TIBBİ ÇAYLAR

09.10.2023
 Tıbbi Çaylar
◦ Özellikle halk arasında – “bitkisel çaylar”
◦ En eski ve en basit ilaç şekli

sonraki yıllarda

1600'lü yılların başında Çin'den

Avrupa'ya seyahat eden Çok yaygınlaşarak bitkilerden
denizcilerin siyah çay (Camelia su ile hazırlanan infüzyonlar için
sinensis) için kullandıkları "çay" de kullanılmaya başlanmıştır.
terimi
◦ Tıbbi çaylar - tek veya birkaç drog ile hazırlanmış, koruyucu ya da
tedavi edici etkiler gösteren bitkisel sulu preparatlar
◦ Bitki veya droglardaki etken maddelerin önemli bir kısmı çaylara
rahatlıkla geçmektedir.
◦ Hazırlanmaları kolay olduğu için - geniş bir kullanım alanı
◦ Ilımlı tedavi
 ◦ Bitki çayı
◦ Plantae ad ptisanam
◦ Çoğunlukla ağız yolu ile tüketilen
◦ Sulu preparatlar
 Tıbbi Çaylar nasıl hazırlanır?

• Uygun çay formülünün (çay reçetesinin) saptanması

• Doğru bitki türü ve drogun saptanması
• Bitkinin uygun yetişme ortamında yetiştirilmesi
• Etken maddesi uygun, temiz drogların sağlanması
• Drogun doğru kurutma koşullarında kurutulması
• Kurutulan drogun uygun saklama koşullarında
saklanması
• Kurutulan drogun çay karışımı hazırlanmadan önce
uygun parçalanması
◦ Soğuk algınlığı
◦ Sinir sistemi hastalıkları
◦ Romatizmal rahatsızlıklar
◦ Sindirim sistemi hastalıkları
◦ Üriner sistem rahatsızlıkları
◦ Kadın hastalıkları
◦ Kalp ve dolaşım sistemi rahatsızlıkları
◦ Cilt hastalıkları
gibi hastalıkların tedavisinde
Bitkisel Drog
◦ Bir bitkinin tümü veya bir ya da birkaç organı ve/VEYA BİTKİDEN YARALAMA YOLUYLA
YA DA KENDİLİĞİNDEN SALGILANAN MADDELER İLE BİTKİDEN EKSTRAKSİYON YOLUYLA
ELDE EDİLEN VE SAFLAŞTIRILAN MADDELERE DROG DENİR.

◦
◦
◦
◦
◦
◦
 Mısır

◦
◦
◦

8
Bitki eldesi

•
•

9
Toplama

10
◦

11
◦
◦

◦
◦

12
 ◦
◦

2 Şubat 20XX, Salı Örnek Alt Bilgi Metni 13

 ◦
◦
◦

2 Şubat 20XX, Salı Örnek Alt Bilgi Metni 14

Drogun toplandığı mevsim
◦
◦
◦
◦

15
 Bitkinin yaşı
◦

◦
◦
◦

◦
◦

16
çiçekler
TAM AÇMADAN ÖNCE VEYA TOMURCUK

yapraklar
ÇİÇEK AÇMA ZAMANINDA

kabuklar
BİTKİ YAPRAKLARINI DÖKTÜKTEN SONRA

yeraltı organları
ÜST ORGANLAR KURUYUNCA

tohumlar
OLGUNLAŞTIKTAN SONRA
17
◦ Yaprak, Çiçek ve Meyveler; çiğli ya da yağmurlu havalarda
kesinlikle toplanmamalıdır (kurumaları güçleşecek ve kaliteleri
düşecektir)
◦ Rengi bozuk veya haşerat hücumuna uğramış organlar
toplanmamalıdır.
◦ Apiaceae meyveleri (anason, rezene, kişniş vb) biçme makineleri
ile toplanır, kurutulduktan sonra meyveler dövülerek ayrılır.
◦ Çavdar mahmuzu toplamak için özel makineler kullanılır.
◦ Kabuklar; bitki yapraklarını döktükten sonra yağmurlu havaların
ardından toplanır. Kabuk bu koşullarda odundan kolayca ayrılır.
◦ Zamk, gummirezinler; kuru havada toplanmaları şarttır. Mümkün
olduğunca az miktarda bitki artığı bulundurmalıdır.

18
◦ Yabani habitatlardan toplama
◦ benzer bitkilerin karıştırılması
◦ çevresel hasar
◦ kontrol eksikliği
◦ yetersiz vasıflı personel açısından özel
sorunlar ortaya çıkabilir

ÇARE: BİTKİ KÜLTÜRÜ

Kültürün yararları
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
◦
20
 Organik tarım
◦ ECAS sertifikalandırma kurumunun tanımı:
◦ Organik tarım / ekolojik tarım / biyolojik tarım:
Tarımsal ilaç, suni gübre, hormon, antibiyotik ve zararlı gıda
maddeleri içermeyen
Üretimden tüketime kontrol edilen,
Doğal kaynakların en iyi şekilde kullanıldığı
Sağlıklı tarımsal ürünlerin üretildiği tarım sistemidir.
- Her aşaması kontrollü, kayıtlı ve sertifikalı olmalıdır.
İyi Tarım Uygulamaları
(Good Agricultural Practis – GAP)
◦ Tarımsal Üretim sistemini;
◦ sosyal açıdan yaşanabilir
◦ ekonomik açıdan kârlı
◦ Verimli
◦ insan sağlığını ve varlığını koruyan
◦ hayvan sağlık ve refahı ile çevreye önem veren
bir hale getirmek olarak tanımlanabilir
İstenmeyen etkenleri en aza indirmek için

◦ tohum seçimi
◦ yetiştirme koşulları
◦ gübrelerin kullanımı
◦ hasat süresinin optimizasyonu
◦ hasat ve kurutmaya dikkat edilmelidir
◦ İyi Tarım Uygulamaları Sertifikasına Sahip Ürünün
◦ Kimyasal
◦ fiziksel mikrobiyolojik kalıntılar içermediği
◦ çevreyi kirletmeden ve doğal dengeye zarar vermeden üretildiği
◦ üretimi sırasında insan , işçi ve diğer canlıların olumsuz etkilenmediği
◦ üretildiği ve tüketildiği ülkelerin tarımsal mevzuatına uygun olarak yetiştirildiği anlaşılır
◦ Bitmiş bitkisel ürünlerin kalitesini güvenliğini ve
etkinliğini arttırmak için kaynak olarak
kullanılan tıbbi bitki materyallerinin kalite
güvencesine katkıda bulunmak
◦ Tıbbi bitkilerin ve genel olarak çevrenin
korunmasına saygı gösterecek ve
destekleyecek şekilde iyi kalitede tıbbi
bitkilerin sürdürülebilir yetiştirme ve
toplanmasına teşvik etmek ve desteklemek
Hasat Sonrası
İşlemler
26
 Kurutma
◦

27
◦
◦
◦

28
◦

29
 ◦
◦
◦
◦
◦

2 Şubat 20XX, Salı Örnek Alt Bilgi Metni 30

Atmosfer basıncında kurutma
◦ 1- Doğal Yöntemler
◦ Gölgede ve kapalı yerde kurutma: Hangarlarda asılarak ya da raflara konularak,
pencereli mekanda hava akımı sağlanarak kurutma yapılır; uçucu yağ drogları,
Digitalis yaprakları
◦ Güneşte doğrudan kurutma: Sıcak ve az bulutlu iklimlerde kullanılır. Ülkemizde de
yaygın olarak kullanılır. Kuvvetli güneşe dayanıklı droglar için kullanılır; tarçın kabuğu,
aljinik asit veren algler, mazı, meyan kökü, salep
◦ Güneşte dolaylı kurutma: Drog yere serildikten sonra 15-20 cm üzerine ışık
geçirmeyen naylon gerilir. Yandan açık tutularak havalandırma sağlanır, yapraklar
bu teknik ile sararmadan kurutulabilir.
◦ 2- Yapay Yöntemler
◦ Sıcak hava ile kurutma: Rutubetli bölgelerde kullanılır. Kurutma odasına 80 ℃’ye
kadar hararette kuru ve sıcak hava geçirilir.
◦ Enfraruj ile kurutma: Drogun enfraruj lambalarıyla ısıtılarak kurutulmasıdır. Çabuk
fakat pahalı bir usuldür. 5-10 dk süreyle 120-160 ℃’ye maruz bırakılır.
31
Vakumda kurutma
◦
◦
◦

32
 Liyofilizasyon (Dondurarak kurutma)
◦

◦
◦

◦
◦

33
Mikrodalga ile kurutma
◦
◦
◦

34
2 Şubat 20XX, Salı Örnek Alt Bilgi Metni 35
 Enzim faaliyetini durdurma yöntemleri
◦

◦
◦

2 Şubat 20XX, Salı Örnek Alt Bilgi Metni 36

Saklama
◦ Duraklar nem ısı ve ışık gibi etkenlerle bozulabilir bu nedenle serin kuru ve karanlık bir
yerde bez torba mukavva kutu veya cam kavanoz içinde saklanmalıdır
◦ Plastik torbada muhafaza edilmemelidir

◦ Raf ömrü en fazla 1 yıl saklanmalıdır

ÇAY HAZIRLAMA METODLARI
◦ Orta ve zayıf etkili bileşiklerin etkileri hedeflenir
◦ Sinerjik veya additif etki
◦ Karışım halinde yüksek etki

◦ Tağşiş
◦ Organoleptik özellikler
◦ Mikroskobik analizler
◦ Kimyasal analizler
◦ Remedium Cardinale: Tedavi edici değere sahip
etken maddeler içeren drog veya droglar

◦ Adjuvans: Etkiyi destekleyen drog veya droglar

◦ Korrigen: Tat ve/veya koku düzenleyici drog veya

droglar

◦ Konstitüents: Görüntüyü iyileştirici, tamamlayıcı

droglar
 Tıbbi Çaylar nasıl hazırlanır?

• Uygun çay formülünün (çay reçetesinin) saptanması

• Doğru bitki türü ve drogun saptanması
• Bitkinin uygun yetişme ortamında yetiştirilmesi
• Etken maddesi uygun, temiz drogların sağlanması
• Drogun doğru kurutma koşullarında kurutulması
• Kurutulan drogun uygun saklama koşullarında
saklanması
• Kurutulan drogun çay karışımı hazırlanmadan önce
uygun parçalanması
 Tıbbi Çaylar nasıl hazırlanır?

• Uygun çay formüllerinin hazırlanması ve uygun oranlarda

karıştırılması
• Formüle göre hazırlanan tıbbi çayın uygun paketlenmesi ve
son kullanım tarihinin belirtilmesi (Eczane adı, çay formülü ve
kullanım öneri ve uyarıları içeren bilgiler ve maksimal doz
hesaplanıp yazılmalı)
• Tıbbi çayın satış ortamının uygun koşullara sahip olması
• Hastanın doğru bilgilendirilmesi - Hastanın tıbbi çayı doğru
şekilde hazırlaması
Bir tıbbi çayda;
◦ Karışım halinde 10 bitkiden fazla kullanılmamalıdır.
◦ Etkiden sorumlu bitki sayısı 5 den fazla olmamalıdır.
◦ Sadece bir veya en fazla 2 yardımcı bitki kullanılmalıdır.
◦ Korrigen bitki sayısı 3 den fazla olmamalıdır. Korrigen ajanlar nane,
anason gibi uçucu yağ drogları da olabilirken bal, şeker gibi
tatlandırıcılar da olabilir.
◦ Konstitüents ajanlar 2 den fazla olmamalı ve toplam miktarın %10 unu
geçmemelidir.
◦ Homojen olmalıdır.
◦ Olabildiğince hazırlama metodu aynı olmalıdır (infüzyon, dekoksiyon,
maserasyon)
◦ Çayın raf ömrü, ihtivasında bulunan en kısa raf ömrüne sahip droga
göre belirlenmelidir.
◦ Çay, kullanımdan hemen önce hazırlanmalıdır.
◦ Avrupa Farmakopesi ve ‘Bitkisel droglar’ a uygun olmalıdır.
 Drogların uygun parçalanması
Drogların parçalanma oranları farklıdır.

◦ Yaprak, topraküstü kısımlar: kaba tozdan kısmen

inceye doğru (Partikül büyüklüğü yaklaşık: 4mm)

◦ Kısmen ince veya ince toz edilmesi gerekenler:

alkaloit ve saponin drogları (Partikül büyüklüğü
yaklaşık: 0.5 mm)

◦ Odun, kök ve ağaç kabuğu: ince dilimler halinde

veya ince doğranmıştan kabaca toz edilmişe doğru
(Partikül büyüklüğü yaklaşık: 2.5 mm)
Drogların uygun parçalanması
◦ Paketleme veya hazırlama öncesi taze ezilmiş veya parçalanmış olması
gerekenler: meyva ve tohumlar (Partikül büyüklüğü yaklaşık: 2 mm)

◦ Çiçek droglar parçalanmamalı

!!!! Çok büyük parçalı çiçekler çok çok az bölünür.
 UÇUCU YAĞ taşıyan drogların
özel durumları
◦ Çok ince toz edilmeleri sakıncalı

Salgı organlarının tümü parçalanacağından bir

süre sonra uçucu yağı kaybolur ve beklenilen etki
görülmez!!!

◦ Fakat Apiaceae familyasında bulunan Anisi fructus ve Foeniculi fructus droglarının

kaba parçalanması gerekir!

Salgı kanalları parçalanmazsa uçucu yağ

çaya beklenen oranda geçmez.
 Uygun Poşet ve Paketleme
Ön yüzü
◦ Eczane Adı
◦ Çayın Adı (Ör: Soğuk Algınlığı Çayı)

Arka yüzü
◦ İçeriği
◦ Etki ve Kullanılışı
◦ Hazırlanışı (Maksimal doz !!!)
◦ Uyarılar
Tıbbi Çayları Hazırlama
Yöntemleri
 ◦ İnfüzyon

◦ Maserasyon

◦ Dekoksiyon

◦ Maserasyon – İnfüzyon

◦ Maserasyon - Dekoksiyon
 Maserasyon
(Oda Sıcaklığında Bekletme)

◦ Isı uygulamasıyla bozulan maddeler

taşıyan drogların,
◦ Yapısında müsilaj bulunan drogların
çaylarını hazırlamak için

Drog / drog karışımı uygun bir kaba konulduktan sonra

üzerine oda sıcaklığında su koyulur. Oda sıcaklığında 30
dk bekletilir, süzülerek içilir.
 Dekoksiyon
(Kaynatma)

◦ Kök drogların
Alüminyum olmamasına
◦ Kabuk drogların dikkat edilmelidir, çünkü
drogla etkileşime girebilir
çaylarını hazırlamak için !!!

1. Drog / drog karışımı cam / emaye kaynatma kabına konularak

belli miktar soğuk su ilave edilir ve kaynatılır, kaynama
başladıktan sonra 5-10 dk kısık ateşte devam ettirilir. Daha sonra
süzülerek içilir.
2. Drog kaynar su içerisine atılır, 15-30 dk demlenir. Daha sonra
süzülerek içilir.
 İnfüzyon
(Demleme)

1. Drog /drog karışımı bir demlik (porselen /cam) veya çay

fincanı içine konulur, üzerine kaynar su ilave edilir. Demlik
ya da fincanın ağzı kapatılarak 10-15 dk bekletilir. Daha
sonra süzülerek içilir.
2. Ufalanmış drog üzerine kaynar su ilave edilir, kapağı
kapalıyken sık sık karıştırılarak kısık ateş üzerinde 5 dk tutulur,
soğuduktan sonra süzülerek içilir.
3. Ufalanmış drog üzerine soğuk su ilave edilir, kaynayana
kadar ısıtılır. Kaynamaya başlar başlamaz ateşten çekilir,
soğutulduktan sonra süzülerek içilir.
 İnfüzyon
(Demleme)

 Çiçek droglarının
 Yaprak droglarının
 Uçucu yağ taşıyan
drogların
 Tohumların
çaylarını hazırlamak için
 Maserasyon - İnfüzyon

 Drog önce oda ısısında 30 dk demlenir

(masere edilir), karışım kaynayıncaya
kadar ısıtılır. Kaynamaya başlar başlamaz
karışım ateşten çekilir, soğuduktan sonra
süzülür.
 Uçucu yağ taşıyan drogların çayını
hazırlamada kullanılır.
 Maserasyon - Dekoksiyon

 Drog önce oda ısısında 30 dk demlenir

(masere edilir), karışım kaynayıncaya
kadar ısıtılır, 15-30 dk kısık ateşte demlenir.

 Kök
 Kabuk
 Odun
 Rizomların çaylarını hazırlamada kullanılır.
DOZLAMA
◦ 1 litrede 5 veya 10 gr bitki
◦ 1 su bardağı için 1-3 tatlı kaşığı drog

◦ Günlük kullanım dozu:

◦ 1 veya 2 fincan (250 – 500 mL)
◦ Bazen 3 fincan

◦ Kullanım süresi 3-4 haftayı geçmemelidir.