HERIOTZA: AUZI

FILOSOFIKOA HAINBAT
DIZIPLINAREN
BEGIRADAN
ITSASO AZKARRAGA AGIRRE
2016-2017

Gasteizko IRALE- R400

0. SARRERA ......................................................................................................................... 4

1. HERIOTZA....................................................................................................................... 5

2. GAIAREN AURKEZPENA ............................................................................................ 6

2.1 GAIA ONDORIOZTATU ......................................................................................................................... 6

2.2 HASIERAKO GALDE SORTA ................................................................................................................ 6

2.3 SENTIMENDUAK LANTZEN ................................................................................................................. 8

2.4 EUSKAL MITOLOGIA .......................................................................................................................... 11

2.5 HERIOTZARI LOTUTAKO HAINBAT IDEIA .................................................................................. 14

3. FILOSOFIA ..................................................................................................................... 16

3.1 ESTOIZISMOA........................................................................................................................................ 16

3.2 EPIKURO ................................................................................................................................................. 17

3.3 NIETZSCHE ............................................................................................................................................. 17

3.4 HEIDEGGER ........................................................................................................................................... 19

3.5 UNAMUNO ............................................................................................................................................... 20

4. BIOLOGIA ...................................................................................................................... 21

5. FISIKA ............................................................................................................................. 23

6. MEDIKUNTZA ............................................................................................................... 29

7. ETIKA .............................................................................................................................. 32

7.1 HERIOTZATIK IHES EGIN NAHIAN ................................................................................................ 32

7.2 HERIOTZAREKIN BORROKAN ........................................................................................................ 33

7.3 HERIOTZAREN ALDE BORROKAN .................................................................................................. 34

7.4 HERIOTZA ETA KONTSUMOA .......................................................................................................... 36

1
7.5 HERIOTZA ARINDU NAHIAN ............................................................................................................ 37

7.6 HERIOTZA IKUSKIZUN ....................................................................................................................... 37

7.7 HERIOTZA GURE BIZIMODUAN ...................................................................................................... 38

8. ANTROPOLOGIA .......................................................................................................... 40

9. PSIKOLOGIA ................................................................................................................. 47

10. LITERATURA .............................................................................................................. 51

11. ARTE PLASTIKOAK .................................................................................................. 65

11.1 ARTELANAK HAUTATZEKO IRIZPIDEAK .................................................................................. 65

11.2 PINTURA ................................................................................................................................................ 65

11.2.1 PINTURA ATALA LANTZEKO PROPOSAMENAK ................................................................... 65
11.2.2 ARTELANAK (powerpointa atxikituta) ........................................................................................... 66

11.3 ESKULTURA ......................................................................................................................................... 67

11.3.1 ESKULTURA ATALA LANTZEKO PROPOSAMENAK ............................................................. 67
11.3.2 ARTELANAK (powerpointa atxikituta) ........................................................................................... 67

11.4 ARKITEKTURA .................................................................................................................................... 68

11.4.1 ARKITEKTURA ATALA LANTZEKO PROPOSAMENAK ........................................................ 68
11.4.2 ARTELANAK (powerpointa atxikituta) ........................................................................................... 68

11.5. ARTE PLASTIKOAK ATALA BUKATZEKO PROPOSAMENA ................................................. 69

12. ZINEMA ......................................................................................................................... 70

13. MUSIKA ......................................................................................................................... 77

14. ARGAZKILARITZA .................................................................................................... 88

14.1 ARGAZKIAK (powerpointa atxikituta) ................................................................................................. 88

14.2 ARGAZKILARITZA ATALA LANTZEKO PROPOSAMENA ...................................................... 88

14.3 ARGAZKILARITZA ATALA BUKATZEKO PROPOSAMENA ................................................... 89

15. EKINTZA OSAGARRIAK .......................................................................................... 90

15.1. ARTE BIDEZKO TERAPIA ............................................................................................................... 90

2
15.2. HIL EGIN AURRETIK PROIEKTUA ................................................................................................. 92

15.3 ZURE HERRIKO/HIRIKO HILERRIA EZAGUTU EKIMENA ........................................................ 92

15.4 ANTZEZLANA ...................................................................................................................................... 92

15.5 HERIOTZA ALBUM ILUSTRATUETAN.......................................................................................... 93

15.6 ESTATISTIKAZ ARITU: HERIOTZA MUNDUAN .......................................................................... 94

15.7 INKESTA: INSTITUTUKO KIDEEN JARRERAK HERIOTZAREN AURREAN ............................ 95

15.8 HILARRIAK BIRIBILKETAN ............................................................................................................ 95

15.9 SUKALDARITZA-TAILERRA............................................................................................................ 96

15.10 PROIEKTU ESZENIKOAK ............................................................................................................... 96

16. BIBLIOGRAFIA ........................................................................................................... 98

3
0. SARRERA

Irakasleoi zaila suertatzen zaigu askotan hainbat ikasle Filosofia ikasgaira erakartzea,
bestelako ikasgaietatik bereizita dagoen ikasgaitzat hartzen dutelako batetik, eta ikasgaiaren
planteamendua ere oso maila teorikoan geratzen delako bestetik, zenbaitetan nahiko hertsi.

Abiapuntua aldatuz gero, errazagoa izan daiteke ikasleengan bestelako jarrera bat eragitea.
Abiapuntutzat ikaslearen beraren ezaugarriak eta filosofiak beste diziplina guztiekin bat
egiteko duen gaitasuna eta faktua hartuko ditut.

Egun indartu den teoria batetik abiatuko naiz: Howard Gardnerren Askotariko adimenak
teoriatik. Teoria horren arabera, adimenak dimentsio anitz dauzka, eta, horiek aintzat
hartuta lan egiten bada, Filosofia ikasleengana hurbiltzea askoz errazagoa izango da.

Gardnerren aburuz, adimenak askotarikoak dira. Hauek dira adimenak: adimen linguistikoa,
adimen kinestesikoa, adimen naturalista, adimen transzendentala, pertsonabarruko adimena,
pertsona arteko adimena, adimen espaziala, adimen musikala eta adimen logiko-
matematikoa.

Denok guztiak ditugun arren, norberak adimen mota jakin batzuk sendotu ditu. Filosofiak
lantzen dituen gaiei heltzeko orduan, ezaugarri hori aintzat hartzen badugu, errazagoa
izango da ikasleak filosofiara hurbiltzea.

Dakigunez, filosofiak aztertzen dituen auziek isla daukate beste diziplinetan. Filosofia beste
hainbat diziplinarekin lotzea da nire lanaren helburua. Honakoak dira landuko direnak:
Matematika, Argazkilaritza, Natur Zientziak, Literatura, Musika, Informatika, Gorputz-
Hezkuntza, Arkitektura, Kimika, Pintura, Zinema, Eskultura eta Psikologia. Hain
askotarikoak diren diziplinek eskua luzatzen diote Filosofiari, eta horri etekina ateratzea da
lan honen xedea. Filosofia ikasgaiaren aldagai guztietan baliagarria izango delakoan nago,
bai DBHko Balio Etikoetan eta Filosofian, bai Batxilergoko Filosofian, Filosofiaren
Historian eta Psikologian.

Jorratuko den gai nagusia heriotza da, baina heriotzari lotuta bestelako azpigaiak
badaudenez, horiei ere lekua eskaini zaie. Helburua ariketa sorta bat sortzea da, irakasleari
baliabideak ematea, gaia landu dezan. Atal bakoitzean baliabideak eskaintzen dira: testuak,
abestiak, artelanak, jarduerak, galdetegiak…, baita baliabide horiek lantzeko iradokizunak
ere.

Hizkuntzen trataerari dagokionez, Euskal Autonomia Erkidegoaren dekretu kurrikularrean

agertzen diren hiru hizkuntzak erabili dira: euskara, gaztelania eta atzerriko hizkuntza
(ingelesa). Euskara da nagusi, zenbait material gaztelaniaz eta ingelesez agertzen badira
ere; izan ere, ikasgelako jarduerak lantzeko hizkuntza euskara izango da.

4
1. HERIOTZA

Heriotza izan da filosofiak sakonen aztertu dituen gaietako bat. Ikasleekin sakontze-lana bi
alderditatik abiatuta egingo dut. Batetik, heriotza berez zer den aztertuko dute, eta, bestetik,
horrek berak eramango ditu, halabeharrez, bigarrenera, bizitzaren definiziora. Nolabait,
txanponaren bi aldeak, ezinbesteko dikotomia, landuko dituzte, batak bestera eramango
baititu.

Heriotzaren sareak inguruko dena hartu eta harremanetan jartzen du; gainera, gu batetik
bestera eramaten gaitu. Heriotzak heriotzaren aurreko unera eramaten gaitu, hau da,
bizitzara. Nola bizi hilko garela jakinda? Nola bizi hilko garen kontzientzia izan gabe?
Heriotza bera heldu behar zaigunean, egoera horri aurre egiteko modua heriotzarekiko gure
jarrerak baldintzatzen du: nondik abiatzen garen, zer emoziotatik, nolako ziurtasunez…
Aldi berean, etorkizunera eramaten gaitu. Zer dago heriotzaren ondoren? Galdera horrek
ere baldintzatzen du bizitzarekiko daukagun ikusmoldea, existentziari ematen diogun
zentzua eta, ondorioz, bizitzarekiko dugun jarrera.

Heriotzari lotutako bestelako gaiak azalduko zaizkie ikasleei: dualismo antropologikoa,

unibertsoaren eta materiaren izaera, denboraren ezaugarriak, erlijioen beharra, pertsonaren
duintasuna, kulturaren eragina, inkontziente kolektiboa eta gizakiaren sinbolismoa, besteak
beste.

Aipatutako diziplinetatik hurbilduko dira heriotzara, aintzakotzat izan dezaten diziplina

bakoitzak zer ekarpen egin duen, eta zer hausnarketa-bide ireki duen. Oteizak zioen bezala:
“Bere itzalaren norabidea eta zenbaterainokoa ezagutu ezean, ez dago aurrera egiten duen
argirik”.

Jarraian agertzen diren baliabide guztiak ez dira zertan erabili; helburua errekurtso sorta bat
eskuragarri edukitzea da, ikasgela osatzen duten ikasleen profila ikusita, egokienak
aukeratu ahal izateko.

5
2. GAIAREN AURKEZPENA

2.1 GAIA ONDORIOZTATU

Irakasleak zenbait esaldi esanda, ikasleek asmatu beharko dute landuko duten gaia zein den.

 “Berarengandik banatzen gaituen gauza bakarra denbora da”. (Ernest Hemingway)

 “Bizitza egon zen seinalea da”. (Mario Benedetti)
 “Gaitz guztien kontrako erremedioa da, baina azkenengo mementora arte ez dugu
horretaz baliatu behar”. (Molière)
 “Ziurtasunez esan dezakegu guztioi helduko zaigula”.

2.2 HASIERAKO GALDE SORTA

“Siempre que no pienso en la muerte tengo la impresión de trampear,
de engañar a alguien dentro de mí”.
E.M. Cioran

Heriotzaren inguruko hausnarketa ez da ematen jendearen eguneroko pentsamenduetan.

López Arangurenen ustez, ez-pentsatzearen jarrera eta heriotzaz ez arduratzearena,
saihestearena, oso ohikoa da garatutako gizarteetan, gaia semikontzientziaren atarian egon
arren. Heriotza ezin da saihestu, baina haren inguruko pentsamendua bai, ordea.

✎
 “Heriotza” hitza entzutean burura datozkizuen hitzak, pentsamenduak,
baieztapenak, galderak… idatzi.
 Idatzitakoa partekatu eta aztertu ea ideiak errepikatzen diren ala ez, kontzeptua
zerekin erlazionatu den eta abar.
 Erantzun galdera sorta.

6
HERIOTZARI BURUZKO GALDETEGIA.

Galdetegia betetzeko jarraitu Bertran Russell filosofo, aktibista, idazle eta

matematikariaren proposamena: idatzi behar duenak argi adierazi behar du, zer
adierazi nahi duen argi antzeman dadin. Beraz, adierazi beharrekoa argi eta garbi
adierazten saiatu.

1. Nola definituko zenuke heriotza?

2. Zer pizten du zugan?
3. Zer toki du heriotzak zure pentsamenduan?
4. Zure ikuskerak bat egiten du bizi garen gizartearen ikuskerarekin?
5. Heriotzak badauka eraginik gure bizitzan?
6. Zientziak heriotza ulertzen laguntzen digu?
7. Zer da zuretzat heriotza: bukaera, hasiera, parentesia, trantsizioa…?
8. Nola nahiko zenuke hil?
9. Heriotza beharrezkoa da?

7
2.3 SENTIMENDUAK LANTZEN
Heriotzaren gaia jorratzeko orduan, beste hainbestetan bezala, ezinbestekoa egiten da
barruan pizten zaizkigun sentimenduak eta emozioak identifikatzea. Batetik, identifikatze
hori funtsezkoa delako pertsonaren kontzientzia emozionala garatzeko orduan, eta, bestetik,
barneko beharrak ezagutzeko aukera emango digulako. Beharrak ezagutu ezean, oso zaila
egiten da beharrak asetzeko pausuak ematea eta oreka berreskuratzea.

Gaia lantzen ari garela, sentimenduetara joko dugu, arteari dagokion atalean, bereziki.
Horregatik, garrantzitsua iruditu zait sentimenduei tarte bat eskaintzea, heriotzak gure
barnean pizten duena argitzeko (ziurgabetasuna, misterioa eta aurreiritziak).

Ondoren azalduko dena Marshall B. Rosenbergen ikuspuntua da, eta komunikazio ez

bortitzean oinarrituta dago. Proposamen horren arabera, norberaren beharrak, besteen
beharrak eta behar horien inguruko sentimenduak identifikatuz gero, harmonia lor daiteke.
Elkarbizitza era osasuntsuan gidatzera eta gatazkak modu ez bortitzean konpontzera
bideratuta dago, eta oinarrietako bat nola sentitzen garen adieraztea da. Beraz,
sentimenduak aintzatestea funtsezkoa da.

Rosenbergek idatzitako Nonviolent Communication: A Language of Life liburuan esaten da

askotan hitz zehaztugabeak, lausoak eta orokorrak erabiltzen ditugula. Nola sentitzen garen
galderari “ondo” edo “txarto” erantzuna ematen diogu sarritan, eta horrek ez du aukerarik
ematen benetan nola sentitzen garen adierazteko. “Ondo”, adibidez, pozik, lasai,
maitekor… izan daiteke. Horregatik, Rosenbergek eremu afektibo eta emozionalean ematen
den sentimendu-hiztegia eratzea proposatzen du.

Sentimendu positiborik edota negatiborik ez dagoela azpimarratu beharra dago. Sentimendu

guztiek lekua daukate −eta izan behar dute− gure egunerokoan. Maiz, sentimendu
negatibotzat hartzen direnak behar bat beteta ez dagoen seinale baino ez dira. Hortaz,
sentimendu oro gure beharrak zein diren ezagutzeko funtsezko aztarna dira, eta, horregatik,
sentimendu guztiak onartuak izan behar dira.

Bada azpimarratu beharreko beste kontu bat: komunikazio ez bortitzaren ikuspuntutik

besteek egiten edota esaten dutenaren kontzientzia gure sentimenduetako estimulua izan
daiteke, baina inoiz ez dira sentimenduen kausa. Guk aukeratzen dugu, finean, nola hartu
besteek egiten edota esaten dutena, eta gure sentimenduak horren ondorio dira, baita uneko
gure beharrena eta espektatibena. Beraz, gu geu gara sortu ditugun sentimenduen
erantzuleak.

Sentimendu faltsuak ere badaude, sasisentimenduak. Horien bitartez, besteengan jartzen

dugu norberari dagokion erantzukizuna. Epaia, ebaluazioa eta interpretazioa inplikatzen
dute; izan ere, norberaren emozioa deskribatu baino, besteekiko ebaluazioa ezkutatzen dute.
Arreta geure buruarengan jarri ordez, besteei zerbait leporatzean datza sentimendu faltsua;

8
horregatik, besteek egiten edota esaten digutenaren araberakoak dira, edo besteek
gureganako imajinatzen ditugun epaien araberakoak.

Askotan sentimenduak sumatzea eta bereiztea ez da oso erraza izaten. Hona hemen
sentimenduen nahasketari buruzko ipuina:

https://www.youtube.com/watch?v=7e2zEuS-jn4 (Jorge Bucay: Tristezia eta

amorrua)

Sentimenduak zerrendatuko ditugu jarraian: beharrak beteta daudenean sortzen direnak,

beteta ez daudenean sortzen direnak eta sentimendu faltsuak.

1.- Hainbat behar asebeteta daudenean ager daitezkeen sentimenduak:

- Lasaitasunarekin zerikusirik daukatenak: asetasuna, lasaitasuna, baretasuna,

erlaxazioa, atsedena, arreta, isiltasuna, patxada, gogobetetasuna, neutrotasuna, tolerantzia,
oreka, segurtasuna…

- Plazerarekin zerikusirik daukatenak: zoriontasuna, alaitasuna, poza, harrotasuna,

betetasuna, adeitasuna, lilura, zoriona, itxaropena, baikortasuna, sentsualitatea, bizitasuna,
komunikazioa…

- Maitasunarekin zerikusirik daukatenak: adiskidetasuna, maitasuna, adeitasuna,

umiltasuna, hurbiltasuna, sentiberatasuna, samurtasuna, amultsutasuna, sinesgarritasuna,
ulergarritasuna, onargarritasuna…

- Interesarekin zerikusirik daukatenak: jakin-mina, harridura, ardura, poza, ilusioa,

gogoa, grina, inspirazioa, motibazioa, konpromisoa, irmotasuna, ziurtasuna, lasaitasuna,
eskuzabaltasuna…

- Jarduerarekin zerikusirik daukatenak: poza, betetasuna, alaitasuna, kartsutasuna,

hunkipena, arreta, gogoa, bizitasuna, indarra, grina, sendotasuna, adorea, bizkortasuna,
adeitasuna, freskotasuna…

- Kanporakoitasunarekin zerikusirik daukatenak: lagunkoitasuna, komunikazioa,

aditasuna, arintasuna, harmena, sentikortasuna, inspirazioa, bizitasuna, askatasuna,
burujabetasuna, eskuzabaltasuna, prestutasuna...

2.- Zenbait behar asebete gabe daudenean ager daitezkeen sentimenduak:

- Amorruarekin zerikusirik daukatenak: mina, nahigabea, petralkeria, zapuzkeria,

asaldura, haserrea, umore txarra, sumina, gogaitasuna, ernegazioa, etsipena, desesperazioa,
oldarkortasuna...

9
- Tristurarekin zerikusirik daukatenak: pena, hunkipena, atsekabea, gogogabetasuna,
etsipena, kezka, bakardadea, abaildura, akidura, larridura, malenkonia, etsipena,
babesgabetasuna, nahigabetasuna, gogogabetasuna, axolagabetasuna, ezkortasuna…

- Harridurarekin zerikusirik daukatenak: nahasmena, harridura, desorientazioa,

txundidura, izua, jakin-mina...

- Minarekin zerikusirik daukatenak: ahuldadea, sentiberatasuna, mina, larridura,

abaildura...

- Atsekabearekin zerikusirik daukatenak: nahigabea, urruntasuna, axolagabekeria,

hotza, jeloskortasuna, bekaizkeria, mina, samintasuna, oinazea, nazka, herra...

- Beldurrarekin zerikusirik daukatenak: beldurra, izua, ikara, aztoramendua, zalantza,

deserosotasuna, urduritasuna, asaldura...

- Nahasmenduarekin zerikusirik daukatenak: nahasmena, kezka, zalantza,

mesfidantza, urduritasuna, nahigabea, harridura, goibeltasuna, aztoramendua, asaldura...

- Kezkarekin zerikusirik daukatenak: deserosotasuna, urduritasuna, aztoramendua,

kezka, antsietatea, larritasuna…

- Lotsarekin zerikusirik daukatenak: lotsa, damua, herabetasuna, inhibizioa, beldurra,

apaltasuna...

- Nekearekin zerikusirik daukatenak: nekea, ahuldadea, nagitasuna, geldotasuna,

gogogabezia, apatia, abaildura, ahitzea, asperdura, goibeltasuna...

3.- Sentimendu faltsuak:

- Salaketa, iraina, errua, nahasmena, epaiketa, uztea, erasoa, gaitzespena, mespretxua,

gezurra, bazterketa, umiliazioa, iraina, iruzurra, esplotazioa, manipulazioa, traizioa,
deuseztapena, mehatxua, ahanztura…

Heriotzaz ari garela, oso kontuan izan behar dugu zein diren dauzkagun sentimenduak,
baita horiek adierazten dituzten beharrak ere.

✎
 Rosenbergen liburuaren zati bat irakurriko dugu: “Emazte baten lotura hilzorian
dagoen gizonarekiko”, 111. orrialdean.

10
  Nolakoa da erizainaren jarrera eta jokabidea?
 Zein dira emaztearen hasierako adierazpenak? Zein betegabe dauden beharrak?

✎
 Lanaren aurkezpenean ikasle bakoitzak sentimendu-zerrenda eratu du. Hartu
zerrenda, eta saiatu identifikatzen sentimenduak diren ala ez. Zein dira atzean
dauden beharrak?

2.4 EUSKAL MITOLOGIA

Euskal mitologian heriotzaren pertsonifikazioari Herio esaten zaio; Bizkaian Balbea ere
esaten zaio. Euskal Herrian ezaguna da oso jeinu hori.

Gizakiaren heriotza, oro har, gertakari naturaltzat jotzen da herri sinesmenean, baina
zenbait kasutan, lurreko bizitzatik beste mundura joateko une horretan jeinu baten agertzea
sumatzen da. Arimen bila dabilen eta heriotza dakarren pertsonaia mitologiko hori Herio
da.

Pertsona baten heriotzaren arrazoia biraoa edo begizkoa izan daiteke. Gizaki bati biraoa edo
begizkoa botatzen diotenean, Heriok bere lana egiten du, eta gizaki hori beste mundura
eramateaz arduratzen da. Zakur batek etengabe zaunka aritzeak, adibidez, Herioren
etorreraren berri ematen du, eta etxe horretan norbait hilko den seinale omen da.

11
Herioren ipuina:
Kontatzen da Nafarroako Baztango lurretan ikazkin bat premia larrian bizi zela, jatekorik
ere ez zuela. Basoan, txabola txiro batean bizi zen, goseari nola aurre egin ez zekiela. Gau
batean, Jainkoa etorri omen zitzaion ate joka, aterpea eskatuz. Ikazkinak etorritako lekutik
itzultzeko esan zion, eta ez zion aterik ireki, munduan batzuk aberats eta bera bezalako
beste batzuk hain pobre izatea ez zelako justua. Hurrengo gau batean, Herio agertu omen
zen aterpe bila. Ikazkinak atea ireki, eta zeukan jateko apurra elkarrekin jan omen zuten.
Pertsona guztiekin berdin jokatzen zuelako eman zion Heriori babesa, garaia iristen zenean,
aberats nahiz txiro, beste mundura eramaten zituelako.
Biharamunean, ikazkinak jeinuarekin izan zuen harrera ona zela eta, hark zerbait eskatzeko
esan zion. Ikazkinak oparoago bizi ahal izateko ohe bigun bat eta eguneroko jana eskatu
zizkion. Heriok aitortza bat egin zion:
– Gaixo bat ohean dagoenean, ohe-buruan ikusten banauzu ziur egon hilko dela, baina
oinetan ikusten banauzu, eta edozein sendagai ematen badiozu ere, ez da hilko.
Handik egun batzuetara, ikazkinak zera jakin zuen, erregea gaixorik zegoela eta sendatzen
zuenarentzat ondasun ugari eskaintzen zirela. Horrela, bada, joan zen gaztelura, eta, erregea
senda zezakeela eta, sartu zen haren gelara, eta hara non ikusten duen Herio ohe-oinaren
ondoan. Orduan, ikazkinak belar arrunt batzuekin egindako edabea eman zion erregeari, eta
berehala sendatu zen. Erregeak, esker onez, ondasunez betetzearekin batera, bere mediku
eta kontseilari izendatu zuen.
Ikazkin ohia guztiz zoriontsu zen bere egoerarekin, baina goiz eder batean Herio agertu
zitzaion berriro, eta eguna goibeldu egin zen. Heriok berarekin eramatera zetorrela adierazi
zion. Ikazkinak, atsekabetuta, horrelakorik ez egiteko eskatu zion, ordura arte pasa zituenak
pasa ondoren, nola egingo zion, bada, horrelakorik. Heriok bere begirada hotzaz begiratu,
eta pertsona guztiekin jokabide bera zuela erantzun zion. Kapa beltzarekin inguratu, eta
betiko eraman zuen ikazkin gizagaixoa.

(iturria: www.amaroa.com)

12
✎
 Ipuinaz arituko gara guztion artean.
 Ikazkinaren ustez, zerk ematen dio Heriori duintasuna? Ados zaude baieztapen
horrekin?

13
2.5 HERIOTZARI LOTUTAKO HAINBAT IDEIA

14
15
3. FILOSOFIA

Heriotza hitzak funtsezko esanahia dauka gizakiari buruz ari garenean, gizakiak baino ez
baitaki hil egin behar duela; gizakiak bakarrik dauka bizitzaren eta heriotzaren kontzientzia.

3.1 ESTOIZISMOA
K.a. III. mendean Grezian abiatu zen eskola filosofikoa da. Estoizismoaren barruan
pentsalari hauek ditugu: Zenon Zitikoa, Epikteto, Zizeron, Seneka, Marco Aurelio,
Krisipo… Pentsalari horientzat heriotza eta filosofia harreman estu-estuan daude. Filosofia
heriotzarako prestakuntza da, eta hiltzeko prestatzea bizitzaz hausnartzea baino ez da. Hilko
garela jakiteak bihurtzen du bizitza bakarra eta errepikaezina.

Epiktetok zioenez, munduan dauden gauza guztien artean batzuk gure menpe daude, eta
beste batzuk ez. Gure menpe daude, adibidez, iritzia, apeta, gorrotoa eta egiten ditugun
ekintzak. Gauza horiek libreak dira, debekurik eta trabarik gabekoak. Eta gure menpe ez
daudenen artean gorputza, aberastasuna eta gizarte-maila daude, hau da, gure ekintzak ez
direnak, ezegonkorrak eta gorabeheratsuak direnak.

Gauzen izaera nahasten dugunean, ordea, sortzen dira arazoak. Gure esku ez dagoena
kontrola dezakegula uste dugunean haserrea eta nahigabea agertzen dira.

Gorputza gure menpe ez dauden gauzen artean jarri zuen. Erabateko kontrola ezinezkoa da.
Izan ere, gure eskuetatik kanpo geratzen diren hainbat zirkunstantziak eragina dute;
adibidez, gaixotasunak eta heriotzak berak. Osasuna zaindu daiteke, hori gure esku dago,
baina horrek ez du bermatzen gaixotasuna edo heriotza saihestuko ditugunik. Horregatik,
Epiktetok erokeriatzat jo zuen heriotzaren presentzia eta etorrera ukatzea. Zuhurtziaz
aritzea da helburua, kontziente egitea une oro gizakiak baino ez garela, unibertsoaren parte
bat eta pasatuko den zerbait −ordua egunaren zatia den bezala eta pasatzen den bezala−,
hilkorrak baikara. Hortaz, ez genuke heriotza alde batera utzi beharko, berari harrera
egiteko prestatu baizik.

Seneka, filosofo estoiko kordobarrak De brevitate vitae liburuan zioen ezin garela kexatu
bizitza laburra delako; kontua da betiereko gizakiak izango bagina bezala bizi garela, nahi
bezainbeste denbora izango bagenu bezala, eta, ondorioz, denbora xahutzen dugula eta
alferrikako zereginetan aritzen garela. Hilzorian daudenek bizitzari eutsi eta denbora
gehiago eskatzen dute, galdutako denbora berreskuratu nahian. Zer gertatuko litzateke
zenbat denbora geratzen zaigun jakingo bagenu? Ez genuke bizitza beste modu batean
hartuko? Hori izan beharko litzateke gure erronka, bizitza ahalik eta gehien aprobetxatzea,
jaiotzen garen unetik bertatik, denbora aurrera doalako eta ezerk ez duelako geldiaraziko.
Denbora balioestea, ondo administratzea eta aprobetxatzea heriotzarako prestatzeko
funtsezko elementuak dira.
16
3.2 EPIKURO
Epikuro K.a. 341. urtean jaio eta K.a. 270. urtean hil zen. Harentzat eta haren
dizipuluentzat filosofiaren helburua zoriontasuna lortzea zen, hau da, barruko askatasuna.
Autonomia espirituala izatea funtsezkotzat jo zuen, eta espirituaren lasaitasunaren bidez
(ataraxia) soilik lortu ahal da. Gainera, zoriontasuna lortzeko, gizakiaren barruko beldurrak
(heriotzari beldurra, sufrimenduari beldurra…) gainditzea litzateke onena. Epikurok,
Menezeori gutuna idazlanean, heriotzari buruzko bere hausnarketak idatzi zituen.

Jatorria: Heriotza Heziketan. Hik Hasi,12. monografikoa. 2003ko udazkena

✎
Menezeori gutuna.

 Irakurri testua eta idatzi ideia nagusiak.

 Zer sentimendu saihestu behar da haren ustez?
 Zentzurik badu heriotzari beldurra izateak?
 Bat zatoz Epikurok azaltzen dituen ideiekin?
 Bat egiten du egungo gizarteak ikusmolde horrekin?

3.3 NIETZSCHE

✎
 Bilatu Sokratesen eta Jesusen heriotzen inguruko informazioa.

Nietzscheren ustez, Sokrates eta Jesus dira europar kulturak duen heriotzaren ikuskera
metafisikoaren erantzuleak. Bi pertsonaia horien ereduzko heriotza interpretatzeko moduek
baldintzatu zuten egun dugun heriotzaren inguruko pentsamoldea. Haren ustez, bi heriotza
horien interpretazioak suizidio gogoa dute ezkutuan, bizitzari uko egitea beste munduan
benetako bizitza/jakinduria zegoelakoan. Bizitzari zentzua kendu, eta beste nonbait jarri
zuten.

17
Sokratesek jakinduria zuen helburu, eta, haren ustez, ezin zen lortu etengabean aldatzen ari
den mundu honetan; horregatik, mundua eta gorputza oztopo dira jakinduriaren bidean.

Jesusek heriotza bekatuarekin, salbazioarekin eta betiereko bizitzarekin lotu zuen. Benetako
bizitza ez da munduan ematen dena, beste munduan ematen dena baizik, eta dena horretara
zuzendu behar da.

Nietzschek idatzi zuen: “Ez dezagun inoiz ahaztu kristautasuna izan zela heriotza-etzalekua
tortura-etzaleku bihurtu zuena”. Hortaz, haren nahia heriotza birgaitzea zen, beste
interpretazio bat ematea, eta, horretarako, Jainkoaren heriotza ezinbestekoa zen.

Jainkoaren existentziarekin bi mundu sortu ziren: lurrekoa bata (inperfektua, behe-

mailakoa) eta harago dagoena bestea (perfektua, egiazkoagoa). Jainkoa hilez gero, beraz,
lurreko munduari indarra ematen zitzaion, helburu bihurtzen zen. Heriotzak leku nagusia
galdu zuen, eta zerbait periferiko bilakatu zen, bizitzaren muga bat baino ez. Aldaketa
horrek gizakiari heriotza lasaitasunez eta heldutasunez heltzeko boterea eman zion,
heriotzari aurre egiteko beldurrik gabe. Bizialdiaren memento guztiek ematen diote zentzua
heriotzari, bizialdiaren erabaki eta ekintza oro.

Heriotza ez da bizitza itzaltzeko bidea, bizitza bera ahalbidetzen duena baizik. Heriotza eta
bizitza ez dira, hortaz, antagonikoak, elkarri laguntzen dioten errealitateak baizik.
Nietzschek heriotzari tristeziaren ñabardura kendu zion, eta zoriontasun-iturri irudikatu
zuen, bizitzaren festa. Heriotza pasiboaren aurrean, heriotza librea eta autonomoa
aldarrikatu zuen, baimendutako heriotza.

✎
 Osatu kriptograma:

Erantzuna: “Maite ezazu eta bizi ezazu bizitza infinituki errepikatzea desiratzeraino”.

18
3.4 HEIDEGGER
Haren ustez, gizakia heriotzarako izakia da. Guztiok hiltzera behartuta gaude: gizakia
ezinbestean dago heriotzari lotuta. Baina ez da soilik hiltzea, hil egin behar duela badaki
eta. Heriotza, beraz, ez da bakarrik izateari uztea; gizakiak duen izateko eraren ezaugarri
berezia da heriotza. Eta horrek larritasuna sortzen du gugan.

Heriotza gertatzen zaigun zerbait izateaz gain, bizitza osoan zehar bidelagun daukagun
zerbait ere bada. Hori abiapuntutzat hartuta, bi motatako pertsonak bereizten ditu
Heideggerrek:

 Dasmanak: ez benetakoak, inpertsonalak, heriotzarekin zerikusirik ez

daukatelakoan beren bizitza ohiko bihurtzen dutenak, ez baitaukate barneratuta
bizitzak heriotzarekin daukan lotura.

Horrelako pertsonek, dasmanek, heriotza ukatzeko erabiltzen dituzten ideiak

honelakoak izaten dira:

 Heriotza besteei gertatzen zaien zerbait da.

 Ez da heriotza-unea iritsi.

 Erlijioa, droga…

 Eigentlichkeitak: beren burua heriotzarako izaki direla onartzen dutenak. Bizitza

mugatua, hilkorra eta hauskorra dela dakitenez −eta heriotza edozein mementotan
hel dakiekeela−, bete-betean gozatzen dute. Hilko direla jakiteak ez du bizialdia
eragozten; aitzitik, bizialdia zoriontsuagoa eta beteagoa bilakatzen du.

Berez, gaurko gizartean, dasman izatera kondenatuta gaude, eta oso lan nekeza egin behar
izaten dugu eigentlichkeit izateko, baina lanak merezi du, bizialdiak dimentsio berria
hartzen baitu.

✎
 Zein dira, zure ustez, heriotzaren ezaugarriak?

Heideggerrek hauek jo zituen heriotzaren ezaugarritzat:

19
  Berehalakoa izatea: bizialdian aukeraketa asko daude; beraz, posibilitate asko. Hala
ere, beti mantentzen dena heriotza da.

 Erreferentzia gabekoa izatea: ez dio ezeri erreferentzia egiten, pertsonari bakarrik

dagokio.

 Gaindiezina izatea: ez darama inora, heriotzaren ostean ez dago ezer.

 Errepikaezina izatea: behin bakarrik gertatzen da.

 Besterenezina izatea: inork ezin du nire lekuan hil.

3.5 UNAMUNO
98ko belaunaldiko filosofo eta idazle bilbotarraren ustez, heriotza behin betikoa da,
bizialdia bukatzen baita. Hala ere, bizi ahal izateko, beharrezkoa dugu sinestea gure gogoa
ez dela heriotzarekin hilko. Horregatik, hain zuzen ere, egiten zaigu ezinbesteko
Jainkoarengan sinestea, fedea izatea. Baina hori ez da arrazionala; hortaz, fedearen eta
arrazoiaren arteko etengabeko barne-gatazkan bizi gara: fedea behar dugu baina arrazoiak
hura ukatzen du.

Horren harira Unamunok hau dio: fedea ez da ikusten ez dugun horretan sinestea, ikusten
ez duguna sortzea, eta horretan sinestea baizik.

✎
 Jainkoarengan sinesteak errazten du heriotzari buruzko pentsamendua?
 Jainkoarengan sinesten dutenek lasaiago hartzen dute heriotza?
 Fedea eta arrazoia bateragarriak izan daitezke?
 Fededuna zara? Zergatik?

20
4. BIOLOGIA

✎
 Izarren seme-alabak gara. Bilatu horren inguruko informazioa.
 Gizakiak jaio eta hil zikloa betetzen du egunero. Ados zaude? Zein dira zure
arrazoiak?

Egun badakigu zeruan dauden gorputzak eta galaxiak jaio egiten direla, denbora batez bizi
egiten direla eta, ondoren, hil egiten direla. Unibertsoaren errealitate neurrigabeei ezartzen
zaien hori, aldi berean, gure gorputzaren mundu xumeari ere ezartzen zaio.

Big Bangaren ostean, hidrogeno atomoak baino ez zeuden. Atomo horiek izarren lehenengo
belaunaldia osatu zuten, milioi urtez distira eman zuten izarrak, hain zuzen ere. Izarren
barrualdean, bizitza sostengatzen zuten elementuak eratu ziren: karbonoa, oxigenoa eta
nitrogenoa. Lehenengo belaunaldiko izarrek eztanda egin zuten, eta horren hauts kosmikoa
sakabanatu zen unibertsoan zehar, gurea bezalako eguzki-sistemak sortuz. Fisikaren
ikuspuntutik, astroek eratzen dituzten materia eta osagai kimiko berdinez osatuta dago giza
gorputza. Zentzu horretan, izarren “seme-alabak” gara. Mikel Laboak halaxe adierazten du
bere Izarren hautsa kantan (“Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai, hauts
hartatikan uste gabean noizpait giñaden gu ernai”).

Gizakiak bizitzaren hasieran dauzkan milioika hormonak galdu egiten ditu, egunean
milaka, 14 urtetik gora. Hezur-masa indize altuena 20 eta 25 urte bitartean ematen da, eta
25 urtetik aurrera, masa-galera etengabekoa da. Beraz, benetako zahartzaroa
nerabetasunean eta gaztetasunean hasten dela baiezta daiteke.

Bestetik, ez dago gorputzaren elementurik 10 urte baino gehiago daukanik. Giza gorputzak
50-100 bilioi zelulaz osatuta dago, eta bizi-indarrak haien funtzionamendua bermatzen du.
Aldiro, zelula kopuru kalkulaezinak hiltzen dira, eta jaiotzen diren beste hainbestek
ordezkatzen dituzte. Neuronekin berdin gertatzen da. Maila horretan, gizakiak jaiotzeko eta
hiltzeko zikloa bizi du egunero. Garunaren zonalde jakin bat izan ezik, zenbait hamarkada
bizi izan baditugu ere, gure gorputza hainbat alditan hil da. Berez, heriotza gure errealitate
fisikotik uste baino gertuago daukagu.

21
✎
 Izaki bizidunen artean, nor bizi dira gehiago, arrak ala emeak?
 Zer animaliak dauka bizi-itxaropen handiena? Eta laburrena?
 Bilatu turritopsis nutricula marmokaren inguruko informazioa.
 Bilatu zein diren gure planetako izaki bizidunik zaharrenak.

22
5. FISIKA

“Gure natura mugimenduan dago. Atsedenaldi absolutua heriotza da”.

Blaise Pascal

✎
 Definitu heriotza. Erabili fisikaz dakizuna definizioa eratzeko.

Fisikaren arloan azalpen ugari dago heriotza fenomeno gisa azaltzeko. Mundua eta
errealitatea azaltzeko hainbat teoria defendatu dira, eta zein teoria hartzen den, azalpenak
horrelakoak edo halakoak izango dira. Gizabanakoaren eta inguruaren arteko harremanak
definitzea beharrezkoa izaten da askotan, baita gizabanakoaren eraketaren ezaugarriak ere,
eta horiei lekua emango diegu atal honetan. Gai zabala da, eta alderdi anitz dauka;
horregatik, ahalik eta sinpleen eta argien azaltzea da helburua.

Idealismoaren ikuspuntutik, kontzientziak sortzen du errealitatea. Hau da, behatzaileak

errealitatea eraikitzen du, ez dago inolako existentziarik behatzailearengandik
independentea denik, eta hori ezagutzen dugun munduaren osagarri guztiei aplika dakieke.

Behatu irudia hau:

23
✎
 Zer ikusten duzu?
 Zer dago benetan?
 Dagoen guztia ikusteko gai gara?

Beste adibide bat ikusiko dugu orain; koloreei dagokiena, hain zuzen ere. Koloreak, berez,
ez dira existitzen, guk sortzen ditugu. Eta kulturaren arabera, koloreak atzemateko hainbat
modu daude:

http://www.dailymotion.com/video/xv7k97_percepcion-del-color-diferencias-culturales-
tribu-himba_school

✎
 Zein izan daiteke ondorioa?

Orain arte gizakiaren pertzepzioari buruz aritu gara, baina, gainerako beste animaliekin
alderatuz gero, argi dago mundua atzemateko bestelako modu batzuk badaudela. Espezie
bakoitzak, dauzkan baldintzetan oinarrituta, munduaren ezaugarriak bere erara hautematen
24
ditu, eta horren araberako mundu-ikuskera eraikitzen du. Zein den benetakoagoa
baieztatzea zaila da. Zer da errealitatea, beraz?

Gizakiaren kasuan, espazioak eta denboraren ezaugarriek mundua ulertzen laguntzen

digute, baina horrek ez du esan nahi espazioa eta denbora guk uste dugun bezalakoak
direnik, ezta guregandik kanpo ezagutzen ditugun moduan existitzen direnik ere. Izan ere,
zientziaren jarduerak agerian utzi du espazioa- eta denbora-kontzeptuak uste baino
malguagoak direla.

Robert Lanza zientzialariaren arabera, espazioa eta denbora guk uste dugun era linealean
existitzen ez badira, heriotza ere ezin da existitu zentzu errealean. Gure heriotzaren
kontzeptua ezin da existitu denborarik eta espaziorik gabe. Berez, hiltzearen ideia onartzen
irakatsi diguten zerbait da, baina, egia esan, bakarrik gure gogamenean existitzen da. Gure
kontzientziak bizitza gorputzarekin lotzen du, eta gorputzaren heriotza ezagutzen dugu.
Gure kontzientziak hilkortasunaren ideia sortu du faltsuki eta artifizialki.

Lanzak, biozentrismoaren teoria defendatzen du. Teoria biozentristaren arabera, biologiak

eta bizitzak errealitatea eta unibertsoa sortzen dituzte, eta ez alderantziz. Gure kontzientziak
munduari zentzua ematen dio, eta alda daiteke gure interpretazioa ere aldatzeko.

Biozentrismoaren teoria unibertso paraleloen teoriarekin lotzen da.

✎
 Bilatu fisikako unibertso paraleloen hipotesiaren inguruko informazioa.

Stephen Hawking fisikariaren ustez, burmuina ordenagailu bat bezalakoa da, eta osagaiek
huts egiten dutenean, ordenagailuak lan egiteari uzten dio. Hil ostean, ordenagailuentzat ez
dago, ez zerurik, ez harago dagoen ezer. Haren ustez, kontu horiek iluntasunari beldurra
diotenen ipuinak baino ez dira.

Gizakia hiltzen dela esaten denean, zeri egiten zaio erreferentzia? Zer hiltzen da? Hau da,
zer da gizakia hiltzea?

Ondoren, gizakiaren eraketari buruz arituko gara.

25
✎
 Nola definituko zenuke gizakia? Nola definituko zenuke zeure burua?
 Zure gorputzarekin identifikatzen zara? Zerekin, bestela?
 Gizaki guztiak osagai fisiko berdinez osatuta badaude, zer da gure artean
bereizten gaituena?

Gizakiaren eraketari buruz galdetzean, ematen diren erantzunak askotarikoak izaten dira.

Monismo materialistaren defendatzaileek diote gizakiaren izaeraren printzipioa materiala

dela. Gizakiarengan materialak ez diren elementuak ere agertzen dira: kontzientzia,
pentsamenduak, sentimenduak, instintuak, borondatea eta abar. Finean, psikismoa. Baina
gogoaren elementu horiek materiala den errealitate batek sortzen ditu: burmuinak, hain
zuzen ere. Beraz, ez dira maila bereko errealitateak; izan ere, giza-psikismoa burmuinaren
ekintza hutsa da.

Eskema horren arabera, oinarrizko partikulek atomoak eratzen dituzte, atomoek molekulak,
molekulek zelulak (neuronak barne), zelulek burmuina sortzen dute, eta burmuinak
kontzientzia (gogo edo arima izena ere hartzen du). Eta hori guztia hiltzen da gu hiltzen
garenean, gure burmuina hiltzen denean.

Beraz, teoria horren defendatzaileen ustez, materia bagara, materia hori hiltzean materia
zein materiak sortutako elementu guztiak hiltzen dira; hortaz, gizakia osotasunean hiltzen
da.

Bestetik, teoria dualista dago. Teoria dualistaren arabera, gizakia bi elementuz osatuta
dago: gorputzez eta arimaz. Pentsalariek elementu horien harremana -eta izaera- hainbat
modu ezberdinetan definitzen dituzte.

Aristotelesen ustez, arima eta gorputza elkarren osagarriak dira, gizakiarengandik

banaezinak, bakarrik irudimenean banatu daitezkeenak. Arimak gizakiari ezaugarri
bereizgarri guztiak ematen dizkio: bizia, sentsazioak, mintzamena eta pentsamendua.

Rene Descartesen ustez, gizakia bi substantzia erabat ezberdinez osatuta dago: osagai
zabala edo gorputza, eta osagai pentsatzailea edo arima. Bien arteko komunikazioa guruin
pinealaren bidez dago bermatuta.

Garuna ikertzen duten zientzialarien artean korronterik indartsuena monismo

materialistarena den arren, jarrera dualistak ere badaude, adibidez, John Carew Eccles

26
neurofisiologoarena. Ecclesek dualismo elkarreragilearen teoria sortu zuen. Teoria horren
arabera, gogoa eta burmuina bi errealitate ezberdin dira. Gertakari mentalak ulertzeko,
burmuina ez da nahikoa. Burmuinetik ezberdina den gogo autokontzientearen beharra
dago, ez-materiala eta ez-organikoa den errealitatea, prozesu neuronalak interpretatzeko eta
kontrolatzeko funtzioa daukana. Gogoaren eta burmuinaren arteko harremana azaltzeko,
mekanika kuantikoan oinarritu zen.

Roger Penrose fisikariaren taldeak frogatu du proteinen mikrotubuluek gizakiaren

informazioa daukatela (batzuek “arima” deitzen diote horri), eta gorputza hil eta gero iraun
dezakeela. Teoria horren arabera, norbait hiltzean informazio azpiatomiko hori unibertsora
zabaltzen da. Prozesua behin-behinekoa bada eta bizitzara itzultzen bada, informazio hori
gorputzera itzuliko da (heriotza-mugako esperientziak dauzkatenen bizipena da hori). Baina
behin betiko prozesua bada, informazio kuantikoa gorputzetik kanpo biziko da “arima”
bezala, beharbada, modu mugaezinean.

Hans-Peter Dürr fisikaria ere dualismoaren aldekoa da. Haren ustez, partikula txikien
dualismoa ez da mundu azpiatomikora mugatzen nonahikoa delako, gorputzaren eta
arimaren arteko harremanean aplikagarria delako.

Orain eta hemen kontuan hartzen duguna, mundua, hain zuzen, adigarria den maila
materiala baino ez da. Harago, mugarik gabeko errealitatea daukagu, askoz handiagoa dena.
Zentzu horretan, gorputza hiltzen bada ere, gure izpiritu-eremu kuantikoak bizirik jarraitzen
du.

✎
 Zer jarrera duzu gustuko? Zergatik?

Irudimenezko esperimentuak proposatu zituen Erwin Schrodinger fisikariak 1935ean.

Schrodingerren katuaren esperimentuak fisika kuantikoa eta heriotza hobeto ulertzen
laguntzen du.

27
✎
 Azaldu zer den Schrodingerren katuaren esperimentua.
 Zein dira esperimentuaren ondorioak?
 Zer lotura dute esperimentuak eta heriotzak?

28
6. MEDIKUNTZA

✎
 Zer irizpide du medikuntzak pertsona bat hiltzat jotzeko?

Medikuntzan ez da erraza izan zehaztea hilda egotea zer den. Irizpidea aldatzen joan da
historian zehar. Hasierako irizpidea arnasa-funtziorik ez izatea zen. Ondoren, 1627an,
bihotz-taupadarik ez izatea gehitu zitzaion irizpideari; hau da, pertsona bat hilda zegoela
esateko beharrezkoa zen arnasarik eta bihotz-taupadarik ez edukitzea.

1968an askotariko diziplina talde bat elkartu zen Harvarden heriotza-irizpideak finkatzeko.
Hau da finkatu zutena: pertsona bat hilda dago haren entzefalo osoa hilda dagoenean, nahiz
eta arnasketa edota zirkulazioa artifizialki mantendu ahal diren. Ondorioz, heriotza
entzefalikoa gertatzen denean, pertsona hiltzat jotzen da, ezingo baita bizitzara itzuli.

Definizio horrek izugarrizko eragina izan du; batez ere, zientziak eta medikuntzak
aurrerakuntzak egin dituzten heinean.

Luis Miguel Querejeta Gipuzkoako Auzitegiko Patologia zerbitzuburuak hau dio: "Une
batetik aurrera erreanimazioa luzatzea ez da etikoa, ziur baitzaude egoera atzeraezina dela,
eta, bitartean, senideek eta hurbilekoek alferrik itxaroten dute, eta sufritu egiten dute."

(Elhuyar: http://aldizkaria.elhuyar.eus/gai-nagusia/heriotza-itzulerarik-gabeko-bidea/)

Zenbait kasutan, helburua ez da hilzorian dagoen pazientea bere onera ekartzea,

transplanterako emailea lortzea baizik. Heriotza ziurtatzen denean, beharrezkoa izaten da
azkar aritzea, organoak ahalik eta egoera hoberenean mantentzeko. Transplanteak egiten
hasteak eragina izan du heriotzaren definizioan, eta dilema etikoak sortu ditu.

Bestetik, heriotzarekin lotutako esperientziak ere ikertu dira, heriotza-mugako

esperientziak, esaterako. Heriotza-mugako esperientziak dira heriotza klinikoan bizi
zantzurik gabe eta bihotz-taupadarik gabe egon direnen testigantzak. Hau da, pertsona
horien pertzepzioak. Medikuntzan eman diren aurrerapenei esker suspertzeak areagotu egin
dira, bihotz bizkortzean batez ere; hortaz, testigantzak gero eta ugariagoak dira.

2008an Southamptongo unibertsitateko zientzialariek ikerketa egin zuten heriotza-mugako

esperientziak aztertzeko, AWARE ikerketa-lana. Sam Parnia ikerketaburuak dioenez,

29
heriotza klinikoaren ostean zenbait orduz luza daitekeen denbora-tartea hasten da. Tarte
horretan medikuek ahaleginak egiten dituzte gaixoak bizkortzeko. Heriotza klinikoaren
gaineko bizipenen berri izateak balio du heriotza-prozesua ulertzeko.

Lau urtetan hamabost ospitaletan eman diren 2.060 kasu aztertu dituzte AWARE ikerketa-
lanean, bihotz-geldialdiaren ondorioz heriotza klinikoa izan dituzten kasuak, hain zuzen.
Bizirik atera ziren 330 gaixori egindako inkestaren emaitzak eta ondorioak biltzen ditu, eta
2016an argitaratu zen:

 Ia %40k baieztatu zuen “kontzientzia” moduko zerbait izan zuela klinikoki hilik
egon bitartean, baina askok ez zeukaten gertaeren oroitzapen zehatzik.

 5etik 1ek adierazi zuen asebete eta bake sentsazioa izan zuela.

 %13k adierazi zuen fisikoki gorpua utzi izan balu bezalako sentsazioa sentitu zuela.

 %46k baieztatu zuen bizitza azkar pasatzen ikusi zuela.

 %2k baieztatu zuen inguruan gertatzen zena “entzun” eta “ikusi” zuela berpizteak
irauten zuen bitartean.

2001eko urrian Cambridgeko Ikerketa Medikorako Kontseiluko ikertzaileek eta

Edinburgoko Unibertsitateko ikertzaileek artikulu hau argitaratu zuten: There is nothing
paranormal about near-death experiences: how neuroscience can explain seeing bright
lights, meeting the dead, or being convinced you are one of them. Hilzorian izandako
esperientziak biltzen ditu.

Artikuluaren arabera, ez dago ezer paranormalik hilzorian izandako esperientzietan.

Neurozientziak azalpena ematen die bizipen horiei: garunaren funtzionamendu arruntean
gertatzen diren akatsak baino ez dira, eta, gainera, ez dituzte bakarrik hilzorian egon diren
pertsonek izaten. Hiltzeko arriskuan egon ez direnek ere izan dituzte.

Alfontso Martinez Lizarduikoak hau dio: “(…) jarrera zientifikoak, beraz, ez du izaera
dualista onartzen eta edozein esperientzia mentali garun korrelatu bat dagokiola
aldarrikatzen du; esperientzia mistikoa edo heriotzari buruzkoa garunaren funtzio
asaldaturen batean bilatu behar da. Garunaren inguru hori aurkitu eta aktibatu ondoren,
bidaia hasi duenaren esperientzia mistikoaren −edo heriotza hurbilekoaren− kontakizuna
sortuko da, eta neurobiologiak esperientzia hori zientifikoki aztertzeko oinarriak jarriko
ditu”.

Hortaz, argi dagoena hau da: jendeak kontrakoa uste badu ere, heriotza ez da une jakin
batean gertatzen dena, prozesua baizik.

30
✎
 Zientziak dioena kontuan hartuta, non koka daiteke heriotzaren unea? Zientziak
esan dezake noiz dagoen pertsona hilda?
 Nola da posible bizipenak izatea heriotzan murgilduta gaudela?
 Zerk jarraitzen du bizirik tarte horretan?

31
7. ETIKA

Etika filosofiaren adarra da, baina atal berezia izango du, heriotzak dilema etikoak eragiten
dizkigulako.

7.1 HERIOTZATIK IHES EGIN NAHIAN

“Si hubiese un hombre que no pudiese morir,
si fuera real la leyenda del judío errante,
¿Cómo habríamos de titubear en declararlo
el más infeliz de todos?”.
S. Kierkegaard

Saiatzen gara heriotzari ihes egiten. Askotan bizitzaren etsaitzat jotzen dugu, baina… etsaia
da?

Ikusi Tim Bowleyren ipuinaren lehenengo zatia. Ondoren, galderak erantzun:

https://www.youtube.com/watch?v=22a3k0Sogog

✎
 Asmatu bukaera.
 Zer gertatuko litzateke, heriotza mundutik ezabatuko bagenu?

Entzun Bowleyren ipuina: Jack eta heriotza (25. minututik aurrera).

Dorleta Kortazarrek itzuli eta bikoiztu du.

http://blogak.eus/xalp/itzelhandien-lo-kuluxka-pep-bruno-jack-eta-heriotza-tim-bowley.

32
7.2 HERIOTZAREKIN BORROKAN
“Y sin el infierno, la muerte perdió cualquier riesgo espiritual,
y se hizo un asunto médico y psicológico”.
T. Walter

Hainbat adituren arabera, heriotzaren dekonstrukzioa eragiten ari gara gaurko gizartean. Ez
dugu heriotza prozesu naturaltzat eta intrintsekotzat jotzen. Arrotz bihurtu zaigu,
ekidingarri, urrundu beharreko. Ohikoa da pentsatzea hiltzen garela zientziak heriotzari
aurre egin ezin dionean; horregatik, ezinbestean onartzen dugu heriotza, zientziak “kale”
egin duelako. Baina, ahal den neurrian, heriotzaren kontra borrokatu behar dugu, saihestu
egin behar dugu.

Bestetik, bizitza luzatzeko grina izaten dugu; askotan, edozein preziotan. Horren adibide
ditugu zahartzaroa, gaixotasun terminalak eta egoera begetatiboak. Geure buruari galdetu
beharko genioke zer nahiago dugun, urte gehiago bizi, ala kalitate handiagoko urteak izan.

✎
 Ikusi Dama eta segalaria bideoa:
https://www.youtube.com/watch?v=tnJCFVUhghU
 Zer jarrera izan behar du zientziak heriotzarekiko?
 Zer izan behar da zientziaren lehentasuna?
 Noiz erabakiko du gaixoak (askatasuna eta autonomia)? Noiz gizarteak ala
profesionalek?
 Zer da bizitza, eskubidea ala betebeharra?

33
7.3 HERIOTZAREN ALDE BORROKAN

“Cosificado, reducido a una suma orgánica de síntomas, difunto ya en el sentido

etimológico del término (privado de función), al moribundo ya no se le escucha como a un
ser racional, tan sólo se le observa como sujeto clínico, aislado cuando ello es posible,
como un mal ejemplo y se lo trata como a un niño irresponsable cuya palabra no tiene
sentido ni autoridad. Los moribundos ya no tienen estatus y por lo tanto, tampoco tienen
dignidad. Son seres clandestinos”.

Hiltzea bizi izatea. P. Ariès

✎
 Bilatu kontzeptu hauen inguruko informazioa:
o Eutanasia aktiboa eta eutanasia pasiboa
o Ortotanasia
o Lagundutako suizidioa
o Bizi-testamentua
o Mantendutako bizialdia

ERANTZUNAK:

EUTANASIA. Grekotik datorren hitza da: eu (on, erraz) eta thanatos (heriotza). Beraz,
etimologikoki hitzaren esanahia “heriotza ona” da. Praktikan, ordea, eutanasia hitzaren
esanahia ez da argia. Egun, gaixoen sufrimenduarekin bukatzeko ekintza zuzenak eta
nahitakoak ezartzea da eutanasia, gaixoak gaixotasun terminala eta sendaezina duenean.

Eutanasiari buruz aritzean kontuan hartu beharreko xehetasunak:

 Borondatezko eutanasia. Hil nahi duenaren nahia horixe denean, haren erabakia
denean.

 Ez-borondatezko eutanasia. Hilko denaren borondatea aintzat hartu gabe eragiten

denean heriotza.

34
  Eutanasia aktiboa: botika hilgarrien bidez egiten denean.

 Eutanasia pasiboa: bizialdia mantentzeko tratamendu medikoa bertan behera uzten

denean.

ORTOTANASIA. Grekotik datorren hitza: orthos (zuzena, arrazoiari dagokiona) eta

thanatos (heriotza). Finean, ortotanasia da heriotza duina izatea. Bizialdia mantentzeko
aparteko baliabiderik gabeko tratamendu medikoa jasotzeko eskubidea da. Gaixotasun
larrietan eta bizia arriskuan dagoenean ematen da. Ortotanasiaren helburua ez da pertsonari
heriotza eragitea, abian den heriotza-prozesuari modu duinean laguntzea baizik.
LAGUNDUTAKO SUIZIDIOA. Gaixoari bere buruaz beste egiteko baliabide medikoak
ematea da −nahita eta jakinaren gainean−, baita dosi hilgarriei buruzko aholkularitza eta
preskripzioa edo hornikuntza ere. Pazienteak berak erabakitzen du hiltzea.
BIZI-TESTAMENTUA. Azken nahia jasotzen duen agiria da. Gaixoak zer motatako
osasun-laguntza jaso nahiko zukeen jasotzen duen dokumentua da, eta gaixotasun terminala
duen gaixoak betetzen du.
MANTENDUTAKO BIZIALDIA. Gaixoa artifizialki mantentzea da, laguntzarik gabe.

Eutanasiari buruz hitz egitean ezinbesteko da Ramón Sampedroren auzia ezagutzea. 25

urterekin istripua izan, eta tetraplegiko gelditu zen. Eutanasia sutsu aldarrikatzeagatik egin
zen ezagun. Estatu espainiarrean lagundutako suizidioa eskatu zuen lehenengo gaixoa izan
zen, baina prozedura judizialak aukera hori ukatu egin zion. 1998an lortu zuen nahia
betetzea, zianuroa hartuta hil baitzen 55 urte zituela. Alejandro Amenábarrek eraman zuen
istorioa zinemara, eta eutanasiaren inguruko eztabaida bizitu zuen.

✎
 Ikusi bideoa.
“Mar adentro” (Itsaso barrenean). Alejandro Amenábar.
https://www.youtube.com/watch?v=OtXdX3N4T-w

 Ondoren, Mercedes Milák Ramon Sampedrori egindako elkarrizketa entzun.

https://www.youtube.com/watch?v=FmR1vGKIMr8

 Bi talde egin: batzuek eutanasiaren aldeko argudioak bilatu; besteek kontrakoak.

Ondoren, eztabaidatu.

35
7.4 HERIOTZA ETA KONTSUMOA
Orain arte uste genuen heriotza halako batean helduko zela; gaur egun, ordea, gure esku
dagoela ematen du, guk geuk kontrolatu ahal dugula.

Baumanen ustez, heriotza bizimoduarekin eta estruktura sozialarekin lotu da; ondorioz,
negozioa eragin du. Bultzatu den ideia, finean, heriotza kudeatzea kontu indibiduala eta
pribatua dela da, merkatuak eta interes ekonomikoek baldintzatzen dutena. Hartara, bizitza
gure esku dagoela pentsatu nahi dugu, eta heriotza urruntzeko aholkuak ematen ditugu:
egin kirola, izan dieta egokia, ekidin hainbat substantzia... Baumanen iritziz, egingarriak
diren eguneroko preskripzio eta debeku horiek guztiek bilakatzen dute heriotzaren auzi
gobernaezina erabat gobernagarri, gure esku dagoela pentsatzera baikaramatzate.

✎
 Zer uste duzu zuk?
 Bilatu Baumanen ideiarekin bat egiten duten iragarkiak, produktuak, esloganak,
jarraibideak, aholkuak....

Indibidualismoak erosotasuna eta ongizatea duenez helburu, enpresa pribatuen esku utzi
ditu familiaren eta ingurukoen zereginak zirenak, eta heriotzaren negozioa eratu du. Beraz,
hilzorian dagoena zaintzea, senitarteko adinduari arreta ematea, hildakoak meztitzea, hileta
antolatzea, eskelak prestatzea... merkatuaren esku dago orain.

✎
 Jarduera.
Zenbat balio du hiltzeak? Bildu informazioa zure herrian. Jo tanatoriora,
egunkarietara, hilerrira...

36
7.5 HERIOTZA ARINDU NAHIAN

✎
 Albisteek heriotzara hurbiltzen gaituzte? Zer uste duzu?
 Lagungarria da eskaintzen duten heriotza-eredua?

“Dena ikusteko eta jakiteko eskubidea daukat” lemapean gerrek, hondamendiek, erasoek,
istripuek eta abarrekoek agerian uzten dute heriotza, heriotzaren alderik gordinena eta
inpertsonalena. Batzuen ustez, filtrorik gabeko irudi horiek axolagabekeria eta
bihozgabetasuna eragiten dute, heriotza ikuskizun bihurtzen dute.

✎
 Jarduera. Bildu astebeteko egunkariak, eta aztertu heriotzari zer tratamendu
ematen dioten prentsan: irudiak, testuak, mezuak...

7.6 HERIOTZA IKUSKIZUN

Egun, aisialdirako ikuskizun bihurtu da heriotza. Horren adibide dugu modako zenbait
pertsonaia, zonbiak eta banpiroak, adibidez.

✎
 Pertsonaia horiek dituen zer film, serie, liburu, komiki… ezagutzen duzu?
 Zergatik uste duzu erabiltzen direla horrelako pertsonaiak? Zein helbururekin
erabiltzen dituzte?

Ikertzaile batzuen ustez, heriotzara hurbiltzeko pausua da, heriotza ekitaldi artistiko
bilakatzen dutelako. Beste batzuen ustez, ordea, heriotzaren muinetik urruntzen gaituzte.

37
✎
 Bideo-jokoetan jolasten bazara, erantzun galdera: zer trataera ematen diote
bideo-jokoek heriotzari?

Bideo-jokoetan ere islatzen da heriotza, baina badauka konponbiderik; izan ere, bizitza
galduz gero, partidan jarraitzeko aukera ematen da, ezer gertatu izan ez balitz bezala.
Heriotza kontrol-mekanismo bat baino ez da, jokalariaren trebetasun falta agerian uzten
duen zigorra.

Bideo-jokoetan ohikoa izaten da hiltzea eta erailtzea. Horregatik, zenbaiten ustez, heriotzari
ematen zaion tratamenduak heriotza-kontzeptua hutsaldu egiten du, jokalariaren bizitzak ez
baitu askorik balio −eta aurkariarenak askoz gutxiago−. Heriotza hutsaltzeko askotariko
baliabideak erabiltzen dira bideo-jokoetan: etsaiei aurpegirik ez jartzea, jokotik arrastorik
utzi gabe desagerraraztea…

Bada, hala ere, heriotza hutsaltzeko joera utzi eta heriotzari garrantzia eman dion bideo-
jokorik. Horietan heriotzak badu ondoriorik hilez gero (NieR bideo-jokoan, adibidez); izan
ere, pertsonaiak edo jokalariak eraikitako guztia betiko desagertuko da.

7.7 HERIOTZA GURE BIZIMODUAN

✎
 Gizakion heriotza beste izaki bizidunena baino garrantzitsuagoa da?
 Zenbat heriotza eragiten ditugu gure bizimodua bermatzeko? Inoiz pentsatu al
duzu horretan?
 Zenbat hildako dugu inguruan egunerokoan?
 Ikerketa-lana. Zerrendatu egunero erabiltzen dituzun gauzak. Arreta jarri
hurrengo kontuetan: zer jaten duzun, zer janzten duzun, zer erabiltzen duzun
garbiketarako eta ikasteko… Zenbatek du izaki bizidunen aztarnarik?
 Partekatu aztertutakoa, eta atera ondorioak.

38
 Ikusi bideoa:
Man (Gizakia). Steve Cutts.
https://www.youtube.com/watch?v=WfGMYdalClU

39
8. ANTROPOLOGIA

XX. mendean antropologiak gehien aztertu duen gaietariko bat herri ospakizunak eta jaiak
gaia izan da. Jaietan hildakoei eskaini zaien presentzia handia izan da, eta hori da, hain
zuzen, orain aztertuko dena.

 MEXIKO. HILDAKOEN EGUNA

Azteken garaian du jatorria, espainiarrak heldu baino lehenagoko garaian. Hildakoen eguna
azaroaren 1ean eta 2an ospatzen da, nahiz eta beste leku batzuetan urriaren 31n ospatu.
Hildakoak gurtzeko jaia da. Egun horretan hildakoak bizirik daudenen mundura itzultzen
dira, eta bidea argitzeko kandelak jartzen dizkiete. Hilobiak apainduta egoten dira, eta
jendea jai-giroan hilerrietan elkartzen da hildakoei eskaintzak egiteko: loreak, janaria,
edaria... Musika, dantza eta mozorroak presente egoten dira.

UNESCOk (Hezkuntza, Zientzia eta Kulturarako Nazio Batuen Erakundeak) jatorri

indigena duen Hilen Eguna Ahozko eta Ikusezin Ondare izendatu zuen 2003an.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Esqueletos_de_decoraci%C3%B3n_de_D%C3%ADa_de_Muertos.JPG

40
✎
 Gaian sakontzeko proposamena. Ikusi bideoa.
https://www.youtube.com/watch?v=jCQnUuq-TEE
 Zer zentzu ematen diote egun mexikarrek?

 EUSKAL HERRIA. HILEN EGUNA

Azaroaren 2an ospatzen den Hilen Eguna edo Arimen Eguna jai paganoa zen. Gero,
kristautasunak bereganatu zuen.

Euskal Herrian oso ospakizun ezaguna zen, eta oraindik ere zenbait tokitan ospatzen da.
Bergarako Osintxu auzoan, adibidez, gaztaina- eta sagardo-dastaketa herrikoia antolatzen
dute azaroan, Arimen Eguna ospatzeko.

Antzina oihal zaharrak eta kuiak hartuta mozorrotzen ziren gazteak Euskal Herrian, eta
etxez etxe joan ohi ziren eskupekoa eskatzera: jakiak, dirua edo gozokiak.

Iturria: https://eu.wikipedia.org/wiki/Hilen_Eguna

 FILIPINAK. ARAW NG MGA PATAY

Azaroaren 1ean ospatzen den jaia da. Egun horretan hilerrietara joaten dira Filipinetako
herritarrak, eta, hilobiak garbitutakoan, orduak ematen dituzte hilarrien aurrean. Janaria eta
edariak eramaten dituzte. Jai-gunea hilerria izaten da; horregatik, egun horretan hilerriak
tokirik jendetsuenak izaten dira. Jendea dantzan, abesten edota kartetan ikustea ohikoa
izaten da.

 KANBODIA. PCHUM BEN

15 egunetako ospakizuna da. Haragitzea lortu ez duten arimak egun horietan itzultzen dira
infernutik. Senitartekoak goizeko lauretan elkartzen dira pagodetan monjeen kantuek
lagunduta, kandelak piztu eta janaria eskaintzeko; horrek hildakoei arima garbitzen eta
haragitzea lortzen laguntzen diela uste dute.

41
  GUATEMALA. SUMPANGO

Azaroaren 1ean ospatzen da Kometen festa. Kondairak dioenez, antzina herritarrek arima
gaiztoen presentzia sumatu zuten hilerrietan lasai zeuden hildakoak eragozten. Zaharrek
pentsatu zuten konponbidea paperak haizera botatzea izan zitekeela; horregatik, kometa
erraldoiak, barrileteak, eraikitzea erabaki zuten, arima gaiztoak uxatzeko. Azaroaren 1ean
hilerrietan edo hilerrien ondoko muinoetan elkartzen dira herritarrak, eta kometak haizera
jaurtitzen dituzte.

https://www.flickr.com/photos/jgoge123/6304873820

Antropologiak hileta-errituak ere aztertu ditu. Gladstonek esaten zuen bezala: “Mostrarme
la manera en que una nación se ocupa de sus muertos y yo os diré, con una razonable
certeza, los sentimientos delicados de su pueblo y su fidelidad para con un ideal avanzado”.

Hileta-errituak askotarikoak izaten dira, heriotza gurtzeko hainbat modu baitago munduan.
Leku askotan heriotza ez da norbanakoari soilik egokitzen zaion zerbait, komunitate osoari
egokitzen zaiona baizik. Heriotzaren aurrean gizartearen elkarlana funtsezkoa izaten da, eta
hileta-errituetan talde osoak parte hartzeak indartu egiten ditu senideak zein taldekideak.
Beste hainbat lekutan, aldiz, heriotza pribatua izaten da, eta hurbilekoei bakarrik egokitzen
zaie.

Edonola ere, talde kultural bakoitzak bere arau sozialak izaten ditu heriotza dela eta.
Gurean inguruko norbait hiltzen denean, arauak beltzez janzteko agintzen du; Japonian,

42
aldiz, zuriz janzten dira. Kristauek gorpua lurperatu egiten dute; protestanteek, ordea,
gorpua errausteko joera izaten dute.

Hona hemen errituei buruzko hainbat kulturatako eta taldetako adibideak.

 TIBET. EHORZKETA ZERUTARRA

Pertsona bat hil ostean, monje lamek otoitz egiten dute hiru egunean hildakoaren arimari
haragitze-prozesuan laguntzeko.

Tibeteko budistek haragitzean sinesten dute. Haien ustez hilotza ez da gorde behar, hil eta
gero gorpua hustutako ontzia baino ez baita. Horregatik, hiru egunez otoitz egin ondoren,
senitartekoek hilotza mendi tontor batera garraiatzen dute. Bertan daudelarik, laban zorrotz
batekin mozketa zehatz batzuk egiten dizkiote gorpuari harrapariak erakartzeko, putreak,
bereziki. Harrapariek haragia jaten dute, eta, horrela, bizitzaren zikloa osatzen dute. Tibeten
jhator deritzo horri.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Relatives_at_Lhasa_sky_burial_1985.jpg

 AMAZONIA. ENDOKANIBALISMOA

Kultura gehienetan gizakiaren haragia jatea higuingarria bada ere, Amazoniako hainbat
triburen ustez, hil den kidea jatea komunitatea indartzeko eta batzeko ekintza baliotsua da.

Amazoniako Yanomamiek, esate baterako, komunitateko partaide bat hiltzen denean,

aurpegia orban beltzez margotzen dute. Ondoren, hildakoaren gorpua erre, eta errautsak
platano-ahi batekin nahastuta jaten dituzte denen artean. Hartara, hildakoa komunitatean
bertan geratzen da, guztien barruan, eta tribu-kideen arteko lotura sendotu egiten da.

43
Esan beharra dago, hala ere, Yanomamiak ez direla kanibalak. Elikatzeko ez dituzte beste
pertsonak ehizatzen. Gizakiaren haragia hileta-errituetan soilik jaten dute. Hori da, hain
zuzen, endokanibalismoa.

 PAPUA GINEA BERRIA. ANPUTAZIOA

Papua Ginea Berrian, antzinako Dani (edo Ndani) etniako kideek eskuko hatz bat edo
gehiago anputatzen dute senitarteko baten heriotzak sortzen duen sufrimendua erakusteko.
Erritu horretan emakumeak eta neskak aritzen dira, bereziki.

Ehorzketa baino ordu erdi lehenago kalamu-soka bat lotzen dute hatzaren inguruan,
zonaldea sorgor dadin. Errituala ehorzketa unean egiten da. Hatza ebaki eta gero, zauria
kauterizatu egiten da, odol-jarioa eteteko.

 MADAGASKAR. FAMADIHANA EDO “HEZURREN PROZESIOA”

Madagaskarreko hainbat etniak oso hileta-erritu luzeak dituzte, pertsona hiltzen denetik
zazpi urtean behin biltzen baitira senitartekoak haren hezurrak eta hondakinak prozesioan
eramateko.

Ahaideak bildu, eta hondakinak ateratzen dituzte hilobitik. Gorpua garbitu eta lurrindu
ostean, izara zuri arras garbietan biltzen dituzte hondakinak. Ondoren, prozesioan ateratzen
dituzte. Bidean, abestu, dantzatu eta opariak eskaintzen dizkiote hildakoari: jakiak,
argazkiak, objektuak, alkohola…

Prozesioaren ostean, berriro hilobiratzen dituzte hondakinak opariekin batera. Handik zazpi
urtera berriro errepikatuko dute errituala. Izan ere, malgaxe herriaren ustez, hildakoaren
izpiritua ez da heriotzaren mementoan bertan askatzen, gorpuaren erabateko deskonposizio
naturala gertatzen denean baizik. Deskonposizioak luze jotzen duenez, aldiro-aldiro,
prozesioak ospatzen dituzte.

44
 https://www.flickr.com/photos/nh53/6061083035

Betsileo etniaren kasua bereziki bitxia da. Hezurren prozesioa egiten dute, eta, horrezaz
gain, bestelako errituak dauzkate. Beste beste, hildakoaren gorpua lurrean dagoen bitartean,
gizonezkoen eta zezenen arteko borrokak egiten dituzte; aurpegiak hil-oihalekin estalita
dituztela, sexu-jardueretan aritzen dira; mozkortu egiten dira... Misiolariak heldu zirenean,
zur eta lur geratu omen ziren hiletetan zenbat gozatzen zuten ikustean.

 KOLONBIA-VENEZUELA. GAUBEILA

Wayuu etniaren hileta-errituan gaubeila funtsezkoa izaten da.

https://www.youtube.com/watch?v=yd4oekRn6rg

https://www.youtube.com/watch?v=QdsFCxmbaIg

https://www.youtube.com/watch?v=AE6F1jXvGSk

45
✎
 Gaian sakontzeko proposamena. Bilatu hileta-erritu hauen inguruko informazioa,
eta partekatu ikaskideekin.

o HAIDAK (Ipar Amerika)

o AGHORIAK (India)
o TORAJAK (Indonesia)
o IGAROTEAK (Filipinak)
o ZOROASTRISTAK (Iran)
o AUSTRALIAKO ABORIGENAK
o IJITOAK
o HINDUISTAK (India)
o JAINISTAK (India)
o NYAKYUSA (Malawi)
o Hileta-errituak (Euskal Herria)

46
9. PSIKOLOGIA

 FREUD

Psikoanalisiaren aitak adierazi zuen guztiok daukagula “heriotza-irrika”. Irrikaz aritzeko

Tanatos hitza erabili ohi da. Heriotza-irrika da, erabateko lasaitasuna topatzeko grina,
estimulazioa eta aktibitatea eteteko joera, bizialdiaren aurreko egoerara bueltatzeko
bultzada, ez-organikoa den egoerara. Freuden ustez, masokismoa, sadismoa eta suntsitzeko
grina heriotza-senaren adierazpen patologikoak dira. Horri Eros inpultsoa gehitu zion,
−bizitzeko joera, bizia mantentzekoa−. Gure inkontzientean bi irrika horiek topatzen
ditugu, eta, gure jokaerak eta esperientziak definitzen dituzte, nolabait.

 MENDEBALDEKO TABUA

“La muerte se ha vuelto silenciosa y reclama silencio, y le damos de buena gana el gusto de
callar, la matamos con nuestro silencio. Y no porque no sepamos nada de ella –sabido es
que ése no es un motivo para callar–, no, es sencillamente porque, como es siempre
negativa, una aguafiestas, una auténtica perturbadora, con esa clase de gente no queremos
tratarnos”.

P. Süskind

Gizarte industrialean gero eta zailagoa da heriotzaren ideiarekin bizitzea. Batzuen ustez,
atzera egin dugu, eta tanatofobiko bihurtu da gizartea. Arangurenen ustez, heriotzarekiko
jarreran bi aldi antagoniko daude: tanatofobia (heriotza ukatzea eta heriotzari beldurra
izatea) eta tanatofilia (hiltzeko gaixo-grina izatea). Gainera, horien artean beste bi erdiko
maila daude: batetik, heriotza era arrazional eta burutsuan hartzea (ukapen absurdoak
baztertuta), eta, bestetik, heriotza ezinegonez bizitzea, aipamena ere ekiditea.

Mendebaldeko gizartean heriotza tabu bihurtu da. Heriotzak ezinegona, antsietatea eta
beldurra sortzen du gizakiarengan; beraz, beldurrak galarazten du heriotza gertakari
naturaltzat hartzea, izaki bizidun guztien patutzat hartzea. Hainbat faktore daude arrazoien
artean: gizakiak betiereko izateko duen gogoa, frustrazioari aurre egiteko tolerantzia txikia,
gaztetasunari kultua, heriotza-tasaren beherakada, heriotzarako heziketaren eta
prestakuntzaren gainbehera…

Hortaz, psikologiaren ikuspuntutik, gure kulturan heriotzarekiko ematen diren jarrera

ohikoenak antsietatea eta beldurra izaten dira. Jarrera horien intentsitatea aldakorra izaten
da, norberaren heriotza edo besteren batena den. Izan ere, heriotzarekiko antsietateak

47
norberaren eta kulturaren historiarekin du harreman zuzena, baita aldaketei eta banaketei
aurre egiteko moduarekin ere.

Norberaren heriotzaren aurrean agertzen diren beldur ohikoenak, batez ere, agoniarekin edo
hilzoriarekin egoten dira lotuta, heriotzarekin berarekin baino. Beldur horiek hauek izaten
dira:

 Hilzoria: hiltzeak eragiten duen sufrimendu fisikoari −edota psikikoari− beldurra.

 Egoera kontrolaezina izatea: prozesu terminalak pazientea gero eta menpekoago

bihurtzen du; hortaz, norbera erabakiak hartzeko gai ez izateak beldurra areagotu
egiten du.

 Hil ostean senideei zer gertatuko zaien.

 Besteei beldurra.

 Isolamendua eta bakardadea, batez ere, hiltzeko unean.

 Geroa: zer gertatuko da gero?

 Bizi izandako bizialdiak zentzurik ez izatea. Erantzuna gogobetekoa ez bada,

hiltzeko prozesua latzagoa izaten da.

Besteen heriotzaren aurrean sortzen diren antsietateari eta beldurrei aurre egiteko jarreretan,
zenbait defentsa-estrategia garatzen dira:

 Gaixoaren zainketaren arazoa ekiditea eta ospitale batera eramatea, eguneroko

elkarbizitzari uko egiteko.

 Isiltasun hitzarmena edo konspirazioa: gaixotasunaren larritasuna ezkutatzea eta

heriotzaren gaia baztertzea. Egoera horretan pazientea gero eta isolatuago sentitzen
da.

Elisabeth Kübler-Ross psikiatra izan zen, eta heriotzaren atarian dauden pertsonak ikertzen
aitzindaria. Liburu ugari idatzi zituen, horien artean, munduan ezagun bihurtu zen On
Death and Dying (Heriotzaz eta hiltzeaz). Egoera terminalean dauden gaixoek, gaixotasuna
onartu artean, igarotzen dituzten bost aldiak deskribatu zituen. Oinarrizko lana izan zen
medikuntza paliatiboa garatzeko. Heriotza-mugako esperientziak ikertzen ere denbora
luzean jardun zuen.

48
✎
 Zein dira, Kübler-Rossen ustez, heriotzaren atarian dagoen pertsonak igarotzen
dituen bost aldiak? Zerrendatu eta azaldu.

Erantzuna:
1. Ukapena. Pertsonak gezurrezko errealitatea irudikatzen du, nahiago du errealitate
faltsua.

2. Haserrea. Pertsonak frustrazioa sentitzen du, konturatzen da ukazioarekin ezin duela

aurrera egin, eta hori sentiarazten die, bereziki, ondoan dituenei. Ohikoak izaten dira aldi
honetan galdera hauek: "Zergatik niri? Ez da bidezkoa!"; "Nola gerta dakidake hau niri?";
"Norena da errua?"; "Zergatik onartzen du Jainkoak hori?".

3. Negoziazioa. Nolabaiteko itxaropena dago egoera saihesteko edo atzeratzeko. Sarritan,

negoziazioa ematen da. Bizitza aldatzeko prest egoten da gaixoa bizitza luzatzearen truke;
hau da, beste ohitura batzuk hartzeko konpromisoa hartzen du (adibidez, bizitza
osasuntsuagoa eramatea). Beste batzuetan hiltzeko data negoziatu egiten du (adibidez,
semearen graduazioa ikusi eta gero).

4. Depresioa. "Hain triste nago, zertarako kezkatu dena alferrik bada?"; "Laster hilko naiz,
beraz, bost."; "Zergatik jarraitu?". Heriotza kontu ziurra eta gertukoa denean, tristezia,
isiltasuna eta bakardadea nagusitzen dira.

5. Onarpena. "Ondo aterako da"; "Aurre egingo diot, eta prest egongo naiz". Hil-urren
dagoena aldi honetara haren ingurukoak baino lehenago iristen bada, lasaitasuna helaraziko
die ingurukoei. Atzera begirako begirada landuko du sarritan, eta emozioen oreka sustatuko
du.

 DOLUA

✎
 Hitz egin maite zuen pertsonaren heriotza bizi izan duen norbaitekin. Jaso haren
bizipenak.

49
Dolua da galeraren aurrean ematen den prozesu naturala, galera onartzeko eta
berregituratze emozionala −eta soziala− lortzeko denbora-tartea. Galeraren ondoren dolua
bizitzea beharrezkoa da psikologiaren ikuspuntutik, mingarria bada ere. Doluak hainbat aldi
izaten ditu:

1. Shockaldia. Nahastuta eta sorgortuta, errealitatea onartzeko zailtasunak ematen dira.

Hasierako uneetan hainbat pertsonak ezer gertatu izan ez balitz bezala jokatzen
dute, besteen aurrean egoera onartua duten plantak egiten dituzte. Beste batzuk,
ordea, paralizatuta gelditzen dira, eta geldiezin eta helezin egoten dira.

2. Amorrualdia. Segurtasun gutxi eta autoestimu baxua izaten da. Batzuetan

haserrealdiak ematen dira galeraren erantzuletzat jotzen direnekin. Injustizia eta
babesgabetasun sentimenduak nagusitzen dira, baita insomnioa, amesgaiztoak,
memoria-galera eta kontzentrazio-falta ere. Goseari ere eragin ahal dio, eta
eguneroko jarduerez gozatzea zaila izan daiteke.

Amorrualdiak babesa ematen du, jasotako informazioa barneratzeko denbora

eskaintzen duelako.

3. Nahasketaldia eta etsialdia. Galdu den pertsona ez dela itzuliko onartzen hasten da,
nahiz eta askok oraindik pertsona horren presentzia sentitzen duten. Apatia, tristezia
eta utzikeria ematen dira askotan. Beste batzuetan aldaketak egiteko gogoa agertzen
da (lana, etxea, familia…).

4. Berritzealdia. Egoera berriari aurre egiten zaio, eta existentzia berrantolatzen da.
Galdutako pertsonaren oroitzapena emozio indarberritzaile bihurtzen hasten da.
Aldi honetan, aurreko faseak errepikatzen direla senti daiteke, baina egoera berria
onartzen da lasaitasunez. Nahiz eta galerak hutsune bat utzi, esanahi berria duen
bizialdiari ekitea da helburua.

✎
 Heriotza eta zinema atalean Aulki Hutsak filma duzue. Harremana du.

50
10. LITERATURA

“Heriotza, bizitako bizitza bat da.

Bizitza, datorren heriotza bat da".

J.L. Borges

Hainbat poema eta eleberri aukeratu ditut, heriotzari eta haren ñabardurei buruz hitz
egiteko. Komeni da, poemak batez ere, osorik irakurtzea. Egile eskubideak errespetatu
nahian, ez dira osorik agertzen. Paperean irakurtzeko gozamena ez dut gutxietsi nahi, baina
estekak eskaini ditut, osorik irakurri ahal izateko.

Literaturan askotariko adierak izan ditu heriotzak. Hainbatek dio ezin diogula ihes egin,
gure patua erabakita dagoela.

✎
 Heriotza Samarkandan jatorri pertsiarra daukan ipuina da. Bernardo Atxagak
Obabakoak liburuan egindako moldaketa entzungo dugu, Raul Lopez de
Munainek irakurria:
http://aittu.podomatic.com/entry/2007-12-25T01_42_59-08_00
 Zer adierazi nahi digu ipuinak?

Heriotzak larritasuna dakar askotan. Hori antzematen da Gustavo Adolfo Bécquerren olerki
honetan:

Rima LXXIII (Errima LXXIII)

(…) ¿Vuelve el polvo al polvo?

¿Vuela el alma al cielo?
¿Todo es sin espíritu,
podredumbre y cieno?
No sé; pero hay algo
que explicar no puedo,

51
algo que repugna
aunque es fuerza hacerlo,
el dejar tan tristes,
tan solos los muertos.

Rimas. Gustavo Adolfo Bécquer.

Iturria: http://www.poemas-del-alma.com/rima-lxxiii.htm

(kontsulta-data: 2016/11/22)

✎
 Nor dago, zure ustez, triste eta bakarrik: hilko dena ala bizirik jarraituko duena?

Gizakiak badu heriotzaren kontzientzia, eta horrek sufrimendua eragin diezaioke. Hala
adierazten du Rubén Daríok.

Lo fatal (Halabeharra)

Dichoso el árbol, que es apenas sensitivo,

y más la piedra dura porque ésa ya no siente,
pues no hay dolor más grande que el dolor de ser vivo
ni mayor pesadumbre que la vida consciente. (…)

Ser, y no saber nada, y ser sin rumbo cierto,

y el temor de haber sido y un futuro terror...
¡Y el espanto seguro de estar mañana muerto,
y sufrir por la vida y por la sombra y por

lo que no conocemos y apenas sospechamos,

y la carne que tienta con sus frescos racimos,

52
y la tumba que aguarda con sus fúnebres ramos
y no saber adónde vamos,
ni de dónde venimos!...

Cantos de vida y esperanza. Rubén Darío.

Iturria: http://www.cervantesvirtual.com

(Kontsulta-data: 2016/11/22)

✎
 Zerk bereizten gaitu, beraz, beste izakiengandik?
 Zer sortzen du horrek?
 Zein filosoforekin lotu ahal dugu poeman adierazten dena?

Heriotza bizialdiaren ispilua izan daiteke.

✎
 Entzun ipuina: https://www.youtube.com/watch?v=zPRRdlGVHOU
El buscador (Bilatzailea). Jorge Bucay.

“Así, vamos anotando en la libreta cada momento que disfrutamos intensamente, cada
momento. Cuando alguien se muere es nuestra costumbre agarrar su libreta y sumar el
tiempo de lo disfrutado para escribirlo sobre su tumba. Porque ese es, para nosotros, el
único y verdadero tiempo vivido ”.

Cuentos para pensar. Jorge Bucay.

Argitaletxea: RBA.
53
✎
 Zein da ipuinaren ideia nagusia?
 Heriotzaren atarian une onak dira bakarrik garrantzitsuak?

Heriotza ezin da inoiz ederra izan. Hori da Joseba Sarrionandiak adierazten duena poeman.

Heriotza

Nik badakit abereak zelan hiltzen diren,

batzuk zilioka hasten dira

bizitza hatsetik galtzean

eta begiak zabaltzen zaizkie

elezaharretako tristura guzia baino

tristeagoa den begiradarekin.

Badakit zelan nagusitzen den heriotza

lekukoa izan naizelako

eta ez da gero zeremonia ederra.

Nik bertatik bertara ikusia dut

lagun bat hiltzen,

begiak zabal zabalik, mundua

54
begiratzen jarraitu nahi bailuen,

eta irribarrerako keinuarekin geratzen

baina ez zen irribarre keinua.

Lekuan egotea ere ez zen batere samurra izan,

hilaren izena paper batean

izkiriatzeko eskatu ziguten

eta une haietan ez genuen inon aurkitu

tintadun boligraforik.

Eta hondamendi guzien etsenplua bailitzen

beilatu genuen gorpua ordu erdiz.

Heriotza ez da ederra eta ez da

sekula izango.

Hau da ene ondasun guztia. Joseba Sarrionandia.

Argitaletxea: Txalaparta eta Esan Ozenki.

Iturria: http://bbk.armiarma.eus/gureartean.htm

(Kontsulta-data: 2016/11/22)

✎
 Zergatik ez da heriotza ederra? Maite dugun norbait kentzen digulako, edo, berez,
ederra ez delako?

55
  Aztertu olerkia. Zergatik ez da heriotza inoiz ederra izango?
 Zer kutsu hartzen du heriotzak erailtzea denean?
 Ederra ez bada, proposatu heriotza deskribatzeko adjektibo bat.
 Heriotza ederra. Deskribatu.

Heriotzak gizatasuna eman beharko liguke. Hori adierazten du Angela Figuerak.

Ez baldin bazara une batez hil

(…) ez bazara zu zeu hil, lipar batez bederen,

behin batez behintzat, hargatik, arrazoirik gabe,

edo edozein arrazoirengatik, horregatik,

gizakia hiltzen delako, alegia,

ez segitu aurrera. Hobira eta akabo.

Belleza Cruel. Angela Figuera.

Itzulpena: José Ramón Zabala.

© Euskaltzaindia

Iturria: http://www.euskaltzaindia.eus/dok/iker_jagon_tegiak/74687.pdf

(Kontsulta-data: 2016/11/22)

✎
 Zer esaten dizu olerkiak?
 Zer zentzu du heriotzak poeman?

56
Heriotza aukera izan daiteke Ione Gorostarzuren poeman, desiratu ala arbuiatu ahal den
zerbait.

Ezereza hutsa bada

Ezereza hutsa bada

hutsa arina bada

eta arina erraza

ez dut ezer izan nahi

Eta bukaera gelditzea bada

gelditzea atsedena

eta atsedena atsegina

bukatu egin nahi dut

Eta joatea agurtzea bada

agurtzea isiltzea

eta isiltzea lasaitzea

joan egin nahi dut

Eta heriotza loa bada

loa ametsa

eta ametsa askatasuna

hil egin nahi dut

Baina hiltzea uztea bada

57
 uztea baztertzea

eta baztertzea mintzea

ez dut hil nahi

Eta joatea hastea bada

eta hastea saiatzea

saiatzea nekatzea

ez dut joan nahi

Eta bukatzea etsitzea bada

etsitzea galtzea

eta galtzea umiltzea

ez dut bukatu nahi

Eta ezereza gaua bada

eta gaua iluna

eta iluna beltza

zerbait izan nahi dut Ione Gorostarzu.

Des egiten liburutik hartua (Elkar Argitaletxea/2012)

 ✎
 Zer baldintzatan onartuko zenuke heriotza?
 Asma itzazu bi estrofa olerkian agertzen den egitura bera erabiliz. Hona hemen,

58
 erabili nahi izanez gero, hasiera emateko esaldi bat:
 Eta hiltzea esnatzea bada…

Jisei no ku heriotzaren atarian dagoenak azken agurra emateko idazten duen poema da.
Gehienbat Japonian ematen da.

✎
 Bilatu Yukio Mishimaren eta harakiriaren inguruko informazioa.
 Irakurri hark idatzitako Jisei no ku hau:
http://losmanuscritosdelcaos.blogspot.com.es/2015/11/jisei-no-ku-de-yukio-
mishima-el-ultimo.html

Yukio Mishima idazle, poeta, aktore eta zinema zuzendaria izan zen. XX. mendeko
japoniar idazlerik garrantzitsuenetakoa izanik, hirutan izendatu zuten hautagai Literatura
Nobel Saria jasotzeko. Abangoardiako haren lanak estetika tradizionala eta modernoa
elkartu zituen kulturen arteko mugak hautsita. Gai zituen batez ere sexualitatea, heriotza eta
aldaketa politikoa. Porrot egin zuen estatu-kolpe saio baten ondoren harakiri egin zuen.
Horregatik ere bada ezaguna.

Iturria: https://eu.wikipedia.org/wiki/Yukio_Mishima

Sepukku edo harakiri ohiko praktika zen samuraien artean. Bizitza ohorezko heriotza-
ekintza bati lotuta ulertzen zuten, eta uko egiten zioten berezko heriotzari. Horregatik,
ohore horri uko ez egiteko, heriotza arrunta saihestu, eta harakiri egiteko prest egoten ziren.

Iturria: https://eu.wikipedia.org/wiki/Harakiri

Erromantikoen garaian bizialdia gaitza zen; ez, ordea, heriotza. Heriotzak lasaitasuna eta
bakea irudikatzen zuen haien ustez; horregatik, hain zuzen, zuten heriotza lagun. Hori
adierazten du John Keatsek olerki honetan.

59
On death (Heriotzari buruz)

I.
Can death be sleep, when life is but a dream,

And scenes of bliss pass as a phantom by?

The transient pleasures as a vision seem,

And yet we think the greatest pain's to die.

II.
How strange it is that man on earth should roam,

And lead a life of woe, but not forsake

His rugged path; nor dare he view alone

His future doom which is but to awake.

Poems. John Keats.

Iturria: http://www.john-keats.com/gedichte/on_death.htm

(Kontsulta-data: 2016/11/22)

✎
 Ba al du zentzurik heriotzari beldurra izateak?
 Aztertu olerkia. Zer izan daiteke esnatzea?

Heriotza kontzientziarekin lotzen da askotan, hiltzeko unean gure jarrera oso garrantzitsua
baita. Gure esku dago une hori.

“Mínima alma mía, tierna y flotante, huésped y compañera de mi cuerpo, descenderás a

esos parajes pálidos, rígidos y desnudos, donde habrás de renunciar a los juegos de antaño.

60
Todavía un instante miremos juntos las riberas familiares, los objetos que sin duda no
volveremos a ver... Tratemos de entrar en la muerte con los ojos abiertos...”.

Memorias de Adriano. Marguerite Yourcenar.

Argitaletxea: EDHASA

✎
 Zer proposatzen du egileak?
 Hil beharko bazenu, nahiago zenuke jakin?

Heriotza ez da soilik heltzen zaigun zeozer, heriotza eragin egin daiteke; merkatu bihurtu
da.

Los bombarderos (Bonba-jaurtitzaileak)

Nosotros somos América.

Somos los que rellenan los ataúdes.
Somos los tenderos de la muerte (…).

El asesino y otros poemas. Anne Sexton.

Argitaletxea: ICARIA.

Iturria: http://mundopoetico.es/2676-los-bombarderos_anne-sexton.html

(Kontsulta-data: 2016/11/22)

✎
 Zer salatzen du egileak poeman?
 Zilegi da besteen heriotza eragitea? Ulergarria? Bidezkoa?
 Ikertu zenbat hildako egon diren 2014ko gatazka armatuetan. Irudikatu kopurua:
zenbat aldiz da zure gela?

61
Heriotzak bizitzari eusteko aukera berriak ematen ditu.

✎
 Ba al du heriotzak alderdi onik?
 Entzun Maialen Lujanbioren iritzia:
http://bdb.bertsozale.eus/web/bertso/view/eslt0
 Ados zaude?

Eta bizitzaz hausnartzera garamatza behin eta berriro. Enrique Vila-Matasek horrela
adierazten du:

“La muerte me llevó a meditar sobre la vida. Pero ¿qué vida? Me dije que ya empezaba a
ser hora, en una época tan confusa como la nuestra, de preguntarse qué era lo que realmente
entendíamos por vida, es decir, de preguntarnos de qué hablábamos cuando hablábamos de
ella y si no estábamos en el fondo hablando siempre de la muerte. Seguramente habría que
empezar a matizar la definición de experiencia... Yo también tenía un recuerdo algo lejano,
más bien confuso, de ella. ¿Quién vivía en total plenitud? ¿Vivía alguien? Y, por cierto,
¿qué clase de vida llevaba la vida?”.

Porque ella no lo pidió. E. Vila-Matas.

Argitaletxea: LUMEN.

✎
 Zer jarrera filosofikorekin lotzen duzu pasarte hori?

Egunero hiltzen gara pixka bat, heriotza txikiak baditugu ere. Martha Medeirosek Muere
lentamente poeman horixe bera baieztatzen du:

 https://www.youtube.com/watch?v=cY5AnnJ6YY8

62
 Non-Stop, Crônicas do Cotidiano. Martha Medeiros.

Argitaletxea: L&PM Pocket

✎
 Poemaren arabera, zer da hiltzea?
 Orduan, egunero hiltzen gara pixka bat?

Ez da berria heriotzaz baliatzea publikoa entretenitzeko. Gaurko literaturan indarra hartu du

heriotza ardatz duen generoak: eleberri beltzak. Idazle ospetsuak dira Henning Mankell,
Manuel Vazquez Montalban, Donna Leon… Eta Euskal Herrian Dolores Redondo, Jose
Javier Abasolo, Alberto Ladron Arana, Jon Arretxe, Eneko Aizpurua…

Komikiek ere erreparatzen diote heriotzari, zeharka edo gai nagusitzat hartuta. De muerte
komikian, adibidez, hogei eta hiru idazlek idatzitako eta marraztutako hamahiru istorio
biltzen dira. Istorioek biltzen dituzten gaiak dira heriotza motak, hiltzeko arrazoiak,
heriotza-moduak eta erlijio-sinesmenak.

Herri jakindurian ere utzi du aztarna heriotzak. Gotzon Garatek euskal atsotitzak bildu
zituen, eta hainbatetan heriotza da hizpide.

Nolako bizitza, halako heriotza.

Adiskide gabeko bizitzea, auzo gabeko heriotza.

Heriotza, danentzat berdina.

Guztiok gaude preso, mundu honetako kartzela honetan, heriotzara kondenatuak.

Derrigorrezko gauza bi, hil eta hil arte bizi.

Behar (lan) eñ (egin), beti bizi biko (beharko) baziñe lez; bizi, geur ill biko baziñe lez .

Bizi gaitzak hil deino.

Biziak [edo bizixek] maire ta illek lurrera [edo lurpera].

Hila lurpera, biziak asera.

63
Atzo jaixo eta gaur hil, denporie arin dabil.

Gilen, bihar hilen, etzi ehortziren, etzidamu ahantziren.

Hilak itxiniko (utzitako) utse (hutsa) ezteu iñok betetan.

Atsotitzak. Gotzon Garate.

Argitaletxea: BBK.

Iturria: http://www.ametza.com/bbk/htdocs/garate.htm

✎
 Zer atsotitz gustatzen zaizu gehien? Zergatik?
 Gaian sakontzeko. Heriotza gai duen istorio bat aukeratu, eta partekatu
besteekin. Edozein formatu edo genero aukeratu ahal duzu: eleberria, antzerkia,
poesia, eleberri grafikoa, ipuina...

64
11. ARTE PLASTIKOAK

11.1 ARTELANAK HAUTATZEKO IRIZPIDEAK

Argi geratu da arteari eskainitako atalean heriotza atzemateko hainbat modu dagoela.
Jarraian azalduko dut zein irizpide izan dudan kontuan ikusiko ditugun diapositibak
aukeratzeko orduan.

Alde batetik, emakumezkoen lanak bilatu eta tokia eskaini diet, androzentrismoari aurre
egiteko asmoz. Askotan, emakumezkoen lanak ikusezinak izaten dira material
didaktikoetan. Batzuetan, gizonezkoenak bezain ospetsuak izan ez direlako, eta, beste
batzuetan, ezezagunak izan direlako, garaiko gizarteak ez zielako biderik eman lanak
ezagutarazteko. Horrek zaildu egiten du emakumezkoek egindako lanak bilatzea eta
aurkitzea. Ondorioz, hainbat artelan itzalean geratzen dira. Oraingoan ere, geratuko dira.

Bestetik, eurozentrismotik ihes egin nahi izan dut, gure kulturak sortu dituen lanetan
zentratzeko joera handia baitugu. Gainerako kulturetan sortutakoari lekua ematea
aberasgarria da, muga kulturalak irekitzeko eta etnozentrismoa alboratzeko.

Azkenik, gure hurbileko kulturan ematen diren lanei lekua eskaini nahi izan diet; hau da,
Euskal Herrian gaiaren inguruan sortu diren artelanei. Sarritan kultura handietan jartzen
dugu arreta, gertuko inguruari erreparatu gabe; horregatik, Euskal Herrian ekoiztutako
lanak agertzea funtsezko jo dut.

11.2 PINTURA
11.2.1 PINTURA ATALA LANTZEKO PROPOSAMENAK
Hasteko, margolanak aukeratzeko orduan erabili diren irizpideak azalduko zaizkie ikasleei:
androzentrismoa eta etnozentrismoa ekiditeko nahia, eta bertako ekoizpenari lekua emateko
gogoa.

Agertzen diren margolanak lagin bat baino ez dira. Asmoa hurbilketa samurra egitea da,
arina eta esanguratsua.

Aurkezpenarekin hasi baino lehen, azalduko zaie ikasleei zer eskatuko zaien diapositiba
bakoitza ikusi orduko. Irakasleak ikasleekin batera galdetegi hau irakurriko du:

65
✎
 Idatzi margolan bakoitzak zer sentsazio edo sentimendu eragiten dizun: hitz bat,
esaldi bat…
 Margolana bera gustuko duzu? Estetikoki atsegina egiten zaizu?
 Jarri margolan bakoitzari beste izenburu bat.

Ondoren, jarri aurkezpena. Margolan batzuek azalpenak dituzte, margolana kokatzeko eta
ulertzeko lagungarria izango delakoan. Margolan bakoitzari tarte bat eskaini ikasleek
xehetasunak atzemateko, eta eragiten dizkieten emozioak eta sentimenduak zein diren
aintzat hartzeko. Ikasleek aipatutako hiru eginkizunak idatziz beteko dituzte diapositiba
aurrean dutela.

Diapositiba guztiak ikusi eta gero, balorazio-orria beteko dute banaka eta idatziz.

✎
 Zer margolanek hunkitu zaitu gehien? Zergatik?
 Zer margolan hurbiltzen da gehien duzun heriotzari buruzko ideiara? Eta zein
aldentzen da gehien?
 Zeinek eman dizu sentsazio berezia?

Galdetegia betetzen bukatu eta gero, taldeak eratuko ditugu artelanak komentatzeko. Ahoz
partekatuko dute idatziz jaso dutena. Adibidez: “Frida Kahloren margolanak lasaitasuna
eman dit, nahiz eta, berez, koadroa ez izan oso nire gustukoa erabiltzen duen estiloagatik.
Niretzat berria izan da heriotza laguntzat hartzea, nirekin egotea etengabe, nire bizialdiaren
indarra eta ahultasuna gogorarazten. Hunkitu egin nau asko, horrela ikusi nahi izango
bainuke heriotza nire bizitzan, baina mementoz, ideia hori nahiko urrun daukat, heriotzak
nigan urduritasuna baino ez baitu eragiten”.

11.2.2 ARTELANAK (powerpointa atxikituta)

66
11.3 ESKULTURA
11.3.1 ESKULTURA ATALA LANTZEKO PROPOSAMENAK
Hasteko, eskulturak aukeratzeko orduan erabili diren irizpideak azalduko zaizkie ikasleei:
androzentrismoa eta etnozentrismoa ekiditeko nahia, eta bertako ekoizpenari lekua emateko
gogoa.

Agertzen diren eskulturak lagin bat baino ez dira. Asmoa hurbilketa samur bat egitea da,
arina eta esanguratsua.

Aurkezpenarekin hasi baino lehen, azalduko zaie ikasleei zer eskatuko zaien diapositiba
bakoitza ikusi orduko. Irakasleak ikasleekin batera galdetegi hau irakurriko du:

✎
 Irakurri hitzak. Egokitu eskultura bakoitzari hitz bat (komenigarria da diaporama-
ariketa ondo egiteko bitan ikustea):

SAMURTASUNA, BOTEREA, BELDURRA, HALABEHARREZKOA, PUZZLEA,

ITXAROPENA, POZTASUNA, BIRSORTZEA, BIDEGABETASUNA, OROIMENA,
PATUA, UNIBERTSALTASUNA, TRISTEZIA, ERREALITATEA, BATASUNA.

 Zein elementu errepikatzen da behin eta berriro?

 Zer eskultura hunkitu zaitu gehien? Zergatik?
 Aztertu nola adierazten den heriotza eskulturetan. Zein da desegokiena?
Zergatik?
 Behin ikusita, partekatu erantzunak ondorioak ateratzeko.

11.3.2 ARTELANAK (powerpointa atxikituta)

67
11.4 ARKITEKTURA
11.4.1 ARKITEKTURA ATALA LANTZEKO PROPOSAMENAK

Hasteko, arkitektura-lanak aukeratzeko orduan erabili diren irizpideak azalduko zaizkie

ikasleei: androzentrismoa eta etnozentrismoa ekiditeko nahia, eta bertako ekoizpenari lekua
emateko gogoa.

Agertzen diren lanak lagin bat baino ez dira. Asmoa hurbilketa samur bat egitea da, arina
eta esanguratsua.

Diapositibak ikusi ikasleekin batera. Ondoren, tertulia dialogikoa egingo da. Ikasle asko
izanez gero, bi talde eratu, eta bakoitzean moderatzaile bat izendatu. Tertulia bukatutakoan,
ondorioak atera talde handian elkartuta.

✎
 Aurkezpenean agertzen diren arkitektura-lanak ikusi eta gero, zein aukeratuko
zenuke zure gorpua gordetzeko? Zergatik?
 Non gorde nahiko zenuke zure gorpua hil ostean? Garrantzia ematen diozu horri?
Zergatik?
 Aurkezpenean agertzen diren eraikuntzak norentzat dira: hildakoentzat edota
bizirik jarraitzen dutenentzat?

11.4.2 ARTELANAK (powerpointa atxikituta)

68
11.5. ARTE PLASTIKOAK ATALA BUKATZEKO
PROPOSAMENA
Ikasle bakoitzak hiru diziplina horietatik −pintura, eskultura, arkitektura− bat aukeratuko
du.

Eginkizuna artelan bat egitea da, eta hurrengo saioan emango dio hasiera artelanari.
Irakasleak eramango ditu materialak; baina ikasleak ere eraman dezake aproposa edo
ezinbesteko iruditzen zaiona artelana burutzeko. Edozer erabil daiteke: margoak, papera,
tenperak, plastilina, buztina, material organikoak (egurra, harriak, hostoak…).

Denon artean adostuko da zenbat saio eskaini eginkizunari. Behin bukatuta, erakusketa
antola daiteke ikastetxean.

69
12. ZINEMA

Zineman topa daitezke film, film labur edota dokumental asko heriotzaren alderdiak bete-
betean edo zeharka islatzen dituztenak. Gaiak askotarikoak izaten dira: heriotzaren osteko
duelua, gaixotasun terminalak, heriotzaren zentzua, eutanasia…

Zinemari atal berezia eskaintzea interesgarria da, gaur egun erabat murgilduta baikaude
diziplina horretan. Hona hemen ikasleekin lantzeko hainbat aukera:

 21 gramos (21 gramo). Alejandro González Iñárritu. 2003.

✎
Ikusi hiru minutuko tartea: 1h 51 min-1h 54 min. (atxikituta)

Zenbat bizitza bizi ditugu? Zenbat aldiz hiltzen gara? 21 gramo galtzen omen ditugu
denok heriotza-unean, den-denok. Baina, zenbat sartzen da 21 gramotan? Zenbat joaten
da 21 gramorekin? Noiz galtzen ditugu 21 gramo? 21 gramo da 5 zentimoko 5 txanponen
pisua, kolibri baten pisua, txokolatezko barra batena.

 Erantzun lehenengo bi galderak.

 Zer izan daiteke heriotzaren unean galtzen dugun hori?

 Badaukagu arimarik?

 Dead Poets Society (Olerkari Hilen Elkartea). Peter Weir. 1989.

✎
 Zer esan nahi du carpe diem latineko esamoldeak?
 Zer lotura dauka esamolde horrek heriotzarekin?
 Ikusi ondorengo bideoa. Olerkari Hilen Elkartea filmaren eszena bat da.

70
 https://www.youtube.com/watch?v=CGHaoXd2L-c
 Zer adierazi nahi die Keatin jaunak ikasleei?
 Zein filosoforekin lotzen duzu azaldutako ideia?

 Big Fish. Tim Burton. 2003.

✎
 Ikusi bideoa. https://www.youtube.com/watch?v=Nj6HOejTkzU
 Zer gertatzen da eszena horretan?
 Jakin nahiko zenuke noiz eta nola hilko zaren? Zergatik?
 Jakiteak ezer aldatuko luke?
 Zein filosoforekin lotzen duzu azaltzen den ideia?

 Amama. Asier Altuna. 2015.

✎
 Hiletak askotarikoak izan daitezke. Ikusi Amama filmaren zati hau: 1h 25min-1h
32min (atxikituta).
 Zer egiten dute amama hil ondoren? Nor arduratzen da gorpuaz?
 Deskribatu hileta. Zer iruditzen zaizu?
 Egokia da umeak hiletan egotea?

71
 Mi vida sin mí (Nire bizitza ni gabe). Isabel Coixet. 2003.

✎
 Emakume bati gaixotasun sendaezina duela, eta laster hilko dela esaten diote.
Ikusi bideoa: https://www.youtube.com/watch?v=a5a3D2aj43Y
 Aztertu medikuaren jarrera. Egokia da haren jokabidea?
 Zure ustez, nola egin beharko litzateke?
 Sakontzeko proposamena: rol-jokoa. Pentsatu nola nahiko zenukeen horrelako
berria jaso.
o Binaka jarrita, egin antzezpena eta txandakatu rolak. Bukatutakoan
aztertu. Zer sentitu duzu besteak berria eman dizunean? Zer sumatu duzu
faltan? Nola sentitu zara medikuaren papera hartuta?

o Alderatu zure antzezpena eta ikaskidearena. Zertan izan dira ezberdinak?

 The Life of Death (Heriotzaren bizitza). Marsha Onderstijn. 2016.

✎
 Film labur honek heriotzarekiko jarrera enpatikoa du. Ikusi bideoa:
https://vimeo.com/154739710
 Zer trataera du heriotzak?
 Zer sentimendu eragin dizkizu?
 Zer sinbolizatzen du oreinak? Zer jarrera dauka heriotzarekiko?

72
 Moving On (Aurrera jarraituz). Ainslie Henderson. 2014.

✎
 Ikusi bideoa:
https://www.youtube.com/watch?v=X-nWkITWMoQ
 Zer esaten dizu bideoak?
 Tristea iruditu zaizu? Zergatik?
 Zer jarrera du gaixoaren ondoan dagoenak?

 Aulki hutsak. Iñaki Peña. 2013.

✎
 Heriotzari eta dolu-prozesuari buruzko dokumentala da. Ikusi trailerra:
https://vimeo.com/ondemand/aulkihutsak
 Zer da dolua?
 Nola bizi dugu dolua hemen?
 Zergatik da hain garrantzitsua dolua?

73
 “Sepultureros” (Ehorzleak). Mario Martínez. 2012.

✎
 Zein dira heriotzaren inguruan sortzen diren langintzak?
 Mario Martínezek ehorzle langintzaren inguruko filma egin du. Ikusi tarte hau:
4min 33s – 6min 46 s (atxikituta)
https://www.youtube.com/watch?v=gUNdS6vs9u4

 Det Sjunde Inseglet (Zazpigarren zigilua). Ingmar Bergman. 1957.

✎
 Ikusi bideoa:
https://www.youtube.com/watch?v=GqxOvBqo2J8
 Bizitzak zentzua galduko luke, inor egongo ez balitz?
 Barneratuta daukagu Jainkoa? Zergatik?
 Ulermena vs sinesmena. Zein filosofok hitz egin zuen dilema horri buruz?
 Gehienok heriotzan eta ezerezean pentsatzen dugu. Ados zaude baieztapen
horrekin?

74
 In the fall (Erortzean). Steve Cutts. 2011.

✎
 Ikusi bideoa:
https://www.youtube.com/watch?v=A-rEb0KuopI
 Esan ohi da hil aurreko unean ikusten direla izandako bizitzaren irudiak. Zergatik
izan daiteke?
 Zer nahiko zenuke ikusi? Nolako bizitza?
 Heriotza aukera ona izan daiteke?

 Death at a funeral (Heriotza hileta batean). Frank Oz. 2007.

✎
 Heriotzak eragiten dituen egoerak umorearekin ere irudika daitezke. Film honek
hiletan ematen diren egoera barregarriak azaltzen ditu. Ikusi bideoa:
https://www.youtube.com/watch?v=j9mWAKK-0eE
 Zer iruditzen zaizu heriotza eta umorea batera erabiltzea?
 Heriotza barregarria izan daiteke?
 Badago gairik umorez ez aztertzeko?

75
 Six feet under (Sei oin lur azpian). Alan Ball. 2001-2005.

✎
 Telesail batzuek tartea eskaini diote heriotzari. Ehorztetxe baten jabe den familiak
umorea eta hausnarketa erabiltzen ditu hainbat gairen inguruan, heriotzaren
inguruan ere bai. Ikusi bideoa:
https://www.youtube.com/watch?v=q1jaW033Efw
 “Bizi den guztia, betiko bizi da”. Ados zaude?
 “Bakarrik oskola hitzen da”. Nork uste du hori? Zer jarrera zientifikorekin lotzen
duzu baieztapena?
 “Jada jokoan zaude”. Zein da, bada, jokoa?

76
 13. MUSIKA

“Haserretu zaitez.
Egin negar
Irriz duzu heriotza”.

Katamalo

Musikak egiteko nagusia izan du heriotzaren unean eta ospakizunean; postmortem egoeran
batez ere, azken agurrean. Oso onuragarria izan daiteke musika lotzea galera batek
eragindako minarekin, tristezia eta pena betean murgiltzeko. Antzinako Erroman tronpen
eta txirulen soinuek segizioa laguntzen zuten, negar-kantariekin batera. Egiptoko
mastabetan ikonografia musikalak topatu dituzte, malbatsatutakoan eta lurra emandakoan
egiten ziren erritualetan musika eta dantza saioek garrantzi handia izaten zutelako.

“Heriotzaren dantza” edo “dantza makabroa” Goi Erdi Aroan sortu zen. Dantzaren
helburua heriotzaren unibertsaltasuna aldarrikatzea zen, eta heriotzaren pertsonifikazioak
dantza egiten zuen giza-hezurduraren itxura hartuta. Heriotzak bere aurrera deitzen zituen
adin nahiz gizarte-maila guztietako pertsonak hilobi baten inguruan dantza egitera,
emakumezkoak nahiz gizonezkoak... Finean, gizaki guztiak.

Dantzaren mezua argia da: guztiok hilko gara, eta heriotzarentzat ez dago inongo
salbuespenik, heriotzaren dantzak batu eta berdintzen gaituelako.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Historisches_Museum_Basel_Totentanz_25102013_C.jpg

77
Ezinbestekoa da heriotzaz eta musikaz aritzean hileta-martxak aipatzea: Mozart,
Beethoven, Chopin…

Chopin musikari eta piano-jotzaile erromantikoa izan zen. Lan asko konposatu zituen, batez
ere pianorako. Entzun pieza klasiko hau, eta sentitu Chopinen eskutik heriotza.

 Marche Funèbre (Hileta-martxa). Frédéric François Chopin.

✎
 Entzun: https://www.youtube.com/watch?v=28sdV_DXSrU
 Zer esaten dizu kantak?

Zenbait hiletatan musikak eta dantzak daukaten garrantzia aztertuko dugu.

✎
 Zer musika aukeratuko zenuke hileta batean entzuteko? Zer abesti?
 Zer abesti nahiko zenuke zure hiletarako?

New Orleansen jazz funeralsak ospatzen dituzte, hau da, musika talde batek musika alaia
eta dantzagarria jotzen du. Tradizio horrek afrikar eta frantziar kulturetako elementuak
biltzen ditu. Jazz talde batek gidatzen du elizan edo tanatorioan hasten den segizioa, eta
senitartekoek eta lagunek hildakoa hilerriraino laguntzen dute hainbat musika estilo
kantatuz: goibelenetik hasita (hileta-martxak) alaienetara (gospel). Bidean doazela, familiak
lagunak eta oinezkoak gonbidatzen ditu dantzatzera eta hildakoaren bizitzari gorazarre
egitera; hortaz, segizioan gero eta jende gehiago biltzen da.

Ikusi jazz funerals hau:

 Ernest "Doc" Watson's Jazz Funeral

https://www.youtube.com/watch?v=InqnQ8vU3DU

78
✎
 Heriotza-kantek tristeak izan behar dute?
 Zertan lagun dezakete musikak eta dantzak?

Kolonbian, San Basilio de Palenque herrialdean, lumbalú hileta-errituala ospatzen dute:

dantzak, kantuak, musika eta emanaldiak eskaintzen dituzte hil osteko bederatzi egunetan.
Izan ere, Palenque herriko tradizioan hildakoa etxera itzultzen da hil osteko bederatzi
egunetan, egunean bitan: goizeko seietan, eta, arratsaldeko bost eta erdietan. Horregatik,
komunitateko kideak bildu egiten dira lumbalú ospatzeko, eta danborraren soinua etengabe
entzungo da bederatzi egunetan. UNESCOk lumbalú Gizateriaren Kultura Ondare
Immateriala izendatu zuen.

Gehiago jakiteko ikusi bideo hauek:

 lumbalú. https://www.youtube.com/watch?v=s6vPWAof9dY

 Graciela Salgadoren lumbalú Palenquen:

https://www.youtube.com/watch?v=ZS57wkyqbM0

Ghanako LoDagaaek hau esaten dute: "Aurpegi tristea duen pertsonak ezin du mina
arindu”. Haientzat musika eta dantza ezinbestekoak dira hiletetan.

 Ghanako hileta-dantza:

https://www.youtube.com/watch?v=3k3hM_Gcu4Y

Euskal Irrati Telebistako Batek Daki programak heriotzaren doinuari tartea eskaini zion.
Julen Abasolo kanpai-jotzaileari eta Mikel Markez abeslariari egindako elkarrizketak
biltzen dira saioan.

79
  Heriotzaren doinua:

http://www.eitb.eus/eu/telebista/programak/batek-
daki/heriotza/bideoak/osoa/4067044/bideoa-heriotzaren-doinuaren-aitziber-julen-eta-mikel-
markez/

✎
 Ezagutzen zenuen langintza hori? Eta abestiak?

Musika baliabide eraginkorra da, bai pertsonen arteko komunikazioa lantzeko, bai
emozioen, gorputzaren eta adimenaren desorekak sendatzeko. Horregatik, musika ez da hil
osteko unera mugatzen, hil aurreko uneetan ere baliagarria izan daiteke, oso. Horren
adibide da musikoterapia, emaitza positiboak ematen ditu hilzorian dauden pazienteekin.
Hiltzen lagundu ahal dion azken profesionala musika-terapeuta izan daiteke, hura heldu
baitaiteke medikua eta erizaina iritsi ezin diren eremura. Musikoterapiaren bidez, ahozkoa
ez den terapia horren bidez, komunikazioa azken unera arte bermatu ahal da.

Gizabanakoak soinu-berberatasuna dauka, besteengandik bereizteko balio dio eta

herentziaren araberakoa da, haurdunaldian umetokian bizitakoaren araberakoa eta garapen
kulturalaren zein sozialaren araberakoa. Hilzorian dauden pazienteak artatzeko, musika-
terapeutak soinu-berberatasunari helduko dio. Helburua izango da sendatu ezin diren
gaixoen sufrimendua arintzea, heriotzarako bidea atseginagoa egitea.

Gaian sakontzeko:

http://www.ikasbil.eus/web/ikasbil/dokutekako-
fitxa?p_p_id=56_INSTANCE_fLB1&p_p_lifecycle=0&p_p_state=normal&p_p_mode=vie
w&p_p_col_id=column-1&p_p_col_count=1&groupId=10138&articleId=27083

Horrelako jarduerak martxan jarri izan dituzte zenbait ospitaletan; adibidez, Bartzelonako
L'Esperança ospitalean.

http://www.elperiodico.com/es/noticias/sociedad/musica-para-morir-2395298

80
✎
 Abesti askok heriotza aipatzen dute. Egin zerrenda bat.

Hona hemen adibide batzuk:

 Hilzori II. Itoiz.

https://www.youtube.com/watch?v=vMomt_s2nVY

Itoiz. Itoiz.

Diskoetxea: Elkar.

✎
 Zer esaten du kantak?
 Amorrurik sumatzen duzu? Zerk eraginda?

 Show must go on (Ikuskizunak aurrera jarraitu behar du). Queen.

Rockaren historiaren abestirik famatuenetakoa da. Brian Mayk idatzi zuen hiesak jota eta
bizialdiaren azken egunetan zegoen Freddie Mercuryrentzat. Freddie Mercuryk berak
kantatu zuen, eta taldearen abestirik hunkigarriena da.

https://www.youtube.com/watch?v=wvOLZ20sASg

“Empty spaces

What are we living for?

Abandoned places

I guess we know the score

81
On and on... does anybody know what we are looking for?”.

Innuendo. Queen.

Diskoetxea: Parlophone.

✎
Erantzun abestian egiten diren galderak:
 Zertarako bizi gara?
 Ba al daki inork zeren bila gabiltzan?
 Aurrera egin behar dugula dio. Azaldu zergatik.

 Iritsi. Berri Txarrak.

https://www.youtube.com/watch?v=cySlX-Ijw6M

“Eta bizitzaren zentzua

aurkitzeko bide horretan
heriotzaren zentzuak
eskuaz agurtu zuen”.

Ikasten. Berri Txarrak.

Diskoetxea: GOR.

✎
 Bizitzak zentzua eman ahal dio heriotzari? Eta heriotzak bizitzari?
 Zer gehiago egin daiteke?

82
  Tears in heaven (Malkoak zeruan). Eric Clapton.

Eric Claptonek idatzi zuen abestia, lau urteko semea hil ondoren.
https://www.youtube.com/watch?v=QgCSIDDg1lY

“(…) Beyond the door there's peace I'm sure

And I know there'll be no more tears in heaven”.

Rush. Eric Clapton.

Diskoetxea: Reprise Records.

✎
 Zer esaten dizu abestiak?

 Heriotza. Ken Zazpi.

Hitzik gabeko kanta instrumentalek soinuarekin bakarrik heltzen diote heriotzari.

https://www.youtube.com/watch?v=daiCiH-_upU

Phoenicoperus. Ken Zazpi.

(2015 / Elkar Argiak)

Musika: Beñat Serna

✎
 Nola irudikatzen du kantak heriotza?

83
  Zer iradoki dizu?

 El cielo de los perros (Txakurren zerua). Dani Martín.

Dani Martinen arreba 35 urterekin hil zen, garuneko infartuak jota. Berari eskaini zion
abestia.

https://www.youtube.com/watch?v=mv8Kk2VyhmA

“ (…)La vida no es tuya, ni tuya ni mia

La vida es la vida

nos pone y a veces nos quita (...)”.

Pequeño. Dani Martin.

Diskoetxea: Columbia Records.

✎
 Zein filosoforekin lotzen duzu esaldi hori?

 Nahiz eta heriotza. Mikel Laboa.

https://www.youtube.com/watch?v=VTyJnegkr8k

“Nahiz eta heriotza

helduko zaidala jakin

ez dut haatik horren aurka

84
buru-bihotzez borrokatzetik etsiko”.

Lau Bost.

Hitzak: Joxan Artze. Musika: Mikel Laboa

( 2012 / Elkar)

✎
 Lotu abestiaren letra filosofia atalean azaldutakoarekin.
 Lotu abestiaren azkenengo esaldia ikus-entzunezkoak atalean azaldutakoarekin.
Non aipatzen zen ideia hori?

 Hope There’s Someone (Norbait dagoen itxaropena). Antony And The Johnsons.
https://www.youtube.com/watch?v=VEilCjIj_gg

“Hope there's someone

Who'll take care of me
When I die, will I go (…)

Oh I'm scared of the middle place

Between light and nowhere
I don't want to be the one
Left in there, left in there (…)”.

I am a bird now. Antony And The Johnsons.

Diskoetxea: POPSTOCK.

85
✎
 Zer emozio azaltzen da abestian?
 Nork esango zion horrek ez daukala zentzurik?
 Zer esango zion Unamunok?

 Lagunaren heriotza. Ruper Ordorika.

Ruper Ordorikak Luigi Anselmiren Lagunaren heriotza olerkia kantatzen du. Heriotza
lapur trebe gisa irudikatzen du.
https://www.youtube.com/watch?v=3x9tBejLaqQ

“Lapurra sartu zaigu gaur etxean

guztion ixilean”.

Nola Elurretan Beleak. Luigi Anselmi.

Argitaletxea: Pamiela.

Bidean aurkitu zintudan. Mikel Errazkin.

Diskoetxea: Hirusta Records.

✎
 Gure ondasuna da bizitza?
 Heriotza lapurra bada, nori egiten dio lapurreta?
 Nork sortu zuen bizitza? Zergatik uste dugu dela gurea?
 Irakurri Aitameri Khalil Gibranen olerkia. Hausnarketarako lagungarria izan
daiteke.

86
“Zuen haurrak ez dira zuenak
Deiaren seme alabak dira
bizia berarenak.
Zuengandik datoz, zuetarik ez
Zuekin dauden arren ez dira zuenak”.
Aitameri. Khalil Gibran.
Argitalpena: Maiatz (9. zenbakia).

87
14. ARGAZKILARITZA

14.1 ARGAZKIAK (Power Point-a atxikituta)

14.2 ARGAZKILARITZA ATALA LANTZEKO
PROPOSAMENA

✎
 Zein argazkik hunkitu zaitu gehien. Zergatik?

 Post-mortem argazkiak

✎
 Zer sentitu duzu post-mortem argazkiak ikusi eta gero?
 Badu zentzurik hildakoei argazkia ateratzeak?
 Zergatik ez dira jada horrelako argazkiak egiten?

 Argazki-kazetaritzari buruzko hausnarketa

✎
Lanbidea dela eta:
 Gogoan izan zer egoeratan zegoen Omayra. Etikoa al da lanarekin aurrera egitea?
 Zein izan behar dute argazki-kazetaritzaren mugak?
 Bortizkeria edota krudeltasuna dela-eta, zer kasutan eten beharko litzateke lana?
 Bilatu argazki-kazetaritzaren kode deontologikoa.

88
✎
Ikusleak direla eta:
 John Bergerren ustez, irudi guztiek ikusmolde bat irudikatzen dute. Ikusleak hori
hartzen du kontuan, edo irudiak neutroak direla uste du?
 Albiste gogor baten aurrean, irudi gordin batek zertan jartzen du indarra,
xehetasun makabroetan ala gertakarian?
 Irudi esplizituak beharrezkoak dira heriotzaz hitz egiteko?

14.3 ARGAZKILARITZA ATALA BUKATZEKO

PROPOSAMENA
Ikasleen proiektua: Heriotza argazki batean.

LANAREN ALDIAK:

A) Ideiari forma eman

 Gaia: heriotza

 Ideia: zer nahi dut helarazi?

 Zer elementu behar dut, eta non aurkituko dut? (Edozer izan daiteke: pertsonak,
tokiak, gauzak, egoerak, elementu organikoak…).

B) Argazkia egin

C) Behin argazkia aterata

 Izenburua jarri.

 Azaldu zer nahi izan duzun helarazi eta zergatik.

Guztion aurrean azalduko da proiektua, argazkia eta horren justifikazioa. Ondoren,

ikasgelako ikasle guztiek egindako argazkiekin albuma osatuko dugu.

89
15. EKINTZA OSAGARRIAK

Atal honetan heriotza lantzeko proposamenak azaltzen dira. Ikasle-kopurua eta haien
ezaugarriak eta motibazioa kontuan hartuta, irakasleak balioetsi beharko du zein aukeratu.
Ekintza osagarriak beste atalen artean tartekatu daitezke, inflexio-puntu bat eragiteko edo
zenbait atali hasiera edo bukaera emateko. Irakaslearen esku dago zein aukeratu eta noiz
burutu, une bakoitzean egokia denari erreparatuta.

15.1. ARTE-TERAPIA SAIOA

Marta García López de Munain arte-terapeuta da. Hark eratutako saioa lantzeko bi ordu
inguru beharko dira.

Lehenik eta behin arte-terapia zen den eta zertarako erabil dezakegun argitu behar da.

Arte-terapia pertsonaren garapenerako teknika artistiko anitzak erabiltzen dituen prozesua

da. Teknika horiek (pintura, argazkilaritza, eskultura, dantza, antzerkia, bideogintza,
idazketa, musika…) gizabanakoari bere burua hobeto ezagutzeko aukera ematen diote, eta
zenbait aukera eskaintzen dizkiote: emozioak adieraztea eta kudeatzea, blokeo pertsonalak
eta sozialak askatzea, baliabideak eta gaitasunak garatzea, berezkotasuna eta poztasuna
berreskuratzea, intuizioa eta sormena sustatzea…

Aurreko guztiari gorputz-psikoterapia gehituko diogu, kontzientziarako eta aldaketarako

tresnarik eraginkorrena gorputza baita: gorputz sentikorra, gorputz energetikoa, gorputza
adierazpen eta mugimendu gisa, gorputza gogoarekin eta arimarekin bat eginda.

Arte-terapia duela 50 urte baino gehiago jaio zen. Egun, errekonozimendu eta zabalkuntza
handia izaten ari da, zenbait esparrutan aplikagarria delako (irakaskuntzan, enpresagintzan,
osasungintzan eta psikoterapian, esate baterako), eta pertsona guztiei zuzentzen zaielako
(umeei, gazteei, erdeinatutako taldeei edota dibertsitate funtzionala daukatenei, besteak
beste).

90
Arte-terapiaren munduan sartzeko ez da beharrezko iaiotasun berezirik, arte-ezagutzarik
edo terapietan eskarmenturik. Arte-diziplinen bidez hazteko eta hezteko gogoa behar da, ez
besterik. Arte-terapian bigarren mailan geratuko da obraren zentzu estetikoa, ez da
baloratuko emaitza polita ala itsusia den, indarra prozesu sortzailean jartzen delako.

Hona hemen Marta Garcíaren proposamena heriotza arte-terapiaren bidez lantzeko.

- Heriotza hitzak zer eragiten digu? Bildu ideiak eta sentsazioak mailak kontuan
harturik: maila fisikoa eta maila emozionala (adibidez, tripa nahasten zait).

- Kontuan izan agertzen diren emozioak (tristezia, amorrua, beldurra…), eta lotu
egunerokoan emozio horiek pizten dizkiguten hainbat egoerarekin.

- Begiak itxita, irudikatu iraganean edo egun beldurra eragiten digun egoera bat.

- Bikoteka elkartuta −bizi izandako sentsazioak partekatu barik−, nork bere

gorputzaren silueta margotuko du paper handi batean.

- Itsatsi silueta paretan, eta bakoitzak bere silueta beteko du collage-teknikak erabiliz.
Honelako materialak erabil daitezke: aldizkariak, kartoi meheak, oso astunak ez
diren objektuak, txapak, brillantina, eranskailuak, lumak… Heriotzak eragiten
dizkigun emozioak sentitzen ditugun gorputz ataletan kokatuko ditugu (buruan,
sabelaldean, bularrean, hanketan…), arestian aipatutako materialak erabilita.

- Ondoren, hitz egin bikoteka bizi izandakoari buruz.

- Azkenik, norberaren siluetaren aurrean zutik jarrita, behatu osatutakoa. Ondoezik

badago? Zer egin beharko nuke hobeto sentitzeko? Gorputzak eskatzen didan
mugimenduari jarraitu: luzatu, bildu, oihukatu, bueltak eman… Aintzat hartu
askatzen gaituen mugimendua.

91
15.2. HIL EGIN AURRETIK PROIEKTUA
Candy Chang-ek Before I Die proiektu artistikoa sortu zuen. Heriotzaz hausnartzeko,
bizitzaz gogoeta egiteko eta nahiak publikoki adierazteko asmatu zuen proiektu hori. New
Orleansen hasi zen, baina egun isla du munduko beste hainbat tokitan.

https://www.flickr.com/photos/clintw/9604484504

Proposamen hori institutuko ikasle guztiei zuzendu dakieke, edota ikasgelako ikasleei. Ideia
zera da: argazkian ikusten den bezalako mural bat egitea, norberak hil aurretik egin nahiko
lukeena adierazteko.

15.3 ZURE HERRIKO/HIRIKO HILERRIA EZAGUTU

EKIMENA
Heriotzarekin lotutako guneak ezagutzeko asmoz, ikasleei gertuen daukaten hilerririk
interesgarriena ezagutzeko eta bertako langileekin hitz egiteko aukera emango zaie.

15.4 ANTZEZLANA
Heriotza gaitzat hartuta, antzezlan bat sortuko dute.

92
Ikasle-kopuruaren arabera, bosteko taldeak egin, eta istorio bat asmatzeko esan heriotza gai
nagusitzat hartuta. Nahi duten eta egoki ikusten duten ikuspuntutik eratu dezakete
antzezlana. Jadanik landutako atalen bat har daiteke abiapuntutzat: filosofia, medikuntza,
fisika, etika…

15.5 HERIOTZA ALBUM ILUSTRATUETAN

Txabi Arnal EHUko Gasteizko Irakasle Eskolako irakasleak eta idazleak heriotzaren gaia
jorratzen duten albumak aztertu ditu bere tesian: “El tratamiento de la muerte en el álbum
infantil. Obras publicadas en castellano (1980-2008)”. Tesi horretan aztertzen diren hainbat
album eta euskaraz argitaratuta dauden beste hainbat aukeratuko ditugu eta landuko.

Ikasle bakoitzak album bat aukeratu eta irakurriko du. Ondoren, egindako iruzkinarekin
batera, besteei kontatuko die.

✎
 Zer esaten du albumak?
 Zer sentitu duzu irakurtzean?
 Gustatu zaizu eman dion ikuspuntua? Zergatik?

Hona hemen heriotzari buruzko album- eta ipuin-zerrenda:

- BEUSCHER, Armin; HAAS, Cornelia: Más allá del gran río, Juventud, Barcelona,
2004.

- DURANT, Alan; GLIORI, Debi: Betiko, Ttarttalo, Donostia, 2005 (euskaratzailea,

Joxan Ormazabal).

- ERLBRUCH, Wolf; El pato y la muerte, Barbara Fiore Editora, (Cádiz), 2007.

- RAMON, Elisa; OSUNA, Rosa; Ez da erraza, katagorri, Kalandraka, 2004

(euskaratzailea, Koldo Izagirre).

93
 - ROSEN, Michael; BLAKE, Quentin: El libro triste, Serres, Barcelona, 2004.

- TANIUCHI, Kota; Norbait deika ari zait, Hiria, Donostia, 2006 (euskaratzailea,
Peru Erroteta).

- VAN OMMEN, Sylvia; Regaliz, Kókinos, Madrid, 2005.

Txabi Arnal idazle ermuarrak umeekin heriotzaz mintzatzeko Irakurketa-gida eratu zuen,
eta Udal Liburutegiak argitaratu zuen:
https://www.ermua.es/pagsbiblio/actividades/guias_Archivos/HERIOTZA_GIDA_15_02_
2013_10_20_57.pdf

Gasteizko Ignacio Aldecoa Kultura Etxeak ere, Txabi Arnalek lagunduta, Irakurketa-gida
argitaratu zuen:
http://www.araba.eus/cs/Satellite?blobcol=urldata&blobheader=application%2Fpdf&blobh
eadername1=Content-
disposition&blobheadername2=pragma&blobheadervalue1=attachment%3B+filename%3D
GUIA+DE+LECTURA+enero+2012+baja+res.pdf&blobheadervalue2=public&blobkey=id
&blobtable=MungoBlobs&blobwhere=1224089395526&ssbinary=true

15.6 ESTATISTIKAZ ARITU: HERIOTZA MUNDUAN

✎
Bildu datuak eta grafikoetan azaldu:

 Zenbat pertsona hiltzen dira egunero? Eta zenbat jaiotzen dira?

 Horietatik zenbat dira emakumezkoak eta zenbat gizonezkoak?
 Zein dira adin-tarteak?
 Zein dira heriotza-kausak kontinenteak eta sexuak aintzat hartuta?
 Zein da bizi-itxaropena kontinenteak eta sexuak aintzat hartuta?

94
15.7 INKESTA: INSTITUTUKO KIDEEN JARRERAK
HERIOTZAREN AURREAN
Ikasle guztien artean heriotzaren inguruko galdera sorta bat prestatuko dute. Galderak
honelakoak izan daitezke (adibideak baino ez dira):
- Heriotzan pentsatzen duzu?
- Beldurra ematen dizu?
- Heriotza hurbiletik bizi izan duzu?

Institutuko kide guztiek parte hartuko dute: ikasleek, irakasleek eta irakasleak ez diren
eskolako langileek. Horretarako, talde eta sexu guztiak proportzionalki ordezkatuta daudela
ziurtatu behar da.
Ondoren, inkestaren emaitzak prozesatu eta ondorioak aterako dira. Ikerketa-lanaren
emaitzak publikoki adieraziko dira institutuko webgunean, aldizkarian edota egoki ikusten
den euskarrian.

15.8 HILARRIAK BIRIBILKETAN

Hilarriak biribilketan. Espiritualtasunaren aztarnak Europako arku atlantikoan
Donostiako San Telmo Museoaren bitartez Donostia-Kulturak sustatutako ekimena da, eta
Lamegoko (Portugal) Museoarekin eta Baionako (Frantzia) Euskal Museoarekin
lankidetzan egin da. Europako Batzordeak finantzatu du Programa kultura 2000
ekimenaren barruan.

Hauek dira, besteak beste, proiektuaren helburuak:

- Museo, zientzia-erakunde, kultura-erakunde eta hezkuntza-erakundeen arteko
lankidetza sustatzea.
- Hiritarrei eta ikasleei behar adina ezagutzen eta baloratzen ez den ondare historiko
eta kulturala modu didaktikoan eta interaktiboan ezagutzera ematea.
- Hilarrien zuzeneko azterketa eta behaketa bultzatzea.

95
 - Eskualde eta herrialde askoren balio historikoa aldarrikatzea.

Proiektuan ikasleekin lantzeko maleta didaktikoa aurkezten dute, irakasleoi zuzenduta.

15.9 SUKALDARITZA-TAILERRA
Hilen egunean tipikoak diren zenbait errezeta prestatuko dituzte ikasleek. Bakoitzaren
herria zein den esan ondoren, herrien zerrenda eratuko da, eta errezetak prestatuko.
Hona hemen, adibide batzuk: santu-hezurtxoak, hilen ogia …

15.10 PROIEKTU ESZENIKOAK

Heriotza bikoitza ikus-entzunezkoa eta antzerkia uztartuko dituen proiektu eszenikoa da,
heriotzari buruzko hausnarketa sustatuko duena. Helburua galderak eragitea da, ondoren
bakoitzak gogoeta egin ahal izateko. Oraindik proiektua hezurmamitzea falta den arren,
ikasleei eskaintzeko oso aukera interesgarria eta aproposa izan daiteke.

 Doble malta (Heriotza bikoitza):

https://www.youtube.com/watch?v=r9wuxRMydUk

96
Jauzi hirukoitza antzezlana da. Gaia dolua da, maite dugun norbait hil ondoren ematen den
dolua. Egoki gainditzea oso garrantzitsua dela azpimarratzen du, eta gazteek bat-batean
izan ditzaketen bestelako hainbat galerarekin osatzen da istorioa.

 Jauzi hirukoitza:

https://www.youtube.com/watch?v=y9vhPkEorHo

97
16. BIBLIOGRAFIA

ARNAL GIL, Javier Ignacio: “El tratamiento de la muerte en el álbum ilustrado infantil.
obras publicadas en castellano (1980-2008)”, doktorego-tesia, Euskal Herriko
Unibertsitatea, 2011 [https://addi.ehu.es/bitstream/10810/7663/13/ARNAL%20GIL.pdf].

CSEJTEI Dezso; JUHASZ, Aniko: “Sobre la concepción de la muerte en la filosofía de

Nietzsche”, in Δαιµων, Revista de Filosofía, 23 (2001). 77-94.
[http://revistas.um.es/daimon/article/view/11711/11291, kontsulta-data 2016-11-20].

DE LA HERRÁN, Agustín; CORTINA, Mar: La muerte y su didáctica: manual para

Educación Infantil, Primaria y Secundaria, Universitas, Madrid, 2006.

DORCA, Laia: “Música para morir”, in El Periódico (2013-05-20)

[http://www.elperiodico.com/es/noticias/sociedad/musica-para-morir-2395298#, kontsulta-
data 2016-11-20].

GALARRAGA AIESTARAN, Ana: “Heriotzaz, taburik gabe”, in Elhuyar, 284 (2012).

[http://aldizkaria.elhuyar.eus/gai-nagusia/heriotza-itzulerarik-gabeko-bidea/, kontsulta-data
2016-11-20].

EFE: “Musicoterapia para mejorar la calidad de vida de enfermos”, in Levante, El

Mercantil Valenciano (2013-06-02)
[http://www.levante-emv.com/vida-y-estilo/salud/2013/06/02/musicoterapia-mejorar-
calidad-vida-enfermos/1003368.html, kontsulta-data 2016-11-20].

GODFREY, Tony: La pintura hoy, Phaidon, Barcelona, 2010.

HAWKING, Stephen in The Guardian (2011-05-15)

[https://www.theguardian.com/science/2011/may/15/stephen-hawking-interview-there-is-
no-heaven, kontsulta-data 2016-11-20].

IZAGIRRE, Patxi: “Heriotza heziketan” in Hik Hasi, 12. Monografikoa (2003).

JIMÉNEZ ABOITIZ, Ricardo: “¿De la muerte (de)negada a la muerte reivindicada?

Análisis de la muerte en la sociedad española actual: muerte sufrida, muerte vivida y
discursos sobre la muerte”, doktorego-tesia, Universidad de Valladolid, 2012
[http://uvadoc.uva.es/bitstream/10324/979/1/TESIS172-120611.pdf, kontsulta-data 2016-
11-20].

98
JIMÉNEZ VAREA, Jesús: “El sujeto efímero: la fotografía como culminación del lugar de
la muerte en la imagen popular”, in COMUNICACIÓN, 1 (2002)
[http://www.revistacomunicacion.org/pdf/n1/EL_SUJETO_EFIMERO_LA_FOTOGRAFI
A_COMO_CULMINACION_DEL_LUGAR_DE_LA_MUERTE_EN_LA_IMAGEN_PO
PULAR.pdf, kontsulta-data 2016-11-20]

MAMPASO, Ana: “Para todos tiene la muerte una mirada”, in Arteterapia. Papeles de
arteterapia y educación artística para la inclusión social, Vol. 1 (2006). 161-178.
Universidad Complutense de Madrid.
[http://revistas.ucm.es/index.php/ARTE/article/view/ARTE0606110161A/9081, kontsulta-
data 2016-11-20]

MARTINEZ LIZARDUIKOA, Alfontso: Heriotza eta zientzia, Nafarroako Unibertsitate

Publikoa [http://cmap.unavarra.es/rid=1PC2S9W2F-1VCK963-
19T/HERIOTZA%20ETA%20ZIENTZIA.pdf, kontsulta-data 2016-11-20]

MARTÍNEZ, Yaiza: “Resultados del primer estudio a gran escala sobre experiencias
cercanas a la muerte”, in Tendencias 21 (2014-10-08).
[http://www.tendencias21.net/Resultados-del-primer-estudio-a-gran-escala-sobre-
experiencias-cercanas-a-la-muerte_a37675.html, kontsulta-data 2016-11-20]

RIMPOCHÉ, Sogyal: El libro tibetano de la vida y de la muerte, Urano, Barcelona, 2006.

ROSENBERG, Marshall B.: Comunicación no violenta. Un lenguaje de vida, Gran Aldea

Editores, Buenos Aires, 2011.

VARGAS, William: “El problema de la muerte en el estoicismo romano: Epícteto, Séneca

y Marco Aurelio”, in Gaceta de Psiquiatría Universitaria (2013-9-2). 173-177.
[http://revistagpu.cl/2013/GPU_junio_2013_PDF/ENS_El_problema.pdf, kontsulta-data
2016-11-20]

ZENBAITEN ARTEAN: Filosofia, Zubia-Santillana, 2015.

ZENBAITEN ARTEAN: “Actitudes psicológicas ante la muerte y el duelo. Una revisión

conceptual” in Cuadernos de Medicina Forense, 30 (2002).

WEBGUNEAK:

http://armiarma.eus/

http://unaantropologaenlaluna.blogspot.com.es/

http://www.amaroa.com/

https://heriotzarendidakteka.wordpress.com/

99
http://didacticadelamuerte.blogspot.com.es/

https://pedagogiadelamuerte.wordpress.com/

https://www.facebook.com/people/Naroa-Mart%C3%ADnez-
Su%C3%A1rez/100009467273608

http://losojosdehipatia.com.es/cultura/arte-2/la-muerte-en-fotografias/

http://homines.com/arte_xx/fotografia_y_muerte/index.htm

http://www.pinturayartistas.com/pintar-la-idea-obsesiva-de-la-muerte/

http://architectureofdeath.blogspot.com.es/

http://www.robertlanzabiocentrism.com/

http://www.worldpressphoto.org/

http://apoyoalduelo.com/

http://www.cuartaedad.com/articulos/la-ciencia-de-la-longevidad/

100