Notas saamgestel deur:

Dr Sonica Froneman
Dr Mariana Plotz

Kopiereg  2022-uitgawe.

Geen gedeelte van hierdie boek mag in enige vorm of op enige manier sonder skriftelike
toestemming van die publiseerders weergegee word nie.

i
INHOUDSOPGAWE

Hoofstuk 1 Toepassing van wiskundige vergelykings ............................................... 1

Week 1: Wiskundige vergelykings ........................................................................................... 2
Week 2: Matriksreduksie........................................................................................................ 18
Week 3: Matriksalgebra ......................................................................................................... 28
Week 4: Lineêre Programmering ........................................................................................... 34
Hoofstuk 2 Toepassing van funksies ...................................................................... 42
Week 5: Funksiebegrip .......................................................................................................... 43
Week 6: Lineêre funksies....................................................................................................... 53
Week 7: Kwadratiese funksies ............................................................................................... 62
Week 8: Eksponensiële & logaritmiese funksies .................................................................... 69
Hoofstuk 3 Toepassing van rye en reekse .............................................................. 78
Week 9: Rekenkundige en meetkundige rye .......................................................................... 79
Week 10: Som van meetkundige ry ......................................................................................... 91
Hoofstuk 4 Toepassing van differensiaalrekene .................................................... 104
Week 11: Toepassing van afgeleide van 'n funksie................................................................ 105
Week 12: Toepassing van integraal van 'n funksie ................................................................ 115

ii
HOOFSTUK 1
TOEPASSING VAN WISKUNDIGE VERGELYKINGS

Week 1 Wiskundige vergelykings

Week 2 Matriks reduksie
Week 3 Matriks algebra
Week 4 Lineêre programmering

Oorsig van hoofstuk

Hoekom is wiskunde so belangrik vir studie in ekonomiese en finansiële
rigtings? Wiskunde verskaf ʼn manier om ʼn probleem om te skakel in
wiskundige simbole en sodoende vereenvoudig die probleem na die
toepassing van wiskundige reëls om ʼn antwoord te kry.

In hierdie hoofstuk kyk ons na eenvoudige wiskundige modellering met

behulp van wiskundige vergelykings in een veranderlike. Dan word die
metode van matriksreduksie ingevoer om probleme met meer as een
onafhanklike veranderlike op te los. Vervolgens word die toepassing van
matriksalgebra bespreek. In die laaste week word lineêre programmering
bekend gestel as 'n grafiese metode om 'n stelsel van ongelykhede op te los.

1
Week 1: Wiskundige vergelykings
Metode vir eenvoudige modellering met vergelykings:
1. Stel onbekende waarde gelyk aan x.
2. Stel 'n vergelyking saam uit die gegewe inligting.
3. Los die vergelyking op.
4. Ondersoek of die antwoord sin maak.

Voorbeeld
'n Handelaar wil 'n hemp vir R80 verkoop en 'n wins van 40% daarop maak. Teen
watter prys moet hy die hemp aankoop?

Oplossing
1. Gestel die handelaar betaal x rand vir die hemp.
2. Kosprys van hemp + wins = Verkoopprys
x  40% of x  80

40
x x  80
100
x  0,4 x  80

3. Los die vergelyking op

x ( 1  0 ,4 )  80 Faktoriseer deur gemeenskaplike faktor

80
x Deel beide kante deur die faktor (1 + 0,4)
1  0 ,4

x  57,14

4. Die aankoopprys is kleiner is as die verkoopprys wat bevestig dat 'n wins
gemaak word.

Voorbeeld
Beskou ‘n kliënt wat R800 000 wil belê in drie tipe fondse: 'n spaarrekening wat
5% rente per jaar lewer (lae-risiko belegging A); 'n geldmarkrekening wat 7,5% per
jaar lewer (mediumrisiko belegging B); en 'n aandeleportefeulje wat 10% per jaar
lewer (hoë-risikobelegging C) Gestel die kliënt vereis dat die risikoverspreiding
tussen die lae (A) en hoë risiko (C) rekeninge 3:1 moet wees en dat die totale rente
vir die jaar R50 000 moet wees. Gebruik eenvoudige modellering om die bedrae
te bepaal wat in elke rekening belê moet word om aan die vereistes te voldoen.

2
Oplossing

1. Stel die bedrag in die hoë-risiko belegging C gelyk aan x . Dan is die bedrag
in die lae-risiko belegging A 3 x en die bedrag in die medium-risiko belegging
B (800 000  4 x ) .

2. Stel 'n vergelyking saam in x

0,05 (3 x )  0,075 (800 000  4 x )  0,1 ( x )  50 000

3. Los die vergelyking op:

x (0,15  0,3  0,1)  50000  60000

 x  200 000 ; 3 x  600 000 ; and (800 000  4 x )  0

Bedrag in C is R200 000

Bedrag in A is R600 000
Bedrag in B is R0

4. Die som van die bedrae is R800 000 en die bedrag in A is drie keer die
bedrag in C.

Voorbeeld met ongelykheid

‘n Vrou wil die verskil bepaal tussen die koste om ‘n kar te besit en om een te huur.
Sy kan die kar bruikhuur teen R8050 per maand plus ‘n koste van R1,60 per km.
As sy die kar koop, is die vaste koste R94 000 en die verdere koste R1,80 per km.
Wat is die minimum km wat sy per jaar moet ry sodat huur goedkoper is as om te
koop?

Oplossing

1. Gestel die aantal km is x.

2. Koste om the huur < Koste om te koop

(8050 )(12)  1,6 x  94000  1,8 x
96 600  1,6 x  94000  1,8 x

3. Los die ongelykheid op:

96 600  94000  1,8 x  1,6 x
2 600  0,2 x
13 000  x or x  13 000

4. As sy meer as 13 000 km ry sal dit beter wees om the huur.

3
Samestelling en manipulering van formules
'n Mens wil nie altyd uit eerste beginsels modellering doen van 'n situasie nie.
Wiskundige vergelykings stel 'n mens in staat om 'n algemene vergelyking of
formule af te lei wat dan op enige soortgelyke situasie toegepas kan word.
Uit die voorbeeld in die vorige paragraaf het ons die volgende vergelyking
saamgestel in terme van die onbekende x :
40
x x  80
100
Ons kan hierdie vergelyking veralgemeen deur die aankoopprys met P te vervang,
die verkoopprys met R en die persentasie wins met i:
i
P P R
100
Ons kan die onderwerp van die formule verander na enige van die veranderlikes.
Formule vir verkoopprys:
i
R  P (1  )
100
Formule vir kosprys:
i
P P R
100
i
 P( 1  )R
100
i 1
P  R(1  )
100
Formule vir wins:
i
P P R
100
i
P  R P
100
100(R  P )
i
P
nuut  oud
LW: Die formule vir r kan herskryf word as i  100( ).
oud

Voorbeeld
'n Handelaar koop ʼn hemp aan teen R80 en verkoop dit teen R120. Wat is die wins
wat hy maak?

4
Oplossing
R P 120  80
i  100( )  100( )  50%
P 80

Voorbeeld
'n Handelaar koop ʼn hemp aan teen R80 en verkoop dit teen 'n wins van 40%. Wat
is die verkoopprys van die hemp?

Oplossing
r 40
R  P (1  )  80(1  )  R112
100 100
Voorbeeld
ʼn Modewinkel maak 100% wins op die aankoopprys van hul klere. Na ʼn paar
maande bied hulle ʼn 40% afslag op die verkoopprys. Wat is die persentasie wins
wat nou op die items gemaak word?
Oplossing
Stel die oorspronklike kosprys gelyk aan P, die oorspronklike verkoopprys gelyk
aan R en die wins persentasie gelyk aan i % , dan:

i 100
R  P (1  )  P (1  )  2P
100 100
Stel die nuwe verkoopprys na afslag gelyk aan R' en die afslag persentasie gelyk
aan d % , dan:

d 40
R '  R(1  )  (2P )(1  )  1,2P
100 100
R 'P 1,2P  P
Persentasie wins = 100( )  100( )  20%
P P

Voorbeeld
Gestel ‘n voertuig word verkoop vir R rand wat belasting op aangevulde waarde
(BTW) van r % insluit. Lei ‘n vergelyking af vir die bedrag BTW betaalbaar.

Oplossing
Gestel die oorspronklike verkoopprys is P, die verkoopprys na belasting is R en
die persentasie belasting is r % , dan:

r r
R P P  P (1  )
100 100
r 1
 P  R(1  )
100
r r r 1 r 100 r
BTW = P [R(1  ) ]R[ ]  R( )
100 100 100 1  r 100 100  r

5
Voorbeeld
Gestel ‘n kar word verkoop vir R120 000 wat BTW van 15% insluit. Hoeveel BTW
moet aan die staat oorbetaal word?

Oplossing
r 15
BTW = R( ) =( )(120 000 ) = R15652,17
100  r 100  15

Hersiening van basiese algebraïese kennis en vaardighede

Algebraïese simbole

SYMBOL Meaning Explanation

 optelling
Bepaal die som van twee
getalle

 aftrekking
Bepaal die verskil tussen twee
getalle

 vermenigvuldiging
Bepaal die produk van twee
getalle

 deling
Bepaal die kwosiënt van twee
getalle

Die waarde van die uitdrukking

aan die linkerkant is gelyk aan
= is gelyk aan
die waarde van die uitdrukking
aan die regterkant.

Die waarde van die uitdrukking

aan die linkerkant is groter as
> groter as
die waarde van die uitdrukking
aan die regterkant.

Die waarde van die uitdrukking

aan die linkerkant is kleiner as
< kleiner as
die waarde van die uitdrukking
aan die regterkant.

Word gebruik om vergelyking te

 daaruit volg
kontinueer op volgende reël.

Word gebruik om vergelyking te

 dit wil sê
kontinueer op volgende reël.

6
Algebraïese eienskappe

Eienskappe van die getal 0

Gestel p is enige reëele getal:

p0  0 p  0 =

0
 0 waar p  0
p

p
is ongedefinieerd
0

Eienskappe van optelling en vermenigvuldiging van reële getalle

Gestel p, q is enige reële getalle:

Kommutatief: p  q  q  p en pq  qp

Assosiatief: ( p  q )  r  p  (q  r ) en ( pq )r  p(qr )

Distributief: p(q  r )  pq  pr

Identiteitselement: p  0  p en p  1  p

1
Inverse: p  (  p )  0 en p  1
p
Volgorde van bewerkings

Sogenaamde BODMAS reël:

1. Bereken binne hakies.
2. Bereken "van"
3. Bereken deling en vermenigvuldiging
4. Bereken optelling en aftrekking

Algemene algebraïese eienskappe

a a a
 
b b b
As ab  0 dan a  0 or b  0 (of albei nul).

a
 0 as a  0 en b  0
b
ab a b a a a
  MAAR  
c c c bc b c

7
a c ad  bc
 
b d bd
a c a d
  
b d b c

a 2

 b 2  a  b a  b  (verskil van twee vierkante)

a  b 2  a 2  2ab  b 2

a  b 2  a 2  2ab  b 2

Voorbeelde
2 12 5
(a) 5  12  (2  )  5  12  ( )  5  12   10
5 5 12
2 2 2
(b) 5  12  2   5  6   11
5 5 5
25 7 25 2 5 2
(c)  or   1
5 5 5 5 5 5
(2)(5) 10 (2)(5) 5
(d)   2 or  2( )  2
5 5 5 5
(e) 2(3q  4)  6q  8

(f) (3q  1)(3q  4)  9q 2  15q  4

Reëls vir eksponente

x a  x b  x ab

x  a b
 x ab

xyz a  x a y aza

xa
b
 x ab and x  0
x
a
x xa
   and x  0
y ya
a
b
x a
 xb

8
Voorbeelde

4x 4
(a) 4x 4  x 2  x 2  2
 x 2  4x 2  x 2  3x 2
x

(b) ( 2 x 2 )( 3 x 3 )  6 x 5

x5  x5 2x 5
(c)   x3
x x
2 2
2x 2

x3  x2 x 2 ( x  1)
(d)   x 1
x2 x2

3 x .9 x 1 (3 x )(3 2 ) x 1 (3 3 x )(3 2 ) 1 1
(e) x 2
 3 x 2
 3x 6
 4

27 (3 ) (3 )(3 ) 3 81

Uitdrukkings en vergelykings

Terminologie Voorbeeld
In die vergelyking x  2  3 is die
Konstante
konstantes 2 en 3.
In die vergelyking x  2  3 is x die
Veranderlike
veranderlike.
Faktore word geskei deur  of ; bv. ax
Faktore
bestaan uit twee faktore, nl. a en x .

Terme word geskei deur "+" of ""; bv.

Terme
x  3 bestaan uit twee terme, nl. x and 3.

'n Kombinasie van konstantes en

Uitdrukking veranderlikes geskei deur enige vier
bewerkings, bv. x  4  1

Vereenvoudiging Om 'n uitdrukking te verkry met dieselfde

van 'n numeriese waarde as die gegewe een
uitdrukking bv. " x  4  1" vereenvoudig na " x  3 ".
'n Bewering dat twee uitdrukkings gelyk is,
Vergelyking
bv. x  2  3
Om die waardes van die veranderlike x te
Oplos van 'n bepaal wat die vergelyking waar sal maak,
vergelyking
bv. as x  2  3 dan x = 1.

9
 'n Uitdrukking van die vorm ax n , met x die
Polinoom veranderlike en a en n konstantes,
bv. 2 x 2  4 .

Lineêre 'n Vergelyking in die veranderlike x van die

vergelyking vorm ax  b  0 met a  0 , bv. 2 x  2  0

Lineêre 'n Ongelykheid van die vorm ax  b  0 met

ongelykheid a en b konstantes en a  0 , bv. x  2  3

'n Vergelyking in die veranderlike x van die

Kwadratiese
vorm ax 2  bx  c  0 met a, b  0
vergelyking
bv. 2 x 2  4 x  3

'n Vergelyking in die veranderlike x van die

Eksponensiële vorm a(b ) x  c met a, b, c  0
vergelyking
bv. 2(3) x  3

'n Vergelyking in die veranderlike x van die

Logaritmiese vorm log a bx  c met a, b, c  0
vergelyking
bv. log 2 3 x  4

Hoe om 'n lineêre vergelyking op te los

Geen breuke in die vergelyking

 Tel terme by of trek terme af aan albei kante van die gelykaanteken totdat
alle terme met 'n x aan dieselfde kant van die gelykaanteken lê.
 Vereenvoudig algebraïes.
 Vermenigvuldig of deel met faktore aan albei kante van die gelykaanteken
todat 'n enkele x aan een kant verskyn.

Voorbeeld

Los op vir x as 5 x  6  3 x .

Oplossing
5x  6  3x
 6: 5x  3x  6
 3x : 2x  6
 2: x  3

10
Lineêre vergelykings wat breuke bevat
 Vermenigvuldig albei kante van die gelykaanteken met die KGV van die
noemers van die breuke/
 Vereenvoudig algebraïes.
 Toets of die antwoord 'n geldige oplossing is.

Voorbeeld
5x  6
Los op vir x as  3.
x
Oplossing

5x  6
3
x

 x : 5x  6  3x KGV is x
 2x  6

 x3

Toets of x  3 'n geldige oplossing is.:

5(3)  6
LK:  3 wat dieselfde is as RK.
3

Hoe om 'n lineêre ongelykheid op te los

Volg dieselfde stappe as vir die oplos van 'n lineêre vergelyking. Die enigste
uitsondering is vir vermenigvuldiging met 'n negatiewe konstante of veranderlike.
In die meeste lewensgetroue toepassings sal negatiewe waardes vir veranderlikes
nie sin maak nie, dus volstaan ons met vermenigvuldiging met 'n negatiewe
konstante.

Voorbeeld
Los op vir x as 5 x  6  3 x .

Oplossing
5x  6  3x

 2x  6

 x3

Toets of x  3 geldig is:

Stel x  4 dan LK is 5(4) − 6 = 14 en die waarde van RK 12 en 14 > 12.
Stel x  2 dan LK is 5(2) − 6 = 4 en die waarde van RK is 6 en 4 < 6.

11
Oplossing is geldig.

Voorbeeld
Los op vir x as 3 x  6  5 x .

Oplossing
3x  6  5x

  2 x  6

 −2: x  3 (let op die verandering in die rigting van die ongelykheid)

Toets of x  3 'n geldige oplossing is.

Stel x  2 dan is LK se waarde 3(2) + 6 = 12 en RK 10 en 12 > 10.

Stel x  4 dan is LK se waarde 3(4) + 6 = 18 en RK is 20 en 18 < 20.
Oplossing is geldig.

Hoe om 'n kwadratiese vergelyking op te los

Faktorisering
Volgens die eienskappe van die getal nul volg dat p  0 = 0  p = 0. Dit beteken dat
wanneer die produk van twee faktore nul is, minstens een van die faktore nul moet
wees. Hierdie eienskap kan gebruik word om kwadratiese vergelykings op te los.

Voorbeeld

Los op vir x as 2 x 2  8 x  0 .

Oplossing

2x 2  8 x  0

 2 x ( x  4)  0

 2x  0 or ( x  4)  0

 x0 or x4
Toets of x  0 'n geldige oplossing is:

LK: 2(0) 2  8(0)  0 wat dieselfde is as RK.

Toets of x  4 'n geldige oplossing is:

LK: 2( 4) 2  8( 4)  32  32  0 wat dieselfde is as RK.

12
Standaard formule vir die oplossing van 'n kwadratiese vergelyking
Afleiding van formule vir die wortels van kwadratiese vergelyking

Los op vir x as ax 2  bx  c  0 .
Oplossing:

c: ax 2  bx  c
b c
a: x2  x
a a
b b c b
Voltooi vierkant: x2  x  ( )2   ( )2
a 2a a 2a

b b  c b2
 x2  x  ( )2  
a 2a a 4a 2

b 2 b 2  4ac
 (x  ) 
2a 4a 2

b b 2  4ac
 (x  )
2a 4a 2

 b  b 2  4ac
 x
2a

Die aard van die wortels word bepaal deur die waarde van b 2  4ac wat in die
wortelteken voorkom

As b 2  4ac  0 dan is die wortels reëel.

As b 2  4ac  0 dan het die vergelyking twee gelyke wortels.

As b 2  4ac 'n volkome vierkant is, is die wortels rasionaal en die vergelyking kan
maklik opgelos word met behulp van faktorisering (sien metode 1).

As b 2  4ac  0 dan is die wortels nie-reëel of imaginêr.

Voorbeeld

Los op vir x as x 2  x  12  0

Oplossing

Vanaf ax 2  bx  c volg dat a  1; b  1; c  12 .

 b  b 2  4ac  (1)  (1) 2  4(1)( 12)  1 49  1 7

x = = = = 4 of 3.
2a 2(1) 2 2

13
Hersieningsoefeninge Week 1
1. Bepaal die waarde van:

54 (5)( 4)
(a) (b) (c) (4)(3 + 5)
5 5

0 1000
(d) (4)(3  5) (e) (f)
1000 0

3( 4) 3  4 27  7
(g)   6(2  3) 
2 2 73

53 12
(h) 4   42  32
25 2
2
5

1 1 50
(i)  (  2) 
2 2 23
64 
12  3
5
72
9
5 1

2 2

2. Vereenvoudig die volgende uitdrukkings:

(a) 2x 2  2x 2  2x 2 (b) (2 x 2 )(2 x 2 )( 2 x 2 )

x4  x5 x4  x2
(c) (d)
x  x2 x2

2 x .4 x 1 3 x 3  3 x  2
(e) (f)
16 x 2 3 x 4

x  4 x 1 4x  1 x 2  2
(g) 1  (h) 
4x 2x 2x 3x 2

2x  2  2x 1 x2
(i) (j)
2x  2  2x 1 x4

3. Los op vir x :

(a) 3(1  x )  2(3  x ) (b) 3 x  (2 x  1)  2( x  1)  3( x  2)

14
 x 3 x 5 3
(c)  (d) 
4 2 x4 x2

2( x  10) 5( x  1) 3( x  1) 2
(e) 0 (f)  
5 3 5 15

3x  1 x  1 x 3 x 1
(g)  4 (h)  
x x 4x 2 2

(i) 7  3 x  2 (j) 5x  1  6x  2

Formuleblad vir Week 1

Gestel R is die verkoopprys, P die kosprys, i die persentasie wins:

R P
i  100( )
P

i
R  P (1  )
100

i 1
P  R(1  )
100

As P verkoopprys is voor BTW, R verkoopprys na BTW, i die persentasie BTW:

r
BTW  R( )
100  r

15
Selfevalueringsoefeninge Week 1
1. Die mediaan van ‘n gegroepeerde datastel word gegee deur die formule:
(N  1) / 2  (F  1)
m  [( ) W ]  Lm
Fm

(a) Bereken die mediaan indien N  400 , F  110 , Fm  140 , W  100 ,

Lm  200

(b) Verander die onderwerp van die formule na F .

2. Gestel die wins van 'n onderneming neem toe van 75% na 90%.
(a) Met hoeveel persentasiepunte het die wins toegeneem?
(b) Bepaal die persentasie toename in die wins.

3. ʼn Rekenaar verkoop vir R549995. Die groothandelprys was R304950.

Bereken die persentasie wins wat gemaak is.

4. ʼn Onderneming wat DVD’s vervaardig verkoop elke kopie teen R110. Die
vervaardigingskoste is R60 per kopie en die vaste koste per maand is R14
500. Stel ʼn algebraïese vergelyking saam om hierdie situasie te modelleer
en bepaal hoeveel videospeletjies in die eerste maand verkoop moet word
om gelyk te breek.

5. ʼn Bouer benodig ʼn laaigraaf vir sy besigheid. As hy die masjien huur, sal die
totale verhuringskoste R800 per dag wees. As hy ʼn laaigraaf aankoop is die
eenmalige koste R480 000 en die maandelikse bedryfskoste R15 000. Wat
is die minimum aantal maande wat die bouer die masjien moet gebruik om
die koop daarvan te regverdig?

6. ʼn Eiendomsfirma besit ʼn blok wat bestaan uit 96 woonstelle. Teen R5500

per maand per woonstel word die hele blok uitverhuur. Vir elke R250
toename in huur per maand is daar drie meer woonstelle wat leeg staan. Wat
moet die huur wees sodat die firma se maandelikse huurinkomste R546 000
is?

7. Ses persone (noem hulle A, B, C, D, E en F) beplan ʼn toer na Namibië.

Persoon A betaal depositos van R1335 en R11 835. Persone B en C is ʼn
getroude paartjie en hulle betaal saam depositos van R903, R1140, R720 en
R542. Persoon D betaal ʼn deposito van R3115 en persoon E een van R3346.
Voor hulle vertrek wil hulle gelykbreek. Bepaal hoe hulle dit gaan doen.

8. ʼn Modewinkel hou ʼn uitverkoping met ʼn afslag van 60% op die verkoopprys.

Wat moet die aanvanklike wins wees sodat die handelaar gelykbreek?

9. ʼn Modewinkel maak ʼn wins van i% op die verkoop van hul klere. Na ʼn paar
maande bied hulle ʼn afslag van a% op die verkoopprys. Lei ʼn algemene
vergelyking af vir die persentasie wins wat op die afslagitems gemaak word.

16
10. 'n Eiendomsagent verkoop 'n huis vir R750 000, wat 25%
kapitaalwinsbelasting insluit. Bepaal hoeveel belasting deur die eienaar aan
die staat verskuldig is.

11. Gestel die vraagvergelyking word gegee deur p  5q  100 en die
inkomstefunksie deur R  pq . Bepaal die inkomste R in terme van q .

17
Week 2: Matriksreduksie
Modellering in twee veranderlikes
In die vorige gedeelte het ons modellering gedoen wanneer daar een veranderlike
is. In hierdie gedeelte kyk ons na die wiskundige tegniek om ʼn probleem met meer
as een veranderlike op te los.

Voorbeeld
Die bestuurder van 'n fabriek moet 'n skedule beplan vir die vervaardiging van
Model A en Model B van 'n elektroniese item. Gestel Model A benodig 4 resistors
en 9 transistors en Model B benodig 5 resistors en 14 transistors. Indien die fabriek
daagliks 335 resistors en 850 transistors van die verskaffers bekom, hoeveel van
elke model kan elke dag gemaak word sodat al die onderdele gebruik word?
Stel inligting in tabelvorm saam:

Model A Model B Total

Resistors 4 5 335
Transistors 9 14 850

Laat x die aantal van model A en y die aantal van model B wees.

4 x  5y  335 .......... ......... (1)

9 x  14 y  850 .................. (2)

Modellering in twee veranderlikes lei tot twee wiskundige vergelykings wat

gelyktydig opgelos moet word.

Grafiese voorstelling van oplossings van twee lineêre vergelykings

L2 L2,L1
L2
L1 L1

Oneindig aantal
Een oplossing Geen oplossing oplossings

18
Voorbeeld
Gebruik verskillende metodes om die twee wiskundige vergelykings gelyktydig op
te los.
4 x  5y  335 .......... ......... (1)
9 x  14 y  850 .................. (2)

Grafiese Oplossing:
Stel die vergelykings grafies voor:

(1)

(2)

(40, 35)

Die koördinate van die snypunt is (40; 35).

Die gelyktydige oplossings is x  40 en y  35.

Oplossing deur vervanging:

335  5 y
Los op uit vergelyking (1): x
4
Vervang in vergelyking (2):
335  5 y
9( )  14 y  850
4
 y  35

335  5 y
Vervang y  35 in x  :
4
 x = 40
Oplossing deur eliminasie met rybewerkings
(1)  9: 36 x  45 y  3015 .......... ....(3)

(2)  4: 36 x  56 y  3400 .......... ....( 4)

(4)  (3): 11y  385

 y  35

Vervang y  35 in (1):

 x  40

19
Matriksreduksie
Die wiskundige tegniek wat bekend staan as matriksreduksie (ook bekend as
matriksherleiding of Gauss-eliminasie) is die proses wat ons gebruik om 'n stelsel
lineêre vergelykings te reduseer na ʼn vergelyking in een onbekende. Ons stel die
stelsel vergelykings voor as ʼn aangevulde matriks; wat dan na trapvorm
gereduseer word.

Toelaatbare rybewerkings is:

 Enige twee rye kan omgeruil word: R i  R j

 Enige ry kan met 'n nie-nul konstante a vermenigvuldig word: R j  aR i .

 Enige veelvoud van 'n ry kan bygetel word by 'n veelvoud van 'n ander ry:
R j  aR i  bR j .

Voorbeeld van Gauss-Jordan reduksie

Los die volgende vergelykings gelyktydig op:
4 x  5y  335 .......... ......... (1)
9 x  14 y  850 .................. (2)

Oplossing
Herskryf die stelsel vergelykings in 'n blokvorm met die koëffisiënte van "x" in kolom
1 en die koëffisiënte van "y" in kolom 2 en die konstantes in kolom 3.

 4 5 335
Aangevulde matriks  9 850
 14

Pas nou rybewerkings toe (sien die voorbeeld vir oplossing deur eliminasie in die
vorige afdeling) totdat die diagonale “ene” is en die onderste linkerkantste element
“nul” is. Dit is die trapvorm vir Gauss-Jordan reduksie.

1 0 a
 
0 1 b 

Herskryf vanaf trapvorm na vergelykingvorm en verkry x  a en y  b.

Pas hierdie metode toe op die bostaande aangevulde matriks.

Rybewerking om 'n "1" in die eerste kolom van die eerste ry te kry:

 5 335 
 1 R1  4
4 4 
 
 9 14 850  R2
 

20
Rybewerking om die onderste linkerkantse element na nul te herlei:

 5 335 
 1 R1
4 4 
 
 11 385 
 0    R1  9  R 2
 4 4 

Rybewerking om onderste regterkantse element ‘een’ te maak:

 5 335  R1
 1 4 4 
 
  4
R2 
 0 1 35  11
 

Rybewerking om boonste regterkantse element ‘nul’ te maak:

1 0 40  5
R1  R 2 
  4
 
 0 1 35  R2

 x  40 y  35

Voorbeeld van Gauss reduksie

Bepaal die oplossings van die stelsel vergelykings:
2y  3z  1 .......... .......... (1)

Los op: 2 x  2y  5z  4 .......... ........ .. (2)

2 x  3z  7 .......... ......... (3)

Oplossing
 0 2 3 1 R1
 
Aangevulde matriks:  2 2  5 4 R2
 2 0 3 7  R3

Rybewerking om 'n "1" in die eerste kolom van die eerste ry te kry:

2 2 5 4 R1  R 2
 
0 2 3 1 R 2  R1
 
 2 0 3 7  R3

21
  5 
1 1  2 R1  R 1  2
2
 
0 2 3 1 R2
 
 
2 0 3 7 R3
 
Gebruik die eerste ry (ook genoem die spilry) om 'n nul in die eerste kolom van ry 2 en
ry 3 te verkry. In die huidige voorbeeld het die vorige rybewerkings reeds 'n "0" in die
eerste kolom van die tweede ry veroorsaak.

 5 
1 1  2 R1
2
 
0 2 3 1 R2
 
 
0 2 8  3 R1  2  R 3
 
Gebruik die tweede ry om 'n nul in die tweede kolom van die derde ry te verkry:

 5 
1 1  2 R1
2
 
0 2 3 1 R2
 
 
0 0 11 4 R 2  R3
 
LW: Die gebruik van die spilry Ry 1 sal nie in hierdie geval werk nie want in die proses
sal die "0" in Kolom 1 van Ry 3 wegval.
Opsioneel: Deel deur geskikte konstantes om "1" in die diagonaal te kry.
 5 
1 1  2 R1
2
 
0 3 1
1 R2  2
 2 2
 4
0 0 1  R 3  11
 11

Herskryf aangevulde matriks as 'n stelsel vergelykings:

4
z
11
3 1 3 4 1
y z  y   ( )  0,5  
2 2 2 11 22
5 1 5 4 65
xy z2  x  ( )2
2 22 2 11 22

65 1 4
Unieke Oplossing: x ; y  ; z
22 22 11

22
Toets die oplossings deur vervanging in die oorspronklike vergelykings:
65 1 4
Verg 1: 0( )  2(  )  3( )  1
22 22 11
65 1 4
Verg 2: 2( )  2(  )  5( )  4
22 22 11
65 1 4
Verg 3: 2( )  0(  )  3( )  7
22 22 11

Voorbeeld van geen oplossing

2x  3y  6 .......... ......... (1)
Los op:
4 x  6y  18 .......... ......... (2)

Oplossing
 2 3 6 R1
Aangevulde matriks:   6  18
 4 R2

 1  1,5 3  R1  2
 
 
 0 0 30  R1  2  R 2

Herskryf as ʼn vergelyking:
0 y  30

 geen oplossing
LW: Die twee lyne het dieselfde helling m  2
3
, maar verskillende y-afsnitte,
gevolglik sal die lyne nooit sny nie en daar is dus geen oplossings nie.

Voorbeeld van oneindige aantal oplossings

2x  3y  6 .......... ......... (1)

Los op:
10 x  15 y  30 .......... ........ . (2)
Oplossing
 2 3 6  R1
Aangevulde matriks:  10  15 30 
 R2

 1  1,5 3  R1  2
 
 
 0 0 0  R1  5  R 2

Herskryf as vergelykings:
0y  0  y is enige reële getal

3a  6
Laat y  a  x  1,5a  3
2

23
 2
LW: Die twee lyne het dieselfde helling m  en dieselfde y-afsnit van −2,
3
gevolglik oorvleuel die lyne en 'n oneindige aantal oplossings is moontlik.

Hersieningsoefeninge Week 2
1. Los gelyktydig op vir x en y :

(a) 3 x  1  5 en 2 x  y  8

(b) x  y  5 en x  y  9

x y
(c) x  y  4 en  5
5 2
2. Los die sisteem van vergelykings op met Gauss-eliminasie:

2x  3y  5
(a)
 2x  3y  4

x  2y  3z  1

(b) x  2y  z  13

3 x  2y  5z  3

x  2 y  2z  1

(c) 2 x  2y  z  6

3 x  4 y  3z  5

x  y  5z  2

(d) 2 x  y  4z  2

2 x  4 y  2z  8

x  2y  z  4
(e) xy z0
2x  z  1

x  3z  0
(f) 2 x  y  4z  0
 x  3 y  3z  0

x  2y  z  3
(g) 2x  5y  z  6
y  3z  4

24
Toepassing van matriksreduksie
Voorbeeld

'n Lugvaartmaatskappy het drie soorte vliegtuie, naamlik passasier (G), vrag (T)
en pendel (C), wat elk drie soorte vragte, naamlik pos (P), medies (M) en vrag (V)
moet vervoer. Die aantal ton van elke soort vrag wat per vliegtuig vervoer kan word,
word in die tabel hieronder aangetoon:

Tipe vliegtuig
Tipe vrag
G (x) T (y) C (z)
P 2 4 1
M 1 2 1
V 3 2 0

Op 'n gegewe dag moet die maatskappy 23 ton pos (P), 16 ton mediese voorraad
(M) en 17 ton gewone vrag (V) vervoer. Gebruik matriksreduksie (Gauss-
eliminasie) om te bepaal hoeveel vliegtuie van elke soort benodig word om die
situasie te optimiseer.
Oplossing:
2 4 1 23 R1
 
Aangevulde matriks: 1 2 1 16  R2
 
 3 2 0 17  R3

1 2 1 16  R1  R 2
 
2 4 1 23 R 2  R1
 
 3 2 0 17  R3

1 2 1 16 R1
 
0 0 1 9 R1  2  R 2
 
 0 4 3 31 R1  3  R3

1 2 1 16 R1
 
0 4 3 31 R 2  R3
 
 0 0 1 9  R3  R 2

z9

 4 y  3z  31  y  [ 3(9)  31] / 4  1

x  2y  z  16  x  2(1)  (9)  16  5
 5 passasiers-, 1 transport- en 9 pendelvliegtuie.

25
Voorbeeld

Gestel 'n kliënt wil R800 000 belê in drie tipe fondse:
A: spaarrekening wat 5% rente per jaar lewer (lae-risiko belegging);
B: geldmarkrekening wat 7,5% per jaar lewer (mediumrisiko belegging);
C: aandeleportefeulje wat 10% per jaar lewer (hoë-risikobelegging).
Gestel die kliënt vereis dat die risikoverspreiding tussen die lae (A) en hoë risiko
(C) rekeninge 3:1 moet wees en dat die totale rente vir die jaar R50 000 moet
wees. Gestel die bedrag belê in A is x , die bedrag in B is y en die bedrag in C is
z . Stel drie onafhanklike lineêre vergelykings saam en herlei na matriksvorm om
die bedrae te bepaal wat in elke fonds belê moet word.

Oplossing

Drie onafhanklike vergelykings:

x  y  z  800 000

0,05 x  0,075 y  0,1 z  50 000

x  3z  0

 1 1 1 800000  R1
 
Aangevulde matriks:  0,05 0,075 0,1 50000  R2
 
 1 0 3 0  R3

Gauss reduksie:

1 1 1 800000  R1
 
0 0,025 0,05 10000  R 2  0,05 R1
 
 0 1 4 800000  R1  R 3

1 1 1 800000  R1
 
0 1 2 400000  R 2  0,025
 
 0 0 0,05 10000  0,025 R 3  R 2

10000
z  200 000
0,05
 y  2z  400000  y  [ 2(200000 )  400000 ]  0

x  y  z  800000  x  800000  200000  600000

 R600 000 in Fonds A en R200 000 in Fonds C.

26
Self-evalueringsoefeninge Week 2
1. 'n Vervaardiger produseer drie produkte: A, B en C. Die wins vir elke eenheid
is R1, R2 en R3 vir A, B en C onderskeidelik. Vaste koste is R17 000 per jaar
en die lopende koste per eenheid is R4, R5 en R7 per produk A, B en C
onderskeidelik. Volgende jaar moet 'n totaal van 11 000 eenhede vervaardig
en verkoop word om 'n wins van R25 000 te lewer. As die totale koste R80
000 beloop, hoeveel van elke eenheid moet geproduseer word?
2. ABC Express wil drie soorte aandenkings produseer, naamlik tipes A, B en
C. Om 'n tipe-A aandenking te vervaardig vereis 2 minute op masjien I; 1
minuut op masjien II en 2 minute op masjien III. ’n Tipe-B aandenking vereis
1 minuut op masjien I, 3 minute op masjien II, en 1 minute op masjien III. 'n
Tipe-C aandenking vereis 1 minute op masjien I en 2 minute elk op masjien
II en masjien III. Daar is 3 ure beskikbaar op masjien I; 5 ure op masjien II
en 4 ure op masjien III om die bestelling te produseer.? Hoeveel eenhede
van A, B en C kan vervaardig word?
3. 'n Persoon belê 'n totaal van R100 000 in drie tipe geldmarkrekeninge: Bank
A betaal 6% rente per jaar vir 'n lae-risiko belegging, Bank B betaal 6,5% per
jaar vir 'n mediumrisiko belegging en Bank C betaal 8% per jaar vir 'n hoë-
risikobelegging. Gestel die persoon belê ewe veel in die rekeninge by Bank
A en Bank B en die totale rente verdien na een jaar is R7000. Stel drie
onafhanklike vergelykings saam en gebruik herleiding van 'n 3×3 matriks om
die bedrag te bepaal wat by elke bank belê is.
4. 'n Maatskappy het 'n belasbare inkomste van R312 000. Die munisipale
belasting is 25% van die gedeelte wat oor is nadat die staat se belasting
betaal is. Die staat se belasting is 10% van die gedeelte wat oor is nadat die
munisipale belasting betaal is. Bepaal die maatskappy se munisipale en
staatsbelasting.
5. 'n Beleggingsfirma bied drie aandeleportefeuljes (A, B en C) met 'n risiko-
verspreiding soos in die tabel aangedui. 'n Kliënt versoek 35 eenhede hoë,
22 eenhede matige en 18 eenhede lae risiko-aandele. Gebruik
matriksreduksie (Gauss-eliminasie) om te bepaal hoeveel van elke portfolio
aanbeveel moet word.
 A B C

 High 6 1 3
Risk 
Moderate 3 2 3

 Low 1 5 3

27
Week 3: Matriksalgebra
Definisie van 'n matriks
In die vorige gedeelte het ons kennis gemaak met die begrip van 'n aangevulde matriks,
bv.

 4 5 335 
 9 850 
 14

Die vraag ontstaan nou: ‘Wat is ‘n matriks?’ In hierdie module beskou ons die
konsep van ‘n matrix op ‘n oppervlakkige wyse en konsentreer op die toepassing
daarvan as ‘n metode om data te rangskik en te interpreteer.
'n Matriks is ’n reghoekige rangskikking van getalle wat bestaan uit m horisontale rye en
n vertikale kolomme:

 a11 a12 a1n 

a a22 a2 n 
 21
 
 
 am1 am 2 amn 

Hierdie voorstelling word 'n m  n matriks of 'n matriks van orde m  n genoem. Die
element a ij kom voor in ry i en kolom j .

Voorbeeld
2 4 8
Gestel A  3 6 9

7 5 2

Bepaal die waardes van a11 , a 22 , a33 , a12 , a 21 .

Oplossing
a11  2 a 22  6 a33  2 a12  4 a 21  3 .

Dimensie van 'n matriks

Die uitdrukking rye  kolomme word die dimensie van die matriks genoem. 'n
Matriks met 'n dimensie van m  n is 'n matriks met m rye en n kolomme.
’n Matriks met een kolom word ’n kolommatriks genoem.

  1
 
K 2
 5 

Die dimensie van hierdie kolommatriks is 3  1.

28
’n Matriks met een ry word ’n rymatriks genoem:
R   1 2 5

Hierdie rymatriks het 'n dimensie van 1 3 .

Twee matrikse is gelyk as en slegs as die dimensies dieselfde is en hulle
ooreenstemmende elemente dieselfde is.

Die getransponeerde matriks van die m  n matriks A word aangedui as AT .

Dit is 'n n  m matriks waarvan die i-de ry die i-de kolom van die matriks A is.

Voorbeeld

2 4 8 2 3 7
Laat A  3 6 9
 , dan is T 
A  4 6 5

7 5 2 8 9 2

’n Nulmatriks is die matriks waarvan al die elemente 0 is.

’n Vierkantige-matriks is ’n matriks met ewe veel rye en kolomme, bv. ( n  n ) .

Die identiteitsmatriks vir vermenigvuldiging van alle vierkantige ( n  n ) matrikse,

is die vierkantige matriks I wat ene langs die hoofdiagonaal het en nulle elders.

1 0 0
 
I   0 1 0  is die 3  3 identiteitsmatriks.
 0 0 1 

Die dimensie van 'n matriks speel 'n belangrike rol in matriksalgebra.

Bewerkings met matrikse

Matriksoptelling: A  B is a matrix with elements aij  bij .
Die twee matrikse moet dieselfde dimensie hê.
Skalaarvermenigvuldiging: cA is a matriks met elemente caij .

Matriksaftrekking: A  B  A (  B)  A ( 1) B

Die twee matrikse moet dieselfde dimensie hê.

Matriksvermeningvuldiging:
As A = ( a ij ) 'n ( m  n ) matriks is en B = ( b ij ) 'n ( n  r ) matriks, dan is C = AB 'n ( m  r )
matriks met elemente c ij  a i 1b1 j  a i 2 b2 j  ...  a in bnj .

Twee matrikse kan net vermenigvuldig word as hul dimensies aan die vereiste voldoen
dat die aantal kolomme in die eerste matriks gelyk is aan die aantal rye in die tweede
matriks, of in terme van dimensies dat (m  n )  (n  p )  m  p .

29
Voorbeeld
1 0 
   1 0
Gestel A   1  1 en B    . Bepaal C  2B en D  AC
  1 1
0 1 

Oplossing
 1 0  2 0
C  2B  2  
 1 1  2 2

1 0 (1)( 2)  0( 2) (1)(0)  (0)( 2)   2 0

   2 0    
AC   1  1    (1)( 2)  ( 1)( 2) (1)(0)  ( 1)(2)   4  2
0 1  2 2
(0)( 2)  1( 2) (0)(0)  (1)( 2)   2 2

NB: A is 'n (3  2) en C 'n ( 2  2) matriks, dus is AC 'n (3  2) matriks.

Hersieningsoefeninge Week 3
1. Beskou die volgende matrikse:

1 0 2 3
A  B  C  3 2 .
0 1 4 4

Bepaal:
(a) AB (b) AB (c) AB
(d) AC (e) AC T (f) 2B
2. Beskou die volgende matrikse:

4 4 5  6 0 
   
C  5 3 2  E  3 1
6 7 12 2 3

Bepaal:
(a) CE (b) CE (c) EC (d) E T C

3. Beskou die volgende matrikse:

 1
 
2
C  D  5 4 3 2
3 
 
  2
Evalueer:
(a) CD (b) DC (c) C T DT (d) DT C T

30
Toepassing van matriksalgebra
Voorbeeld
Veronderstel toepaslike data is versamel oor die vervaardigingsproses van drie
modelle van 'n motorfabrikaat by 'n aanleg. Bepaal die wins wat gemaak word deur
die vervaardiger deur die inligting in elke tabel in matriksvorm te skryf en gepaste
matriksbewerkings toe te pas.

Oplossing
Die eenhede materiaal en arbeid wat benodig word om die drie modelle te
vervaardig word in die tabel hieronder aangetoon:

EENHEDE MATERIAAL
MODEL ARBEID
Glas Rubber Staal
Model N 50 10 70 80
Model T 70 15 65 100
Model F 40 12 62 110

Hierdie inligting kan voorgestel word as 'n 3  4 matriks:

G R S A
50 10 70 80  N
 
M  70 15 65 100  T
40 12 62 110  F

Die koste in rand per eenheid van die materiaal en arbeid word in die tabel hieronder
aangetoon:

Materiaal Koste

Glas 100
Rubber 50
Staal 150
Arbeid 40

Hierdie inligting kan voorgestel word as 'n 4  1 matriks:

R
100 G
 
50  R
K
150 S
 
40  L

Die verkooprys in rand van elke voertuig word in die tabel hieronder aangetoon:

31
 Model Prys

Model N 25 000
Model T 36 000
Model F 24 000

Hierdie inligting kan voorgestel word as 'n 3  1 matriks:

R
 25000  N
 
R  36000  T
24000  F

Die aantal van elke voertuig wat gemaak en verkoop word verskyn in die
onderstaande tabel:

Model Number sold

Model N 5
Model T 3
Model F 4

Hierdie inligting kan voorgestel word as 'n 3  1 matriks:

5  N
 
Q  3  T
 
4 F

Wins = Inkomste – Koste

= Q T R  Q T MK
100 
25000  50 10 70 80   
= 5    
3 4 36000    5 3 4 70 15 65 100   50 
150 
24000  40 12 62 110   
 40 

 100 
 
 50 
 329000    620 143 793 1140   
 150 
 
 40 

 329000   233700   95300 

Wins is R95 300.

32
Self-evalueringsoefeninge Week 3
1. 'n Persoon belê 'n totaal van R100 000 in drie tipe geldmarkrekeninge: Bank
A betaal 6% rente per jaar vir 'n lae-risikobelegging, Bank B betaal 6,5% per
jaar vir 'n medium-risikobelegging en Bank C betaal 8% per jaar vir 'n hoë-
risikobelegging. Gestel die persoon belê R50 000 by Bank A, R40 000 Bank
B en R10 000 by Bank C. Stel twee ry- of kolommatrikse saam en gebruik
matriksvermenigvuldiging om die totale opbrengs op die beleggings te
bepaal.
2. Gestel 'n motorvervaardiger het bestellings aanvaar vir 30 bakkies (B), 25
sportnutsvoertuie (SUV) and 15 sedans (S). Hierdie bestellings word
voorgestel deur die ryvektor Q. Die rou materiaal vir die vervaardiging van
hierdie voertuie is staal, glas, plastiek, verf en arbeid. Matriks R gee die
aantal eenhede van elke rou materiaal wat benodig word vir elke motor.
Gestel staal kos R8000 per eenheid, glas kos R4000 per eenheid, plastiek
kos R3000 per eenheid, verf kos R2000 per eenheid en arbeid kos R10000
per eenheid. Hierdie data word in kolomvektor C aangetoon. Gebruik 'n
toepaslike matriksproduk en bepaal die koste om die bestelling uit te voer.
8000 
4000 
6 3 9 5 4   
Q  30 25 15 R  9 4 7 4 6  C  3000 
 
5 2 6 3 3  2000 
10000 
 
3. Drie persone, X, Y en Z, het elkeen ‘n padstalletjie. Tydens een naweek
verkoop elk van hulle spanspekke, skorsies en tamaties. Die matrikse A en
B gee die kilogramme van elke produk wat elke persoon op Saterdag en
Sondag verkoop. Die matriks C gee die prys per kg in rand vir elke produk
wat hulle verkoop.
120 50 60  X 100 60 30  X  1,50  M
   
A   40 25 30  Y B   35 20 20  Y C   2,75  S
 60 30 20  Z  60 25 30  Z 4,25  T

Bepaal die volgende bewerkings en interpreteer die elemente in elke antwoord.

(a) A+B (b) AC (c) BC (d) (A+B)C

4. 'n Vervaardiger meng koffie en sigorei om vier mengels te verkry, naamlik A,

B, C en D. Die hoeveelheid gram koffie en sigorei per kg in elke soort
mengsel word in matriks M gegee. Die prys van koffie en sigorei in rand per
gram word in matriks P gegee.
A B C D
5 20 10 10 Coffee 8 Coffee
M  P  5 Chicory
20 10 20 10 Chicory  
(a) Bepaal die matriksproduk P T M en interpreter die inskrywings.
(b) Watter mengsel is die duurste?

33
Week 4: Lineêre Programmering
Inleiding
Hoe benader ons 'n problem waar daar meer as een permutasie is wat die gegewe
voorwaardes sal bevredig en waaruit die finale antwoord verkry moet word? Die
wiskundige tegniek wat gebruik word om hierdie sort problem op te los is 'n grafiese
metode wat bekend staan as lineêre programmering.

Inleidende voorbeeld

Gestel Model X van 'n produk benodig 4 resistors en 9 transistors en Model Y

benodig 5 resistors en 14 transistors. Indien daar 335 resistors en 850 transistors
beskikbaar is, wat is die optimum hoeveelheid van elke model wat gemaak kan
word?

Oplossing
Stel 'n tabel saam uit die inligting:

Model X Model Y Totale

Resistors 4 5 335
Transistors 9 14 850

Laat x die aantal van Model X en y die aantal van Model Y voorstel.
4 x  5y  335 .......... .......... .. (1)

9 x  14 y  850 .......... .......... . (2)

(1)  9 : 36 x  45 y  3015 .......... ...... (3)

( 2)  4 : 36 x  56 y  3400 .......... ....... ( 4)

( 4 )  (3 ) : 0  11y  385  y  35

335  5 y
x  40
4

Al die voorraad word gebruik as 40 van Model X en 35 van Model Y vervaardig is.
Ons kan nou die vraag soos volg verander:
Gestel die wins op Model X is R5 en die wins op Model Y is R4. Wat is die
hoeveelheid van elke model wat 'n maksimum wins sal lewer?
Stel die vergelykings grafies voor:
Vergelyking (1) As x  0 : y  67

As y  0 : x  83,75

Plot die punte (0; 67) en (84; 0) en verbind met 'n reguit lyn.

34
 Vergelyking (2) As x  0 : y  60,71

As y  0 : x  94,4

Plot die punte (0; 61) en (94; 0) en verbind met 'n reguit lyn.

y (x10)

67

A(0; 61)

B(40; 35)

C(84; 0)
x (x10)
84 94

Die toelaatbare gebied van waardes is nou:

4 x  5 y  335 .......... .......... .. (1)
9 x  14 y  850 .......... .......... . (2)

Hierdie gebied is ingekleur op die skets.

Die vergelyking wat geoptimiseer moet word is die winsfunksie: P  5 x  4 y

Daar bestaan ‘n wiskundige stelling wat lui dat die moontlike optimumwaardes op
die hoekpunte van die ingekleurde veelhoek sal voorkom.
Die koördinate van die hoekpunte is A(0; 61), B(40; 35) en C(84; 0).
Die ooreenstemmende winswaardes is:
PA  5(0)  4(61)  244

PB  5(40)  4(35)  340

PC  5(84)  4(0)  420

Die maksimum wins vir die gegewe beperkings word verkry indien 84 van Model X en
geen van Model Y vervaardig word.

35
Omsetting van woorde na simbole
Die volgende tabel gee wenke om te help met die omsetting van woorde na
gepaste wiskundige bewerkings.

<  > 
 minder as  minder as of  groter as  groter as of gelyk
 kleiner as gelyk aan aan
 meer as
 mag nie  op die
 ten minste
bereik nie meeste  moet oorskry
 met  minimum
maksimum  mag nie minder
van wees
 mag nie
 nie minder as
oorskry nie
 nie meer as

Voorbeeld

'n Kleinhandelbesigheid gebruik x landlynfone en y selfone. Skryf gepaste

ongelykhede neer vir die gegewe voorwaardes.
1. Die besigheid benodig ten minste 8 fone.
2. Ten minste 2 van hierdie fone moet landlynfone wees.
3. Die verhouding tussen die aantal landlyn- en selfone moet ten minste 4:3
wees.

Oplossing
x 4
1. xy 8 2. x2 3. 
y 3

Hersieningsoefeninge Week 4
1. Trek sketsgrafieke van die volgende ongelykhede vir x, y  0 :

(a) 2x 7 (b) 2y 7

(c) 2x  y (d) 4 x  5 y  12

2. Stel die volgende beperkings grafies voor en arseer die toelaatbare gebied:
(a) 18  2 x  3 y  0; x  3; y  1
1
(b) x6 y 8 y  2x  10 y  x4
2
3. In die skets hieronder verteenwoordig die geskakeerde gedeelte die
gangbare gebied van ‘n stelsel ongelykhede. Skryf al die ongelykhede neer
wat die gangbare gebied verteenwoordig.

36
 12

10

5 10 15

4. 'n Onderneming verkoop iPhones (x) en Samsung fone (y). Skryf

ongelykhede neer vir die gegewe voorwaardes.
(a) Ten minste 50, maar nie meer as 200 iPhones (x) kan verkoop word.
(b) Minder as 300, maar meer as 100 Samsungs kan verkoop word.
(c) Die totale aantal fone wat verkoop kan word is 400.
(d) Die aantal Samsungs (y) moet hoogstens tweemaal soveel as die iPhones
(x) wees.
(e) Die onderneming moet ten minste driemaal soveel iPhones (x) as Samsungs
(y) vervaardig.
(f) Die verhouding van iPhones (x) tot Samsungs (y) is nie meer as 9:2 nie.

Hoe word lineêre programmering toegepas?

Voorbeeld

Gestel 'n groep studente beplan om hamburgers en hoenderburgers te verkoop.

Hulle het vleis vir op die meeste 300 hamburgers en op die meeste 400
hoenderburgers. Elke burger word in ʼn sakkie verkoop en daar is 500 sakkies
beskikbaar. Die aanvraag is van so ʼn aard dat die aantal hoenderburgers wat
verkoop word ten minste die helfte van die aantal hamburgers is. Die wins op
hoenderburgers is R10 en die wins op hamburgers is R8. Hoeveel burgers van
elke soort moet verkoop word om die grootste wins te maak?

Oplossing

Stap 1: Herskryf die beperkings in terme van wiskundige ongelykhede.

Laat x die aantal hamburgers en y die aantal hoenderburgers voorstel.

37
 Beperking Wiskundige ongelykheid

Vleis vir op die meeste 300 hamburgers x  300

Vleis vir op die meeste 400 hoenderburgers y  400

Daar is 500 sakkies beskikbaar x  y  500

Hoenderburgers moet ten minste helfte van die y 1 x

  y
hamburgers wees x 2 2

Stap 2: Skets die reguit lyne wat met elke ongelykheid ooreenstem.
y

Hoenderburgers

Hamburgers

Stap 3: Identifiseer die toelaatbare gebied.

Neem die rigtings van die ongelykhede in ag en arseer die gedeelte wat
toelaatbaar is vir al die ongelykhede.
Stap 4: Skryf die doelfunksie neer wat geoptimiseer moet word.
Die doelfunksie is die funksie waarvan die maksimum of minimum bepaal moet
word.
Totale wins = wins op hamburgers + wins op hoenderburgers
P = 8 x  10 y

Stap 5: Bepaal die koördinate van die optimum waarde van die doelfunksie.
Gebruik die wiskundige kennis dat ’n lineêre funksie gedefinieer op ’n nie-leë
begrensde toelaatbare gebied ’n minimum of maksimum waarde sal hê by een van
die hoekpunte van die toelaatbare gebied. Bepaal die waardes van die
doelfunksie vir die (x, y) by elke hoekpunt in toegelate gebied en kies dan die

38
waarde wat 'n minimum of maksimum lewer soos van toepassing op die probleem.
'n Korter metode is om die doelfunksie in die vorm y  mx  c te skryf wat bekend
staan as die soeklyn.

P  8 x  10 y

4 P
 y  x
5 10

Trek 'n lyn met helling  54 op die grafiek (stippellyn) en beweeg die lyn parallel tot
by die hoekpunt wat 'n maksimum waarde vir die y-afsnit gee, dan is maksimum
by (100, 400).
Stap 6: Bepaal die optimumwaarde.

P = 8 x  10 y = 8(100) +10(400) = R4800

Voorbeeld

Gestel 'n kliënt wil R800 000 belê in drie tipe fondse:
A: spaarrekening wat 5% rente per jaar lewer (lae-risiko belegging);
B: geldmarkrekening wat 7,5% per jaar lewer (mediumrisiko belegging);
C: aandeleportefeulje wat 10% per jaar lewer (hoë-risikobelegging).
Gestel die kliënt vereis die volgende:
 'n Konstante bedrag van R100 000 moet in die hoë-risikofonds (C) belê
word.
 Die verspreiding tussen die medium (B) en lae-risiko (A) fondse moet ten
minste 2:1 wees.
 'n Maksimum van R600 000 moet in die medium risiko fond belê word.
Stel die bedrag in A gelyk aaan x en die bedrag in B gelyk aan y . Die bedrag in
C is R100 000. Stel drie lineêre ongelykhede saam om die situasie te modelleer.
Stel die ongelykhede grafies voor op 'n stelsel asse. Toon die afsnitte met die asse
aan en arseer die toelaatbare gebied. Skryf die totale rente as 'n doelfunksie.
Herskryf dit dan as soeklyn. Gebruik die grafiek en bepaal die bedrae wat in A, B
en C belê moet word om die opbrengs te maksimeer.

Oplossing

Beperkings:
x  y  800 000 - z  x  y  700 000 (1)

y : x  2 :1  y  2x (2)
y  600 000 (3)

39
 y × 10y4

×
1
1 100
0
0 4
08
0 70
6 60 
0
4 40 
0
2 
0
x
20 70 100 x × 104
1 ×
0 1
Doelfunksie: P  0,05 x  0,075 y 0 0
4

2 P
Soeklyn: y  x (stippellyn)
3 0,075

Maksimum by (10; 60)

 R100 000 in A, R600 000 in B en R100 000 in C

Oefeninge Week 4
1. In ʼn sekere week word daar twee soorte radio's gemaak, krag (x) ) en battery
(y). Hoogstens 60 van x en 100 van y kan in ʼn week vervaardig word. Ten
minste 80 radio's moet in ʼn week vervaardig word om die koste te dek. Dit
neem 40 minute om x en 30 minute om y aanmekaar te sit. Die fabriek werk
hoogstens 60 uur per week. As die wins R40 op soort x is en R80 op soort
y, bepaal die maksimum wins.
2. ‘n Boer koop kunsmis wat nutriënte A, B en C bevat. Die minimum wat
benodig word is 160 eenhede van A, 200 eenhede van B en 80 eenhede van
C. Daar is twee populêre soorte kunsmis op die mark, naamlik Fast Grow (x)
wat R8 per sak kos en wat 3 eenhede van A, 5 eenhede van B en 1 eenheid
van C bevat. Easy Grow (y) kos R6 per sak en bevat 2 eenhede van elke
nutriënt. As die boer sy koste wil minimaliseer, hoeveel sakke van elke soort
kunsmis moet hy aankoop? (Wenk: Soek punt wat kleinste y-afsnit gee).
3. ’n Maatskappy het twee fabrieke waar drie verskillende modelle rekenaars
vervaardig word. Fabriek 1 kan 60 van model A, 40 van model B en 60 van
model C per dag vervaardig. Fabriek 2 kan 60 van model A, 80 van model B
en 40 van model C per dag vervaardig. Die maatskappy moet minstens 2400
van model A, 2000 van model B en 1800 van model C vervaardig. Gestel x
is die aantal dae wat Fabriek 1 in gebruik is en y die aantal dae wat Fabriek
2 in gebruik is. Die daaglikse bedryfskoste is R16 000 vir fabriek 1 en R12
000 vir fabriek 2. Bepaal die aantal dae wat elke fabriek in gebruik moet wees

40
 om die koste tot 'n minimum te beperk en steeds aan die vereistes te
voldoen. Wat is die minimum koste?
4. Jy het R24 000 om te belê in twee verskillende fondse: ’n geldmarkfonds wat
’n opbrengs van 8,5% p.j gee en ’n hoë-risikofonds met ’n opbrengs van 18%
p.j. Jy besluit om nie meer as R4000 in die hoë-risikofonds te plaas nie. Vir
belastingdoeleindes moet jy minstens twee keer soveel geld in die
geldmarkfonds as in die hoë-risikofonds belê. Gestel die bedrag in die
geldmarkfonds is x en die bedrag in die hoë-risikofonds is y. Bepaal die
aanvanklike bedrae in elke rekening vir ‘n optimale eindbedrag na een jaar.
Bepaal die optimale eindbedrag na een jaar.
5. Gestel ’n persoon het R120 000 om te belê en drie fondse om van te kies:
die munisipale verbandfonds (MF) wat ’n opbrengs van 6% p.j. lewer, die
plaaslike bankbeleggingsfonds (BF) wat ’n opbrengs van 8% p.j. lewer en
hoë risiko-fondse (HR) wat ’n gemiddelde opbrengs van 12% p.j. lewer. Vir
belastingdoeleindes moet die bedrag in die munisipale verbandfonds (MF)
ten minste 2 keer so veel wees as die bedrag in die bankbeleggingsfonds
(BF). Om die risiko te verlaag besluit die persoon om ’n vaste bedrag van
R20 000 in die hoë risiko-fondse te belê. Laat x die bedrag wees wat belê
word in MF en y die bedrag wees wat belê word in BF. Dan is die hoeveelheid
wat in die hoë risiko-fondse (HF) belê word (120 000  x  y). Gebruik linêere
programmering om te bepaal hoeveel die persoon in elke soort fonds moet
belê om die jaarlikse opbrengs te maksimeer. Wenk: Neem aan dat x, y  0
en dat 120000  x  y  0 , dan is x  y  120 000 ‘n addisionele beperking.

41
HOOFSTUK 2
TOEPASSING VAN FUNKSIES

Week 5 Funksiebegrip
Week 6 Lineêre funksies
Week 7 Kwadratiese funksies
Week 8 Eksponensiële en Logaritmiese funksies

Oorsig van hoofstuk

In die vorige hoofstuk het ons modellering gedoen met behulp van
wiskundige vergelykings. In hierdie hoofstuk maak ons kennis met 'n ander
belangrike idee in wiskunde, naamlik die begrip van ʼn funksie en hoe om
modellering te doen met funksies. In hierdie milieu beskou ons twee
veranderlikes wat nie onafhanklik is nie, maar wat in 'n verwantskap is waar
spesifieke rolle aan elkeen toegeken word.

42
Week 5: Funksiebegrip
Definisie van 'n funksie
Indien die verwantskap tussen twee hoeveelhede uniek is, word dit 'n funksie
genoem. Indien 'n winkel aandui dat 'n pakkie skyfies R2-50 en R3-75 kos, sal dit
nie sin maak nie. Die afbeelding van item na prys is uniek, dus is hierdie
verwantskap 'n voorbeeld van 'n funksie. Die item wat gekoop word is die
onafhanklike veranderlike en die prys wat afhang van die item is die afhanklike
veranderlike. Hierdie idee word vervat in die formele definisie van 'n funksie:
'n Funksie is 'n reël wat elke element van die definisieversameling (toegelate
waardes van onafhanklike veranderlike) verbind met een en slegs een element van
die waardeversameling (toegelate waardes van afhanklike veranderlike).
Ons gebruik gewoonlik die simbool f vir die funksie of reël, die simbool x vir die
element van die definisieversameling (ook genoem die onafhanklike veranderlike)
en die simbool y vir die element van die waardeversameling (ook genoem die
afhanklike veranderlike). Let op dat f(x) in hierdie konteks die betekenis het van "f
se waarde by x" en nie "f vermenigvuldig met x" beteken nie.
Funksionele verbande kan op verskillende maniere voorgestel word, bv. as ʼn
voorbeeld uit die werklike lewe, in tabelvorm, grafies, met 'n formule of as 'n
getallepaar. Elke voorstelling het ʼn unieke voordeel, bv met behulp van grafieke
kan die gedrag van ʼn funksie visueel voorgestel word, in ʼn tabel kan getalpatrone
maklik herken word en vergelykings kan gebruik word om voorspellings te maak.

Eienskappe van funksies

Voorbeeld
Beskou die bewering: " Die mielieproduksie is 'n funksie van die jaarlikse reënval."
Wat is die onafhanklike en wat is die afhanklike veranderlike?
Oplossing
Die mielieproduksie is die afhanklike veranderlike en die reënval is die onafhanklike
veranderlike.

Voorbeeld
Beskou die bewering: " Die hoeveelheid aangevra is 'n funksie van die prys per
eenheid.mielieproduksie is 'n funksie van die jaarlikse reënval." Wat is die
onafhanklike en wat is die afhanklike veranderlike?
Oplossing
Die hoeveelheid aangevra is die afhanklike veranderlike en die prys per eenheid is die
onafhanklike veranderlike.

43
Voorbeeld
Watter van die volgende afbeeldings stel funksies voor?

1 5
3 4 1
2 6
2 5 6 0
3 7
1 1
4 8
A B C

Oplossing
A en C is funksies.
B stel nie ‘n funksie voor nie, want die verwantskap in B is nie uniek nie.
C is 'n voorbeeld van 'n een-tot-een funksie waar die afbeelding van x na y en die
omgekeerde afbeelding van y na x uniek is.

Voorbeeld
Gee die definisie- en waardeversameling van die volgende funksie:

{( x; y ) y  ( x  1) 2 }

Oplossing
Df = { x x  R } en Wf = { y / y  0}

Voorbeeld
Bepaal f(0) if f ( x )  2 x  1 .

Oplossing
f (0)  2(0)  1  1

Voorbeeld
Bepaal x if f ( x )  2 x  1 en f(x) = 0

Oplossing

2x  1  0

1
 x
2

44
Inverse van 'n funksie
In baie toepassings van funksies is dit wenslik om die "omgekeerde" werking van
'n funksie te bepaal. Dit beteken dat die waarde van "x" en "y" omgeruil word met
die gevolg dat die definisieversameling en waardeversameling plekke ruil. Hierdie
omgekeerde funksie word die inverse funksie genoem en word aangedui met die
notasie f 1 . Van die definisie van 'n funksie volg dat die inverse van 'n funksie
slegs 'n funksie sal wees indien die oorspronklike funksie 'n eentoteen
afbeelding was.
1 1
LW: f 1 beteken nie nie en moet nie verwar word met x 1  nie.
f x
Voorbeeld
Bepaal die inverse van f ( x )  2 x  1 .

Oplossing
f: y  2x  1

f 1 : x  2y  1 (Ruil x en y om vir implisiete vorm van inverse)

Om die funksie en sy inverse op een assestelsel te skets, maak ons y die

onderwerp van die formule om die eksplisiete vorm van inverse te verkry:
x 1
x  2y  1  2y  x  1  y
2
x 1 1 1
 f 1( x )   x  is die inverse van f ( x )  2 x  1 .
2 2 2

Skets die twee funksies:

y  2x  1
yx
y
y 1
2
x  21

LW: Die grafieke van 'n funksie en sy inverse is simmetries om die lyn y  x .

45
Saamgestelde funksies
Ons kan ook twee funksies kombineer deur na hul opeenvolgende werking te kyk.
Dit beteken dat ons eers met die eerste funksie op x inwerk en dan met die tweede
funksie op die resultaat van die eerste funksie inwerk. Die samestelling van twee
funksies is nie kommutatief nie; dit beteken dat die volgorde van bewerking in ag
geneem moet word. We can combine two functions by applying them sequentially.

As f en g funksies is, dan is (f  g )( x )  f (g ( x )) vir alle x in die definisie-

versameling van g sodat g (x ) in die definisieversameling van f is.

As f en g funksies is, dan is (g  f )( x )  g (f ( x )) vir alle x in die definisie-

versameling van f sodat f (x ) in die definisieversameling van g is.

LW: In die algemeen: (f  g )( x )  (g  f )( x )

Voorbeeld

As f ( x )  2 x en g ( x )  3 x  5 , bepaal die saamgestelde funksies.

Oplossing

Bepaal (f  g )( x )  f (g ( x )) :

x 3x + 5 2(3x + 5)
g(x)=3x+5 f(x)=2x

(f o g )( x )  f (g ( x ))  2(3 x  5)  6 x  10

Bepaal (g  f )( x )  g (f ( x )) :

x 2x 3(2x) + 5)
f(x)=2x g(x)=3x+5

(g o f )( x )  g (f ( x ))  3(2 x )  5  6 x  5

NB: In die algemeen: (f  g )( x )  (g  f )( x )

Ontbinding van saamgestelde funksie

Die kettingreël is 'n handige reël om die afgeleide van 'n saamgestelde funksie te
bepaal. Voordat die kettingreël toegepas kan word, moet die saamgestelde funksie
eers ontbind word in die onderlinge funksies.

46
Voorbeeld

Ontbind die saamgestelde funksies:

(a) (f o g )( x )  (2 x  1) 2

(b) (f o g )( x )  e 3 x

Oplossing

(a) g ( x )  2 x  1 en f ( x )  x 2

(b) g ( x )  3 x en f ( x )  e x

Hersieningsoefeninge Week 5

1. Bepaal die definisie- en waardeversamelings vir die volgende funksies:

(a) f = { ( x; y ) y  x 2  5, x  R en y  R }

(b) g = { ( x; y ) y  2, x  R }

8
(c) m = { ( x; y ) y   , x  R en y  R }
x

(d) t = { ( x; y ) y  x  2, x  R en y  R }

2. Bepaal die inverse van elk van die volgende funksies:

(a) f (x ) =  4x  1

(b) f (x ) = 2 x 2  1

3. As f(x) = 4x 2 en g(x) = x , bepaal:

(a) (f  g )( x )

(b) (f  g )( 4 )

(c) ( g  f )( x )

(d) ( g  f )( 4 )

4. Ontbind die funksies:

(a) h(x) = 3x  2

(b) h(x) = ( 2 x  1)8

47
Toepassing van funksies met verskillende voorstellings
As ons ʼn lewensgetroue situasie beskou met twee onderling verwante afhanklikes,
kan ons die funksiebegrip gebruik om die situasie te modelleer.

Voorbeeld met vergelykings

Die koste C in rand om x meter van 'n sekere materiaal te vervaardig word gegee
deur: C( x )  1000  2 x  0,02 x 2  0,0001x 3

(a) Bepaal C (0) . Wat stel die waarde voor?

(b) Bepaal C (10 ) . Wat stel die waarde voor?

Oplossing
(a) C(0)  1000  2(0)  0,02(0) 2  0,0001(0) 3  1000
Die vaste koste of aanvanklike koste is R1000.

(b) C(10 )  1000  2(10 )  0,02(10 ) 2  0,0001(10 )3  1022,01

Die totale koste om 10 meter te vervaardig is R1022,10.

Voorbeeld met grafieke

Twee beleggings A en B groei teen verskillende koerse. Die grafieke hieronder stel
die twee beleggings voor as 'n funksie van die tyd. Vergelyk die aanvangsbedrae
en die tempo van groei van elke belegging.

A B

amount

time x

Oplossing
Die aanvangbedrag vir belegging B is hoër as die bedrag vir A, maar belegging A
groei vinniger as belegging B.

Voorbeeld met grafieke

Die aanvraag vir ʼn produk (Q) hang af van die prys per eenheid (P) van die produk.
Gestel die hoeveelheid aangevra is 300 as die prys R0 is en dat daar geen vraag
is as die prys R100 is. As die vraag en prys omgekeerd eweredig is aan mekaar,
stel hierdie verband grafies voor.

48
Oplossing
Q

300

P
100

In hierdie konteks is prys die onafhanklike veranderlike. Soos die prys styg, sal die
hoeveelheid aangevra afneem. Ons plaas dus die vraag op die y-as en die prys op
die x-as.
LW: In Ekonomie-handboeke word bevestig dat Q 'n funksie is van P, maar
wanneer die grafieke getrek word is P op die vertikale as en Q op die
horisontale as soos hieronder aangedui.
P

100

Q
300

Voorbeeld met grafieke en vergelykings

Die weeklikse aanbodfunksie by 'n koffiewinkel word gegee deur q( p )  2 p  10

met p, q  0 . Skets die grafiek van die verwantskap met p op die vertikale as.

Oplossing p

q
−5 10

49
Voorbeeld met saamgestelde funksies
'n Vervaardiger bepaal dat die totale aantal eenhede per dag q 'n funksie is van
aantal werknemers n dat die totale inkomste r 'n funksie is van die produksievlak
q . Bepaal die inkomste as 'n funksie van die aantal werknemers indien q(n )  10n
en r (q )  300q  q 2 .

Oplossing
r (n )  (r  q )(n )  r (q(n ))  300(10n )  (10n ) 2  3000n  100n .

Voorbeeld met stuksgewyse funksie

Gestel 'n persoon wat onder R50 000 p.j. verdien is vrygestel van inkomste-
belasting. Vanaf R50 000 tot R80 000 word belasting gehef as 'n persentasie van
8% van die inkomste per jaar en bo R80 000 is daar 'n vaste bedrag van R 6 400,
plus 15% van die inkomste bo R80 000 verdien, betaalbaar. Bepaal die belasting
betaalbaar as die inkomste R150 000 is.
Oplossing
Skryf die inkomstebelasting T as 'n funksie van die inkomste x:
 0 x  R 50 000


T (x)   0,08 x R 50 000  x  R 80 000

 R 6 400  0,15( x  80 000 )
 x  R 80 000

 T (150 000 )  6400  0,15(150 000  80 000 )  R16 900

Voorbeeld met stuksgewyse funksie

Gestel 'n natuurlike persoon van 50 jaar het 'n belasbare inkomste van R570 000
per jaar wat rente op beleggings van R12 000 insluit. Die persoon betaal ook
maandeliks 'n bedrag van R1000 oor in 'n annuïteit. Bereken die belasting
verskuldig deur die persoon as die volgende belastingvoorwaardes geldig was vir
die belastingjaar vir persone jonger as 60 jaar:

 0% as / if x  R 75 000

 18% van/of x as/ if R 75000  x  R188000
 R 33840  (26% van bedrag bo / of amount above R188000 )

T ( x )   R 61296  (31% van bedrag bo / of amount above R 293600 )
 R 96264  (36% van bedrag bo / of amount above R 406400 )

 R147996  (39% van bedrag bo / of amount above R 550100 )

R 206964  ( 41% van bedrag bo / of amount above R 701300 )
Rentevrystelling op beleggings: Die eerste R23 800 rente is vrygestel van
belasting.
Korting op belasting: ʼn Enkelbedrag van 13 500 word afgetrek van berekende
belasting.

50
Paaiemente wat aan annuïteite gemaak is tot R350 000 per jaar aftrekbaar van die
belasbare inkomste.

Oplossing

Belasbare inkomste
x = R570 000 – 12 000 -12(1000) = R546 000
Die bedrag van R546 000 val in die interval bo R406 400:
 T (x ) = [96 264 + 0,36(546 000 – 406 400)] – 13 500 = R133 020

Voorbeeld met stuksgewyse funksie

Gestel 'n persoon van 30 jaar verdien 'n salaris van R390 000 en verdien rente van
R31 800 op beleggings gedurende 'n belastingsjaar. Aanvaar die volgende
belastingvoorwaardes het gegeld gedurende die jaar vir persone jonger as 65 jaar:

Belasbare inkomste Belastingskale

0 – 189 880
189 881 - 296 540
296 541 - 410 460
410 461 - 555 600
555 601 - 708 310
708 311 -1 500 000
1 500 001 - ...
Belastingkortings
Primêre korting op belasting
18% van belasbare inkomste
34 178 + 26% van bedrag bo 189 880
61 910 + 31% van bedrag bo 296 540
97 225 + 36% van bedrag bo 410 460
149 475 + 39% van bedrag bo 555 600
209 032 + 41% van bedrag bo 708 310
533 625 + 45% van bedrag bo 1 500 000
R13 635

Belastingvrystelling op beleggings
Maksimum bedrag aftrekbaar vanaf belasbare inkomste R23 800

(a) Bepaal die belasbare inkomste van die persoon vir die gegewe belastingjaar
tot die naaste rand.
(b) Bepaal die belasting betaalbaar tot die naaste rand.
(c) Gestel die werkgewer het R7 600 per maand van die persoon se salaris
afgetrek en oorbetaal aan SARS. Wat is die bedrag wat die persoon aan die
einde van die belastingjaar aan SARS moet inbetaal of van SARS terug moet
kry?
Oplossing
(a) x = 390 800 + (31 800  23 800) = R398 000
(b) T(x) = 61 910 + 0,31(398 000  R296 540)  13 635 = R79 727
(c) Bedrag aan SARS betaal = (7 600)(12)  79 727 = R11 473 (2)

51
Oefeninge Week 5
1. Gestel die aantal eenhede wat per dag vervaardig word, q, is 'n funksie van
die aantal werknemers, m, en die totale inkomste, r, is 'n funksie van die
aantal eenhede q.

( 40m  m 2 )
q( m )  en r (q )  40q
4
(a) Bepaal (r  q )( m ) .
(b) Bepaal die produksievlak as daar 30 werknemers is.

2. Gestel die volgende belastingvoorwaardes het gegeld vir 'n belastingjaar vir
persone jonger as 65 jaar:

 0% as x  R 67111

 18% van x as R67111  x  R165000
 R 29808  (25% of x  R165000 )

T (x)   R 53096  (30% of x  R 258750 )
 R 82904  (35% of x  R 358110 )

 R132894  (38% of x  R 500940 )

 R185205  ( 40% of x  R 638600 )

Rentevrystelling op beleggings: Die eerste R23 800 wat aan rente verdien word is
vrygestel van belasting.
Korting op belasting: ʼn Enkelbedrag van R12 080 word afgetrek van berekende
belasting.
(a) Hoeveel belasting betaal ʼn persoon wat R50 000 p.j. verdien en geen
beleggings het nie?
(b) Hoeveel belasting betaal ʼn persoon wat R110 000 p.j. verdien en geen
beleggings het nie?
(c) Hoeveel belasting betaal ʼn persoon wat R410 000 verdien, wat R51 000 se
rente op beleggings insluit?
(d) Hoeveel belasting betaal ʼn persoon wat 'n salaris van R410 000 verdien en
rente op beleggings verdien van R51 000?

52
Week 6: Lineêre funksies
Inleiding
In die ekonomiese en finansiële rigtings word dikwels gebruik gemaak van lineêre
funksies om situasies te modelleer, byvoorbeeld die verband tussen vraag en
aanbod en die verband tussen koste en hoeveelheid.

Verskillende vergelykings en grafieke van 'n lineêre funksie

'n Funksie van die vorm f x   mx  c, waar m en c reële getalle is, word 'n
lineêre funksie genoem. Die grafiek van 'n lineêre funksie is 'n reguit lyn. Om die
x afsnit te bepaal stel ons y  0 en om die y afsnit te bepaal stel ons x  0 in
die vergelyking van die reguit lyn.

y  x word die identiteitsfunksie genoem, want f x  is altyd gelyk aan x . Die

grafiek van hierdie funksie is 'n reguit lyn deur die oorsprong met 'n helling van 1.
Hierdie lyn maak 'n hoek van 45o met die xas. Ons gebruik hierdie funksie om die
inverse van 'n funksie te bepaal.
y  2 is 'n konstante funksie en die grafiek is 'n horisontale lyn wat die yas by 2
sny.
x  2 is nie funksie nie, maar stel wel 'n vertikale lyn voor wat die xas by 2 sny.

Die helling–afsnit vorm word gegee deur die vergelyking y  mx  c . Die helling
is gelyk aan die waarde van m en die y afsnit is gelyk aan die waarde van c .

Die punthelling vorm word gegee deur die vergelyking y  y 1  m( x  x1 ) . Die

helling is gelyk aan die waarde van m en die punt ( x1, y 1 ) is 'n punt op die lyn.

x y
Die dubbel-afsnit vorm word gegee deur die vergelyking   1 met a die
a b
afsnit op die x -as en b die afsnit op die y -as.

Voorbeeld

Skets die grafiek van f ( x )  6  3 x .

Oplossing metode 1
y  6  3x

As x  0 dan is f (0 )  6 .

As y  0 dan is 0  6  3 x en x  2 .

Skets die punte (0, 6) en ( 2, 0) .

Verbind die punte om 'n reguit lyn te vorm.

53
 y

(0, 6)

x
(2, 0)

Oplossing metode 2

y  6  3x

 y  3x  6

y x
6:  1
6 2
 Die lyn sny die y - as by 6 en die x - as by 2.

Oplossing metode 3

y  6  3x

Die helling van die grafiek is 3 en die y - afsnit is 6.

Bepaling van die vergelyking van 'n reguit lyn

Die vergelyking van 'n reguit lyn kan bepaal word met die punthelling vorm van
die lyn: y  y 1  m( x  x1 ) . Dit volg dat ten minste een punt ( x1, y 1 ) op die lyn en
die helling van die lyn bekend moet wees. Indien die helling nie gegee word nie,
kan dit vanaf die volgende inligting bepaal word:

 as die koördinate van twee punte ( x1, y1) en ( x2, y 2 ) op die lyn gegee word,
y  y1 y1  y 2
dan is m  2 of m  met x1  x 2 .
x2  x1 x1  x2
 Indien twee lyne L1 en L2 met hellings m1 en m2 onderskeidelik gegee word,
dan is
L1 // L2  m1  m 2

1
L1  L2  m1m 2  1 of m1 
m2

54
Voorbeeld

Beskou die twee punte A(0, 6) en B(2, 0). Bepaal die vergelyking van die lyn:
(a) AB,
(b) wat parallel is aan die lyn AB en wat deur die punt (0, 1) gaan,
(c) wat loodreg is op die lyn AB by die punt (0, 1).

Oplossing
y
y  yB 60
(a) mAB  A = = 3
xA xB 02

 y  3 x  c A(0, 6)
Vervang (0, 6):
 y  3 x  6

(b) m //  3 (0, 1)
 y  3 x  c x
B(2, 0)
Vervang (0, 1):
 y  3 x  1
1
(c) m 
3
1
 y x c
3
Vervang (0, 1):
1
 y  x 1
3

Toepassing van lineêre funksies

Begrotingsvergelyking

As daar 'n beperking op die begroting is, d.w.s. die bedrag wat spandeer kan word
is 'n konstante, dan is die som van die prys per eenheid maal die aantal items ook
konstant. Byvoorbeeld as die prys per eenheid toeneem, sal die aantal items wat
gekoop kan word afneem.

Voorbeeld

(a) Gestel 'n verbruiker het 'n inkomste van R160 om te spandeer op twee
produkte X en Y met pryse van R20 en R5 onderskeidelik. Bepaal die
verbruiker se begrotingsvergelyking.
(b) Skets die begrotingsvergelyking.

55
(c) Verduidelik wat gebeur met die grafiek as die prys van produk Y toeneem
na R10 per eenheid.

Oplossing

(a) M  Px X  Py Y

 160  20 X  5Y

(b)

32

16

X
8

Px M
(c) Vanaf die begrotingsvergelyking volg dat Y   X
Py Py

Px 20
As Py toeneem na R10 sal die helling verander na    2
Py 10

M 160
en die Y-afsnit sal verander na   16 .
Py 10

Die stippellyn verteenwoordig die nuwe verwantskap. As die prys van Y toeneem
en die begroting bly dieselfde sal minder van Y gekoop kan word.

Koste, inkomste, wins en gelykbreekpunte

Vaste koste of oorhoofse koste: Dit is al die kostes wat onafhanklik is van die
produksievlak byvoorbeeld die huur en versekering van die gebou. Hierdie kostes
moet betaal word al word daar geen produk geproduseer nie.
Lopende of veranderlike kostes: Is die som van alle kostes wat afhanklik is van die
produksievlak byvoorbeeld die lone van die werkers en die materiaalkostes..
Totale koste = veranderlike koste + vaste koste
Inkomste: Dit is die som van alle inkomste.
Totale inkomste = (prys per eenheid)(aantal eenhede verkoop)
Wins: Dit is die verskil tussen die totale inkomste en die totale kostes. 'n Positiewe
waarde dui op 'n wins en 'n negatiewe waarde dui aan dat daar 'n verlies was.
Wins = totale inkomste – totale koste

56
By die gelykbreekpunte:
Totale koste = Totale inkomste
Wins is nul.

Voorbeeld

'n Firma se vaste koste is R45000, die lopende koste is R500 per eenheid en die
verkoopprys is R1000 per eenheid.
(a) Stel 'n koste-, inkomste- en winsfunksie saam en skets die funksies.
(b) Hoeveel eenhede moet verkoop word om gelyk te breek?
(c) Bepaal by watter uitset sal die wins R50000 wees.

Oplossing

(a) Kostefunksie: C  45 000  500q

Inkomstefunksie: R  1000q

Winsfunksie: P  1000q  ( 450000  500q )  500q  45000

rand

R
C

P
45000

q
90

45000

(b) By die gelykbreekpunt is die inkomste gelyk aan die totale koste:
 1 000q  45 000  500q

 500q  45 000

 q  90

(c) Wins = inkomste – totale koste

P  1 000q  ( 45 000  500q )  500q  45000
50000  500q  45000

 q  190

57
Vraag en aanbod

Die hoeveelheid wat deur die verbruikers aangevra word en die hoeveelheid wat
deur die verskaffers gelewer word is 'n fundamentele verband in die ekonomie.
Hierdie verwantskap kan gekwantifiseer en geïllustreer word deur die hoeveelheid
aangevra en die hoeveelheid gelewer versus die prys per eenheid. Die snypunt
tussen hierdie twee grafieke staan bekend as die markewewig.

Voorbeeld

'n Marknavorser bevind dat die vraagfunksie vir 'n produk gegee word deur
Qd  120  10Pd en die aanbodfunksie deur Qs  8Ps .

(a) Maak sketsgrafieke van die vraag- en aanbodfunksies op ʼn assestelsel vir

die gebied Q  0, P  0 .
(b) Bepaal die prys en hoeveelheid by die markewewig.
(c) Gestel die vraag neem toe met 25%. Skets die nuwe vraagfunksie op die
assestelsel. Bepaal die prys by die nuwe markewewig.
(d) Gestel die vraagfunksie bly dieselfde , maar die verskaffer moet 'n belasting
van R5,00 per eenheid betaal. Bepaal die prys by die nuwe markewewig.

Oplossing
(a) Ekonome verkies om die asse om te ruil wanneer die vraag- en
aanbodfunksies geskets word, dus moet ons die inverses van hierdie
funksies skets.

Skets van vraagfunksie: Qd  120  10Pd

Metode 1:
Verander die onderwerp van die formule na P:
1
Pd   Qd  12 .
10 P
Verander na dubbelafsnitvorm:
 10 : 10Pd  Qd  120 12 Q

Pd Qd
 120 :  1 Q
12 120 120

 P-afsnit is 12 en Q-afsnit is 120.

Metode 2:

Laat Qd  0 dan is P -afsnit 12.

Laat Pd  0 dan is Q -afsnit 120.

Skets die twee afsnitte en verbind die die twee punte.

58
Skets van aanbodfunksie: Qs  8Ps

Metode 1:
Verander die onderwerp van formule na P: P

1
Ps  Qs . 15
8
1
Skets 'n lyn deur oorsprong met helling .
8 Q
120
Metode 2:

Stel Qs  0 dan is afsnit op P -as 0.

Stel Ps  0 dan is afsnit op Q -as 0.

 Punt (0, 0) is op lyn.

Bepaal nog 'n punt op die lyn:

bv. vervang Qs met 120, dan Ps  15 .

 Punt (120, 15) is op lyn.

(b) By die markewewig: Qd  Qs :

P
120  10P  8P
QS
1
 P  R 6,67 and Q  53 15
3 12
6,67
 A( 53,3; 6,67 ) ) QD
Q
53,3 120
(c) Oorspronklike vraagfunksie
Qd  120  10Pd

Nuwe vraagfunksie: P

Q' d  1,25(Qd )  1,25(120  10P )  150  12,5P

12
Skets Q' d  150  12,5P
Q
Stel Qd  0 dan P -afsnit is 12. Q
120 150
Stel Pd  0 dan Q -afsnit is 150.

Skets hierdie afsnitte en verbind.

By die markewewig: Qd  Qs :

150  12,5P  8P

 P  R 7,32

Prys per eenheid het ook toegeneem by markewewig.

59
(d) Oorspronklike aanbodfunksie:
Qs  8Ps

Nuwe aanbodfunksie na belasting:

Q' s  8(Ps  5)  8Ps  40

Skets die ou vraagfunksie en die nuwe aanbodfunksie.

P
12 Q'S QS
9,27
5
6,67
QD

Q
-40 120

By die markewewig: Q d  Q ' s :

150  12,5P  8P  40

 P  R 9,27

Aan die begin wil die verskaffer die R5,00 belasting oordra na die verbruiker (let op die
toename van R5,00 op die P-as). Sodra die mark stabiliseer is die nuwe ekwilibriumprys
R9,27 versus die ou prys van R6,67, wat aandui dat R2,60 na die verbruiker oorgedra is
en dat die verskaffer die verskil van R2,40 gedra het.

Oefeninge Week 6
1. Beskou die vraag- en aanbodskedules:

Prys Eenhede Eenhede

(R/eenheid) aangevra verskaf
10 10 3
12 9 4
14 8 5
16 7 6
18 6 7
20 5 8

(a) Bepaal die vraag- en aanbodfunksies in die vorm Q  aP  b .

(b) Bepaal die koördinate van die markewewig.
(c) Gestel daar is 'n 25% afname in die hoeveelheid aangevra. Bepaal die nuwe
vraagfunksie.

60
2. 'n Marknavorser bevind dat die vraagfunksie vir 'n produk gegee word deur
Qd  2160  180P en die aanbodfunksie deur Qs  2400  300P .

(a) Bepaal die prys by die markewewig.

(b) Illustreer die vraag- en aanbodfunksies op 'n assestelsel.
(c) Bepaal die effek van 'n eenheidsbelasting van R1,50 op die aanbodfunksie.
Illustreer die nuwe aanbodfunksie op die assestelsel as 'n stippellyn.
(d) Bepaal die prys by die nuwe markewewig en verduidelik die verandering in
die prys as gevolg van die eenheidsbelasting.

3. Gestel die vraag vir 'n sekere produk word gegee deur QD  350  5P , met
P die prys per eenheid van die produk.
(a) Skets die vraagfunksie op 'n geskikte assestelsel en dui die afsnitte met die
asse aan.

(b) Gestel die aanbodfunksie word gegee deur Q S  7P  140 , met P die prys
per eenheid van die produk. Skets die grafiek van die aanbodfunksie op 'n
assestelsel en dui die afsnit met die P-as aan.
(c) Bepaal die koördinate van die markewewig en dui dit op die grafiek aan.
(d) 'n Ekonoom wil die prys van 'n alternatiewe produk insluit en verander die
vraagfunksie na QaD  350  5P  0,6K , met K die prys van die alternatiewe
produk. Bepaal en skets die nuwe vraagfunksie as die prys van die
alternatiewe produk vasgestel is as K  R150 .

4. Die vraagfunksie vir 'n produk word gegee deur Qd  15  0,2P .

(a) Skets die vraagfunksie op 'n geskikte assestelsel en dui die afsnitte met die
asse aan.

(b) Gebruik die vraagfunksie om die inkomste R as 'n funksie van Q te bepaal.
Skets die inkomstefunksie op die assestelsel in (a) en dui die waardes van
die afsnitte aan.
(c) Bepaal die koördinate van die snypunte van die twee grafieke.
(d) Wat is die prys per eenheid volgens die grafiek?
5. Gestel die aanbod per week van 'n produk is 1000 eenhede as die prys R100
per eenheid is en 1500 eenhede as die prys per eenheid R200 per eenheid
is. Neem aan daar is 'n lineêre verband tussen Q en P. Bepaal die
aanbodfunksie in die vorm Q  aP  b .

61
Week 7: Kwadratiese funksies
Inleiding
In die vorige gedeelte het ons die totale inkomste gedefinieer as die prys per
eenheid vermenigvuldig met die aantal eenhede, d.w.s. TR  pq .

Vervang nou q met die vraagfunksie q  ap  b , dan word die totale inkomste
gegee deur TR  p(ap  b )  ap 2  bp . Hierdie funksie is nie-lineêr en word ʼn
kwadratiese funksie genoem omdat die hoogste mag van die onafhanklike
veranderlike p twee is.

Ons kan ook p vervang met die vraagvergelyking p  cq  d , dan word die totale
inkomste gegee deur TR  q(cq  d )  cq 2  dq . Hierdie funksie is ook ʼn
kwadratiese funksie met onafhanklike veranderlike q .

Eienskappe van kwadratiese funksies

'n Funksie van die vorm f x   ax 2  bx  c waar a , b en c reële getalle is, word 'n
kwadratiese funksie genoem. Die grafiek van 'n kwadratiese funksie word 'n parabool
genoem.

Voorbeeld

Skets die grafiek van f ( x )  x 2  6 .

Oplossing
y
Definisieversameling: Df  { x / x  R } .

Waardeversameling W f  { y / y  6} .

Simmetrie:
2
f (  x )  (  x )2  6  x  6  f (x) 6

Grafiek is simmetries m.b.t. y-as. x

y  afsnit : Stel x  0 dan y  6

x  afsnit : Stel y  0 dan x    6

Daar is geen reële wortels en die grafiek sny nie die x  as .

62
Hoe om die grafiek van 'n verskuifde parabool te skets

y  afsnit : Stel x  0 in die vergelyking vir parabool en los op vir y .

x  afsnit : Stel y  0 in die vergelyking en los op vir x.

Bepaal die koördinate van die draaipunt van die grafiek op een van die volgende
maniere:

1. Herskryf die vergelyking in die vorm y  ax  h 2  k .

As a  0 , dan het f (x ) 'n minimum draaipunt, want ax  h 2 kan net positief
of nul wees. Die koördinate van die draaipunt is (h, k)

As a  0 , dan het f (x ) 'n maksimum draaipunt, want ax  h 2 kan slegs nul
of negatief wees. Die koördinate van die draaipunt is (h, k).
2. Deur voltooiing van die vierkant vir die standard vergelyking
f x   ax  bx  c volg dat die koördinate van die draaipunte gegee word
2

 b 4ac  b 2  2
deur   ,  . Let op dat f (  b )  4ac  b .
 2a 4a  2a 4a
 
3. Die x-koördinaat van die draaipunt is die gemiddelde van die twee x-afsnitte.
Die y-koördinate word bepaal deur y  f (x ) .

4. Stel f ' ( x )  0 en los op vir x , en stel die waarde in y  f (x ) .

Voorbeeld

Skets die grafiek van f ( x )  2 x 2  6 x  4 .

Oplossing

y  afsnit : y  f (0)  4

x  afsnit :  2 x 2  6 x  4  0

 (6)  36  4( 2)( 4)

x
4
x  1 or 2

0,5 1 2
x
1,5
−4

63
Draaipunt:

1. Vierkantsvoltooiing:
3 9 3 1
y  2( x 2  3 x )  4 =  2( x 2  3 x  ( )2 )  4  =  2( x 2  )2 
2 2 2 2
3 1
 ( , )
2 2
2. Algemene formule:
b 6 3
x  
2a (2)( 2) 2

4ac  b 2 4( 2)( 4)  (6) 2 1

y = 
4a 4( 2) 2

3. Simmetrie:
Volgens simmetrie is die x-koördinaat van die draaipunt halfpad tussen die
twee x-afsnitte:
x1  x 2 2  1 3
 xd   
2 2 2
3 3 3 1
y d  f ( x d )  f ( )  2( ) 2  6( )  4 
2 2 2 2
4. Afgeleide:
By die draaipunt is die helling van die raaklyn nul:
f ' ( x )  4 x  6  0

3
 x
2
3 3 3 1
y  f ( )  2( )2  6( )  4 
2 2 2 2

Toepassing van kwadratiese funksies

Koste, inkomste, wins en gelykbreekpunte

Voorbeeld

'n Firma het 'n kosteskedule gegee deur TC  15  4q  2q 2 . Neem aan dat die
hoeveelheid verkoop groter is as 2 eenhede (q  2) en bepaal die uitsetvlak vir
TC = R4500.

64
Oplossing

Stel 15  4q  2q 2  4500

 2q 2  4q  4485  0

 ( 4)  ( 4) 2  4(2)( 4485 )

 q  48,4 of  46,4
2(2)

Produksievlak is ongeveer 48 eenhede.

Voorbeeld

Gegee die volgende markmodel, skets die grafieke en identifiseer die

markewewig: Qd  Qs ; Qd  16  3P; Qs  4  2P 2

Oplossing

By markewewig: P
16  3P  4  2P 2 5,33

2P 2  3P  20  0 2,5
1,4
 3  9  4(2)( 20)
P 16 Q
4 −4 8,5
−1,4
 2,5 or 4

Q  16  3(2,5)  8,5

 4  2P 2  0
 P  1,4

Voorbeeld

Beskou die vraagfunksie q  8000  40 p en die kostefunksie C  100000  20q .

(a) Druk die koste C uit as 'n lineêre funksie van die prys p .

(b) Druk die inkomste R uit as 'n kwadratiese funksie van p.

(c) Bepaal die gelykbreekpunte.

(d) Bepaal die prys per eenheid wat geen inkomste sal lewer nie.
(e) Bepaal die prys per eenheid wat 'n maksimum inkomste sal lewer.
(f) Skets R en C op dieselfde assestelsel en identifiseer die winsgebied.
(g) Bepaal die winsfunksie.

65
(h) Bepaal die prys per eenheid wat 'n maksimum wins sal lewer.
(i) Skets die winsfunksie op die assestelsel.
(j) Bepaal die produksievlak wat 'n maksimum wins sal lewer.

Oplossing

(a) Vervang q  8000  40 p in C  100000  20q :

C( p )  100000  20[8000  40 p]

 100000  160000  800 p

 260000  800 p.

(b) Vervang q  8000  40 p in R( p )  qp :

R  (8000  40 p )p

R  8000 p  40 p 2

(c) Gelykbreekpunte waar R  C :

8000 p  40 p 2 = 260000  800 p

40 p 2  8800 p  260000  0

 ( 8800 )  ( 8800 ) 2  4( 40)(260000 )

p
2( 40)

8800  5986,65
p
80
= 35,17 of 184,83
Prys by gelykbreekpunte is R35,17 of R184,83.

(d) R  8000 p  40 p 2  0

p(8000  40 p )  0

p0 or p  200

Inkomste is nul wanneer prys per eenheid nul of R200 is.

(e) Met simmetrie:

0  200
pmax   100
2

Maksimum inkomste wanneer prys per eenheid R100 is.

66
(f) Koste: C  260000  800 p

260000  800 p = 0
R

 p  325 400 000

R = 260 000

Inkomste: R  8000 p  40 p 2 260 000

8000 p  40 p 2 = 0

 p  0 of p  200
p
 8000  8000 100 200 325
pmax    100
2( 40)  80
Rmax  R(100 )  8000(100 )  40(10000 )  400000

(g) Winsfunksie:
P  R C

 (8000 p  40 p 2 )  (260000  800 p )

 40 p 2  8800 p  260000

(h) Uit simmetrie pmax is halfpad tussen gelykbreekpunte:

35,17  184,83
pmax   110
2
Maksimum wins as prys per eenheid is R110.

(i) Pmax  40(110 ) 2  8800(110 )  260000  224000

R
400 000

260 000
P
224 000

C
p
35 110 184

−260 000

67
(j) Stel p  R110 in q  8000  40 p

q  8000  40 p  8000  40(110 )  3600

Vir 3600 eenhede 'n maksimum wins.

Oefeninge Week 7
1. Gestel 'n vraagfunksie word gegee deur q  8000  40 p en 'n kostefunksie
deur C  100000  20q .

(a) Druk die koste C uit as 'n lineêre funksie van die hoeveelheid q .
(b) Druk die inkomste R uit as 'n kwadratiese funksie van q
(c) Bepaal die gelykbreekpunte.
(d) Bepaal die produksievlak wat geen inkomste sal lewer nie.
(e) Bepaal die produksievlak wat 'n maksimum inkomste sal lewer.
(f) Skets R en C op dieselfde assestelsel en identifiseer die winsgebied.
(g) Bepaal die winsfunksie.
(h) Bepaal die produksievlak wat 'n maksimum wins sal lewer.
(i) Skets die winsfunksie op die assestelsel.
(j) Bepaal die prys per eenheid wat 'n maksimum wins sal lewer.

2. 'n Firma se produk se vraagvergelyking word gegee deur p  72  3q , met

p die prys per eenheid (in rand) as q eenhede per week deur die verbruikers
aangevra word.
(a) Skryf 'n vergelyking neer vir die totale inkomste R van die firma as 'n funksie
van q .
(b) Dit kos die firma R20 per eenheid om 'n item te vervaardig en die vaste koste
is R100 per week. Skryf 'n vergelyking neer vir die totale koste C as 'n funksie
van q.
(c) Bepaal die uitsetvlakke waarteen die firma sal gelykbreek.
(d) By watter uitsetvlak sal die firma 'n maksimum wins maak?
(e) By watter uitsetvlak sal die inkomste nul wees?

68
Week 8: Eksponensiële & logaritmiese funksies
Inleiding
Gestel 'n bewaarder maak 'n opname van die bevolking van 'n spesie voëls in die
wildtuin en stel die volgende tabel saam:

Jaar Bevolking

1 10
2 20
3 40
4 80

Watter funksie sal die bevolkingsaanwas van die voëls die beste voorstel? Die
bevolking neem nie toe met ʼn konstante hoeveelheid nie, maar verdubbel elke jaar.
Dit is ʼn voorbeeld van eksponensiële groei waar die afhanklike veranderlike
toeneem met 'n konstante faktor.

Definisie van 'n eksponensiële funksie

Magsfunksies soos f x   ax n is voorbeelde van spesiale polinome waar b en
c nul is. In hierdie geval is die basis die veranderlike en die eksponent 'n
konstante. Die vraag ontstaan nou: wat sal die vorm wees van 'n magsfunksie waar
die basis 'n konstante is en die eksponent die veranderlike, d.w.s. hoe lyk die
funksie f ( x )  ba x ?
Ons definieer nou die eksponensiële funksie met basis a as die funksie
f ( x )  ba x , waar a  0 en a  1 , met eksponent x enige reële getal. Die
definisieversameling van die eksponensiële funksie is die reële getalle en die
waardeversameling is 0;    .

Grafiek van 'n eksponensiële funksie

Die grafiek van die eksponensiële funksie is dalend of stygend, afhangende van
die waarde van a . Die x -as ( y  0 ) is 'n asimptoot van die grafiek.

 Eksponensiële groei: as a  1 is die grafiek van y  a x stygend.

 Eksponensiële verval: As 0  a  1 is die grafiek van y  a x dalend.
Hierdie funksies kan gebruik word om groei of verval voor te stel, byvoorbeeld
populasiegroei of afname van 'n bevolking. Eksponensiële funksies is ook betrokke
in saamgestelde rente, waar die rente wat verdien word op 'n belegging, herbelê
word, sodat rente op rente verdien word.

69
 y y

(0; 1) (0; 1)

y=0 x y=0 x

a 1 Eksponensiële groei 0  a  1 : Eksponensiële afnamel

Definisie van die natuurlike eksponensiële funksie

Enige positiewe getal kan as 'n basis van die eksponensiële funksie gebruik word.
'n Getal wat dikwels as 'n basis in modellering gebruik word is die getal e . Beskou
1
die uitdrukking (1  )n . Ons ondersoek nou wat gebeur as n   , d.w.s. as n
n
baie groot word.

n
 n  1
n  
 n 
1 2
10 2,5937…
100 2,7048…
1000 2,7169…
10000 2,7181…
1000000 2,7182…

Dit volg dat hierdie uitdrukking streef na die getal 2,71828… soos n   .

1 n
Die getal e word nou gedefinieer as: e = lim (1  ) .
n  n

Die funksie f x   e x staan bekend as die natuurlike eksponensiële funksie en

sy vorm is soortgelyk aan die gewone eksponensiële funksie met a  1; dit is dus
'n stygende funksie. Die natuurlike eksponensiële funksie word byvoorbeeld
gebruik om kontinue rente mee te bereken.

70
Toepassing van die eksponensiële funksie
Voorbeeld

Die volgende twee punte lê op 'n eksponensiële kurwe wat bevolkinggroei as 'n
funksie van jare modelleer: (0, 1200) en (3, 9600). Bepaal 'n vergelyking van die
vorm P (t )  b a t

Oplossing
Vervang (0, 1200) in P (t )  b a t :

1200  b a 0 P
 b  1200

Vervang (3, 9600) in P  1200 a t : (3; 9600)

9600  12000 a 3
(0; 1200)
t
9600
 a 3 2
1200

Vergelyking is P  1200( 2t )

Voorbeeld

'n Besigheid se inkomste word gegee deur R  25000e 0,15t , waar R die bruto
inkomste in rand is en t die aantal jare wat die besigheid bestaan. Wat sal die
besigheid se bruto inkomste wees nadat dit 5 jaar in bedryf is?

Oplossing
R(5)  25000e (0,15 )( 5 )  52925
Bruto inkomste na 5 jaar is R52 935.

Voorbeeld

Die bevolking van 'n stad van 200 000 neem toe teen 'n koers van 2% p.j.
(a) Write an equation for the population P as a function of t in years.
(b) Determine the population of the city after 10 years.

Oplossing
2 t
(a) P  200000(1  ) or P  200000(1,02) t
100

(b) P  200000(1,02)10 = 243799

71
Inleiding tot logaritmiese funksie
Beskou weer die vergelyking vir die bevolking P in die vorige voorbeeld:

P  200000(1,02) t .

Gestel ons wil bepaal na hoeveel jaar sal die bevolking 2 miljoen wees:

2000000  200000(1,0 2 t )

 1,02 t  10
Die vraag is nou: hoe kan ons die waarde van die eksponent t bepaal? Hiervoor
het ons die inverse van die eksponensiële funksie nodig.

Definisie van die logaritmiese funksie

Die eksponensiële funksie is 'n een-een-duidige funksie en dus is sy inverse ook

'n funksie. Die inverse van die eksponensiële funksie staan bekend as die
logaritmiese funksie.
Ons definieer nou die logaritmiese funksie met basis a as die inverse funksie
van die eksponensiële funksie met basis a . In simbole, as f ( x )  a x , waar a  0
en a  1 , dan is die inverse funksie f 1( x ) die logaritmiese funksie met basis a .

f: Gestel die funksie word gegee deur y  a x .

f 1 : Om die inverse te kry word x en y omgeruil: x  a y .

Laasgenoemde funksie moet nou herskryf word in die standaardvorm y  f (x ) .

Hiervoor word 'n nuwe notasie ingevoer naamlik “log x” wat beteken "die
eksponent van die veranderlike x”. Om die basis te spesifiseer word dit geskryf
as log a x , met a die basis van die logaritme.

Logaritmes tot die basis 10 staan bekend as gewone logaritmes en logaritmes tot
die basis e word natuurlike logaritmes genoem. Laasgenoemde word geskryf as
log e x  ln x .

Notasie
log 10 a  log a

log e a  ln a

Eienskappe van logaritmiese funksies

log a 1  0

log a a  1

72
 1
loga ( )  1
a

Voorbeelde

(a) log 12 1  0

(b) log 12 12  1

1
(c) log 12  1
12

Bewerkings met logaritmes

log a mn  log a m  log a n

m
loga  loga m  loga n and n  0
n
log a b n  n log a b

logn b log b ln b
loga b  = =
logn a log a ln a

Voorbeelde

(a) log 2 16  log 2 (2 4 )  4 log 2 24

(b) log 2 16  log 2 (4  4)  log 2 4  log 2 4  2  2  4

log16
(c) log 2 16  4
log 2

(d) log (100  100 )  log( 100 )  log( 100 )  2  2  4

(e) log (100  100 )  log( 10 ) 4  4

(f) log 2 (8  4)  log 2 ( 4)  2

8
(g) log 2 ( )  log 2 (8)  log 2 ( 4)  3  2  1
4

8
(h) log 2 ( )  log 2 (2)  1
4

1
1 1
(i) log2 (3 2 )  log 2 (2 3 )  log2 2 
3 3

73
 1
(j) log 5 ( )  log5 1  log5 25  0  2 log 5 5  2
25

Grafiek van logaritmiese funksie

Die grafiek van die inverse van 'n funksie is die spieëlbeeld van die grafiek in die
lyn y  x . Die grafiek van die logaritmiese funksie is dus die spieëlbeeld van die
grafiek van f ( x )  a x in die lyn y  x . Die grafiek van die logaritmiese funksie
f ( x )  loga x sny die xas by 1, want f (1)  loga 1  0 . Die definisieversameling is
0;    en die waardeversameling is alle reële getalle.

y
y=x

(0; 1)

(1, 0) x

Voorbeeld

Skakel om vanaf eksponensiële na logaritmiese vorm:

(a) 10 3  1000  3  log 10 1000  log 1000

(b) x  2y  y  log 2 x

(c) e 0,33647  1,4  0,33647  log e 1,4  ln 1,4

Voorbeeld

Skakel om vanaf logaritmiese na eksponensiële vorm:

(a) log 5  0,6990  10 0,6990  5

1 1
(b) log4 2   42  2
2

(c) ln 10  2,30  e 2,03  10

Voorbeeld

Los op vir x in die vergelyking 2 x  12 .

74
Oplossing

2 x  12
Herskryf in logaritmiese vorm en los op met sakrekenaar:
x  log 2 12  3,585

Voorbeeld

Los op vir x in die vergelyking log 2 x  log 2 5  2 .

Oplossing

log 2 5 x  2 (Toepassing van log a mn  log a m  log a n )

5x  22 (Herskryf in eksponensiële vorm)

4
x (Los die lineêre vergelyking op)
5
4
Toets: log2  log2 5  2
5

Toepassings van logaritmiese funksies

Die logaritmiese funksie is baie belangrik in die oplossing van sekere ekonomiese
probleme, want dit stel ons in staat om ʼn onbekende eksponent op te los.

Voorbeeld

Beskou weer die vergelyking vir die bevolking P gegee deur P  200000(1,02) t .
Gestel ons wil bepaal na hoeveel jaar sal die bevolking 2 miljoen wees.

Oplossing

P  200000(1,02) t

 2000000  200000(1,0 2 t )

 1,02 t  10

Herskryf in logaritmiese vorm en los op:

log10
t  log1,02 10   116,3 years
log1,02

Alternatiewelik kan die logaritmiese funksie aan albei kante toegepas word:

log[ 1,02 t ]  log 10

75
 t log 1,02  log 10 (Gebruik die reël log a b n  n log a b )

log10
 t  116,3
log1,02

Voorbeeld

Die bevolkingsaanwas van die voëls in 'n reservaat word gegee deur die
vergelyking P  5  2 x . Bepaal wanneer die bevolking meer as 'n duisend voëls
sal wees.

Oplossing

In die vergelyking vir bevolkingsaanwas stel x die aantal jare voor. Die vraag is
vir watter x sal P  1000 ?

1000  5  2 x

 200  2 x

log 200  log 2 x (Pas logaritmiese funksie toe)

log 200  x log 2 (Gebruik die reël log b M p = p log b M )

log 200
x = 7,64 jaar
log 2

Bevolking sal toeneem tot meer as 1000 in die 8ste jaar.

Oefeninge Week 8
1. 'n Besigheid se inkomste word gegee deur y  25000e 0,15t , waar y die bruto
inkomste in rand is en t die aantal jare wat die besigheid bestaan. Wat sal
die besigheid se bruto inkomste wees nadat dit 5 jaar in bedryf is?
2. 'n Vervaardiger se aanbodfunksie word gegee deur p  log( 100  q ) , waar
q die aantal eenhede is wat teen 'n prys van p gelewer word. Teen watter
prys sal die vervaardiger 100 eenhede lewer?
3. In 2012 kos ʼn sekere studentemotor R100 000. Die geprojekteerde waarde
van die motor vir 2016 is R50 000.
(a) Gestel die afname in prys word deur ʼn lineêre funksie voorgestel. Bepaal ʼn
vergelyking van die vorm P  an  b om die afname voor te stel en bepaal
na hoeveel jaar sal die waarde van die motor R25 000 wees.

76
(b) Gestel die afname in prys word deur ʼn eksponensiële funksie voorgestel.
Bepaal ʼn vergelyking van die vorm P  ar n om die afname voor te stel en
bepaal na hoeveel jaar sal die waarde van die motor R25 000 wees.
(c) Watter een van die twee funksies gee die mees realistiese beskrywing van
die situasie? Verduidelik.

77
HOOFSTUK 3
TOEPASSING VAN RYE EN REEKSE

Week 9 Rekenkundige en meetkundige rye

Week 10 Som van meetkundige ry

Oorsig van hoofstuk

Enkelvoudige toename of afname behels dat 'n konstante bedrag bygetel of
afgetrek word, terwyl saamgestelde toename of afname impliseer dat die
bedrag wat bygetel of afgetrek word toeneem of afneem. Die eerste is ʼn
voorbeeld van die toepassing van 'n rekenkundige ry en die tweede van die
toepassing van 'n meetkundige ry. In hierdie hoofstuk ondersoek ons die
wiskundige beginsels en tegnieke wat gebruik word om afname en toename
in bedrae te bereken.

78
Week 9: Rekenkundige en meetkundige rye
Hersiening van rekenkundige rye
Beskou die volgende ry: 4, 7; 10; 13, 16
Die eerste term is 4, daar is 'n konstante verskil van 3 tussen elke twee opvolgende
terme en daar is 5 terme in die ry.
In die algemeen as die eerste term a is en die konstante verskil d is, dan kan ʼn
ry met n terme geskryf word as:
a , a  d , a  2d , ...

Die algemene term word gegee deur Tn  a  ( n  1)d .

Die som van n terme kan soos volg afgelei word:

Tel die eerste n terme bymekaar om die ry in (i) te vorm.
Ruil nou die volgorde om en verkry ry (ii).
Sn = a +( a  d )+( a  2d )+ … + [ a  (n  1)d ] (i)
Sn = [ a  (n  1)d ] + ... +( a  2d )+( a  d )+a (ii)

Tel rye bymekaar:

( ii )  (i ) : 2S n = n[2a  (n  1)d ]
n
 Sn  [2a  (n  1)d ]
2
n
or Sn  {a  [a  (n  1)d ]}
2
n
 (a  T n )
2

'n Rekenkundige ry is lineêr:

Tn  a  ( n  1)d

 a  nd  d
 nd  (a  d )

Hierdie vergelyking stel 'n reguit lyn voor met helling d en y-afsnit a  d .

Voorbeeld

Bepaal die 9de term van die ry 4; 7; 10; 13; 16; ... en die som van die eerste nege
terme.

79
Oplossing

T9  4  (9  1)(3)  28
9
S9  [2( 4)  (9  1)(3)]  144
2

Toepassing van rekenkundige ry

Voorbeeld

ʼn Ekonoom ondersoek die impak van ʼn gerekenariseerde belastingskema op die

tydige indiening van belastingvorms. Hy stel die volgende tabel saam van die
aantal persone wat betyds indien as ʼn funksie van die jare:

Jare Aantal wat betyds indien

1 120 000
2 160 000

3 200 000

4 240 000

Lei 'n geskikte formule af en bepaal hoeveel belastingbetalers in die sewende jaar
hulle belastingvorm betyds indien.

Oplossing

Rekenkundige ry met a  120 000, n  7 en d  40 000 :

Tn  a  (n  1)d  120 000  (7  1)( 40 000 )  360 000
In die 7de jaar sal nagenoeg 360 000 persone betyds indien.

Voorbeeld

'n Bedrag van R100 word belê teen enkelvoudige rente van 5% p.j. Wat sal die
bedrag wees wat na 6 jaar onttrek kan word?

Oplossing

Enkelvoudige rente lei tot rekenkundige ry: 105, 110, 115, ...
Bedrag na 6 jaar met a  105 en d  0,05(100 ) :

A  T6  105  (6  1)(5)  R130

Bedrag van R130 sal na 6 jaar onttrek kan word.

80
Formule vir enkelvoudige rente
Gestel P word belê vir n jaar teen i% enkelvoudige rente.

Na 1 year:

i i
F = P  rente vir een jaar = P  P  P (1  )
100 100

Na 2 jaar:

i i i
F = P  rente vir twee jaar = P  P P  P (1  2 )
100 100 100

Na 3 jaar:

i i i i
F = P  rente vir drie jaar = P  P P P  P (1  3 )
100 100 100 100

In die algemeen, as P belê word teen enkelvoudige rente van i% vir n jaar, is

i
F  P (1  n )
100

i
of F  P (1  nr ) met r 
100

Gebruik van rekenkundige ry

T0 T1 T2 Tn

P F

Die toekomstige waarde F kan in terme van 'n rekenkundige ry geskryf word met
i i
a  T1  P  P ( ) en d  P.
100 100

Die toekomstige waarde F in terme van P word dan gegee as:

F  Tn  a  (n  1)d

i i i
 F  P  P( )  (n  1)( )(P )  P  nP
100 100 100
i
 F  P (1  n )
100

81
Hersiening van meetkundige rye
Beskou die volgende ry: 2; 4; 8; 16; 32
Die eerste term van die ry is 2, die ry het ʼn konstante verhouding van 2 tussen elke
twee opvolgende terme en daar is 5 terme in die ry.
As die eerste term a is en die konstante verhouding r , dan kan die ry geskryf
word as:

a , ar 1 , ar 2 , ... , ar n 1 ...

Die algemene term word gegee deur Tn  ar n 1 .

Die som van n terme kan op die volgende wyse afgelei word:
Skryf die ry neer.
Vermenigvuldig die ry met r en trek die twee rye van mekaar af.

Sn = a + ar 1 + ar 2 + … + ar n 1 (i)

r : rSn = ar 1 + ar 2 + ar 3 + ar n 1 + ar n (ii)

(ii)  (i) : Sn (r  1) = a( r n  a )

a(r n  1)
 Sn = , met a die eerste term en r die konstante verhouding.
r 1

'n Meetkundige ry is eksponensieel:

Tn  ar n 1

 a(r n r 1 )

 (ar 1 )( r n )

Hierdie vergelyking stel 'n eksponensiële funksie voor met eksponent n en

y-afsnit ar 1 .

Voorbeeld

Bepaal die 9de term van die ry 2; 4; 8; 16, 32; ... en die som van die eerste nege
terme.

Oplossing

T9  (2)(2) 9 1  2 9  512

2[(2 9  1)
S9   1022
2 1

82
Toepassing van meetkundige ry

Voorbeeld

'n Ekonoom ondersoek die impak van ʼn gerekenariseerde belastingskema op die

tydige indiening van belastingvorms. Hy stel die volgende tabel saam van die
aantal persone wat betyds indien as ʼn funksie van die jare:

Jare Aantal wat betyds ingee

1 120 000

2 180 000

3 270 000

4 405 000

Lei ʼn geskikte formule af en bepaal hoeveel belastingbetalers dien in die sewende

jaar hulle belastingvorm betyds in.

Oplossing
Meetkundige ry met a  120 000, n  7 en r  1,5

Tn  ar n 1  120 000(1,5) 71  1 366 875

In die 7de jaar sal nagenoeg 1 366 875 persone betyds indien.

Voorbeeld

n Bedrag van R100 word belê teen saamgestelde rente van 5% p.j. Wat sal die
bedrag wees wat na 3 jaar onttrek kan word?

Oplossing

Saamgestelde rente lei tot meetkundige ry: 105; 110,25; 115,7625; ...
Bedrag na 6 jaar met a  105 en r  1,05 :

A  T6  105(1,05) 6 1  134,01

Die bedrag is R134,01.

83
Formules vir saamgestelde rente

Gestel bedrag P word belê vir n jaar teen i % jaarliks saamgestel.

Na 1 jaar:
i i
F = P  rente vir een jaar = P  P  P (1  )
100 100

Na 2 jaar:
i i i 2
F = P  rente vir twee jaar = P (1  )(1  )  P (1  )
100 100 100

Na 3 jaar:
i 2 i i 3
F = P  rente vir drie jaar = P (1  ) (1  )  P (1  )
100 100 100

In die algemeen, indien ʼn bedrag van P rand belê word teen i % jaarliks saamgesteld vir
n jaar, dan is die finale bedrag F :
i n
F  P (1  )
100

Gebruik van meetkundige ry:

T0 T1 T2 Tn

P F

Die toekomstige waarde F kan in terme van 'n meetkundige ry geskryf word met eerste
i i
term a  T1  P (1  ) en konstante verhouding r  (1  ).
100 100

Die toekomstige waarde F in terme van P word dan gegee as

i i
F  Tn  ar n with a  P (1  ) and r  (1  )
100 100
i i n 1
 F  P (1  )(1  )
100 100
i n
 F  P (1  )
100

84
Formule vir huidige waarde

Voorbeeld

Bepaal die huidige waarde van 'n uitkeerwaarde van R4500 as die rentekoers 4%
p.j. is en die termyn ses jaar is.

Oplossing
Metode 1:
i n
Stel die waardes in die formule vir die toekomstige waarde F  P (1  ) :
100

4500  P (1  0,04 ) 6

4500
 P  R 3556,42
(1  0,04) 6

Metode 2:
i n
Maak P die onderwerp van die formule F  P (1  ) :
100
F i n
P  F (1  )
i n 100
(1  )
100
Stel waardes in die formule vir huidige waarde:

P  4500(1  0,04) 6  R 3556,42

Formule vir netto huidige waarde (NPV)

Voorbeeld
'n Belegging kos R4700 en belowe R5300 na drie jaar. Gebruik die formule vir die
netto huidige waarde (NPV) en bepaal of dit ʼn goeie belegging is as die afslagkoers
5,1% p.j. is.

Oplossing
i n
NPV  F (1  ) C
100

 5300(1  0,051) 3  4700

 134
Negatiewe waarde toon dat kostes hoog is.

85
Formule vir rentekoers

Voorbeeld

n Belegging kos R150 000 en lewer R190 000 na 10 jaar. Watter rentekoers is
nodig om gelyk te breek?

Oplossing
Metode 1:
i n
Stel die waardes in die formule vir die toekomstige waarde F  P (1  ) :
100
i 10
190 000  150 000 (1  )
100
i 10 190 000
 (1  ) 
100 150 000

i 190 000
  10  1  0,0239
100 150 000
 i  2,39%

Metode 2:
i n
Maak i die onderwerp van die formule F  P (1  ) :
100
i n F
(1  ) 
100 P

F
 i  100( n  1)
P
Stel waardes in formule vir rentekoers:

19
i  100(10  1)  2,39%
15

Formule vir rente wat meervoudig saamgestel word

Indien ʼn bedrag van P rand belê word teen i% saamgestelde rente vir n jaar en die
rente word m keer per jaar saamgestel, dan is die finale bedrag F :
r i
F  P (1  ) mn , met r 
m 100

Voorbeeld

'n Bedrag van R10 000 word belê teen 'n koers van 8,5% p.j. vir 7 jaar. Bepaal die
saamgestelde bedrag indien die rente maandeliks saamgestel word.

86
Oplossing
r mn 0,085 (7 12)
F  P (1  )  10 000 (1  )  R18 092,32
m 12

Formule vir rente wat kontinu saamgestel word

Indien 'n bedrag van P rand belê word teen i% saamgestelde rente vir n jaar en
die rente word kontinu bereken, kan die finale bedrag F soos volg afgelei word:
r mn
F  P (1  ) waar oneindig groot word.
m
m
Stel x  en bepaal die limiet as m :
r
1 rxn 1
F  lim [P (1  ) ] = P [ lim (1  ) x ] rn
x  x x  x
1 x
Maar lim (1  ) e (sien Week 7)
x  x

 F  Pe rn

Voorbeeld

'n Bedrag van R10 000 word belê teen 'n koers van 8,5% p.j. vir 7 jaar. Bepaal die
finale bedrag indien die rente kontinu saamgestel word.

Oplossing
F  Pe rn  10 000e (0,085  7 )  R18 130,31

Formule vir effektiewe rentekoers

Effektiewe enkelvoudige rente vir een jaar:
F  P = P (1  re )  P

Saamgestelde nominale rente vir een jaar:

rn m
F  P = P (1  ) P
m
Stel die twee uitdrukkings gelyk:
r
(1  re ) = (1  n )m
m

r r
 r e = (1  n )m  1 en i e  100[(1  n ) m  1]
m m

87
Voorbeeld

ʼn Bedrag van R10 000 word belê teen ʼn nominale rentekoers van 12%, maandeliks
saamgestel. Bereken die effektiewe rentekoers.

Oplossing
r
r e = (1  n )m  1
m
0,12 12
 r e = (1  )  1 = 0,1268 …
12
Effektiewe koers is 12,68%.

Tydwaarde van geld

Voorbeeld
'n Bedrag van R5 700 word in 'n spaarrekening gedeponeer. Twee jaar later word
'n verdere bedrag van R1 900 belê. Na ʼn verdere 3 jaar (by T 5 ) word 'n finale
deposito van R4100 gemaak. Vir die eerste 3 jaar is die rentekoers 13% p.j.,
kwartaalliks saamgestel. Daarna verminder dit na 11,2% per jaar, maandeliks
saamgestel. Bereken hoeveel geld in totaal in die rekening is aan die einde van 8
jaar.

Oplossing:

13% m=4 11,2% m=12

T0 T1 T2 T3 T4 T5 T6 T7 T8
T
8
5700 1900 4100

Metode 1:
Beweeg van links na regs deur tydlyn. Veranderinge by T 2 , T 3 en T 5 :
Die huidige waarde vir die eerste interval vanaf T 0 tot T 2 is R5700:

0,13 2 4
Fby T  5700(1  )  R 7 361,99
2 4
Die huidige waarde vir die volgende interval vanaf T 2 tot T3 is R7361,99 + 1900:

0,13 1 4
Fby T  (7361,99  1900 )(1  )  R10 526,02
3 4
Die huidige waarde vir die volgende interval vanaf T3 tot T5 is R10 526,02:

88
 0,112 212
Fby T 5  (10526,02)(1  )  R13 155,14
12
Die huidige waarde vir die laaste interval vanaf T5 tot T8 is R13 155,14 + 4100:

0,112 3 12
Ffinaal  (13155,14  4100 )(1  )  R 24 108,20
12
Na 8 jaar is R24 108,20 beskikbaar.

Metode 2:

Beskou die groei van eerste bedrag vir volle agt jaar:
0,13 34 0,112 512
F1  5700(1  ) (1  )  R14 609,41
4 12
Beskou die groei van tweede bedrag vir ses jaar:
0,13 14 0,112 512
F2  1900(1  ) (1  )  R 3 770,43
4 12
Beskou die groei van derde bedrag vir drie jaar:
0,112 312
F3  4100(1  )  R 5 728,35
12
 Ffinal  14 609,41  3 770,43  5 728,35  R 24 108,20

Na 8 jaar is R24 108,20 beskikbaar.

Oefeninge Week 9
1. 'n Bedrag van R10 000 word belê teen 'n koers van 6,75% p.j. vir 6 jaar.
Bepaal die finale bedrag ( F ) indien die rente soos volg saamgestel word:
(a) jaarliks
(b) maandelliks
(c) kontinu
2. Nina belê R5000 teen ʼn rentekoers van 7.3% per jaar, maandeliks
saamgestel. Na vyf jaar belê sy ʼn verdere bedrag van R7000 in dieselfde
rekening. Wat is die waarde van haar belegging na 7 jaar?
3. Die bestuurder van ʼn fonds belê bedrag x as volg:
A: 25% van x in ʼn rekening met ʼn enkelvoudige rentekoers van 6%;
B: 35% van x in 'n effektetrust met ʼn gemiddelde saamgestelde groeikoers van
9% per jaar;
C: die oorblywende deel van x in ʼn geldmarkrekening met ʼn opbrengs van 8.5%
per jaar, maandeliks saamgestel.
Bepaal die waarde van die belegging na vyf jaar in terme van x.

89
4. Meneer Modise wil graag enkelvoudige en saamgestelde rentes vergelyk
deur te bepaal hoe lank (korrek tot twee desimale) dit sy geld sal neem om
te verdubbel teen 9% per jaar. Wat sal jy hom antwoord? Toon jou
berekeninge aan.
5. 'n Belegging van R20 000 verdien rente teen 'n nominale koers van 9% p.j.
(a) As die rente maandelliks saamgestel word, bepaal die effektiewe koers wat
na 8 jaar dieselfde opbrengs as die saamgestelde rente sal lewer.
(b) As die rente kontinu saamgestel word, bepaal die effektiewe koers wat na 8
jaar dieselfde opbrengs as die kontinue rente sal lewer.
6. 'n Belegging kos R150 000 en betaal R190 000 uit na 10 jaar. Wat is die
diskontokoers wat benodig word vir 'n netto huidige waarde van R10 000?
7. 'n Persoon wil geld spaar om 'n huis te koop na 8 jaar en deponeer 'n bedrag
van R200 000 in 'n spaarrekening. Na twee jaar en drie maande word 'n
bedrag van R40 000 onttrek. Die rentekoers vir die eerste 4,5 jaar is 9,25%
p.j., maandelliks saamgestel. Daarna verander dit na 10,5% p.j., kwartaalliks
saamgestel. Hoeveel geld sal na 8 jaar beskikbaar wees om 'n huis te koop?
8. 'n Persoon deponeer R3 500 in 'n spaarrekening. Drie jaar later word R5 700
bygevoeg in die rekening. Drie maande in die 4de jaar is R1 700 onttrek. Die
rentekoers vir die eerste twee jaar was 7,4% p.j. kwartaalliks saamgestel. Die
rentekoers vir die die laaste drie jaar was 8,2% p.j. maandelliks saamgestel.
Bepaal die balans in die rekening aan die einde van vyf jaar.

90
Week 10: Som van meetkundige ry
Toepassing van meetkundige ry
'n Annuïteit is 'n aantal gelyke, gereelde betalings, onderhewig aan ʼn bepaalde
rentekoers. Betalings word gewoonlik maandeliks of jaarliks gedoen. ʼn Gewone
annuïteit word aan die einde, en ʼn verskuldigde annuïteit aan die begin van die
tydperk betaal.

Voorbeeld

'n Bedrag van R100 word aan die einde van elke jaar by 'n bank gedeponeer teen
5% saamgestelde rente p.j. Watter bedrag sal na 4 jaar beskikbaar wees?

Oplossing
T0 T1 T2 T3 T4

100 100 100 100F

R100 by T1 lewer: R100(1,05)3 = R115,76

R100 by T2 lewer: R100(1,05)2 = R110,25
1
R100 by T3 lewer: R100(1,05) = R105,00
R100 by T4 lewer: R100(1,05)0 = R100,00
R431,01
Die totale opbrengs na vier jaar is die som van 'n meetkundige reeks:
a(r n  1)
Gebruik Sn = met a  T1  R100 ; r  1,05 en n  4
r 1

a(r n  1) 100[(1,05) 4  1)
Sn = = = R431,01
r 1 (1,05)  1

Voorbeeld

'n Bedrag van R100 word aan die begin van elke jaar by 'n bank gedeponeer teen
5% saamgestelde rente p.j. Watter bedrag sal na 4 jaar beskikbaar wees?

Oplossing:
T0 T1 T2 T3 T4

100 100 100 100 F

R100 by T0 yields: R100(1,05)4 = R121,55

91
R100 by T1 yields: R100(1,05)3 = R115,76
R100 by T2 yields: R100(1,05)2 = R110,25
R100 by T3 yields: R100(1,05)1 = R105,00
R452,56
Die totale opbrengs na vier jaar is die som van 'n meetkundige reeks:
a(r n  1)
Gebruik Sn = met a  T1  100(1,05 ) ; r  1,05 en n  4 .
r 1

a(r n  1) 100(1,05)(1,05 4  1)
Sn = = = R452,56
r 1 (1,05)  1

Voorbeeld

'n Persoon wil 'n bedrag geld belê teen 5% saamgestelde rente p.j. sodat hy vir die
volgende 4 jaar 'n bedrag van R100 aan die einde van elke jaar kan onttrek. Wat
is die bedrag wat belê moet word?

Oplossing
T0 T1 T2 T3 T4

P 100 100 100 100

P vir T1 is: 100 = P (1,05 )1  P1  100 (1,05 ) 1 = R95,24

P vir T2 is: 100 = P (1,05 )2  P2  100 (1,05) 2 = R90,70

P vir T3 is: 100 = P (1,05 )3  P3  100 (1,05) 3 = R86,38

P vir T4 is: 100 = P (1,05 ) 4  P4  100 (1,05) 4 = R82,27

R354,59
Die totale opbrengs na vier jaar is die som van 'n meetkundige reeks.
a(r n  1)
Gebruik Sn = met a  T1  100(1,05) 1 ; r  (1,05) 1 en n  4
r 1

a(r n  1) 100(1,05) 1(1,05 4  1)

Sn = = = R354,59
r 1 (1,05) 1  1

Voorbeeld

'n Persoon wil 'n bedrag geld belê teen 5% saamgestelde rente p.j. sodat hy vir die
volgende 4 jaar 'n bedrag van R100 aan die begin van elke jaar kan onttrek. Wat
is die bedrag wat belê moet word?

92
Oplossing
T0 T1 T2 T3 T4

P 100 100 100 100

P van T1 is: 100 = P (1,05 )0  P1  100 (1,05 )0 = R100,00

P van T2 is: 100 = P (1,05 )1  P2  100 (1,05) 1 = R95,24

P van T3 is: 100 = P (1,05 )2  P3  100 (1,05) 2 = R90,70

P van T4 is: 100 = P (1,05 )3  P4  100 (1,05) 3 = R86,38

R372,32
Die totale opbrengs na vier jaar is die som van 'n meetkundige reeks.
a(r n  1)
Gebruik Sn = met a  T1  100 ; r  (1,05) 1 en n  4
r 1

a(r n  1) 100(1,05 4  1)
Sn = = = R372,32
r 1 (1,05) 1  1

Formule vir toekomstige waarde van gewone annuïteit

Gestel 'n persoon belê 'n bedrag van Pn aan die einde van elke jaar. Bepaal die
bedrag F wat na n jaar teen i % p.j. saamgestelde rente beskikbaar is.

T0 T1 T2 Tn-2 Tn-1 Tn

Pn Pn Pn Pn Pn F
Beskou die meetkundige ry wat begin met die laaste Pn :

Eerste term: T1  Tn op tydlyn  Pn

i 1
Tweede term: T2  Tn 1  Pn (1  )
100
i 2
Derde term: T3  Tn 2  Pn (1  )
100
 F   Pn

a(r n  1) i
Gebruik Sn  met a  T1  Pn en r  (1  ):
r 1 100

93
 i n i n
Pn [(1  )  1] Pn [(1  )  1]
 Sn  100 = 100
i i
(1  ) 1
100 100
i n
[(1  )  1]
Fgewone  Pn 100

i
100

Formule vir toekomstige waarde van verskuldigde annuïteit

Gestel 'n persoon belê 'n bedrag van Pn aan die begin van elke jaar. Bepaal die
bedrag F wat na n jaar teen i % p.j. saamgestelde rente beskikbaar is.

T0 T1 T2 Tn-2 Tn-1 Tn

Pn Pn Pn Pn Pn F

Beskou die meetkundige ry wat begin met die laaste Pn :

i
Eerste term: T1  Tn op tydlyn  Pn (1  )
100
i 2
Tweede term: T2  Tn 1  Pn (1  )
100
i 3
Derde term: T3  Tn 2  Pn (1  )
100
 F   Pn

a(r n  1) i i
Use Sn  with a  T1  Pn (1  ) and r  (1  ):
r 1 100 100
i i n i i n
Pn (1  )[(1  )  1] Pn (1  )[(1  )  1]
 Sn  100 100 = 100 100
i i
(1  ) 1
100 100
i n
[(1  )  1]
100 i
 Fverskuldig  Pn (1  )
i 100
100

94
Formule vir die huidige waarde van gewone annuïteit
Gestel 'n persoon wil 'n enkelbedrag P deponeer teen i % p.j. saamgestelde rente
sodat kleiner bedrae van Fn aan die einde van elke jaar vir n jaar onttrek kan
word. Bepaal die waarde van P .

T0 T1 T2 Tn-2 Tn-1 Tn

P Fn Fn Fn Fn Fn

Beskou die meetkundige ry wat begin met die P vir die eerste Fn :

i 1
Eerste term: T1  P vir eerste Fn  Fn (1  )
100
i 2
Tweede term: T2  Fn (1  )
100
i 3
Derde term: T3  Fn (1  )
100
 P   P vir elke Fn

a(r n  1) i 1 i 1
Gebruik Sn  met a  T1  Fn (1  ) en r  (1  ) :
r 1 100 100
i 1 i n
Fn (1  ) [(1  )  1]
 Sn  100 100
i 1
(1  ) 1
100
i 1 i n i
Fn (1  ) [(1  )  1] (1  )
 100 100  100
i 1 i
(1  ) 1 (1  )
100 100
i n
Fn [(1  )  1]
100 1
 
i 1
1  (1  )
100
i n
[1  (1  ) ]
Pgewoon  Fn 100

i
100

95
Formula vir huidige waarde van 'n verskuldigde annuïteit
Gestel 'n persoon wil 'n enkelbedrag P deponeer teen i % p.j. saamgestelde rente
sodat kleiner bedrae van Fn aan die begin van elke jaar vir n jaar onttrek kan
word. Bepaal die waarde van P .

T0 T1 T2 Tn-2 Tn-1 Tn

P Fn Fn Fn Fn Fn

Beskou die meetkundige ry wat begin met die P vir die eerste Fn :

Eerste term: T1  P vir eerste Fn  Fn

i 1
Tweede term: T2  Tn 1  Fn (1  )
100
i 2
Derde term: T3  Tn 2  Fn (1  )
100
 P   P vir elke Fn

a(r n  1) i 1
Gebruik Sn  met a  T1  Fn en r  (1  ) :
r 1 100
i n
Fn [(1  )  1]
 Sn  100
i 1
(1  ) 1
100
i n i
Fn [(1  )  1] (1  )
 100  100
i 1 i
(1  ) 1 (1  )
100 100
i i n
Fn (1  )[(1  )  1]
100 100 1
 
i 1
1  (1  )
100
i n
[1  (1  ) ]
100 i
 Pverskuldig  Fn (1  )
i 100
100

96
Toepassing van annuïteite
Hierdie gedeelte bevat voorbeelde van toepassings van al vier formules. Om
i
berekeninge te vereenvoudig, vervang r  in die formules en verander
100
r
r na en n na mn waar van toepassing.
m

Metode van oplossing:

Is dit gelyke, gereelde betalings?

Ja Nee 

Is die groot enkelbedrag aan die

einde  begin 

Is die kleiner gelyke betalings aan die begin van die kleiner
intervalle?

 

Beleggings
Voorbeeld
'n Persoon benodg R35 000 na 3 jaar. Wat moet die maandellikse paaiement wees
vir 'n gewaarborgde rentekoers van 5,65% p.j., maandelliks saamgestel?
Oplossing
Dit is 'n gewone annuïteit en die enkelbedrag is in die toekoms.

[(1  r ) n  1]
Fgewoon  Pn
r
0,0565 312
[(1  )  1]
35000  Pn 12
0,0565
12

97
 0,0565 312
[(1  )  1]
 Pn  35000  12  R 894,43
0,0565
12

Voorbeeld
Vanaf 'n kind se geboorte belê haar ma elke jaar R10 000 in 'n annuïteit met 'n
opbrengs van 9% p.j. Watter bedrag sal op die kind se 18de verjaardag beskikbaar
wees?
Oplossing
Dit is 'n verskuldigde annuïteit want die eerste paaiement word by geboorte
gemaak.

[(1  r ) n  1]
Fverskuldig  Pn (1  r ) , met Pn  R10000 , r  0,09 en n  18 :
r

10000[(1  0,09)18  1]
F (1  0,09)  R 450 184,58
0,09

Aftrede

Voorbeeld

Gestel 'n persoon betaal 'n maandellikse bedrag van R950 in 'n annuïteit teen
5,82% p.j. maandelliks saamgestelde rente. Bepaal die bedrag wat beskikbaar sal
wees as die persoon aftree. Neem aan dat die eerste bedrag op 31 Maart 2016
inbetaal word en dat die persoon op 31 Desember 2045 aftree.

Oplossing
Dit is 'n gewone annuïteit en die enkelbedrag is in die toekoms.
0,0582 358
950[(1  )  1]
[(1  r ) n  1] 12
F  Pn   R 911 320,09
r 0,0582
12

Voorbeeld

‘n Persoon wat naby aftrede is ondersoek ‘n reeks produkte wat ‘n gereelde

maandelikse inkomste bied. Sy is veral geïnteresserd in ‘n sekere skema wat ‘n
maandelikse inkomste van R20 000 aanbied teen ‘n koers van 7,1% p.j. op ‘n
aanvanklike belegging van R1 200 000. Vir hoe lank sal die persoon 'n inkomste
kan onttrek?

Oplossing
Dit is 'n gewone annuïteit en die enkelbedrag is aan die begin.

98
 [1  (1  r ) n ]
P  Fn
r
0,071 12n
20000[1  (1  ) ]
1 200 000  12
0,071
12
(1 200 000)(0,071) 0,071 12n
  [1  (1  ) ]
(20 000)12 12

0,071 12n 129

 (1  ) ]
12 200
1 129
 n log 0,071 ( )  6,2 jare
12 (1 ) 200
12

Delgingsfonds
Voorbeeld

Met moontlike beurtkrag in gedagte, het ‘n plaaslike supermark besluit om ‘n groot

kragopwekker vir R235 652 aan te koop. Die opwekker verminder in waarde teen
22% per jaar op die verminderde saldo. Die bestuurder wil oor 5 jaar ‘n nuwe
kragopwekker koop. Die prysverhoging vir 'n nuwe opwekker is 17% p.j. Die ou
kragopwekker sal na 5 jaar teen skrootwaarde verkoop word. Die bestuurder stel
‘n delgingsfonds in om vir die nuwe kragopwekker te spaar. Die opbrengs van die
verkoop van die ou kragopwekker sal saam met die delgingsfonds gebruik word
om die nuwe kragopwekker te koop. Bepaal die gelyke maandelikse oorbetalings
in die delgingsfonds indien die rente verdien 13,2% per jaar is, maandeliks
saamgestel, en die eerste betaling aan die begin van die maand gemaak word.

Oplossing

Dit is 'n annuïteit en die enkelbedrag is in die toekoms.

[(1  r ) n  1]
 Fverskuldig  Pn (1  r )
r
Bepaal eers die bedrag benodig na 5 jaar.
Die waarde van ou opwekker na 5 jaar:

F  P (1  r ) n  235 652(1  0,22)5  R 68 036,84

Die waarde van nuwe opwekker na 5 jaar:

F  P (1  r ) n  235 652(1  0,17 )5  R 516 654,76

 F  R 516 654,76  68 036,84  R 448 617,92

99
Bepaal paaiemente:

[(1  r ) n  1]
F  Pn (1  r )
r
0,132 5 12
[(1  )  1]
12 0,132
 448 617,92  Pn (1  )
0,132 12
12
0,132
448 617,92( )
Pn  12  R 5260,76

0,132 5 12 0,132
[(1  )  1](1  )
12 12

Afbetaling van lening

Voorbeeld

’n Persoon delg ’n 10 jaar lening van R 10 000 teen ’n rentekoers van 10% p.j.
jaarliks saamgestel. Bepaal:
(a) die jaarlikse paaiement
(b) die uitstaande bedrag op die lening aan die einde van die 6de jaar.

Oplossing
Dit is 'n gewone annuïteit en die enkelbedrag is aan die begin van die tydlyn.

[1  (1  r ) n ]
 P  Fn
r

[1  (1  0,1) 10 ]
(a) 10 000  Fn
0,1

10000(0,1)
 Fn   R1627,45
[1  (1  0,1) 10 ]

Jaarlikse bedrag om lening af te los is R1 627,45

(b)

Metode 1: Gebruik F-formule

Bedrag betaalbaar na 6 jaar:

F  P (1  r ) n  10000(1  0,1) 6  R17 715,61

Bedrag afgelos na 6 jaar:

100
 [(1  r ) n  1] 1627,45(1,16  1)
F  Pn   R12 556,80
r 0,1
Uitstaande bedrag na 6 jaar:
F  R17 715,61  12 556,80  R 5 158,81

Metode 2: Gebruik P-formule

T0 T1 T6 T10

F vir interval 1-6 = P vir interval 6-10

Volgens die tydlyn is die toekomstige waarde na 6 jaar by T6 gelyk aan die huidige
waarde van die oorblywende 4 jaar.

[1  (1  r ) n ] 1627,45(1  1,14 )
P  Fn   5158,81
r 0,1
LW: Hierdie formule kan slegs gebruik word as die paaiemente vir die
oorblywende interval bekend is.

Grafiese uiteensetting:

30000

25000

20000

15000 Skuld
Delging
10000

5000

0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Die boonste lyn illustreer die groei van die enkelbedrag wat geleen is. Die totale
bedrag verskuldig na 10 jaar is:

F  P (1  r ) n  10000(1  0,1)10  R 25937,42

Die onderste lyn illustreer die effek van die jaarlikse paaiemente van R1627,45.
Die rente verdien op hierdie paaiemente verklein die gaping tussen die twee lyne.
Hierdie betalings is bereken om die lening na 10 jaar af te betaal, gevolglik is die
gaping tussen die lyne nul na 10 jaar.

101
 [(1  r ) n  1] 1627,45(1,110  1)
F  Pn   R 25 937,42 en F  0
r 0,1
Die uitstaande bedrag by enige gegewe tydinterval t word gegee deur:

P [(1  r )t  1] [1  (1  r ) ( n  t ) ]
F  P (1  r )t  n of P  Fn
r r

Example

A client purchases a carpet for R4 950 from a furniture store and agrees to pay off
this amount by monthly payments of R200 at an interest rate of 5,8% p.a.,
compounded monthly.
(a) How many full monthly payments will there be?
(b) What will the last payment be, i.e. the payment at the end of the last month?

Solution

[1  (1  r )  n ]
(a) Formula: P  Fn
r

5,8 n
200[1  (1  ) ]
 4950  1200
5,8
1200

 7043 
  n  log 6029  
6000 
8000 

n  26,42378887  26 full payments

(b) Growth in amount for first 26 months

26
 0,058 
F1  4950 1    R 5 611,13
 12 

Growth of payments of R200 in 26 months

0,058 26
200[(1  )  1]
F2  12  R 5 526,66
0,58
12
Outstanding amount after 26 months
F  F1  F2  R 84,47
1
 0,058 
Final payment Fn  84,47 1    R 84,88
 12 

102
Oefeninge Week 10
1. 'n Trustfonds word vir ʼn 10-jarige seun opgerig en ʼn enkelbedrag word belê
teen ʼn vaste rentekoers van 6% p.j., halfjaarliks saamgestel, sodat hy teen
sy 21ste verjaardag ʼn bedrag van R27 000 sal kry.
(a) Wat is die enkelbedrag wat belê moet word?
(b) Gestel daar is nie voldoende fondse om onmiddellik beskikbaar om te belê
nie. Wat is die kleiner gelyke paaiemente wat halfjaarliks inbetaal moet word
om dieselfde resultaat te verkry? Neem aan dit is 'n gewone annuïeit.
2. Wanneer Mnr. Zeekoei aftree, sal hy R2 miljoen beskikbaar hê as ʼn
lewensannuïteit. Bereken hoe lank hy in staat sal wees om R15 000 per
maand uit hierdie fonds te onttrek as dit rente verdien teen 8% p.j.,
maandeliks saamgestel. Gee die antwoord in jare en maande.
3. 'n Paartjie neem 'n verbandlening uit vir 'n huis. Hulle beplan om die lening
maandeliks terug te betaal oor 'n tydperk van 20 jaar. Die grootte van die
verband is R1 200 000 en die rentekoers word bereken teen 7.5% p.j.,
maandeliks saamgestel. Bereken die maandelikse paaiement wat hulle moet
betaal.
4. 'n Persoon neem ʼn lening uit by ʼn bank vir die aankoop van ʼn nuwe motor
wat R195 000 kos. Die persoon delg die lening teen ’n rentekoers van 10,4%
maandeliks saamgestel, terugbetaalbaar oor vyf jaar.
(a) Bepaal die maandelikse paaiemente wat betaalbaar is.
(b) Bereken die bedrag rente wat betaal is in die eerste maand.
(c) Bereken die kapitaal wat gedelg is in die eerste maand.
(d) Gestel die persoon kwalifiseer nie vir 'n lening nie en gaan 'n
huurkooptransaksie aan waar die rente op die volle bedrag bereken word en
nie op die verminderde saldo nie. Bepaal die maandelikse paaiemente wat
nou betaalbaar is indien die rentekoers steeds 10,4% is en die terugbetaling
maandeliks oor 5 jaar geskied.
5. Gestel ‘n persoon het aan die begin van die eerste jaar ‘n skuld van
R100 000. Hy wil dit graag in 10 paaiemente terugbetaal met elke paaiement
aan die einde van ‘n jaar.
(a) Bepaal die paaiement indien die rentekoers 12% p.j. is.
(b) Gestel die persoon versuim om paaiemente te betaal in die 4de, 5de en 6de
jaar. Aan die einde van die 7de jaar verhoog hy sy paaiement vir die die res
van die tydperk sodat hy nog steeds die lening sal afbetaal binne die
geskeduleerde tyd. Bereken die waarde van die nuwe paaiement.
(c) Gestel die persoon betaal gereeld, maar aan die begin van die sesde jaar
verminder die rentekoers na 8%. Bereken die nuwe jaarlikse paaiement.
(d) Gestel die rentekoers bly 12% en hy betaal aan die einde van elke jaar van
die eerste tot die negende jaar ‘n paaiement van R15 000, hoeveel sal die
finale paaiement aan die einde van die tiende jaar wees?

103
HOOFSTUK 4
TOEPASSING VAN DIFFERENSIAALREKENE

Week 11 Toepassing van afgeleide van 'n funksie

Week 12 Toepassing van integraal van 'n funksie

Oorsig van hoofstuk

Differensiasie is 'n wiskundige tegniek waarmee die tempo van oombliklike
verandering by 'n punt op ʼn kromme gemeet kan word. Hierdie tegniek word
toegepas om marginale en optimale hoeveelhede in ekonomiese kontekste
te bepaal. Integrasie kan gesien word as die omgekeerde van differensiasie
en daarom staan dit ook bekend as anti-differensiasie. Hierdie twee prosesse
kan gebruik word om vanaf 'n funksie na sy afgeleide en omgekeerd te
beweeg. Die konseptuele begrip van integrasie is dat dit die oppervlakte
voorstel tussen 'n funksie en die x-as. Integrasie kan dus gebruik word in
gevalle waar 'n som bepaal moet word.

104
Week 11: Toepassing van afgeleide van 'n funksie
Die afgeleide van 'n funksie uit eerste beginsels
Die afgeleide van 'n funksie gee die helling van 'n raaklyn aan die kromme van die
funksie f (x ) by die punt ( x, y ) . Beskou die grafiek van die funksie f(x) met raaklyn
t by die punt P ( x, y ) . Ons wil graag die helling van die raaklyn t bepaal. Hiervoor
benodig ons ten minste twee punte op die lyn.

f(x)

t
y t y)
P(x,

Figuur 1

Beskou die grafiek van die funksie f(x) met snylyn PQ tdeur die punte P ( x, y ) en
Q( x1, y 1 ) .

s
f(x) Q(xQ, yQ)

y P(xp, yP)

Figuur 2

yQ  y P
Die helling van die snylyn s word gegee deur: mPQ  .
xQ  x P

Om die helling by punt P op die grafiek te bepaal, beweeg ons nou punt Q al nader aan
punt P terwyl ons elke keer die nuwe snylyn PQ beskou. Sien figuur 3.

Q
Q

Q
P

Figuur 3

Die helling by P is nou die limiet van die hellings van al die snylyne:

105
 f (Q )  f (P )
mP  lim mPQ = lim
Q P QP QP

Laat h  Q  P , dan Q  P  h en Q  P verander na h  0 :

f (P  h )  f (P )
m P  lim
h 0 h
In die algemeen word die afgeleide van 'n funksie gegee deur:
f ( x  h)  f ( x )
f ' ( x ) = lim
h 0 h

dy df ( x ) df
Notasie: f '(x)   Dx f ( x )   (x)
dx dx dx

Voorbeeld

Bepaal die afgeleide van f ( x )  x 2  2 at x  3 .

Oplossing
Metode 1

f ( x  h)  f ( x ) ( x  h ) 2  2  ( x 2  2)
f ' ( x ) = lim = lim
h 0 h h 0 h

x 2  2 xh  h 2  2  x 2  2 2xh  h 2
= lim = lim
h 0 h h 0 h
h(2x  h)
= lim = lim (2 x  h )  2 x
h 0 h h 0

 f ' (3)  2(3)  6

Metode 2
f ( x  h)  f ( x ) ( 3  h ) 2  2  ( 3 2  2)
f ' ( x ) = lim = lim
h 0 h h 0 h

9  6h  h 2  2  9  2 6h  h 2
= lim = lim
h 0 h h 0 h

= lim 6  h = 6
h 0

Differensiasiereëls
Dit is nie altyd gerieflik om vanuit eerste beginsels te differensieer nie. Daar is
verskeie reëls van differensiasie wat gebruik kan word om hierdie proses te
bespoedig. Hierdie reëls kan afgelei word deur toepassing van die formule lim
h 0
f ( x  h)  f ( x )
en die reëls van limiete.
h

106
Standaard afgeleides
D x (konstante) = 0

D x x n  n x n 1, met n 'n rasionale getal.

Dx e x  e x

D x a x  a x (log e a )  a x ln a

1
D x ln x 
x
1 1
D x loga x  
x(loge a) x ln a

Algebraïese bewerkings
D x cf (x ) = cD x f (x )

D x (f ( x )  g ( x )) = D x f ( x )  D x g ( x )

D x (f ( x )  g ( x )) = D x f ( x )  D x g ( x )

Produkreël

D x [f ( x ) g ( x )] = f ( x ) D x g ( x )  g ( x ) D x f ( x )

Kwosiëntreël

f (x) g ( x ) Dx f ( x )  f ( x ) Dx g ( x )
Dx = , met g ( x )  0
g( x ) (g ( x ))2

Kettingreël

dy dy du
 , met y  f (u( x ))
dx du dx

Voorbeelde van toepasiing van afgeleide

(a) Dx ( 24 )  0

(b) Dx ( x 6 )  6 x 5
1 1
1  1
(c) Dx x = Dx 2
(x )  x 2 
2 2 x
1 1
(d) Dx = D x ( x 1 )   x 2  2
x x

(e) D x 2 x  2 x ln 2

107
 1
(f) D x log2 x 
x(ln 2)

(g) Dx ( 4 x 3 )  4Dx ( x 3 )  4(3 x 2 )  12 x 2

(h) D x ( x 3  2 x )  D x ( x 3 )  D x (2 x )  3 x 2  2

1
(i) D x (3 e x  ln x )  3 D x e x  D x ln x  3 e x 
x

(j) D x ( 4 x 3  2)( x 2  3 x )  ( 4 x 3  2) D x ( x 2  3 x )  ( x 2  3 x ) D x ( 4 x 3  2)

 ( 4 x 3  2) (2 x  3)  ( x 2  3 x ) (12 x 2 )  8 x 4  12 x 3  4 x  6  12 x 4  36 x 3

 20 x 4  48 x 3  4 x  6

or: D x ( 4 x 3  2)( x 2  3 x )  D x ( 4 x 5  12 x 4  2 x 2  6 x )  20 x 4  48 x 3  4 x  6

x  1 ( x  1) Dx ( x  1)  ( x  1) Dx ( x  1) ( x  1)  ( x  1) 2
(k) Dx ( ) = =
x 1 ( x  1) 2
( x  1) 2
( x  1)2

(l) Dx ( x 3  2 x )100  100( x 3  2 x )99 Dx ( x 3  2 x )  100( x 3  2 x )99 (3 x 2  2)

2 1 2 1
(m) Dx e x  (2 x )(e x )

Hersieningsoefeninge Week 11
1. Differensieer met betrekking tot x :

(a) y  6x 3  4

(b) f ( x )  4 x 2  9 x 4  4 x 6

(c) y  24 x 3 ( 4 x  5)

12 x 4
(d) y
9x 2

(e) y  (8 x 3  5 x 2 ) 5

(f) y  4
4x 2  6x

(g) y  e 2x

(h) y  (ln x 2 )(e x )

108
Toepassing van afgeleide as 'n tempo van verandering
Die afgeleide van 'n funksie gee die helling van 'n raaklyn aan die kromme van die
funksie f (x ) by die punt ( x, y ) . In hierdie sin is dit 'n maatstaf van die oombliklike
verandering by die punt en kan gebruik word om marginale hoeveelhede voor te
stel.

Gemiddelde en marginale koste, inkomste en wins

Die marginale koste is die koste wat bygevoeg moet word om een meer eenheid
van 'n produk te produseer. Die marginale inkomste is die addisionele inkomste
wat verdien word as die verkope met een eenheid verhoog word. Dit kan ook
beskryf word as die eenheid van inkomste wat die laaste item wat verkoop is vir
die firma gegenereer het. Die narginale wins is die verskil tussen die marginale
inkomste en die marginale koste. Dit impliseer dat indien 'n firma sy winste wil
maksimeer, die produksie opgestoot moet word totdat die marginale wins nul is.
Laat q die aantal eenhede voorstel wat in 'n sekere tydinterval verkoop is, dan:

C (q )
Gemiddelde koste: C (q ) 
q
Marginale koste: C ' (q )  Dq [C(q )]

R (q )
Gemiddelde inkomste: R (q ) 
q
Marginale inkomste: R ' (q )  Dq [R(q )]

P (q )
Gemiddelde wins: P (q ) 
q
P (q )
Marginale wins: P ' (q )  Dq [ ]
q

Voorbeeld

Die koste om q kg kaas per week te maak word gegee deur C(q )  100  q 2 .
Bepaal die marginale koste indien: (a) q  10 (b) q  1000

Oplossing
(a) Koste vir 10 kg: C(10 )  100  (10 )2 = R200

Koste vir 11 kg: C(11)  100  (11)2 = R221

Die marginale koste is R221 – R200 = R21.
Met differensiasie:
C ' (10 ) = 2(10) = 20 R/kg

(b) Koste vir 1000 kg: C(1000 )  100  (1000 )2 = R1 000 100

109
 Koste vir 1001 kg: C(11)  100  (1001)2 = R1 002 101
Die marginale koste is R 1002 101 – R1 000 100 = R2001.
Met differensiasie:
C ' (1000 ) = 2(1000) = 2000 R/kg
LW: Die benadering van die marginale koste met die afgeleide van die funksie
verbeter soos q toeneem.

Voorbeeld

Gestel die inkomste van 'n maatskappy word gegee deur R(q )  120q  0,012q 2
as q TV-stelle per week verkoop word.
(a) Bepaal die marginale inkomste.
(b) Bepaal die marginale inkomste as 200 stelle verkoop word.

Oplossing
(a) R ' (q )  Dq (120q  0,012q 2 )  120  0,024q

(b) R ' ( 200 )  120  0,024(200 )  115,20

As 201 in plaas van 200 TV-stelle verkoop word, neem die totale inkomste toe met
R115,20.

Voorbeeld

Beskou die kostefunksie C(q )  7000  2q . Bepaal die gemiddelde koste en die
gemiddelde marginale koste by 'n produksievlak van 1000 items.

Oplossing
Gemiddelde koste:
C(q ) 7000  2q 7000
C (q )    2
q q q

7000
 C (1000 )  29
1000
Marginale koste:
C ' (q )  Dq [C(q )]  Dq [7000  2q ]  2 en C ' (1000 )  2

Optimalisering met die afgeleide van 'n funksie

Die afgeleide van 'n funksie kan gebruik word om die minimum- of
maksimumwaarde van funksies soos koste, inkomste en wins te bepaal. Let op dat
die afgeleide by ʼn minimum- of maksimumwaarde nul is, want die helling van die
raaklyn by hierdie punte is nul.

110
Voorbeeld

As die inkomste van 'n maatskappy gegee word deur R  120 x  0,012 x 2
wanneer x mikrogolfoonde per week verkoop word, bepaal hoeveel oonde verkoop
moet word om 'n maksimum inkomste te kry.

Oplossing
dR
Laat = 0 vir 'n maksimum:
dx
R '  120  0,024 x = 0
 x = 5000 oonde.
LW: Dit is 'n maksimum want die grafiek is 'n parabool en die negatiewe waarde
vir a dui op 'n maksimum draaipunt.

Voorbeeld

Gegee die totale inkomste- en kostefunksies:

TR  4350q  13q 2 and TC 

Bepaal hoeveel van die produk verkoop moet word vir 'n maksimum wins?

Oplossing
P  TR  TC  ( 4350q  13q 2 )  (q 3  5,5q 2  150q  675 )

=  q 3  7,5q 2  4200q  675

P '  3q 2  15q  4200  0

15  15 2  4( 3)( 4200 )
 q = -40 or 35.
6
35 items vir 'n maksimum.

Grafieke van polinome

Die afgeleide van 'n funksie gee vir ons die helling van 'n raaklyn aan die kromme
van die funksie f (x ) by die punt ( x, y ) . Indien die waarde van die afgeleide
negatief is, is die funksie dalend, en as die afgeleide positief is, is die funksie
stygend. Die punte waarby die afgeleide nul is, word die kritieke punte genoem.
Daar is drie soorte kritieke punte. As die helling van teken verander aan
weerskante van die kritieke punt, staan die punt bekend as ʼn draaipunt. By ʼn
minimum draaipunt verander die helling van negatief na positief, en by ʼn
maksimum draaipunt verander die helling van positief na negatief, soos x toeneem.
As die teken van die helling nie verander nie, staan die punt bekend as ʼn
stasionêre punt. 'n Buigpunt is 'n punt waar die tweede afgeleide nul is, d.w.s. die
eerste afgeleide is daar ʼn maksimum. Dit dui ook die punt aan waar die konkawiteit

111
verander, d.w.s. die punt waar die raaklyne van bo na onder die kurwe skuif of
omgekeerd. 'n Stasionêre punt is ʼn buigpunt, maar nie alle buigpunte is stasionêre
punte nie.

Die volgende werkswyse word aanbeveel om die grafiek van 'n polinoom te skets:
 Bepaal die yafsnitte met y = f(0).
 Bepaal die xafsnitte met f(x) = 0.
 Bepaal die draaipunte of buigpunte met die eerste afgeleide. Stel die eerste
afgeleide gelyk aan nul en los op vir x om die xkoördinate van die draaipunte
te bepaal. Vervang x in f(x) om die y koördinate van die draaipunte te
bepaal.

Voorbeeld
Skets die grafiek van die funksie: f ( x )  x 3  12 x  16

Oplossing:
yafsnit: f (0)  16

x afsnitte: x 3  12 x  16  0

( x  2)( x 2  2 x  8)  0
( x  2)( x  4)( x  2)  0

x = 2, 2 of 4.
Draaipunte:

f ' ( x )  D x ( x 3  12 x  16 ) = 3 x 2  12

Laat f ' ( x )  0 :

3 x 2  12  0

 x  2

y  f ( 2) = (2)3  12(2)  16 = 32

y  f (2) = ( 2)3  12( 2)  16 = 0

Draaipunte by ( 2,  32) en (2, 0 ) .

LW: Die twee gelyke wortels by x = 2 toon aan dat dit ook 'n draaipunt is.

112
Voorbeeld

'n Ekonoom moet 'n moontlike sakegeleentheid ontleed. Die persoon stel voor dat
die verwagte wins (P) in rand as 'n funksie van die tyd (t) in maande gegee word
deur: P  10000  30 t 2  32 t 3 .

(a) In watter maand(e), indien enige, sal die tempo van groei in wins nul wees?
(b) In watter maand sal die tempo van groei in wins die vinnigste wees?
(c) Wat is die hoogste wins wat die onderneming vir enige maand sal maak?
(d) Skets die funksie.

Oplossing
(a) Groeitempo is nul:
P '  Dt (10000  30 t 2  32 t 3 )  60t  2t 2  0
 t  0 or t  30
Na 30 maande.
(b) Groeitempo 'n maksimum wanneer afgeleide nul is:
d
(P ' )  P ' '  Dt (60t  2t 2 )  60  4t  0
dt
 t  15
Na 15 maande.
(c) Hoogste wins wanneer groeitempo nul is, dus na 30 maande.
2
P (30)  10000  30(30) 2  (30)3  R19000
3
(d)

19000

10000

15 30

113
Oefeninge Week 11
2. Die gemiddelde koste as 'n funksie van q word gegee deur:
_ 5000
c  0.0001q 2  0.02q  5 
q

(a) Bepaal die totale kostefunksie c .

(b) Bepaal die marginale koste wanneer 40 eenhede vervaardig word.

3. Die inkomste funksie R (q ) wanneer q eenhede van 'n produk verkoop

word is R  q 2  5 . Bepaal die marginale inkomste wanneer 30 produkte

verkoop word.

4. Die inkomste funksie R (q ) wanneer q eenhede van 'n produk verkoop

word is R(q )  q  5 .

(a) Bepaal die marginale inkomstefunksie met behulp van differensiasie.

(b) Bepaal die marginale inkomste wanneer 30 produkte verkoop word.

500  q
5. Die vraagvergelyking vir 'n produk word gegee deur p  .
q

(a) Bepaal die tempo waarteen die prys per eenheid verander wanneer 20
produkte verkoop word.
(b) Bepaal die marginale inkomste wanneer 10 produkte verkoop word.

6. Die kostefunksie c (q ) om q eenhede van 'n produk te vervaardig word

gegee deur c(q )  q ln q 2  12 . Bepaal die marginale kostefunksie met die
reëls van differensiasie.

7. 'n Firma het 'n vraagvergelyking p  250  45q  q 2 . Bepaal hoeveel van
die produk (tot die naaste eenheid) verkoop moet word vir 'n maksimum
inkomste.

114
Week 12: Toepassing van integraal van 'n funksie
Die onbepaalde integraal
Integrasie is die omgekeerde van differensiasie, daarom word daar ook na 'n
integraal verwys as 'n anti-afgeleide.

Voorbeeld

Bepaal die onbepaalde integraal van die funksie f ( x )  2 x .

Oplossing
Om die onbepaalde integraal te bepaal beteken dat ons die funksie g (x ) moet
vind wat oorspronklik gedifferensieer is om die afgeleide f ( x )  2 x te kry. Die
notasie wat gebruik word vir integrasie is g ( x )   f ( x ) dx , met f ( x )  g ' ( x ) .
dg
In hierdie geval is g ( x )  x 2  c , omdat  D x ( x 2  c )  2x .
dx
Die konstante c word bygevoeg omdat D x c  0 en dit is dus nie duidelik of die
oorspronklike funksie 'n konstante term bevat het nie.

Voorbeeld

Bepaal die onbepaalde integrale.

5 5 x6 2
 4 x dx  4 x dx  4( )  x6  c
6 3

6 4 x 3 2
 4 dx  6 x dx  6  c
x 3 x3

2 x3 x2
 x( x  1) dx   ( x  x ) dx   c
3 2

Toepassing van 'n onbepaalde integraal

'n Onbepaalde integraal kan gebruik word om die oorspronklike funksie te bepaal
indien die afgeleide van die funksie bekend is.

Voorbeeld

Die marginale kostefunksie word gegee deur MC  C ' (q )  3q  5 . Bepaal die

totale kostefunksie.

115
Oplossing
3 2
C   C ' (q ) dq =  [3q  5] dq = q  5q  c
2
3 2
 TC  q  5q  c
2

Voorbeeld

Die marginale inkomste van 'n onderneming word gegee deur:

MR  2000  20q  3q 2 .

Bepaal die vraagvergelyking (p in terme van q). Neem aan dat die inkomste nul is
wanneer geen eenhede verkoop word nie.

Oplossing
Bepaal die totale inkomste:

TR   MR dq =  (2000  20q  3q 2 ) dq = 2000q  10q 2  q 3  c

Bepaal die waarde van die konstante deur te aanvaar dat R (0 )  0 :

R(0)  2000(0)  10(0) 2  (0)3  c  0

 c0
Bepaal die vraagvergelyking:

TR  2000q  10q 2  q 3 and TR  pq

TR 2000q  10q 2  q 3
 p   2000  10q  q 2
q q

Die bepaalde integraal

'n Bepaalde integraal is 'n integraal met 'n boonste en onderste limiet op die
onafhanklike veranderlike.

Voorbeeld

Bereken die bepaalde integrale:

4 2x 6 4 2 6 2 6 8192
5
 4 x dx  [ ]  ( 4 )  (0 ) 
0 3 0 3 3 3

4 6 1 1 7
 4 dx  2[ 3  ]
2x ( 4) ( 2) 3 32

4 43 42 13 12 57
 x( x  1) dx  (  )(  ) 
1 3 2 3 2 2

116
Toepassing van 'n bepaalde integraal

Voorbeeld

Die marginale kostefunksie van 'n onderneming word gegee deur

MC  C ' (q )  4  4q . As die aantal eenhede wat vervaardig word toeneem vanaf
25 tot 50, bepaal die toename in die totale produksiekoste.

Oplossing
b
R   R ' (q ) dq
a

50
=  [ 4  4q ) dq
25

50
= [ 4q  2q 2 ]
25

= 5200  1350

= R3850

Toepassing van 'n integraal as 'n oppervlakte

'n Belangrike toepassing van 'n integraal is dat dit die oppervlakte tussen 'n
kromme en die x-as voorstel. Om 'n konseptuele begrip van integrasie te ontwikkel,
beskou die grafiese voorstelling van die funksie f ( x )  2 x op die interval 0  x  a
.

2x
x
dx
t
Figuur 1

Die oppervlakte tussen die lyn en die x - as kan in 'n klomp klein reghoekies
verdeel word en die totale oppervlakte onder die lyn is die som van die oppervlates
van die reghoekies vanaf x  0 tot x  a . Die oppervlakte van een so 'n
reghoekie word gegee deur 2 x dx , met 2 x die lengte en dx die breedte van die
reghoek. Indien dx  0 en die oppervlaktes van al die reghoekies bymekaargetel
word, kry ons die oppervlakte van die gebied onder die lyn f ( x )  2 x . Dit word met
die volgende notasie aangedui:

117
 a a
 f ( x ) dx   2x dx  a
2

0 0

Die oppervlakte onder die lyn is die oppervlakte van 'n driehoek met basis x  a
en hoogte f (a )  2a :

1 1
A bh  (a )(2a )  a 2 .
2 2
In die algemeen word die oppervlakte tussen 'n funksie en die x - as op 'n gegewe
interval [a, b] gegee deur die bepaalde integraal:
b
A   f ( x ) dx
a

Voorbeeld

Gestel die vraag as 'n funksie van tyd in dae word gegee deur q(t )  20  10t . As die
prys per eenheid R40 is, gebruik integrasie om die totale inkomste te bepaal wat
gegenereer is in die eerste 20 dae.

Oplossing

Beskou die grafiek van q versus t .

q

20
t
20

Die totale hoeveelheid verkoop kan beskou word as die oppervlakte tussen die lyn
en die t - as :
q 20 20
q   q dt   (20  10t ) dt  [20t  5t 2 ]  2400
0 0 0

Die totale inkomste is:

R  pq  ( 40 )(2400 )  96000

Of in een stap:
20 20 20
R  p  q dt  40  (20  10t ) dt  40[20t  5t 2 ]  96000
0 0 0

118
Oefeninge Week 12
1. As die marginale inkomste vir 'n onderneming gegee word deur
MR  2000  20q  3q 2 , bepaal die vraagvergelyking p(q ) . Neem aan dat
daar geen inkomste is as geen eenhede verkoop word nie.
2. 'n Vervaardiger van satelliete hersien die koste, uitsette en winste vir die
vorige jaar en vra jou om 'n ekonomiese ontleding te maak. Jy stel die
volgende vergelyking voor vir die marginale koste:
MC  4Q 2  2Q  12

(a) Lei die totale kostefunksie af.

(b) Bereken die totale koste as 50 eenhede vervaardig word en die vaste koste
R150 000 is.

3. Gestel die marginale kostevan 'n onderneming word gegee deur: :

MC  4  0,02q  0,0002q . 2

(a) Bepaal die totale kostefunksie met behulp van integrasie. Neem aan dat die
vaste koste R4000 bedra.
(b) Bepaal die gemiddelde kostefunksie.

119
Antwoorde vir hersieningsoefeninge
Week 1

9
1. (a)
5
(b) 4
(c) 32
(d) 60
(e) 0
(f) Ongedefinieerd
(g) 37,5
(h) 11
1
(i)
2

2. (a) 6x 2

(b) 8x 6

(c) x3 en x  0

(d) x2 1

1
(e) x 6
2
2
(f)
9
x 2
(g)
4x
5 1 2
(h)  
3 2x 3 x 2
(i) 1
1
(j) en x  0
x

3. (a) x  3

5
(b) x
2
(c) x  3

120
 (d) x  11
(e) x  10

(f) x  2
(g) x  1

(h) x  1 4 23  geen reële oplossing

(i) x3

(j) x3

Week 2

1. (a) x  2, y  4

(b) x  7, y  2

(c) x  10, y  6

2. (a) Geen oplossing

(b) x  3, y  7, z  4

(c) Geen oplossing

(d) x  3z, y  2z  2, z  R

(e) x  1, y  2, z  1

(f) x  3 z, y  2z, z  R

(g) Geen oplossing

Week 3

3 3 
1. (a) AB   
4 5

  1  3
(b) AB   
 4  3

2 3 
(c) AB   
4 4
(d) Onmoontlik

3
(e) ACT   
2

4 6
(f) 2B   
8 8 

121
2. (a) Onmoontlik

46 19 
 
(b) CE  43 9 
 81 43 

(c) Onmoontlik

 51 47 60
(d) ET C  
23 24 38

 5 4 3 2 
 
10 8 6 4 
3. (a) CD  
 15 12 9 6 
 
 10 8 6  4

(b) DC  18

(c) C T D T  18

5 10 15  10 
 
4 8 12 8 
(d) DT C T 
3 6 9 6 
 
2 4 6 4

Week 4

1. (a) 2x 7 (b) 2y 7

(c) 2x  y (d) 4 x  5 y  12

122
2. (a) 18  2 x  3 y  0; x  3; y  1

3 9

1
(b) x6 y 8 y  2x  10 y  x4
2

10
8

5 6 8

1
4. x6 y 8 y  2x  10 y  x4
2

5. (a) 50  x  200

(b) 100  y  300

(c) x  y  400

(d) y  2x
1
(e) y x
3
2
(f) y x
9

Week 5

1. (a) Df  { x / x  R } W f  { y / y  5}
(b) Dg  { x / x  R } W g  { y / y  2}

(c) Dm  { x / x  R, x  0} W m  { y / y  R y  0}

(d) Dt  { x / x  2} W t  { y / y  0}

2. (a) f 1( x )  14x

(b) f 1( x )   x21 ; x  1

123
3. (a) (f  g )( x )  4 x meth Df g  { x / x  0} en Wf  g  { y / y  0}

(b) (f  g )( 4)  16

(c) ( g  f )( x )  2 x met Df  g  { x / x  R } en Wf  g  { y / y  0}

(d) (g  f )( 4)  8

4. (a) Let h( x )  v (u( x ))  u( x )  3 x  2 en v (u )  u

(b) Let h( x )  v (u ( x ))  u( x )  2 x  1 en v (u )  u 8

Week 8

1. (a) log 2 x  y
(b) ln 1,4  0,33647

1
2. (a) 42  2

(b) e 2,30  10

3. (a) x  1,627
(b) x  1,024

Week 11

1. (a) y '  18 x 2

8 24
(b) f ' (x)   36 x 3 
x3 x7

(c) y '  384 x 3  360 x 2

(d) y '  83 x

(e) y '  (120 x 2  50 x )(8 x 3  5 x 2 ) 4

4x  3
(f) y' 
2 4 ( 4 x 2  6 x )3

(g) y '  2 e 2x

2
(h) y '  e x (ln x 2  )
x

124
Antwoorde van self-evalueringsoefeninge
Week 1

1. (a) m  263,95

N  1 Fm (m  Lm )
(b) F  1
2 W
2. (a) 15 persentasiepunte
(b) 20%
3. 80,4%
4. P  50q  14500 en q  290

5. > 54 maande
6. R6500 of R7000
7. Persoon A ontvang R4358,33 van B en C, R707,67 van D, R476,67 van E
en R3822,67 van F.
8. 150%
a i
9. % wins  100[(1  )(1  )  1]
100 100
10. R150 000

11. R  5q 2  100q

Week 2

1. A  2000, B  4000, C  5000

2. A  36 , B  48, C  60

3. A  28 571,43, B  28 571,43, C  42 857,14

4. A  5, B  2, C  1

Week 3

1. R6400

2. QRC  [10 065 000] , dus R10,065 miljoen

220 110 90 
 
3. (a) A  B   75 45 50 
120 55 50 

125
 Inskrywings gee die totale aantal kilogram van elke produk wat deur elke
persoon op Saterdag en Sondag verkoop is.

 97 
 
(b) AC  46,5
 41 

Inskrywings gee die totale inkomste vir Saterdag vir elke produk.

 70 
 
(c) BC  33,5 
48,5

Inskrywings gee die totale inkomste vir Sondag vir elke produk.

167,00 
 
(d) ( A  B )C   80,00 
 89,50 

Inskrywings gee die totale inkomste vir die naweek vir elke produk.

4. (a) P T M  140 210 180 130 

(b) Mengsel B

Week 4

1. x  15 y  15 Pmax  R8 600

2. x  40 y  20

3. x  10 y  30 Cmin  R520 000

4. x  R20 000 y  R4 000 Pmax  R26 420

5. x  R66 666,67 y  R33 333,33

Week 5

1. (a) (r  q )(m )  400m  10m 2

(b) q(30 )  75

2. (a) T  R0

(b) T  R 7 720

(c) T  R 80 655,50

(d) T  R 98 505,50

126
Week 6

1. (a) Qd   21 P  15 ; Qs  21 P  2

(b) P  R17 per eenheid Q  6,5 eenheid

(c) Qd   38 P  45
4

2. (a) P  R 9,50

(b)
Q's
Qs
12
9,5
8
Qd

2160

(c) Q' s  2400  300(P  1,5)  2850  300P

(d) P  R10,44

3. (a) Vraagfunksie is soliede lyn Qd in skets.

88 Qs

70
40,8
20 Q'd
Qd
Q
−140 145,8 350 440

(b) Aanbodfunksie is soliede lyn Qs in skets.

(c) Markewewig: (145,8; 40,8)

(d) Nuwe vraagfunksie is stippellyn Q' d in skets.

127
4. (a) Vraagfunksie is soliede lyn Qd in skets.

P en R in rand

75 R
70

Qd
15 Q
1 7,5

(b) P  75  5Q
R  PQ  75Q  5Q 2

Inkomstefunksie is parabool R op grafiek.

(c) (Q; P) = (1; 70) of (15; 0)
(d) Vanaf die koördinaat (Q; P) = (1; 70) volg dat die eenheidsprys R70 is.

5. Q  5P  500

Week 7

1. (a) C  100000  20q

(b) 1 q 2  200q
R   40

(c) (606,7; R112 134) or (6593,3; R231866)

(d) q  0 of q  8000

(e) q  4000

(f) 1 q 2  200q en C  100000  20q

R   40

C en R in rand

400 000 C

R
100 000

q
4000 8000

128
 (g) 1 q 2  180q  100 000
P  40

(h) q  3600

(i)
P, C en R in rand

224 000

R
100 000

q
3600 8000
-100 000
P

(j) p   40
1 q  200  R110

2. (a) R  72q  3q 2

(b) C  20q  100

(c) q  2,2 of q  15,1

(d) q  8,7

(e) q  0 or q  24

Week 8

1. R52 925

2. R3,30

3. (a) P  12500 n  100000 en n = 6 jaar

(b) P  100000(0,5) n / 4 en n = 8 jaar

(c) Eksponensiële funksie, want prys kan nie negatief wees nie.

Week 9

1. (a) Jaarliks: R14 798,15

(b) Maandeliks: R14 976,02

129
 (c) Kontinu: R14 993,03

2. R16 418,69

3. 1,475 x

4. Eenvoudige rente: 11,11 jaar

Saamgestelde rente: 8,04 jaar

5. (a) 9,381%
(b) 9,417%

6. 1,73%

7. R364 430,54

8. R9 929,52

Week 10

1. (a) P = R14 091,10

(b) Pn = R884,18

2. n = 27,55 years of n = 27 jaar 6,7 maande

3. Fn  R 9 667,12

4. (a) Fn = R4 181,66
(b) Rente = R1690
(c) Kapitaal = R2491,66
(d) R4940

5. (a) Fn = R17 698,42

(b) Fn = R37 360,80
(c) Fn = R15 978,83
(d) Fn = R62 353,80

Week 11

1. (a) c  0,0001q 3  0,02q 2  5q  5000

(b) c ' ( 40)  0,0003( 40) 2  0,04( 40)  5  R 3,88

2. MR  R ' (30)  0,5((30) 2  5) 0,5 (2(30))  R1,00

130
 1
3. (a) MR  R ' (q )  0,5q  0,5 
2 q

(b) MR  R ' (30 )  0,5(30 ) 0,5  R 0,09

4. (a) p'  R1,25

(b) MR  R ' (10 )  R1,00

5. c ' (q )  2  ln q 2

6. R  250q  45q 2  q 3  q max  33

Week 12

1. R  2000q  10q 2  q 3 en p  2000  10q  q 2

2. (a) C  34 Q 3  Q 2  12Q  k

(b) C  R 319 766,67

0,0002 3
3. (a) C  4q  0,01q 2  q  4 000
3

0,0002 2 4000
(b) C  4  0,01q  q 
3 q

131