Machine Translated by Google

મહાદેવનો દ્વાદશા જ્યોિતર્િલમગસ

બાળકોની આવૃત્િત

વેમુરી અિચન્ત્ય વારેણ ્ય, વેમુરીએટેન્દ્રપ્રજ્ઞાન, ચેન્નાઈ

1
Machine Translated by Google

ફોરવર્ડ

ઓમ એકદંતાય િવદમહી વક્રતુણ ્ડયાધીમહી, તન્નોદંિતપ્રચોદયા

ઓમ તત્પુરુષાય િવદ્મહીમહાદેવયાધીમહીતન્નો રુદ્ર પ્રચોદયાત્

આ પુસ્તકમાં દ્વાદશા જ્યોિતર્િલંગની રચના કેવી રીતે થાય છે, તેઓ ક્યા સ્થળે આવેલું છે અને ધર્મિનષ્ઠ લોકોએ તેનું િનર્માણ કર્યું
હતું તેની વાર્તા છે.

આ પુસ્તકમાં બાળકો માટે સરળ અંગ્રેજ ીમાં મંિદરની મૂળ ભૂત બાબતો પણ છે. પુસ્તકમાં િચત્રો પણ છે જે મંિદરો કેવી દેખ ાય છે તે
જાણવામાં મદદ કરે છે.

અમે ચેન્નાઈની સંકરા િસિનયર સેકન્ડરી સ્કૂલ અદ્યારમાં ભણતા ભાઈઓ છીએ.

યોગ્ય સમજૂતી સાથે દ્વાદશાિલંગની સિચત્ર રજૂઆ ત કરવાનો આ અમારો પ્રથમ પ્રયાસ છે. આ ક્રમ દ્વાદશા જ્યોિતર્િલંગ પરના આિદ
શંકરાચાર્ય સ્તોત્રમાંથી લેવામાં આવ્યો છે.

જ્યોિતર્િલંગ નીચે મુજ બ છે

કેદારોિહમવતપુરુષે ડાિકન્યામ ભીમસંકરઃ/વારણાસ્યામ્ ચ

િવશ્વેસ્ત્િરયમબકોગૌતમિમથતેય/સૌરાષ્ટ્રેસોમનાથસ્વશ્રીશૈલેમલ્િલકાર્જ ુનહ/ઉજ્જ ૈન્યમહા
કલા ઓમકારે ચ અમરેશ્વરઃ / વૈદ્યનાથશ્િચથાભુમોનાગેશો દારુકાનાનેય / સેતુબ ંધે ચ રમેશોઘ્રુશ્નેશ્વર િશવ િલંગો/અવતારદ્વાસકમેથછમ્ભ ોહ
પરમાત્માન/

મહાદેવના સૌથી વધુ ઉજવાતા બાર જ્યોિતર્િલંગો આ પ્રમાણે છેઃ સૌરાષ્ટ્રમાં સોમનાથ, શ્રી સૈલમમાં મલ્િલકાર્જ ુન, ઉજ્જ ૈનમાં
મહાકાલ, ઓમકારામાં અમરેશ્વર, િચથા ભૂિમમાં વૈદ્યનાથ, દારુકામાં નાગેશ્વર, િહમાલયમાં કેદારનાથ, ત્રીમબાઈ નદીના કાંઠે. સેતુબ ંધનમાં
રામેશ્વર, ડાિકન્યામાં ભીમ શંકર, વારાણસીમાં િવશ્વેશ્વર અને ઘૃષ્ણ ેશ્વર.

આ કાર્યનો લખાણ અમારા દાદા શ્રી વીડીએન રાવની કૃિતઓમાંથી લેવામાં આવ્યો છે.

અમને આ નમ્ર પ્રથમ પ્રયાસ કાંચી મઠના મહામિહમને સમર્િપત કરવાનો લહાવો મળે.

વેમુરીઆતેેન્દ્રપ્રજ્ઞાન,વેમુરી અિચન્ત્ય વારેણ ્ય, ચેન્નાઈ

2
Machine Translated by Google

સામગ્રી

પિરચય .................................................... ................................................................ .................................... 3

િશવ િલંગ અને તેના બ્રહ્માંડની ઉત્પત્િત : ...................................... ................................................. 4

સોમનાથ મંિદર................................................ ................................................................ ..................... 5

મલ્િલકરજુમ્ના મંિદર ................................................ ................................................................ ...... 6

ઉજ્જ ૈન મહા કાલેશ્વર ................................................... ................................................................ .... 7

ઓમકારેશ્વર િલંગ મંિદર................................................. ................................................... 9

વૈદ્યનાથ િલંગ ................................................ ................................................................ ............ 10

નાગેશ્વર મંિદર ................................................................ ................................................................ ........

11

કેદારનાથ મંિદર................................................ ................................................................ ............. 12

ત્રયંબ કેશ્વર મંિદર................................................ ................................................................ ............. 13

રામનાથસ્વામી મંિદર................................................ ................................................................ ............. 14

ભીમાશંકર મંિદર................................................ ................................................................ ................... 15

કાશી િવશ્વનાથ ................................................ ................................................................ ......................... 16

ગ્રીષ્નેશ્વર મંિદર ................................................... ................................................................ .................... 18

_______________________________________________________________________________________

3
Machine Translated by Google

પિરચય

િશવિલંગ અને તેના બ્રહ્માંડની ઉત્પત્િત:

િહમાલય પર જૂના િદવસોમાં, મહર્િષઓ અને તેમની પત્નીઓ દ્વારા સખત તપસ્યા માટે દારુવન પ્રખ્યાત હતું; મહર્િષઓ યજ્ઞો, વ્રત,
અગ્િન કાર્ય, વેદ અને શાસ્ત્રોના સ્વાધ્યાય અને ઉપવાસ જેવા અનેક પિવત્ર કાર્યો કરી રહ્યા હતા: તેમના જીવનનો ઉદ્દેશ્ય િનત્ય કર્મ,
તપસ્યા અને શાસ્ત્રો દ્વારા િનર્ધાિરત ગમે તેટલું કડક પાલન હતું. મુિનઓની મિહલાઓએ પણ િનર્ધાિરત િશસ્ત, ખોરાકના પ્રિતબંધો અને તપ
અને ભક્િતની જીવન પદ્ધિતનું પાલન કર્યું.

આત્મસંયમની આ સોસાયટીમાં, અિવશ્વસનીય સદ્ગુણ અને વ્યવસ્િથતતા એક અર્ધ-પાગલ, નગ્ન અને િવિચત્ર અજાણી વ્યક્િતનું આગમન
થયું જે મજબૂત અને આકર્ષક શારીિરક અંગોનું આકર્ષક અને ચુંબ કીય વ્યક્િતત્વ ધરાવે છે.
તેનું શરીર ભસ્મ (રાખ)થી ભરેલું હતું; તેના વાળ િવખરાયેલા હતા; તેના દાંત વાંકાચૂકા હતા અને તેની આંખ ો લોહીથી લાલ હતી. કેટલીકવાર,
તે ઉત્સાહપૂર્વક હસે છે; થોડીવાર તે બૂમો પાડે છે; કેટલીકવાર તે મોટેથી રડે છે; અચાનક તે ગધેડાની જેમ બ્રેય કરે છે; અને અન્ય કેટલીક વખત તે
મનોરંજ ક રીતે નૃત્યમાં ભાગ લે છે. તે સ્ત્રીઓને તેમની ઉંમરને ધ્યાનમાં લીધા િવના ઘેટાંની પ્રગિત કરે છે. દારુવાના મહર્િષઓએ પૂરતા સમય માટે
અજાણ્યાને સહન કર્યું અને છેવટે એક જૂથમાં તેનો સામનો કર્યો.

ઋિષઓમાં, કોઈએ કહ્યું કે છેવટે ઋિષઓ સામાન્ય રીતે ગુસ્સે થશે નહીં, પરંતુ જ્યારે તેઓ એ કર્યું, ત્યારે પૃથ્વી પરની કોઈ શક્િત ટકી શકશે
નહીં! આ રીતે તેમની વચ્ચે દલીલ કરતા ઋિષઓએ અજાણ્યા વ્યક્િતને કહ્યું કે ઘરના લોકો માટે તેમની જેમ બેજ વાબદારીપૂર્વક વર્તવું
તે ખૂબ જ અયોગ્ય છે અને જ્યારે તેમનું સન્માન થઈ શકે ત્યારે તેણ ે ઓછામાં ઓછું કપડાનો ટુકડો પહેરવો જોઈએ; અન્યથા િવકલ્પ એ
છે કે તેનું િલંગ (પુરુષ અંગ) છોડવું. ત્યારે મહાદેવે જવાબ આપ્યો કે બ્રહ્મા પણ તેમના િલંગને બળથી છોડી શકશે નહીં, મહર્િષઓને છોડી દો;
હજુ સુધી, તે પોતે તેને પોતાની મેળ ે છોડી દેશે; એમ કહીને મહેશ્વર અદૃશ્ય થઈ ગયા અને િલંગ સ્વરૂપ ધારણ કર્યું.

આ ઘટના બની, બ્રહ્માંડમાં સર્વત્ર પાયમાલી થઈ ગઈ: તમામ ત્િરલોકોમાં, સૃષ્િટની પ્રક્િરયાને ખરાબ રીતે અસર થઈ; ત્યાં સાર્વત્િરક આંદોલન
હતું અને કંઈ ચમકતું ન હતું; સૂર્ય િનસ્તેજ થઈ ગયો, અગ્િનએ તેની ગરમી ગુમાવી દીધી અને તારાઓ ચમકવાનું બંધ કરી દીધું; અને ગ્રહોએ તેમના
મૂિરંગ્સ ગુમાવ્યા. મહર્િષઓ તરત જ સમજી ગયા કે િલંગના પડવાના ભયંકર પિરણામો આવ્યા અને બ્રહ્મા પાસે દોડી ગયા અને આખી ઘટના
જણાવી પરંતુ બ્રહ્મા પણ શું થયું તે જાણીને ઉશ્કેરાઈ ગયા અને પુષ્િટ કરી કે કહેવાતા અજાણી વ્યક્િત બીજું કોઈ નહીં પણ મહાદેવ પોતે
છે.

બ્રહ્માએ આગળ કહ્યું કે તેને સાકાર કરવામાં યુગો લાગશે; કે તેઓ દેવો, ઋિષઓ અને િપતૃ દેવોના સર્વોચ્ચ ભગવાન હતા; કે હજાર યુગો પછી
તે પ્રલયના સમયે કાલ દેવનું સ્વરૂપ ધારણ કરશે; કે તેઓ પોતાના તેજ સાથે અનન્ય સર્જ ક હતા; કે તેઓ િવષ્ણ ુ હતા અને તેમની પત્ની તરીકે
લક્ષ્મી અને શ્રીવત્સ તેમના અમૂલ્ય આભૂષણ તરીકે હતા; કે તેઓ કૃતયુગ દરિમયાન મહા યોગી તરીકે ઓળખાતા હતા; કે તે ત્રેતાયુગમાં
'ક્રતુ રૂપા' અથવા યજ્ઞ સ્વરૂપ હતા; કે દ્વાપર યુગમાં તેઓ 'કાલાગ્િન' હતા અને કિળયુગમાં તેઓ ધર્મ કેતુ અથવા સદ્ગુણ નું િચહ્ન છે;
કે પંિડતોએ આ બધા સ્વરૂપોની અનુભ ૂિત કરવી જોઈએ; કે તેઓ અગ્િનના અમોગુણ , બ્રહ્માના રજો રૂપા અને િવષ્ણ ુના સાત્િવક રૂપના સંયુક્ત
શક્િત હતા; કે તે 'િદગ્વાસન' હતો અને તેનું નામ િશવ હતું; અને તેથી મહર્િષઓએ િશવની એક જ િનષ્ઠાથી પૂજ ા કરવી જોઈએ કારણ કે તે
ઈશાન, અવ્યય અને તે મહા િલંગ હતા જે ચોક્કસપણે અજ્ઞાનતાના ભંડોળને દૂર કરશે જે તેઓ તમને સલાહ આપવા માંગતા ન હતા પરંતુ તમે
તમારા જીવનકાળની અયોગ્ય ભૂલ કરી હતી. !

_____________________________________________________________________

4
Machine Translated by Google

સોમનાથ મંિદર

saurāṣṭradeshevishade'tiramyejyotirmayaṃchandrakālāvataṃsam.
ભક્િતપ્રદાનાયકૃપાવતીરણામિણ સોમનાથંશરણ પ્રપદ્યે ॥ 1 ॥

પ્રજાપિત દક્ષે તેની સત્તાવીસ પુત્રીઓનાં લગ્ન ચંદ્રદેવ (ચંદ્ર) સાથે કર્યાં, પરંતુ ચંદ્રને રોિહણી માટે અન્ય પત્નીઓની અવગણનાનો ભારે મોહ
હતો. દક્ષે ચંદ્રને આ િવશે ચેતવ્યા પણ ફાયદો ઉઠાવ્યો. અંતે, દક્ષે ચંદ્રને શ્રાપ આપ્યો જેણ ે ભગવાન બ્રહ્માને િવનંતી કરી, અને બદલામાં
ભગવાન િશવને તપસ્યા કરવાનું કહ્યું.

ચંદ્રે સરસ્વતી નદીના િકનારે પ્રભાસા ખાતે તપસ્યા કરી. તેમના દેખ ાવ પર ભગવાન િશવે એક સમાધાન સાથે સમસ્યાનું સમાધાન કર્યું કે મિહનાના
પ્રથમ તેજ સ્વી પખવાિડયા (સુક્લ પક્ષ)
ચંદ્ર મીણ કરશે અને 'કૃષ્ણ પક્ષ' ચંદ્ર અસ્ત થશે. તેણ ે ચંદ્રને હંમેશા તેની અને પાર્વતીની નજીક રહેવા માટે આશીર્વાદ આપ્યા. 'સ્પર્શ'
(સ્પર્શ) જ્યોિતર્િલંગ-સોમચંદ્ર- શ્રેણ ીમાં પ્રથમ હોવાનું જણાવવામાં આવ્યું હોવાથી, તે તમામ શારીિરક િબમારીઓ ખાસ કરીને ક્ષય અને
રક્તિપત્ત દૂર કરશે અને જળ શરીર 'ચંદ્ર કુંડ'માં સ્નાન કરવાથી મનુષ્ય દ્વારા કરવામાં આવેલા તમામ પાપો ધોવાઇ જાય છે. માણસો પ્રભાત ક્ષેત્ર
[ગુજ રાતના સૌરાષ્ટ્રના કાિઠયાવાડ િજલ્લામાં વેરાવળ પાસે] તરીકે ઓળખાય છે, એવું માનવામાં આવે છે કે ભગવાન કૃષ્ણ એ તેમની
લીલાઓ (ચમત્કાિરક કૃત્યો) કરી હતી. [મંિદરની ગુફામાં સળગતો પ્રકાશ આજ સુધી જોવા મળે છે].

____________જય જય સોમનાથ જ્યોિતર્િલંગ_____________________

5
Machine Translated by Google

મલ્િલકરજુમ્ના મંિદર

શ્રીશૈલશૈરંગેિવબુધાિતસંગેતુલાદ્િરતુંગે'િપમુદાવસંતમ્
તામાર્જ ુનમલ્લીકાપૂર્વમેકણાિમસંસારસમુદ્રસેતુમ 2

કૃષ્ણ ા નદીના િકનારે (આંધ્રપ્રદેશમાં, હૈદરાબાદથી લગભગ 230 િક.મી. દૂર) શ્રી પર્વત પર જ્યોિતર્િલંગની શ્રેણ ીમાં દ્િવતીય હોવાનું કહેવાય
છે, ભગવાન િશવનું મલ્િલકાર્જ ુન સ્વરૂપે અિભવ્યક્િત
તેમના જીવનસાથી દેવી ભ્રમરમ્બ ા પૌરાિણક રીતે તપસ્યાના સ્થળ તરીકે પ્રખ્યાત છે જ્યારે કાર્િતકેય નાખુશ હતો અને ગણેશ સાથે
અગાઉ લગ્ન કર્યા હતા ત્યારે તેમને છેતરાયા હોવાનો અહેસાસ થયો હતો, તેમ છતાં કરાર હોવા છતાં કે જે કોઈ પૂર્ણ 'ભૂ પ્રદક્િષણા' (િવશ્વની
પિરક્રમા) પછી પ્રથમ આવશે તે જીતશે, પરંતુ ગણેશે તે સ્વીકાર્યું. શાસ્ત્રની જોગવાઈનો લાભ લીધો અને માતા-િપતાની 'પ્રદક્િષણા' કરી
અને પ્રદક્િષણાનો લાભ મેળ વ્યો.

િશવ અને પાર્વતીએ કાર્િતકેયને શાંત કરવા માટે ક્રૌંચા પર્વતની મુલાકાત લીધી પરંતુ તેનો કોઈ ફાયદો થયો નહીં અને આ રીતે કૈલાસથી પર્વત
પર ગયા.આવૃષભ દેવ -િશવ પાર્વતીના વાહક-મહાદેવોને તપસ્યા કરી, તેઓ આ પિવત્ર ધામમાં મલ્િલકાર્જ ુન અને ભ્રામરમ્બ ા તરીકે દેખ ાયા.

ભગવાન રામે સહસ્ત્રિલંગ સ્થાિપત કર્યું હોવાનું કહેવાય છે અને પાંડવોએ મંિદરની આસપાસ પંચપાંડવિલંગની સ્થાપના કરી હતી. દેવી
ભ્રમરામ્બ ાના મંિદરની અંદરના એક નાના િછદ્રમાં, હજી પણ મધમાખીઓનો અવાજ સાંભ ળી શકાય છે કારણ કે દેવીએ તેના સમગ્ર શરીરમાં
મધમાખીઓનું સ્વરૂપ ધારણ કર્યું હતું અને મિહષાસુરને મારી નાખ્યો હતો.

આિદ શંકરાચાર્યએ આ મંિદરમાં 'િશવાનંદ લહરી' નામની તેમની જાણીતી કૃિતની સ્ક્િરપ્ટ લખી હોવાનું માનવામાં આવે છે.

____________________જય જય મલ્િલકાર્જ ુન જ્યોિતર્િલંગ________

6
Machine Translated by Google

ઉજ્જ ૈન મહા કાલેશ્વર

અવંિતકાયાણિવિહતાવતારમમુક્િતપ્રદાનાય કા સજ્જ નામ.

અકાલમમૃત્યોઃ પિરરક્ષણાર્થાંવન્દેમહાકાલમહાસુરેશમ્ ॥ 3॥

જ્યાં મહાકાલ છે, ત્યાં ક્િષપ્રા નદી છે અને જ્યાં િનર્મલા અથવા સ્વચ્છ અને સ્પષ્ટ િવચારો અને આચાર અને શાંિત પ્રવર્તે છે, તે
ક્િષપ્રમાં સ્નાન કરવા માટેનું સૌથી આદર્શ સ્થળ છે અને તમામ કષ્ટો ત્યજીને મૃત્યુના માનસને ખૂબ પાછળ છોડીને મહાકાલ દેવને પ્રણામ
કરો. અને િવનાશ.
ખરેખ ર, મૃત્યુ પછી કીડા અને માખીઓ પણ રુદ્રદેવના અનુયાયીઓ અને સેવકો બનવાનું નક્કી કરે છે! સ્કંદ પુરાણ દેવી પાર્વતી અને મહા કાલની
વાતચીતનું વર્ણ ન કરે છે કારણ કે બાદમાં અવંિત ક્ષેત્રના માહાત્મ્ય િવશે એક કરતાં વધુ કારણોસર સમજાવે છે: તે ચાર મુખ ્ય નદીઓનું
િનવાસસ્થાન છે, જેમ કે. ક્િષપ્રા, િદવ્યા નવ, નીલગંગા અને ગાંધવતી; અષ્ટમાતૃકા િવ. ઉમા, ચંડી, એશરરી, ગૌરી, રૂદ્િધદા, િસદ્િધદા,
વરયક્િષણી અને વીરભદ્ર; મહા માયા સતીને કપાલમાત્િરકા કહે છે જેની પાસે સાત માતૃકા સહયોગીઓ છે. અંિબકા, શીતલા, િસદ્િધ દયાની,
એકાનામશા, બ્રહ્માણી, પાર્વતી અને યોગ શાિલની; ચિતષષ્ઠી યોિગનીઓ, એકાદશારુદ્રાસ ઉપરાંત િવ. કપર્દી, કપાલી, કાલા નાથા,
વૃષાસન, ત્ર્યંબ ક, શૂલાપાની, િચરાવાસા, િદગંબ રા, િગરીશા, કામચારી, સર્પભૂષણ શાર્વ; અષ્ટભૈરવસ િવ. દંડપાણી, િવક્રાંત,
મહાભૈરવ, બટુક, બાલક, બંદી, શતપંચશતક અને અપરા કાલ ભૈરવ. તેમાં પણ દસ િવષ્ણ ુસ્વરૂપિવક્ષ છે. વાસુદેવ, અનંત, બલરામ, જનાર્દન,
નારાયણ, હૃષીકેશ, વરાહ, ધરણીધર, વામનરૂપ અને શેષશાયી; છ. ગણેશ િવ. રુદ્િધ િસદ્િધ દાતા, કામદાતા, ગણપિત, િવઘ્નાનાશક, પ્રમોદી
અને ચતુર્િધવ્રત પ્િરયા; દ્વાદશા આિદત્ય િવ. અરુણ ા, સૂર્ય, વેદાંગ, ભાનુ, ઇન્દ્ર, રિવ, અંજ ુમન, સુવર્ણ ા રેતા, અહા કર્તા, િમત્ર, િવષ્ણ ુ અને
શનાતન. તે કપાલિવમોચના માટેનું સ્થાન છે અથવા જ્યાં િશવે અન્નપુરાણમાંથી બ્રહ્માની ખોપરીમાં િભક્ષા માંગી હતી અને ખોપરી ફાટી
હતી. મહાકાળ વણ એ એવો પ્રિતક્રમણ કર્યો કે હયાની આગેવાની હેઠળના દૈત્યો જેમણે માયા અને તેના ભ્રમણાઓનો
ચોરીછૂપીથી હુમલો કરવા અને દેવગણોને ત્રાસ આપવા માટે ઉપયોગ કર્યો હતો તે એકવાર માટે નાશ પામ્યા હતા. ઉજ્જ ૈન એ સ્થાન છે જ્યાં
પરમ િશવે ત્િરપુરાસુરનો સંહાર કર્યો હતો

7
Machine Translated by Google

પશુપતાસ્ત્ર; અવંતીપુરી એ બીજું નામ છે જ્યાં િવષ્ણ ુએ દાનવોથી દેવોનું રક્ષણ કર્યું હતું કારણ કે તેમણે તેમને મેરુ પર છુપાઈ જવાથી
ખેંચી લીધા હતા અને દેવોને બચાવવા અને સ્વર્ગને પુનઃસ્થાિપત કરવા માટે તેમને સમાપ્ત કર્યા હતા; કુતસ્થલી એ બીજું નામ છે જે
બ્રહ્માએ ભૂિમ અને પદ્માવતી પર કુશાગ્રાસ ફેંકીને સૃષ્િટની જાળવણી માટે પસંદ કર્યું હતું કારણ કે અમૃતાને મોિહની દ્વારા દેવોને વહેંચવામાં
આવી હતી અને લક્ષ્મી િવષ્ણ ુને પુનઃસ્થાિપત કરવામાં આવી હતી. ઉજ્જ ૈનને પૃથ્વીની નાભી અથવા નાિભ તરીકે ગણવામાં આવે છે. આ ખરેખ ર
મહાકાલ િલંગની પ્રિસદ્ધ હાજરી દ્વારા પ્રખ્યાત દ્વાદશા િલંગ પ્રદેશ છે. તે 51 શક્િતપીઠોમાંના એક તરીકે દર્શાવવામાં આવે છે જ્યાં રુદ્ર
સાગર સરોવર ખાતે હરિસદ્િધ દેવી મંિદરમાં દેવી સતી (કુરપાર અથવા 'કેહુની') કોણી િબંદુ પડી હતી. ઉજ્જ ૈનમાં ચૂકી ન શકાય તેવા સૌથી
આવશ્યક સ્થળો પૈકી મહાકાલ મંિદર પોતે છે. :

આકાશે તારકમ િલંગમ પતાલેહટકેશ્વરમ, મર્ત્યલોકમહાકાલમ િલંગ ત્રયનમસ્તુતે!

મહાકાલેશ્વર િલંગ મંિદર પ્રાંગણ અથવા આંગણું એકદમ પહોળું છે અને કેન્દ્રમાં 'ગર્ભ ' અથવા 'ગભગૃહ' છે જ્યાં મહાકાલેશ્વર િલંગ નીચલા
સ્તરે જોવા મળે છે અને ઓમકારેશ્વર િલંગ ચોક્કસપણે ઉચ્ચ સ્તર પર છે. એકદમ િવશાળ મહા કાલ િલંગ એ નાગપિરવેષ્િઠતા છે
અથવા ચાંદીના બનેલા સર્પોથી ઘેરાયેલું છે અને િલંગની ટોચ પર પિવત્ર પાણીના અિવરત ટીપાઓ સાથે લટકતું ટબ છે, જેમાં એક
તરફ ગણેશ, બીજી તરફ દેવી પાર્વતી અને ઘી સાથે અન્ય કાર્િતકા દેવ છે. અને તેલના દીવા હંમેશા સળગતા. દક્િષણ બાજુના ઉંચા ભાગ પર
અનાિદ કાલેશ્વર અને વૃધ્ધકાલેશ્વર મંિદર છે. મહાકાલેશ્વર મંિદરના સભા મંડપની નજીકમાં કોટી તીર્થ છે જેમાં નાની િશવ છત્રીઓ મૂકવામાં
આવી છે અને એક ધર્મશાળા પણ છે. સભા મંડપમાં શ્રી રામ મંિદર અને અવંિતકાપુરની અિધષ્ઠાત્રી અવંિતકા દેવી મૂર્િત પણ છે.

_____________જય જયમહાકાલેશ્વર જ્યોિતર્િલંગ_____

8
Machine Translated by Google

ઓમકારેશ્વર િલંગ મંિદર

કાવેિરકનર્મદયોઃ પિવત્રેસમાગમસજ્જ નતારણાયા.

સદૈવમાન્ધાત્મ પુરેવસંતમોંકારમીશસંિશવમેકાિમડે ॥ 4 ॥

સંસ્કૃતમાં OM ના આકારમાં રચાયેલા માંધાતા (િશવપુરી) દ્વીપ પર નર્મદા નદીના િકનારે આવેલું, ઓમકારેશ્વર એ અન્ય અમરેશ્વર િલંગ ઉપરાંત
જ્યોિતર્િલંગોમાંનું એક છે.

દંતકથા એવી હતી કે ઋિષ નારદ િવંધ્ય રાજાની મુલાકાતે આવ્યા હતા અને બાદમાં બડાઈ મારતા હતા કે િવન્દ્ય સમગ્ર િવશ્વમાં સૌથી ઊંચો
અને સૌથી શક્િતશાળી પર્વત હતો. નારદએ જવાબ આપ્યો કે કદાચ મેરુ ઊંચાઈ અને શક્િતની દૃષ્િટએ સૌથી મહાન હતો. િવંધ્ય રાજાને ઈર્ષ્યા
થઈ અને તેણ ે ગંભ ીર 'તપસ્યા' ચલાવી અને મહા િશવને પ્રસન્ન કર્યા અને િવનંતી કરી કે તેઓ હંમેશા િવંધ્યમાં હાજર રહે અને િવંધ્યની નજીક
નર્મદાના િકનારે ભગવાનના િલંગની સ્થાપના કરે.

તેથી ત્યાં ઓમકાર જ્યોિતર્િલંગ. ત્યાં િશવની હાજરીથી ખુશ થઈને, િવંધ્ય રાજા સુમેરુ સાથે સ્પર્ધા કરવા માટે ઉંચા અને ઉંચા થતા ગયા.
આનાથી સૂર્ય ભગવાનની બ્રહ્માંડની િનયિમત પિરભ્રમણમાં અવરોધ ઊભો થયો અને તેણ ે બ્રહ્માંડના અડધા ભાગને અંધારામાં ફેરવીને
અડધા રસ્તે પાછા ફરવું પડ્યું. ભગવતીએ કાસીના ઋિષ અગસ્ત્યને િવંધ્ય રાજાની મુલાકાત લેવા કહ્યું, જેઓ અગસ્ત્યના પગને સ્પર્શ
કરવા માટે પૂજ ્યભાવથી નીચે ઝૂકી ગયા, જેમણે િવંધ્યને પાછા ન આવે ત્યાં સુધી તે સ્િથિતમાં રહેવા કહ્યું અને તેઓ દક્િષણમાંથી ફરી
ક્યારેય આવ્યા નહીં.

_______________________જય જય ઓમકારેશ્વર જ્યોિતર્િલંગ_____

9
Machine Translated by Google

વૈદ્યનાથ િલંગ

પૂર્વોત્તેરેપ્રજવિલકાિનધાનેસદાવાસંતંિગિરજાસમેતમ.
સુરાસુરરાિધતાપદપદ્મશ્િરવૈદ્યનાથૃત્તમહન્નામી ॥ 5॥
વૈદ્યનાથ જ્યોિતર્િલંગની સુપ્રિસદ્ધ પૃષ્ઠભૂિમ રામાયણના મહાકાવ્ય િવલન રાવણસુર સાથે સંબ ંિધત છે. લંકાના રાજાએ ત્રણ જગતમાં
શક્િતશાળી સર્વોપરીતા અને અદમ્યતા માટે કૈલાશ પર્વત પર ભગવાન િશવનું અિવરત ધ્યાન કર્યું. પરંતુ િશવ હજુ પણ પ્રિતભાવ આપતા
ન હોવાથી, તેઓ કૈલાસથી નીકળીને કૈલાસની દક્િષણ તરફ વૃક્ષકંધક તરફ ગયા. તેણ ે એક ખાડો ખોદીને એક િશવિલંગની પૂજ ા કરી, એક પછી
એક તેના દસ માથાનો ભોગ આપીને અને અંતે ભગવાન િશવ દેખ ાયા અને સર્વોચ્ચતાનું વરદાન પણ આપ્યું અને એક િશવિલંગને તેના રાજ્યમાં લઈ
જવા દેવાની શરતે તે શરત પર આવી. એક પણ અટક્યા િવના સીધા લંકા પહોંચો, એવું ન થાય કે જો િલંગ નીચે રાખવામાં આવે તો ક્યારેય બહાર
ખેંચાય નહીં! દેવોને ડર લાગ્યો કે એકવાર રાવણ િનર્િવવાદ થઈ જશે તો ત્રણ લોકમાં અરાજકતા સર્જ ાશે અને ધર્મનો નાશ થશે. આ રીતે દેવોએ
દેવી પાર્વતી અને ગણેશને પ્રાર્થના કરી કે કોઈક રીતે લંકા સુધી િશવિલંગના જોખમને ટાળી શકાય. પાર્વતીએ રાવણના વેશમાં અને વરુણ ના
સહયોગથી રાવણની તરસ છીપાવવા માટે મુખ ્ય પિવત્ર નદીઓના શુદ્ધ પાણીને લલચાવ્યું. રાજાનું પેટ ફૂલી ગયું હતું અને તે રાહત માટે
તાકીદે રોકાવા ઈચ્છ તો હતો અને સદભાગ્યે તેના માટે, ત્યાં એક છોકરો હતો- ગણેશ પોતે- જેમની મદદ િલંગને જમીન પર મૂક્યા િવના થોડી ક્ષણો
માટે પકડી રાખવા માટે લેવામાં આવી હતી. રાવણ પાછો ફર્યો ત્યાં સુધીમાં, લાડુ- ભગવાન ગણેશ-અદૃશ્ય થઈ ગયા અને િલંગ જમીન પર અટકી
ગયું. તે વૈદ્યનાથનું જ્યોિતર્િલંગ હતું જે એક 'વૈદ્ય' (િચિકત્સક) હતા અને તેમણે રાવણના એક પછી એક બિલદાન સમયે તેના કાપેલા
માથાને એકસાથે ટુકડા કરવામાં મદદ કરી હતી.

_______________________જય જય વૈદ્યનાથ જ્યોિતર્િલંગ_______

10
Machine Translated by Google

નાગેશ્વર મંિદર

યામ્યેસાદંગેનગરે'િતરમ્યેિવભુિષતાંગણિવિવધાયશ્ચભોગૈઃ ।
સદભક્િતમુક્િતપ્રદાિમશમેકાંશ્રીનાગનાથંશરણપ્રાપદ્યે ॥ 6॥
ભગવાનનું દસમું સ્વરૂપ (જ્યોિતર્િલંગનું) તેમના ભક્તોને બચાવવામાં લોકપ્િરય છે; દારુકા નામનો એક રાક્ષસ જે પુણ ્યમાં અવરોધ ઉભો
કરે છે તે તેના ભક્ત વૈશયસુપ્િરયાને બચાવવા માટે નાશ પામ્યો હતો. જ્યારે આ િશવપુરાણની 'કોિટ રુદ્ર સંિહતા' નું િનવેદન હતું જે સ્થાિપત કરે છે
કે નાગેશ્વર જ્યોિતર્િલંગમાં કોઈ શંકા નથી પરંતુ તેના સ્થાનના ઓછામાં ઓછા ત્રણ દાવેદારો છે જેમ કે. દ્વારકા, ગુજ રાત ખાતે નાગેશ્વર
મંિદર; ઔધ્ય, મહારાષ્ટ્ર ખાતે નાગનાથ મંિદર; અને અલ્મોડા, ઉત્તરાખંડ ખાતે જગેશ્વર મંિદર.

ખુશીની વાત છે કે, બધા જ િવજેતા છે!દંતકથા એવી હતી કે દારુકા અને દારુકી નામના એક રાક્ષસ દંપતીએ અને બાદમાં દેવી પાર્વતી પાસેથી
અનુદાન મેળ વ્યું હતું કે રાક્ષસ જ્યાં પણ જશે ત્યાં આખું જંગલ તેની સાથે આવશે. રાક્ષસો યજ્ઞો અને તમામ આધ્યાત્િમક કાર્યોને બગાડી
રહ્યા હતા, બ્રાહ્મણોથી લઈને ઋિષ ઓરવા સુધી િવરોધ થયો હતો અને ઋિષએ રાક્ષસો અને અનુયાયીઓને શ્રાપ આપ્યો હતો કે તેઓ
બધા પૃથ્વી પર નાશ પામશે; તેથી રાક્ષસો પાસે સમુદ્રમાં જવા િસવાય કોઈ િવકલ્પ નહોતો.

પાર્વતી તરફથી દારુકીનું વરદાન િબનઅસરકારક બન્યું કારણ કે તમામ જંગલો સમુદ્રમાં ડૂબ ી ગયા હતા. આ રીતે રાક્ષસો માત્ર સમુદ્રમાં જ
મર્યાિદત હતા અને સમુદ્રમાં ફરતા જહાજોને ચાંિચયા બનાવવાનો આશરો લીધો હતો અને ભગવાન િશવના એક અત્યંત સમર્િપત ભક્ત
સુપ્િરયા-એ વૈશ્ય-ને વહાણમાં જેલમાં ધકેલી દેવામાં આવ્યા હતા. ભક્ત સુપ્િરયા કે જેઓ ભગવાન િશવના કટ્ટર ભક્ત હતા, િનષ્ઠાપૂર્વક
પ્રાર્થના કરી અને ભગવાન પ્રગટ થયા, બધા રાક્ષસોને મારી નાખ્યા અને કેદીઓ ખાસ કરીને સુપ્િરયાને મુક્ત કર્યા. આ આનંદની ક્ષણની
યાદમાં, ભગવાને આશીર્વાદ આપ્યા કે સ્વયંભ ુ નાગેશ્વર જ્યોિતર્િલંગ સમુદ્ર િકનારે યાદગાર નાગેશ્વર જ્યોિતર્િલંગ તરીકે પ્રગટ થાય.

11
Machine Translated by Google

કેદારનાથ મંિદર

મહાદ્િરપાર્શ્વે ચ તટેરામન્તસંપૂજ ્યમાનસતત્મમુિનન્દ્રઃ.

સુરાસુરૈર્યક્ષમહોરાગૃહ્યઃકેદારમીષાિશવમેકાિમડે ॥ 7 ॥

કેદાર િલંગ અનાિદ કાળથી જાણીતું છે: કૃત અથવા સત્યયુગમાં, મહર્િષ ઉપમન્યુએ કેદાર િલંગની પૂજ ા કરી અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કર્યો હોવાનું કહેવાય
છે; દ્વાપર યુગમાં પાંડવોએ તપસ્યા કરી હોવાનું કહેવાય છે. ભગવાન મહાદેવે મિહષા અથવા ભેંસનું રૂપ ધારણ કર્યું અને તે જ સમયે પંચપાંડવોને
મૂંઝવણમાં મૂક્યા જ્યારે તેઓ કેદારના જુદા જુદા સ્થળોએ તપસ્યામાં મગ્ન હતા, જે હવે મિહષાના શરીરના જુદા જુદા અંગો દર્શાવીને
પંચકેદાર તરીકે પ્રખ્યાત છે. તુંગનાથ ખાતે હાથ પ્રદર્િશત કરતા રુદ્રનાથ, મિહષાનો ચહેરો, માદમહેશ્વરા નાભી અથવા મધ્ય ભાગ પ્રદર્િશત કરે છે,
અને કલ્પેશ્વર તેમના 'જટાજુતા' અથવા માથાના બરછટ વાળ; પ્િરષ્ઠભાગા અથવા શરીરનો પાછળનો ભાગ કેદારનાધામાં યોગ્ય રીતે
પ્રદર્િશત થયો હોવાનું કહેવાય છે. એક સુપ્રિસદ્ધ અહેવાલ જણાવે છે કે પાંડવોના ભીમ તેની તપસ્યા દરિમયાન ભેંસના પાછળના ભાગના દેખ ાવથી
પરેશાન થઈ ગયા, તેનો પીછો કર્યો અને તેની પૂંછ ડીને બળજબરીથી પકડવાનો પ્રયાસ કર્યો પરંતુ સદા બળવાન મહાદેવ તેને છટકી ગયા અને
ગંભ ીર ઈજાઓ સાથે મૃત્યુ પામ્યા. નેપાળમાં ખાટમંડુમાં આવેલા પશુપિતનાથ મંિદરે મહામિહષાના માથાનો ભાગ દર્શાવ્યો હોવાનું કહેવાય છે. કેદારમાં
આ પ્રકારે કોઈ બાંધેલું મૂર્િત સ્વરૂપ નથી, પરંતુ ઊંચો અને ઢોળાયેલો ગુંબ જ મૂળ ભૂત રીતે ત્િરકોણ પર્વત કાળા પથ્થરની પૂજ ા 'અિભષેક'
અથવા દૂધ, ફૂલો, ફળો, મધ, અગરબત્તીઓ અથવા અત્તરવાળી લાકડીઓ વગેરેથી કરવામાં આવે છે. કેદાર મંિદર ખૂબ જ પ્રાચ્ય અને
સામાન્ય રીતે પર્વતીય દેખ ાય છે જેમાં ભૃગુપંથા (મઘના ગંગા), ચોરથડીથાલ, વાસુકી થાલ, ગુગુકુંડ, ભૈરવિશલા જેવા સ્થળોથી ઘેરાયેલો
આકર્ષક લોકેલ છે. મંિદર પંચપાંડવ મૂર્િતઓ, ભીમિશલા અને ભીમિશલા પ્રદર્િશત કરે છે. અર્ધ તૂટેલા એક્િઝટ ગેટને પિવત્ર દરવાજો તરીકે
ઓળખવામાં આવે છે જ્યાંથી આિદ શંકરાચાર્ય કૈલાસ સુધી ઉડાન ભરીને બહાર નીકળ્યા હતા. કેદાર મંિદરના પાછળના ભાગમાં હોલમાં તેમના
િશષ્યોને સંબ ોધતા શંકરાચાર્યની સુંદર સફેદ પથ્થરની આજીવન મૂર્િતઓ મૂકવામાં આવી છે. પાંડવોની મૂર્િતઓ ઉપરાંત, ઉષા અને અિનરુદ્ધ,
ભગવાન કૃષ્ણ , િશવ પાર્વતી વગેરેની પણ. પિરક્રમામાં મંિદરની આસપાસ અમૃત કુંડ, ઈશાનકુંડ, હમસકુંડ, રેતાસકુંડ અને આવા અન્ય તીર્થો
જોવા મળે છે.

______________જય જય કેદારનાથ જ્યોિતર્િલંગ_______________

12
Machine Translated by Google

ત્રયંબ કેશ્વર મંિદર

સહ્યાદ્િરિશર્ષેિવમલેવસંતાઙ્ગોદાવિરિતરપિવત્રદેશે ।
યદ્ધારશનાત્પાટકમાશુનાશં પ્રયાિતતાત્ર્યમ્બ કિમષિમદે ॥ 8॥
મહારાષ્ટ્રમાં નાિસકથી ત્રીસ િકલોમીટર દૂર આવેલું, ભગવાન િશવનું ત્ર્યંબ કેશ્વર નામનું પ્રિસદ્ધ જ્યોિતર્િલંગ વર્ષભર હજારો યાત્રાળુઓ ને
ભૌિતક અને આધ્યાત્િમક પ્રકૃિતનું વરદાન પ્રદાન કરીને આકર્ષે છે. 'પુણ ્યક્ષેત્ર' અથવા પિવત્ર ભૂિમ એ પિવત્ર નદી ગોદાવરીનું ઉદ્ગમ સ્થાન
છે. મૂળ ભૂત રીતે ઋિષ ગૌતમ અને તેમની અત્યંત પિવત્ર પત્ની અહલ્યાના ભગીરધ જેવા પ્રયત્નોને કારણે. ઋિષની તપસ્યા અને પ્રાર્થનાના
કારણે, ભગવાન વરુણ પુષ્કળ પ્રમાણમાં પાણી અને અનાજ આપવા માટે પ્રસન્ન થયા, પરંતુ આ વરદાન સહ-મુિનઓ અને તેમના જીવનસાથીઓની
ઈર્ષ્યાના આધારે બહાર આવ્યું, જેમણે અનાજ લૂંટવા માટે ગાયનું િનર્માણ કર્યું. ગૌતમ ઋિષએ ગાયનો નાશ કર્યો, પરંતુ ગાયની હત્યાના પાપના
પિરણામે, ઋિષ-દંપતીને બ્રહ્મિગિર પર્વત પરના સંન્યાસમાં દેશિનકાલ કરવામાં આવ્યા. ગૌતમ મુિનએ ભગવાન િશવને અિવરત 'તપસ્યા' કરી
જેણ ે ગૌતમને તેમના સંન્યાસની નજીક ગંગા નદી લાવવાની અને જ્યોિતર્િલંગના રૂપમાં ભગવતી સાથે તેના િકનારે રહેવાની બેવડી ઇચ્છ ાઓથી
સંપન્ન કર્યું. ભગવાન િશવે ગંગાને ગોદાવરી નદીના રૂપમાં ગૌતમના સંન્યાસની નજીક લાવવામાં આવે અને ગોદાવરી/ગૌતમી નદીની નજીકમાં
ત્ર્યંબ કેશ્વર જ્યોિતર્િલંગ તરીકે તેમના અિભવ્યક્િતની બંને ઇચ્છ ાઓ મંજ ૂર કરી. આની સમાંતર, બ્રહ્મિગિર ખાતે જ્યોિતર્િલંગની રચના સાથે
સંબ ંિધત અન્ય દંતકથા એ હતી કે ભગવાન બ્રહ્મા અને િવષ્ણ ુની વચ્ચે અગ્િન સ્તંભ નો દેખ ાવ હતો જેની ઊંચાઈ અને ઊંડાઈ તે બંને દ્વારા
જાણી શકાયું નથી; બ્રહ્માની કવર-અપ સ્ટોરી એ હતી કે તેણ ે સ્તંભ ની ઊંચાઈ શોધી કાઢી અને સાક્ષી તરીકે કેતકીના ફૂલને ટાંક્યો. ભગવાન િશવે
બ્રહ્માને શ્રાપ આપ્યો કે પૂર્વની પૂજ ા નહીં થાય અને બ્રહ્માએ વળતો શ્રાપ આપ્યો કે ભગવાન િશવને ભૂગર્ભ માં ધકેલી દેવામાં આવશે. તેથી
બ્રહ્મિગિર હેઠળ ત્ર્યંબ કેશ્વરનું પ્રાગટ્ય. જ્યોિતર્િલંગ ફ્લોર પરના િડપ્રેશનમાં નાના કદનું છે અને ઉપરથી સતત પાણી નીકળે છે. નદીના તરંગોનું
બળ મંિદરમાં ભક્તોની માન્યતા અનુસાર ઋિષ ગૌતમની પ્રાર્થનાની તીવ્રતા મુજ બનું જણાય છે! મંિદરમાં મુખ ્ય તીર્થો (ટાંકીઓ) ને ગંગા (ગોદાવરી),
વરાહ તીર્થ, જ્યાં ભગવાન િવષ્ણ ુએ વરાહ રૂપમાં નદીમાં સ્નાન કર્યું હતું (સુવર તરીકે દેખ ાવ) અને કુશવાર્થ તીર્થ ઋિષ ગૌથામા તરીકે સૌથી
મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવે છે તે ગંગાદ્વારા નામ આપવામાં આવ્યું છે. ગંગાના પાણીને સુરક્િષત કરતી વખતે કુશા અથવા દરભ ઘાસમાં ફેલાય છે.
ગંગાસાગર, િબલ્વ તીર્થ, ઈન્દ્ર તીર્થ, િવશ્વનાથ તીર્થ, મુકુંદ તીર્થ, પ્રયાગ તીર્થ, રામા કુંડ, લક્ષ્મણ કુંડ વગેરે જેવા અન્ય તીર્થો પણ છે.
મંિદરોમાં કેદારનાથ, રામેશ્વર, ગૌતમેશ્વર, કાશી િવશ્વનાથ, જરેશ્ર્વર, કંચનેશ્વર, ત્િરભુનેશ્વર, વેંકટેશ્વર અને હનુમાન છે. મુખ ્ય મંિદરમાં
દરરોજ ત્રણ વખત પૂજ ા થાય છે અને રાત્િરના 'આર્થીઓ' િવશેષ હોય છે.

___________જય જય ત્રયંબ કેશ્વર જ્યોિતર્િલંગ___________

13
Machine Translated by Google

રામનાથસ્વામી મંિદર

સુતામ્રપર્ણ ીજલરાિશયોગેિનબાધ્યસેતુિષખૈરસંખ ્યાઃ ।

શ્રીરામચન્દ્રેણ સમર્િપતાન્તરામેશ્વરાખ્યાણ્યતનામમી ॥ 9॥
ભગવાન િશવનું મંિદરનું નગર રામિલંગેસાના અિધક જ્યોિતર્િલંગનો ઉદભવ એ ભગવાન રામની ભગવાનને રામની કર્તવ્યપૂર્ણ અંજ િલ
આપતા રાવણ પર ભવ્ય િવજયની ઉજવણી િબંદુ તરીકે થાય છે. અયોધ્યાના માર્ગે લંકાથી િવજયી વળતરની યાત્રામાં સમુદ્ર પાર કરીને 'સેતુ
બંધન' પાર કર્યા પછી, ભગવાન રામે હનુમાનને િવશ્વેશ્વરની પ્રાર્થના કરવા વારાણસીની મુલાકાત લેવા મોકલ્યા અને સમુદ્ર િકનારે તેને પિવત્ર કરવા
માટે કાસીથી િલંગની પ્રિતકૃિત લાવવા માટે મોકલ્યા, પરંતુ કારણ કે હનુમાન શક્યા નથી. િનયત શુભ સમય સુધીમાં પરત ન આવતાં, સીતા દેવીએ રેતીનું
િલંગ બનાવ્યું અને તેને વૈિદક મંત્રો વચ્ચે ઔપચાિરક રીતે સ્થાિપત કર્યું. હનુમાન અસ્વસ્થ હતા અને ઈચ્છ તા હતા કે કાશી િવશ્વનાધામાં
આશીર્વાિદત િલંગને બદલે બદલાઈ જાય અને તેને બહાર કાઢવાનો સખત પ્રયાસ કર્યો પરંતુ કહેવાતા અસ્થાયી રેતીનું િલંગ કાયમી હતું, લાખો
ભક્તોને આશીર્વાદ આપે છે. કાસીિલંગ અથવા હનુમાનિલંગ પણ નજીકમાં સ્થાિપત કરવામાં આવ્યું હતું જેની પણ ભક્તો દ્વારા પૂજ ા
કરવામાં આવે છે. તેથી તે યોગ્ય રહેશે કે કાસીિલંગ અથવા હનુમાનિલંગને અંજ િલ આપ્યા પછી રામેશ્વર અથવા રથનાસ્વામીની પૂજ ા કરવામાં આવે.

લગભગ 15 એકર જમીનમાં ફેલાયેલું, મંિદર પૂર્વમાં (126 ફૂટ ઉંચી) અને પશ્િચમ બાજુએ ઉચ્ચ રાજા-ગોપુરમના સમૃદ્ધ સ્થાપત્ય વારસા, િવશાળ
િદવાલો, િવશાળ નંદી (18 ફૂટ ઉંચી અને 22 ફૂટ લાંબ ી) અને 4000 ફૂટ લાંબ ો કોિરડોર, જેમાં બંને બાજુએ ઉભા થયેલા પ્લેટફોર્મ પર 4000 કોતરેલા
ગ્રેનાઈટ સ્તંભ ો છે- કદાચ િવશ્વનો સૌથી લાંબ ો. [એવું એકત્ર કરવામાં આવ્યું છે કે શરૂઆ તના તબક્કામાં, રામેશ્વર જ્યોિતર્િલંગને 12મી સદી
સુધી ઘાંસવાળા આવાસમાં રાખવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ ત્રાવણકોર, રામનાધ-પુરમ, નાગરકોઇલ અને પુડુક્કોટાઈના રાજાઓના સદીઓથી પસાર થતા
શાહી આશ્રયને કારણે મંિદર સંકુલને સુધારવામાં મદદ મળી હતી.] નોંધપાત્ર ઔષધીય અને ખિનજ ગુણ ધર્મો સાથે કેટલાક છ તીર્થો (પાણીના
ઝરણાં) છે - તેમાંથી વીસ મંિદર સંકુલમાં જ છે - મોટાભાગના ભક્તો આજુબ ાજુમાં પથરાયેલા તમામ બાવીસ કૂવામાં ડોલ ભરીને સ્નાન કરે છે
અને ગર્ભ ગૃહમાં ભીંજ ાય છે. અને પછી જ જ્યોિતર્િલંગની પૂજ ા કતારોમાં કરો! રામેશ્વર મંિદરમાં તહેવારો 'અની' માસમાં ઉજવવામાં આવે છે
(જૂન 15-જુલાઈ 15) ભગવાન િશવને ભગવાન રામની િવજય પૂજ ાનો સંકેત આપે છે અને બે 'બ્રહ્મોત્સવ' અથવા વાર્િષક મુખ ્ય ઉજવણી
'આિદ' અને 'માસી' મિહનામાં જોવા મળે છે. િરવાજો દરરોજ સવારે 5 વાગ્યાથી છ પૂજ ા શરૂ થાય છે અને શુક્રવારે િવશેષ પૂજ ા થાય છે.

___________________જય જય રામેશ્વર જ્યોિતર્િલંગ_________

14
Machine Translated by Google

ભીમાશંકર મંિદર

યાડકીિનશાિકિનકાસમાજેિનષવ્યમામિણ િપિશતાશનૈશ્ચ.
સદૈવિભમાિધપદપ્રિસદ્ધાન્તશંકારણ ભક્તિહતનામાિમ ॥ 10 ॥

મહારાષ્ટ્ર રાજ્યમાં પૂણ ેથી લગભગ 110 િકમી દૂર ભીમા નદીના મસ્તકની નજીક સહ્યાદ્રી પહાડીઓના ઘાટ પ્રદેશમાં આવેલું છે જે કૃષ્ણ ા
નદીમાં પણ ભળી જાય છે, પાંચમા જ્યોિતર્િલંગ ભીમ શંકરનો દેખ ાવ મહા િશવ છે જેણ ે કુંભ કર્ણ (રાવણના ભાઈ)ના પુત્ર ભીમનો નાશ કર્યો
હતો. ).
રાક્ષસ ભીમ તેની માતા કાર્તકી પાસેથી જાણીને ભગવાન રામ દ્વારા તેના િપતાના મૃત્યુનો બદલો લેવા માંગતો હતો, જે મહા િવષ્ણ ુના અવતાર
હતા અને શક્િતશાળી િવરોધીઓને પણ જીતવા માટે વરદાન મેળ વવા માટે ભગવાન બ્રહ્માની તપસ્યા કરી હતી. તેણ ે ઇન્દ્ર અને દેવોને હરાવ્યા
અને ભગવાન િશવને સૌથી વધુ ઉશ્કેરવામાં આવેલ એક મહાન િશવભક્ત રાજા કામરુપેશ્વરની યાતના હતી અને તેણ ે િશવ િલંગને બદલે પોતાની
જાતને પ્રાર્થના કરવી જોઈએ. જ્યારે રાક્ષસ પોતાની તલવારથી િશવિલંગનો નાશ કરવા જઈ રહ્યો હતો, ત્યારે ભગવાન િશવે પ્રગટ થઈને
રાક્ષસનો નાશ કર્યો અને તેમના પ્રચંડ ક્રોધથી પરસેવો વળી ગયો જે ભીમ નદીના રૂપમાં વહેતી થઈ. આ રીતે પ્રગટ થયેલું જ્યોિતર્િલંગ એ
મંિદરમાં 'અર્ધનારીશ્વર' નું શક્િતશાળી પ્રિતિનિધત્વ છે જે તમામ ઈચ્છ ાઓની ત્વિરત પિરપૂર્ણ તાનો પુરાવો આપે છે આમ હજારો ભક્તોને
આકર્ષે છે, ખાસ કરીને બધા સોમવારે અને ચોક્કસપણે િશવરાત્રીના તહેવારો પર. ઉજ્જ ૈન ખાતેના કેટલાક અન્ય કેસોની જેમ, સ્વયંભ ુ
જ્યોિતર્િલંગ સામાન્ય ગ્રાઉન્ડ કરતા નીચા સ્તરે સેટ છે; અહીંની એક િવશેષતા એ પણ છે કે અહીં િલંગમાંથી સતત પાણીનો પ્રવાહ વહે
છે! ભીમ શંકર મંિદર પણ દેવી પાર્વતીની સાથે રાક્ષસ ભાઈઓ ત્િરપુરાસુરની હત્યા સાથે સંકળાયેલું છે અને કમલાજા તરીકે તેમના અિભવ્યક્િતમાં
જેનું મંિદર પણ મુખ ્ય મંિદરની નજીક છે. દેવી કમલાજાની પૂજ ા બ્રહ્મા દ્વારા કરવામાં આવી હતી અને તેથી તેમને એવું કહેવામાં આવતું હતું.
સાિકની અને ડાિકની એવા લોકોમાંના હતા જેમનું યોગદાન ત્િરપુરાસુરો સામેના યુદ્ધમાં નોંધપાત્ર હતું અને તેમની પૂજ ા પણ મંિદરમાં
કરવામાં આવે છે. 'મોક્ષકુંડ તીર્થ', ભીમાશંકર મંિદરની બાજુમાં આવેલ પિવત્ર જળસ્થાન ઋિષ કૌિશકા સાથે સંકળાયેલું છે.
[મરાઠા શાસકો ખાસ કરીને નાના ફડણવીસ જેમણે મંિદર 'િશખારા'નું િનર્માણ કર્યું હતું અને િશવાજી જેમણે તેની જાળવણી માટે દાન
આપ્યું હતું તેઓ આ પ્રિસદ્ધ મંિદરની પ્રગિત સાથે તીવ્રપણે સંકળાયેલા હતા].

_____________________જય જય ભીમાશંકર જ્યોિતર્િલંગ______

15
Machine Translated by Google

કાશી િવશ્વનાથ

સાનંદમાનંદવનવસંતમાનંદકંદૃહતપાપવૃન્દમ.
વરાણસીનાથમનનાથનાથનશ્િરિવશ્વનાથંશરણ પ્રપદ્યે ॥ 11 ॥

લગભગ પાંચ હજાર વર્ષ પહેલાં ભગવાન િશવ દ્વારા સ્થાિપત દેવોના સ્થાન તરીકે પ્રખ્યાત, કાસી િવશ્વભરમાં વર્ષો જૂની પ્રિતષ્ઠા સાથે
એક દંતકથા ધરાવે છે. વરુણ અને ગંગા અને ગંગા અને અસ્સી પણ જુદી જુદી િદશામાં વહે છે, 'વરાણા-અસ્સી' અથવા વારાણસીમાં સંગમ
થાય છે. ઋગ્વેદ, પુરાણો અને મહાકાવ્યો જેવા અનેક ધર્મગ્રંથોમાં લખાયેલું, વારાણસી ત્રણ હજાર વર્ષ પહેલાં કાશી રાજાની રાજધાની
હતી અને તે સમયે પણ તે ધર્મ, િશક્ષણ અને કળાની રાજધાની તરીકે જાણીતી હતી.

આ શહેર તેના િકનારે પિવત્ર અને સદા વહેતી ગંગાના લગભગ પાંચ િકલોમીટરને આવરી લે છે અને દરેક ધર્મના િહંદુઓ અને અન્ય કેટલાક
ધર્મો ખાસ કરીને બૌદ્ધ અને જૈનો માટે મુક્િતના અંિતમ સ્થળ તરીકે દર વર્ષે લાખો યાત્રાળુઓ ને આકર્ષે છે. આ તે પિવત્ર સ્થાન છે
જે ભગવાન િવશ્વેશ્વરે પ્રખ્યાત સુવર્ણ િવશ્વેશ્વર મંિદરમાં અિવમુક્ત જ્યોિતર િલંગ તરીકે પ્રગટ કર્યું હતું. એવું કહેવામાં આવે
છે કે ભગવાન બ્રહ્માએ અહીં એટલી ગંભ ીર તપસ્યા (ધ્યાન) ચલાવી હતી કે મહા િવષ્ણ ુએ અિવશ્વાસમાં તેમનું માથું ઝડપથી ખસેડ્યું હતું
અને બાદમાંના કાનની વીંટી નદીના િકનારે એક જગ્યાએ પડી હતી અને ત્યારથી તેનું નામ 'મિણકર્િણકા' પડ્યું હતું. જ્યારે બ્રહ્મા એક વખત
પૂર્વના 'પંચમુખ ો' અથવા પાંચ મસ્તક સાથે જ્યોિત િલંગના રૂપમાં િશવની સ્તુિતમાં વેદોનો ઉચ્ચાર કરી રહ્યા હતા, ત્યારે કેટલાક ઉચ્ચારણ
સ્િલપ થઈ ગયા અને જપની ભૂલોથી ગુસ્સે થઈ ગયા જેણ ે શબ્દોનો અર્થ બદલી નાખ્યો, ભગવાન િશવે ખોલ્યું. ત્રીજી આંખ અને બ્રહ્માનું
એક માથું બાળી નાખ્યું જે પડી ગયું અને તેને મંિદરમાં કાયમી સ્થાન મળ્યું. િવશ્વનાથ મંિદરને 'શક્િતપીઠ' તરીકે પણ ગણવામાં આવે છે અને
એવું માનવામાં આવે છે કે દેવી સતીની કાનની વીંટી તે જગ્યાએ પડી હતી જ્યાં દેવી િવસાલક્ષીનું મંિદર છે. દુર્ગા મંિદર, વાંદરાઓની મોટી
હાજરીને કારણે મંકી ટેમ્પલ તરીકે હુલામણું નામ આપવામાં આવ્યું છે, તે મૂળ દુર્ગા દ્વારા બનાવવામાં આવેલ મંિદર તરીકે ગણવામાં આવે છે
અને દશેરા તહેવારના 'નવરાત્રસ' દરિમયાન સંપૂર્ણ જીવંત અને ભક્તોની ભારે ભીડ હોય છે. સંકટિવમોચના હનુમાન મંિદરની વારંવાર મુલાકાત
લેવામાં આવે છે, ખાસ કરીને મંગળવાર અને શિનવારે. અન્નપૂર્ણ ીના મંિદરને તે સ્થાન તરીકે કહેવામાં આવે છે જ્યાં દુકાળ પડ્યો ત્યારે
દેવી અન્નપૂર્ણ ાએ પોતે 'અન્ન' (ચોખા વગેરે) ભક્તોને વહેંચ્યા હતા અને ભગવાન િશવે પોતે િભખારીના વેશમાં 'અન્ના' માંગ્યા
હતા! િવષ્ણ ુ, અિવકુંઠ િવનાયક, િવરુપાક્ષી ગૌરી, સિનશ્વરા અને પાંચ-કેટલાક િલંગોના સમૂહો સાથેનું નીલકંઠ મંિદર છે. કાલ ભૈરવને
સમર્િપત એક અલગ મંિદર પણ પ્રાંગણમાં હાજર છે.

ગંગાના પાંચ િકમી લાંબ ા િકનારે સેંકડો 'ઘાટ' અથવા િવસ્તારો આવેલા છે જે બિલદાન અથવા યજ્ઞો અને હોમમ જેવા ઘણા હેતુઓ માટે
ઉલ્લેિખત છે, કેટલાક સ્નાન કરવા માટે અથવા કેટલાક ખાનગી માિલકીના છે.
દા.ત. માટે. 'દશાસ્વમેધ' ઘાટ જ્યાં બ્રહ્માએ યજ્ઞો કર્યા હતા અને અત્યારે પણ બ્રાહ્મણો અગ્િન સ્થૂળ , દેવોને પ્રસન્ન કરવા હોમસ
વગેરે કરે છે; 'મિણકર્િણકા ઘાટ' જ્યાં બ્રહ્મા અમલ કરે છે

16
Machine Translated by Google

તપશ્ચર્યા અને િવષ્ણ ુના કાનની બુટ્ટીઓ આટલી ગંભ ીરતાથી કરવા માટે ભૂતપૂર્વના સ્ટ્રેન્ગના અિવશ્વાસથી ખોવાઈ ગઈ અને તેના કાનની
બુટ્ટી ઝડપથી હલાવી અને તે ગુમાવી દીધી જ્યારે દેવી પાર્વતીએ ડોળ કર્યો કે તેણ ીની કાનની બુટ્ટી ખોવાઈ ગઈ છે જેથી િશવ કાયમ માટે
ખોવાયેલી બુટ્ટીઓ શોધવા માટે પાછા રહે અને આમ બાંધી શકે. તેને કાશી સુધી અને આવી અન્ય માન્યતાઓ. મિણકર્િણકા ઘાટ ઉપરાંત,
જ્યાં મુક્િત (મોક્ષ) પ્રાપ્ત કરવા માટે મૃતદેહોને અંિતમ સંસ્કારની તરફેણ માં લાવવામાં આવે છે, ત્યાં હિરશ્ચંદ્ર ઘાટ છે જ્યાં પ્રખ્યાત
રાજા હિરશ્ચંદ્રને ગુલામ તરીકે મૂકવામાં આવ્યા હતા અને મોક્ષ પ્રાપ્ત કરવાની સમાન માન્યતા સાથે મૃતદેહોનો અગ્િનસંસ્કાર કરવામાં
આવ્યો હતો. તે સામાન્ય જ્ઞાન છે કે રાજા સત્યતા માટે ઊભા હતા અને તેમના કુટુંબ અને પુત્રને વેચી દેવાની જીવનની સૌથી ગંભ ીર
કસોટીઓ સહન કરી, જીવનભર ગુલામ બન્યા અને અંતે મુક્િત પ્રાપ્ત કરી.

સોમેશ્વર િલંગ મંિદર પાસે 'માન મંિદર ઘાટ', પશુપિતનાથ મંિદર પાસે આવેલ લિલતા ઘાટ, તુલસી ઘાટ જ્યાં તુલસીદાસે રામાયણ લખી છે વગેરે
જેવા અન્ય ઘણા ઘાટ છે. રાજાઓ અને રાણીઓ, િવદેશી લૂંટારાઓ, આિદ શંકરાચાર્ય, રામકૃષ્ણ પરમહંસ, િવવેકાનંદ, દયાનંદ, તુલસીદાસ અને
ગુરુનાનક જેવા મહાન સંતો; િશક્ષણિવદો, કલાકારો, અિવશ્વાસીઓ, િબન-િહંદુ અનુયાયીઓ, અને આધુિનક પંડાઓ પણ - કોઈપણ નામ હોય
અને મળી આવે - બધા તેમના મુક્િત, ધર્મ, શબ્દપૂર્ણ પિરપૂર્ણ તા, તોફાન અથવા માત્ર િજજ્ઞાસાના કારણોસર આ યાદગાર શહેર તરફ
આકર્ષાય છે: પરંતુ મહાદેવ તેમને આશીર્વાદ આપે છે. બધા ગમે તે હેતુ હોઈ શકે છે!

_______________જય જય કાશી િવશ્વનાથ જ્યોિતર્િલંગ_________

17
Machine Translated by Google

ગ્રીષ્નેશ્વર મંિદર

ઇલાપુરેરમ્યિવશાલકેના સ્િમનસમુલ્લાસંતં ચ જગદ્વરેણ ્યમ્ ।

વંદેમહોદરતરસ્વભાવનાઘ્રઘણેશ્વરાખ્યંશરણમપ્રાપ્યે ॥ 12 ॥

દેવિગિર નામના પર્વત પર સુધર્મા અને તેની પત્ની સુદેહા નામના ધર્મિનષ્ઠ બ્રાહ્મણ હતા પરંતુ તે વેરાન હતી અને તેને કોઈ સંતાન ન હતું.
સુદેહાએ દરખાસ્ત કરી કે તેની નાની બહેન ઘુષ્મા અથવા કુસુમા કે જેઓ પરમેશ્વરની કટ્ટર ભક્ત હતી તે સુધર્મ સાથે લગ્ન કરે. સુધર્મા સંમત
થયા અને સમય જતાં, ભગવાન િશવના આશીર્વાદથી તેમને એક પુરુષ બાળક થયો. ઘુષ્માને માટીના િશવિલંગો બનાવીને દરરોજ પૂજ ા કરવાની ટેવ
હતી અને પૂજ ા અને અિભષેક પછી નજીકના તળાવમાં તેનું િવસર્જ ન કર્યું હતું.

સુદેહાને તેની નાની બહેનની ઈર્ષ્યા થઈ કારણ કે તેને પુત્રનો આશીર્વાદ મળ્યો હતો. એક રાત્રે સુદેહાએ ઈર્ષ્યાથી બાળકને મારી નાખ્યું અને
બાળકને તે જ તળાવમાં ફેંકી દીધું જ્યાં તેના દ્વારા િશવિલંગનું િવસર્જ ન કરવામાં આવ્યું હતું. બાદમાં િનઃશંકપણે આ દુર્ઘટના પર રડ્યા હતા પરંતુ
તેણ ીએ િશવની દરરોજ પૂજ ા ચાલુ રાખી હતી. બાળકનો મૃતદેહ તળાવમાં તરતો હતો જ્યાં ઘુશ્મા િલંગનું િવસર્જ ન કરતી હતી અને પિરવારમાં
અને ખરેખ ર ગામમાં ચકચાર મચી ગઈ હતી. ઘુષ્માએ હજુ પણ ભગવાન શંકરને પ્રાર્થના કરવાનું ચાલુ રાખ્યું કે જેઓ આખરે તેમની સામે ઊભા
હતા અને સુધરમને મારી નાખવાની ઈચ્છ ા ધરાવતા હતા, પરંતુ તેણ ીએ તેની અત્યંત દયાથી આમ ન કરવા િવનંતી કરી. ભગવાન િશવ બાળકને
મૃત્યુમાંથી પાછા લાવ્યા અને ઘુષ્માને કોઈ વરદાન માટે પણ કહ્યું અને તેણ ીએ તેને તળાવમાં રહેવાની િવનંતી કરી અને ભગવાન તેમ કરવા માટે સંમત
થયા અને તેથી ઘૃષ્ણ ેશ્વરની જ્યોિતર્િલંગ તરીકે રચના થઈ. સ્થળના વૈકલ્િપક નામ ઘુષ્મેશ્વર અથવા કુસુમેશ્વર છે. આ મંિદર વેરુલ અથવા યેલુર
ગામમાં આવેલું છે જ્યાં યાલા નદી વહે છે અને ઔરંગાબાદથી લગભગ 30 િકમી દૂર છે. [ઔરંગાબાદથી ઇલોરા 30 િકમી, અજંતા 106
િકમી અને િશરડી 130 િકમી છે.]

જ્યોિતર્મયદ્વાદશિલઙ્ગકાનાંસિશવાત્મન પ્રોક્તિમદંક્રમણ

stotraṃpaṭhitvāmanujo'tibhaktyāphalaṃtadālokyanijaṃbhajecca

ઇિતશ્રીમદશાંકારચાર્યિવરિચતમદ્વાદશજ્યોિતર્િલંગ્સ્તોત્રસંપૂરણમ્

18