OʻZBEKISTON XALQARO ISLOM AKADEMIYASI

ISLOM IQTISODIYOTI VA XALQARO MUNOSABATLAR FAKULTETI

ISLOM IQTISODIYOTI VA MOLIYASI, ZIYORAT TURIZMI
KAFEDRASI

60411100 – “ISLOM IQTISODIYOTI VA MOLIYASI” KUNDUZGI

TA’LIM YOʻNALISHI 2-KURS TALABASINING MALAKAVIY
AMALIYOT

HISOBOTI

Bajardi: ______________________________
Qabul qildi: ___________________________

TOSHKENT – 2024
 Mundarija
1. Kirish . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .3
2. Malakaviy amaliyotning asosiy xususiyatlari . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4
3. Islom Taraqqiyot Banki malakaviy amaliyot jarayoni. . . . . . . . . . . . . . . . .5
4. Xulosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29
5. Foydalanilgan resurslar roʻyxati. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .30

2
 Kirish
Talabalarning kasbiy mahorati boʻyicha bilim va koʻnikmalarini oshirish,
muomala madaniyati va oʻz kasbiga boʻlgan mas’uliyatini yanada oshirishda
malakaviy amaliyotni oʻrni juda katta.
Malakaviy amaliyot davrida oʻrgangan fanlar boʻyicha amaliy koʻnikmalarni
takomillashtirishga, talabalarning nazariy bilimlarini amaliyotda qoʻllash boʻyicha
mahoratlarini tekshirish, kasbiy mahorat va koʻnikmalarni egallashni nazarda
tutadi. Ayniqsa, talabalar tomonidan ta’lim jarayonida olgan nazariy bilimlarni
mustahkamlashga va ushbu bilimlarni kelgusida kasbiy faoliyatining koʻnikma va
mahoratlariga aylantirishga, talabalarni aniq ish joyidagi amaliy ishga tayyorlashga
yoʻnaltiriladi.
Malakaviy amaliyotini oʻtashdan maqsad oʻqish davomida fanlardan olgan
nazariy bilimlarini kengaytirish, egallagan bilimlari boʻyicha mustaqil fikrlash
qobiliyatiga ega boʻlishlari, muammolarni hal qilishga qoʻllay olishlaridan iborat.
Oʻquv amaliyotining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
 Universitetda oʻqitilgan fanlardan olingan nazariy va amaliy
bilimlarini yanada chuqurroq oʻzlashtirilishini va ushbu bilimlarni amaliy
jarayonlarda qoʻllab koʻrilishini ta’minlash;
 zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan amaliy ish
jarayonlarida unumli foydalan olish malaka va koʻnikmalarini hosil qilish;
 zamonaviy operatsion tizimlar, dasturiy vositalar va amaliy dasturiy
paketlar imkoniyatlari hamda ulardan amaliy ish faoliyatida oʻrinli foydala olish
malaka va koʻnikmalarini hosil qilish;
 zamonaviy dasturlash tillari, ularning imkoniyatlari va ular yordamida
turli xil tayyor dasturiy mahsulotlani yarata olish malaka va koʻnikmalarini
shakllantirish.

3
 Malakaviy amaliyotning asosiy xususiyatlari
Nazariy Bilimlarni Amaliyotga Tatbiq qilish: Talabalar oʻzlarining
universitet yoki kollejda oʻrgangan nazariy bilimlarini real hayot sharoitlariga
qoʻllab, ularga amaliy echimlar topishadi. Kasbiy Koʻchirishni rivojlantirish: Rivoj
yaratish: Malakaviy yordam dasturi, talabalarni jamoda ishlab chiqarish, kasbiy
faoliyatni rivojlantirish. Ish Muhitiga Moslashish: Talabalar turli xil dasturlar va
tashkilotlarda ish muhitiga moslashish koʻchib oʻtishini rivojlantirmoqda, bu
xavfsizlik kasb faoliyatida muhim joy. Kasbiy Tarmoq Kengaytirish: Malakaviy
amaliyot jarayoni boʻyicha talabalar sohalaridagi mutaxassislar bilan tanishish
aloqalarni oʻz sohalaridagi kasblarga ega boʻladilar. Mehnat Bozorida
Raqobatbardoshlikni Oshirish: Amaliyotni yakunlagan talabalar oʻz rezyumelariga
qoʻshimcha tajriba qoʻshishlari mumkin, bu esa ularni ishga qabul qilishda afzallik
beradi. Amaliyotning turlari, Malakaviy amaliyotlar soha va mutaxassislikka qarab
turlicha boʻlishi mumkin. Ba’zi sohalarda, masalan, tibbiyotda, amaliyot koʻproq
klinik amaliyotga oʻxshash boʻlib, talabalar bemorlar bilan ishlashadi. Muhandislik
yoki biznes kabi boshqa sohalarda esa, talabalar tomonidan ishlab chiqarish, ishlab
chiqarish va ishlab chiqarishda ishtirok etishlari mumkin. Amaliyotning
muammolari va Qiyinchiliklari, Malakaviy tajriba yordamida turli usullar bilan
duch kelishlari mumkin, masalan, yangi muhitga moslashish, og‘ir ish yuki, yoki
bilimlarni amaliyotga qoʻllashda yordam. Bu ishlarni yengish uchun talabalar oʻz
ustozlari, amaliyotlar va jamoadoshlaridan qoʻllab-quvvatlashlari
mumkin.Yakuniy Fikrlar; Malakaviy amaliyot talabalarga kasbiy dunyoga oʻtishda
muhim qadam’lib, hujjat kasbiy dunyoga katta qoʻshadi. Bu jarayon ularning
ishlab chiqarish ishlariga tayyorlaydi.

4
 Islom Taraqqiyot Banki

2023/2024-oʻquv yilini rejasiga muvofiq 22.01.2024 kuni Islom taraqqiyot

Bankining Oʻzbekistondagi vakilligiga tashrif buyurdik. U yerda amaliyot rahbari
ya’ni Islom Taraqqiyot Banki vakili Xusan Xasanov tomonidan Islom taraqqiyot
Bankining vaoliyati, maqsadi va rejalri haqida tushuntirib, bizga qoʻshimcha
“IsDB GROUP IN BRIEF” nomli qoʻllanmanma orqali tushuntirib berdi. Tashrif
kuning birinchi kunidan ushbu qoʻllanma orqali oʻzimizga kerakli ma’lumotlarni
ola boshladik. Ushbu qoʻllanmada Islom Taraqqiyot Bankini toʻg‘risida toʻliq
ma’lumotlar keltirilgan ekan. Islom taraqqiyot banki IsDB guruhi oʻzining 57 aʼzo
davlati va aʼzo boʻlmagan mamlakatlardagi musulmon jamoalarining ijtimoiy va
iqtisodiy rivojlanishini oshirishga qaratilgan koʻp tomonlama taraqqiyot banki
hisoblanadi. Uning rivojlanishini moliyalashtirish toʻrtta qit’adagi odamlarga yetib
boradi va bu dunyo aholisining 1/5 qismining hayotiga ta’sir qiladi. Bank 1974-
yilda tashkil etilgan yillar davomida yagona tashkilotdan har biri oʻz aʼzolariga
turli xil va qoʻshimcha qiymatli mahsulotlar va xizmatlar yetkazib beruvchi oltita
subʼyektdan iborat guruhga aylandi. ITB guruhi tarkibiga Islom taraqqiyot banki,
Islom taraqqiyot banki instituti (ilgari Islom tadqiqot va oʻqitish instituti), Xususiy
sektorni rivojlantirish boʻyicha Islom korporatsiyasi, sugʻurta boʻyicha Islom
korporatsiyasi kiradi. Investitsiyalar va eksport kreditlar, Xalqaro Islom savdoni
moliyalashtirish korporatsiyasi va Taraqqiyot uchun Islom birdamlik fondi. Garchi
bu tashkilotlar turli maqsadlar va faoliyat usullariga ega boʻlsalar ham, ular
umumiy qarash va missiyaga ega. ITB Janub hamkorligining namunasi boʻlib, bu
yerda nisbatan yaxshi taʼminlangan davlatlar kam taʼminlangan aʼzo
mamlakatlarning ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishini qoʻllab-quvvatlaydi.
Dunyodagi yetakchilardan biri sifatida ITB islomiy moliyani ilgari surishda muhim
roʻl oʻynadi va oʻn yildan ortiq vaqt davomida AAA reytingini saqlab kelmoqda.
25 milliard AQSh dollaridan ortiq operatsion aktivlari va 70 milliard AQSh dollari

5
miqdoridagi obuna kapitali bilan u jahon moliyaviy landshaftida katta oʻrinni
egallaydi.
Bankning shtab-kvartirasi Saudiya Arabistoni Qirolligining Jidda shahrida
joylashgan boʻlib, u Marokash, Qozogʻiston, Senegal, Misr, Turkiya, Indoneziya,
Bangladesh, Nigeriya, Uganda va Surinamdagi oʻnta yirik mintaqaviy markazdan
iborat markazlashtirilmagan model asosida ishlaydi. Bundan tashqari, turli aʼzo
mamlakatlardagi 17 ta soha vakillari Bankni rivojlantirishni moliyalashtirishni
amalga oshirishda yordam berishadi. Islom taraqqiyot banki guruhining asosiy
maqsadi barqaror infratuzilmani ta’minlash va har tomonlama inson rivojlanishini
rag‘batlantirish, odamlarga yaxshiroq hayot kechirish va oʻz salohiyatlarini toʻliq
roʻyobga chiqarish imkonini berish orqali a’zo mamlakatlarning rivojlanish sa’y-
harakatlariga hissa qoʻshishdan iborat. Bunga erishish uchun IsDB guruhi
rivojlanayotgan mamlakatlarga investitsiya oqimini oshirish uchun turli xil
rivojlanish mahsulotlari va xizmatlarini taklif etadi. Saudiya Arabistoni fuqarosi
Muhammad Al Jasser Bankni boshqaradi. U ilgari Iqtisodiyot va rejalashtirish
vaziri hamda Saudiya Arabistoni Valyuta Agentligi, Saudiya Markaziy banki
boshqaruvchisi va boshqaruvi raisi lavozimlarida ishlagan. Bank prezidenti etib
saylangan va 2021-yil iyul oyi boshida IsDB guruhi raisi etib tayinlangan Al Jasser
oʻz vazifasini 2021-yil 9-avgustda boshlagan.

1- rasm. Islom taraqqiyot bankining O‘zbekistondagi vakilligi

6
 Amaliyot kunining 24.01.2024 dan 31.01.2024 kungacha “IsDB GROUP IN
BRIEF” nomli qoʻllanma asosida topshiriqlar bilan boshlandi. X.Xusanov
tomonidan turli xildagi topshiriqlar berildi va biz berilgan topshiriqlarni oʻz
vaqtida topshirdik. Islom taraqqiyot banikining vakili bizga quyidagi savollarni
berdi va biz ularga javob berdik. IsDB guruhining turli xil sub’ektlari qanday va
ularning tegishli maqsadlari nimadan iborat? Islom taraqqiyot banki instituti 1975-
yilda tashkil etilgan Islom taraqqiyot instituti ITB ning tadqiqot va oʻquv boʻlimi
hisoblanadi. U aʼzo mamlakatlarning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini qoʻllab-
quvvatlash uchun Islom moliyaviy xizmatlar sanoatini rivojlantirishga qaratilgan.
Uning faoliyati ta’lim, tadqiqot, maslahat va salohiyatni oshirishdan iborat.
Investitsiyalar va eksport kreditlarini sug‘urtalash boʻyicha Islom korporatsiyasi
1994-yilda tashkil etilgan Islom hamkorlik tashkilotiga a’zo davlatlar va a’zo
boʻlmagan davlatlar bilan savdo va investitsiyalarni rivojlantirishga qaratilgan. U
shariatga muvofiq eksport kreditlarini sug‘urtalash va qayta sug‘urtalashni taklif
qiladi va investitsiya oqimini rag‘batlantirish uchun siyosiy xavflarni
sug‘urtalashni ta’minlaydi. Xususiy Sektorni Rivojlantirish Islom Korporatsiyasi
1999-yilda oʻz faoliyatini boshlagan uning vazifalari: a’zo mamlakatlarda xususiy
sektor rivojlanishiga koʻmaklashish; islom kapital bozorlariga kirishni
osonlashtirish; xususiy sektor uchun qoʻshimcha moliyaviy resurslarni safarbar
qilish, tadbirkorlikni rivojlantirish va mamlakatlararo investitsiyalarni
rag‘batlantirishdan iborat.

7
 2-rasm. ITBning guruhlari.
Xalqaro Islom savdoni moliyalashtirish korporatsiyasi 2008-yilda tashkil
etilgan uning maqsadlari Islom olamida savdoni rivojlantirish; Islom Hamkorlik
Tashkilotiga a’zo davlatlar, shuningdek, a’zo boʻlmagan davlatlar bilan ichki
savdoni rag‘batlantirish; korxonalarga savdo moliyalashtirishdan yaxshiroq
foydalanishda yordam berish; va ularni zaruriy savdo bilan bog‘liq salohiyatni
oshirish bilan ta’minlashdan iborat. Taraqqiyot uchun Islom birdamlik fondi 2015-
yilda tashkil etilgan boʻlib, maqsadli jamg‘armasi 10 milliard AQSh dollarini
tashkil etadi. Bu aʼzo mamlakatlarda qashshoqlikka qarshi kurashish uchun
moʻljallangan maxsus muassasa hisoblanadi.
Keyingi berilgan savol esa quyidagicha boʻldi: IsDBning vazifasi nimadan
iborat? Islom taraqqiyot banki oʻzining 57 aʼzo davlatida va butun dunyo boʻylab
musulmon jamoalari oʻrtasida oʻz hukumatlari bilan toʻliq muvofiqlashgan holda
ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishga koʻmaklashish orqali hayotni yaxshilash ustida
ishlamoqda. IsDB oʻziga a’zo davlatlar oʻrtasida oʻziga xos siyosiy boʻlmagan
muhitda hamkorlikni rivojlantiradi, chunki u insoniyatning hayotini yaxshilashga
qaratilgan. Bank aʼzo mamlakatlar oʻrtasidagi hamkorlikni rivojlantirish, bilim va
xizmatlarni oʻzlari almashish va barqaror rivojlanish muammolarini hal qilish
uchun innovatsion yechimlarni taqdim etishda muhim rol oʻynaydi. Bank oʻz aʼzo-
mamlakatlarini oʻz iqtisodlari va jamiyatlarini rivojlantirishlari uchun qoʻllab-
quvvatlaydi. Shuningdek, ularni zamonaviy dunyomizning qiyinchiliklari va
imkoniyatlarini qabul qilishga yaxshiroq tayyorlash uchun xizmat qiladi. Islom
taraqqiyot banki barcha insonlar munosib va farovon yashash huquqiga ega, inson
kapitalini rivojlantirish va real iqtisodiy oʻsishga koʻmaklashish qashshoqlikdan
chiqishning eng yaxshi yoʻli ekanligiga ishonadi. Shu nuqtai nazardan, u odamlarni
oʻzlarining iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotini keng koʻlamda olib borish, ularning
salohiyatini roʻyobga chiqarish va har tomonlama inson rivojlanishiga yordam
berish uchun barqaror infratuzilmani yaratishga yordam beradi.

8
 Islom taraqqiyot banki qashshoqlikni bartaraf etish, sog‘liqni saqlashni
yaxshilash, ta’limni rivojlantirish, boshqaruvni takomillashtirish va xalq
farovonligini ta’minlashning ustuvor yoʻnalishlariga e’tibor qaratgan holda har
tomonlama inson rivojlanishiga koʻmaklashishdan iborat. Bank jamiyatlar va
davlatlar oʻrtasida davlat va xususiy sektorlar oʻrtasida hamkorlik aloqalarini
oʻrnatishga, shuningdek, dunyodagi eng katta rivojlanish muammolariga
innovatsion va barqaror yechimlarni ragʻbatlantirishga qaratilgan, chunki u aʼzo
mamlakatlarning Birlashgan millatlar tashkiloti barqaror rivojlanish maqsadlariga
erishish yoʻlidagi saʼy-harakatlarini ham qoʻllab-quvvatlaydi.

9
 Amaliyot kunining 24.01.2024 dan 31.01.2024 kungacha Islom taraqqiyot
bankining faoliyati bilan yaqindan tanishishda davom etdik. Bunga bizga Islom
taraqqiyot bankining vakili X.Xasanov tomonidan koʻplab qoʻllanmalar va
koʻrsatmalar berildi va bizga vazifa tariqasida berilgan qoʻllanma asosida turli
xildagi savol va topshiriqlar bera boshladi. Islom taraqqiyot bankining oʻziga xos
xususiyatlari nimada - u oʻzini boshqalardan qanday ajratib turadi ?
Bank donor va oluvchi munosabatlari mavjud boʻlmagan yagona Koʻp
tomonlama Taraqqiyot Banki (MDB) sifatida ajralib turadi, chunki barcha a’zo
davlatlar uning resurslariga hissa qoʻshadi va uni moliyalashdan teng foyda
olishlari mumkin. Bundan tashqari, u islomiy moliyani ilgari surishda muhim
global yetakchi roliga ega. MDB oilasining taniqli a’zosi sifatida IsDB barqaror
rivojlanishni rivojlantirish uchun hamkorlikni yoʻlga qoʻyish bilan birga moliya,
tajriba va bilimlarni yoʻnaltiradi. Bundan tashqari, IsDB noyob MDB boʻlib,
uning a’zoligi toʻliq "Global Janub" mamlakatlari boʻlib, bir nechta qit’alarni
qamrab oladi. Bu xususiyat janubiy va janubiy hamkorlikka katta e’tiborni
qaratadi, bu esa rivojlanishning mazmunli yechimlarini aniqlash va musulmon
dunyosining rivojlanish ehtiyojlari va ustuvorliklarini hal qilish imkonini beradi.
Keyingi savol esa quyidagicha boʻldi Islom taraqqiyot bankining asosiy
strategik maqsadlari nimalardan iborat?
Oʻrta muddatli davrda (2023-2025-yillar) ITB qayta tiklangan
strategiyamizning bir qismi sifatida uchta asosiy strategik ustuvorliklarga amal
qiladi: (1) tiklanishni kuchaytirish, (2) qashshoqlikka qarshi kurashish va
barqarorlikni oshirish va (3) yashil iqtisodiy oʻsishni taʼminlashdan iborat
hisoblanadi. Oʻz sa’y-harakatlarining ta’sirini maksimal darajada oshirish uchun
Bank ikkita asosiy ustun tanlab oladi va oʻzining qiyosiy afzalliklari va operatsion
tajribasiga e’tibor qaratadi. Bankning asosiy e’tibori ikkita asosiy ustunga
qaratilgan: a) yashil, barqaror va barqaror infratuzilma; va b) inklyuziv inson
kapitalini rivojlantirishdir. Keyingi bir necha yil ichida bankning asosiy
yoʻnalishlari nima?
10
 Yashil, barqaror va barqaror infratuzilmaning 1-ustuniga muvofiq, bankning
keyingi 3 yildagi aralashuvi 6 ta sektorga qaratilgan boʻladi: (1) Toza va qayta
tiklanadigan energiya; (2) Barqaror koʻp modelli transport; (3) Qishloq xoʻjaligi va
qishloq taraqqiyoti; (4) Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va
raqamlashtirish; (5) ijtimoiy infratuzilma; va (6) shaharsozlik, suv va
kanalizatsiyadan iborat. Ikkinchi Ustun doirasida u bir-birini toʻldiruvchi 5 ta
sektor va tematik yoʻnalishlarga qaratilgan inklyuziv inson kapitalini
rivojlantirishga yordam beradi, xususan: (1) Umumjahon sog‘liqni
saqlash/xizmatlar; (2) Bardoshli va sifatli ta’lim; (3) Oziqlantirish va oziq-ovqat
xavfsizligi; (4) ijtimoiy himoya; (5) ish oʻrinlari yaratishdir. Strategiyaning ikkita
ustunini qoʻllab-quvvatlovchi toʻrtta oʻzaro faoliyat yoʻnalishlar: Islomiy moliya,
Iqlim oʻzgarishi, Ayollar va yoshlar va Imkoniyatlarni rivojlantirishdir.
Amaliyot rahbar tomonidan yana qoʻshimcha savollar bera boshladi. Ushbu
sa’y-harakatlar a’zo mamlakatlarning oʻzgaruvchan ehtiyojlari va sharoitlariga
moslashtirilganmi? Bankning koʻmagi oʻz aʼzo-mamlakatlarining xilma-xil
ehtiyojlariga moslashgan boʻlib, ularga joriy va tizimli muammolarni yengib
oʻtishda hamda rivojlanishni moliyalashtirish va bilim xizmatlarini samarali
taqdim etish uchun texnologiyalardan foydalanishda yordam beradi.

3 - rasm. Amaliyotdan lavha.

11
 Amaliyot kunining 24.01.2024 dan 31.01.2024 kungacha Islom taraqqiyot
banikiga borgan holda amaliyot rahbarimiz oʻrgatgan koʻrsatmalar asosida ishlarni
davom ettirdik va bizga har doimigidek Islom taraqqiyot bankining faoliyati
toʻg‘risida topshiriqlar va savollar ola boshladik. Bu orqali nazariy bilimga ega
boʻlgan holatda oʻzimizning vazifalarni ham bilib oldik. X.Xasanov qoʻshimcha
ma’lumotlar berdi. Islom taraqqiyot bani doimiy ravishda rivojlanish boʻyicha
hamkorlikni kengaytiradi va qoʻshimcha moliyalashtirish va bilimlarni safarbar
qiladi, shuningdek, katta ta’sir koʻrsatish uchun kapitalni oshirishni amalga
oshirish bilan oʻz moliyalashtirishni kengaytiradi. Bundan tashqari, rivojlanishni
moliyalashtirishdan tashqari, u qoʻshimcha qiymatli bilim xizmatlarini ham taqdim
etadi. X.Xasanov tomonidann quyidagi savollar berila boshladi:
Islom taraqqiyot banki boshqaruvchilar kengashi nima? Boshqaruv kengashi
bankning oliy organi hisoblanadi. Bankning har bir aʼzo-mamlakati Boshqaruv
aʼzosi va muqobil boshqaruvchisi bilan vakillik qiladi. Aksariyat hollarda ulardan
biri yoki ikkalasi vazir maqomiga ega. Kengash yiliga bir marta yig‘iladi va oʻtgan
moliyaviy yil uchun moliyaviy hisobotni koʻrib chiqadi va tasdiqlaydi, tashqi
auditorlarni tayinlaydi va Bankning kelajakdagi siyosatini belgilaydi.

4 - rasm. ITB vakili X.Xasanov bilan birgalikda.

12
Qoʻshimcha savolar esa quyidagilardan iborat boʻldi.
Ijrochi direktorlar kengashi nima? Ijrochi direktorlar kengashi Bankning
umumiy operatsiyalari va siyosatini yoʻnaltirish uchun mas’ul organ hisoblanadi.
Hozirda oʻn sakkiz a’zodan iborat - asosiy aktsiyadorlar boʻlgan oʻz mamlakatlari
tomonidan tayinlanadigan toʻqqizta Ijrochi direktor, qolgan toʻqqiz nafari esa
boshqa mamlakatlar gubernatorlari tomonidan saylanadi. A’zolarining vakolat
muddati - uch yillik yangilanadigan davr.
Islom taraqqiyot bankini moliyalashtirishdan qanday foydalanadi? Islom
taraqqiyot bankida odamlarga oʻz salohiyatini toʻliq roʻyobga chiqarish uchun
infratuzilmani yoʻlga qoʻyish orqali oʻzlari, jamoalari va mamlakatlari uchun
barqaror kelajak yaratish uchun zarur vositalarni taqdim etadi. Islom taraqqiyot
banki 57 a’zo davlatidagi jamoalar va davlatlar oʻrtasida hamkorlik aloqalarini
oʻrnatadi, shuningdek davlat va xususiy sektorlarni, shuningdek, fuqarolik
jamiyatlari va rivojlanish sektorini davlat - xususiy sheriklik va boshqa qoʻshma
loyihalar, masalan, Geyts fondi va Arab va boshqa donorlarning Hayot va yashash
fondi orqali jalb qiladi. Islomiy moliya sohasida jahon yetakchisi boʻlgan ular
investitsiya loyihalarini qoʻllab-quvvatlash uchun barqaror va axloqiy
moliyalashtirish tuzilmalarini taqdim etadi. Soʻnggi yigirma yil ichida “ITB” islom
bank ishi va moliyaviy faoliyatining kelajagiga tayyorgarlik koʻrish uchun tadqiqot
va oʻqitishni moliyalashtirishga imkon berib, jahonda yetakchi sukukissuarga
aylantirib, yuqori natijalarga erishdi. Ular investorlar bazasini chuqurlashtirish va
kengaytirishga hamda xalqaro moliya bozorlarida koʻrinishini yaxshilashga
erishdi. Ular aʼzo mamlakatlarimiz uchun Birlashgan Millatlar Tashkilotining
Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish yoʻlida faol ish olib borish bilan birga,
dunyoning eng murakkab rivojlanish muammolariga innovatsion va barqaror
yechimlarga ustuvor ahamiyat beradi.

13
 Amaliyot kuning 1.02.2024 dan 9.02.2024 kungacha Islom taraqqiyot
bankining faolyatini yana yaqindan oʻrgandik shu bilan birgalikda Islom taraqqiyot
vakili X.Xasanov tomonidan berilgan topshiriqlar orqali nazariy bilimlarimizni
amaliyotda qoʻllashga imkoniyat boʻldi. Ushbu amaliyot kunida Islom taraqqiyot
bankining resurslarni sarflash uchun hamkorlik tashkilotlar bilan tanishib chiqdik.
Saudiya Arabistoni Qirolligi, ITB va Arab Muvofiqlashtiruvchi Guruhi oziq-ovqat
xavfsizligini taʼminlash boʻyicha keng qamrovli paket uchun kamida 10 milliard
AQSh dollari miqdorida mablagʻ ajratadi, ITB esa 2025-yilgacha 10,5 milliard
AQSh dollari miqdorida hissa qoʻshadi. ITB va ACG hamkorlari iqlimni
moliyalashtirish uchun 24 milliard AQSH dollari ajratishlari kerak, shundan 13
milliard AQSh dollari 2030-yilgacha boʻlgan davrda “ITB” tomonidan ajratiladi.
2022-yilda moliyalash boʻyicha hamkorlar Afrika va Osiyodagi 19 aʼzo davlatda,
asosan, infratuzilma sektorida 3,6 milliard AQSH dollaridan ortiq qiymatida ITB
tomonidan moliyalashtirilgan loyihalarga jami 2,29 milliard AQSH dollari
miqdorida hissa qoʻshdilar, bunda ITB moliyalash hajmi 1,14 milliard AQSh
dollariga yetdi. IHT Tashqi ishlar vazirlari tomonidan ITBga Afgʻoniston
gumanitar trast fondini tashkil etish, amalga oshirish va boshqarish yuklangan.
Muvofiqlashtiruvchi guruhi ITB Guruhining barcha tegishli biznes boʻlinmalari
bilan hamda tashqi tomondan IHT, aʼzo davlatlar, aʼzo boʻlmagan davlatlar,
“BMT” agentliklari, xalqaro va mintaqaviy tashkilotlar va boshqa manfaatdor
tomonlar bilan keng koʻlamli ish va maslahatlashuvlarni oʻtkazdi. 2022 - yilda
jami garovlar 32,61 million AQSh dollarini tashkil etadi. Sog‘lom va oqilona
moliyaviy barqarorlikni ta’minlash uchun ITB Boshqaruv Kengashi 2020 yil
dekabr oyida 5,5 milliard ID (toʻliq naqd pul olish mumkin) miqdorida oltinchi
Umumiy kapitalni oshirishni tasdiqladi. 2022-yil 31-dekabr holatiga koʻra,
umumiy miqdorning 90,5 foizi a’zo davlatlar tomonidan obuna boʻldi, bu juda
qiyin global iqtisodiy muhitga qaramay, a’zo mamlakatlar oʻrtasidagi birdamlik va
hamkorlik ruhini yana bir bor tasdiqlaydi. Kuning soʻngida X.Xasanov tomonidan
topshiriqlar berildi.
14
 Amaliyot kuning 1.02.2024 dan 9.02.2024 kungacha amaliyot rahbari
X.Xasanov tomonidan olgan topshiriqlarimizni toʻliq oʻrgangan holda Islom
taraqqiyot baniking oziq-ovaqt xavfsizligi va qashshoqlikka qarshi kurash
faolitaini oʻrgandik. Sharqiy Evropa inqirozi sabab boʻlgan oziq-ovqat inqirozi
boshlanganda, IsDB guruhi 10,54 milliard AQSh dollari miqdoridagi oziq-ovqat
xavfsizligiga javob berish dasturini (FSRP) taqdim etdi. Paketning asosiy
maqsadlari 780 000 tonna bug‘doy va arpa va 700 000 tonna qurilish va oziq-ovqat
omborlarini xarid qilish va yetkazib berishdan iborat boʻlib, ular hosilni 12 oydan
ortiq saqlashga qodir. Bu 11 milliondan ortiq kishiga foyda keltiradi va aʼzo
mamlakatlarda qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishini oshiradi. 2022-yilda FSRP
doirasida jami 1,4 milliard AQSh dollari tasdiqlangan, shundan 578,5 million
AQSh dollari ITB tomonidan, 4,2 million AQSh dollari ISFD tomonidan, 630,2
million AQSh dollari ITFC tomonidan va 40 million AQSh dollari ICD tomonidan
tasdiqlangan. Bundan tashqari, 159 million dollarlik biznes ICIEC tomonidan
sug‘urtalangan. Ushbu bosqichda tasdiqlangan loyihalarning aksariyati qisqa
muddatli trek toifasiga kiradi. 1443-yilgi haj mavsumida Saudiya Arabistoni
Qirolligi Xadi va Adaxiydan foydalanish loyihasi, Muqaddas joylarda yig‘ilgan
sovg‘alar va qurbonliklarni boʻlishish uchun, Saudiya Arabistoni va Saudiya
Arabistonidagi loyihalarga deyarli 448 000 bosh qoʻy goʻshtini tarqatdi. 27 boshqa
a’zo davlatlar. ITB hozirda ziyoratchilarning 50% dan ortig‘i xizmatlarini
ta’minlagan. Aʼzo mamlakatlarda oʻsib borayotgan qashshoqlik muammosini hal
qilish uchun ISDB guruhi Rivojlanish uchun Islom birdamlik jamgʻarmasi (ISFD)
orqali 88,3 million AQSh dollari miqdorida grantlar va imtiyozli kreditlar ajratdi.
Bunga hamkorlikda Qochqinlar uchun Global Islom Jamg‘armasini (GIFR) tashkil
etish uchun 50 million AQSh dollari miqdorida kapital ajratish kiradi. Qashshoqlik
koʻp qirrali boʻlgani uchun bu moliyalashtirish sog‘liqni saqlash, ta’lim, qishloq
xoʻjaligi va jamiyatni rivojlantirish loyihalarini qamrab oladi. Eng kam rivojlangan
aʼzo-mamlakatlar (LDMCs)dagi qashshoqlikning yuqori va nomutanosib darajasini
hisobga olgan holda, 2022-yilda moliyalashtirishning 90% dan ortigʻi ushbu
mamlakatlarga yoʻnaltirildi.
15
 Amaliyot kunining 30.01.2024 kunida Islom taraqqiyot bankining
Oʻzbekistondagi vakilligida amaliyot rahbarimiz. U yerda bizga X.Xasanov
tomonidan koʻrsatmalar berildi va biz u orqali amaliy koʻnikmalarga ega boʻla
boshladik. X.Xasanov tomonidan Islom taraqqiyot bankining a’zo mamlakatlarida
mustahkamlikni oʻrnatish yoʻlida qanday ishlarni amalga oshirayotgani bilan
tanishtirib chiqdi va ular quyidagilardan iborat. Bank texnogen va tabiiy ofatlardan
zarar koʻrgan a’zo mamlakatlarning oldini olish, yengillikdan rivojlanishga oʻtish
va tiklanish va chidamliligini oshirishga sarmoya kiritishga qaratilgan Moʻrtlik va
chidamlilik siyosatini amalga oshirishda davom etmoqda. 2022-yilda Bank 15 aʼzo
davlatdagi yosh qochqinlar uchun jismoniy va aqlli taʼlim va tadbirkorlikni
rivojlantirish imkoniyatlarini oshirish orqali qashshoqlikni kamaytirish maqsadida
“Koʻnikmalar, taʼlim va taʼlim” dasturini tasdiqladi. Bu mamlakatlarda 1
milliondan ortiq qochqinlar va ichki koʻchirilganlar bor. 600 000 dan ortiq yosh
qochqinlar, mezbon jamoalarga yordam beradi. Zaif korxonalarning iqtisodiy
barqarorligini mustahkamlash dasturi foyda keltirishda davom etmoqda. 2022-
yilda Chad, Uganda, Jibuti, Iordaniya, Falastin va Oʻzbekistonda jami yettita
loyiha ma’qullandi. Jami 566 million AQSh dollari asosiy iqtisodiy va savdo
sektorlarida bozorga kirishga tayyorlikni moliyalashtirish uchun davlat va xususiy
sheriklar tomonidan muvaffaqiyatli jalb qilindi. “ITB” ayollar va yoshlarning
imkoniyatlarini kengaytirish istiqbollarini Bankning Aʼzo-mamlakat Hamkorlik
Strategiyalariga kiritib, ayollar va yoshlar uchun maqsadli malaka oshirish
dasturlarini taʼminlash va ijtimoiy himoya tizimlarini kengaytirgan holda munosib
ish oʻrinlarini yaratishni taʼminladi. Bank “BRAVE Women 2.0” dasturining
ikkinchi bosqichini amalga oshirish, birinchi bosqichda erishilgan yutuqlarni
mustahkamlash va Yamandagi ayollarga tegishli korxonalari daromadlarini
oshirishga e’tibor qaratish uchun 5,5 million AQSh dollari oldi. Bangladesh
boʻylab 15 ta munitsipalitetda sanitariya bilan bogʻliq biznes bilan faol
shugʻullanuvchi tadbirkor ayollarni qoʻllab-quvvatlovchi “Sanitariya korxonalarida
ayollar” loyihasini qoʻllab-quvvatlash uchun 6,1 million AQSh dollari miqdorida
grant olindi.
16
 2022 - yilda IsDB guruhining savdoni moliyalashtirish boʻlimi boʻlgan ITFC
a’zo mamlakatlardagi savdoni rivojlantirish uchun 6,8 milliard AQSh dollari
ajratdi. Shundan 4,8 milliard AQSh dollaridan ortig‘i a’zo mamlakatlar oʻrtasidagi
ichki savdoga yoʻnaltirildi va 2,5 milliard AQSh dollaridan ortig‘i foydasiga
yoʻnaltirildi. Guruhning xususiy sektorni rivojlantirish boʻlimi energiyadan
foydalanish va oziq-ovqat xavfsizligi kabi muammolarni hal qilish uchun 565,8
million AQSh dollarini ma’qulladi. Shu bilan birga, guruhning sug‘urta boʻlimi
biznesni sug‘urta qilish uchun 11,6 milliard AQSh dollarini taqdim etdi. Islomiy
moliyaviy inklyuzivlikni qoʻllab-quvvatlash uchun 1,6 million AQSh dollaridan
ortiq grantlar, jumladan Marokashda ishtirokchi banklarni nazorat qilish va tartibga
solish uchun axborot tizimini yaratish uchun 280 000 AQSh dollari miqdoridagi
grantlar ma’qullandi. Bundan tashqari, besh a’zo davlatda islom mikromoliya
bozorining texnik-iqtisodiy asoslarini ishlab chiqish uchun 270 000 AQSh dollari
miqdorida grant ajratildi. ITB oʻz aʼzolari mamlakatlarni qishloq xoʻjaligi,
sogʻliqni saqlash, davlat boshqaruvi va boshqa sohalardagi umumiy rivojlanish
muammolarini hal qilishda qoʻllab-quvvatlash maqsadida “Reverse Linkage”
loyihalari uchun 1,99 million AQSh dollari miqdorida grant ajratdi. Kelajakdagi
pandemiyalarga tayyorgarlik koʻrish va javob berish nuqtai nazaridan salohiyatni
kuchaytirish uchun ITB Senegalda COVID-19 vaktsinalari va oldini olish mumkin
boʻlgan kasalliklar uchun boshqa vaktsinalarni ishlab chiqarish uchun ishlab
chiqarish zavodini tashkil etishga qariyb 30 million AQSh dollari miqdorida
mablag‘ ajratdi.

17
 Amaliyot kunining 1.02.2024 dan 9.02.2024 kungacha doimgidek kerakli
ma’lumotlar berib oʻtishdi. Bu kunda Islom taraqqiyot banking oʻzining
stipendiyalari haqida ma’lumot oldik. Va bu kunda judayam qiziq boʻldi chunki
stipendiyalar hammaga birdek qiziq. Qaysi muddatda olishimiz mumkinligi haqida
va bu uchun talablari haqida aytib berishdi. Iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish
jamg‘armasi faoliyatini tashkil etish vazifalari koʻrib chiqildi. Joriy yilning yanvar
oyida xususiy investorlarni Jamg‘arma faoliyatida ishtirok etishga jalb qilish uchun
ITB “roud-shou” oʻtkazgani aytib oʻtildi. Tomonlar shu yilning ikkinchi choragida
jamg‘arma faoliyatini yoʻlga qoʻyish maqsadida tashkiliy va moliyaviy masalalarni
jadal hal qilish boʻyicha faol ish olib borishga sodiqligini bildirdi. ITB bilan
2023/2025-yillarga moʻljallangan yangi hamkorlik dasturini birgalikda ishlab
chiqish toʻg‘risida kelishuvga erishildi. Hamkorlikning ustuvor yoʻnalishlari
yuzasidan fikr almashildi, ular qatorida aholi bandligi va malakasini oshirish,
hududlar va qishloq joylarda xotin-qizlarning imkoniyatlarini kengaytirish, yoshlar
tadbirkorligini rivojlantirish va startaplarni qoʻllab-quvvatlash, suv ta’minoti
tizimlari, kanalizatsiya, kommunal va transport infratuzilmasini modernizatsiya
qilish kabi yoʻnalishlar belgilab olindi. ITB tomonidan Arab muvofiqlashtirish
guruhi bilan hamkorlikda yaratilgan SmartED yangi moliyalashtirish
mexanizmidan foydalangan holda ta’lim tizimini takomillashtirishning dolzarbligi
alohida ta’kidlandi. Ma’lumot uchun, SmartEd dasturi qiymati 500 million
dollardir.

18
 5 - rasm. ITB ishtirokidagi seminar.
Dastur “Ta’lim sohasida global hamkorlik” moliyaviy platformasi
tomonidan taqdim etilgan 100 million dollarlik grant moliyalashtirish paketini,
shuningdek, imtiyozli moliyalashtirish paketini oʻz ichiga oladi va ITBga a’zo
mamlakatlarda ta’lim loyihalarini qoʻllab-quvvatlashga qaratilgan. ITB rahbariyati,
shuningdek, savdoni moliyalashtirish hamda mamlakat tijorat banklari bilan
hamkorlik qilishning boshqa moliyaviy vositalarini ishga solib, Oʻzbekistonda
kichik biznes va tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlashni kengaytirish imkoniyatlarini
koʻrib chiqishga tayyorligini bildirdi. Odamlar zich, qishloq va chekka hududlarda
yashovchi aholi uchun ta’lim sifatini yuksaltirish maqsadida Oʻzbekiston
hududlaridagi 400 ta maktabni rekonstruksiya qilish dasturini amalga joriy etish
boʻyicha ITB tomonidan qoʻshimcha mablag‘ ajratishning istiqbollari muhokama
qilindi.
Oʻzbekiston tomoni ITBning alohida chegara oʻtish punktlari
imkoniyatlarini oshirish va samaradorligini yuksaltirishda texnik yordam
koʻrsatish hamda yoʻl harakati xavfsizligini boshqarish tizimini takomillashtirishga
qaratilgan tashabbusini qoʻllab-quvvatlashini bildirdi. Ushbu sohaning bugungi
holatini tahlil qilish hamda bu yoʻnalishda ilg‘or innovatsion ishlanmalar va
amaliyotlarni joriy qilish boʻyicha takliflar ishlab chiqish uchun Oʻzbekistonga
ekspertlar guruhini yuborish toʻg‘risida kelishuvga erishildi.

19
 Amaliyot kunining 1.02.2024 dan 9.02.2024 kungacha Islom taraqqiyot
bankining Oʻzbekistondagi vakolatxonasiga bordim va kerakli ma’lumotlarga ega
boʻldim. Aynan shu kuni koʻplab yig‘ilishlar boʻldi. Bizga ITB xodimlari
tomonidan yangiliklar haqida aytib berishdi. Toshkentdagi Xalqaro kongress
markazida Islom taraqqiyot banki (ITB) boshqaruvchilar kengashining yig‘ilishi
boʻlib oʻtdi. Yig‘ilish doirasidagi uchrashuvlarda a’zo mamlakatlardan 4100 nafar
ishtirokchi hamda 27 ta xalqaro va mintaqaviy hamkor tashkilotlar qatnashdi.
Yig‘ilishda uchta asosiy istiqbolli mavzu kambag‘allik kuchayib ketishiga qarshi
kurash hamda barqarorlik va farovonlikni oshirish va a’zo mamlakatlarda “yashil
iqtisodiy oʻsish”ga koʻmaklashish mavzulari koʻrib chiqildi. Elektron toʻlov
platformasi yaratildi. Raqamli platforma bank operatsiyalarining samaradorligini
oshirishi va ishbilarmonlik munosabatlarini amalga oshirishni soddalashtirishi
koʻzda tutilgan. ITB ishtirokida Iqtisodiy imkoniyatlarni kengaytirish jamg‘armasi
tuzildi. Boshlang‘ich kapitali 100 million dollarga teng boʻlgan jamg‘arma
mablag‘larining 35 mln dollari Oʻzbekiston hukumati, 20 mln dollari ITB va
qolgan 45 million dollari saudiyalik investorlar tomonidan moliyalashtiriladi.
Sinov bosqichi muvaffaqiyatli oʻtgandan soʻng boshlang‘ich fond miqdori asta-
sekin 500 million dollarga yetkazilishi rejalashtirilgan. Oʻzbekistonda onkologik
xizmatlarni rivojlantirish loyihasini qoʻllab-quvvatlash uchun 80 million dollar
qarz shartnomasi imzolandi.
Islom taraqqiyot banki tomonidan Oʻzbekistonda Islom banki va moliya
sohasining huquqiy asoslarini ishlab chiqishni qoʻllab-quvvatlash uchun texnik
yordam granti ajratiladi. Grant miqdori keyinchalik ma’lum boʻladi. Islom
taraqqiyot banki – Saudiya Arabistonining Jidda shahrida joylashgan, islomiy
moliyalashtirishga yoʻnaltirilgan koʻp tomonlama rivojlanishga qaratilgan moliya
instituti. Tashkilotda 57 ta aksioner a’zo davlatlar bor, ularning eng katta aksioneri
Saudiya Arabistoni hisoblanadi. Tashkilotga 1973-yilda Islom konferensiyasi
tashkiloti moliya vazirlari yig‘ilishida Saudiya Arabistoni qiroli tashabbusi bilan
asos solingan. ITBga a’zo boʻlishning asosiy sharti – boʻlajak a’zo mamlakat Islom
20
Hamkorlik Tashkilotiga a’zo boʻlib kirishi, Bank kapitaliga oʻz hissasini toʻlashi
va tashkilot qaror qilgan shartlarni qabul qilishga tayyor boʻlishi talab etiladi.
Tashkilot a’zo davlatlarning barqaror iqtisodiy rivojlanishi uchun savdo va
investitsiyalarga koʻmaklashuvchi muhim omil sifatida e’tirof etilib, xatarlarni
kamaytirish boʻyicha shariatga mos keladigan yechim va vositalar yordamida a’zo
davlatlar bilan boshqa mamlakatlar oʻrtasidagi savdo va investitsiya aloqalarini
rivojlantirishga koʻmaklashadi. Xususiy sektor loyihalarini moliyalashtirish,
raqobat va tadbirkorlikni rag‘batlantirish, hukumatlar va xususiy kompaniyalarga
maslahat xizmatlari koʻrsatish va davlatlararo investitsiyalarni rag‘batlantirish
orqali unga a’zo davlatlarning iqtisodiy rivojlanishini qoʻllab-quvvatlash
maqsadida tashkil etilgan.
XSRIK qoʻshma yoki jamoaviy moliyalashtirishni yoʻlga qoʻyish uchun
hamkorlik va sheriklik munosabatlarini oʻrnatadi va mustahkamlaydi. Shuningdek,
moliyalashtirishni yanada samarali va keng qamrovli qilish uchun moliyaviy
texnologiyalarni ishlab chiqadi. Korporatsiya a’zo davlatlardagi tashkilotlarga
savdoni moliyalashtirish xizmatlaridan foydalanish samaradorligini oshirishga
koʻmaklashadi hamda ularning jahon bozorida muvaffaqiyatli raqobatlashishiga
imkon beradigan salohiyatni oshirish vositalari bilan ta’minlaydi. Islom taraqqiyot
banki guruhi biznes-forumi ITB guruhining manfaatdor tashkilotlari, xususiy
sektor korxonalari va ITB guruhiga a’zo mamlakatlardagi tegishli muassasalar
oʻrtasida aloqa va muvofiqlashtirishga xizmat qiladigan oʻziga xos koʻprikdir.
Tashkilotning asosiy maqsadi – istiqbolli investitsiya imkoniyatlari doirasida
sheriklik qilishga intilgan yetakchi korxonalar uchun samarali muloqot, hamkorlik
va inklyuziv sheriklik uchun yagona platformani yaratish ekanligi aytildi.

21
 Amaliyot kunining 12.02.2024 dan 16.02.2024 kungacha yangiliklarni
oʻrganish topshirilgan edi, shuning uchun ham yangiliklarni saytdan topib ularni
oʻrganib chiqdim deb ayta olaman. Keyin esa ustoz bundan savol-javob qildi. 18-
avgust kuni Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Saudiya
Arabistoniga davlat tashrifi doirasida Islom taraqqiyot banki (ITB) prezidenti
Muhammad bin Sulaymon Al-Jassirni qabul qildi. Davlatimiz rahbari ITB
prezidentini Toshkent shahrida Bank Boshqaruvchilar kengashining 46-yillik
yig‘ilishi muvaffaqiyatli oʻtkazilgani bilan yana bir bor tabrikladi. Prezidentimiz
ITB bilan sheriklik jadal rivojlanib borayotganini mamnuniyat bilan ta’kidlab,
Bankning Oʻzbekistondagi keng koʻlamli islohotlar dasturini amalga oshirishdagi
trategik rolini alohida qayd etdi. Bugungi kunda ITB bilan birgalikda uy-joy
kommunal infratuzilmani modernizatsiya qilish, qishloqlarni, sog‘liqni saqlash,
ta’lim, suv xoʻjaligi, tadbirkorlik va boshqa sohalarni rivojlantirish boʻyicha
umumiy qiymati 1,2 milliard dollarlik loyihalar amalga oshirilmoqda. Muzokaralar
chog‘ida hamkorlikni yanada kengaytirish masalalari muhokama qilindi. Joriy yil
yakunigacha Bank tomonidan 1,6 milliard dollarlik oʻta muhim loyiha va
dasturlarni moliyalashtirishni ma’qullash nazarda tutilgan alohida dastur qabul
qilindi.

6- rasm. Islom taraqqiyot banki.

22
 Amaliyot kunining 3.02.2024 kunida Islom taraqqiyot banki asosiy
funksiyasi uni qaysi mamlakatlarda mavjud ekanlig va shu kabi boshqa
ma’lumotlar berib oʻtildi. Bugungi kunda Oʻzbekistonda islom moliyasiga qiziqish
tobora ortib bormoqda. Oʻzbekiston Markaziy Osiyoning 35 million ortiq aholiga
ega muhim davlati, aholisining 93 foiz qismi musulmonlardir. U nafaqat gaz, neft
va boshqa tabiiy resurslarga boy, balki azaldan ham ilm va islom dinining
markazlaridan biri boʻlib kelgan. Dastlab, 2004-yillarda Oʻzbekiston ITB
va xususiy sektorni rivojlantirish islom korporatsiyasiga (ICD) a’zoligi orqali
islom moliyasini tan olish yoʻlida muhim qadamlar qoʻydi. Bu institutlar va
hukumat oʻrtasidagi barqaror aloqalar islomiy moliyaga ushbu bozorga kirish
nuqtasini qoʻlga kiritish imkonini berdi. Islom moliyasi sohasidagi ekspert Alijon
Ravshanov (Oʻzbekiston xalqaro islom akademiyasining sobiq oʻqituvchisi) eng
koʻp beriladigan savollarga javob berdi. Islom iqtisodiyotining mohiyati ma’naviy
mas’ul bozor iqtisodiyoti tizimini yaratishdan iborat. Uning oʻziga xos jihatlaridan
biri shaxsning va jamiyatning maishatini emas, balki haqiqiy ehtiyojlarini
qondirishdir. Islom iqtisodiyoti modeli boyliklarning jamiyat ichida adolatli
taqsimlanishiga alohida e’tibor qaratadi, busiz ijtimoiy barkamollik (uyg‘unlik) va
iqtisodiy oʻsishni ta’minlash mumkin emas, deb hisoblaydi. Islom iqtisodiyotining
asosiy qadriyatlariga quyidagilarni kiritish mumkin: Islom moliyasi tizimi —
bu pul mablag‘laridan foydalanish va taqsimlash jarayonida Islom huquqi
qoidalariga mos keluvchi iqtisodiy munosabatlarni oʻz ichiga oladigan Islom
ekotizimining bir qismidir. Masalan, Islom dinida qarz berish yoki olish evaziga
foyda koʻrish taqiqlangan, barcha moliyaviy jarayonlar esa haqiqiy iqtisodiy
faoliyatga asoslangan boʻlishi kerak. Odamga zarar yetkazishi mumkin boʻlgan
sohalarni moliyalashtirishga ruxsat berilmaydi masalan, qimor oʻyinlari, alkogol,
tamaki mahsulotlari va boshqalar.
Hozirda iqtisodiy oʻsishning yangi yoʻnalishlarini izlab, ham musulmon,
ham musulmon boʻlmagan koʻplab davlatlar iqtisodiy diversifikatsiya uchun Islom
iqtisodiyotiga jiddiy e’tibor qaratmoqda. Masalan, barcha sektorlarda innovatsion
mahsulot va xizmatlar yaratuvchi dunyoning yetakchi brendlari ham Islom
23
iqtisodiyotiga qiziqish bildirmoqda. Islom banklari loyihalarni moliyalashtirishdan
foyda olishadi. Omonatchilari faqatgina dividendlarga e’tibor qaratgan holda, oʻz
mablag‘lari nimalarga investitsiya qilinishini bilmaydigan an’anaviy banklardan
farqli ravishda, Islom banklarida omonatchi pul mablag‘larining kelgusidagi
harakatini koʻrishi mumkin, bunda mablag‘ biznesga investitsiya qilinadi hamda
foydasi bank va omonatchi oʻrtasida boʻlinadi. Moliyalashtirishning islomiy
modellarining qoidalaridan biri bu risklarni taqsimlashdir. Biznesda foyda
koʻrilmaganda bank ham, mijoz ham daromad olmaydi. Lekin agar foyda boʻlsa,
u omonatchi oʻrtasida sarmoyaga mutanosib ravishda taqsimlanadi. Islom
moliyasini oson tushunib olishingizga yordam beradigan bir nechta atamalar
mavjud. Savdo-sanoat palatasining oʻtkazgan tatqiqot natijalari shuni koʻrsatdiki,
soʻrovda qatnashgan biznes vakillarining 38 foizi va jismoniy shaxslarning 56 foizi
an’anaviy banklardan diniy e’tiqodlari sababli kredit olishmaydi. Shu tariqa, Islom
qoidalariga rioya qiladigan moliya tashkilotlariga talab paydo boʻlmoqda.
Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligining baholashiga koʻra, Islom moliyasini
joriy etish budjetga qoʻshimcha 100 mln dollar foyda keltiradi. Shu bilan bir
qatorda, ITB mamlakat iqtisodiyotiga faol ravishda sarmoya kiritib bormoqda.
Oʻzbekiston aholisi uchun ushbu sohaning yanada tezroq rivojlanishi va Islom
banklarining paydo boʻlishiga huquqiy-me’yoriy asosning yetishmasligi, soliq
va boshqaruv infratuzilmasining yoʻqligi, shuningdek, aholi orasida ayniqsa
Islomiy moliyalashtirishga aloqador moliyaviy savodxonlikning pastligi xalaqit
bermoqda.
Afsuski, Global Islamic Fintech`ning 2022 yil uchun yillik hisobotida
islomiy Fintech kompaniyalarning 375 talik roʻyxatida Oʻzbekistondan faqatgina
bitta tashkilot roʻyxatga olingan ekanlig haqida aytib oʻtishdi.

24
 Amaliyot kunining 12.02.2024 dan 16.02.2024 kungacha amaliyot uchun
Islom taraqqiyot bankining Oʻzbekistondagi vakilligiga bordim. Keyingi
vaqtlardagi holat faqat amaliy holat bilan bog‘liq. Ya’ni bu kunda kompyuterda
kerakli funksiyalarni bajarib oʻtdim deb ayta olaman. Kerakli ma’lumotlar esa
ma’lumki sharqning oʻz an'anaviy huquqiy, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy-moliyaviy,
hamda ta’lim tizimlari asosan G‘arb mamlakatlarida paydo boʻlgan muqobil
tizimlarga almashtirildi. Bu davrda mustamlakaga aylantirilgan musulmon
davlatlarining (ya’ni aholisining aksariyati musulmonlardan iborat boʻlgan
mamlakatlar) bir qanchasida islom qonunchiligidan faqatgina nikoh va janoza kabi
marosimlar saqlanib qoldi desak, katta xato boʻlmasa kerak. Shu ma’noda, tabiiyki,
yaqindagina (XX asrning oʻrtalarida) mustaqillikka erishgan musulmon davlatlari
va mintaqalarining huquqshunoslik maktablari bir necha asr davomida yig‘ilib
qolgan murakkab va jiddiy masalalarni, hamda zamonaviy dolzarb muammolarni
hal qilishga tayyor emasligi ma’lum boʻldi. Buning sababi esa, bir necha asrlik
mustamlakachilik davrida ijtihodning mumiyodek qotib qolib, dolzarb
muammolarni hal qiluvchi tizimdan huquqshunos olimlarning tor davrasidagina
oʻrganiladigan nazariy masalalar majmuasiga aylanib qolgani boʻldi va bu,
shubhasiz islom huquqshunosligining eng katta fojialaridan biri boʻldi, deyish
mumkin. Bu holatda islom ilmiy tafakkurini biroz boʻlsa ham qoʻzg‘atish kuchiga
ega boʻlgan narsa – nafaqat islom fiqhini yaxshi bilgan, balki musulmon olami
uchun turg‘unlik davri boʻlgan mustamlakachilik paytida jahonda yuz bergan
ulkan ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy oʻzgarishlarni chuqur anglab yetgan shaxslar
tomonidan amaliyotga tatbiq qilinishi mumkin boʻlgan haqiqiy jonli mavzuni
yuzaga chiqarish edi. Ikkinchi jahon urushining tugashi bilan islom olamida
parokandanlik yakun topishiga umid paydo boʻldi. Aynan shu davrda musulmon
davlatlari oʻz mustaqilligi va oʻz taqdirini oʻzi belgilash uchun kurash boshladi va
huddi shu davrda islom iqtisodiyoti ilmiy nazariyasi va tamoyillari yaratila
boshlandi. Oʻtgan asrning 50-yillaridan boshlab to hozirgi kungacha boʻlgan bu
davrni 3ta alohida bosqichga va boshlanishi muqarrar boʻlgan 4-bosqichga ajratish
25
mumkin. Mustamlakachilikdan endigina xalos boʻlgan musulmon davlatlar oʻz
diniy-madaniy meroslaridan kelib chiqqan holda keyingi taraqqiyot bosqichlari
qanday boʻlishi lozimligini aniqlashtirayotgan bir paytda iqtisodiyot - moliya
tizimini koʻrib chiqish va rivojlantirish masalasi jiddiy ravishda kun tartibida
paydo boʻldi. Ilmiy izlanishlar va foizsiz ish yuritadigan moliya muassasalari
tashkil etish borasidagi dastlabki urinishlar oʻtgan asrning 50-60-yillarida
Hindiston, Pokiston va Misrda boʻlgan birinchi islom banki deb atashsa ham
mazkur bank ta’sischilarining oʻzlari siyosiy sabablarga koʻra islom banki degan
nomga da’vogarlik qilishmagan). Shunday qilib, 1975-yilda tashkil etilgan “Dubay
islom banki” va “Islom taraqqiyot banki” birinchi islom banklari sifatida tanildi.
Keyinchalik, Fors koʻrfazi mamlakatlarida, Sudan va Misrda bir qancha islom
banklari paydo boʻldi. Bu masalada 1972-yilda Saudiya Arabistoni
podshohligining Jidda shahrida boʻlib oʻtgan Islom hamkorlik tashkilotining 3-
konferensiyasi muhim ahamiyatga ega boʻldi. Islom hamkorlik tashkilotiga a’zo va
kuzatuvchi davlatlar. Tadbir qatnashchilari pul-moliya tizimini islom dinining
huquqiy, axloqiy, ma’naviy va boshqa tamoyillariga mos kelishi jihatidan isloh
qilishning batafsil rejasini ishlab chiqishdi. Bunday tizim islom qonunchiligi
me’yorlariga mos kelishi hamda zamonaviy sharoitda yashovchan boʻlishi lozim
edi. Fors koʻrfazi mamlakatlaridan farqli oʻlaroq, bu davlat 1983-yildayoq islom
bank tizimining faoliyat koʻrsatishi va rivojlanishiga qaratilgan alohida qonun
qabul qildi va ishga jiddiy kirishdi. Sekin-asta Malayziya moliya sohasida islom
ilmiy g‘oyasi markazlaridan biriga ham aylandi. Bunga Islom moliyasi xalqaro
ta’lim markazi va Islom moliyasi sohasidagi shariat tadqiqotlari xalqaro
akademiyasi yorqin misol boʻla oladi. Malayziya sarmoya bozori esa Osiyo
miqyosida eng ilg‘orlaridan biri hisoblanadi. Malayziyaning “sukuk” islom
qimmatli qog‘ozlarini (obligatsiyalari) birinchi boʻlib moliya bozoriga chiqarishi
ham e’tiborga molik. Shunday qilib, 90-yillarning boshlarida islom moliyasi sohasi
“tajriba maydoni”dan jahon moliya bozoriga e’tiborga loyiq, ammo hozircha juda
yosh ishtirokchi sifatida chiqdi. Tabiiyki, bu bir qator muhim va qulay omillar
sababli vujudga keldi.
26
 Amaliyot kunining 12.02.2024 dan 16.02.2024 kungacha juda debat
suhbatlari boʻlib oʻtdi. Biz qiziqqan savollarga javob oldim. Ustozimiz bilan ham
qiziqarli suhbatlar boʻlib oʻtdi. Bu kunda muzoraba haqida bilib oldik. Muzoraba
bitimi doirasidagi aktivlar sarmoyador (Rabb ul-mol)ga tegishli, tadbirkor/Muzorib
esa operatsion faoliyat doirasida olinadigan foydada ulushga ega xolos. Demak,
qoidaga koʼra, muzoraba balansidagi barcha mulklar Rabb ul-molga tegishli
(muzoribning koʼrilgan foydadagi ulushidan tashqari). Shu oʼrinda bir savol
tug‘iladi. Rabb ul-mol investitsiyalari miqdori va biznesning sotish bahosi
oʼrtasidagi farq, agar u kompaniya brendining qiymati, biznes mahsulotlari yoki
xizmatlari tufayli (yaʼni shu qilingan ishlar sababli), obro‘si tufayli yuzaga kelgan
bo‘lsa ham shunday bo‘lishi kerakmi, yaʼni qilingan ishlar bo‘yicha manfaatni
asosan sarmoyador koʼrishi kerakmi? Bizning fikrimizcha, biznes boshida qiymati
nolga teng boʼlgan boʼlsa va Muzoribning bir necha yillik mehnati tufayli brend
shakllangan boʼlsa, u holda brendning “moddiylashgan” qiymatidan Muzorib ham
ulushga ega boʼlishi kerak. Zero, bu shunchaki sarmoya kiritish natijasida paydo
boʼlgan mahsulot emas. U biznesning “hayoti” davomida shakllantirilgan va
rivojlantirilgan, buning uchun esa ham kapital, ham tadbirkorlik tajribasi talab
etiladi.

7-rasm. Amaliyot davomida.

27
 Brend “aktiv” sifatida anʼanaviy aktivlarga o‘xshamaydi. U nomoddiy
bo‘lib, u aniq investorga tegishli bo‘lgan oddiy aktiv emas. Binobarin, brend
sarmoyador mablag‘lari hisobiga yaratilgan boshqa moddiy aktivlardan, xususan,
sarmoyador taqdim qilgan aylanma mablag‘lar, sotib olingan ishlab chiqarish
vositalari, ombordagi xom-ashyolardan farq qiladi, bu esa brend va investor
o‘rtasidagi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liqlikni sezilarli darajada kamaytiradi. Shuning
uchun, brend faqat investorga tegishli degan daʼvo ham sezilarli darajada
zaiflashadi. Brendning qiymati ikkala tomonning hissasi tufayli oʼsib boradi.
Brend – bu ham kapital, ham tadbirkorlik tajribasi tufayli shakllangan “dinamik
ravishda rivojlanuvchi” aktivning bir turi. Shu sababli, brendga har ikki tomon
birgalikda egalik qilishi mantiqan toʼgʼri va adolatli deyish mumkin. Bu yerda biz
brendga adolatli yondashuv qanday bo‘lishi kerakligini bayon qilishga harakat
qildik. Rabb ul-mol va muzoriblar har bir tomonning brendning yaratilishi va
rivojlanishidagi hissasini xolis baholashlari va adolatli bo‘lishlari kerak. Brendning
moliyaviy manfaatlaridan birgalikda baham koʼrishimiz kerakligi aytib oʻtildi.

28
 Xulosa
Malakaviy amaliyot, odamlarga istalgan mavzuni, masalan, kitoblar, darslar,
maqolalar yoki boshqa ma’lumotlarni o‘rganish imkoniyatini va matnlarni tahlil
qilish, ana fikrlarni aniqlash va tarjima qilishga yordam beradi. Malakaviy
amaliyot, tekstlarni boshqa tilga, misol uchun ingliz tilidan o‘zbek tiliga,
almashtirishga imkoniyat yaratadi. Ushbu bir oylik muddatda men Islom
taraqqiyot bankining O‘zbekistondagi vakilligida amaliyotni o‘tash maqsadida
bordim va juda ko‘p narsalarni, jumladan, o‘rganilgan nazariy bilimlarning bir
vaqtning o‘zida amaliyot bilan bog‘lay bilish kerakligini o‘rgandim. Undan tashqari
men o‘qishni bitirib O‘zbekistondagi qaysi tashkilotlarda davom ettirishimiz
mumkinligi haqida ham tasavvurga ega bo‘ldim. Tashriflar davomida o‘z
sohasining mutaxassislari bilan uchrashib, ulardan qiziqtirgan savollarimizga
javoblar oldim. Umuman olganda o‘tkazilgan amaliyot davri davomida menda
katta qiziqish uyg‘otdi hamda o‘z sohamizda yetuk mutaxassis bo‘lishimizda
ruhlantiruvchi bir omil bo‘ldi deb aytish mumkin. Sababi shu amaliyot orqali biz
egallamoqchi bo‘lgan soha qanchalik muhimligi, unga bo‘lgan xalq ehtiyoji, uning
dolzarbligi haqida ko‘p ma’lumotlarga ega bo‘ldik hamda tushunchalar hosil
qildim. Bu esa bizni o‘qishga bo‘lgan rag‘batimni kuchaytirishi shubhasiz. Undan
tashqari soha mutaxassislari bilan bo‘lgan muloqot davomida bizning
dunyoqarashimiz kengaydi, ko‘proq narsa ma’lumotlara ega bo‘ldim.

29
 Foydalanilga resurslar roʻyxati
1. https://islommoliyasi.uz/uz/muzoraba-va-brend/
2. https://www.isdb.org/
3. https://www.isdb.org/scholarships
4. https://isdbinstitute.org/
5. https://islommoliyasi.uz/uz/xizmatlar-muzorabasi/

30