Matematyka instrumentów muzycznych

Michał Maj

19.04.2023

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 1 / 25

Plan prezentacji

1 Wprowadzenie
2 Flet z wierzby
3 Instrumenty klawiszowe
Strój naturalny
Skala Pitagorejska
Równomierne temperowanie
4 Bębny i inne instrumenty o wyższych wymiarach

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 2 / 25

Streszczenie
W artykule „The Mathematics of Musical Instruments” zwrócono
uwagę na kilka zastosowań matematyki w projektowaniu instrumentów
muzycznych. W szczególności opisane zostały właściwości fizyczne
norweskiego instrumentu ludowego tzw. fletu z wierzby (Willow flute).

Rysunek 1: Długi flet z wierzby

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 3 / 25

Wprowadzenie

Fragmenty fletów z kości i gwizdki zostały znalezione u neandertalczy-

ków. W 1999 roku w Chinach znaleziono flet sprzed 9000 lat i okazał się
najstarszym na świecie instrumentem, na którym można grać.

Rysunek 2: 9000 letni chiński flet

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 4 / 25

Flet z wierzby
Flet z wierzby jest zbudowany z pustej zielonej gałęzi wierzby, natomiast
współczesne flety są zazwyczaj wykonane z tworzywa sztucznego (często
stosuje się rurki PVC).

Rysunek 3: Flety wykonane z rurki PVC

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 5 / 25

Flet z wierzby
W melodii „Willow Dance” (rysunek 4), w wykonaniu Hansa Brimi na
flecie z wierzby, całkiem sporo różnych tonów może być produkowanych.
Jak to możliwe?

Rysunek 4: Transkrypcja „Willow Dance” w wykonaniu Hansa Brima

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 6 / 25

Flet z wierzby
Niech
u - ciśnienie zawarte w tubie,
x - pozycja wzdłuż długości tuby,
t - czas
a - stała dodatnia
L - długość tuby

∂2u ∂2u
a2 =
∂x2 ∂t2

u(0, t)=0 oraz u(L, t)=0

nπx anπt anπt

     
u(x, t)=sin b sin +c cos
L L L
gdzie n=1, 2, 3, . . . , b i c są stałymi.
Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 7 / 25
Flet z wierzby

Rozważmy tylko rozwiązania, które zawierają jedną wartość n.

n - stała,
x - stała,
t - zmienna,
2L
u - zmienia się okresowo z czasem an

an
częstotliwość=
2L
gdzie n=1, 2, 3, . . . .

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 8 / 25

Flet z wierzby

Przyjrzyjmy się bliżej prawej ręce gracza fleta z wierzby. Położenie

palców pozwala mu zakryć lub odkryć otwór na końcu. Innymi słowy,
gracz potrafi zmienić warunek brzegowy na tym końcu.

Rysunek 5: Muzykolog Ola Kai Ledang grający na flecie z wierzby

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 9 / 25

Flet z wierzby

Na zamkniętym końcu ciśnienie powietrza jest stałe w kierunku x, tak

że warunki brzegowe są następujące

u(0, t)=0 oraz ux (L, t)=0.

Rozwiązując równanie fali jak wcześniej, otrzymujemy zestaw

rozwiązań dla których
an
częstotliwość=
4L
gdzie n=1, 3, 5, 7, . . . .

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 10 / 25

Flet z wierzby

Dwa zestawy harmonicznych w ich przybliżonych pozycjach na

klawiszach fortepianu na rysunku 6 zakładając, że fundamentalna
składowa otwartej tuby jest dostrojona do C.

Rysunek 6: Przybliżona lokalizacja tonów fletu z wierzby na fortepianie

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 11 / 25

Od melodii do harmonii: Instrumenty klawiszowe

W tej sekcji flet z wierzby będzie punktem wyjścia do dyskusji na temat

konstrukcji skali. Skala gry fletu z wierzby jest atrakcyjna matematycznie w
tym, że każdy stosunek częstotliwości wewnątrz skali można wyrazić małymi
liczbami całkowitymi. Jednak kiedy staramy się używać ten system do
projektowania instrumentów klawiszowych pojawiają się problemy.

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 12 / 25

Strój naturalny

Stosowany był powszechnie przed wynalezieniem systemów

temperowanych. Z powodu licznych niedokładności intonacyjnych w
tym stroju niemożliwe było poruszanie się po tonacjach dalekich w kole
kwintowym, grając na instrumentach, gdzie poszczególne dźwięki
zostały ustalone np. przez konstruktora instrumentu czy stroiciela.
Wyznacznikiem strojenia „na ucho” są tu najczęściej interwały czyste
takie, jak: pryma, oktawa, kwinta czy kwarta.

Rysunek 7: Porównanie stroju naturalnego i skali gry fletu z wierzby

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 13 / 25

Strój naturalny
Jedenym z nielicznych instrumentów w użyciu do dziś jest angielska
koncertyna, która ma oddzielne przyciski dla E♭ i D♯ dla A♭ i G♯
Większość współczesnych graczy koncertyny wybiera jednak, aby ich
instrumenty były dostrojone do jednakowego temperamentu.

Rysunek 8: Angielska koncertyna

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 14 / 25

Skala pitagorejska

Pitagoras odkrył że, kwintę czystą otrzymuje się dzieląc strunę w stosun-
ku 32 a oktawę przy stosunku 21 i użył ich jako podstawa dla skali. Jego
konstrukcja omijała problem niedopasowania (rozstrojenia) niektórych
kwint w stroju naturalnym.
Zapisując x=log2 (f ) i przyjmując podstawę logarytmu 2 uzyskujemy
3
x→x+log2 ,
2
jako odwzorowanie odbierające ton do kwinty w jednostkach logaryt-
micznych.
Na przedziale [0, 1] otrzymujemy
3
x→x+log2 (mod 1).
2

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 15 / 25

Równomierne temperowanie

Stosunek częstotliwości dwóch kolejnych dźwięków w √(dwunastotono-

wym) systemie równomiernie temperowanym wynosi 12 2. Czyli dzieli-
my oktawę na 12 równych półtonów. Każdy z tych półtonów ma mieć
wartość IH =1, zatem odpowiedni stosunek częstotliwości jest taki, że

12
12 log2 SH =1 czyli SH =2,

√
12
SH = 2≈1.05946.

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 16 / 25

Równomierne temperowanie
Rysunek 9 pokazuje, jak równomiernie są rozmieszczone dźwięki na 12
i 41 części (41 części zapewnia najlepsze przybliżenie). Szare kropki re-
prezentują strój naturalny. Oczywistym jest, że skala stroju naturalnego
jest bardzo dobrze przybliżona przez równomiernie temperowaną skalę
dwunastoma nutami.

Rysunek 9: Koła kwintowe podzielone na 12 i 41 równych części

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 17 / 25

Równomierne temperowanie

Rysunek 10: Porównanie stosunku częstotliwości stroju naturalnego i systemu

równomiernie temperowanego
Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 18 / 25
Bębny i inne instrumenty o wyższych wymiarach

Do tej pory rozważaliśmy tylko

instrumenty, które są zasadniczo
jednowymiarowe. Wszystkie
instrumenty strunowe i dęte należą
do tej kategorii. Instrumenty
perkusyjne, takie jak bębny i
dzwony, już nie. Dlaczego tak jest?

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 19 / 25

Bębny i inne instrumenty o wyższych wymiarach

Pomyślmy o bębnie z okrągłą membraną z promieniem R w R2 o rów-

naniu fali z ustalonymi granicami. Korzystając ze współrzędnych bie-
gunowych (r, φ) i oddzielając zmienne można wykazać, że poprzeczne
przemieszczenie membrany w czasie t jest określane przez F (r, φ, t)=
g(t)f1 (r)f2 (φ) gdzie

g ′′ (t)+c2 λg(t)=0 f2′′ (φ)+µf2 (φ)=0

1 µ (1)
f1′′ (r)+ f1′ (r)+(λ− 2 )f2 (r)=0.
r r
Stała c jest związana z właściwościami fizycznymi materiału, a λ i µ są
determinowane przez warunki f2 (−π)=f2 (π) i f1 (R)=0.

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 20 / 25

Bębny i inne instrumenty o wyższych wymiarach

Równania g i f2 są łatwe do rozwiązania. Ograniczenia na f2 sprawiają,

że µ=m2 co oznacza, że 2 część równania 1 jest dokładnie m-tym równa-
niem Bessela,
p którego rozwiązanie podano w m-tej funkcji Bessela jako
f1 (r)=Jm (r (λ)). Ponieważ membranap jest zamocowana wzdłuż swojej
granicy, oznacza to że f1 (R)=Jm (R (λ))=0 dlatego λ może przyjąć
tylko wartości

(m)
!2
xn
λn = ,
R
(m)
gdzie xn są zerami m-tego równania Bessela.

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 21 / 25

Bębny i inne instrumenty o wyższych wymiarach

Możemy rozważyć równanie fali w ogólnej dziedzinie D w R2 i poszu-

kać rozwiązań, które spełniają F (x, y, t)=0 na granicy ∂D. Rozdzielając
wartości na F (x, y, t)=Ψ(t)Φ(x, y)√pozwala stwierdzić, że ogólne Roz-
wiązanie ma postać F (x, y, t)=sin( λt)Φ(x, y) gdzie

∇2 Φ+λΦ=0 w D i Φ=0 na ∂D.

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 22 / 25

Bębny i inne instrumenty o wyższych wymiarach

Pozostał nam jeszcze jeden wymiar: Czy możemy scharakteryzować

dźwięk u trójwymiarowych instrumentów?

Rysunek 11: Marimba

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 23 / 25

 Dziękuję za uwagę

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 24 / 25

Bibliografia I

Rachel Hall and Kresimir Josic.

The mathematics of musical instruments.
The American Mathematical Monthly, 108, 01 2001.
Krzysztof Błaś.
Zapis nutowy i interwały, Październik 2016.
Dave Benson.
Music: A Mathematical Offering.
Cambridge University Press, 2006.
Music Courses.
Relationships between keys - the circle of fifths, 2015.
Strój naturalny a system równomiernie temperowany, 2017.

Michał Maj Matematyka instrumentów muz. 19.04.2023 25 / 25