Dziedziczenie

ustawowe gospodarstw
rolnych
Agnieszka Kwiecień-Madej
 Uwagi ogólne
• W Polsce w latach 1963–2001 obowiązywał szczególny reżim dziedziczenia
gospodarstw rolnych.
• Stosowne przepisy zmieniano kilkakrotnie. Ważne nowelizacje: ustawa z
29.6.1963 r. o ograniczaniu gospodarstw rolnych, Kodeks cywilny oraz jego
kolejne nowelizacje z lat 1971, 1982, 1990, wreszcie zmiany spowodowane
orzeczeniem TK o niekonstytucyjności przepisów Kodeksu cywilnego w
zakresie dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych.
• W związku z tym istotne znaczenie przypada określeniu zasięgu działania tych
przepisów w czasie, czyli problemom intertemporalnym.
 Przepisy intertemporalne
• Przepisy dotyczące dziedziczenia gospodarstw rolnych i wkładów w rolniczej
spółdzielni produkcyjnej, które weszły w życie z dniem ogłoszenia
kodeksu (art. I PWKC), tj. 18.5.1964 r., zostały wyposażone w zasadzie w
moc wsteczną (art. LV § 1 i art. LXIII PWKC), co tłumaczy się doniosłym
znaczeniem społeczno-gospodarczym tych przepisów.
• Problemy intertemporalne - art. LV–LXIII PWKC.
• Znaczenie przepisów przechodnich, odnoszących się do spadków otwartych
przed 18.5.1964 r., a obejmujących gospodarstwo rolne stale się zmniejsza.
 Stosunek przepisów o dziedziczeniu ustawowym gospodarstw
rolnych do ogólnych zasad prawa spadkowego

• Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych zawarte w

Tytule X Księgi IV KC nie mają charakteru samodzielnego.
• Zmieniają one tylko i uzupełniają w oznaczonym w nich zakresie
postanowienia zawarte w poprzednich tytułach tej księgi.
• W związku z tym do dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych
stosuje się postanowienia art. 931–940 KC z tymi zmianami, które
wynikają z art. 1059 i n. KC.
 Zmiany przepisów dotyczących
dziedziczenia gospodarstw rolnych
1) spadkobierca powołany z ustawy według zasad ogólnych wtedy tylko dziedziczy gospodarstwo rolne,
gdy w chwili otwarcia spadku odpowiada określonym przesłankom, które ustawa nazywa
„warunkami”;
2) jeżeli spadkobierca powołany z ustawy do dziedziczenia w najbliższej kolejności nie odpowiada
wymaganym przesłankom, gospodarstwo dziedziczy spadkobierca powołany w dalszej kolejności, o ile
spełnia przesłankę w takim wypadku przewidzianą; według wersji Kodeksu cywilnego po nowelizacji
dokonanej przez ZmKC z 1971 r. była to w zasadzie przesłanka surowsza od przesłanek określonych dla
spadkobiercy powołanego w najbliższej kolejności;
3) w stosunku do spadków otwartych przed 6.4.1982 r. doniosła różnica polega na tym, że Kodeks
cywilny w wersji po nowelizacji dokonanej przez ZmKC z 1971 r. ograniczał krąg krewnych powołanych
z ustawy do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, wyłączając z niego zstępnych spadkodawcy dalszych
niż jego wnuki oraz zstępnych rodzeństwa dalszych niż dzieci (art. 1060 § 1, art. 1062 § 3KC w
brzmieniu nadanym ZmKC z 1971 r.). Ograniczenie to zostało zniesione przez ZmKC z 1982 r.
•
 Możliwe stany faktyczne związane z
dziedziczeniem gospodarstw rolnych:
• Do dziedziczenia z ustawy jest powołany według zasad ogólnych tylko jeden spadkobierca, który zarazem odpowiada
przesłankom wymaganym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego. Jest to przypadek najprostszy, który nie wymaga dalszej
analizy,
• 1. Tylko niektórzy spośród spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy według zasad ogólnych odpowiadają
warunkom wymaganym do dziedziczenia gospodarstwa rolnego i tylko oni dziedziczą to gospodarstwo; w tym wypadku
udziały tych spadkobierców w gospodarstwie rolnym są określone innym ułamkiem niż ich udziały w całości spadku ,
• 2. Tylko niektórzy spośród spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy według zasad ogólnych spełniają przesłanki
wymagane do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, ale w miejsce przynajmniej jednego ze spadkobierców niemogących
dziedziczyć gospodarstwa wstępuje spadkobierca powołany w dalszej kolejności,
• 3. Żaden ze spadkobierców powołanych do dziedziczenia z ustawy według zasad ogólnych w pierwszej kolejności nie spełnia
warunków do dziedziczenia gospodarstwa rolnego, które przypada wyłącznie spadkobiercy lub spadkobiercom powołanym w
dalszej kolejności i spełniającym wymagane w takim wypadku warunki. Jeżeli spadkobierców takich nie ma, a dziedziczenie
podlega przepisom Kodeksu cywilnego w wersji po ZmKC z 1971 r., gospodarstwo rolne dziedziczy Skarb Państwa jako
spadkobierca ustawowy. Natomiast pod rządem Kodeksu cywilnego w wersji po ZmKC z 1982 r. zastosowanie znajdzie art.
1063 KC w brzmieniu nadanym tą nowelą.
 Skutki:
• Przy dziedziczeniu ustawowym losy gospodarstwa rolnego mogą być inne niż losy
pozostałych przedmiotów spadkowych.
• Krąg spadkobierców powołanych do dziedziczenia według zasad ogólnych może
być częściowo odmienny niż krąg spadkobierców dziedziczących gospodarstwo
rolne (pkt 1 i 2), a niekiedy może obejmować zupełnie różne osoby (pkt 3).
• Zależnie od konkretnej sytuacji istniejącej w chwili otwarcia spadku dany
spadkobierca nabywa z tą chwilą odpowiedni udział bądź w całości spadku,
łącznie z gospodarstwem rolnym, bądź tylko w gospodarstwie rolnym, bądź
wreszcie tylko w pozostałych przedmiotach spadkowych.
 Dziedziczenie ustawowe gospodarstw rolnych w świetle wyroku
Trybunału Konstytucyjnego z 31.1.2001 r.

• Wyrokiem z 31.1.2001 r. TK orzekł niezgodność z Konstytucją RP przepisów art. 1058, 1059, 1060,
1062, 1063, 1064, 1066 KC, które odnosiły się do szczególnych warunków dziedziczenia
ustawowego gospodarstw rolnych.
• Trybunał Konstytucyjny orzekł jednocześnie niekonstytucyjność przepisów rozporządzenia Rady
Ministrów z 12.12.1990 r. w sprawie warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych.
• W tym wyroku Trybunał Konstytucyjny zastosował konstrukcję „niekonstytucyjności podzielonej
w czasie”, polegającą na tym, że zaskarżone przepisy są niezgodne z Konstytucją RP, ale mimo to
muszą być nadal stosowane co do określonych sytuacji w przeszłości (por. art. 193 Konstytucji RP),
• Do spadków otwartych przed 14.2.2001 r., w których skład wchodzi gospodarstwo rolne, stosuje się
przepisy dotyczące warunków dziedziczenia ustawowego gospodarstw rolnych, obowiązujące w
chwili otwarcia spadku.
 Skutki orzeczenia TK
• Od dnia ogłoszenia tego wyroku nie istnieją ograniczenia w zakresie ustawowego dziedziczenia
gospodarstw rolnych.
• Obecnie zarówno w sytuacji dziedziczenia testamentowego, jak i ustawowego gospodarstw rolnych
krąg spadkobierców gospodarstw rolnych jest ustalany na podstawie ogólnych zasad dziedziczenia.
• Ze względu na skutki wyroku Trybunału Konstytucyjnego w odniesieniu do spadków otwartych od
14.2.2001 r., sąd – przy stwierdzeniu nabycia spadku – nie musi badać, czy w skład tego spadku
wchodzi gospodarstwo rolne.
• W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku nie wymienia się również oddzielnie
spadkobierców gospodarstwa rolnego oraz ich udziałów w tym gospodarstwie i w pozostałej części
spadku. Artykuł 1066 KC nakazujący takie wyszczególnienie nie znajduje zastosowania w
odniesieniu do spadków otwartych od 14.2.2001 r.
 Zasady związane z dziedziczeniem
gospodarstw rolnych:
Spadek otwarty przed 14.02.2001 r. Spadek otwarty 14.02.2001 r. i później
• Przepisy regulujące dziedziczenie • Dziedziczenie na zasadach
gospodarstw rolnych z chwili otwarcia
ogólnych
spadku,
• Wymóg szczególnych kwalifikacji po
stronie spadkobierców.
• Krąg spadkobierców – art. 1059 KC,
• Wymóg stałej pracy przy produkcji rolnej,
• Przygotowanie zawodowe,
 Dziedziczenie wkładu gruntowego
Art. 1087 KC

§ 1. Należący do spadku wkład gruntowy w rolniczej spółdzielni produkcyjnej dziedziczą ci spośród

spadkobierców, którzy w chwili otwarcia spadku:
1) są członkami tej spółdzielni albo
2) bądź są małoletni, bądź też pobierają naukę zawodu lub uczęszczają do szkół, albo
3) są trwale niezdolni do pracy.
§ 2. W braku spadkobierców określonych w punkcie pierwszym paragrafu poprzedzającego wkład gruntowy w
rolniczej spółdzielni produkcyjnej dziedziczą również spadkobiercy, którzy pracują w gospodarstwie rolnym
spółdzielni albo w ciągu sześciu miesięcy od otwarcia spadku zostaną członkami tej spółdzielni.
§ 3. Przepisy paragrafów poprzedzających dotyczą również działki przyzagrodowej i siedliskowej, jeżeli należą
one do spadku.
•
Dziękuję za uwagę.