Jak wyznaczyć przedziały monotoniczności funkcji?

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film samouczek
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Jak wyznaczyć przedziały monotoniczności funkcji?

Źródło: Bartosz Kwitkowski, dostępny w internecie: h ps://unsplash.com/.

Jednym z najważniejszych dzieł naukowych w historii nauki jest książka Izaaka Newtona
Matematyczne zasady filozofii przyrody. W swoim słynnym dziele Newton przedstawił
nowe narzędzie matematyczne służące m.in. do opisu praw fizyki i astronomii. Te
nowatorskie metody, znane dziś jako rachunek różniczkowy, są szeroko wykorzystywane
w różnych gałęziach nauki.

Badanie własności pochodnej funkcji jest pomocne między innymi w określaniu

monotoniczności tej funkcji czy ustalaniu jej wartości największej lub najmniejszej. W tym
materiale skupimy się na badaniu monotoniczności różnych funkcji.

Twoje cele

Poznasz warunki wystarczające monotoniczności funkcji.

Nauczysz się jak wyznaczyć przedziały monotoniczności funkcji.
Przeczytaj

Twierdzenie: warunki wystarczające monotoniczności funkcji

Niech U oznacza dowolny przedział. Jeżeli dla każdego x U funkcja różniczkowalna f

∈

spełnia warunek:

1.f x
'( f jest stała na U ;
) = 0, to

2. f x
'( , to f jest rosnąca na U ;
) > 0

3. f x ⩾
'( , to f jest niemalejąca na U ;
) 0

4. f x
'( , to f jest malejąca na U ;
) < 0

5. f x ⩽
'( , to f jest nierosnąca na U .
) 0

Zauważmy, że jeżeli f x ⩾ dla każdego x U , przy czym równość f x

'( ) 0 ∈ '( ) = 0 zachodzi
tylko dla skończonej liczby punktów tego przedziału, to funkcja jest rosnąca na U . Podobnie
mamy dla funkcji malejącej.

Wniosek

Jeśli funkcjaf jest rosnąca (malejąca) w przedziale a b ( , ) i jest ciągła w przedziale ⟨ a b⟩, to
,

jest rosnąca (malejąca) w przedziale ⟨a b⟩. ,

Przykład 1

Wyznaczymy przedziały otwarte monotoniczności funkcji fx ( ) = x

3
−3 x.
Rozwiązanie

f jest zbiór Df R.
Dziedziną funkcji =

Obliczymy pochodną funkcji f .

Mamy f x x , Df Df .
'( ) = 3
2
−3 ' =

Aby wyznaczyć przedziały monotoniczności sprawdzamy, kiedy pochodna funkcji jest f

dodatnia, a kiedy ujemna (badamy “znak” pochodnej). W tym celu rozwiązujemy kolejno
nierówności:

f x
'( ) > 0, czyli x 2
− 1 > 0.

Rozwiązaniem tej nierówności jest zbiór x ∈ (−∞, −1) ∪ (1, ∞).

Następnie mamy f x '
( ) < 0, czyli x 2
− 1 < 0.

Rozwiązaniem tej nierówności jest zbiór x ∈ (−1, 1).

f
Stąd funkcja rośnie w przedziałach otwartych (−∞, −1), (1, ∞), a maleje w przedziale
otwartym (−1, 1).

Przykład 2

Zbadamy monotoniczność funkcji

{x x x x x ( ⟨ π ⟩ ⟩
−1

fx
2
+ dla ∈ ,0
.
2
( ) =
sin dla ∈ 0,
2

Rozwiązanie

Dziedziną funkcji f jest zbiór Df = ⟨ −1

2
,
π ⟩.
2

Funkcja jest przedziałami rosnąca.

W przedziale ⟨ −1
2
, 0⟩ pochodna funkcji f x '( ) = 2 x +1 ⩾ 0, więc funkcja jest rosnąca
w tym przedziale.

W przedziale (0, π ⟩ pochodna funkcji cos x ⩾ 0, więc funkcja jest również rosnąca
2

w tym przedziale.

Przykład 3

Wyznaczymy przedziały monotoniczności funkcji fx ( ) =

x
2
x
−1
.

Rozwiązanie

Dziedziną funkcji f jest zbiór Df = (−∞, −1) ∪ (−1, 1) ∪ (1, ∞).

Zbadamy teraz „znak” pochodnej funkcji . f

Mamy:

f x − ( x 2
+1 )
, Df Df .
'( ) =
x
( 2
−1)
2
' =

Funkcja f jest malejąca w każdym z przedziałów dziedziny, bo

− ( x
2
+1 )
x
(
2
−1)
2 < 0

dla | x| ≠ 1. (Wyrażenie w mianowniku jest zawsze dodatnie dla | x

| ≠ 1, a wyrażenie
w liczniku zawsze ujemne, zatem cały ułamek przyjmuje tylko wartości ujemne).
 Przykład 4

Wykażemy, że funkcja fx
( ) =
x
2

x
−2
−2
x−3
jest rosnąca w każdym z przedziałów należących
do dziedziny.

Rozwiązanie

Dziedziną funkcji f jest zbiór Df R = ∖ {2}.

Obliczamy pochodną funkcji

f x '
( ) =
x2

( x
−4

−2)
x
+7
2
, Df Df .
' =

Zauważmy, że wyrażenie w liczniku przyjmuje wartości dodatnie w całej dziedzinie

(ramiona paraboli skierowane ku górze, brak miejsc zerowych: = −12 < 0). Zatem Δ
pochodna funkcji jest w każdym z przedziałów należących do dziedziny dodatnia. Stąd
f
funkcja jest rosnąca w każdym z przedziałów należących do dziedziny, czyli w każdym
z przedziałów (−∞, 2), (2, ∞).

Przykład 5

Wyznaczymy maksymalne przedziały monotoniczności funkcji fx

( ) =
x
x
2

−1
.

Rozwiązanie

Dziedziną funkcji f jest zbiór Df R = ∖ {1}.

Obliczymy pochodną funkcji:

f '
=
x x ,D
(x
2

f
−1)
−2
2
' = Df .
Zauważmy, że wyrażenie w mianowniku przyjmuje wartości dodatnie w całej dziedzinie.
Zbadamy “znak” wyrażenia w liczniku. Rozwiązujemy kolejno nierówności:

x 2
x ⩾ , x x ⩾ , stąd x
−2 0 ( ⟩ − 2) 0 ∈ (−∞, 0 ∪ ⟨2, ∞),

x 2
x ⩽ , x x ⩽ , stąd x ⟨
−2 0 ( − 2) 0 ∈ 0, 1) ∪ (1, 2⟩.

Zatem funkcja f jest rosnąca w przedziałach (−∞, 0⟩, ⟨2, ∞) oraz malejąca
w przedziałach ⟨0, 1), (1, 2⟩.

Słownik
funkcja ciągła w przedziale domkniętym
funkcję f nazywamy ciągłą w przedziale domkniętym ⟨a, b⟩, jeżeli jest ciągła w każdym
punkcie tego przedziału, tj. dla każdego punktu x0 ∈ ⟨a, b⟩ istnieje granica lim f (x)
x→x0
oraz lim f (x) = f (x0 )
x→x0
Film samouczek

Polecenie 1

Zapoznaj się z filmem samouczkiem, a następnie wykonaj polecenia zamieszczone pod nim.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DNDcPXJga

Film nawiązujący do treści lekcji dotyczący wyznaczania przedziałów monotoniczności

funkcji.

Polecenie 2
Na podstawie informacji zawartych w filmie zaznacz prawidłową odpowiedź:

Zdanie Tak Nie

Jeżeli f ' (x) > 0 dla wszystkich lub prawie wszystkich
 
x ∈ (a, b), to funkcja f jest w tym przedziale malejąca.
Sformułowanie "dla prawie wszystkich" oznacza dla
 
wszystkich poza skończenie wieloma.
Jeżeli f ' (x) < 0 dla wszystkich lub prawie wszystkich
 
x ∈ (a, b), to funkcja f jest w tym przedziale rosnąca.
Jeśli funkcja f w pewnym przedziale (a, b) jest malejąca
⩽
i ma pochodną, to f ' (x) 0 dla każdego x ∈ (a, b).
 

Polecenie 3

Wyznacz maksymalne przedziały monotoniczności funkcji f (x) = x

3
+9 x
2
+ 15 x − 11.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Do każdego stwierdzenia przyporządkuj prawidłowe uzasadnienie.

Funkcja fx
( ) = 2021 x2021
+ 15 x 15
+4 x x
3
+ −2 jest rosnąca w zbiorze ℝ., Funkcja
fx
( ) = 1− x x +
2
−2 x
jest malejąca w zbiorze ℝ., Funkcja ( ) = 20212021 − √2021 jest
3
fx
f
stała w zbiorze ℝ., Dziedziną funkcji jest zbiór Df=ℝ∖2021. Obliczymy pochodną funkcji:
f x
'( ) = (2021) x 2020
+ (15) x14
+ 12 x
2
+ 1, Df Df . Pochodna f x
przyjmuje wartość = '( )

f
'

tylko dodatnie w zbiorze ℝ∖2021, zatem funkcja jest rosnąca w zbiorze ℝ., Dziedziną funkcji
jest zbiór Df=ℝ. Obliczymy pochodną funkcji: f x
Df Df . Pochodna
'
( ) = −6 x
2
x
+2 − 1, =

f x przyjmuje wartości tyko nieujemne (ramiona paraboli skierowane w dół, Δ

'

'
( ) ) = −20 < 0

w zbiorze ℝ, zatem funkcja jest malejąca w zbiorze ℝ., Dziedziną funkcji f jest zbiór Df=ℝ.
Obliczymy pochodną funkcji: f x , Df Df . Pochodna f x przyjmuje wartość stałą
'( ) = 0 ' = '( )

w zbiorze ℝ, zatem funkcja jest stała w zbiorze ℝ.

Zdanie Uzasadnienie

Funkcja
fx
( ) = 2021 x2021
+ 15 x 15
+4 x x 3
+ −2

jest rosnąca w zbiorze ℝ.

Funkcja
fx
( ) = 1− x x
+
2
−2 x
3

jest malejąca w zbiorze ℝ.

Funkcja
fx
( ) = 2021
2021
− √ 2021

jest stała w zbiorze ℝ.

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz tak lub nie, w zależności od tego, czy podane stwierdzenie jest prawdziwe lub
fałszywe. Pamiętaj, że (ln(x))' = x1 , x > 0 oraz (sin x)' = cos x.

Zdanie Tak Nie

Pochodna funkcji f (x) = 21 x2 + ln(x) jest dodatnia
w przedziale (−∞, 0⟩, zatem funkcja ta jest rosnąca  
w tym przedziale.
Funkcja f (x) =
1
x4 + 1
x3 + 1
x2 + x + 1 jest rosnąca
 
4 3 2

w przedziale ⟨−1, ∞).

1−x
Funkcja f (x) = x+1 jest malejąca w przedziale (−1, ∞).  
Funkcja f (x) = 2 x + sin x jest stała w przedziale ⟨0, 2π⟩.  

Ćwiczenie 3 輸

Uzupełnij podany tekst przeciągając w odpowiednie miejsca właściwy wyraz.

Aby wyznaczyć maksymalne przedziały monotoniczności funkcji należy określić jej ,

a następnie wyznaczyć funkcji. W kolejnym kroku badamy “znak” pochodnej, tzn.
wyznaczamy , w których pochodna jest ujemna i . Jeśli pochodna funkcji
w danym przedziale przyjmuje wartości dodatnie, to jest w tym przedziale . Jeśli
pochodna funkcji jest w danym przedziale , to jest w tym przedziale malejąca.

stała rosnąca ujemna malejąca dodatnia pochodną dodatnia

dziedzinę miejsca zerowe monotoniczna ujemna zbiór wartości przedziały

rosnąca
 Ćwiczenie 4 醙

f (x) = 3x10 + 5x6 + 2021, Df=ℝ, g(x) = 3x10 − 5x6 + 2021, Dg=ℝ, h(x) = x
x2 +3 , Dh=ℝ,
i(x) = x2x−3 , Di=ℝ∖-3,3, f '(x) = 30x3 (x4 + 1), f '(x) = 30x3 (x2 + 1),
3+x2 x2 −3
g'(x) = 30x3 (x4 − 1), g'(x) = 30x5 (x2 − 1), h'(x) = , h'(x) = ,
(x2 −3)2 (x+3)2
2 2
−(3+x) −(3+x ) −(3−x )
i'(x) = (x2 −3)2
, i'(x) = (x2 −1)2
, i'(x) = (x2 +3)2
, rosnąca w
"("−∞, −1"⟩" ∪ "⟨"1, ∞")", malejąca w "("−∞, −√3"⟩" ∪ "⟨"√3, ∞")", malejąca w
(−∞, −√3), (−√3, √3), rosnąca w (−∞, −√3) ∪ (−√3, √3) ∪ (√3, ∞), malejąca
w "⟨"0, ∞")", malejąca w "("−∞, −1"⟩", "⟨"1, ∞")"

Funkcja Pochodna funkcji Monotoniczność rosnąca

Monotoniczność malejąca

f (x) = 3x10 + 5x6 + 2021

, Df=ℝ

g(x) = 3x10 − 5x6 + 2021

, Dg=ℝ

x
h(x) = x2 +3 , Dh=ℝ

x
i(x) = x2 −3 , Di=ℝ∖-3,3

Ćwiczenie 5 醙

Pewna funkcja f (x) jest różniczkowalna dla każdego x ∈ (0, 4), a jej pochodna jest równa
30x
f ' (x) = √4x−x2
. Wyznacz maksymalne przedziały, w których ta funkcja jest rosnąca.
Ćwiczenie 6 醙

Wyznacz przedziały monotoniczności funkcji f (x) = x −3 x+4

2

x−3 .

Ćwiczenie 7 難

Zbadaj monotoniczność funkcji

f (x) = {xx −dla1 dla

x ∈ ⟨0, 1⟩ .
x ∈ (1, 2⟩

Czy funkcja jest rosnąca w całej swojej dziedzinie?

Ćwiczenie 8 難

Wykaż, że funkcja

f (x) = {2−1dladlax x∈ ∈(2,⟨0,4⟩1⟩

nie jest funkcją stałą na zbiorze U = ⟨0, 1⟩ ∪ (2, 4⟩.

Dla nauczyciela

Autor: Agnieszka Niemczynowicz

Przedmiot: Matematyka

Temat: Jak wyznaczyć przedziały monotoniczności funkcji?

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony.

Podstawa programowa:

XIII. Optymalizacja i rachunek różniczkowy.

Zakres rozszerzony. Uczeń spełnia wymagania określone dla zakresu podstawowego,

a ponadto:

3. stosuje definicję pochodnej funkcji, podaje interpretację geometryczną i fizyczną

pochodnej;
4. oblicza pochodną funkcji potęgowej o wykładniku rzeczywistym oraz oblicza
pochodną, korzystając z twierdzeń o pochodnej sumy, różnicy, iloczynu, ilorazu
i funkcji złożonej;
5. stosuje pochodną do badania monotoniczności funkcji.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne;
kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych, technologii i inżynierii.

Cele operacyjne:

Uczeń:

zna pojęcie pochodnej funkcji w punkcie;

zna pojęcie stycznej do wykresu funkcji;
zna pojęcie monotoniczności funkcji;
wykorzystuje podstawowe twierdzenia rachunku różniczkowego do obliczania
pochodnej funkcji;
interpretuje współczynnik kierunkowy prostej;
 wyznacza przedziały monotoniczności funkcji stosując narzędzia rachunku
różniczkowego.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

dyskusja
liga zadaniowa
metoda tekstu przewodniego

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e–materiale;
tablica interaktywna/tablica;
pisaki/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Prowadzący wyświetla na tablicy interaktywnej zawartość sekcji „Wprowadzenie”

i omawia cele do osiągnięcia w trakcie lekcji o temacie: “Jak wyznaczyć przedziały
monotoniczności funkcji?”.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel dzieli uczniów na 3‐4 osobowe grupy. Uczniowie w grupach zapoznają się
z informacjami z działu „Przeczytaj”. Analizują przedstawione przykłady i notują
pytania. Następnie przedstawiają pytania na forum klasy. Odpowiadają na nie
uczniowie z innych grup. Nauczyciel wyjaśnia ewentualne wątpliwości.
2. Uczniowie indywidualnie analizują materiał przedstawiony w sekcji “Film samouczek”.
Nauczyciel wyjaśnia ewentualne wątpliwości, które pojawiły się po zapoznaniu się
z materiałem.
3. Uczniowie wykonują wspólnie Polecenia 1‐2 z sekcji „ Film samouczek”. Następnie
nauczyciel omawia je wraz z uczniami wyjaśniając ewentualne wątpliwości.
 4. Nauczyciel dzieli klasę na grupy. Uczniowie rozwiązują zadania 1‐5 z sekcji „Sprawdź
się”. Grupa, która poprawnie rozwiąże zadania jako pierwsza otrzymuje oceny za
aktywność. Rozwiązania są prezentowane na forum klasy i omawiane krok po kroku.
5. Uczniowie realizują indywidualnie ćwiczenia 6‐7 z działu „Sprawdź się”. Po ich
wykonaniu nauczyciel omawia najlepsze rozwiązania zastosowane przez uczniów.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel omawia ewentualne problemy z rozwiązaniem ćwiczeń z sekcji „Sprawdź

się”.

Praca domowa:

Uczniowie wykonują ćwiczenie nr 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Monotoniczność funkcji
Określanie przedziałów monotoniczności funkcji opisanej za pomocą wzoru
Określanie przedziałów monotoniczności funkcji na podstawie wykresu

Wskazówki metodyczne:

Film samouczek można wykorzystać jako materiał służący powtórzeniu materiału

wyznaczaniu przedziałów monotoniczności funkcji.