Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I

12. Hafta – Osmanlı’nın Son Döneminden

Cumhuriyet’e Ekonomi
Öğr. Gör. Gülbeyaz KÜRE
Ortak Dersler

Açık ve Uzaktan Eğitim Merkezi

auzem.iuc.edu.tr auzem@iuc.edu.tr
 Neler
Öğreneceğiz?
• Osmanlı Maliyesinde Sonun Başlangıcı
• Tanzimat Döneminde Mali Alanda Yaşanan Gelişmeler, İç ve
Dış Borçlanmalar
• II. Abdülhamit Döneminde Maliye’de Yapılan Düzenlemeler
• II. Meşrutiyet Döneminde Ekonomi
• Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Maliyesi
• Milli Mücadele Döneminde Mali Durum

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Osmanlı Ekonomisinde Sonun Başlangıcı

• Bu haftaki dersimizde Cumhuriyet Dönemi ekonomisini daha iyi

anlamamıza yardımcı olacak olan Osmanlı ekonomik mirasını
hakkında kısaca bilgi vereceğiz.
• 18. yüzyılın son çeyreği Osmanlı Maliyesi için yeni bir dönemin de
başlangıcıdır.
• Özellikle, Küçük Kaynarca Antlaşması’nın imzalanmasıyla
devlette ciddi değişim rüzgarları eser.
• Bu sürecin Tanzimat’a kadar devam eden ilk evresinin iki
reformist padişahı ise III. Selim ve II. Mahmut’tur.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Osmanlı Ekonomisinde Sonun Başlangıcı

• III. Selim Dönemi’nde tek hazineli sistemden çoklu hazineler

dönemine geçiş yapılmıştır.
• Sultan II. Mahmut dönemini de kapsayan ve Tanzimat’a kadar
süren dönemde ise ordunun, tersanenin ve Osmanlı idari
politikasının önemli bir meselesi olan İstanbul’un iaşesinin
finansmanı, birbirinden ayrı kurulan İrad-ı Cedid, Tersane, Zahire,
Mukataa / Mansure, Redif adlarını taşıyan hazinelerle
karşılanmıştır.
• Osmanlı tarihinde paranın en fazla değer kaybı (enflasyon) Sultan
II. Mahmut zamanında yaşanmıştır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Osmanlı Ekonomisinde Sonun Başlangıcı

• Yeniçeri Ocağı’nın kaldırılmasıyla her ne kadar askeri bir sınıf yok

edilmiş gibi düşünülse de yeniçeri askerlerinin pek çoğunun esnaf
ve tüccar olması ekonomik hayatta da onları anlamlı kılıyordu.
Dolayısıyla ocak kaldırılmasıyla aslında Osmanlı Devleti kendi
ekonomik sistemine de zarar vermiş oldu.
• Yeni ordu Asakir-i Mansure-i Muhammediye ordusunun da
finansmana ihtiyacı vardı.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Osmanlı Ekonomisinde Sonun Başlangıcı

• Yapılan savaşlar da ekonomiyi olumsuz etkilemiştir. (Örn.

Navarin’de Osmanlı donanmasının yakılması, 1828-1829 Rusya
Savaşı’nın neticesinde Osmanlı’nın ağır savaş tazminatı ödemek
zorunda kalması ve Yunanistan’ın bağımsızlığını ilan etmesiyle
oradan alınacak vergiden mahrum kalınması gibi)
• Ayrıca hazinede kaynak olmadığı zamanlarda kısa vadeli ek gelir
sağlamak amacıyla başvurulan tağşişler (paradaki değerli maden
miktarının azaltılması) 1808 ila 1839 arasında o kadar sık
yapılmıştır ki kuruşun gümüş içeriği 5,9 gramdan 1 gramın altına
düşmüştür.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Tanzimat Dönemi

• Tanzimat döneminin önemli reformlarından biri Osmanlı maliye

teşkilatında tek hazine ve tek bütçe sistemine geçilmesidir.
Böylece merkeziyetçi zihniyet çerçevesinde gelir ve giderlerin tek
elden idaresi kararı alınmıştır.
• Maliye hazinesinin kurulması ve Maliye Nezareti’nin tüm mali
işleri kontrol eden bir kuruluş haline dönüşmesiyle birlikte bu
prensibe uygun modern bütçelerin hazırlanması gündeme
gelmiştir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Tanzimat Dönemi

-13 Temmuz 1855 tarihinde ise bütçelerin hazırlanma, onaylanma

ve denetlenmesi ile ilgili esasları belirleyen daha ayrıntılı bir
nizamname hazırlanarak Osmanlıda modern bütçe uygulamasına
geçilmiştir.
-Padişahın gelir kaynaklarına da sınırlılık getirilmiş, gelirlerin
tamamı hazineye aktarılarak padişah ve hanedanı maaşa
bağlanmıştır.
-II. Mahmut döneminde yapılan tağşişlerin paranın değerini
düşürmesi hanedan halkını, bürokratları, askerleri daha doğrusu
herkesi zarara sokmuştur.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Tanzimat Dönemi

• Bu nedenle Osmanlı Devleti’nde bir “sikke reformu” yaşanmış,

İngiltere ve Fransa’dan darphane teknisyenleri, uzmanlar ve
makineler getirtilmiştir. Yeni teknolojiyle yapılan bu düzenlemenin
neticesinde Osmanlı Devleti 1844’ten sonra mali gelir sağlamak
için kur ayarlamasına başvurmaktan vazgeçmiştir. Altın ve gümüş
sikkeler 1922’ye kadar, 1844 yılında kabul edilen standartlara
göre basılmıştır.
• Tanzimat’ın ilanıyla Osmanlı vergi sisteminde önemli değişiklikler
gerçekleşmiştir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Tanzimat Dönemi

• Tanzimat’la varlığını sürdüren örfi vergi ve angaryalar tamamıyla

kaldırılarak yerine an cemaatin vergi adı verilen tek bir vergi
getirilmiştir.
• Temel felsefesi; halkın emlak, arazi ve sair gelirlerinin tespit edilip
yazılmasıyla ödeme güçlerine göre vergilendirilmesi esasına
dayanan bu vergi dağıtımı, kişi veya hane üzerine eşit olarak
paylaştırılan örfi vergilere göre önemli bir gelişmedir. Vergi, devlet
tarafından kazaca, köyce ve mahallece konacağından, herkese
isabet edecek vergi miktarı onun mali gücüyle bağlantılı olacaktır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Tanzimat Dönemi
• Aşar vergisi Tanzimat’la birlikte bütün bölgelerde 1/10 oranında
tahsil edilmeye başlanmıştır. Aşar, Cumhuriyetin ilk yıllarına kadar
varlığını koruyan bir vergidir.
• Gayrimüslim erkek tebaadan alınan cizye vergisi ise 1856 tarihli
Islahat Fermanı’yla kaldırılarak bedel-i askeri adı altında nakdi bir
ödeme yükümlülüğü haline getirilmiştir. II. Meşrutiyet’e kadar bu
durum devam edecektir. 12 Temmuz 1909’da Meclis’i Mebusan’ın
aldığı kararla nakdi ödeme yükümlülüğü kaldırılarak, II.
Meşrutiyet’in getirdiği Osmanlılık ve eşitlik fikrinin paralelinde
gayrimüslimlerin de Müslümanlar gibi askerlik vazifelerini
yapmaları esası kabul edilecektir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Tanzimat Dönemi

• 19. yüzyılda yaşanan ve yansımalarıyla Osmanlı ekonomisine

Cumhuriyete kadar uzanacak zararlar veren mühim bir gelişme ise
dış ticaret alanında yaşanmıştır. Osmanlı ekonomisinin önemli
kaynaklarından olan gümrük ve ticaret gelirlerine yönelik politika,
İngiltere ile 16 Ağustos 1838’de imzalanan Balta Limanı Ticaret
Anlaşması ile yeni bir boyut kazanmıştır.
• Bu anlaşma ile bir dış ekonomik tedbir olarak yüzyıllardır
yürürlükte olan Yed-i Vahid, yani tekel sistemi, ihraç yasakları
ve tezkire isteme usulü kaldırılmıştır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Tanzimat Dönemi

• Balta Limanı Antlaşması’nın benzerleri Rusya ve Fransa ile de

imzalanmasıyla Osmanlı pazarları, ithal ürünlerle dolup taşmış,
yerli üretici tezgahını kapatmak zorunda kalmıştır.
• Tanzimat Döneminde iç ve dış borçlanmalar da diğer önemli bir
husustur.
• Bütçe açık verip denkleşemediği için öncelikle iç borçlanmaya
gidilmiştir. Genelde Galata bankerlerinden borçlar alınmıştır.
• İlk dış borç ise Kırım Savaşı esnasında İngiltere’den alınmıştır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Tanzimat Dönemi

• İlk dış borçtan sonra dış borçlanma hususunda direnç kırılmış ve

ekonomik bunalımlarda dış borçlanmaya sıklıkla başvurulmuştur.
• Borçlarını ödeyemeyen Osmanlı Devleti, 6 Ekim 1875’te
Moratoryum ilan etmek zorunda kalmıştır. Böylece iflas ettiğini
bildiren devlet, borç ödemelerini beş sene süreyle durdurduğunu,
borçların yarısının bu süre zarfında ödenmeyeceğini ve kalanının
da beş yılda yüzde beş faizli tahvillerle ödeneceğini açıklamıştı.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
II. Abdülhamit Döneminde Maliye

• Sultan II. Abdülhamit döneminde Tanzimat sonrası oluşturulan

Hazine-i Hassa’da tam bir değişim yaşandı. Bu dönemde ilk defa
Osmanlı padişahlarının kendi adlarına tapulu mal edinmeleri
uygulamasına geçilmiştir.
• Tabii burada padişahın ekonomik fayda elde etmesinden ziyade
süre gelen savaşlar, isyanlar ve dış baskılar neticesinde
parçalanmanın eşiğine gelen Osmanlı Devleti’nde, topraklar ya da
mülkler padişaha tapulanarak onun kişisel malına dönüştürülmüş,
böylece toprak kayıplarının önü alınmaya çalışmıştır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
II. Abdülhamit Döneminde Maliye
• Sultan Abdülhamit, sık sık çıkardığı iradelerde de emlak/toprak
edinmesinin sebebini yabancıların eline geçmemesinin sağlanması
olduğunu belirtmiştir.
• Padişahın vefatı hâlinde ise miras hukukuna göre emlak, evlatlarına
geçmekte yani yine hükümdar ailesinde kalmaktaydı.
• Bağdat - Basra - Şam otomobil işletme imtiyazı, Bağdat ve Musul
petrolleri imtiyazı, Selanik Limanı’nın inşa ve işletme imtiyazı, Selanik
ve Köstence körfezleriyle sâir körfezlerde vapur işletme imtiyazı, ayrıca
devletin çeşitli yerlerindeki altın, demir, çinko, kömür, boya, borasit,
mermer taşı madenleri vs. gibi madenlerin çıkartma ve işletme
imtiyazları bu dönemde Hazine-i Hassa’nın sahip olduğu imtiyazlardan
sadece birkaçıdır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
II. Abdülhamit Döneminde Maliye

• Sultan II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi sırasında ise başta

Bağdat-Musul petrol yatakları olmak üzere kalan bütün şahsi
emlakı tekrar devlet mülkü haline getirilmiştir.
• Bu dönemin en önemli ekonomik olaylarından biri de Duyun-ı
Umumiye’nin kurulmasıdır. (Böylece devlet ekonomik
bağımsızlığını kaybediyor, çünkü alacaklıların tesis ettiği bu kurum
gelirlerin bir kısmını Osmanlı hazinesine girmeden alıyor, köylere
kadar gidip vergi topluyordu.)

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
II. Meşrutiyet Döneminde Ekonomi

• Bu dönemde ekonominin liberalleşmesi amaçlanmıştı.

• Tanzimat’tan itibaren Batı’nın himaye ve desteğiyle gayrimüslim
bir burjuvazi sınıf oluşturulmaya çalışılmıştı. II. Meşrutiyet’le bu
sınıf daha da güçlendi.
• İktisadi liberalizm ticaret alanında zaten faaliyet gösteren
gayrimüslimleri ve yabancıları daha da güçlü kılmış, geleneksel
Osmanlı sanatkarı ve esnafı mülksüzleşmiş ve yoksullaşmıştır.
• İttihat ve Terakki Cemiyeti yönetime ağırlığını koydukça
ekonomide de etkisini hissettirmiştir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
II. Meşrutiyet Döneminde Ekonomi

• Klasik iktisada olan inanç yitirilirken öte yandan kısa bir süre
sonra başlayan I. Dünya Savaşı, zorunlulukları ülkeyi milli iktisada
yönlendirdi.
• Osmanlının sürekli toprak yitirişi ve iktisadın liberalleşerek dünya
ekonomisiyle bütünleşmesi ülkede bölüşüm ilişkilerini
gayrimüslimlerin lehine dönüştürmüştü.
• Bu yeni dönem ise gayrimüslim burjuvazi sınıfına karşı milli
burjuvazinin oluşturulmasının başlangıcına işaret etmekteydi.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ekonomisi

• Savaşa girilir girilmez Osmanlı Devleti kapitülasyonları

kaldırdığını ilan etmiştir.
• Duyun-ı Umumiye’nin faaliyetleri askıya alınmıştır.
• Yabancı şirketler sıkı denetim altına alınıp bazıları
millileştirilmiştir.
• Ulusal pazarın oluşumu sağlanmış, İstanbul, İzmir gibi kentler
Anadolu’yla olan iktisadi ilişkilerini pekiştirmişlerdir.
• Anadolu’yla ticari ilişkiler kurulurken Müslüman-Türk tüccar
gözetilmiştir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Ekonomisi

• İttihat ve Terakki Cemiyeti kredi sorununa da el atmış. Bir tür

merkez bankası işlevi gören Osmanlı Bankası’nın yerini almak
üzere İtibar-ı Milli Bankasını kurmuş, Taşrada da Müslüman-Türk
eşrafını, milli banka kurmaya özendirmiştir.
• Tüm çabalara rağmen yıllık artış hızı yüzde 400’e ulaşan
enflasyon geleneksel Osmanlı düzenini altüst etmiştir.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Milli Mücadele Döneminde Mali Durum

• Mondros Ateşkes Antlaşması’ndan sonra Damat Ferit kabinesi

İttihat ve Terakki şirketlerine el koymuştur.
• Mütareke sonrası fiyat artışlarına karşı mücadelede ilk önemli
adım, İaşe Encümeni’nin kurulmasıdır.
• Savaşın sonuna doğru kurulmasına rağmen daha teşkilatını
tamamlayamadan pek çok usulsüzlüklere karışıp piyasaya yüksek
oranlarda borçlanan ve bu kısa sürede bütçeye bir buçuk milyon
liralık bir yük getiren İaşe Nezareti 20 Ocak 1919’da
kaldırılmıştır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
Milli Mücadele Döneminde Mali Durum
• Onun yerine memleketin iaşeye ait ihtiyaçlarını temin için gereken
tedbirleri almak, özellikle karaborsacılıkla mücadele etmek üzere
Dâhiliye Nezareti’ne bağlı bir İaşe Encümeni teşkil edilmiştir.
• İaşe Encümeni’nin bünyesinde kurulan Mücadele-i İktisadiye
Kalemi (Eylül 1919), Şehremaneti ile iş birliğine girmiş ve zorunlu
ihtiyaç maddelerinin tavan fiyatları tespit edilip haftada bir
gazetelerde yayınlanmıştır.
• Numune bakkallar modeli uygulamaya konmuştur. Burada amaç
bir yandan toptancı ve perakendeci arasındaki aracıyı kaldırmak,
diğer yandan ise bakkalları kontrol altında tutarak karaborsacılık
yapmalarına engel olmaktır.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Neler
Öğrendik?
• Milli İktisat
• Duyun-ı Umumiye
• Maliye Hazinesi
• Hazine-i Hassa
• Galata Bankerleri
• Dış Borçlanma
• Meşrutiyet
• Mütareke Dönemi

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi
 Kaynaklar
•GENCER, Ali İhsan-ÖZEL, Sabahattin; Türk İnkılâp Tarihi, Der Yay.,
İstanbul 2010.
•Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi I, Ed. Cezmi Erarslan.

Açık ve Uzaktan
Eğitim Merkezi