Μπορεί η κοινότητα να σώσει τον κόσμο;

Παρά τις ευρέως διαδεδομένες απόψεις, ίσως η ένωση των ανθρώπων να μην μπορεί να επιτευχθεί
μέσω τεράστιων πλανητικών δομών, αλλά μέσω μικρών αποκεντρωμένων και αυτόνομων
κοινοτήτων. Εν προκειμένω, ο όρος «κοινότητα» χρησιμοποιείται καταχρηστικά και ούτε θέλει να
υποδηλώσει οργανωτικές δομές του παρελθόντος ούτε προσδιορίζεται μόνο από το μέγεθος (όπως
το χωριό). Κυρίως, θέλει να καταδείξει το πνεύμα και τη φιλοσοφία μιας εναλλακτικής πρότασης
οργάνωσης του ανθρώπινου βίου.
Η κοινότητα, λοιπόν, θεμελιώνεται στην φιλία, η οποία εκφράζεται εμπράκτως ως αδελφική
αλληλοπεριχώρηση των διαφόρων προσώπων. Αυτή η φιλία διαμορφώνεται μόνον ως απόρροια
της ελευθερίας και της γνησιότητας· χωρίς αυτά τα χαρακτηριστικά δεν μπορεί να στερεωθεί.
Ως απότοκο της φιλίας, θεμελιώδες στοιχείο των κοινωνικών σχέσεων στην κοινοτική παραγωγή
αποτελεί η αλληλεγγύη. Αυτή η αλληλεγγύη κορυφώνεται όταν οι ίδιες οι οικονομικές διαφορές
εξισώνονται και φορολογικό υποκείμενο καθίσταται όχι το άτομο, αλλά η κοινότητα ως σύνολο, με
αποτέλεσμα τη συναδέλφωση των κατοίκων. Αυτό το στάδιο, εφόσον επιτευχθεί, μπορεί να
οδηγήσει στον εκδημοκρατισμό της –πάντα εγχρήματης- οικονομίας. Δεν συγχέεται, όμως, με το
κομμουνιστικό μοντέλο λόγω διαφορών οργάνωσης παραγωγής και κοινωνικής φιλοσοφίας, που θα
ήταν περιττό να αναλυθούν σε αυτό το άρθρο.
Η αλληλεγγύη δεν διαποτίζει μόνο τις ανθρώπινες σχέσεις, αλλά φανερώνεται και στη σχέση του
ανθρώπου με τη φύση, την γη, τα έμβια και άβια όντα γύρω του. Η κοινότητα, δηλαδή, βοηθά κατά
κάποιον τρόπο στη γεφύρωση του οντολογικού διχασμού της ανθρώπινης ύπαρξης με τον εαυτό,
τον συνάνθρωπο, τη φύση.
Σε πολιτειακό επίπεδο, η κοινοτική οργάνωση ξεκινά από μια εμφανώς δημοκρατική παράδοση και
όλη η μετέπειτα πορεία της βασίζεται σε αυτό το αρχαίο θεμέλιο. Λόγω του μικρού μεγέθους, αλλά
και της συνείδησης της ετερότητας του κάθε πολίτη, συγκροτείται μια συνέλευση (όπως η αρχαία
Εκκλησία του Δήμου), η οποία χωρίς να έχει παντού τις ίδιες αρμοδιότητες, παραμένει το
καθοριστικό όργανο της κοινοτικής δομής.
Το κοινοτικό πρότυπο, όμως, αποτελεί και την πολιτισμική απαγκίστρωση από τις ατομοκεντρικές
και κολεκτιβιστικές κοινωνίες. Οι πρώτες θεωρούν την συλλογικότητα πλασματική και
θεμελιώνονται στην απόλυτη υπεροχή του ατόμου· γι’ αυτό και τέτοιες κοινωνίες περισσότερο
αποτελούν συνάθροιση ατόμων για ωφελιμιστικούς λόγους, χωρίς κάποια βαθύτερη σύνδεση. Οι
δεύτερες, αν και ξεκινούν φιλοσοφικά από την ύπαρξη των ατόμων, καταλήγουν στην απορρόφηση
του ατομικού υποκειμένου χάριν μιας μεγαλύτερης συλλογικής οντότητας.
«-Υπάρχει ο Μεγάλος Αδελφός;
-Φυσικά υπάρχει. Το Κόμμα υπάρχει. Ο Μεγάλος Αδελφός είναι η προσωποποίηση του Κόμματος.
-Υπάρχει όπως υπάρχω κι εγώ;
-Εσύ δεν υπάρχεις». George Orwell, 1984
Σε αντίθεση με τα γνωστά κοινωνικά παραδείγματα, το πολιτικό ήθος μιας δημοκρατικής
κοινότητας δεν βασίζεται στην προαγωγή της συλλογικής ταυτότητας έναντι της ατομικής. Αυτό,
άλλωστε, διαχωρίζει την κοινότητα από τον κολεκτιβισμό. Τα πρόσωπα είναι αυτοτελή και
ανεξάρτητα. Παρά όμως την αυτοτέλειά τους -και αυτό αποτελεί ένα παράδοξο της ανθρώπινης
φύσης- χρειάζονται κι άλλους ανθρώπους για να ολοκληρωθούν· η ύπαρξη εννοείται μόνον ως
συνύπαρξη. Πάνω σε αυτήν την εγγενή αρχή βασίζεται η κοινότητα. Δεν απορρίπτει τη
συλλογικότητα και ταυτόχρονα, δεν εκμηδενίζει την ατομικότητα· και τα δύο προηγούμενα
οδηγούν στον οντολογικό ακρωτηριασμό του ανθρώπου.
Αφενός, στις κοινωνίες των μεγαλουπόλεων με τους εκατομμυρίους στοιβαγμένους κατοίκους, σε
βάθος χρόνου η τυραννία είναι αναπόφευκτη. Και αυτό διότι σε αυτές τις ατομοκεντρικές κοινωνίες
η συλλογικότητα έχει αποβληθεί ως σύμβαση, ως αφήγημα. Μα είναι ακριβώς σε αυτό το κενό
συλλογικότητας που θα ριζώσει η τυραννία. Πρώτα, στις συνειδήσεις των ανθρώπων και ύστερα
και στην πολιτική υφή της πραγματικότητας. Σε αυτό το κενό, ο Τύραννος (είτε είναι Κόμμα είτε
Τάξη είτε Μετανθρώπινο Είδος είτε οτιδήποτε άλλο) θα εμφανιστεί ως η κατεξοχήν οντότητα που
ζωοδοτεί και νοηματοδοτεί και τους υπόλοιπους. Παραδόξως, η κυριαρχία του ατόμου θα σημάνει
κάποτε την απόλυτη εκμηδένιση της ατομικής προσωπικότητας.
Η κοινότητα, αφετέρου, δεν αφήνει περιθώρια στην τυραννία, γιατί απλούστατα κάθε μέλος
συμμετέχει στη διοικητική οργάνωση με άμεσο τρόπο. Η ετερότητα ούτε αποσιωπάται ούτε
διοχετεύεται σε κομματικούς μηχανισμούς. Αντιθέτως, αποκτά όλη την ελευθερία να αναδυθεί και
να τελειοποιηθεί, συντροφικά με όλες τις άλλες ετερότητες, όλα τα άλλα πρόσωπα. Με αυτόν τον
τρόπο, άλλωστε, καθίσταται εμφανής η σύζευξη συλλογικού και ατομικού.
Ας σημειωθεί, όμως, κάτι σημαντικό. Τα παραπάνω δεν αποτελούν μανιφέστο ιδανικής πολιτείας.
Αποτελούν απλώς μια διερεύνηση ενός διαφορετικού προτύπου ζωής, που μάλλον θα βοηθήσει
περισσότερο τον σημερινό άνθρωπο να επανασυνδεθεί με τον διπλανό του και όχι μόνο. Αν και
εφόσον επιτευχθεί αυτό, θα έχει γίνει ένα μεγάλο βήμα για έναν ομορφότερο κόσμο. Τίποτα
παραπάνω, τίποτα λιγότερο.