maqnitlənən sadə DD-in sxemi
 Başqa sözlə yükdəki böyük gücü Py=IyUy kiçik güclə Pid=IidUid idarə etmək
olur.
İdarə dolağına qoşulmuş böyük ballast müqavimətinin sayəsində işçi
dolağından bu dolağa induksiyalanmış dəyişən cərəyanı yox etmək olur, əks halda
idarəetmə mümkün olmayacaq. Ballast müqaviməti sxemi qeyri-effektiv edir, yəni
2 2
onda ayrılan güc I id R b itgiyə sərf olur və bu güc yükdəki güclə I y R y müqayisəli
olur. Odur iki nüvəli drossellərdən istifadə olunur və hər nüvədə idarə və işçi
dolaqlar yerləşdirilir (şəkil 1.3). İdarə dolaqları bir-biri ilə ardıcıl və əks
birləşdirilir. Bu halda onlarda induksiyalanmış e.h.q. e1 və e2 bir-birlərini
kompensasiya edirlər:
e =e1 - e2=0
Maqnitlənən doymuş drossellər əsasında sabit cərəyan və gərginlik ölçü
transformatorları, stabilizatiorları, tənzimlənən transformatorlar və başqa növ KEA
qurulmuşdur.
Öz-özünə maqnitlənən doymuş drossellər. Əgər, maqnitlənən doymuş
drossellin işçi dolağına diodu ardıcıl qoşsaq (şəkil 1.4) onda drossel düzləndirilmiş
işçi cərəyanın Iiş sabit mürəkkəbəsi I0 hesabına öz-özünə maqnitlənəcəkdir. Belə
drosselə öz-özünə maqnitlənən doymuş drossel deyilir. Öz-özünə maqnitlənən DD-
in əsas xarakteristikasının Iy=f(Iid) dikliyi böyük, idarəetməyə sərf olunan gücü isə
az olur.
Şəkil 1.4-də verilmiş sxem demək olar ki, istifadə olunmur. Əvəzində xarici
və daxili əks əlaqəli çoxnüvəli və dolaqlı DD-in sxemlərindən istifadə olunur. Belə
drossellər əsasında maqnit gücləndiriciləri, sabit cərəyan ölçü transformatorları,
stabilizatorlar, tənzimlənən transformatorlar, vəziyyət vericisi və başqa növ KEA
qurulmuşdur.

Maqnit açarı

Sadə maqnit açarının (məntiqi elementin) prinsipial sxemi şəkil 1.5.-də

verilmişdir. Maqnit açarının nüvəsi 1 düzbucaqlı histerezis ilgəyinə malik olan
ferromaqnit materialdan hazırlanmışdır. İdarə dolağına Wi verilmiş sabit cərəyan İi
dəyişməsi ilə nüvənin maqnit induksiyası B artır, maqnit nüfuzluğu  isə azalır.
Nəticədə işçi dolağının Wiş induktivliyi Liş və işçi dolağının uclarındakı gərginlik
Uiş azalar:
Sn
Liş =W 2iş μ ;
ln
U iş =U −I iş R y
Yükdən və işçi dolaqdan axan cərəyan Iiş artdıqda yükdəki gxərginlik
Uy=IişRy artır.
Maqnit açarının iki rejiminə baxaq:
1. Açar bağlıdır (Ii=0). Bu rejimdə =max , Liş=Lmax, Iiş=Imin, Uiş=IişLmax=Usmax=U,
Uy=IişRy=Uymin. Ona görə də Uy<<Uiş və
 1

Ыи Ыи
+
Лиш У
Уи
Ry
_
Wи Wиш

Uy

Б Б =0
Bs
Б Br
=
=

-Щs 0 Щs Щ

Ыи
=0
Şəkil 1.5. Maqnit açarı.

UişU, yəni idarə cərəyanının minimal qiymətində yükdəki gərginlik Uy0 olur. Bu
da «yox» ya da «0» məntiqi əməliyyata uyğundur.
2. Açar açıqdır (Ii=Ia>>0). Bu rejimdə nüvə tam doymuş vəziyyətdə olur, yəni
=min. Odur Liş=Lmin, Iiş=Imax, Uiş=IişLmin=Usmin0, Uy=IişRy=UymaxU. Odur bu
rejimə «hə» ya da «1» məntiqi əməliyyat uyğundur.

Sadə maqnit gücləndiricisi.

Sadə maqnit gücləndiricisi elektrotexniki poladdan hazırlanmış nüvədən 1,

idarə dolağından Wi və işçi dolağından Wiş ibarətdir (şəkil 1.6,a). İdarə cərəyanı Ii
artdıqca maqnit nüfuzluğu  və işçi dolağın induktivliyi
Sn
Liş =W 2iş μ ;
ln
azalırlar. Bu isə işçi dolağının Wiş induktiv müqavimətinin x1s=L1s azalmasına və
cərəyanının Iy artmasına səbəb olur.
U
I y=
√ ( R iş + R y )2 + ( ωL1 s )2
Tam cərəyan qanunundan istifadə etsək (şəkil 1.7) on-
da ampersarğıların müvazinət tənliyi belə olar:
 F i +Fiş =ФZ M , yaxud Ii W i +I iş W iş =ФZ M

Ыи
+

Уи Лиш
У
Ry
_
Wи Wиш Iy
a)

Ый Ый
2
Ый
1

Ы0 Ы0
b) 0 v)Ыи
Ыи

Şəkil 1.6. Sadə maqnit gücləndiricisi (a) və onun

xarakteristikaları (a, b)

Maqnit nüvəsinin doyması nəticəsində ФZ M <<( Ii W i +I iş W iş ) alınır. Bu

səbəbdən ampersarğılar bərabər olur
I y W iş =I i W i
Buradan yük cərəyanı
Wi
I y =I i
W iş
Alınan düstur ideal maqnit gücləndiricisinin statik xarakteristikasını ifadə edir
(şəkil 1.6, v), beləki maqnit müqaviməti ZM, səpələnmə induktivliyi və aktiv
müqavimətlər burada nəzərə alınmamışdır.
Maqnit gücləndiricisinin statik xarakteristikasının Iy(Ii) yaxud Uy(Ui) dikliyi
idarə dolağının Wi və işçi dolağının Wiş sarğılar sayından asılıdır. Bu asılılq
cərəyana, gərginliyə və gücə görə güclənmə əmsalları ilə xarakterizə olunur:
Iy Wi
K i= =
I i W iş
U I R R
K u = y = y y =K i y
U i I i Ri Ri
Py Uy Iy 2Ry
K p= = =K i
Pi U i I i Ri
 
Z M

Fi Ф Fiш

Şəkil 1.7. Maqnit dövrəsinin əvəz sxemi

Ый Уй

Ки Ки
Ки Ки

Ки Ки

Ки>Ки>Ки Уi

Şəkil0 1.8. İdeal statik xarakteristikalar

Ыи

Şəkil 1.8-də Iy(Ii) və Uy(Ui) asılılıqları verilmişdir (ideal halda). Cərəyana görə
güclənmə əmsalı artdıqca xarakteristikanın dikliyi artır.
Maqnit gücləndiricilərinin nyvələri elektrotexniki poladdan və permalloydan
hazırlanırlar. Doyma induksiyasının qiyməti Bs çox olduqca, maqnit
gücləndiricisinin gücü Py=I2yRy –də artır. Nüvələr qapalı olmalıdırlar, hava
aralıqlarının olması MG-nin çıxışındakı gücünü azaldır. Kiçik güclü MG üçün
permalloiddən, böyük güclər üçün isə ucuz soyuqtökmə elektrotexniki poladdan
istifadə olunur. Maqnit gücləndiricisinin iş prinsipinə əsaslanmış müxtəlif təyinatlı
elektrik aparatları mövcuddur: gücləndiricilər, cərəyan va gərginlik
tənzimləyiciləri və sabitləşdiriciləri, vericilər, sabit cərəyan və gərginlik ölçü
transformatorları, məntiqi elementlər, relelər, kontaktorlar və s.
Sadə maqnit gücləndiricilərinin çatışmayan cəhətləri aşağıdakılardır:
1. İdarə və yük dövrələrində keçid proseslərinin ləng getmələri, yəni çıxış
siqnalının giriş siqnalından zamana görə gec dəyişməsi.
2. Maqnit nüvəsində histerezis və dövrü cərəyanlar itgilərinin olması.
Hesabatlarda çox vaxt aşağıdakı parametrlərdən istifadə olunur:
Zaman sabiti
Kp
T i=
4f
yaxud
Li W i ( R y +2 Riş )
T i= =
Ri 4 fW iş R i
Faydalı iş əmsalı
1 R
η= = y
K p Riş
Keyfiyyət əmsalı
Kp
D=
Ti
Ona görə də ĞG-nin ətalətliyini azaltmaq, yaxud onun cəldliyini yüksəltmək
üçün idarə dolağının induktivliyini Li (yaxud sarğılar sayını Wi) azaltmaq lazımdır.
Lakin bu halda MG-nin güclənmə əmsalları azalır.
MG-nin güclənmə əmsallarını və cəldliyini artırmaq ücün xarici və daxili
əks əlaqələrdən istifadə edilir. Əgər çıxışdan girişə verilən əks əlaqə siqnalı giriş
siqnalı ilə toplanırsa bu əlaqə müsbət əks əlaqə adlanır. Əks halda bu əlaqə mənfi
əks əlaqə adlanır.

Xarici əks əlaqəli maqnit gücləndiriciləri

Xarici əks əlaqəli MG-də əlavə dolaqdan istifadə olunur. Bu dolağa əks
əlaqə dolağı Wə deyilir və düzləndirici körpünün çıxışına qoşulur. Odur, əks əlaqə
dolasabit ğından cərəyan Iə axır və maqnit nüvəsini idarə cərəyanı Ii kimi doydurur.
Düzləndirici körpünün girişinə işçi dolağı qoşulur və ondan axan cərəyan dəyişən
cərəyan olur.
Xarici əks əlaqəli maqnit gücləndiricilərinin əsas sxemləri şəkil 1.9-da
verilmişdir:
- cərəyana görə əks əlaqə sxemi (şəkil 1.9, a)
- gərginliyə görə əks əlaqə sxemi (şəkil 1.9, b)
cüt harmoniyalara görə əks əlaqə sxemi (şəkil 1.9, v)
Yükdən axan cərəyan əks əlaqə olanda belə tapılır
Ki
I y =I i
1∓K ∂
burada Kə=Wə/Wi –əks əlaqə əmsalı; Ki= Wi/Wiş . Düsturun məxrəcindəki üstdəki
işarə müsbət əks əlaqəyə, aşağıdakı isə mənfi əlaqəyə aiddir. Düsturdan görünür ki,
müsbət əks əlaqə əmsalı artdıqca yükdəki cərəyan artır. Şəkil 1.10-da əks əlaqəli
MG-si üçün xarakteristikalar verilmişdir. Əks əlaqə əmsalı artdıqca:
1. Xarakteristika Ii oxu boyu sürüşür;
2. Xarakteristikanın dikliyi artır;
 U U

Rй

Zй
Iя Iя
wя wя
wи Iй
wиш
Iй
ш

wи wи
a) Iи b) Iи
Uи Uи

U
Zй Iй
wи
ш
Iя
wя
wи
Iи
Uи v)

Şəkil 1.9. Xarici əks əlaqəli maqnit gücləndiricilərinin

cərəyana görə (a), gərginliyə görə (b) və
cüt harmoniyalara görə (v) sxemləri.
3. Yükdəki cərəyanın ilkin qiyməti I0 artır.
Xarakteristikanın koordinat başlanğıcına gətirmək üçün sürüşmə dolağından
istifadə edilir.

Daxili əks əlaqəli maqnit gücləndiriciləri.

Əgər işçi dolaqların dövrəsinə diod qoşulsa, onda bu dövrənin cərəyanının

sabit mürəkkəbəsi nüvəni doydurar. Nəticədə yükdən axan cərəyan artar. Odur,
belə gücləndiricilərə öz-özünə doyan maqnit gücləndiriciləri yaxud daxili əks
əlaqəli maqnit gücləndiriciləri deyilir.
Şəkil 1.11-də ikiyarımperiodlu daxili əks əlaqəli MG-nin sxemləri
verilmişdir:
-yükdən dəyişən cərəyan axıtmaq üçün sxem (şəkil 1.11,a)
- yükdən sabit cərəyan axıtmaq üçün sxem (şəkil 1.11, b)
- yükdən sabit cərəyan axıtmaq üçün avtotransformatordan istifadə olunan sxem
(şəkil 1.11, v).

Магнитляшдирилмиш доймуш дросселляр ясасында

контактсыз електрик апаратлары.
 1.6.1. Сабит ъяряйан юлчц трансформаторлары (шякил 1.12). Беля
трансформаторлар эярэинлийи 400 кВ олан дюврялярдя

Ый Кя > Кя

Кя

Ы Кя

Кя=0
Ы

Ы0

-Ыи 0 Ыи

Шякил 1.10. Якс ялагяли магнит эцъляндириъисинин

статик характеристикалары.

U
U

Zй Iй Iй Rй

wиш Iя wиш

wи wи
Iи Iи
а)
Uи Uи б)
U

Iй
Rй
wиш

wи
Iи
Uи
 в)

Шякил 1.11. Икийарымпериодлу дахили якс ялагяли

МЭ-нин схемляри

100-100000 А сабит ъяряйаны юлчмяк цчцн истифадя олунурлар. Юлчмя

хятасы (1,01,5)% аралыьында олур. Юлчц трансформатору
ики тороидал магнит нцвядян, нцвялярин орталарындан кечян ъяряйан
дашыйан чубуьундан вя нцвяляр цзяриндя йерляшдирилмиш ишчи
долаглардан Wиш ибарятдир. Идаря долаьы ролуну ъяряйан дашыйан чубуг
ойнайыр, беляки юлчцляъяк сабит ъяряйан Ы=Ыи идаря ъяряйаныдыо.
Одур, Wи=1 вя йцкдяки ъяряйан
Wi I
I y =I i = i
W iş W iş
дцстуру иля тапылыр. Бурадакы юлчцляъяк ъяряйан цчцн алырыг
Ы=Ыи=ЫйWиш
Йцк ъяряйаны Ый сабит ъяряйан амперметри иля юлчцлцр. Бу щалда
амперметрин эюстяриши ишчи долаьы Wиш эидаландыран мянбянин
эярэинлийиндян У вя тезлийиндян ф асылы олмур. Щям дя ъищазын дахили
мцгавимятляри рвя х=Л хяталар йаратмырлар.
1.6.2. Сабит эярэинлик юлчц трансформатору (шякил 1.13). Идаря
долаьы Wи йцксяк эярэинлик мянбяйиня У ялавя актив мцгавимятля Ря
гошулурлар. Бу щалда идаря долаьынын эцъц
±U 2
Pi =
R∂
ялавя мцгавимятля тярс мцнтянасиб олдуьу трансформаторун тяляб етдийи
эцъц ялавя мцгавимяти хейли бюйцк эютцрмякля (Ря40 мОм) хейли
азалтмаг олур. Идаря дюврясинин цмуми мцгавимяти Р=Р и+РяРя олдуьундан
йцкдяки ъяряйан
W i ±U
I y=
W iş R∂
юлчцляъяк эярэинликляУ дцз мцнтянасибдир. Бу щалда схемин тяляб
етдийи эцъ Пи идаря долаьына верилян эярэинлийин квадраты Уи2 иля дцз,
ялавя мцгавимятля Ря тярс мцнтянасибдир:
U
i2
P i≈
R∂
дцстуру иля тяйин олунур.
Юлчцлян эярэинлик 400 КВ-дан чох ола биляр
1.6.3 Ъяряйан сабитляшдириъиси (шякил 1.14). Ъяряйан
сабитляшдириъиси (ЪС) цччубуглу доймуш дросселдян ибарятдир. Орта
чубуг явязиня сабит магнит истифадя олунур. Сабит магнит нцвянин щяр ики
чубуьуну магнитляшдирир вя беляликля чубугларда йерляшдирилмиш ишчи
долагларын Wиш ъяряйаныны Ый сабитляшдирир. Йцк ъяряйаны Ый гида
мянбяйинин эярэинлийинин У, тезлийинин ф вя йцк мцгавимятинин Р
дяйишмяляриндян аз асылыдыр. Схемя садя компенсасион гурьу дахил
етмякля йцкдяки ъяряйанын сабит галма хятасы 0,25%-дян артыг олмур.

Wи=1 Wи ±Ы=Ыи

Wиш

У А

Шякил 1.12 Сабит ъяряйан юлчц трансформаторун принсипиал схеми

+
_ ±У

Ря

Wи

Wиш

У А

Шякил 1.13 Сабит эярэинлик юлчц трасформатору

ФМ

Wиш Wиш
С

Ry

У
Шякил 1.14 Ъяряйан сабитляшдириъиси