Wykład 3.

Ekstrema funkcji
Agnieszka Matylda Schlichtinger
Na początku podano definicje ekstremów (minimum i maksimum). Niech D
oznacza dziedzinę badanej funkcji.

Definicja 1. W punkcie ( x 0 , f ( x 0 ) ) mamy maksimum (lub funkcja ma lokalne

maksimum właściwe w x 0) dla f , jeśli istnieje sąsiedztwo punktu x 0 takie, że
f ( x ) < f ( x 0) .

Definicja 2. W punkcie ( x 0 , f ( x 0 ) ) mamy minimum (lub funkcja ma lokalne

minimum właściwe w x 0) dla f , jeśli istnieje sąsiedztwo punktu x 0 takie, że
f ( x ) > f ( x 0) .

W przypadku funkcji różniczkowalnych istnieje wiele twierdzeń, które

pomagają znaleźć ekstrema. Jednym z ważniejszych jest twierdzenie Fermata,
które daje warunek konieczny dla istnienia ekstremum dla funkcji
różniczkowalnych.
Twierdzenie 1. (Fermata) Jeśli funkcja f ma lokalne ekstremum w x 0 i jest
różniczkowalna w tym punkcie, wówczas
'
f ( x 0 )=0.

Po przejrzeniu warunków wystarczających do istnienia ekstremów, okaże się, że

wiele funkcji (np. x 3 , x 7 oraz tg( x) ) spełniających warunek twierdzenia Fermata
nie ma ekstremum. Z drugiej strony funkcja f ( x )=¿ x ∨¿ ma minimum w punkcie
0 . W tej sytuacji pochodna nie jest zerowa, gdyż nie istnieje. Jednak nie jest to
sprzeczne z twierdzeniem Fermata, ponieważ twierdzenie to dotyczy funkcji
różniczkowalnych.
Następnie przytoczę informacje związane z pochodnymi i monotonicznością
funkcji. O typie monotoniczności decyduje znak pierwszej pochodnej. Pamiętać
należy o dwóch faktach:
Zasada 1. Jeśli A jest zbiorem spójnym i dla x należących do A , pierwsza
pochodna jest dodatnia, wówczas funkcja określona na zbiorze A rośnie.

Zasada 2. Jeżeli w zbiorze spójnym A pierwsza pochodna jest ujemna, wówczas

funkcja maleje.
Przykład 1. (Rosnąca funkcja)
Załóżmy, że f ( x )=x 3 +2 x . W tym przypadku pierwsza pochodna f ' ( x )=3 x 2+ 2> 0
∀ x ϵ R . Dlatego funkcja rośnie dla wszystkich x . Jej wykres (figure 1) pokazano
poniżej.

figure 1
40
30
20
10
0
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
-10
-20
-30
-40

Powyższe stwierdzenie jest bardzo ważne przy poszukiwaniu ekstremów.

Ekstremum to nic innego jak punkt, w którym funkcja zmienia rodzaj
monotoniczności (z rosnącej na malejącą lub z malejącej się na rosnącą).
Poniżej przedstawiono dwa twierdzenia zawierające warunki wystarczające do
istnienia ekstremum.
Twierdzenie 2. (maksimum)
Jeśli funkcja ma w punkcie x 0 maksimum, to na lewo od x 0 rośnie (tj. jej
pierwsza pochodna jest dodatnia), a na prawo od x 0 maleje (tj. jej pierwsza
pochodna jest ujemna).

Analogicznie sformułować można twierdzenie o istnieniu minimum.

Twierdzenie 3. (minimum)
Jeśli funkcja ma w punkcie x 0 minimum, to na lewo od x 0 maleje (tj. jej pierwsza
pochodna jest ujemna), a na prawo od x 0 rośnie (tj. jej pierwsza pochodna jest
dodatnia).
Przykład 2.
Załóżmy, że
f ( x )=x −2 x . W tym przypadku pierwsza pochodna f ( x )=2 x−2. Mamy f ( x )=0
2 ' '

wtedy i tylko wtedy, gdy x=1.

Zgodnie z twierdzeniem Fermata, przy x=1 może istnieć ekstremum.
Rzeczywiście, po lewej stronie tego punktu (dla x <1) funkcja maleje (ponieważ
pierwsza pochodna jest ujemna), a po prawej stronie tego punktu (dla x >1)
funkcja rośnie (ponieważ pierwsza pochodna jest dodatnia). Wykres funkcji
wraz z jej pochodną przedstawiono na rysunku 2.
Rys. 2.

minimum at x=1
20

15

10

0
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4
-5

-10

f f'

Drugim sposobem szukania ekstremów jest użycie drugiej pochodnej. Druga

pochodna jest oczywiście pochodną pierwszej pochodnej.
Przykład 3. (druga pochodna)
3 ' 2
Załóżmy, że g ( x )=x + sin ( x ) , wtedy g ( x ) =3 x +cos ⁡(x ). Dlatego też
''
g ( x )=6 x−sin ( x ) .

W przypadku niektórych klas funkcji wygodnie jest użyć twierdzenia 4.,

szukając ekstremum. Jest to szczególnie skuteczne w przypadku wielomianów i
funkcji potęgowych. Metoda ta jest nieskuteczna w przypadku ilorazów dwóch
wielomianów lub dwóch funkcji wymiernych ze względu na zwiększoną
złożoność funkcji występującej w mianowniku.
Twierdzenie 4. (Warunek wystarczający dla istnienia ekstremum)
' ''
Jeśli dla funkcji f mamy f ( x 0 )=0 i f ( x 0 ) <0, wówczas w punkcie x 0 funkcja f ma
maksimum.
' ''
Jeśli dla funkcji f mamy f ( x 0 )=0i f ( x 0 ) >0, wówczas w punkcie x 0 funkcja f ma
minimum.
Przykład 4. (Ekstrema przy użyciu drugiej pochodnej)
Niech h ( x )=x 3−3 x 2. Wówczas h' ( x )=3 x2 −6 x .
Przede wszystkim szukamy punktów, w których może istnieć ekstremum.
Używamy tutaj twierdzenia Fermata.
Aby to uczynić, konieczne jest rozwiązanie równania: h' ( x )=0 czyli
3 x −6 x=0 wtedy i tylko wtedy, gdy3 x ( x−2 )=0.
2

Dlatego mamy dwa „podejrzane” punkty x 0= 0 i x 1= 2. Aby sprawdzić, czy w

tych punktach występują ekstrema, można użyć twierdzenia 4. Otrzymujemy
następujące wyrażenie:
h ( x )=6 x −6.
''

Wtedy h' ' ( 0 )=−6< 0. Dlatego dla x=0 funkcja h ma maksimum zgodnie z
twierdzeniem 4.
Ponadto h' ' ( 2 )=6>0. Dlatego dla x=2 funkcja h ma minimum zgodnie z
twierdzeniem 4.
Wykres funkcji wraz z jej pierwszą i drugą pochodną przedstawiono na rysunku
3.
Rys. 3.

max at x=0, min at x=2

9

1
-1 -0.5 -1 0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5

-3

-5

f f' f''

W poprzednim przykładzie wygodnie było skorzystać z twierdzenia 4. Jednak

nie zawsze jest ono wygodne w użyciu. Problem wykorzystujący twierdzenia 2.
i 3. zostanie przedstawiony w przykładzie 5.
Przykład 5.
2
x
Niech m ( x ) = 2 . D=R ¿−1 ,1 }.
x −1
' −2 x
Ponieważ m ( x )= 2
,więc m' ( x )=0 dla x=0 .
( x 2−1 )
Jak widać, dziedzina nie jest spójnym zbiorem. Zamiast mówić, że funkcja
rośnie (maleje), należy powiedzieć, że rośnie (maleje) przedziałami.
Zaleca się studentom samodzielne rozwiązanie tego zadania.