‫تابع‬

‫تابـع ‪ f :A → B‬رابطـــهای است از مجمـوعهی ‪ A‬به مجمـوعهی ‪ B‬کـه هــر عضـــو ‪ A‬را دقیقاً به یک‬
‫عضـو از مجمـوعهی ‪ B‬ربط میدهد‪.‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪3‬‬
‫‪7‬‬ ‫‪13‬‬ ‫‪7‬‬

‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬ ‫‪A‬‬ ‫‪B‬‬

‫‪2‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪-2‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪9‬‬
‫‪3‬‬
‫‪9‬‬ ‫‪7‬‬
‫‪-3‬‬

‫زوج مرتب‬
‫دوتایی )‪ (a,b‬که ترتیب قـرار گرفتن آنهـا اهمیت دارد را زوج مرتب گوییـم‪ a .‬را مؤلفه اول و ‪ b‬را مؤلفه دوم‬
‫مینامیم‪.‬‬

‫تابع از دیدگاه زوج مرتب‬

‫اگر یک رابطه به صورت مجموعهای از زوج مرتب ها نوشته شده باشد‪ ،‬در صورتی تابع است که هیچ دو زوج مرتب متمایزی‪،‬‬
‫دارای مؤلفه اول یکسان نباشند‪.‬‬

‫مثال‪ -‬معین کنید کدام یک از رابطههای زیر یک تابع است؟‬

‫}) ‪f = {(2, 2),(1 , 3),(5 , 3),(7 ,‬‬ ‫}) ‪f = {( −5 , 1),(4, 9),( −5 ,‬‬
‫})‪f = {(1 , 7),( −1 , 4),(2 , − 11),(1 , 7‬‬ ‫})‪f = {( −5 , 1),(1 , −5),(5 , 1‬‬
‫})‪f = {(4, 2),(1 , 7),( 16 , 5‬‬ ‫}) ‪f = {(5 , 2),(1 , 7),(5 , 3 8‬‬
 ‫مثال‪ -‬مقدار ‪ m‬را چنان تعیین کنید که رابطه زیر یک تابع باشد‪.‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫)‪f = (1 , 5), (2 , 8), (3 , − 2), (2 ,m2 − 1), ( −1 , 5‬‬

‫مثال‪ -‬کدام یک از رابطه های زیر یک تابع را مشخص می کند؟‬

‫‪ )1‬رابطه بین افراد یک تیم بسکتبال و قد آنها‬
‫‪ )2‬رابطه بین افراد یک شهر و خودرو مورد عالقه آنها‬
‫‪ )3‬رابطه بین اعداد صحیح مثبت و جذر آنها‬
‫‪ )4‬رابطه بین اعداد صحیح مثبت و ریشه دوم آنها‬
‫‪ )5‬رابطه بین اعداد مجموعه ‪  −4, 4, 9 , 16‬و جذر آنها‬
‫‪ )6‬رابطه بین هر مستطیل و مساحت آن‬
‫‪ )7‬رابطه بین افراد یک تیم فوتبال و سر مربی آنها‬
‫‪ )8‬رابطه بین اعداد صحیح و جذر آنها‬

‫مثال‪ -‬هر یک از شکلهای زیر‪ ،‬یک رابطه از مجموعة ‪ A‬به مجموعة ‪ B‬را با نمودار پیکانی نمایش میدهند‪ .‬کدام یک از‬
‫گزینههای زیر‪ ،‬نمودار یک تابع از مجموعة ‪ A‬به ‪ B‬هستند؟‬

‫‪ )2‬شکل ‪ ،1‬شکل ‪ 2‬و شکل ‪4‬‬ ‫‪ )1‬شکل ‪ ،1‬شکل ‪ 3‬و شکل ‪4‬‬
‫‪ )4‬شکل ‪ 2‬و شکل ‪3‬‬ ‫‪ )3‬شکل ‪ 1‬و شکل ‪3‬‬

‫دامنه و برد توابع‬

‫اگر یک تابع به صورت مجموعه ای از زوج مرتبها باشد‪ ،‬آنگاه‪:‬‬
‫مجموعه همه مؤلفه های اول = ‪Df‬‬
‫مجموعه همه مؤلفه های دوم = ‪Rf‬‬
‫اگر یک تابع به صورت نمودار پیکانی باشد‪ ،‬آنگاه‪:‬‬
‫مجموعه همه اعدادی که از آنها پیکان خارج می شود = ‪Df‬‬
‫مجموعه همه اعدادی که به آنها پیکان وارد می شود = ‪Rf‬‬
 ‫مثال‪ -‬دامنه و برد توابع زیر را تعیین کنید‪.‬‬

‫‪f = ( −3 , 9),( −2, 4),( −1 , 1),(2 , 4),(3 , 9)‬‬

‫تابع از دیدگاه ضابطه‬

‫فرمول یا عبارت جبری که رابطه بین دامنه و برد را بیان می کند‪ ،‬ضابطه تابع گفته میشود‪.‬‬

‫⎯⎯ ‪f = ( −2, −1 ),( −1 , −5),(1 , 5),(2, 1 ),(3, 15)‬‬

‫=‪→y‬‬
‫⎯⎯ ‪f = ( −2, 4),( −1 , 1),(1 , 1),(2, 4),(3, 9),(4, 16)‬‬
‫=‪→y‬‬

‫‪x2 − 1‬‬
‫= )‪ f (x‬باشد‪ ،‬هر یک از مقادیر زیر را به دست آورید‪.‬‬ ‫مثال‪ -‬اگر‬
‫‪x+3‬‬

‫= )‪f (2‬‬ ‫= )‪f (3‬‬ ‫= )‪f ( −1‬‬ ‫= )‪f ( −5‬‬

‫مثال‪ -‬اگر ‪ f (x) = x + 1‬و }‪ Df = {−2 , − 1 , 1 , 2‬باشد‪ ،‬برد تابع ‪ f‬را تعیین کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫تابع از دیدگاه نمودار هندسـی‬

‫‪f = ( −2 , −3),( −1 , −1),( , 1),(2 , 5)‬‬ ‫‪f (x) = 2x + 1‬‬

‫‪f = ( −1 , 4),( , 5),(1 , 2),(1 , 3)‬‬ ‫‪f (x) = x2‬‬

 ‫شرط تابع بودن یک نمودار هندسی‪ :‬هر خط موازی محور ‪ y‬ها‪ ،‬نمودار را حداکثر در یک نقطه قطع کند‪.‬‬
‫مثال‪ -‬کدام یک از نمودارهای زیر یک تابع را نمایش می دهند؟‬

‫مثال‪ -‬نمودار تابع ‪ f (x) = x + 1‬را در هریک از شرایط زیر رسم کنید و برد تابع را تعیین نمایید‪.‬‬
‫= ‪Df‬‬ ‫]‪Df = [−2, 2‬‬ ‫]‪Df = ( , 2‬‬ ‫}‪Df = {−1 , , 1 , 2‬‬

‫اگــر تابـع ‪ f‬به صــورت نمــودار مختصاتی نمـایش داده شـده باشـد‪ ،‬تصویر نمـودار ‪ f‬روی محـور ‪ x‬هـا‪،‬‬
‫دامنـه تابـع ‪ f‬است‪ .‬همچنین تصـویر نمـودار ‪ f‬روی محـور ‪ y‬هـا برد تابع ‪ f‬را مشخص میکند‪.‬‬

‫مثال‪ -‬دامنة و برد هر یک از توابع زیر را تعیین کنید‪.‬‬

‫‪5‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪1‬‬ ‫‪5‬‬
‫‪-3‬‬ ‫‪8‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪-3‬‬
‫‪-1‬‬
 ‫‪6‬‬ ‫= ) (‪f‬‬
‫‪4‬‬ ‫= )‪f (2‬‬
‫‪2‬‬
‫‪1‬‬
‫= )‪f (5‬‬
‫= )‪f (7‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪7‬‬

‫مثال‪ -‬دامنة تابع )‪ y = f (x‬کدام است؟‬

‫‪ , 3 ) )1‬‬
‫‪ − 3 , − 1 )  , 6 ) )2‬‬
‫‪ − 3 , − 1 )  , 3  )3‬‬
‫‪ − 3 , 6 ) )4‬‬

‫مثال‪ -‬برد تابع شکل روبهرو کدام است؟‬

‫‪( − 3 , 2 ) )1‬‬
‫‪ − 3 , 2 ) )2‬‬
‫‪ − 3 , 2 ) −   )3‬‬
‫‪( −1 , 4 ) )4‬‬

‫‪‬‬ ‫‪‬‬
‫مثال‪ -‬اگر رابطه )‪ f = (5 , 4),(3,m),(m, 6),( −1 , 2),(5 ,m − 3m‬یک تابع باشد‪ ،‬آنگاه برد تابع ‪ f‬چند‬
‫‪2‬‬

‫عضو دارد؟‬
‫‪1 )1‬‬
‫‪2 )2‬‬
‫‪3 )3‬‬
‫‪4 )4‬‬
 ‫انواع توابع‬

‫‪ -1‬تابع همانـی‬
‫تابع با ضابطه ‪ f (x) = x‬را تابع همانی می نامیم‪ .‬نمودار این تابع‬
‫باشد به شکل مقابل است‪.‬‬ ‫در صورتی که دامنه آن‬

‫مثال‪ -‬نمودار تابع ‪ f (x) = x‬را در هر یک از شرایط زیر رسم کنید‪:‬‬

‫= ‪Df‬‬ ‫) ‪Df = ( − ,‬‬ ‫}‪Df = {−1 , , 1 , 2‬‬

‫‪ -2‬تابع ثابت‬
‫تابع با ضـابطه ‪ f (x) = c‬که در آن یک عدد حقیقی است را‬
‫تابع ثابت می نامیـم‪ .‬نمــودار این تابع در صــورتی که دامنه‬
‫باشد به شکل مقابل است‪.‬‬ ‫آن‬

‫مثال‪ -‬نمودار تابع ‪ f (x) = 2‬را در هر یک از شرایط زیر رسم کنید‪:‬‬

‫= ‪Df‬‬ ‫) ‪Df = ( − ,‬‬ ‫}‪Df = {−1 , , 1 , 2‬‬

‫مثال‪ -‬نمودار هر یک از توابع زیر را رسم کنید‪.‬‬

‫‪3x − 3‬‬ ‫‪3x2 − 3‬‬

‫‪f (x) = 3‬‬ ‫= )‪f (x‬‬ ‫= )‪f (x‬‬
‫‪x−1‬‬ ‫‪x2 − 1‬‬
 ‫‪x2 − 4‬‬
‫= )‪ f (x‬کدام است؟‬ ‫مثال‪ -‬نمودار تابع با ضابطه‬
‫‪4 − x2‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬

‫‪-2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-2‬‬ ‫‪2‬‬
‫‪-1‬‬ ‫‪-1‬‬
‫‪)4‬‬ ‫‪)3‬‬ ‫‪)2‬‬ ‫‪)1‬‬

‫مثال‪ -‬اگر ‪ f‬تابع ثابت و ‪ g‬تابع همانی باشد به طوری که )‪ ، 3f (2) = g(4‬مقدار )‪ g(5) + 9f ( −1‬کدام است؟‬
‫‪36 )1‬‬
‫‪5 )2‬‬
‫‪12 )3‬‬
‫‪17 )4‬‬
‫)‪g( −1)f (4) + g(4)f (2‬‬
‫آنگاه حاصل‬ ‫مثال‪ -‬اگر ‪ f‬تابع همانی و ‪ g‬تابع ثابت باشد و داشته باشیم ‪= 3‬‬
‫)‪g(2) + f ( −2‬‬
‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬
‫) (‪ f ( )  g‬کدام است؟‬
‫‪2‬‬ ‫‪3‬‬
‫‪6 )4‬‬
‫‪5 )3‬‬ ‫‪ )2‬صفر‬ ‫‪- 3 )1‬‬
‫‪3‬‬

‫‪ -3‬تابع خطـی‬
‫است‪.‬‬ ‫تابع به فرم ‪ f (x) = ax + b‬که دامنه و برد آن‬

‫مثال‪ -‬در تابع خطی )‪ f (x‬اگر ‪ f (2) = 5‬و ‪ f ( −1) = −8‬باشد‪ f (14) ،‬کدام است؟‬
‫‪42 )4‬‬ ‫‪57 )3‬‬ ‫‪47 )2‬‬ ‫‪52 )1‬‬
 ‫مثال‪ -‬در تابع خطی ‪ f‬داریم ‪ f (x + 2) = f (x) + 2‬و ‪ . f (2) = 5‬مقدار )‪ f ( −3‬کدام است؟‬
‫‪2 )4‬‬ ‫‪1 )3‬‬ ‫‪-1 )2‬‬ ‫‪ )1‬صفر‬

‫آنگاه‪:‬‬ ‫و‬ ‫اگر‬

‫مثال‪ -‬اگر ]‪ ، Df = ( −2, 3‬برد هر یک از توابع زیر را تعیین کنید‪:‬‬

‫‪f (x) = 2x + 5‬‬ ‫‪f (x) = −3x + 1‬‬

‫مثال‪ -‬برد تابع ‪ f (x) = 2x − 4‬با دامنه ]‪ ( −3, 4‬کدام است؟‬

‫‪( −1 , 4) )4‬‬ ‫‪[−1 , 4] )3‬‬ ‫‪( −1 , 4] )2‬‬ ‫‪[−1 , 4) )1‬‬

‫‪ -4‬تابع چند ضابطه ای‬

‫هرگاه دامنه یک تابع را به صورت چند مجموعه جدا از هم بنویسیم و روی هر مجموعه‪ ،‬ضابطهای متمایز تعریف کنیم‪ ،‬این‬
‫تابع را یک تابع چند ضابطهای مینامیم‪.‬‬
‫مثال‪-‬‬

‫‪ x2‬‬ ‫‪x‬‬

‫‪f (x) = ‬‬
‫‪ − x − 1‬‬ ‫‪x‬‬

‫مثال‪-‬‬

‫مثال‪-‬‬

‫مثال‬

‫‪ -5‬تابع درجه دوم (سهیم)‬

‫تابع با ضابطه ‪ f (x) = ax + bx + c‬را تابع درجه دوم می نامیم که نمودار آن نمایشگر یک سهمی است‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫ساده ترین تابع درجه دوم‪ ،‬تابع ‪ f (x) = x‬است‪.‬‬

‫‪2‬‬
 ‫مثال‪ -‬با توجه به نمودار تابع ‪ ، f (x) = x‬نمودار هر یک از توابع زیر را رسم کنید‪.‬‬
‫‪2‬‬

‫‪1) y = − x2 3) y = x2 − 1‬‬ ‫‪2) y = x2 + 3‬‬

‫‪4) y = (x+ 1)2‬‬ ‫‪5) y = (x− 2)2 − 1‬‬ ‫‪6) y = −(x − 1)2 + 2‬‬

‫‪ -6‬تابع قدرمطلق‬
‫تابعی که در آن متغیر ‪ x‬در درون قدرمطلق باشد را تابع قدرمطلقی مینامیم‪.‬‬

‫و برد آن بازه ) ‪ [ , +‬میباشد‪.‬‬ ‫ساده ترین تابع قدرمطلقی تابع ‪ f (x) = x‬است‪ .‬دامنه این تابع‬

‫مثال‪ -‬با توجه به نمودار تابع ‪ ، f (x) = x‬نمودار هر یک از توابع زیر را رسم کنید‪.‬‬

‫‪1) y = − x 3) y = x + 1‬‬ ‫‪2) y = − x‬‬

‫‪4) y = x − 1‬‬ ‫‪5) y = x − 1‬‬ ‫‪6) y = x + 1‬‬

‫‪7) y = − x + 1 + 2‬‬ ‫‪8) y = − x + 1‬‬ ‫‪9) y = 3 − x‬‬

‫‪ -7‬تابع رادیکال‬
‫تابعی که در آن متغیر ‪ x‬در زیر رادیکال باشد را تابع رادیکالی مینامیم‪.‬‬

‫است‪ .‬دامنه این تابع بازه ) ‪ [ , +‬و برد آن نیز بازه ) ‪ [ , +‬میباشد‪.‬‬ ‫ساده ترین تابع رادیکالی تابع ‪f (x) = x‬‬

‫هر یک از توابع زیر را رسم کنید‪.‬‬ ‫مثال‪ -‬به کمک تابع ‪f (x) = x‬‬

‫‪y=− x‬‬ ‫‪y = −x‬‬ ‫‪y = − −x‬‬

 ‫‪y = x +1‬‬ ‫‪y = x −1‬‬ ‫‪y = x+1‬‬

‫مثال‪ -‬برد هر یک از توابع زیر را تعیین کنید‪:‬‬

‫‪f (x) = 5 x − 1 + 2‬‬

‫‪f (x) = −3 2x + 1 + 5‬‬

‫‪f (x) = − 5 − x + 3‬‬

‫‪f (x) = 3 4x + 13 + 11‬‬

‫‪f (x) = −2(4x + 1)2 + 7‬‬

‫‪ f (x) = x2 −‬کدام است؟‬
‫مثال‪ -‬برد تابع ‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪( − 1 , + ) )4‬‬ ‫‪( 1 , + ) )3‬‬ ‫‪[− 1 , + ) )2‬‬ ‫‪[ 1 , + ) )1‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪4‬‬

‫کدام است؟‬ ‫مثال‪ -‬برد تابع ‪f (x) = x − 1 + 3‬‬

‫‪)1‬‬
‫‪[ , +  ) )2‬‬
‫‪[3 , +  ) )3‬‬
 ‫‪( 3 , +  ) )4‬‬
‫کدام است؟‬ ‫مثال‪ -‬برد تابع ‪f (x) = 4 − 2 x‬‬
‫‪( − , −4) )4‬‬ ‫‪( − , 4] )3‬‬ ‫‪( − , −4] )2‬‬ ‫‪( − , 4) )1‬‬

‫کدام است؟‬ ‫مثال‪ -‬برد تابع ‪f (x) = 1 − 2 x‬‬

‫‪( − , −1) )4‬‬ ‫‪( − , −1] )3‬‬ ‫‪( − , 1) ) 2‬‬ ‫‪( − , 1] )1‬‬

‫مثال‪ -‬برد تابع ‪ f (x) = x2 + 4x + 5‬کدام است؟‬

‫) ‪[ −2 , + ‬‬ ‫‪)1‬‬
‫) ‪[2 , + ‬‬ ‫‪)2‬‬
‫) ‪[1 , + ‬‬ ‫‪)3‬‬
‫) ‪(1 , + ‬‬ ‫‪)4‬‬

‫مثال‪-‬‬

‫مثال‪-‬‬

‫= ‪ x‬کدام است؟‬ ‫مثال‪ -‬مقدار تابع ‪ f (x) = x2 − 6x + 3‬به ازای ‪5 + 3‬‬

‫‪x2 + 4x + 5‬‬
‫= )‪ f (x‬آنگاه )‪ f ( 3 − 2‬کدام است؟‬ ‫مثال‪ -‬اگر‬
‫‪x + 4x + 7‬‬
‫‪2‬‬
 ‫‪ f (2 +‬کدام است؟‬ ‫مثال‪ -‬اگر ‪ f (x) = − x2 + 4x + 12‬آنگاه )‪7 ) − f (2‬‬

‫مثال‪ -‬اگر ‪ f (x + x) = x + 2x + x‬آنگاه ) ‪ f ( 3‬کدام است؟‬

‫‪2‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪2‬‬

‫‪3 )4‬‬ ‫‪(3 + 3 )2 )3‬‬ ‫‪3 )2‬‬ ‫‪7 )1‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪1‬‬
‫‪ ، f (x +‬ضابطه )‪ f (x‬کدام است؟‬ ‫مثال‪ -‬اگر برای هر حقیقی و مخالف صفر داشته باشیم ‪) = x3 + 3‬‬
‫‪x‬‬ ‫‪x‬‬
‫‪x 3 − 3x ) 4‬‬ ‫‪x 3 + 3x ) 3‬‬ ‫‪x3 − 3x + 1 )2‬‬ ‫‪x 3 )1‬‬