Muhittin Bilgin-Anlamdan Anlatıma Türkçemiz-Anı Yayıncılık-2013-661 S.

MUHİTTİN BİLGİN
ANLATIMA
ANLAMDAN
TÜRKÇEMİZ
Türkçenin Tarihsel
Gelişimi
SBiçmbilgsi esbilgsi Anlambigs
T
Sözcük Türleri
Anlatımbigs Tümcebilgs
T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ -CERRAHPASA
MERKEZ KUTUPHANE
0006719
Par graf
Demirbaş No
●
:
Sinifiama No : PL 123/1655 2013
Gözden geçirilmiş
3. Baskı
2013 Ankara
TC ISTANBUR 3
CERAHS
ERKEK TUPHANE
Anlamdan
Anlatıma Türkçemiz
ÖNSÖZ
ANLAMDAN ANLATIMA TÜRKÇEMİZ
Muhittin BİLGİN Anlamdan Anlatıma Türkçemiz , Türkçemizi tüm yönleriyle incele
VIDJS MITTİHUM meyi amaçlayan bir çalışmanın ürünüdür . Böyle bir çalışmanın eksiksiz ola
Türkçe engin bir deniz !
cağı düşünülemez . ,
Bu kitabın basım yayın , satış hakları
,
Şti.'ne aittir .
Anı Yayıncılık San . Tic . Ltd.
paragrafa değin bütün dil bi
Anlamdan Anlatıma Türkçemiz , sesten
alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik
Anılan Kuruluşun izini
içinde değerlendirme biçiminde özetleyebileceğimiz dil
basılamaz dağıtılamaz . rimlerini bağlam
manyetik ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz
,
fotokopi
,
elektronik , ,
gözeten bir çalışmadır .
bilimdeki yeni yaklaşımları
16003
Yayıncı Sertifika No
:
değerlendirmelerde tanıklığına başvurulan ozan ve yazar
No 13268 Yargılarda ,
Matbaa Sertifika :
TANIKLAR bölümünde gösterildi .
978-605-5213-46-6 birlikte
larımız , yapıtlarıyla
,
:
KAJMA MAGMAMA
ISBN
: Anı Yayıncılık
Kapak Tasarımı
için kitabın so
isteyen okuyucularımız
Kavramlara kolayca ulaşmak
,
Dizgi -Mizanpaj Anı Yayıncılık
: Sözkesen Ofset
nunda ayrıntılı bir KAVRAM DİZİNİ oluşturuldu .
Adres Baskı
Mrk No 2/40
1 5 1 8 . Sokak Mat
HOUT
OSB - Sit :
İş .
: İvedik
ANKARA
Yenimahalle - gelmez güzelliğini bu çalışmanın her adımında ye
Türkçemizin dile ,
0.312 395 21 10 yazarlarımızın
:
Bunda kuşkusuz ozanlarımızın
niden ve coşkuyla yaşadım
Tel
,
,
,
.
kazandıran değerli öğretmenim
büyük payı var . Başta bana anadili bilincini
KÜTÜPHANE BİLGİ KARTI Türkçemize katkıda bulunan ozanlarımıza ya
Emin Özdemir olmak üzere
,
,
BİLGİN , Muhittin
zarlarımıza saygılarımı sunuyorum .
ANLAMDAN ANLATIMA TÜRKÇEMİZ
Ankara /Türkiye Dillerine , ellerine sağlık !
Anı Yayıncılık , 3.Baskı
,
x 240 mm
2013 , xxvi +662 Sf , 160
: 978-605-5213-46-6 öneri ve yüreklendirici ilgileriyle
ISBN Yazın -dil emekçisi birçok gönüldeş ,
Türkçe Sözcük Türleri Adem Orakçı Ahmet Can Bilgin Ahmet
Dil
bu çalışmaya katkıda bulundu
,
Eğitim , ,
Yazım Kuralları , 4. . ,
3.
Anlam İlişkisi ,
Dilde Bağlam
-
,2.
1. Dillerin
Bölümlenmesi
Akbalı Bekir Yurdakul Burhan Günel Ercan Günaydın ,
Telli Ali , ,
, ,
Geliştirme Yolları
6. Düşünceyi
5. Anlatım Bilgisi Karakuş Hüseyin Yurttaş İbram
Hasan
,
Habib Bektaş , Efe , Hidayet ,
,
Erdem , İlknur Alpaslan , İrfan Meydan Kemal , Yıldırım Mehmet Yaşar
,
Anı Yayıncılık
Kızılırmak Sokak
Ankara
10/A
TRENMUGATZE Bilen
Nevzat
Ünsal
, Mete Alpsar
Çakmak
Dinçer ,
, Öner
Veysel Çolak
, Mustafa Günaydın
Yağcı
,
, Savaş
Veysel
,
Ünlü
Muzaffer Kale ,Müberra Başar

Gültaş
, Sevgi
, Yılmaz
Özel , Ünsal
Yeşildağ
Akpak
, Yusuf
,
,
Bakanlıklar/
50 pbx Alper ve Ziynet Yıldız'a borçluluk duyuyorum . İzmir - Üniversiteliler Ofset
0 312 425 81
Tel :
aniyayincilik@aniyayincilik.com.tr çok çilemi çekti . Sevgili oğlum Utku Can çalışmamın yazıya geçirilmesinde
e-posta :
ve düzenlenmesinde
//.aniyayincilik.com.tr büyük çaba gösterdi
http : .
Sağ olsunlar !
A harfinin
evrimi
ANI
Türkçeseverlere selam
44A olsun !
Muhittin Bilgin
İzmir , Eylül 2002
EIOS GIA
iii
Anlamdan Anlatıma Türkçemiz Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
"Anlamdan
SUNUŞ
Elimizdeki Anlatıma Türkçemiz " kitabı , Türkçeye gönül

vermiş , bu dili gerçekten seven , kendini çok iyi yetiştirmiş gerçek bir
Günümüz düny a s ı n d a kültürel emperyalizm büyük bir tehlike oluş
aydının eseri . Eski bir öğrencim olan Muhittin Bilgin , çalışkan ve üretken bir
turmaktadır Artık ülkelerin işgali savaş araçlarından çok kültürel yayılma duyarlı ve bilinçli bir Türkçe tutkunu titiz bir eğitimci
Türkçeci
.
. , ,
,
ve kuşatma ile oluyor . Bu ise hem dış güçler hem de yerli işbirlikçiler "Anlamdan Anlatıma Türkçemiz " , 700 sayfa dolayında , çok kapsamlı
kanalıyla yürütülmekte . bir eser . Bu büyük eser , Türkçenin Tarihsel Gelişimi ile başlıyor ve
Bilindiği gibi kültürün de temel ögelerinin başında dil gelir . " Küresel Anlambilgisi , Sesbilgisi , Biçimbilgisi , Sözcük Türleri , Tümcebilgisi ,
leşme globalleşme yeni dünya düzeni " gibi yutturmaca sözler ulus ve ulu ve Paragraf bölümleriyle sürüyor Yazar binlerce eseri
Anlatımbilgisi
, . ,
, ,
salcılık kavramlarını yok etmeye çalışıyor . Emperyalizme küresel gelişme yıllarca taramış , notlar almış , kitabını somut ve canlı örneklerle zenginleş
gözüyle bakan , bu uğurda çırpınan çok sayıda aydın tipi var . Bu konuda tirmiştir . Böylece eser , dilbilgisinin ve kuralların kuruluğundan , sıkıcılığın
temel hedef ise yerli diller , anadilleridir . dan kurtarılmış .
Kitabın bundan önceki baskısı kısa sürede tükendi Benim derslerimde
Özellikle son yıllarda bir kısım öne sürdüğü şöyle görüş
.
kişilerin bir
de öğrencilerimin başvurduğu temel kaynaklardan biri bu kitap . Genişletil
var : "Avrupa Birliği'ne gireceğiz AB'ye girdiğimiz zaman
.
dilimiz İngilizce
zengin
olmak zorunda "
. miş ve gözden geçirilmiş yeni baskı daha da .
uğraşın ve büyük emeklerin sonunda ortaya çıkan bu eser ,
AB'ye girmenin temel bir koşulu olarak Türkçeden vazgeçmek gerek Titiz bir
ve öğretmen adayları için değil özellikle Türkçe Türk
taşıyan AB'ci yalnızca öğrenciler
,
Aydın
,
tiği gibi bir yargı birilerince yaygınlaştırılıyor . sıfatı
ile üniversitelerin Türkçe Eğitimi Türk Dili
Dili ve Edebiyatı öğretmenleri
takım yapıyor bunu Büyük gazetelerimizden ün yapmış
,
. birinin genel yayın
ve Edebiyatı bölümlerinde görevli bütün öğretim elemanları için de yararlı
müdürü ve başyazarının , bir konuşmasında şöyle diyebildiğine tanık olu
olacak kaynak niteliklerini taşımaktadır
yoruz : "Alışın buna . Türkçe bitecek , gidecek . Hiçbir güç bunun karşısında .
Mesela yapın çocuklarınıza
duramaz . Buna karşı önleminizi alın . ne ,
Prof. Dr. Cahit KAVCAR
İngilizcede de söylenebilecek adlar koyun ." Çağdaş Türk
(
İngilizceye yakın ,
Ocak 2006
Dili ,2005 Sayı 210 s 280. )
Ankar
, , .
yazara ve onun düşünenlere şunları sormak gere
Bu "muhterem " gibi
bu yolu izleyerek kendi dillerini bir
İtalya ve diğer ülkeler ,
kir : Fransa ,
Ulus duygusunu milliyetçilik bilincini ve
kenara atarak mı girdiler AB'ye ? ,
Fransa'da 1994 yılında çıkan ve
kendi anadilini yok ederek mi girdiler ?
Kullanımına İlişkin Yasa " neden çıktı
halen yürürlükte olan " Fransız Dilinin
dizisi değil mi
bilinçli bir tepki ve önlemler
peki? İngilizcenin işgaline karşı
mı acaba? Örneğin
o yasa? AB'ci takım ve küreselciler bu durumu biliyorlar
adlar " koyarak mi
"çocuklarına İngilizceye yakın
yeni üyelerden Polonya
,
grad ogs
girdi AB'ye ?
çok sığ değer yargıları oluştu ve Türkçemiz büyük bir
Görüldüğü gibi
sıfatlarla bu dili yok etmeye
tehlike içinde . Kendi çocukları bile , çeşitli ,
aydınların da boş durmaması dil duygusu
bu konuda gerçek
,
çalışıyor . İşte
ve anadili bilinciyle çaba harcaması gerekiyor
.
***
tovalo onsieur
iv
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
KISALTM R
Yüksek Kurumu
Dil ve Tarih
Atatürk Kültür
,
AKDTYK
Bakın z Arapça Almanca
Alm .
Ar .
bkz .
Nesne
B.li N Belirtili
Nesne
B.siz N Belirtisiz
Tümleci
Belirteç
BT
Çoğul
ç ./ çoğ .
Çekim Eki
ç .e .
Çeviren
çev .
Durum Eki
d . e .
Dolaylı
Tümleç
DT
s ç a
Fars
a r
.
Fransızca F
GÖ Fr.
Gizli Özne
Hazırlayn
Haz .
İyelik Eki
i .e .
Kitabevi İngil zce
İng
İsa'dan Önce
.
İÖ
Kişi
k .
Kit .
Bakanlığı
Milli Eğitim
MEB
Tekil Sayfa Özne Nesne

Ö
S.
Sözde Özne
SÖ
t ./ tek .
Türk Dil Kurumu
TTK TDK
Türk Tarih
Kurumu
Yüklem
Y
Yayınevi / Yayınları
Yay .
Yapım Eki
y . e .
Yun
Yüzyıl Yuna ca
.
yy .
vii
Anlamdan Anlatıma Türkçemiz
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
İÇNDEKİLER
Benzetmelerin Bölümlenmesi
44 43 43 43
a ) Ayrıntılı benzetme
4044
45
48
45
47
49 4 45 455
b ) Kısaltılmış benzetme
GİRİŞ
benzetme
1
c) Pekiştirilmiş
G
d ) Yalın benzetme
Bölümlenmesi ve Türkçenin Dünya Dilleri Arasındaki Yeri Anlam Değişmeleri
N
Dillerin II-
D
A- Biçimsel Özellikleri Açısından Diller A- Anlam Kayması
BOTTEIJOUSAWN
Diller B- Anlam Daralması

B- Kaynak Açısından
C- Anlam Genişlemesi
Türkçenin Tarihsel Gelişimi $ 023
Sözcükler
Birbirleriyle İlişkili
Eski Türkçe Dönemi
9021
1- Eşseslilik (Sesteşlik
55 54 53 52 50 49
)
Orta Türkçe Dönemi
2- Eşanlamlılık (Anlamdaşlık )
10
Yeni Türkçe Dönemi

3- Yakın Anlamlılık
Çağdaş Türkçe
Dönemi
4- Karşıt Anlamlılık
11
Türkiye Türkçesi
5- Genel Özel Anlamlılık
-
1- Eski Anadolu Türkçesi Eski Türkiye Türkçesi )
Öteki Bölümlemeler
(
Sözcükler Arasında
2- Osmanlıca 22 20 19 19 15
55
1- Somut -Soyut Anlamlı Sözcükler
3- Çağdaş Türkiye Türkçesi
78 77 75 74 73 73 73 73 72 71 71 68 68 67 66 65 65 63 63 63 62 62 62 58 58 57 56
2- Nicel -Nitel Anlamlı Sözcükler
Ulusal Yazın ( " Milli Edebiyat " "Yeni Lisan " akımların
)-
Deyimler
Harf Devrimi Deyimlerin Özellikleri
Dil Devrimi A - Biçimsel Özellikler
B- Anlamsal Özellikler
Se
25
BÖLÜM - I ANLAMBİLGİSİ 1- Değişmeceli anlamla kurulan deyimler
2- Gerçek anlamlı deyimler
32 31 30 30 29 29 27
Atasözleri
Dilde Bağlam -Anlam İlişkisi
Atasözlerinin Özellikleri
Sözcüklerde Anlam Olayları
A- Biçimsel Özellikler
I- Çokanlamlılık
A- Çokanlamlı Sözcüklerin Anlam
Çerçevesi
1- Değişmeceli anlamla kurulan atasözleri
1- Çekirdek (Gerçek )
Anlam
2- Gerçek anlamlı atasözleri
2- Yan ( Çevresel ) Anlam
İkilemler
a- Değişmecesiz Yan Anlam
42 41 41 41 41 41 39 38 37 36 36 35 35 33
İkilemelerin Özellikleri
se obreir
b- Değişmeceli Yan Anlam Mecaz Anlam
( )
A- Biçimsel Özellikler
(Aktarmalar
B- Sözcüklere Yan Anlam Kazandırma Yolları )
1- Somutlaştırma
1- Sözcüğün yinelenmesiyle kurulanlar
2- Deyim Aktarması 2- Eşanlamlı sözcüklerle
kurulanlar
İnsana Özgü Kavramların
Doğaya Aktarılması
a- Organ Adlarının ,
3- Yakın anlamlı sözcüklerle
kurulanlar
b- Doğaya Özgü Kavramların İnsana Aktarılması
4- Aynı anlam alanı içindeki sözcüklerle kurulanlar
c- Duyularla İlgili Kavramların Birbirine Aktarılması
5- Karşıt anlamlı sözcüklerle
kurulanlar
3- Ad Aktarması 6- Bir sözcüğü anlamlı
öteki anlamsız olanlar
4- Benzetme 7- Her
77777
iki sözcüğü de anlamsız olanlar
Benzetmelerde Kullanılan Öğeler
TerimlKearlıpsözler
a ) Benzeyen
b
Argo
) Benzetilen
c) Benzetme yönü
d ) Benzetme ilgeci
ix
viii
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
79
BÖLÜM -II SESBİLGİSİ

Yazım Kuralları
119 118 118 118 117 117 116 115

"ile" Sözcüğünün Ekleşmesi
99 97 97 97 96 96 94 94 93 92 92 92 92 92 91 89 89 89 87 86 85 83 80
Özellikleri
Türkçemizin Başlıca Ses Ekeylem (i- mek )'in Yazılışı
I- Ünlüler " -ki " Eki ve ki "
" Sözcüğünün Yazımı
Yazımı
A- Büyük Ünlü Uyumu "de " Bağlacının
B- Küçük Ünlü Uyumu "mi " Soru Ekinin Yazımı
Yazımı
II- Ünsüzler "a" , "e " Ünlüleriyle Biten Eylemlerin
Yazımı
Ünsüzlerle İlgili Kurallar "me " liya da "mek " li Eylemliklerin
Yazımı
123 123 123 121 120 120

A- Türkçe sözcüklerin sonunda süreksiz yumuşak ünsüzler
bulunmaz Kimi Yabancı Sözcüklerin
Ünsüz Yumuşaması "b c d" ile Biten Sözcüklerin Yazımı
B- Ötümlüleşme ( ) , ,
Yazımı olan b
C- Ötümsüzleşme (Ünsüz Sertleşmesi ) Bileşik Sözcüklerin
Terimlerin Yazımı
Öteki Ses Olayları
Deyimlerin Yazımı
A- Ses Düşmesi
İkilemelerin Yazımı
1- Ünsüz Düşmesi
151 150 150 150 148 147 146 145 144 143 143 142 141 140 138 138 137 136 135 134 133 133 131 130 130 129 129 128 128 124
Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler
a- İçseste Ünsüz Düşmesi
Yabancı Özel Adların Yazımı
b- Önseste Ünsüz Düşmesi
Tarihlerin Yazımı
c- Sonseste Ünsüz Düşmesi
Yazımı
Ay ve Gün Adlarının
2- Ünlü Düşmesi
Sayıların Yazımı
a- İçseste Ünlü Düşmesi
Gökcisimlerinin Yazımı
b- Önseste Ünlü Düşmesi
Pekiştirmeli Sözcüklerin Yazımı
c- Sonseste Ünlü Düşmesi
Kısaltm ar
B- Ses Türemesi Noktalama İmleri
1- Ünlü Türemesi
Türkçe Yazımda Noktalama
LA
a- Önseste Ünlü Türemesi Noktalamada İşlevsellik
b- İçseste Ünlü Türemesi Noktalama İmlerinin Bölümlenmesi
109 108 106 106 105 104 103 103 103 103 102 101 100 100 100
2- Ünsüz Türemesi
Nokta
a- Önseste Ünsüz Türemesi Soru İmi
b- İçseste Ünsüz Türemesi Ünlem İmi
Beyald
C
Virgül
- Ses Değişmesi
1- Ünlü Daralması Noktalı
Virgül spingolo slepic
İki Nokta
2- Adıllarda Ünlü Değişimi
Tırnak İmi
3- Kimi yabancı kökenli sözcüklerde ses değişimi
Denden
4- "Ötümlüleşme " ve "ötümsüzleşme "
Tek Tırnak
ünlü değişmeleri İmi
5- Ünlü uyumunun etkilediği
Ayraç
6- n > m benzeşmesi
D- Ünlü Köşeli
Çatışması
Ayraç
Eğik Çizgi
E - Seslem (Hece ) Yitimi
Kısa
F - Kaynaşma
Çizgi
Kesme İmi
G- Ulama
Uzun Çizgi
Seslem (Hece ) 111
sia t n s ob ngaso Noktalı
Çizgi
Vurgu elando
114 113 111

Düzeltme
A İmi
79
- Sözcük
Vurgusu Üç Nokta
B- Tümce Vurgusu
Ton
T.C. ISTANBUL
UNIVERSITESI
-CERRAHPAŞA
XI
MERKEZ KUTUPHANE
X
the
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Sıra Noktalar
PARAN
le 152
Paragraf (Çengel ) İmi Ekeylem Çekim Ekleri
wamesilane
169
152
B ö l ü m İmi Eylemle Kullanılan Öteki
Ekler
um 169
154 153 153
Ab
Telis
Dipnot İmi a- Çatı

ekleri
ahor
169
ESHY
Yazıda Kullanılan Öteki İmler b- Eylemsi
ekleri
obeh 170
-ma
SEY
Olumsuzluk eki -me (
173 172 171 170

c- : )
iseY nim "mi "
d - Soru
BÖLÜM -III BİÇİMBİLGİSİ
eki :
old Ekleri (Türetim
Ardılları )
155
slyreible B- Yapım
1- Eylemden Ad Türeten Ekler
Eşbiçmlik Biç mbir m
Addan Ad Türeten Ekler li ma 174

159 159 158 158 158 157 157 156 155 155 155
2-
1- Bağımsız (Özgür Biçimbirimler
175
Addan Eylem Türeten Ekler
)
3-
2- Bağımlı Biçimbirimler Türeten Ekler s 175
4- Eylemden Eylem
176
Önek Değerli Sözcükler
I- Sözcük (Öncül Biçimbirim )
177
A- Yalın Sözcükler Kök
( Biçimbirimler ) BÖLÜM IV
- SÖZCÜK TÜRLERİ
Kök Sözcüklerin Türleri
result
THDA
200 198 194 189 189 187 186 186 186 186 185 185 185 185 182 182 182 182 181 179 179 179
Ad Kökleri
Ad
1-
HVO
I - Varlıklara Verilişlerine Göre Adlar
2- Eylem Kökleri
A - Özel Ad
Ortak Kökler
B- Tür Adı
Kökteş Sözcükler
Y
II- Varlıkların Sayısına Göre Adlar
B - Türemiş Sözcükler anys amb dal 160
A- Tekil Adlar
Gövdelerin Türleri
JES Y laste ned 160
B- Çoğul Adlar
Ad Gövdeleri
163 162 162 161 161 161 160 160 160 160 160 160
1-
Çoğul ekinin öteki işlevleri
a- Addan Ad
len
C- Topluluk Adları
b- Eylemden Ad
alsch
III- Varlıkların Oluşuna Göre Adlar
2- Eylem Gövdeleri Xillsavst aber A- Somut Ad
a- Addan Eylem omastmintod mis la B- Soyut Ad
b- Eylemden Eylem
IV- Yapılarına Göre Adlar
C- Bileşik Sözcükler A- Yalın Adlar
Bileşik Sözcüklerin Oluşumu B - Türemiş Adlar
whe
1- Anlam kayması yoluyla oluşanlar C- Bileşik Adlar
Abd
2- Ses değişimi yoluyla oluşanlar Ad Tamlamaları
3- Tür değişimi yoluyla Ad Tamlaması Türleri
oluşanlar
Bileşik Sözcüklerde 1- BelirtiliAd
Yapı (Kalıplaşma Biçimleri ) Tamlaması
2- BelirtisizAd
168 167 167 167 167 167 165 165 165 164 163
II- Ek ( Ardil Bi ç i m b i r i m ) Tamlaması
A - Çekim Ekleri (İşletim Ardılları )
" Takısız Ad Tamlaması "
1- Ad Çekim Ekleri 3- Genişlemiş Ad
Tamlamaları
a- Durum ekleri
a- Zincirleme
Ad Tamlaması 200 )
b- Karma Tamlama
b- İyelik ekleri
207 205 205 204 203 201

Adla Adın
Kullanılan Öteki Ekler Durumları
1- Yalın
a- Çoğul eki : -ler Durum
2-
b- Soru eki :"mi" Belirtme (Yükleme
)Durumu
3 - Yönelme
2- Eylem Çekim Durumu
Ekleri
4- Bulunma
a- Kip ekleri
Kalma
(
)Durumu
b- Kişi ekleri
xiii
xii
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma Anlamdan Anlatıma Türkçemiz
238 237 235 232 231 230 229 228 227 227 224 224 223 222 222 222 220 219 218 214 213 209
302 301 300 300 299 299 297 296 294 292 289 289 287 287 286 286 286 286 286 280 279 278 278 277 277 277 276 275 275 274 273 272 272 271 271 269 268 267 267 267 265 264 264 261
Durumu
5- Çıkma Belirteçlerin Özellikleri
6- Tamlayan Durumu I- Görev ve Anlam Açısından Belirteçler
Küçültmeli Ad A- Yer -Yön Belirteçleri
Güzel Adlandırma B- Zaman Belirteçleri
(Ölçü ) Belirteçleri
Önad )
Sifat ( C- Nicelik
S ı f a t l a r ı n Özellikleri 1- Eşitlik Belirteçleri
Belirteci "Daha "
2- Üstünlük
:
I -Görev ve Anlam Açısından Sıfatlar
En"
3- En Üstünlük Belirteci : "
A- Niteleme Sıfatları
4- Aşırılık Belirteçleri
1- Doğrudan Niteleyiciler
D- Niteleme -Durum Belirteçleri
2- Bağıntı Sıfatları
1- Niteleme Belirteçleri
B- Belirtme Sıfatları
2- Durum Belirteçleri
1- Gösterme Sıfatları
a- Olasılık Belirteçleri
Sıfat -ki'si
b- Kesinlik Belirteçleri
2- Sayı Sıfatları
c- Yineleme Belirteçleri
a- Asıl Sayı Sıfatları
d- Varsayım Belirteçleri
b- Sıra Sayı Sıfatları
e- Dilek Belirteçleri
c- Kesir Sayı Sıfatları
f- Sınırlama Belirteçleri
d- Üleştirme Sıfatları
g- Yaklaşıklık Belirteçleri
3- Soru Sıfatları
h- Üleştirme Belirteçleri
4- Belgisiz Sıfatlar
i- Yanıt Belirteçleri
Sifat Tamlaması
E- Neden Belirteçleri
Sıfatlarda Karşılaştırma
261 260 260 260 259 257 255 253 251 247 247 245 245 243 242 242 242 242 242 241 239 238
F- Amaç Belirteçleri
Sıfatlarda Küçültme "İşte "
G- Gösterme Belirteci :
Sıfatlarda Pekiştirme (Pekiştirmeli
Sıfatlar ) H- Soru Belirteçleri
Katmerli Pekiştirme
II- Yapı Açısından Belirteçler
II- Yapı Açısından Sıfatlar
A- Yalın Belirteçler
A - Yalın Sıfatlar
B- Türemiş Belirteçler
B- Türemiş Sıfatlar
C- Bileşik Belirteçler
C- Bileşik Sıfatlar
D- Belirteç Öbekleri
1- Kaynaşmış Bileşik
İlgeç
Sıfatlar
2- Kurallı Bileşik
Sıfatlar İlgeçlerin Özellikleri
Adil
Türkçemizdeki İlgeçler
Adılların Özellikleri
ile
I- Görev ve Anlam Açısından
Adillar
kadar göre için gibi

A- Kişi Adılları
Dönüşlü Adıl : Kendi "
"
B- Gösterme Adılları
C- Belgisiz Adıllar
dek , değin
D- Soru Adılları
beri denli
E - İlgi Adılı :" -ki"
II- Yapı Açısından Adillar
karşın (= rağmen
A - Yalın Adıllar
)
üzere karşı
B- Bileşik Adıllar
Belirteç
XV
xiv
Anlamdan Anlatıma Türkçemiz Anlamdan Anlatıma Türkçemiz
316 316 313 312 311 309 309 308 306 305 305 304 304 303 303 303
336
doğru başka
ne ... ne ...
on 337
ister ... ister ...
341 339 339 339 339 339 338

dolayı = ötürü Birimler
Bağlaç Olarak Kullanılan Öteki
( )
KA
değil sonra önce diye yana
Yapı Açısından Bağlaçlar

halostila tu
A- Yalın Bağlaçlar
B- Türemiş Bağlaçlar
C- Bileşik Bağlaçlar
D- Bağlaç Öbekleri
Soru Eki "mi"
mm
Ünlem
:
maljt
341
Ünlemlerin Özellikleri
Bağlaç
350 349 349 348 347 346 345 343 343

Bağlaçların
Özellikleri Türkçemizdeki Ünlemler
Türkçemizdeki Bağlaçlar A ! Aaa !)
(
E ! E
( ee !)
ya ve
Ah !
yahut ) Ay
ya da (veya
!
,
Eh !
ayrıca
Ey
de (da )
!
335 335 335 334 334 334 333 333 332 332 332 331 331 331 330 330 329 329 329 328 328 328 326 324 323 323 322 317
Ayol !
bile dahi
Ha !
Hah ! po poli ( d ) 561 = 16 351
ile
om dinin ( 352
Vay !
ki
Sajunes digolli! 353

Eyvah !
ama ( amma )
355 354 354

Vah
A
!
fakat , lakin
Hey !
poble
All
ancak yalnız
Hay Hay Allah
m
!
!
O !
alish by Dobre 355
oysa , oysaki = halbuki )
(
Oho
368 368 367 367 366 366 365 365 365 365 362 359 358 357 -357 357 356 356
!
meğer meğerse
Oh
,
!
meğerki
Öf !
çünkü (= zira )
Of !
demek , demek ki
Hişt !
hatta üstelik hoş
Be !
Haydi ! (Hadi )
!
Aman ! Amanın !
yeter ki , elverir ki
Eylem
yani
Eylemlerin Adlandırılması
madem mademki değil mi ki Eylemlerin Anlamsal
, ,
Özellikleri
nitekim yoksa
1) Kılış Eylemleri
2 )Durum Eylemleri
hem
( 3 ) Oluş Eylemleri
hem ... hem /hem ... hem
...
de ... Eylemde Zaman
gerek ... gerek ...
Eylemde Kişi
kâh .
..... kâh ... gâh
( ... gâh )
...
Eylemde Kip
ha ... ha ...
A- Bildirme (Haber ) Kipleri
... olsun ... olsun
xvii
xvi
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
Zaman Kipi
408 408 408 408 407 407 406 406 405 404 404 403 403 402 402 401 400 397 397 395 394 394 393 392 391 391 390 389 388 387 386 385 385 384 381 380 379 377 377 375 374 371 370 369
1- Belirli (-di'li )Geçmiş
438 437 437 437 437 436 435 435 434 432 429 427 427 426 424 423 423 422 420 419 419 419 417 416 416 416 415 415 414 413 412 412 410 410 409 409 409 409 408
Zaman Kipi
2- Belirsiz (-miş'li ) Geçmiş
3- ŞimdikiZaman
4- Gelecek Zaman Kipi
Kipi
A- yazmak
Yapı Açısından Eylemler
Yalın Eylemler
B- Türemiş Eylemler
5- Geniş Zaman Kipi
C- Bileşik Eylemler
B- İsteme Kipleri
1- Kurallı Bileşik Eylemler
1- Dilek Kipi
a- Yeterlik Eylemi
2- İstek Kipi
b- Tezlik Eylemi
3- Gereklik Kipi
Pekiştirmeli Tezlik
4- Buyruk Emir
( )Kipi
c- Yaklaşma (Yakınlık ) Eylemi
Ekeylem ( i - mek )
d- Sürerlik Eylemi
1) Belirli Geçmiş Zaman Kipi
2- Yardımcı Eylemle Oluşan Bileşik Eylemler
2 ) Belirsiz Geçmiş Zaman Kipi
3- Anlamca Kaynaşmış Bileşik Eylemler
3) Koşul Kipi
Eylemde Çatı
4 ) Geniş Zaman Kipi
A- Nesne -Eylem Bağıntısı
" -dir
" eki
1- Geçişli Eylem
değ
2- Geçişsiz Eylem
i-
ken
B- Özne -Eylem Bağıntısı
Bileşik Zamanlı Eylemler
1- Etken Eylem
1- Öyküleme (Hikâye ) Bileşik Zamanı 2- Edilgen Eylem
2- Söylenti Rivayet
( Bileşik Zamanı
)
3- Dönüşlü Eylem
3- Koşul Bileşik Zamanı
4- İşteş Eylem
Katmerli Bileşik Zaman a- Karşılıklı İşteşlik
Bileşik Zamanlı Eylemlerde Kişi Ekleri b- Birlikte İşteşlik
Yardımcı Eylemler
5- Ettirgen Eylem
Türkçemizdeki Yardımcı
Eylemler Çok Çatılı Eylemler
koymak durmak vermek bilmek kalmak bulmak kaçmak geçmek gitmek gelmek yapmak atmak görmek buy rmak kılmak eylemek etmek olmak
Eylemsi r
Eylemsilerin Özellikleri
1- Adeylemler (Eylemlikler )
2- Ortaçlar Sıfateylemler
( )
a- Geçmiş Zaman Ortaçları
b- Gelecek Zaman Ortaçları
c- Geniş Zaman Ortaçları
Durum Ortaçları
3- Ulaçlar (Bağeylemler / Belirteçeylemler )
a Durum
-
Ulaçları
b- Zaman Ulaçları
c- Bağlama Ulaçları
Bellibaşlı ulaç ekleri
BÖLÜM V
-
TÜMCEBİLGİSİ
445
Tümcenin Öğeleri
446 446
I- Tümcenin Ana Öğeleri
xviii
xix
455 452 452 451 450 449 448 448 448 447 446
A- Yüklem
507 506 505 505 505 504 503 503 501 501 501 501 500 499 498 495 492 491 490 489 489 489 488 488 488 488 487 487 487 487 487 485 484 484 483 483 483 482 482 481 481 480 479 479
2- Zaman Tümleçleri
Yüklem Görevinde Kullanılan Dil Birimleri
3- Nicelik (Ölçü ) Tümleçleri
Yüklemin Kullanılış Biçimleri
Durum
4- Niteleme - Tümleçleri
1- Ortak Yüklem
5- Neden Tümleçleri
2- Pekiştirmeli Yüklem
6- Amaç Tümleçleri
3- Açıklamalı Yüklem
7- Gösterme Tümleci
Yüklemin Birden Çok Olması
8- Soru Tümleçleri
B- Özne
Belirteç Tümlecinin Kullanılış Biçimleri
Özne Çeşitleri
1- Ortak Belirteç Tümleci
1- Gerçek Özne Belirteç Tümleci
2- Açıklamalı
2- Sözde Özne Tümleci
478 478 477 476 476 476 476 475 475 474 474 474 473 473 472 472 472 471 471 470 469 469 467 462 462 461 461 460 459 459 459 458 453
3- Pekiştirmeli Belirteç
3- Örtülü Özne Çok Olması
Belirteç Tümlecinin Birden
Özne Görevinde Kullanılan Dil Birimleri
İlgeçli Tümleçler
Öznenin Kullanılış Biçimleri İşlevsel Açıdan Tümleçler
1- Ortak Özne 1- Yönelmeli Tümleçler
2- Pekiştirmeli Özne 2- Bulunmalı (Kalmalı ) Tümleçler
3- Açıklamalı Özne 3- Çıkmalı Tümleçler
4- Seslenmeli Özne 4- Zaman Tümleçleri
Öznenin Birden Çok Olması 5- Nicelik (Ölçü ) Tümleçleri
Özne -
Yüklem Uygunluğu Durum
6- Niteleme - Tümleçleri
1- Tekillik -Çoğulluk Yönünden 7- Gösterme Tümleci
Uygunluk
2- Kişi Yönünden Uygunluk 8- Neden Tümleçleri
II- Tümcenin Yardımcı Öğeleri 9- Amaç Tümleçleri
A- Nesne 10- Araç Tümleçleri
1- Belirtisiz Nesne 11- Koşul Tümleçleri
Sorulu Öğeler
2- Belirtili Nesne
Nesne Görevinde Kullanılan Tümcenin Öğeleri Nasıl Bulunur ?
Dil Birimleri
Nesnenin Kullanılış A- Tümcede Yüklemin Belirlenişi
Biçimleri
B- Tümcede Öznenin Belirlenişi
1- Ortak Nesne
C- Tümcede Nesnenin Belirlenişi
2- Açıklamalı Nesne
3- Pekiştirmeli
D- Tümcede Dolaylı Tümlecin Belirlenişi
(Yinelemeli ) Nesne
E- Tümcede Belirteç Tümlecinin
Nesnenin Birden Belirlenişi
Çok Olması
B- Dolaylı Tümce Türleri
Tümleç
1 - Yönelmeli I- Yükleminin Türü Yönünden Tümceler
Dolaylı
Tümleçler
2- Bulunmalı ( A- Eylem Tümcesi
Kalmalı ) Dolaylı Tümleçler
B- Ad Tümcesi
3- Çıkmalı
Dolaylı Tümleçler
II- Kuruluş ( Sözdizimi Yönünden Tümceler
D o l a y l ı Tümleç )
Görevinde Kullanılan
Dil Birimleri A -Düz Kurallı) Tümce
(
Dolaylı Tümlecin
Kullanılış
Biçimleri B- Devrik Tümce
1- Ortak
Dolaylı
Tümleç
C- Arasözlü Tümce
2- Açıklamalı
Dolaylı
Tümleç 1- Öğe
3- açıklayıcıları
Pekiştirmeli
Dolaylı Tümleç 2- Ara tümceler (
Dolaylı Tümlecin Tümce dışı öğeler )
Birden Çok Olması D- Eksiltili Tümce
C- Belirteç Tümleci
1- Bağlamla bütünlenen
1- Yer -Yön eksiltili tümceler
Tümleçleri
xxi
X XIX
2- Dilsel deneyimle bütünlenen eksiltili tümceler
514 511 511 510 510 509 509 508 508 507
III- Anlam Yönünden Tümceler

Karşılaştırma Tümceleri
537 537 536 536 536 536

-881 )
A- Olumlu Tümce
2 ) Karşıtlama Tümcesi
B - Olumsuz Tümce
3 ) Pekiştirmeli Tümce
1- Ad Tümcelerinde Olumsuzluk 24 ) Eklemeli Tümce
Clubes Ali
(5) Neden Tümcesi
saat
2- Eylem Tümcelerinde Olumsuzluk
Bildus
Bileşik Tümcelerde Anlam 6) Açıklama Tümcesi
07
Al al 537
Biçimi ile Anlamı Uyuşmayan Tümceler 7) Koşullu Tümce
PALEO ( 538
1- Biçimce olumlu anlamca olumsuz 8) Ardışık Tümceler
tümceler
+ 538
2- Biçimce olumsuz anlamca
olumlu tümceler
9) Varsayım Tümcesi
Tümce and eller sind all p538
526 526 525 525 523 523 522 521 521 520 520 519 518 518 517 515 515 514 514 513
C- Soru Tümcesi 10 ) Seçmeli

help abremos
liku
1- Soru "mi " si ile
BÖLÜM -VI ANLATIMBİLGİSİ Doling smsky ( m ) 539
2- Soru
sözcükleriyle
ras sitative singled neisies
k
3- Tonlamayla kurulan
545 543 542 540 539 539

soru tümceleri
I- Anlatım Yolları
Sözde Soru Tümceleri
A- Tümdengelimli Anlatım -Tümevarımlı Anlatım
D- Ünlem Tümcesi
B- Öznel Anlatım Nesnel Anlatım
-
Tümcelerin Verdiği Öteki
Anlamlar bogator Yar
C- Somut Anlatım -Soyut Anlatım
1- Koşul ?
İlgisi
D- Düz Anlatım -Değişmeceli Anlatım
2- Dilek (İstek )
Doğrudan Anlatım -Dolaylı Anlatım
Drie
Anlamı E-
3- Gereklilik
Anlamı II- Anlatım Biçimleri
mishe nato 547
nabbleday 547
4- Buyurma Anlamı A- Açıklama
548
5- Varsayım Anlamı B- Tartışma
6- Yaklaşıklık C- Öyküleme Ümbit 549
Anlamı
551 551 550 549

7 - Olasılık 1- Sanatsal Öyküleme
Anlamı
blish
8- Neden -Sonuç 2- Açıklayıcı Öyküleme
yabi
İlgisi (Nedensellik
9- Amaç
Bağıntısı )
D- Betimleme Y -S
İlgisi
IV- Yapı Yönünden 1- İzlenimsel Betimleme gina pektupy
Tümceler
A 2- Açıklayıcı Betimleme Igilles 551
de
- Yalın Tümce
552
B
Portre
- Bileşik Tümce
553
1- Yan III- Düşünceyi Geliştirme Yolları
Tümcelerle Kurulan
Bileşik
Tümceler A- Tanımlama glmet the 553
Ana Tümce
B- Tanık Gösterme
554
Yan Tümce shop 526
a - Girişik
C - Karşılaştırma de 555
528
Bileşik
Tümce D- Örnekleme
568 566 566 565 564 563 563 561 559 558 557
b- Koşullu 87 529
Bileşik Tümce
E- Sayısal Verilerden Yararlanma
c- "mi "
536 535 534 534 533 533 533 532 531 530 530
İlgeciyle
Kurulan Bileşik
d- İçtümceyle Tümce Düşünceyi Geliştirmenin Öteki Yolları
Kurulan Bileşik
Tümce Anlatımı Duyulara Yaslandırma
e- "ki"
Bağlacıyla Kurulan
Bileşik Tümce (İlgi IV - Anlatım Özellikleri
2- Sıralı Tümce Tümcesi )
İçtenlik Doğal ık Özlü k Yalınlık Dur luk Açıklık

Sıralı
Tümcenin Özellikleri
Sıralı Tümcelerin
Çeşitleri
a- Öğesel
Bağlantı Yönünden
1 ) Bağımsız
Sıralı Tümceler
2 ) Bağımlı Sıralı
Tümceler
b- Anlamsal Bağlantı
Yönünden
xxiii
xxii
576 576 574 572 571 569 568
ESürkleyic k tkileycilk Akıclık Özgünlük
597 597 596 596 595

G- Anlamda Tutarsızlık / Karşıtlık
H- Anlamda
Belirsizlik
1- Noktalama Eksikliği ya da Yanlışlığı
Özensizlik
Karşılaştırmalarda
2- Seçme ya da
V - Anlatım Bozuklukları
Gösterilmemesi
3- Tamlayanın
A- Artıklama (Sözcük ya da Eklerin Gereksiz Kullanılması )
birlikte kullanılması
599
Eşanlamlı sözcüklerin
1-
BÖLÜM -VII PARAGRAF
2- Anlamı tümcedeki bir sözcük tarafından üstlenen sözcüğün
620 617 616 616 615 614 614 613 612 612 611 611 610 608 606 606 606 605 604 603 602 602
578 577
kulanıms
Paragrafın Bölümleri
3- İşlevleri özdeş eklerin birlikte kullanılması
1- Giriş Tümcesi
4- Kurallı bileşik eylemlerde çatı eklerinin hem ana eyleme hem Tümceleri
2- Gelişme
(yardımcı ) eyleme getirilmesi
3- Sonuç Tümcesi
578
bileşen
5- Çokluk anlatan belgisiz kurulan tamlamalarda tamlayana
Başlık
sıfatlarla
579
çoğul eki getirilmesi Paragraf Çeşitleri
6- Türemiş eylem yerine yardımcı eylemle kurulan bileşik eylem A- Görev Açısından Paragraflar
T
( anıtma Paragrafi
594 593 593 593 592 592 592 591 591 590 589 589 589 589 588 588 588 587 587 586 586 584 584 584 583 581 581 580 579
1- Giriş )
kulanıms
2- Gelişme Paragrafları
B- Sözcüklerin Yanlış Yerde Kullanılması
3- Sonuç Paragrafi
C- Anlamca Çelişen Sözcüklerin Bir Arada Kullanılması
B- İçerik Açısından Paragraflar
D- Anlamları Karıştırılan Sözcükler
1- Düşünce Paragrafi
E- Kalıbı Bozulan Sözler
2- Olay Paragrafi
F - Dilbilgisi Yanlışlıkları
3- Duygu Paragrafi
1- Öğelerle İlgili Yanlışlıklar
4- Betimleme Paragrafi
a- Özne -
Yüklem Uyumsuzluğu
Paragrafin Öğeleri
Özne eksikliği
1- Konu
Yüklem eksikliği
2- İçerik
b- Nesne - Yüklem Uyumsuzluğu
Öz
Dolaylı tümleç eksikliği 3- Biçim
Nesne eksikliği
4- Anadüşünce
Özne e k sikliği 5- Yardımcı Düşünceler
İlgeçli tamlama eksikliği
c- Dolaylı Tümleç -Yüklem Uyumsuzluğu "SONSÖZ " YERİNE
621
Özne eksikliği
KAYN LAR TANIKLAR

Nesne
656 646 623

eksikliği
d- Belirteç Tümleci - Yüklem Uyumsuzluğu
KAVRAM DİZİNİ
2- Yardımcı Eylem Eksikliği
3- Tamlamalarla İlgili Yanlışlıklar
a- Tamlama Öğelerinden Birinin Eksikliği
b- Tamlayan Tamlanan Uyumsuzluğu
-
c- Tamlama Eklerinin Eksikliği
Tamlayan eki (-in ) eksikliği
" -den " ekinin yanlış kullanımı
Tamlanan eki (-i) eksikliği
d- Tamlanan Eki Artıklığı
4- Çatı Eklerinin Yanlış Kullanımı
XXV
xxiv
B -KAYNAK ACURREK GİRİŞ
IXIY DAC
intona
alled on
Me n
TARJO
ileti
anlatmak birbirleriyle
düşünce ve
,
isteklerini
İnsanların duygu ,
dizgesine
sesli ya da yazılı göstergeler
kullandıkları
şim kurmak amacıyla
dil denir .
İnsanoğlu bu
üretebilmesi ve düşünebilmesidir . ,
İnsanı insan yapan ,
özdeksel üretimin , dil
geliştirmiştir el ve dil El ,
becerilerini iki organıyla
: .
Elini kullanmasını
beceren insanoğ
ise duygusal , düşünsel üretimin aracıdır .
bir zorunluluktu Başlangıçta
olabilmesi için dil
.
lunun toplumsal bir varlık
, ,
bağırışlar yetersiz kalmış ; bu yetersizlik ,
gövde kaş göz ... imleri ,
kullanılan , ,
insanoğlunun en önemli özel
konuşmayı öğretmiştir Konuşma da
,
insanlara .
düşünsel
düşünmeyi geliştirmiştir Konuşma (dil) nın
' geliştirdiği
olan
.
liği
başlamıştır artık İyi düşü
özdeksel üretimi de etkilemeye
:
üretim , el'e dayalı
nen , iyi üretir .
kolaylaştırmışlar birbirleriyle
İnsanlar , dil sayesinde ortaklaşa yaşamı ,
dille aktarılır Duygular , düşün
Birikimler .
ilişkilerini zenginleştirmişlerdir
.
anlatılır İnsanoğlu çoğalan birikimleri , gelişen duygu ve
celer , istekler dille . ,
onuruna kavuşmuştur Bilimde
düşünceleriyle evrenin en soylu varlığı olma
. ,
her alanda dilin kurucu yapıcı bir güç olduğu görülür .
teknikte , sanatta ... , ,
Uygarlık dille vardır , insanlık da .
İnsan , dilini kullanabildiği ölçüde insandır .
DİLLERİN BÖLÜMLENMESİ
DİLLER
B KAYNAK AÇISINDAN
-
VE
yine bi
açısından bölümlenirken
TÜRKÇENİN DÜNYA DİLLERİ ARASINDAKİ kaynak (anadil )
YERİ Diller bağlandıkları
Ural-Altay dillerinde
Örneğin
yararlanılmaktadır .
çimsel benzerliklerden
değerlendirilmesinde önemli
bu bir aile olarak
Dünyadaki dillerin görülen ünlü uyumu ,
dillerin
bölümlenmesinde genellikle
, , iki ölçüye başvuru
lur Bunlardan birisi ele kanıt sayılır.
.
alınan dilin biçimsel özellikleri bir
, ikincisi ise bağlan
dığı kaynaktır
Aşağıda bu bölümlenmeleri Örneğin Türkiye
. , soydaş diller denir .
gösterirken , Türkçemizin dünya bağlanabilen dillere
Bir anadile Yeni Uygurca
arasındaki yerini de ,
dilleri
belirlemeye çalışacağız Özbekçe Azerice ,
ve ( ,
lehçeleri
.
Türkçesi , öteki Türk dilleri
Başkırtça Yakutça )
... ile
Kırgızca Çuvaşça , ,
Türkmence ,
Tatarca
A - BİÇİMSEL
,
Kazakça ,
Ana Türkçeye
,
ÖZELLİKLERİ AÇISINDAN bir anadile
bağlanmaktadır .
DİLLER birlikte Ana Türkçe adı verilen
ve lehçeler soydaştır
.
bağlanan bu dil
Diller, biçimsel
özellikleri açısından
üç öbekte incelenir
:
şunlardır :
Soydaş dillerin başlıcaları
1- Yalınlayan Diller
bütün Avrupa dilleri ...
Çekim yoktur ; Avrupa dilleri Hint ve İran dilleri ,
sözcükler ek almaz
, kök ya da gövde 1- Hint- :
maz . Tipik örneği değişime uğra
Çincedir . Çincede vurgu
tonlama çok Habeşçe ...
ö nemli dir . Bir söz Arapça
,
cük , vurgu ve Berberi dilleri İbranice ,
Hami -Sami
, ,
tonlamaya göre 2- dilleri :
değişik kavramları
karşılar .Çin
sözcük için bir im yazısında her
kullanılır.com
Çerkezce Çeçence ...
Gürcüce Avarca Abhazca , ,
3- Kafkas dilleri , ,
:
2- Bağlantılı (
Türkçemiz
Bitişken ) Diller
bağlantılı
dillerin tipik
örneği
meltinaco 4- Çin -Tibet dilleri : Çince , Tibetçe Birmanca ,

...
sayılmaktadır Cava Hawai dili ...
dilleri : Malayca
. dili ,
is Malaya -Polinezya
,
suisvarleg 5-
Bağlantılı
dillerde,
azo
sözdiziminin
kuruluşu ve
şitli g ö r e v l e r i yeni s ö z c ük türetimi Zulu dili Sango dili ...
olan eklerle , çe
6- Nijer Kongo
- dilleri : Mendece , Svahilice , ,
,
biçimbirimlerle
gerçekleştirilir .
rimde sözcüklerin kökü değişime
,
uğramaz : Bu gerçekleşti
Apaş dili Maya dili Aztek -Tano dilleri ...
Amerika yerli dilleri
,
koş -tur-a - bil-me- (n)
,
in , göz - le-(
7- :
y)e - bil -ece.
k ..
…
Aynı yolla yabancı kökenli sözcükleri
de Nübye Sudan dilleri Nil dilleri
Nil-Sahra dili ...
8- dilleri , ,
sözdizimine
:
genişletebiliriz : sokabilir
da
ya
şarap - çı -lık -tan , elektrik - li , eşkıya -lık... 9- Ural -Altay dilleri :
Eklerinin çokluğu ve bu eklerle yeni sözcükler
oluşturarak a- Ural kolu : Fince , Estonca ,Macarca ...
yabancı kavramların karşılanabilmesi Türkçem i z i n
yeni
anlatım
,
ya
da
özelliklerdir Anadili bilinciyle davranan herkes bu gücünü
.
olanaktan artıran
b- Altay kolu : Türkçe Moğolca
, , Tunguzca .
yararlanır
.
3- Bükünlü Diller
Türkçe , Altay dilleri içinde yer alır . Altay dilleri bağlantılı dillerdir ;
Çekimlenişte kök ya da gövdenin
değişime uğradığı çekim ve türetme soneklerle gerçekleştirilir Bu
. dillerin belirgin özelliklerin
dillerdir
den biri de ünlü
Hint -Avrupa bu öbekte yer alır . . uyumudur .
dilleri Arapça
,
3
TÜRKÇENİN TARİHSEL GELİŞİMİ
bir oğlum "Eski Türkçe dönemi " Orhun Yazıtlarının tarihlendiği 8. yüzyılla baş
olacak adı temmuz
dilinde en üç dönem ise elde yeterli belge bulunmadığı için kuramsal olarak
güzel latılır . İlk
sesi türkçemin
(
Hasan Hüseyin var sayılmaktadır
.
,
Kızılırmak , s.60.)
Türkçemizin tarihsel gelişimi
, kuramsal olarak
yedi dönemde
Eski Türkçe dönemi
,
maktadır ele alın
: 1- Altay dönemi , 2- En Eski Türkçe
dönemi 3- İlk Türkçe
mi , 4- Eski ,
döne
Türkçe dönemi yuka
, 5- Orta dönemdir Bu dönemin yazılı ürünleri
Türkçe dönemi yüzyılları kapsayan
,
9
.
6- Yeni Türkçe
, dönemi, 8. -
7- Çağdaş Türkçe dönemi onemi
.
,
.
Yazıtları ile Uygurca yazmalardır .
rıda belirtildiği gibi , Orhun ve Yenisey
verdiği
olarak saptandığı Orhun
Yabancı sözcük oranının %
Yazıtlarında ,
1
Türkçenin elde
bulunan Soyut kavramların
ilk yazılı gibi yazınsal bir dil vardır
miz örneklerde görülebileceği
.
belgeleri , Göktürk abecesiyle
,
mış yazıtlar ile yazıl bir geçmişi olduğuna
Uygurca yazmalardır Türkçe yazı dilinin çok uzun
Göktürk yazıtlarının da yer aldığı bu yazıtlar
hun
. ,
Yazıtları diye en önemlileri Or Bu ol
tanınan Kül görülür
yabancı sözcük oranının arttığı .
Tigin (
732) , Bilge tanıklık eder Uygurcada ise
Kağan
.
(720 ?) yazıtıdır (735) ve Tonyukuk
.Bu üç metinlerin etkisi vardır .
yazıtın anlatımı
8. guda Uygurcaya çevrilen dinsel
,
yy.'da Türkçenin gelişmiş
,
zın dili
,
durumuna geldiğini
bir ya
göstermektedir
destekler niteliktedir .
Aşağıdaki
örnekler bu
Orta Türkçe dönemi
:
yargıyı
/fars diline yaslanarak
Kül Tigin Yazıtı- mevlana divan - ı kebiri yazıyordu
Doğu Yüzü
da / çağırarak dergâhına
A Came
tövbeyi bozanı
içiriyordu
yunus / türkçenin sütünü
Türk , Oğuz Beyleri
ulusu ağzı gül kokan bebeğe
TE
, bir
işitin
yer delinmese : Üstte gök basmasa
Türk ulusu ülkeni , altta
(Ahmet Özer Aşkın Taçyaprağı , s 62. )
.
, töreni
,
dine dön kim bozar? Türk
! ...
ulusu ken
Bu dönemde Türkler İslamlığı
Varlıklı bir 10. -15 . yüzyılları kapsayan dönemdir
.
ulusun üzerine
İslamlığı kabul
oturmadım (
hakan başlayarak kimi Türk boylarının
aşsız, dışta
donsuz ; korkak olmadım ) kabul etmişlerdir 9. yy.'dan .
İçte Han'ın
.
, düşkün bir hükümdar Satuk Buğra İs
kardeşim üzerine oturdum ulusun görülür Karahanlılar devleti ,
Kül Tigin ile .Küçük
ettikleri .
s ö z l e ş t i k
Babamı z ı n , .
edip kendi adını da "Abdülkerim " olarak
duğu ulusun amcamızın lamlığı devletin dini olarak kabul
adı sanı kazanmış ol
yo k olmasın diye olur Kültürel değerlerde et
dım ,gündüz Türk ulusu değiştirmesiyle 945
( ) , ilk Müslüman Türk devleti .
oturmadım Küçük .
için gece
uyuma
siye kardeşim Kül kilenmeler , dahası köklü değişimler yaşanmaya başlar . Türkçeye belirgin bi
çalıştım . Tigin
Öyle çalışıp ile, iki
Şad ile öle
bütün ulusu
ateş ,su çimde yabancı öğeler girmektedir
(birliksiz .
) kılmadım
. ...
Bilge Kağan Yazıtı -Kuzey Yüzü
sonra dildeki ayrımlaşma derinleşmiş ortaya
İslamlığın kabulünden ,
Başlılara baş eğdirdim Lehçelerin ortaya çıkışı o zamana değin tarihsel sü
Dizlilere yeni lehçeler çıkmıştır . ,
...
.
diz
Tanrı a ş a ğ ı d a yer buyurduğu çöktürdüm görünüm içindeyken artık gerek dile yeni
, [için]
gözünün .
Yukarıda rece uygun biçimde dikey bir , ,
işitmediği [yerlere] ulusumu ileri gün görmediği
öğelerin girmesi gerek yaşanan coğrafyanın genişlemesi yüzünden yatay bir
doğusuna , kulağının
beri
görünüm kazanmıştır
,
ri [gün batısına yukarı gece ortasına gün
, dek ortasına
.
götürdüm ge
.]
ni], gümüşün beyazını ipeğin halisini da r ı n ı n Altının
, ,
ekimli [sarısı
yy.'a
gök sincapların [ lehçesi 10. yy.'dan başlayarak Hâkaniye
olanını adını alır 13.
gırın kara kakımların Uygur
.
,
]
iyisini
,
, atın
Türklerime ay
kazandırdım . Sağladım [Ulusumu ] kaygısız
,
değin , Anadolu dışında görülen tüm yazınsal yapıtlar bu lehçeyle oluşturul
.
kıldım.... , ulusuma
muştur . Bunlar , aynı zamanda , İslam kültürünün etkisiyle yazılmış ilk örnek
Göktürk abecesiyle yazılan Yenisey Yazı t l a r ı
(5.
yy 9
-
. lerdir .Bu yapıtların en önemlileri Kutadgu Bilig , Divanü Lûgat -it-Türk ve
Yazıtları kadar gelişmiş değildir
.
yy )
.'
Orhun .
ndaki
dil Atebetü'l -Hakayık'tır . Süreci daha iyi izleme açısından , bu yapıtlara göz at
,
makta yarar
var :
5
Kutadgu Bilig ("Mutluluk
Veren Bilgi")
")
("Türkçe Sözlük
Divanü Lûgat - it-Türk
Yusuf Has
Hacip tarafından
aruz ölçüsüyle
lan
mesnevi biçiminde bera
(1069-1070 Arap dilinin atbaşı
) bu yapıt yazı
"Türk dili ile
Kaşgarh Mahmut
tarafından
,
Hâkaniyenin başyapıtı sayılır
ölçüsü olan aruzla .
Yazınımızda 1072 ) bir sözlük
, bir Arap bilinciyle yazılmış (
yazılmış ilk yapıt Kutadgu bilinsin diye " anadili
ber yürüdükleri
Bilig'dir anla
rulan yapıtta
. 6645 dolayında Türkçe sözcüğün
bu sözlüğünde 7500
beyitle oluştu
, ayrıca Halk şiiri tür .Kaşgarlı
Mahmut ,
geleneğimizin - it -Türk'le unutul
yansıması olarak sözcüğün Divanü Lûgat
lebilecek 173
dörtlük değerlendiri Birçok Türkçe
yer almaktadır . mını açıklamıştır .
söyleyebiliriz.
maktan kurtulduğunu
Kutadgu Bilig , yanın
insanların mutluluğu sözlüğü olmasının
Türkçenin önemli bir
devlet yönetimi Divanü Lûgat -it-Türk
, ,
bilgiler gibi
vermektedir Yapıtta konularda yazınımız açısından
özellikle Sözlü
.
, İslam inanç ve folkloru ve
düşünceleriyle Türk tarihi coğrafyası ,
görenek ve Türk da ,
,
gelenek,
düşüncelerinin
bağdaştırıldığı görülür taşımaktadır .
aktaran dört .
Birbirlerine da büyük değer
kişi , ele düşüncelerini
alınan konularla
ilgili dört ana
Kün Togdı (Gün öğeyi genellikle Halk yazınımızda
Doğdu ) simgelemektedir ,
sözcükleri açıklarken
Kaşgarlı Mahmut
adlı hükümdar
,
:
doğruluk ,Ay
,
vezir mutluluk Toldi dediğimiz saguların ,
, vezirin (Dolunay) adlı koşukların bugün " ağıt "
oğlu ,
Ögdülmiş "koşma " diye
adlandırılan
Övülmüş ) us
(
Verilen örnekler , o
akrabası) , vezirin kardeşi başvurmuştur
Odgurmış ( (ya da savların tanıklığına
.
Uyanmış ) "atasözü " dediğimiz gü
yetingenlik ulaştığı anlatım
.
dolayısıyla
Türkçemizin
yazınımızın ,
yüzyıllarda Sözlü
Bu örneklerden birkaçı :
Kutadgu Bilig'in bakımından önemlidir , değerlidir .
ilk
bölümlerinde cünü göstermesi
usun ,
adaletin bilginin ve
önemi üzerinde dilin değeri ;
durulur . iyiliğin,
Koşuk örnekleri:
Aşağıdaki onunla yatsa , yüzünü
görse
beyitler “Til erdemin Kim
(
münin Koygaşup yatsa anınğ yüzinge aklını aldırır
mini eksiğini asıgın Sözünün güzelliğiyle
yasın ayur
,yararını
zararını söyler
(
Dilin erde
Alsıkar ökin anınğ sözinge
Binlerce kişi onun
güzelliğine
) "
bölümünden Minğ yolugı bolup özinge
162 ukuşka alınmıştır: kişi kendini feda eder)
biligkebu közinge (c.1 , s.243 .)
tılmaçı til Bergeler ödhin anınğ
yaruttaçı erni (Anlayış ve
yorık tilni bil bilginin
tercümanı sağalttı
( (Sevgilim ) Gördü
dildir beni
Aydınlatan
düzgün dilin Kördi meni emleyü
değerini bil baktı
163 kişig til agırlar Bana imleyerek
bulur kut kişi Baktı manğa imleyü
kaldım
kişig tiluçuzlar Kişiyi dil Gönlüm donarak
barır er başı değerlendirir Kaldım köngül tumliyu
,mutlu eder sıkar
Kaygı beni durdurur
, )
Kişiyi dil
düşürür , dili c.3 )
s.295.
başından Kadgu meni turgurur ( ,
164 til aslan turur kör eder
işikte yatur
Dil
aya evlig er sak başıngnı aslandır
yiyür
,
gör , Sagu örneği :
Ey ev eşikte
yatar
sahibi
sak dur
senin
165 başını yandı
tilin emgemiş er negü tir
yer (Gönlüm içten
eşit
Dilinden Könğlüm içün örtedi
Onulmuş yaram
açıldı
bu söz işke tutgil özünge iş it
çekmiş
Bu kişi ne
der , Yetmiş yaşığ [başığ ] kartadı
söze Felek yakaladı
)
göre dinle aradı (
Geçen zamanı
:
davran
onu
,
Keçmiş üdhük irtedi
166 mini emgetür idi ök telim
unutma aranıyor )
til
Bana dilim Gece gündüz
Tün kün keçüp irtelür (c.1 , s.245 .)
başım kesmesüni keseyin tilim çok
Baş ı m ı çektiriyor
kesmesinler
;
dilimi
keseyim Sav örnekleri :
167 sözüngni küdezgil başıng barmasun Sözüne
dikkat
et
tilingni küdezgil tişing sınmasun Dilini başın
, gelir)
tut , gitmesin Konuk gelse uğur
(
dişin
kırılmasın Uma kelse kut gelir (c.1 , s.92 .)
başı dil)
Erdemin
(
168 biliglig bilig birdi tilke bışıg Bilgili Erdem başı til c.1 , s.107 .)
(
,
dil için süt ver )
(Su içirmeyene
aya til idisi küdezgil başıg Ey dil
özlü
birsöz Suw içürmesge süt ber (c.1 s.218 )
. ,
sahibi ,başını söyledi
gözet )
s.413-415) ile Alp Er Tunga des
Şu destanının bir özeti (c.3 ,
(c.1 , s.33 .) Sözlük'te ,
dörtlüğü de bulunmaktadır .
yerlere serpiştirilmiş birkaç
tanının değişik
7
Atebetü'l -Hakayık (" Gerçekler Eşiği")
Çağatay'a yapılan
15. yy.'da Cengiz Oğullarından
Hâkaniye lehçesi
,
,
Çağatayca adını
alır.
Yüknekli Edip Ahmet göndermeyle ,
tarafından yy.'da
12 . , aruz ölçüsüyle , ancak
11'li hece ölçüsünü çağrıştıran etkisi
bir kalıpla yazılmıştır . Ali Şir Nevai'nin
durumuna gelmesinde
Çağataycanın yazı
dili
Atebetü'l -Hakayık büyüktür .
etkilerini taşıdığı
Kutadgu
,
Bilig gibi bir tür
,
öğüt
TOT )
Muhakemetü'l-lugateyn ("
kitabıdır ( İki Dilin
. Yapıtta bilgi -bilgisizlik
dilin iyi bilinçlidir
dil konusunda
,
ku l l a n ı l m a s ı
.
, dünyanın dönekliği Nevai ,
cömertlik-cimrilik , Farsçayı karşılaştırarak
,
) ile
alçakgönüllülük -
büyüklenme , çgözlülük , yapıtında Türkçe (Çağatayca
a Yargılaması ") adlı
,
iyilik -kötülük ,
Verdiği pek çok örneğiyle ,
şiir
yaşanan zamanın bozukluğu
üstün olduğunu belirtir .
konuları irdelenirken ,
yine Kutadgu Bilig'de Türkçenin bu dilden incelik
duğu gibi ,Türk anlam
töreleriyle İslam inanç
ol
olanaklarını Türkçe sözcüklerin
ve düşüncelerinin
,
uyumu Türkçenin söz sanatlarındaki vur
tir. gözetilmiş özenmelerinin yanlışlığını
sonra gençlerin Farsçaya
lerini gösterdikten
,
göster
duyarlılığını
bölüm Nevai'nin Türkçeye
Özentinin kınandığı
,
gular .
Aşağıdaki dörtlükler önemlidir :
, " Bilginin Yararı
ve Bilgisizliğin mesi bakımından
da " Zararı Hakkın
başlıklıbölümden Bugüne değin
alınmıştır bu tür incelikler çoktur .
:
Bu söz ve ibarelerde
olduğundan bu ko
Bilgden;
...
81 biligdin urur men sözümke etraflıca düşünülmemiş
ula bunun gerçekliği üzerinde
82 kolaylığa kaçarak
biligligkeya dost özüngni züppe gençleri
Türk'ün hünersiz
83
84
bilig birle bulnur

85 bahalıg dinar ol
86 bu cahil
ula
saadet yolı
bilig bil saadet yolını
bula
biliglig kişi
biligsiz bahasız bişi
ey dost
ate(mrısözlü
mutluluk yolu
bilgi edin
,
Bilgili kişi
cahil ,
bilgiliye yaklaşmağa
,
değerli
bilgi
mutluluk
ile bulunur
yolunu bul
dinardır ,
çalış ;
,
.
nu gizli kalmış
Farsça sözler
raflı ve iyice
düşünse
nında bunca açıklıklar
gün söz söyleme , ozanlık
,
ile şiir söylemeğe
bulunduğuna
, bu sözlerde bunca
ve yazarlığın kolay
,
meşgul olmuşlardır .
göre
Gerçekte
olacağını anlar . Gerçek
genişlik ve
, bu
(söz
dilde her güzel ve düz
bunca delil
kişi et
söyleme ) ala
87 biliglig biligsiz kaçan
teng bolur
bilgisiz ( kişi) değersiz olgunluk ve yüksekliği
akçedir .
ten pek kolaydır .Hem Türk dilinin
Bilgili
88
çıkan yaratıcı kişilerin (ozan
ile bilgisiz denk
biliglig tişi er cahil er tişi
olur mu ?
Bilgili le ispat edildi Bu halk arasından ortaya
dişi , er ; .
bilgisiz er dilleri dururken baş
dişidir . yaratıcılıklarını öz
,
güçlerini ,
89 süngekke yilig teg erenke bilig ların), sanatçıların
Kemik için gerekirdi Eğer
böyle bir işe yönelmemeleri
.
90 eren körki akl ol süngekning ilikneyse
yilig insan için ka dil ile göstermemeleri
,
insanın bilgi odur;
91 süsü
öz dilleri ile daha çok söy
biligsiz yiligsiz süngek teg hali akıldır
kemiğinki varsa
dil ile söyleme yetenekleri
, ,
bilgisiz, ise ilik her iki
;
mübalağa etseler, her iki
iliksiz
92 kemik
az söyleselerdi Eğer
yiligsiz süngekke sunulmaz elig
gibi
boştur dil ile daha
.
iliksiz
kemiğe ;
leyip başka
el
uzatılmaz
.
93 bilig bildi boldi eren belgülüg dil ile denk söyleselerdi . Be
İnsan
dili ile nazmet
bilgisiyle
yazanlarının hepsi Sart
94 biligsiz tirigle yitük körgülüg
bilgisiz
tanınır
; "Türk halkının güzel
bile
Bu ihtimali akla getirmek
95 biliglig er öldi atı ölmedi , yaşarken
yitik söylemesinler !"
bilgili
kişi görülür sinler , hiç Türk dili ile
96 erken atı ölüg ölür ;
söyleyemiyorlar ! Söyleseler bile,
biligsiz tirig , (
ancak)
bilgisiz adı çoğu
, sağ
iken
ölmez , mümkün değil . Hiç şüphesiz
, adı
ölüdür .
gibi Fasih [ Dili bilen ] Türkler huzu
97 Sart'ın Türk dili ile nazmetmesi
!
biliglig biringe biligsiz mingin
Bi l g i y i
98
ölçen Okusalar , her söz
tengegli tengedi biligning tengin bi n birine
ve kabul ettiremeyecekler
.
göre
bilgisize
denktir
,
bir
bilgili
runda okuyamayacaklar
99 baka körgil emdi uka sınayu şimdi ;
yüz itiraz varid olacak.
her terkiplerine
asıglig öngin
anlayarak
, lerine yüz kusur bulunacak ,
bilig teg
100 ne neng bar bilgi sınayarak çok
dilde garip sözler ve ifadeler
gibi
yararlı bak
şu anlaşılır Bu
İştebu bakımlardan
:
başka gör
ne var
,
?
tertip ve cezbedici terkipler
101 bilig birle alim yokar yokladı Bilgin bilgi
olmasına rağmen , bunları hoşa giden bir
ile
yükseldi ,
biligsizlig erni çökerdi
kodi
Mübtedi [Acemi ] tabiatı o nazmı güç
102
103 bilig yind usanma
104 bilig çinde erse
bil ol
siz arkang tidi
hak resul
bilgisizlik
bilgiyi
ara,
insanı
usanma
aşağı
;
düşürdü ;
bil
ki o
Tanrı
" ile bağlamanın
lükler içinde bağlamaktan
zorluğu vardır .
incinip nefret eder ve daha kolaya doğru
."d)eaorlybısinÇez'Bdg
elcisi
(s.47-48.)
... : meyleder.... s.213-214.)
(
8
9 01
Batıda ise Göktürkçe
kaynaklı ayrı bir sürece
girilmişti .
TÜRKİYE TÜRKÇESİ
Oğuzlar , Selçuk Bey'in
önderliğinde ,
Karahanlıların
egemenliğinden
kurtulmayı başarmışlardı ortaya çı
Gaznelilere karşı Oğuzcanın bir kolu olarak
13. yy.'da
.
elde edilen Dandanakan Özellikle Anadolu'da
,
,
(1040 ) , Oğuzlara yengisi
İran kapılarını devlet dilidir .
açmakla kalmamış Cumhuriyeti'nin
, bağımsız bir Oğuz Türkçesi bugün Türkiye
dev
kan Türkiye
,
letinin (Selçuklu
Devletinin ) temelini oluşturmuştu
. Malazgirt utkusu
ise Oğuzlara ( 1071) evrede incelenir
:
Anadolu
kapılarını açıyordu
gelişimi üç
Türkçesinin tarihsel
.
Türkiye
Türkiye Türkçesi )
Oğuzların 11. yy.'da Türkçesi (Eski
bağımsız bir
devlet kurup 1- Eski Anadolu
topraklarını hızla
nişletmesine koşut
ge
olarakOğuzca (Batı
Lehçesi )'nın da
,
Anadolu Türkçesi
geniş arasındaki
yılmaya başladığını b i r alana ya 13. -15
yy.'lar
Türkçesi .
görüyoruz .Bu Eski Anadolu
,
dönemde , Oğuzcanın kurul
bir yazı dili
lehçesine dayanan
Bu dönemde Oğuz
Farsçanın etkileri üzerinde Arapça
ve ,
yoğunlaşmıştır metinlerini içerir Hamza Gül
.
.
Selçukluların Fakih Şeyyat
,
de Arapçadır devlet dili Farsça Velet Ahmet ,
dili
Emre Sultan
du .Bu diliYunus
öğretim
,
,
Mevlana
,
.
), 26 bin
( 1207-1273 temsil ediyorlardı
.
beyitlik Ahmet Dai gibi ozanlar
Hoca Mesut Ahmedi
yazmıştır Bu Mesnevi'sini Farsça ,
.
örnekler ,Türkçe şehri
,
yazı dilinin
,
girdiğini kaygı verici bir
göstermektedir etkilenme içine an
Âşık Paşa dilini
Anadolu Beyliklerinin
.
(
münde 1272-1333 ), daha çok
Anadolu Türkçesi"
,
(
s.421) Türkçenin Garipname'sinin ,
inceliğini anlatan bitiş bölü "Eski olarak
Türklere hergiz "Türk diline dil konusunda , devlet dili
gönül akmaz kimsene bakmaz kullanılır
Anadolu Beylikleri ,
latmak için
.
idi
idi /Türk
dahi bilmez Selçuklulardan hiç etki
ol ulu
menzilleri" idi ol olarak da Arapçayı kullanan
dilleri/
Farsçayı , öğretim
dizeleriyle İnce yolu, dili
aynı
, oldukları görülür .
zamanda bu kaygıyı Selçuklulara tepkili
Dahası bu
beyliklerin ,
dile getirmektedir lenmemiştir .
dergâhta mec
sonra divanda
. ,
Bey'in "Bugünden
,
Karamanoğlu Mehmet
14. yy.’a
gelindiğinde
Oğuzca biçimindeki buy
iki kola
,
Anadolu l e h ç e s i kullanılmayacak... "
Bu ayrışmada başka dil
ayrıldı ve Azeri meydanda Türkçeden
lehçesi diye liste ,
Anadolu Türk
.
ortaya Eski
çıkan Anlaşılabileceği gibi
Anadolu
,
Türkçesi denir tepkiyi yansıtır
.
lehçesine Eski Anadolu rultusu (1277) , bu .
denecek kadar azdır
,
.
yabancı etkiler yok
çesinde ,
Yeni Türkçe dönemi
bir örnek :
İşte ,o dönemin ürünlerinden
16. -19 yy.'ları kapsar Bu
dönemde yel esip geçmiş gibi
.
.
Geldi geçti ömrüm benim şol
dili
olarak kimi
oluşumlarını ,
Türk
tamamladığı
görülür lehçelerinin
ayrı yazı Hele bana şöyle geldi bir göz açıp yummuş gibi
tay ve Özbek yazı dilleridir .
.
Bunlar
Osmanlı , Azeri
Çağa
,
,bu can gövdeye konuktur
İşbu söze Hak tanıktır
kuş uçmuş gibi
Yeni Türkçe döneminin Bir gün ola çıka gide kafesten
en belirgin
özelliği oğlanını benzetmişler ekinciye
ve Farsçanın ağır basmasıdır Arapça , Türkçe
Miskin âdem
ve
Farsça artık üzerinde
.
manın ötesinde Türkçe üzerinde özellikle , Arapça Kimi biter kimi yiter yere tohum saçmış gibi
,
,
,
Türkçeyi
Türkçe
kuran bir güç durumuna gelmiştir
etkileyici ol
bir nesneye yanar içim göynür
özüm
Örneğin yazı
dillerinde .
Bu dünyada
sözcük oranının yüzde 50-60'lara Osmanlıcada egemenlik biçmiş gibi
Yiğit iken ölenlere gök ekini
,
çıktığı tahmin
Arapça
edilmektedir ve Farsça
Bir hastaya vardın ise bir içim su verdin ise
.
Çağdaş Türkçe dönemi Hak şarabın içmiş gibi
Yarın orda karşı gele
Bir miskini gördün ise bir eskice verdin ise
20. yy.'da ayrı birer dili olarak
yazı gelişme
gösteren Yarın orda sana gele Hak şarabın içmiş gibi
çelerini içine alır : Türkiye Türkçesi ,
Azeri Türkçesi Türk
Türkmence
dil
ve leh Yunus Emre bu dünyada iki kişi kalır derler
Tarançı Yeni Uygurca
,
Kazakça Çuvaşça +4)= 16
(4+4)+
Kırgızca , ,
8 8 (4
Yakutça
,
,
,
,
Özbekçe Meğer Hızır , İlyas ola âb -ı hayat içmiş gibi
... ,
(Yunus Emre ,s 158. )
.
10
11
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
Dede Korkut Kitabı
Bütün
İmdi :
Türk edebiyatını terazinin bir gözüne , Dede kara dağlarum
Korkut'u öbür gözüne Yüksek yüksek
koysanız , yine Dede Korkut ağır basar .
olsun
Sana yaylak
Prof. Dr. Fuat
Köprülü sularum
Aktaran
( Sovuk sovuk
: Muharrem Ergin , Dede Korkut
Kitabı ,Ön
olsun
Sana içit
Söz , s.X.)
şahbaz atlarum
Tavla tavla
Türkçemizin ve Türk
Halk yazınının başyapıtlarından
biri olan Dede Sana binit olsun
Korkut Kitabı , Eski
Anadolu Türkçesi evüm
ürünlerindendir ban
.
Dünlügü altun
olsun
Sana gölge
Akkoyunluların egemen
olduğu Kuzeydoğu develerüm
yy . Anadolu bölgesinde
15
Katar katar
başlarında yazıldığı , .
sanılan yapıt
elde bulunan olsun
Sana yüklet
,
riş' ile yazmalara göre ,
12 öyküden bir 'gi
oluşmaktadır koyunum
Öykülerin ço ğ u n d a
Ağayılda ağca
.
lerinin Hristiyan
, Müslüman Oğuz
( Rum , Ermeni
bey
Gürcü ) beylerle Sana şölen olsun
,
maktadır "Deli yaptıkları savaşlar
Dumrul" ,"Kan
.
anlatıl
Turalı" ve tutarısa
konular işlenmiştir
"Tepegöz" Gözün kimi
. öykülerinde
değişik
Gönlün kimi severise
Sen ana vargil
Düzyazı ile şiirin
öksüz komagıl
karışık olarak
Türkçemizin İki oğlancuğu
15. yy.'da ulaştığı
Dede Korkut öykülerinde kullanıldığı
,
anlatım
öykülerin a n l a t ı m gücünü ve dedi .
açısından güzelliğini
en görürüz .Bu
belirgin
ve soylamış aydur :
sürükleyiciği
yakalayabilmiş
özelliği
yalın bir görelüm Hanum ne ,
Avrat burada soylamış
dille etkileyicilik ,
olmasıdır .
,
,
Aşağıda "
Duha Koca Ne dersin ne soylarsın ?
Oğlu
,
,
lıklı " Deli
Deli Dumrul Dumrul
" öyküsünün Boyunu Beyan Eder " baş Göz açup gördügüm
son bölümü
verilmiştir
(Deli Dumrul
,
bir köprü
:
Gönül verüp sevdügüm
yaptırmıştır
akça almaktadır Amacı Geçenden
Koç yigidüm şah yigidüm
.
. kendisiyle otuz ,
,
savaşacak
ki obadan bir genç birini ,
geçmeyenden döve döve kırk
ölür Deli Dumrul bulmaktır
Tatlu damağ verüp soruşdugum
.
genci Bir
meydan okur gün
,
öldürenin
.
Tanrı Azrail'e Deli
.
,
Dumrul'un Az r a i l köprünün yamacında
,
mayı diler
. Tanrı canına karşı
canını
almasını
olduğunu
öğrenince Azrail'e Bir yasdıkda baş koyup emişdügüm
,
can bulmasını
ister
,
Deli Dumrul bir Önce buyurur
Deli
sonuç alamaz
Karşu yatan kara dağları
.
Azrail de Deli . Dumrul bağışlan
.
babasına
" " iyle buluşma
hasret Dumrul'un
dileğinde bulunur , sonra de
.
Deli
Dumrul'un canını
annesine gittiyse Senden sonra men neylerem
almaya
dileği gelir Deli Dumrul
Sürdü helâli
kabul
edilir
. ,
Yaylar olsam menüm gûrum olsun
yanına geldi .)
,aydur
:
Sovuk sovuk sularun
Bilürmisin neler
oldu ? İçer olsam menüm kanum olsun
Gök yüzünden al kanatlu
Azrail Altun akçan harcayur olsam
Ağca menüm gögsümü uçup
geldi
basup kondu Menüm kefenüm olsun
Tatlu menüm canumu
alur oldu
Tavla tavla şahbaz atun
Babama ver dedüm , can vermedi
Biner olsam menüm tabutum olsun
Anama vardum can vermedi
Senden sonra bir yigidi
Dünya şirin , can tatlu dediler
Sevüp varsam , bile yatsam
Ala yılan olup meni soksun
Senün ol muhanat anan baban
12
13
Bir canda ne var ki sana kıyamamış l a r ,Dedem
Hanum Hay Orhan Şaik Gökyay
(
bağışlasun
.
Muhammede
,
görklü
Arş tanığ olsun Kürsi tanığ olsun
,
Kitabı , s.80-82
.)
Korkudun
Kaadir Tanrı tanığ olsun
Menüm canum senün canuna kurban 2- Osmanlıca
olsun
nâm i neng
“Ey pây - bend -idâm -geh
dedi , razı oldu . -i kayd - 1
dehr - bî-direng "
Tâ key hevâ -yi meşgale -i i
Bâkî
( Dîvânı , s.75.)
Azrail h a t u n u n
canın almağa
geldi .
aydın
Osmanlı bürokrasisinin ve
15. -19 yy.'lar arasında
Ademîler Osmanlıca ,
.
evreni yoldaşına
kıyamadı Allah için kullanılır
.
.
Taâlâya burada dilini anlatmak
yalvarmış, görelüm sanatçı çevrelerinin
Hanum nice yalvarmış ,
aydur :
işbölümündeki gelişme sınıfları ve
yy.'dan sonra
,
Yücelerden yücesin
Özellikle 14. ve 15.
saray yaşamının ku
Kimse bilmez İstanbul'un alınıp
nicesin katmanlaşmaları belirginleştirmişti .
yerini belirlemede önemli
Görklü Tanrı sınıf ve katmanların
rumsallaşması , yeni oluşan
Çok yaşantısı dili kültürü beğenisiyle halktan
cahiller seni Saray ve çevresinde
, ,
,
bir etmendi .
Gökde arar , kahvelerde asker ocaklarında
Kırsal alanlarda
,
yerde kesim barınıyordu
,
ister kopuk bir .
Sen hod
yaşamını güçlükler içinde sürdüren geniş bir
müminlerün okuması yazması olmayan ,
gönlündesin ise
Dâyim duran Tekkelerde toplanan tarikat üyeleri de belli bir kültürel
Cabbar T a n r ı
,
halk kesimi vardı .
Ulu yollar üzerine yapı içindeydiler
birikimleri olmasına karşın halkla bütünleşen
,
bir .
İmaretler
yapayım
senün içün
Ac görsem
ve yazınımızda da bir
doyurayım
senün içün Toplumdaki bu katmanlaşma ve çevreleşme , dil
Yalıncak
görsem donadayım ayrımlaşmayı gündeme getirdi
senün içün
.
Alurisan ikimüzün
canın bile
algıl
Korisan ikimüzün
canın bile Arapça ve Farsçadan oluşan
kogil Saray ve çevresindekiler arasında Türkçe ,
Keremi çok Kaadir
Tanrı karma bir doğdu Osmanlıca
yazı
dili : .
dedi .
Hak Taâlâya Deli Dumrulun Osmanlıcanın görünen en önemli özelliği , yazı dili ile konuşma dili
sözü
di Deli Dumrulun anasınun atasınun hoş arasında yarattığı uçurumdur
, geldi .
canını al Azraile
emireyle
.
yıl ömür verdüm , dedi .
, ol iki
helâle
yüz kırk
Osmanlıcayla oluşturulan yazına "Yüksek Zümre edebiyatı (yazını)"
Azrail dahi babasınun
anasınun
ya da
,
def'î "Divan edebiyatı (
yazını ) " adı verilir Divan yazını
yüz kırk yıldahı yoldaşıyla
. , anlaşılabileceği
yaş yaşadı . canın
aldı
DeliDumrul
. gibi , diliyle , biçimi ve içeriğiyle halktan kopuk bir yazındı . Tekil örnekleri
Dedem Korkut gelüben boy bir yana sanat gösterisi yapmaktan başka
boyladı ,
bir amacı olmayan Divan yazını ,
Dumrulun olsun menden sonra ,
soy
, alp
ozanlar soyladı aydın yabancılaşmasının en somut örneği olarak gösterilebilir Agâh
Bu . Sırrı
dedi
merd
.
erenler dinlesün , .
söylesün boy Deli Levend Türk Dilinde
( Gelişme ve Sadeleşme Evreleri
,
alnı .
, s.12 )'in Nergisi'den
açuk cö
Hanum verdiği şu örnek bu
Yöm vereyim ,
yerlü kara , yabancılaşmayı açıkça
göstermektedir
dağlarun :
lice kaba ağacun kesilmesün . Kamın akan
görklüyıkılmasun "Mikrâs -ı tig ile gerden kâfur -iltibasından fark -i
namerde muhtaç etmesün -i
pürlemeânını cüda
Kaadir Tanrı seni suyun Gölge
Ağ
.
kıldı
."
.
" Kafasını
Yığışdursun kılıçla
dua kılduk , kabul olsun . kurumasun
almunda gövdesinden ayırdı .
,
dürişdürsün "
beş .
,
kelime Öte yanda sözlü geleneğe
günahınuzu dayanan "Halk edebiyatı (yazını) ” , halkın
adı diliyle , halkın
14 C acısını , sevincini , umudunu , özlemini
... yansıtıyordu
. Tekke
15
lerde gelişen dinsel içerikli
, "Tasavvuf edebiyatı (yazını) " ("Tekke edebiya
ti") da halka ulaşmayı amaçlaması beyâbân teşnedür
, özellikle de dilinin halkın dili olması ne
Mecnunun âb - ı çeşmine hâk - i
(Müstef'ilün müstef'ilün müstef'ilün müstef'ilün
deniyle Halk yazını içinde değerlendirilir
)
.
Bâkî
( Dîvâru , s.142-143 .)
Halk yazını -Divan yazını karşıtlığını bu yazınlardan vereceğimiz
birer
örnekle daha yakından görelim
04
:
Osmanlıcaya Tepkiler
İlk örneğimiz ,Halk şiirimizin kavga
ozanı Köroğlu (16. yy .) ndan
'
Kâbusname
:
çe
Benden selam olsun Bolu Beyine İlyasoğlu Mercimek Ahmet , Keykâvus'tan yaptığı
" bölümünde şunları anlatıyor (c.1 s .73.) :
virisinin "Başlangıç ,
Çıkıp şu dağlara yaslanmalıdır
Ok gıcırtısından , kalkan sesinden padişaha , "Bu , ne kitabıdır? " diye sordum , o , tatlı sözüyle
Dağlar sada verip seslenmelidir mesinignal. "Kâbusname'dir . " diye cevap verdi ve dedi ki , "Hoş kitaptır , içinde
çok yararlı şeyler ve öğütler vardır , ama Fars dilincedir , bir kişi
Düşman geldi tabur tabur dizildi
ama anlaşılır değil açık söylememiş bundan dola
Türkçeye çevirmiş
, ,
,
Alnımıza kara zıldı
yazı
Ama bir kimse bu açık ve
olubvined
yı hikâyesinden tat bulamayız . olsa , kitabı
Tüfek icat oldu , mertlik bozuldu
mio 125 anlamından gönüller haz alsa
""
anlaşılır bir biçimde çevirse , ta ki .
Eğri k ı l ı ç kında paslanmalıdır
191
Padişah 2. Murat ( 1421-1451 ) ' in anlatımında , Türkçemizin , içine düştü

Köroğlu düşer mi yine şanından
ğü olumsuzluk ve bu olumsuzluktan duyulan tepki dile gelmektedir .
Ayırır çoğunu er meydanından
Kır -At
Inselnd
köpüğünden düşman kanından , labi
15. ve 16. yy.'larda Osmanlıcaya tepki olarak Aydınlı Visali 15. yy .)
Çevre dolup şalvar ıslanmalıdır
a
Köroğlu Tatavlalı
süyle
Mahremi (öl
yabancı öğelerden arınmış
,
1536 ) ve Edirneli
şiirler
Nazmi
yazma
,
(öl . 1554 )' nin , aruz ölçü
( ,
.,-sŞK)ah2Üri;m5ç(n
çabaları sonuç vermemiştir
,
.
thigh Bu çabalar Türki - i Basit (Yalın Türkçe
İkinci örneğimiz
,
Divan şiirimizin büyük b ) akımı diye adlandırılır .
ustası
Baki
(1526-1600
Ab -ı hayât -ı lâ'lüne ser çeşme
- cân teşnedür )d
' en
:
- i
Osmanlıcayı sorun olarak gören Tanzimatçıların bu konudaki ni
Sun cür'a -i câm -ı
lebün kim Ab -ı hayvân
iyi
yetli çabaları da
teşnedür çelişkili tutumları
,
yüzünden , sorunun çözümü için yeterli
olamadı Doğu
.
ile Batı arasında
Cân la'lin eyler ârzû yâr içmek ister kanumi bocalayan Tanzimatçılar
, dil sorununa kalıcı
bu kim cân teşne cânân çözüm getiremediler ancak böyle
Yâ Rab ne vâdidür bir sorunun varlığını vurgulamış
,
teşnedür oldular
Dile ilişkin sağlıklı
.
değerlendirme , 2. Meşrutiyet'ten
sonra yapılabilmiştir
Abi- zülâl - i vasluna muhtâc tenhâ dil degül .
Hâk üzre kalmış huşk - leb deryâ -yı Ummân
teşnedür 2. Meşrutiyet (23 Temmuz 1908 le gelen özgürlük havası içinde ,aydın
se ligg
)'
200
lar , İmparatorluğun
Bezm -i gamında cân u dil yandı yakıldı sakiya kurtarılması için yeni düşünsel
arayışlar içindeydiler
Aydınların sunduğu .
yârân teşnedür seçenekler arasında
Depret elün sür ayagı meclisde en önemlileri Batıcılık
, İslamcılık
Osmanlıcılık
ve
,
Türkçülüktü
vasluni agyár umar uşşâkumar .
Cânâ zülâl- i
teşnedür
rahmete kâfir müselman
Ab - 1 sehâb -ı
Tanzimatçılar İmparatorluğun
kurtuluşunu Batı'ya
lık dönük O s m a nlıcı
sahraya salsa Bâki'yi d ü ş ü n c e s i n d e
-veş n'ola
görmüşlerdi
Giryân o Leyli Süreç içinde siyasal .
kazanan bir örgütlenme
İ t t i h a t ve Terakki de niteliği
başlangıçta
Osmanlıcılık
siyordu. Fransız düşüncesini
benim
16
Devriminin
esintisiyle
lıklarını İmparatorluktan
elde etmeye koparak bağımsız
başlayan
halkların
Hristiyan
olması , İslam
birliğini
17
amaçlayan İslamcılık akımının doğmasına yol
açtı Tanzimat'la birlikte bu dö
Cedide " cilerin etkin olduğu
.
res
yapan "Edebiyat -ı
mileşen Batıcılık düşüncesini
cüklerle sanat gösterisi
savunanlar ise bu dönemde anlatımıydı .
ayrı bir çizgiyi bile bir tepkinin
kitabına koyduğu ad
oluşturuyorlardı nemde , Yurdakul'un ,
. İmparatorluk içinde kimi halkların bağımsızlıklarını elde
etmesi ve bu arada Orta Asya Türk karşın Ulusal
Yazın akımı
tarihiyle ilgili yeni
bilgilerin ortaya çık ve tepkili bir başlangıca
Böylesi coşkulu
ması da ulusal nitelikli 2. Meşrutiyet'ten
bir akımı doğurdu gibi
Türkçülük. yukarıda da belirtildiği ,
:
alması
nın dizgeli bir biçim
,
gerçekleşebilmiştir .
sonra
obligat
Türkçülük düşüncesi , Ulusal Y a z ı n ( "Milli Edebiyat " ) akımına

naklık kay
etti ,bu akımı besledi Ulusal Yazın Türkçesi
akımının ilk kıvılcımı Çağdaş Türkiye
.
daha 1897 3-
Türk -Yunan
,
savaşı sırasında
, Mehmet Emin
Yurdakul'un yazdığı
Türk'üm " diye "Ben bir akımları
başlayan şiiridir " Yeni Lisan"
Ulusal Yazın
: -
ANADOLU'DAN BİR SES Ömer Seyfettin
Ana
tepki ,
, etkili
, köktenci
ilk bilinçli
YAHUD
Osmanlıcaya karşı baş

çıkartmalarıyla
CENGE GİDERKEN Kalemler " dergisini
Selanik'te "Genç
ve arkadaşlarının
,
çıkışıyla
dergisinin
Kalemler "
da "Genç
Ben Yazın akımını Ömer
bir
Türk'üm d i n i m lar (1911) . Ulusal dizisinin ilk sayısında
,
ikinci
cinsim olmuştur .Derginin
,
uludur,
Sinem , özüm
ateş
başlatmak bir gelenek yazın oluşturmak
için
"Ulusal bir
ile doludur
adlı makalesinde
, ,
Lisan "
İnsan olan
vatanının Seyfettin , "Yeni yola çıkan
Bu görüşten
görüşünü savunuyordu
kuludur ,
.
dil ister . "
Türk evlâdı önce ulusal
bir ı Cedide " yi ,
Ante
"Edebiyat -
evde
durmaz Tanzimat yazınını ,
" Divan yazınını
; ,
giderim !
" Genç Kalemler görmüyorlardı
, .
Türk yazını içinde
Yaradan'ın olmadığı için ,
dili Türkçe
dari
Kitâb'ını 100 Âti"yi
"Fecr
,
kaldırtmam -i
amburge
,
O s m a n ' cığın
dili
bayrağını ve yazı
aldırtmam, akımı konuşma
mana ) " Yeni Lisan "
,
Düşmanımı biol gündeme getiren
vatanıma saldırtmam Ulusal dili
,
Tanrı evi
viran ağzını ölçü almıştı.
olmaz ; giderim olarak da İstanbul
!
Apt
dili -yazı dili
Bu topraklar ecdadımın biri de konuşma
ocağı ,
Kalemler " in ana amaçlarından
"Genç öykülerle yazı di
Evim , köyüm hep bu yerin yazdığı
,
bucağı , Özellikle
Ömer Seyfettin ,
gidermekti .
bulundu .
İştevatan ! İşte karşıtlığını
Tanrı kucağı ! önemli katkılarda
yaklaştırılmasında ,
diline
Ata yurdun evlât linin konuşma
bulmaz
shine giderim Yeni Lisan”
Ziya Gökalp , "
;
imahe munte !
Canip Yöntem
,
Tanrı şahit duracağım sözümde , Ömer Seyfettin , Ali
Milletimin sevgileri özümde öncüleri olarak tanınır
, akımının .
Vatanımdan başka şey yok Yazın
gözümde , savunan Ulusal
yalınlaşmayı
Yar yatağın düşman ve dilde
örnek alan benimsen
almaz ; giderim ! Halk yazınını birçok
yazarımızca
sanat anlayışındaki
sürede değişik tarih ve ya
akımı ,kısa Köprülü'nün
Ak gömlekle gözyaşımı silerim . katkıları M. Fuat
,
Gökalp'ın düşünsel
Ziya bürünmüştür .
miş ; niteliğe
Kara taşla bıçağımı bilerim .
daha bilinçli bir
çalışmalarıyla da
alanındaki
zın tarihi
Vatanımçün yücelikler dilerim.
akımı ,Bi
Ulusal Yazın
Bu dünyada kimse kalmaz giderim etkilerini
sürdüren
sonra da
; !
M
( ehmed Emin
Cumhuriyet'ten yazarımızın ortak
ozan ve
Yur d a k u l ' u n
başlayarak birçok
Savaşı yıllarından Yusuf Zi
diye tanınan
rinci Dünya
Eserleri
Şairi"
"Hecenin Beş
-1
yayımlayan Yurdakul
1899'da Türkçe Şiirler'i Şiirler Yazınımızda Ozan
özellikle olmuştur. Halit Fahri
201
,
Seyfi Orhon
,s.22 çizgisi ,
Koryürek Orhan
karşıt bir tutum sergiliyordu dil )
döneminin değerlerine
.
da
,
Arapça Enis Behiç başlayarak
konusun ya Ortaç ,
, .
- Dünya Savaşı yıllarından
Birinci
Farsça Çamlıbel ,
söz soy , Faruk Nafiz
18
19
NUOT
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Ulusal Yazın
akımı
doğrultusunda
ürünler
Ömer Bedrettin
vermişlerdir .
Uşakh Ahmet Kemalettin Kamu
Kutsi Tecer
,
,
Hececilerin "Türk harflerinin kabul ve tatbiki " hakkındaki 1353 numaralı yasa
izleyicisi
oldular.
konusunda "geçmişin yanlışlarını kökünden temizlemek "
Ulusal Yazın (1 Kasım 1928 ), dil ,
akımının en
başarılı örnekleri adımdı 3 Kasım 1928'de yürürlüğe giren bu yasayla , 1 Ocak
noğlu , için atılan ilk
Yakup
.
Halide Edip Kadri Karaosma
Adıvar , R e f i k Türkçe kitapların Türk harfleriyle basılması zorun
Halit 1929 tarihinden itibaren
Karay ve
,
ileöykü ve
romanda görülür Reşat Nuri okullar
kitap basımı yasaklandı . Aynı yıl
içinde
Bu Güntekin lu kılındı , Arap abecesiyle
,
.
dönemi yazarlarımız
iyazınımızın , aynı zamanda Türkçenin beş yüz
kurucuları dersleri kaldırıldı
Eylül Böylece
dan Arapça ve Farsça
, )
Cumhuriyet
( 1 ,
.
sayılırlar
.
önemli dayanaklarını yitirmiş oldu
olan Arapça ve Farsça ,en
.
yıllık kamburu
Harf Devrimi
dizilişi aşağıda
abecesindeki harflerin
,
Türk
Söz konusu yasaya göre ,
Atatürk
bana
sordu : ki gibidir :
-Yeni
yazıyı tatbik
etmek için ne
-Bir on beş düşündünüz?
iki
yıllıkuzun
de beş KİTAP YAZISI EL YAZISI
HARFİN
teklifvar , bir
SIRASI HARFİN
, yıllık kısa
dedim .... mühletli
S
KÜÇÜK
BÜYÜK
Yüzüme BÜYÜK KÜÇÜK
ADI
baktı:
A
LORENAY
Dс C B A
a
-Bu,ya üç ayda
b a
9 8 7 6 5 4 3 2 1
olur ,ya hiç
a
olmaz , dedi.
C B
b
D i l i m i zin (Falih
be
Rıfkı Atay
ulusal ,
Çankaya IV
benliğine , s.113).
rektiriyordu kavuşması ,
0
. Atatürk , Arap
bu
ce
gerekliliğin yazısının
çalışmalardan atılmasını
S
bilincindeydi ge
dç
sonra .
Atatürk ,
de çe
yeni Uzmanlarca
,
Türk Sarayburnu
D
yapılan
d
abecesinin Pa r k ı ' n d a ön
uygulanmaya yaptığı
bir
konuşmayla ,
E
başlayacağını
F E
e
f e
açıkladı (
end 8 Ağustos
e
Atatürk,
bir devrimi 1928).
Yoriten
fe
muştulayan sansbaby
bu di
H GS
kon u ş m a s ı n d a
g
Arkadaşlar,
H G G
şöyle
6060
g
bizim diyordu
ge
kendini uyumlu :
,
zengin
h ģ
gösterecektir dilimiz
içinde
. yeniTürk yumuşak ge
Yüzyıllardan
bulunduran beri harfleriyle
,
zi anlaşılmayan kafalarımızı
23 22 21 20 19 18 17 16 15 14 13 12 11 10
he
kurtarmak v e d e m i r
ve bu
I
anlamadığımız çerçeve
i
gerçeği
anlamak
i
rine yakın zamanda imlerden
bütün zorundasınız kendimi
. dünya tanık
Cok Anladığımızın
L K J I
1
işler olacaktır
1
yapılmıştır izle
Ne
I
var
kj
. .
ki
ğumuz son d e ğ i l bugün
le ke je
,
ama çok ,
gerekli bir yapmak
,
1 k
her yurttaşa kadına iş
daha zorunda oldu
erkeğe
,
, hamala vardır
Türk
,
NML
severlik ve sandalcıya
:
1
,
ulusseverlik ödevi harflerini
STE
biliniz.
öğretiniz
TERAC
Bu ödevi Bunu
yaparken düşününüz .
m
yurt
m
ki bir
luğun yüzde onu yirmisi
me
okuma ulusun LAD
yazma bir TE
O N
bilir
n
Bundan
,
ayıptır insan yüzde sosyal
ne
olarak utanmak
,
.
sekseni toplu
OO
gerekir
yaratılmış bir ulus değildir Bu
O
O: C
Övünmek bilmezse
bu
.
ulus
Ö 0
için
.
dolu bir ulustur Ama yaratılmış utanmak
ulusun yüzde için
.
se k s e n i tarihi
okuma
,
R Op
bu yanlış bizde değildir Türkün karakterini övünçlerle
P
.
yazma
şe se re pe
takım anlamayarak bilmiyorsa
zincirlerle saranlarındır Artık
ET
R
.
geçmişin
kafasını
temizlemek zorundayız . yanlışlarını bir
$ S
S
kökünden
S
Ş
2001
21
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
28 27 26 25 24
t
te
Halkımız , aydınların dilini anlayamamaktadır . Türkçemiz ta

t
Y V Ü U
Farsça sözcüklerin baskınına uğ

of Ü U
rihsel gelişimi içerisinde Arapça ve

u
rayarak öz benliğini yitirmiştir .Ayrıca Doğu uygarlığı alanından çık

ü
,
ü
Bu bakımdan dilimizi, içe

mış Batı uygarlığına geçmiş bulunuyoruz .
,
ve
bu uygarlığın getirdiği yeni kavramları karşılaya

risine girdiğimiz
v
Y
ye
Bunun de dilimizin
y
ulaştırmalı geliştirmeliyiz için

bilecek bir düzeye , .
y
29
Özellikle , halkın konuşma di

ze
kendi olanaklarından yararlanmalıyız

Z
.
tarama ve derlemeler yapmalıyız Türkçenin
eski yapıtlardan
.
linden , ,
sözcük türetme yollarını araştırmalı , bunlarla yeni sözcükler türetme
liyiz.
Dil Devrimi
Kurultaydan sonra halk ağzından söz derleme çalışmalarına girişildi .
Harf Devriminden sonra de "Osmanlıcadan
, Türkçenin özleştirilmesi On dokuz ayda 130.000 dolayında fiş derlendi . 1934'te
,
geliştirilmesi aşa
masına gelinmişti . Atatürk bu aşamayı
, Türkçeye Söz Karşılıkları Dergisi " çıkarıldı .
, gerekç e s i y l e , şöyle açıklıyordu :
Ulusal duygu ile dil
arasındaki bağ çok güçlüdür . Dilin ulu 18 Ağustos 1934'te ikinci , 24 Ağustos 1936'da üçüncü dil kurultayı
sal ve zengin olması ulusal
duygunun gelişmesinde başlıca etkendir Bu
. gerçekleştirildi . kurultaylara Prof. Samoyloviç , Dr. Giese , Jean Dény ,
Türk dili , dillerin en zenginlerindendir ; yeter ki bu dil, bilinçle işlen
A. Bombaci , G. Németh gibi ünlü Türkologlar da bildirileriyle katıldılar .
sin .
Ülkesini yüksek bağımsızlığını korumasını bilen Türk Bilimsel bir temele
,
ulusu oturtulan çalışmalar coşku ve özveri
, ,
ile sürdürü
dilinide yabancı diller boyunduruğundan
kurtarmalıdır lüyordu . Bilim adamları aydınlar
. (2 Eylül 1930) , , yazarlar Türkçenin gelişmesi
ve özleşmesi
yolunda büyük çaba
Dilimizi " gösterdiler . Eski Türk Yazıtları, Divanü Lûgat
y a b a n c ı diller
boyunduruğundan kurtarmak " için
öncelikle Türk ,
- it-
Kutadgu Bilig, Atabetü'l
Türk tarihinin ve -Hakayık
Türk dilinin geçmişi
gibi Türkçenin temel
yapıtlarının
araştırılıp
incelenmeliydi lanması yayım
, yabancı sözcüklere
.
bulunan karşılıklar çeşitli sözlükler
bu çabala
,
rın ürünüdür .
15 Nisan 1931'de
Türk Tarihi Tetkik Kurumun
Cemiyeti kuruldu
amacı , Türk tarihi ile
.
Türkiye tarihini incelemek
ve bunlarla ilgili konuları Anadili bilinci
ve elde edilen gelişmiş
sonuçları her türlü Bu ku yazarlarımızın
; Türkçe , bilim adamlarımızın
yolla yaymak biçiminde belirlendi dilinde öz , ozanlarımızın
benliğine
,
rum Türk
.
dili
açısından büyük tari kavuşma yoluna
önem
,
dili ,
taşıyordu Çünkü bir ulusun rimci dalga
kısa sürede tüm
girmiştir artık
Bu
hinden bağımsız .
topluma yayılmış
.
dev
değildi kullanılan dildeki
. cüklerin ,
sayısı,yüzde Türkçe söz
otuzlardan
yüzde seksenlere
12 ulaşmıştır .
Temmuz 1932'de özleştir
Türkçeyi bilimsel geliştirip Ömer Asım Aksoy
mek yollardan ki
,
amacıyla ö z e r k bir k u r u m kuruldu
, Şemsettin
olarak Türk
sözcüklerle Sami'nin Kamus -1 Türki
Tetkik Cemiyeti
,
(Dernek Dili Türkçe (1901)
DilKu
1934'te
,
göre 'sinde
, Türk Dili Sözlük'ün
Araştırma Kurumu Türk dökümleyip 1969
rumu 1936'da da baskısındaki sözcükleri kökenlerine
adını aldı
Türk Dil Kurumu , Ata tin50. sayarak
.
1983'te kurulan Yılında karşılaştırmalı bir
türk Kültür özel bir yasayla Gelişen
ve Özleşen çizelge
sunmuş bize
,
Dil Cumhuriye
(
ve Tarih Yüksek kuruluşu
,
Dilimiz,
Kurumu'n a
,
devlet s.84.
haline bağlı bir ).
getirildi )
.
Türk Dili Tetkik bir
süre Bu
Cemiyeti'nin kurulmasından kısa çizelge
.
s o n r a birçok
yazın düşün adamının Dil
Ku somut , 68
yıllık
ve biçimde
Birinci Türk
süreçte
rultayı katılma s ı y l a Türkçemizin nereden
gösteriyor ,
ola
toplandı (
26 Eylül 1932 : nereye geldiğini
Toplanma günü Dil Bayramı
)
rak kabul Eylül ) 'nü
.
(26
eden bu ilk şöyle
kurultay
yapılan bilimsel tartışmalardan sonra
bir sonuca ,
ulaştı:
22
23
1901
1969
Kamus - i Türki Türkçe Sözlük BÖLÜM - I

Fark
Sözcük % %
Farsça Arapça Türkçe Dil er
sayısı Sözcük sayısı Sözcük sayısı %
ANLMBİLGSİ
29.0 0 1.30 3.70 13.0 0 1 .0 0
13 45 38
17.500 63 +6.500 +25

5.300 19 -7.700 -26
1.0 0
3.5
-2.700 -9.5
Batı dilleri
4
4.000 14.5 +2.700 +10.5

TOPLAM
27.80
(Türkçe Sözlük'te , her yazarın kullanmadığı yabancı kökenli sözcük
idis
ler de verildiği için , Türkçe sözcük sayısının oranı % 63 olarak görülmekte
dir . Sözcüklerin yaygın kullanımı ölçü alındığında , bu oran , daha önce belir
Umduğun inceliğe inmiyorsa söz
tildiği gibi , yüzde seksenlere varmaktadır .)
Çekil suskunluğun tüneklerine
Ucuz etme anlamı .
Böylesine onurlu bir süreç yaşanırken kimi çevrelerde özellikle 80'li
Aykırı Yaşamak s.28 )
'
, ,
Şükrü
( Erbaş , , .
Amerikan kültürüne özenti Türkçenin yeniden bozul
yıllarda yoğunlaşan , ,
gündeme getirdi Radyolarda televizyonlarda Türkçe
ması gibi bir tehlikeyi . ,
konuşucuların vurgulama ve tonlamalarında
İngi
yi yeterince bilmeyen kimi Anlambilgisi , sözcüklerin anlam değerlerini inceleme bilgisidir .
konusundaki
etkileri görülmeye başlandı Kimi yazarlarımızın dil
lizcenin
.
İngilizce adlar konuşma dilinde kimilerince Sözcük bir düşünce -ses birleşimidir Öyleyse sözcüğün , anlambilgi
duyarsızlığı , işyerlerine verilen
, , .
televizyonlardaki kimi filmle
ve yönü vardır Anlambilgisel yönüyle sözcük
sözcük ya da kuralların yeğlenmesi
, siyle sesbilgisiyle ilgili iki . ,
İngilizce
boyutlara ulaştı Bü dildeki başka öğelerle birlikte bir anlama ve anlatma , bir kavram birimidir
ve gülmece konusu olacak
. .
tartışma
rin bozuk çevirileri
sürdüğünü gösteriyor Bu özelliğiyle sözcük
Türkçemizin yeniden bozulma tehlikesinin
. , anlambilgisinin ana öğelerinden biridir
tün bunlar
.
,
bir yazarımızın gözlemleriyle somutlayalım
Bu olumsuzluğu
:
Sözcükle onun belirttiği kavram ve anlamı birbirinden ayrı düşüne
için, Bodrum '
el ele gittiği
çoğu zaman meyiz .
Bayağılıkla züppelik
kuyumcula
çoğunun adı İngilizcedir .Bütün
daki dükkân ve lokallerin sun
gözlüklerini
rın vitrininde Jewellery yazılıdır .
Gözlükçüler güneş Kavram bir nesnenin
, , bir duygunun ya da düşüncenin anlıktaki soyut
'dir , vb . İkisi
adı Ladies Patisserie ve genel tasarımıdır .Bu tasarım
satar. Bir pastanenin , dil birliği içindeki kimseler arasında
glasses diye Mehmet
değil, tır
Örneğin
ortak
de Mehmet
M
end
and M'dir
em " okunur .
iki kişinin diskosu

ve
Mehmet ile
adını taşıyan "em
bu Mehmet'ler İngilizya da
Mina Urgan
(
,
Amerikalıymış
, Bir
Dinozorun
gibi
bir
,
Gezileri
.
s.56
dildir .
.
yazılıya
("koyun
"kuzu
yavrusu"nun
"
da sözlü olarak bize
kavramı düşünce
) tasarımı
, -ses
iletildiğizaman
oluşuverir .
birleşimi olan sözcük

aracılığıyla
anlığımızda o sevimli yaratığın
Kuz ,
kba"gnevl,irığçsmzdotu .bşa"ekirlAnıc
her
olanakları çok geniş sözcüğü
Oysa Türkçe güzel bir dildir anlatım "kuzu "
"sevinç " ,
,
örneğindeki Örneğin
,
gibi tasarımlayamayız
Değerlendirmesini bilene ; anadiline , kendisine saygısı olana ...
.
içine
oturtamayız
incelenir . Algılamadaki
Dil devrimi sürüyor : bu ayrılık nedeniyle kavramlar iki öbekte
.
1.
Somut
LAST
kavramlar
2.
Soyut
kavramlar
24
dan Anlatıma
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Somut kavramlar
nesnelere ,
duyulara dayalıdır
yişle , bunlar ;
kestirme bir
, duyularla algılanabilir söyle
kavra m l a r d ı r : a bezbar DİLDE BAĞLAM A
- NLAM İLİŞKİSİ
ağaç ,dağ , bulut ...
→ görme
Dilin anlamlı ana biriminin ne olduğu tartışmalıdır Kimi
→
dilbilimciler
çığlık , şangır
.
... işitme
çıkış noktası sözcüktür kimileri için de tümce Çıkış noktaları ayrı ol
→
.
için ,
ekşi ,acı , tatlı...
tatma ya onun durumundaki kav
makla birlikte , tartışmacılar , sözcüğün da iletisi
sert yumuşak ,
, ılık... → dokunma ramın tek başına incelenemeyeceği
konusunda görüş birliği içindedirler :Bir
sası ... → koklama sözcüğün belirttiği kavram
, ancak ilişkili olduğu öteki kavramlarla
birlikte
zaman açıklık kazanır .
düşünüldüğü
Yukarıda örneklediğimiz
“umut " "sevinç "
,
, "dostluk" , insanlık
" gibi
kavramların algılanmasında anlam kapsamı , bağlam (kul
Gerçekten de birçok sözcüğün
belirttiği
ise beş duyumuzdan
hiçbirinin işin içine girme
diği görülür belirir Kimi sözcüklerin bağlam dı
; bunların algılanması
duygu ve düşünceye tümce ya da söylem ) içinde .
, lanıldıkları
dayalıdır . Bu örnek söylenebilir Ör
) da bir anlam
üstlendiği .
lerde olduğu gibi , algılanmasında beş duyumuzdan herhangi şında (tek başına kullanıldıklarında
birinin dışında da
gibi sözcükleri bağlam
katkısı
yoksa bunlara da soyut tavşan apartman masa "
"çokgen
, ,
kavramlar denir neğin ,
:
konusunu incelerken verdiğimiz
Ne var ki "kapsam "
anlamlandırabiliyoruz .
gibi birçok sözcüğün
gençlik , özgürlük örneklerinde görüldüğü
,
, korku , üzüntü ... "göz " sözcüğünün kullanım
kalkmaktadır
ancak bağlam içinde ortadan
.
anlamıyla ilgili bulanıklık
Sözcük -kavram a
- nlam üçlüsünün anlam ayağı ise sözcüğün yansıttığı
bir örnek verelim "ol
kavram ( lar)ı anlatır Başka deyişle anlam tasarım durumundaki kavramın Sözlük'ünden :
TDK'nin 1974 basımı Türkçe
. ,
dile gelmiş biçimidir "Kuzu sıralanmış Türkçe Sözlük'te .
" sözcüğü bize iletildiğinde kafamızda bir "ku 18 değişik anlamı
mak" sözcüğü Bu sözcüğün
.
.
zu " kavramının oluştuğunu görmüştük ; bu sözcüğün “koyun yavrusu ” diye İşte bunlardan birkaçı :
dile getirilmesi , onun anlamlandırılması demektir .
Dışarıda bir telaş
varlık alanına geçmek
1. Varlık kazanmak
:
,
(Şu ya da bu durumda ) Bulunmak:0
biçimde görüleceği gibi kimi sözcüklere yeni an oldu . Her gün fırtına oluyor . 2.
Aşağıda ayrıntılı ,
Yeğenim olduğunu bilmiyor muydunuz ?
birine
her benim yeğenim oluyor
lamlar yüklenir Bir sözcüğün sözlükte sıralanan anlamlarından
.
] 4. Yetişmek olgunlaşmak,
... ... [
.
İnsan sabırlı olmalı, sabırlıoldukça
,
kapsam denir Örneğin "görme organı"nı anlatan “göz ” sözcüğünün ,süre
Yemek oluyor .[ ..
].
.
TDK'nin hazırlanmak : Ekinler oldu . Üzüm daha olmadı .
içinde kullanıma bağlı olarak yüklendiği 10 anlamı sıralanmıştır
oluyor.[ ..]
. 18. (-e)
Uymak , tamam gelmek :Bu şapka başıma
Bakış,
9. (-e)
Görme ve bakma
3.
Türkçe Sözlük ünde
.
"
( 1974 ) '
: 1. Görme organı 2. olan
Yol açmak Bu
.
bölümleri : davranışının ona çok zararı oldu .
görüş . 4. Kaynak 5. Delik 6. İçine girilen öteberi konulan ,
. . , bir şeye
bakıldığında
bir şeyin her bölmesi 7. Kıskançlık ya da hayranlıkla to Türkçe
.
Ağacın ("Olmak " sözcüğü , Ali Püsküllüoğlu'nun 1995'te basılan
9.
bağlantısı. Sözlük'ünde sözcü
çöktüğüne inanılan uğursuzluk 8. Sevgi ilgi gönül ise 30 Demek oluyor ki
. , , değişik anlamıyla gösterilmiş
ğün anlam
.
"" )
murcuk v e r e n yerlerinden her biri 10. Bölüm . kapsamı çoğalıyor .
süreç içinde yeni çağrışımlarla genişliyor
.
,
,
Bu
alalım :
ele
"Benim " kullanımını ,
ilgi Sözlükteki bir an
Dilimizdeki sende gözüm dışı
var . anlam sıralaması "olmak sözcüğüne bağlam
( "sevgi
, "
anlam lam ,
"ol
kullanımda 8. beli yüklemenin Yalnız
,
Türkçe Sözlük'ün göz "
" için gösterdiği
kapsamla mak" neredeyse olanaksız olduğunu göstermektedir .
anlam gibi bir kavram
gönül bağlantısı ") söz konusudur Anlaşılacağı gibi
, genel sözcüklerin
da somut
.
,
değil adılların soyut ya
oluşturmayan , ,
ren kavramı anlatır bağlaç sözcüğün
birçok soyut
,
da ilgeç görevli sözcüklerin
.
eksiltili ya ,
tümcelerin bağ
tümce anlamı ancak
lamda değerli sözcüklerinin ...
yanıt
,
belirlenebilir
.
27
26
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Bağlam -anlam
ilişkisini Sait Faik'in
"Barba
aldığımız şu
parçada daha Antimos"
öyküsünden
yakından inceleyelim : SÖZCÜKLERDE ANLAM OLAYLARI
" - N a s ı l sın Barba
Begr
Antimos ?
-İyi
değilim . Çok sıkıntı veriyor I ÇOKANLAMLILIK
-
beyim , uyutmuyor
yiyemiyorum .Dün , bir lokma
bir çorba içebildim bir şey Gül dalı...
. Sonra onu da
22
... '
Güzellik...
(Sait Faik , Havuz Başı-Son Zeytin dalı...
Kuşlar , )
s.172.
Parçanın sonundaki
Barış ...
eksiltili
tümceyi bağlamdan
yalım : "Sonra onu kopardığımızı Dal deyip geçemezsin , iki üç anlamla yetinemezsin ;
da ... " . Bu tümce varsa
tek başına dal , daldan dala konan dallı budaklı bir sözcüktür kıyamet ka
mu ? Her bize
;
bir şey
şeyden önce anlatabiliyor
tümcedeki "o " adılının dar anlam taşır ; üç harfli , küçücük , mini minnacık , içi dolu tur
neyin yerine
karabilir m i y i z ? Sayısız kullanıldığını çı
nesneden şucuk .
, sayısız duygu
ya da (İlhan Selçuk , Duvarın Üstündeki Tilki , s.96 )
adılı olamaz
mı bu sözcük ? düşünceden ...
.
birinin
İkinci olarak
ba ” sözcüğünü
, tümcedeki "o " adılı yerine " çor bir gösterenin tek gösterileni
koysak bile , "Antimos"un çorbayı Bir sözcüğün tek bir anlam taşıması ,
bir
yiz? çıkardığını
Görülüyor ki "Sonra
anlayabilir mi
diye adlandırılır
onu da belirtme özelliği tekanlamlılık
.
..." tüm c e s i , bağlam dışında
içindedir
,
bulanıklık
; bu tümce ile ilgili
bulanıklığın giderilmesi , daha geniş sayısı oldukça azdır .
gerektirmektedir .
bir bağlamı
Günlük konuşma dilinde tekanlamlı sözcüklerin
yoğurt" gibi söz
Örneğin "elek" , " kaşık " , "kaygı " , "üşümek " , "üzüntü" , "
Şimdilik diyoruz çünkü halk
Örnekler tek anlamı olan sözcüklerdir
, ;
bağlam -anlam şimdilik
.
, cükler , ,
ilişkisindeki çerçevenin
genişliğini de göste duyduğunda genellikle dağarcığındaki sözcük
riyor yeni sözcüklere gereksinme
,
.
lere başvurur , gereksinmesini bu sözcüklere yan anlam kazandırarak karşılar .
MOD
Bağlamı daha
geniş kitap boyutunda ele bir örnek (Ull çok " terim " dediğimiz teknik ve bilimsel söz
alan güzel daha
mann Tekanlamlılık
,
, ,
) aktarılır
kaynaklarda Romanın
A. Camus'nün özelliğidir Teknik ve bilimsel dilin açıklığını kesinliğini sağlayan
tüm bağlamı ele Veba adlı romanı cüklerin . ,
:
.
alındığında "veba " adı de "ergime "geçişli " , " içitim" "kayaç " sözcükleri ,
sözcüğünün da bu özelliktir Örneğin ", ,
yalnız bir sayrılık
.
ğil Alman
,
işgalini
,
simgeleyen giderek , hekimlik yerbilim alanlarında bir tek anlamı kar
daha üst yerinel (alegorik ) bir anlam taşıdığı ,
sırasıyla fizik , dilbilgisi , ,
düzeyde "kötülük
"
anlamında kullanıldığı görülür
Bizim yazını şılayan sözcükler olup , ilgililerce ancak bu tek anlamıyla algılanırlar .
mızda da
"yı
.
örneğin
,
Yaşar Kemal'in adlı romanında
lan " Yılanı Öldürseler
sözcüğünün "
veba " gibi değerlere Özel adlar da genellikle tekanlamlı sözcüklerdir ; bir tek varlık ya da
yerinel bir anlam üstlenip toplumsal
göre ölmesi nesneyi belirtirler
gereken bir kadını Atatürk "Safahat " " Varlık " (dergi
adı) ...
:
(kitap adı )
simgelediğini görürüz , ,
.
Bir
Açıklamalar olayla sözcüğün birden çok anlamı olma
ve örneklerden anlam anlamı içerme niteliği birçok
d e önemli durumu
anlaşılacağı gibi ,
,
rından biri ve özelliği anlamı olan ,
olan " "anlam genişle çokanlamlılık diye adlandırılır Birden çok
çokanlamlılık" "anlam daralması" , çokanlamlılık
mesi" ; ayrıca bağ
.
"anlam
ancak gösteren sözcüklere denir . Kullanım
de çokanlamlı sözcükler
,
kayması " biçiminde değişmeleri alanına
lamda görülen anlam giren
her sözcük
de bağla
için
açıklığa başlangıçta tekanlamlıdır Çokanlamlılık süreç
kavuşturulabilir gerçekleşmesi de ortaya
Yine " sesteşlik" in çıkan bir
mı
.
gerektirir. özelliktir.
.
,
Bu anlam
riz: olayını basım yılları değişik sözlüklerde kolayca
izleyebili
Örneğin
"
işletme " 'deki anlam
kapsamı sözcüğünün Kamus Türkî 1900-1901)
tektir -i (
" Söz
lük
:
İşletmek
(1974 eylemi " "
İşletme " sözcüğü
TDK'nin Türkçe
6. .
bas ) 'ünde
.
,
ise iki 2. İş
anlamda verilmiş İşletmek eylemi
.
" 1. .
:
29
28
letmeyi sağlayan Anlamdan
Anlatıma
yönetim " Türkçemiz
. .
Basım tari h i
yakın (1995) daha
küllüoğlu'nun olan Ali Püs
Türkçe Sözlük'ü ne
mının dörde
çıktığını
gelindiğinde bu
s ö z c ü ğün anlam , 2- YAN ÇEVRESEL
( ANLAM
)
görüyoruz “ 1. İşletmek kapsa :
rım vb eylemi 2.
. gibi iş Sanayi , ticaret, .
alanlarında anamal ta Kırmızıya çalıyordu
gökyüzü
yatırılarak ,
için kurulan kazanç ya da arsız bir
, bağımsız başka yararlar
kırmızıyı çalıyordu
yerin /yüzünden
bir bütçeyle çevrilen
verimli duruma kuruluş (Betül Esener
. 3. Böyle bir kuruluşu " Çalgı")
getiren kazanç ,
elde etme
yöntemi 4. İşyeri. Bir çekirdek anlamın
lanımı
.
" . (Bunlara çevresinde yeni anlam
aktarm a l ı bir söyleyiş , kul halkalarının oluşması
olarak
,
yaygınlaşan " işletme dildeki bir gereksinimin sonucudur İnsanoğlu
diği fakülte,
,
biliminin . , doğal olarak karşılaştığı yeni
işletme fakültesi
,
öğretil
" anlamını da ekleyebiliriz : İşletmede okuyor .
kavramları adlandırmak ister .Bu adlandırmanın üç yolu vardır : 1) Sözcük
)
dışalımı (yabancı sözcük kullanma ) , 2 ) Biçimsel yoldan sözcük türetme , 3)
Örneklediğimiz " işletme”
sözcüğünün Dilde var olan bir sözcüğe yeni anlam yükleme (anlamsal
sözlüklerdeki türetme ) . Birinci
anlam
mesi de gösteriyor çeşitlen
ki bir sözcük yolu benimsemez ikinci yolu da gerçekleştiremezse
süreç
,
,
içinde , çekirdek anlamına
,
, insanoğlu , dilin kendi
bağlı ola
rak çevresel anlamlar sine sunduğu sözcüklerden yararlanma
kazanabilmektedir yoluna gidecektir Bu son seçenek ,
İşte çokanlamlılık
.
denen
.
olgu bu
dur : Bir çekirdek ya dilde çokanlamlılık dolayısıyla yan anlam olgusunu gündeme
da kaynak anlam getirir
,
.
çevresinde yeni anlam
halkalarının
oluşması . Böylece , bağlam aracılığıyla sözcük üretilir . Bu üretişte hiçbir bi Belirli ilişkilerden yola çıkarak bir sözcüğe yüklenen yeni anlama yan
çimsel ölçüte dayanılmaz . Biçimsel ölçüte dayanan sözcük
yapımı , "biçim anlam denir Bir sözcüğün anlam kapsamının çoğalması
.
o sözcüğün yan an
bilgisi'nin
,
konusudur Burada ise s ö z c ü k y a p
.
ımının , dilde var olan lam ( lar) kazanması demektir
bir söz .
cüğe yeni bir anlam
veren anlamsal türü söz
konusudur .
Yukarıda gerçek anlamlarını verdiğimiz "aç büyük derin ev sıcak "
A- ÇOKANLAMLI SÖZCÜKLERİN
, , , ,
ANLAM ÇERÇEVESİ sözcüklerinin aşağıdaki kullanımları , sözcüklerde anlam kapsamlarının ço
ğalmasını örneklemektedir
:
1-ÇEKİRDEK (
GERÇEK )ANLAM Açın tekidir o . (yiyecek bulamayan , yoksul )
Ne aç adammış , kardeşinin malında bile gözü var . gözü
( doymaz ) ...
Sözcüğün ilk "Çekirdek
ve temel anlamına çekirdek anlam denir .
anlam " "gerçek
ya da onun yerine anlam " , Büyüklerimize saygılı
kullanılan " ilk anlam " " temel
olmalıyız . (yaşlı)
anlam " gibi
,
sözcüklerin Öğretmenimiz büyük
adlandırmalar bu insandı . (niteliği
,
çokanlamlı sözcüklere özgü olup yüksek ) ...
et
kullanıma giren ilk ayırt
anlamlarını anlamlarından
sonradan oluşan yan Bu konuda derin
mek incelemeler yapmış
,
için kullanılır
. . (u z u n v e ayrıntılı )
Babası ölünce derin
bir sessizliğe
gömüldü (ağır ,yoğun .
)...
bakalım :
Ç o k a n l a m l ı birkaç anlamlarına Otelodası evim
sözcüğün yalnızca gerçek olmuşu . (bir kimsenin ya da
ailenin oturduğu
karşıtı.
Evine bağlı konut )
tok bir eş
aç Yemek istiyordu
yemesi gereken ,
: (aile)...
yeme gereksinimi duyan
ya da
.
büyük :
daha uzun olan
Boyutları benzerlerinden küçük
karşıtı.
O zamanlar sıcak
, ilişkiler
içindeydik . (
Sıcak onu sevgi dolu
derin :Dibi ,yüzünden , dostça )
ya da ağzından uzak olan . bunaltır .
(havadaki
ev : Yalnız bir yapı. yüksek
ailenin ) ...
ısı
oturabileceği biçimde yapılmış Sözcüklere
sıcak: Isısıyüksekçe
dığı yan anlam
olan görülür kazandırma adlara bile yansı
, soğuk karşıtı . ad olan . Örneğin
eğiliminin özel
"
kullanıldıkla altından
Dikkat edilecek Çapanoğlu'na Çapanoğlu çıkmak " deyimimizde , bir özel
tek başına , Yine "başa
olursa örneklenen sözcükler bağımsız
dilimizde dert olacak
rında , ,
bir durum " anlamı yüklenmiştir
akla bu "
,
ilk
gelen bağlamdan mındaki
.
anlamıyla Sözcüğün , gereği
akla ilk verilmiştir deneyimimiz " yokken " anla
yiğitlik göstermeye
kul (kimse )
.
gelen anlamı donkişot " kalkışan
dilsel da Quichotte
gerçek anlamdır Şu da var ki sözcüğünün
adlı ' n Don
,
kaynağı da
,
sözcüklerin . anlamlarla özel bir ad (Cervantes i
bağlam yapıtının
ilk anlamlarının yanında yeni
,
içinde aynı adı
lanılabileceğini , taşıyan başkişisinin adı 'dır
bize ) .
kolayca duyumsatmaktadır .
31
30
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Sözcüklerin yan anlam kazanmasında
çağrışımların önemi büyüktür .
"Burun " sözcüğünün bu kullanımları , "kimi şeylerin ön ve sivri yeri "
Sözcükler ge n e l l i k l e kendisiyle bağıntılı başka kavramları ve yerleşiklik kazanmıştır .
, ,
, başka nitelikleri anlamıyla dilde yaygınlık
çağrıştırırlar Örneğin “yıldız ” sözcüğü günlük dilde gerçek
.
,
, ( “ ışıklı gökci
simlerinden her biri ") anlamından "Ayak " ın ilk anlamı " bacağın bilekten aşağıda bulunan ve yere bas
çok
,
, çağrışım yoluyla anımsanan
nitelik
" kullanımında ise bu
"Masanın ayağı kırılmış.
leriyle kullanılmaktadır : maya yarayan bölümü " dür .
niteliğiyle cansız bir
"yere basmaya yarayan "
sözcüğün , ilk anlamındaki
yerden yük
Bu genç oyuncu karşılaşmanın yıldızıydı "köprü masa iskemle ve benzeri şeylerin
varlığa aktarıldığı ve
. , ,
kullanıldığı görülüyor .
Yazınımızdan bir yıldız daha kaydı sağlayan dayak destek " anlamıyla
sekçe durmasını
,
.
"geminin ayakkabını.
n..
kullanımının da ,
ayağı " ,
Politikaya girince yıldızı parladı . "Masanın , köprünün ...
sürekliliği söz
konusudur .
.
burnu " gibi , dilde yaygınlığı ve
Astroy
Bu kullanımlarda , her biri değişik bir kavramı karşılayan "yıldız " söz
cüğünün , gerçek anlamının çağrıştırdığı "parlaklık vb ." nitelikleri söz konu Örnekleri çoğaltabiliriz :
iğnenin gözü
dirseği , dağın yüzü
,
sudur .
borunun
,
ağacın kolu , bıçağın sırtı ,
terazinin dili ,yolun başı
...
Gerçek anlamıyla bir hayvanın adı olan "keçi " sözcüğünü bir insana
Anlam
aktarırsak o insana " inatçı d e m i ş olur u z çünkü Yan Anlam (Mecaz
)
" ; " inatçılık " , keçinin önemli
b- Değişmeceli
bir özelliğidir . Yine “ayı "lıkla nitelediğimiz bir insana ayının görünüşündeki
şöyledir "Bir sözcüğün
sözlüklerdeki tanımı
:
mecaz nin
"kabalık " niteliğini yüklemiş oluruz . Değişmece ( )'
inceliği elde
bir anlam
anlamı dışında ,
topluluğunun geçek
ya da sözcükler ereğiyle bir başka
anlamda
çarpıcı kılma
,
niteliklerden yola çıkarak sözcüklere yüklenen daha etkili daha ,
Örnekler çağrıştırdığı etme , söyleyişi anlamı dışında bir
sözcüğün gerçek
,
, bir
bir söyleyişle
kullanılması ." Kısa
yan (çevresel) anlamları göstermektedir sözcüğün yansıt
denir Böyle bir
.
kullanılmasına değişmece
.
başka anlamda
(mecaz anlam )' dıT
r
da değişmeceli anlam
an
E CE
.
üstlendikleri tığı anlam
Yan anlamlar kavramı adlandırırken
,
karşıladıkları
öbekte incelenir yapıtlara özgü olduğu
izle
lamsal görevin sürekli ya da geçici olması açısından iki :
değişmecenin yazınsal
Yukarıdaki tanımda
sıkça baş
yapıtlarda değişmeceye
Gerçekten de yazınsal
nimini ediniyoruz
.
a- Değişmecesiz Yan Anlam bir bölümü
değişmeceye
sanatların önemli
görürüz Yazınsal
vurulduğunu
.
olduğu gö
b- Değişmeceli Yan Anlam (Mecaz Anlam )
dilinde de bu kullanımın yaygın
dayalıdır Ancak halkın konuşma
.
olan) , “kuru " (coș
"kaçık " (delice davranışları
a- Değişmecesiz Yan Anlam rülür " Yüreksiz" (korkak )
,
gibi kullanımlar
, argo
gülünç)
.
" (çirkin ve
sürekli
kusu , tadı olmayan) , "maymun yaygınlığını
kavramın dildeki
anlattığı söyleyişler de deyimler değişmecenin günlük
Bir sözcük gerçek anlamına bağlı olarak ,
,
özellikle
,
,
gösteren örneklerdir
söz
durumundaysa değişmecesiz yan anlamdan
edilir .
.
1
adı du
kavramın sürekli
Değişmecesiz sözcük yansıttığı
Örnekleyelim :
yan anlamda ,
kavramla
ilgili
, rumundaydı Değişmeceli anlamda ise sözcüğün
yansıttığı
çıkıntılı . ,
oluşturan
deyimini
66
kullanımı çıkmak
canlılara özgü
"çI geçicidir Örneğin çizmeden yukarı
"Burun " s ö z c ü ğ ü a n l a m ı y l a kimi .
sözcüğün
"sö,zcçüıkyulmgearindş
g e r ç e k
,
Ancak bu
,
" çıkın
,
karış
konuya
iki delikli solunum ve koklama anlatır ken dışındaki
organı " nı varlıklarda .
yalnızca bu kullanımda " bilmediği işe yetkisi
bu
,
ve mak
,
,
"
kıntılı" kimi cansız varlıklara aktarıldığı anlamını
niteliğiyle veren bir söz öbeği durumundadır .
"
tılı bölümün sürekli adı durumuna geldiği görülür :
Ayakkabının burnu delinmiş .
33
Geminin burnu yalıya çarptı
. ...
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Değişmecesiz yan anlam
gerçek anlamla yakın
bir ilişki içindeyken , B -SÖZCÜKLERE YAN ANLAM KAZANDIRMA YOLLARI
değişmeceli yan anlamın gerçek
anlamdan iyice uzaklaştığı görülür .
A
( KTARMALAR )
Gerçek anlam ile değişmecesiz -değişmeceli yan sözcüklerin aktarmalı anlamda kullanılışına dayanır .
anlam Çokanlamlılık ,
ilişkisini aşağı
genişler , bu halkalardan her
bi
daki sözcüklerde bir kez daha sözcüklerin anlam halkaları
izleyelim Sıralamadaki birinci anlam , gerçek
( Çokanlamlılıkta ,
kullanılır .
anlamdır ikinci üçüncü kavrama aktarılarak o kavramı adlandırmada
; , ... anlamlar ise yan anlamdır Değişmeceli
ri başka
. (mecaz )
anlamlar sözlüklerde mec
kısaltmasıyla gösterilir .)
,
.
aynı za
:
sözcük üretme yolu değil ,
Aktarma , yalnızca anlamsal türden
bir aracıdır
kazandırmanın da önemli
.
av : 1. Karada , denizde evcil olmayan hayvanları yakalama ya da canlılık
vur
manda anlatıma
ma işi . 2.Av yoluyla yakalanan ya da vurulan hayvan . 3. mec . Tuzağa düşi
rülen , aldat ı l a n yararlanılan kimse Uyanık satıcı 1 -SOMUTLAŞTIRMA
avının
,
: peşini bırakmı
yordu . ... somutlaştırma de
bir sözcükle anlatmaya
Soyut bir kavramı somut
somutlaştırma temeline daya
anlamda kullanımı ,
nir Sözcüklerin aktarmalı
Türkçenin somutlama
.
boğaz : 1. Boynun ön bölümü ya da bu bölümün içi , ağız boşluğundan
eğilimli bir dildir .
somutlaştırmaya
Türkçemiz
nır Örneğin çok
güğüm
.
sonra gelen , yiyeceklerin geçtiği yer . 2. Şişe , , testi gibi şeylerde ağza belirgin biçimde
görülebilir .
eğilimi özellikle deyimlerimizde
yakın dar bölüm
arasın durumu kan kusup kızılcık
3. İki dağ arasındaki dar geçit 4. İki kara parçası olduğunu söyleyen
birinin
.
halde iyi
eziyet çektiği
.
"Kan kusmak " eziyeti ,
daki dar deniz mec Yiyeceği içeceği sağlanan kimse : Bu aylıkla beş bo somutlanmaktadır :
5.
demek deyimiyle
. .
şerbeti içtim Böylece ,somut
söylemeyi karşılar .
ğaza bakıyor içtim " ise iyi olduğunu
" kızılcık şerbeti
.
kazandırılmaktadır .
çarpıcılık, bir renklilik
anlatıma bir
laştırma yoluyla
,
kütle
Bu su
deniz 1. kütlesi 2.
: Yeryüzünün çoğunu örten engin su . '
özelliklerini göre
Karşıyaka aynı anlam
deyimlerimizde de
sinin belirli bir Ege denizi Bu suların dalgalanması Aşağıda örneklenen
:
parçası :
3. Bir
bolluk :
.
dan dönüşte çok deniz vardı Sınırsız genişlik
çokluk biliriz :
mec
,
4. ,
. .
ağaç denizinden geçiyorduk . Öfkelenmek sinirlenmek
sinirioynamak ( ,
)
birini üzmek)
. yüzüne vurarak
başa kakmak (Yaptığı
karartı iyiliği
doğu
bir sonuç
yarattığı dokunacak ya da kötü
gölge : 1. Işığın yolunu kesen bir cismin ışıklı yerde yer (Karşısındakine
,
gereken
çam devirmek
Resimde bir cismi biçimlendirmek almaması da racak söz söylemek
için onun ışık
ya )
kayırıcı
,
somut
lerine vurulan koruyucu Örneğin
az çok koyu renk mec Sığınılan alalım
,
3. ele
Somutlaştırmayı bir de sözcük düzleminde
. .
.
kav
,
bir
kolaylaştırıcı güç Ağanın gölgesinde yaşıyor .
: bir kullanımlarda soyut
kavramı anlatan "
yürek " sözcüğü aşağıdaki
..
işiiyi ,
Yapacağı ramı anlatmakta kazanmaktadır :
değişmeceli bir anlam
Uyanmış ya da uyumamış olan 2. mec olmalı ,
uyanık : 1. hiç . .
uyanık
bilen kkatli
ve olan Kara güçlere gençlerimiz Oradan atlamaya yürek (Korkusuzluk
,
tetikte
: karşı ister . ) duygusu)
(Acıma
dır Bu çocuğu yok mu ?
3. ec. Açıkgöz . ... nasıl döversiniz sizde hiç yürek
gönül)
,
İnsan
yüreği bu kırılıverir (İnsanın ruhsal yönü ,
, .
Başka örnekler :
)
düşüncesiz
Ülkenin (Akılsız,
bu beyinsizlerden çekmediği
kalmadı .
Bizim de Mutlu )
iyi
aydınlık günlerimiz olacak . ( ,
Sana sevmek)
bir aşkla
yandığımı kimse bilmesin
.
(Büyük
Adamı
dinlerken sıkılmak)
patladım .
Çok
( ...
35
34
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
2- DEYİM AKTARMASI
b -Doğaya Özgü Kavramların İnsana
puntob Aktarılması
Biçimsel ya da işlevsel bir benzerliğe dayanan aktarmaya deyim ak
Bu aktarma biçimi , insana özgü bir kavramın , herhangi bir yönden
tarması denir .
benzetildiği başka bir nesne ya da kavramın adıyla anılması işlemine daya
nir . Şeytan , melek , yılan , kuzu , aslan eşek , sipa , domuz
, , tilki gibi sözcüklerin
Deyim aktarmalarını şu alt bölümlerde inceleyebiliriz : günlük konuşma dilindeki aktarmalı kullanımı ,bu olguyu örnekler .
i eq
a- Organ Adlarının , İnsana Özgü Kavramların Doğaya Aktarıl Doğaya özgü kavramların insana aktarılmasını , benzer örneklerle ,
bağlam içinde somutlayalım :
ması
"3
"Sevinçten heyecandan uçuyordum
, .
Doğadaki varlıkların ya da biçimlenmelerin anlatımında organ adla (Samim Kocagöz Alandaki Delikanlı s.27.)
MENI
,
,
rından çokça yararlanılmaktadır :
"...bu domuz herif , ... köpekten de kötü kokuyordu ."
"Marulun göbeğinde sümüklü böcek " Oğuz Atay
( , Korkuyu Beklerken , s.119.)
)
Irgatın Türküsü
,s.134.
(Cahit Irgat,
"Üzerimden akıyor avarelik "
Muzaffer
( Tayyip , s.11.)
"güneş soldu puslu bir dağın omzunda "
")
, " Ölümevler
(Özgen Seçkin "Ve sokaklara
dökülür
Bahtı kara kadınlar "
"Knidos şehri Kriyo burnunun tam ucundadır . " s.10.)
Akdeniz, Muzaffer Tayyip ,s.26.)
(
Merhaba
(Halikarnas Balıkçısı ,
Deyim ve atasözlerimizde de bu anlam olayından çokça yararlanılır
"Anadolu'nun bütün kolları Ege denizine açılmıştır . ) :
" 10.
s.
Akdeniz ,
Merhaba
baklayı ağzından çıkarmak
doğadaki
da
kavramların domuzdan
Organ adlarının yanında insanlara özgü kimi kılkoparmak
,
eşeğe gücü yetmeyip semerini
başka varlıklara aktarıldığı görülür :
dövmek
it ite buyurmuş
, it de kuyruğuna
)
s.90 kanadı
"Gülen ayvam , ağlayan narımsın . "
Karadut
69, altına almak
Eyuboğlu
(Bedri Rahmi Kedi
,
olalı bir
fare tuttu
.
kurtlarını
) dökmek
s.3.
3
" Öteki vapurlar da severlerdi kaptanlarını ,
" Gecede kuyruğunu
.
,
Erbil kısmak ;
(Leyla
Gülü seven
dikenine
katlanır.
"Manisa dağı eteklerine sürünür Gediz Köpeğe dalanmaktan
çalıyı dolanmak
yeğdir .
Dağda bir kaya çocuklarına ağlamaktadır Aç tavuk kendini
buğday ambarında sanır
Ağır
kazan zor .
Koysun koca el kırk bir otu kazana
s.42
) kaynar .
Mor, Horozu çok
Koca bir incir kendini örter utançla " olan köyün
Bektaş ,
Kurt sabahı geç
olur.
(Cengiz dumanlı
havayı
İt itin sever .
kişileştirme kuyruğuna
basmaz.
(in Aslan
İnsana özgü yazında yatağından
kavramların doğaya aktarılmasına benzetilen belli olur
.
den i r Bu anlam
. olayında benzeyen -benzetilen ilişkisi olup edilir.
, söz
san ) gösterilmediği için aynı
,
zamanda kapalı eğretilemeden
37
36
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Yazınsal sanatlar açısından
doğaya özgü kavramların
AD AKTARMASI
,
insana aktarıl
ması da bir " eğretileme " 3 -
dir . Örneğin " Kedi uzanamadığı
ciğere pis dermiş
. "
İzmir Namık Kemal Lisesi'nde okuduğum yıllarda
atasözünde "kedi " sözcüğü
,
,
, " elde edemediği ya
da edemeyeceği Konak'ta , deniz kenarında oturan bir alkolik görmüştüm .
şeyi hor
görmeye kalkışan insanlar
" ın benzetilenidir İspirto içiyordu şarap yerine
; yapılan benzetmede .
yalnız ben
zetilen ( "kedi ")
gösterildiği için burada açık eğretileme -İspirto mu içiyorsun usta ? diye sormuştum .
vardır .
yanıtlamıştı beni
Şişesini okşayarak şöyle
:
-Hayır mavi içiyorum Mavi . ...
Doğaya özgü
,
kavramların insana
aktarılması olayında (Özkan Mert Stockholm'de Mavi Saatler s.85 )
"kapalı
, , .
leme " örneklerine eğreti
de rastlanır . Örneğin "Ablam
babamı görünce yumuşadı." ona bağlı başka bir kavramla anlat
tümcesinde yalnız Bir kavramı zorunlu bir ilişki ile
benzeyen ("ablam ")
gösterildiği için “ bi
kapalı Başka bir deyişle ad aktarması değişmecenin
söz konusudur eğretileme"
maya ad aktarması denir
,
.
; benzetme yönü ("yumuşamak
")
" katılığı , sertliği
aracılığıyla
türüdür Bu anlam olayına yazında düzdeğişme
benzetilenin,
bağıntısına dayanan
, .
kalmayan bir cisim "
tişiklik
olduğunu anlıyoruz Düzdeğişmecede sözcük değişmeceli anla
.
ce (mecaz -ı mürsel ) adı verilir .
mania " denen ipucuyla sözcüğün öteki an
c - Duyularla mıyla kullanılır ; ancak " karine - i
,
İlgili
Kavramların Birbirine
Aktarılması Bu özellik düzdeğişmeceyi benzetmeye da
lamının düşünülmesi engellenir
,
.
pues
biri olan değinmece den

(kinaye )' ayırır .
Benzerlik yanmayan değişmece türlerinden
ilişkisine
dayanan bir başka
kavramlar aktarma yolu da hem gerçek hem de değiş
duyularla için sözcük
arasında görülür
.Burada
ilgili Değinmecede bir ipucu verilmediği
gerçek anlamı
duyularımızdan ancak amaçlanan değişmeceli anlamdır Örne
meceli anlamıyla düşünülür
.
gili bir sözcük biriyle ,
başka il ;
, bir duyumuzla
ilgili bir
kavrama okur ezberden dizesinde sözü
Bu ne kudret ki elifbayı " (Şâir Eşref, s.74 ) ,
uygulanmaktadır
.
. ğin "
Örneğin " edilen kişi sözde övülürken gerçekte bilisizliği nedeniyle yerilmektedir
sert
.
,
0.40%
,
, yumuşak keskin " do
kunma duyusuyla sözcüklerinin anlamı
,
...
ilgilidir Bu gerçek
. sözcükleri
bi , ö t e k i d u y ularla aşağıdaki örneklerde görüleceği gi
Deyim aktarması eğretileme ),
( benzeşim bağıntısına dayanıyordu Ad .
ilgili
kavramları
anlatmakta da aktarması yukarıda belirttiğimiz
kullanabiliyoruz :
ise , gibi , bitişiklik bağıntısına dayanır Ad
.
Bu içkinin sert bir
tadı var . → tatma
aktarmasında değişmeceli olarak kullanılan sözcük , anlattığı kavrama biti
Yumuşak sözlerle ortalığı şiktir ,o kavramla
→ aynı bütünlükte alır
yer
yatıştırdı. .
Aşağıdan keskin işitme
→
bir koku
geliyordu .
koklama
Örneğin "Sait Faik'i kesinlikle okumalısın
Örnekleri çoğaltabiliriz ." tümcesinde , Sait Faik'in
:
yapıtlarından söz edilmektedir yazarın adı
; yapıtlarının yerine kullanılmıştır
,
" ...kuru kuru Böylece "Sait
.
öksürdü . ” → dokunmadan
, Faik "
bağlam içinde değişmeceli bir anlam kazanmıştır
Bu .
işitmeye kullanımda ,
,yazarla söz
yapıtları arasında bir bitişiklik bağıntısı bir bütünlük
dog→köurnm.aey"şı ,3ETseürHilk.(mNâ1zt8ı0) ,ABys.Dauoğliın1(mrd8tÖSezvg)

konusudur ,
çünkü okunması
;
" Sapı kanlı demiri kör bir istenen "
yapıtlar
" ı Sait Faik yazmıştır .
, bıçaktı /
sıcak "
. → görmeden dokunmaya
Bir örnek
de İstiklal
Marşımızdan :
“Ekşi bir koku
geliyor
battaniyeden →
"
"kesinışğgörüc
yb.ia,çömğelrn)Od(ızs"H h!okyuâibÇalmtğe
.
tatmadan
koklamaya seslenildiğini
(Nezihe
Meriç
.
Dumanaltı , s.48
,
) biliyoruz Bu
.
bilgimizin kaynağı dizedeki "hilâl" sözcüğüdür .
,
mız öğe
, ("hilâl
")'
yi
(Ahmet kullanarak
Hamdi )
. bütünü (bayrağımızı ) anlatmıştır
Tanpınar Huzur s.299 .
kavramların birbirine , Görülüyor
ki ad
,
ilgili
Duyularla aktarılmasında çıkarmaktadır aktarmasını
bütün içindeki zorunlu bir ilişki ortaya
duyulara
ilişkin iki kavram yan anlam kaza köken Bu ,
nan sözcük
,
.
ayrı arasında " ilişki
çok
"nü
,
benzetilen benzetme benzetme ,
sanatçı çeşitli olabilir neden bütün nesne
kullanımlarda yönü -yapıt sonuç parça
yönü
imler ;bu
: - ,
- ,
özel-
,
,
aracılığıyla
çıkartılabilir
,
genel iç tersi)
.
, - dış somut soyut ya
( da bunların
, - ...
38
39
Anlamdan Anlatı 1
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Günlük konuş dilinde
kalıplaşmış ad aktarması
4- BENZETME
örneklerine çok
rast l a n ı r :
Annemin sesi öksüz bir çocuğa benziyordu
ayağını çıkarmak (ayakkabı )
Şükrü
( Erbaş , Kül Uzun Sürer , s.33 .)
bir şişe içmek
(su , içki vb .)
soba yakmak (odun
kömür vb , ) bulunan kavramların karşılaştırılmasıdır
Aralarında ortak nitelikler
.
.
güçlü birkalem
(yazar) zayıf olana aktarılır :
Bu karşılaştırmada , üstün olanın niteliği ,
usta bir fırça (
ressam )
geçiyor hüzün "
gençliğin , sorunlarına (8 "Bir caz müziği gibi gelip
s a h i p çıkması (gençler
) (
Edip Cansever , Sonrası Kalır , s 56.)
.
Türkiye'nin ayağa
kalkması (Türkiye
halkı ) ...
Yapılan karşı
Bu dizede , "caz müziği " ile "hüzün " karşılaştırılıyor .
Yazın dilinde
ad aktarması
örnekleri "gelip geçme " niteliği , ortak nitelik olarak gösterilmiştir .
:
laştırmada ,
"Yağmur çiseliyor.
D$ 35
Serez çarşısı
Benzetmede kullanılan öğeler :
dilsiz ,/ Serez çarşısı kör
.
Havada konuşmamanın a ) Benzeyen Niteliğini "benzetilen " den alan , başka deyişle , ortak ni
, görmemenin :
kahrolası hüznü
Ve Serez çarşısı kapatmış telikte zayıf olup da üstün olana yaklaştırılmak istenen nesne ya da kavram .
elleriyle yüzünü . " Serez
( çarşısı halkı)
Nâzım Hikmet ,Tüm
.)
Eserleri 3, s.198
( b ) Benzetilen Nitelikçe üstün olandır .
Bu
:
( örnek , " kişileştirme"
olarak da düşünülebilir )
.
"Benzeyen " ile " benzetilen " şu örnekte görelim
"Kasaba
i :
yeni uyanmıştı ." (
kasaba halkı )
Güllüceyi Sel Aldı, s.8) "bakar ki anlam / dalında bir ahlat gibi / kekre "
(YusufZiya Bahadınlı
.
,
Benimle , s.83 .)
(Hidayet Karakuş ,Konuş
"Bir ruh o derin bahçede bir
def'a yaşarsa " (insan
) ).
s.122
Bu dizelerde , ortak nitelik olarak gösterilen "kekre " lik konusunda ,üs
(Yahya Kemal Beyatlı, Kendi Gök Kubbemiz,
tün olan ve bu nedenle kendisine benzetilen "dalında
, bir ahlat" tir ;"anlam "
"Gurbet çeken gönüller ise ona yaklaştırılıyor , onunla eşleniyor . Öyleyse " benzeyen " , "anlam" ,
kuşatmıştı ocağı." (insanlar) ) " benzetilen"
.
s.5 de " dalında
Han Duvarları , bir ahlat
" tir
Faruk Nafiz Çamlıbel
(
"Dalsın yakında gözlerim artık son
uykuma !" (ölüm
(Yahya Kemal Beyatlı ,
Kendi Gök
,
)
DKınluvard. Kubbemiz,
)
s.8.
1
C) Benzetme yönü
eşleştiren
bu iki
,
ana öğe arasında
: "Benzeyen ”
karşılaştırması yapılan
ortak
.
ile “benzetilen ” i
benzti
yakınlaştıran ya
niteliktir:
da
,çıtkaimdbluşr"nPcso() ,sgioydklenr"ğuaıbşö
i(BurhanDüyıGzel.) arlçbtdıkhNenmy"s
remiyormuş meğer onları kocası
"güneşin battığı bir
,
anda /
bile olsa ...

(Vüs'at O. Bener
"
vivaldi çalıyor " (müzik)
kefen )
(
(Sevgi Özel ,Bir Bulut
Ayağıma
Ahmet Özer ,Aşkın
(
Buzul Çağının
Taçyaprağı
Dolandı,
Virüsü,
,
s.
s.
11.
s.45.
)
70.
yorlar
Bu
beni ,
benzetilmektedir
"şafak
bilmez
tümcede
bir
miyim? "
"
ben "
Öyleyse "
erkek gibi
girer
,
"
açık artırma
benzetme
yönü "
koynuna "
ile
,
alınma " yönüyle

"açık artırma ile
(Hidayet Karakuş,
"balıklar "a
" dır
alınma
Konuş Benimle , s.78
.)
Günel,EKadıs13. .
.sga,ı"rilebyndtBş
fabrika
"(
" Fabrika
davet ediyordu
.
bizi akşam
için bir eğlence yerine .)
Dolandı , s.36
)
. (Sevgi Özel , Bir Bulut Ayağıma
ileri)
s.189
,
Seyahatnamesi
Ahmet Haşim
( Üç Eser -... / .../
Frankfurt
,
40
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
kadar denli, Benzetmelerin Bölümlenmesi
kuran "gibi ,
,
ilişkisini
Benzerlik
d ) Benzetme ilgeci :
çevirmek , andır
/ dönüşmek
dönmek / döndürmek
,
benzemek Benzetmenin kurulabilmesi benzetmenin yanı ya da ana öğe
sanki , âdeta ,
, için iki
sözcüklerdir:
,
gibi kullanılan
ya da ilgeç
gerekir ( Benze
" gibi ilgeçler "benzeyen " " benzetilen "in kullanılması “
tıpkı ,misal leri dediğimiz ile
mak , aynı ,
yen " ya da "benzetilen'den biri verilmeden kurulan benzerlik ilişkisine eğre
pireler gibidir ."
"Dostlar da (Reşat Enis , Sarı )
İt, s.27.
tileme denir .) . Benzetme kurulurken öteki öğelere de başvurulabilir . Öteki
benzetmeler dörde ayrılır:
kullanılmamasına göre
öğelerin de kullanılıp
yalnızdım."
feneri kadar mufassal)
"Fırtınada bir deniz Kadınlar Kitabı , s .47-48 )
.
a) Ayrıntılı benzetme (teşbih - i
(Nedim Gürsel ,
benzetme ( teşbih -i mücmel )
b) Kısaltılmış
müekked
" )
benzetme teşbih -i
damla kandı
(
.
c) Pekiştirilmiş
değildi sanki dört
Bu dört mısra
, s.5.)
" Han Duvarları ,
(teşbih beliğ )
d) Yalın benzetme
-i
Nafiz Çamlıbel
,
(Faruk
baktığımız za
politikacılara benzetmedir
gibi duran birlikte yer aldığı
:
Dört öğenin
sayfalarında anıt a ) Ayrıntılı benzetme :
kişiler olduk
"Tarihin soylu
kaçınmayacak kadar
âdeta intihardan "Köpek leşi gibi uyuyor şehir . "
man , bunların ...
). H
- avada
Bulut s.97.)
,s.38
Faik , Mahalle Kahvesi
,
Eklene Eklene (Sait
İnsan İnsana
larını görürüz .
Osman Bolulu ,
( şehir
Benzeyen :
yaralar alarak
seril
Benzetilen köpek
kadarıyla , ağır
: leşi
göründü ğ ü
pencereden Benzetme yönü uyumak
"İstanbul,
:
)
.
s.32
" İnsanları,
gövdesine benziyor Benzetme ilgeci
...
Esir
Şehrin gibi
miş bir erkek
,
:
Kemal Tahir
(
"Ağzımda bal gibi tatlı bir türkü "
s.179
.)
hanına
döndü (A. Kadir ,Mutlu Olmak Varken ,
"yol geçen s.51).
Gülün,
Açması
memleket " Yarına
Kalmaz
bu güzelim (Midran
Yokuş , " İyi sözler söylenmiş bir kadın gibi güzelleşiyor dünya "
Gol
s.45)
Sonrası Kalır
.
,
(Edip Cansever ,
dir
. )
bazen s.1 9
dönüşürdü
"Hüznün
Olsam
"
,
küskü n l ü ğ ü n e Kırlangıcı b ) Kısaltılmış benzetme Benzetme yönü kullanılmayan benzetmedir :
bir çocuğun Yaz
:
Ada
Azarlanmış Ahmet (
,
ba
kurulup
"Bunlar beygir değil , âdeta
görkemlice iki iskelet!"
tahtına çevirmediler )
,Temiz Sevgiler , s.82
.
yüreğimin hana Memduh Şevket Esendal
(
zamanlarda yolcusuz Benzeyen : bunlar
" Verebildiğim orasını )
71. (beygirler)
bitince s.
işleri ,
Eklene, Benzetilen
sunanlardan çoğu : iskelet
na övgü
,
Eklene
İnsana Benzetme
İnsan yönü
Bolulu , : -
değil . Osman
( "
) Benzetme
ilgeci
Tutuklu âdeta
,"
:
"
andırıyordu . Erdoğan
yarayı
dudakları
açık bir (Aslı satıcının
"Anlatı
gibidir
"Rujlu resim ."
s.134. )
giyimevindeki ve İdeoloji,
) (Enis Batur, Şiir
bir 10.
memurun ,
,
s.
dairesinde k i Dolandı "çocuğun
tıpkı bir
vergi yapıyordu." Ayağıma
serçeleri
aya benzer
işini ayın gözleri
gülümseyerek Bulut
Özel Bir çocuğa
üstelik "
çabukluğuyla, (Sevgi
,
s.21 )
Uzun Atlar Denizi ,
.
)
.
s.26 Ali Püsküllüoğlu,
(
,
tifterek
sevgiyle Kardeşliği
hüzünleri
"yıpranmış giymek "
Eylül
43
misali zordur Türkülerindeki
yün kazak (Atila
Er ,
42
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
c) Pekiştirilmiş benzetme : Benzetme ilgeci kullanılmayan benzetme
dir :
II- ANLAM DEĞİŞMELERİ
pore obl
"Gönül kuşu kalktı uçtu havaya " ,
ch Sözcüklerde anlamın kayması , daralması , genişlemesi gibi olaylara
denir
anlam değişmesi
.
(Karacaoğlan - Şiirler ,
r,ss 137. )
.
Benzeyen gönül : e-slmans
Örneğin Divanü Lûgat -it-Türk'te domuz
" yavrusu ; her şeyin küçü
Benzetilen kuş
:
günümüzde anlam daralmasına
ğü " anlamlarına gelen "çocuk " sözcüğü ,
Benzetme yönü : kalkıp uçmak anlatmakta kullanılmaktadır
dönemini
uğrayarak , insanın erginliğe kadarki
Benzetme ilgeci - “soy yönünden oğul
:
oğlan ya da kız ” ,
"küçük yaştaki
("Çocuk" sözcüğünün çocukça
"gereğince olgunlaşmamış ,
genç erkek delikanlı "
ya da kız", "
,
,
" bir melengeç dalına konan telkâri kuştum " değişmeceli yan anlam
değişmecesiz ya da
davranışları olan kimse
" gibi
Hüseyin Yurttaş
( Kirli Tarih , s.144 )
.) .
dönüşümden sonra gerçekleşmiştir
.
,
larla kullanıma girmesi de bu
" Sürüklenen bir kuş ölüsüdür "}
"yaşlı " anlamındayken
,
zaman Lûgat -it-Türk'te
"Karı" sözcüğü de Divanü ,
Hatipoğlu Son Değil ,s.47.) " sözcüğünün kaba
(Aydın ("Karı
, ,
kullanılmaktadır
günümüzde "kadın " anlamında
sonradır bkz "Anlam
bu dönüşümden
.
.
içerikle kullanılması
,
aşağılayıcı bir
"uyumlu zaman şimdi
Kayması / Anlam Kötüleşmesi ") .
akıp giden su , uçup giden
kuş oldu kullanı
"savaşlarda
"kalkan " sözcüğünün
Yine , dönüşlülük içeren
kullanımı , anlam değiş
avuçlarında" yarayan bir araç adı ” olarak
") lan, saldırıyıönlemeye
Kırımlı, "
Uyumlu Zaman...
(Mehmet Sadık mesinin bir başka örneğidir .
so learning amalla sig stor
kulla
sözcüklerin ne anlat
ilgeci anlam değişmeleri , ,
d ) Yalın benzetme Hem benzetme yönü hem benzetme Genel olarak baktığımızda
,
:
Daha
anlamlar yüklenmesidir .
anlaşılabilen yeni
nılmayan benzetmedir : tığı ancak bağlam içinde
önce ele aldığımız " çokanlamlılık" da , anlam değişmeleri kapsamında yer
"Ben Afrodit'im ." )
.
s.17 alan bir kavramdır bkz
( ." Çokanlamlılık
Akdeniz
, ”) .
Merhaba
Benzeyen ben :
A- ANLAM
Benzetilen Afrodit
:
KAYMASI
Benzetme yönü : -
quise ogre
ka
anlamlarından
Benzetme ilgeci : -
Sözcüklerin
, yeni bir anlam vermek üzere gerçek
,
yarak kalıplaşması
olayına anlam kayması denir .
"İnsan alın teri, insan lokma , insan kan .
174)
benzeri
. Örneğin " "
İnsan solucan üzmek " ip ve
s. Divanü Lûgat -it-Türk'te
-
, insan sülük ." Varken, sözcüğü
Olmak " anlamında
,
şeyleri- kesmek
Mutlu "
anlamındayken günümüzde "üzüntü vermek
(A. Kadir ,
kullanılmaktadır
,
) .
Ben
.
" İnsan bir ormandır
s.117
derdim sana Ormandır,
hep "
.
İnsan Bir Yine "dede"
(Oktay Akbal , Divanü gösterilen
"baba " anlamında
,
sözcüğü
Lûgat - it-Türk'te
büyükba
günümüzde
,
" (evlat annenin babası ,
"biliyorum ba" için ) babanın ya da
) anlamında
s.4.
8 kullanılmaktadır
şiir bir pencere .
kuşudur " Benimle,
Konuş
(Hidayet Karakuş
,
45
44
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Bir başka örneğiz “ alçak ” sözcüğü Divanü Lûgat yu
ANLAM DARALMASI
: -it-Türk'te "
B -
muşak huylu , ince kişi , uslu " anlamlarıyla verilen " alçak " sözcüğü de süreç
içinde anlam kaymasına uğramış "yüksek olmayan yere yakın " anlamında Çokanlamlı bir sözcüğün tekanlamlı
, ,
; geniş anlamlı bir sözcüğün
daha
kullanılır olmuştur ("Alçak " sözcüğünün "yükseklere göre aşağıda kalan sınırlı bir anlamı kapsar duruma gelmesine anlam daralması denir .
yer " , "kötülük yapan , doğası , huyu bozuk , kötü , aşağılık kimse
( ) " anlamla
rında kullanımı bu dönüşümden sonradır )
.
Türkçemizde anlam daralmasının birçok örneği vardır :
.
Deyimlerin Divanü Lûgat - it-Türk te
' anlamı " mal mülk eşya " olarak
, bileşik sözcüklerin çoğu anlam kayması ile oluşmuştur :
, , gösterilen
"davar " sözcüğünün günümüzde yalnız koyun
" , keçi " anlamında kullanıldı
göz koymak , dil dökmek , ağız yoklamak saman
, altından su yürütmek ;
ğını görmekteyiz .
imambayıldı , katırtırnağı , yediveren , sinekkaydı , karafatma ...
"Erik " sözcüğü de Divanü Lûgat -it-Türk'te "şeftali kayısı , erik gibi
Anlam kayması
,
, "kötüleşme " , " iyileşme " biçiminde de görülür :
yemişlere verilen genel ad " olarak gösterilmekte ve " şeftali " için " tülüğ
[tüylü] erik " , " kayısı , zerdali " için "sarığ [sarı ] erik " , " erik" için de "kara
Anlam Kötüleşmesi
erik" denmektedir . Günümüzde ise " erik " sözcüğü tek bir yemiş türü için
kullanılmaktadır .
Bir sözcüğün gerçek anlamının kötü bir anlama kayması olayına an
lam kötüleşmesi denir .
Divanü Lûgat - it-Türk'te "giysi " anlamıyla genel bir ad olarak göste
rilen "ton (don )" sözcüğü de günümüzde "belden aşağıya giyilen iç giysisi "
aldığımız “canavar ” sözcüğünün gerçek anlamı
Örneğin Farsçadan anlamıyla kullanılmaktadır ( "Don " sözcüğünü , günümüzde bile , eski , genel
"azgın masal yaratığı " na dönüş
" canlı, yaşayan " iken , dilimizde , yırtıcı ,
(" giysi ") anlamıyla kullanan
yörelerimiz vardır .) .
mesi bir anlam kötüleşmesidir ( "Canavar " sözcüğünün , kimi yırtıcı hayvan
anderim
ların adı olarak ya da “kötü ruhlu , acımasız " anlamıyla kullanıma girmesi de
Yine eskiden "yavru , çocuk " anlamına gelen “oğul ” sözcüğü bugün
,
"erkek çocuk"
bu dönüşümden sonra gerçekleşmiştir .) anlamında
.
kullanılmaktadır .
abget
dili
değin
" İşçi "nin anlamdaşı olan "amele " sözcüğü de 1960'lara
,
“Konmak ” sözcüğü de geçmişte "yerleşmek
,
, yer tutmak , gecelemek ”
kullanımı yaygın kavramlarını
mizde yadırganmadan kullanılıyordu " İşçi ” sözcüğünün karşılayan çok ve geniş anlamlı bir sözcük iken günümüzde
.
,
niteliğe bürünmüştür
uçan şeylerin bir yere inmesi "
laştıktan sonra “amele ” sözcüğü aşağılayıcı bir anlamında
.
kullanılmaktadır ("Konmak "
, ,
sözcüğünün günümüzde
verdiği öteki
iyelik anlamlar bu
dönüşümden sonradır
özellikle . )
"Kadın " anlamındaki
.
"karı " günümüzde
sözcüğü de ,
,
ekleriyle kullanılmadığı zaman kaba Geniş bir anlama sahip
, aşağılayıcı bir içeriğe sahiptir .
,
gesi'nde olan "yemiş " sözcüğünün
" , özellikle Ege Böl
, incir "
ne anlamında
çıkılan kullanılması "üzerine binilen üzeri
; Arapçada ,
nesne
Anlam İyileşmesi , hayvan "
anlamındaki " dilimizde
merkep " sözcüğünün
k"söymz;icaorüeşğlıtvnd
Ör büs"
oluşumdur
.
ya da "
Anlam iyileşmesi bir leri
kamyon "
ise anlam kötüleşmesinin tersi , olarak yerine kullanılması
anlamındayken anlam daralmasının başka örnek
gösterilebilir
neğin "yavuz " sözcüğü , Divanü Lûgat - it-Türk'te "kötü " .
günümüzde " iyi, güzel , güçlü " anlamlarında kullanılmaktadır .
Görülüyor
ki
merkep
anlamında , makine "
örneklediğimiz "
" davar erik don oğul konmak yemiş
Divanü Lûgat -it - bil larına ,
,
Türk'te "işkence etmek cezalandırmak sözcükleri , , , ,
göre daha
günümüzde
” olmadığını ya da kimi yörelerde önceki anlam
, ,
ki "kınamak sözcüğünün sınırlı
günümüzde “yapılan bir işin hoş bir
anlamı
söylemek " anlamında . kapsamaktadırlar
d i r i r söz iyileşmesidir .
kullanılması da bir anlam
47
.
:
C -ANLAM GENİŞLEMESİ BİRBİRLERİYLE İLİŞKİLİ SÖZCÜKLER
LEDO
söz
HOU
ilişkiler
açısından değişik
arasında ses ve anlam
od
Bir sözcüğün dar bir anlamdan daha geniş bir anlama geçmesine an Kimi sözcükler
inceleyeceğiz :
başlıklar altında
lam genişlemesi denir Örneğin "bilim dalı " kullanımında , " dal " sözcüğü
Bu ilişkileri şu
.
konusudur .
nün anlamı genişletilmiştir .
Sesteşlik)
1- Eşseslilik (
not malas Anlamdaşlık )
2- Eşanlamlılık (
Dilimizde anlam genişlemesiyle kullanılan birçok sözcük vardır An
Yakın Anlamlılık
.
3
lam genişlemesiyle kullanılan sözcüklerden birkaçını görelim : Anlamlılık
4- Karşıt
alon ist aur simla y absimbola od Genel Özel Anlamlılıks
5- -
anlamındaki "siva" sözcüğü aynı za
"Su vurarak pürüzleri giderme " ,
SESTEŞLİK )
1-EŞSESLİLİK
(
manda gereç (harç ) " anlamında kullanılır
"sıvama işleminde kullanılan
.
,
aralarında anlam
ilgisi
ay10 hadi olmakla birlikte
afnst
söylenişleri aynı
Yazılışlarıve adlandırılır
"kan sesteşlik ) diye
.
” sözcü
kaynağı bir olan " anlamındaki durumu eşseslilik (
"Soy , bir soydan gelen ,
bulunmayan sözcüklerin
ğü "damarlarda dolaşan sıvı " anlamında da kullanılır.cox
anlamları
birliği vardır . Bu ses birliği ,
yalnızca ses
" Eşsesli sözcüklerde
Anadolu'da köpek
anlamındaki " yal " sözcüğünden
sığır gibi evcil hayvanlara

"
verilen
yalamak " (yalını
türetilen
yemek) obstan dt
"yem yiyecek
sözcü
kullan
,
değişik birden çok sözcüğün ortak paydasını oluşturur
sözcükler arasında
.
herhangi bir ilişki
ğünü
sözcüğü
,
maktayız
cü tükenmek
günümüzde
doğrultmak) ,
.
anlam genişlemesiyle
)
,
"yalvaç
" gelin
"bir yiyeceği
"bvtüreiayAklnmdış
"
yaşlanma
"Ön " (güneşin doğduğu yön doğu ) ,"ölmek " (
(
gelen )
(
" (
düzleme,
peygamber )
k
,
dilini sürerek
"saldırmak
,
" (yalvaran)
çok olan
"köpek " (
"
yemek
anlamında
anlamıyla
göndermek
"
,
bütün
"bir
" anlamında
kullanılmaktadır
evlerde
kullanılmaktadır
.
nedeniyle
beslenen
.
gü
)
ların yan
...4.
Anlambilgisi açısından
den söz edilemez
ayrı birimler olarak
1) a
"kara (
kara (II) s
ra kız ... 3. Kara
mec .Kötü uğursuz
Başka
.
eşseslilik
. Eşseslilikte
anlamları söz konusudur
(ayrı
.
maddelerde
1. Renklerin
sıfatıçoğu
,
eşsesli
,
yerb Yeryüzünün denizle örtülü
en az
. Bu
)
iki
kez çeşit belirtmeye yarar
sıkıntılı
örnekleri :
: kara günler
gerçek anlamlı sözcük

yüzden
gösterilir :
olmayan bölümü toprak
en koyusu ,kömür rengi
..."
ya da bun
eşsesli sözcükler
,
:
(TDK , Türkçe
karaardıç
, sözlüklerde
siyah . 2. Esmer
,
Sözlük)
,
karaçam
:ka
Albide
gibi sözcükler de günümüzde genişletilmiş
,
hog
gelişmeler
,
emniy
Üzerinde soluk bir
ve ara gömlek vardı
değişme .
-solmuş )
(
"atlı
Anlam genişlemesi daha çok toplumlardaki Soluk almakta güçlük
yalnız duru
,
,
geçmişte bir = nefes)
çekiyordu .(
Örneğin "araba " sözcü ğ ü kapsar
sonucu ortaya çıkar
"ları da
,
.
Senin elin armut
mu
günümüzde "motorlu
taşıt taşlıyor? (
ba " yerine kullanılırken organ)
Elin ne diyeceği
,
önemli değil .(=
ma gelmiştir . başkaları)
Yüz kiloluk çuvala
bana mısın
demedi (sayı )
Yüzü bana .
dönüktü .
gövde
(
bölümü )
Kıyıda iki
çocuk
yüzüyordu ( -yüzmek eylemi
Koyunun . )
derisini
yüzdüler. (
-soymak eylemi
)
49
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Eşsesli sözcüklerin anlamı
ancak bağlam içinde anlaşılır Bağlam Gerçek eşanlamlılık
. içi
ise dilimize girmiş yabancı sözcüklerle oluşmak
ne sokulmayan eşsesli sözcüklerin hangi kavramı
karşıladığı belirsizdir . Yu
tadır .
karıda örneklenen eşsesli sözcükleri bağlam dışına çıkardığımız zaman bu
belirsizliği kolaylıkla
görebiliriz . Örneğin "yüz " sözcüğü kendi başına bıra
ubuan
Bilindiği gibi , Türkçe , beş yüz yıl boyunca Arapça ve Farsça ,yüz yılı
kıldığında bu sözcüğün yukarıda örneklenen
,
dört anlamı (" sayı aşkın süredir de Fransızca ve İngilizce sözcüklerin akınına uğramıştır . Bu
, gövde bölü
mü , yüzmek soymak , " ) ndan hangisini
'
anlattığını bilemeyiz akın , dilimizde , eşanlamlılığı yaygınlaştırmıştır . Örneğin Divan yazını eşan
.
Öyle ki bir Divan şiirinde bir sözcüğün Türk
lamlılık örnekleriyle doludur
, ,
.
görmek Dil Devriminden
2- EŞANLAMLILIK A
( NLAMDAŞ L I K ) çesiyle Arapça ve Farsçasını birlikte olanaklıdır .
ölçüde Ancak günü
Türkçemiz bu saçmalıklardan büyük kurtuldu .
sonra , ,
konuşma dilinde eşanlamlılık saçma
Eşanlamlılık müzde özentisiyle özellikle
, İngilizce
,
anlamları aynı olan sözcüklerin durumunu
,
,
anlatır .
lığının sürdürüldüğünü görmekteyiz .
Bir dilde eşanlamlılıktan söz etmek güçtür Eşanlamlı diye
.
adlandırı
eşanlamlılık örnekleridir :
lan sözcükler arasında Aşağıdaki eşlemeler
büyük ya da küçük anlam ayrılıkları vardır O
. nedenle
bu sözcükler arasında "yakın anlamlılık'tan söz etmek daha doğru olur . Dil ad-isim giz -sır
bilimciler de kavramın başlangıçta tek
bir bir sözcükle karşılandığı görüşün adıl -zamir gömü -define
de birleşmektedirler Isı -hararet
. ak -beyaz
bakışım -simetri mesaj
ileti-
Eskiden değişik anlamlarla değişik kullanımlar içinde bulunan kimi beğeni -zevk ilgeç-edat
sözcüklerin günümüzde eşanlamlılık kazandığı görülmektedir belge -vesika / doküman ilginç -enteresan
:
belirteç zarf
- ilke-prensip
istemek -dilemek msins opg bencillik-egoizm im -işaret
bıkmak -usanmak da
b
biçem -üslup kanı -kanaat

bitmek -tükenmek
bilgin -âlim kanıt - delil
göndermek y
- ollamak
bilim - ilim
and stime olanak -imkân
iğrenmek - tiksinmek
çağrı-davet
öğrenci -talebe
itmek -kakmak
değin / denli-kadar
öğrenim -tahsil
deniz -derya
Sözcüklerin , söz öbeklerinin anlamı b a ğ l a m içinde belirlenir (bkz . öykü -hikâye
edilgen-pasif
" Dilde Bağlam -Anlam İlişkisi " ) . Sözcüklere , söz öbeklerine , kullanıma göre , özgün -orijinal
egemen -hâkim
yeni (yan anlamlar yüklenebilir Bağlam bu söz
yan anlam kazanmış sav -iddia / tez
) içinde
ek -ilave
.
cükler ya da söz öbekleri de eşanlamlılık bağıntısı Eşanlamlılık
gösterebilir savaş -harp
elçi-sefir
söz
.
bağıntısının bu türü bir sözcüğün anlam halkalarından bir
tanrıtanımaz -ateist
biriyle başka
,
elezer-sadist
cüğün anlam halkalarından biri arasında söz konusudur . ulam -kategori
esnek-elastik
/ elastiki
etkin zengin
varsıl -
-
faal /
Örnekleyelim : aktif
etmen - yemiş -meyve
faktör
Custr_dea
Asker ocağında ev- yengi -galibiyet
piştiğini söylüyor . (-olgunlaşmak) hane
Odun gibi adam , kibarlık esin-
ilham yitik-kayıp
satacak ! (-taslamak)
yoksul-fakir
.(-kuşatmak)
Polis evi sarmıştı eylem -fiil
Drüld abrog )
Ateş bütün evi sardı .(=kaplamak ezgi - yontu -heykel
) nağme /
melodi
Onu başından atamadı
damiy
(=savmak ) yürek -kalp
ngin
.
d
(imely
szlato r
51
500
*
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
3 -YAKIN
ANLAMLILIK
4 -KARŞIT ANLAMLILIK
Bir anlam
ayırtısıyla yakın
kavramları anlatan
sözcüklerin durumudur . Anlam bakımından birbirine karşıt olan , aykırı düşen sözcüklerin du
Örneğin "seğirtmek anlamlılık denir .
" sözcüğü rumuna karşıt
, "koşmak "
dir ;
sözcüğüyle yakın
"koşarcasına anlamlı
" anlamını
içerir .
Bunun gibi aşağıdaki eşlemelerde örneklemektedir
kın anlamlılık ,
Aşağıdaki eşlemeler karşıt anlamlı sözcükleri :
söz konusudur de ya
,
:
tonalm
tok iniş-yokuş
ağrı -sızı 40 aç-
ağır -yeğni (hafif
) inmek -çıkmak
araç -gereç
alt-üst iyi k
- ötü
atmak -fırlatmak
aşağı-yukarı iyimser -kötümser
basmak-çiğnemek -
ezmek az -çok kısa -uzun
bileşik-birleşik
boş -dolu kolay -güç (zor)
dargın -kırgın -küskün büyük -küçük koyu -açık
gezmek d
- olaşmak dar -geniş ön -arka
korkak -çekingen res doğru -eğri / çarpık sağ -sol
okşamak-sevmek dolu -boş sığ-derin
eski -yeni
saçmak -dağıtmak sık -seyrek
etken-edilgen
savaşmak-çarpışmak - soğuk -sıcak
dövüşmek
güzel-çirkin
sıcak -ılık somut -soyut
iç -dış
soğuk-serin varsıl-yoksul
ileri
-geri
tanıdık -bildik yakın -uzak / trak
son
ilk-
tutmak y
- akalamak yumuşak -sert / katı
ünlemek -çağırmak Eylemlerde olumsuzlukla karşıtlığı karıştırmamak gerekir . Örneğin
"gelmek"
eyleminin
üşümek -donmak karşıtı "gelmemek
" değil , "
gitmek " tir.
nalo
yara -bere
Karşıtlık ilişkisinde
yorgun - bitkin maktadır de sözcüklerin bağlamda
kullanımları önem taşı
. Örneğin "
be karşıtı " Adamcağız çok "tatlı "nın
Yakın kullanımı acı" acı çekiyor " tümcesinde
anlamlılıkta da çoğu zaman sözcüğün bağlamdaki değil . ,
tirecek
" onun sesteşi
Bu çocuklar adamı bi
,
değişmeceli kullanılmıştır "
lirleyici olmaktadır
.
tümcesinde Yine
.
Örneğin "yasaları çiğnemek " bağlamında "bitirmek
. ,
arasında kullanıldığı "
" eylemi "güçsüz bırakmak " anlamıyla
olarak kullanılan "çiğnemek "
sözcüğüyle "ezmek için " yan
basmak " ya da başlamak
,
" örne , "
yakın anlamlılıktan eyleminin karşıtı değildir ing
anlamlılığını
söz edilemez Bu üç sözcüğün yakın ", .
Anlamları
.
çiğnemek
ğin şu bağlamlarda " "çiçekleri lamda
" çiçekleri ezmek "
Kimi sözcükler
görebiliriz
bir
: çiçeklere basmak "

,
Söz
konusu
ma
bir
çarpıcılık
araya
karşıtlık
gelmesine
kazandırmanın
ya da
anlam
etkili
aykırılık
aykırılığı
bir
yoludur
"
gösteren sözcüklerin
denir
.
Anlam
,
sözlerin
aykırılığı ,
bağ
anlatı
.şsa"ırekğblmiztdOy ybk"do,siöaentrhuüO
iş bir bilim da bir sanatla ilgilidir . :
,
, ya sözcükler
iş ,
bilim
ya da sanatla
ilgili sözcükler anlam alanı
içindeki
sözcük
, aynı
olarak değerlendirilir içindeki
Yakın anlamlılığı , (TarikDursun K., Bağrıyanık
aynı anlam
alanı öğrenim
.
, Ömer ile Güzel Zeynep , s.16.)
lerle
karıştırmamak gerekir Örneğin "okul öğrenci, yakın
. öğretmen ,
" sözcükleri
,
ancak
öğretim
aynı anlam
...
alanı içindeki sözcüklerdir ,
anlamlı değildirler
delsre
(Yücelay Sal ,J , s.28
. )
.
53
52
minn
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
5- GENEL ÖZEL ANLAMLILIK
-
SÖZCÜKLER ARASINDA ÖTEKİ BÖLÜMLEMELER
Sözcükler arasında genel
anlamlı -özel anlamlı
ayrımı , sözcüklerin an
lattığı kavramın kapsamıyla ilgilidir Kapsamı kendi türünde
.
birden çok kay
Bu bölümde , aralarında doğrudan bir ilişki olmamakla birlikte anlam
,
ramı içeriyorsa ,o sözcük genel anlamlıdır üzerinde durulacaktır
.
bilgisi açısından önem taşıyan iki sözcük bölümlemesi :
nicel- nitel anlamlı sözcükler
.
somut -soyut anlamlı sözcükler
,
Örneğin "ağaç" sözcüğü , çam
" , ardıç , çınar meşe ... " kavramlarını
SÖZCÜKLER
,
- OYUT ANLAMLI
S
da içeren genel anlamlı 1 -SOMUT
bir sözcüktür . Çam
" , ardıç , çınar , meşe ..." sözcük
lerinin de her biri "ağaç " sözcüğüne göre
,
, özel anlamlıdır .
anlatan sözcüklere somut anlamlı sözcükler denir
.
Somut kavramları
anlamlı
Bunun karşıtı olarak , soyut kavramları anlatan sözcüklere de soyut
Özel anlamlı sözcükler de birden çok kavramı kapsayabilir bu du
sözcükler denir
;
.
rumda , özel anlamlı sözcükler kapsadığı kavramları anlatan sözcüklere göre ,
,
genel anlamlıdır Örneğin "ağaç " a göre özel anlamlı olan "çam ya da birkaçı ile
somut kavramlar duyularımızdan biri
.
" sözcüğü ,
Bilindiği gibi
,
,
duyularla algılanabilen kav
"karaçam , kızılçam , sarıçam ... " sözc ü k l e r i n e göre , genel anlamlı özelliğin algılanabilen kavramlardır . Somut sözcükler de
dedir çizgilerle oluşmayan , algılan
.
ramları karşılar . Tasarımı anlığımızda belirli
sözcüklerle karşılarız
dayalı kavramları ise soyut
.
ması duygu ve düşünceye
Aşağıdaki örnekte "genelden özele " bir diziliş vardır :
Örnekler :
varlıklar → canlılar → hayvanlar → omurgalılar →→ memeliler →
e t ç i l l e r kedigiller (aslan / kaplan / vaşak / kedi /pars ... ) Somut Sözcükler Soyut Sözcükler
özelliği kaza acı ( tat ) acı üzüntü )
tersinden bakıldığı zaman “özelden genele ” (
Bu diziliş ,
,
arkdaşlık
at
nir :
süzgü saç ölü öksür k mır ltı koku güneş gez gen ekşi deniz bulut
düş dilek
→
duygu
kedi kedigilleretçiller memeliler ...
karıştırıl
"yle
40
ilişkisi
Ge n e l a n l a m l ı özel anlamlı ilişkisi "parça bütün
-
- sözcüğün
i k
,
olan
n ç l
,
e
belirleyici
g
mamalıdır Genel anlamlı ö z e l anlamlı ilişkisinde a n l am kap
k
-
i
.
l
sözcüğün
ü z e
genel anlamlı za
g
anlam kapsamıdır özel anlamlı sözcük
ülkü sevinç özlem korku

; aynı
Örneğin kaplan
,
,
var
samı içindedir Yukarıdaki dizilişi anımsayalım :
canlıdır,
.
hayvandır , içinde
manda kedigildir memelidir omurgalıdır
etçildir kapsamı
,
, , , ,
anlam
" "bütün'ün sözcüklerinin
"
lıktır
. Parça -bütün ilişkisinde ise parça ,
"ev "
"oda " ile
ü
içindeki
n t
değildir Örneğin parça -bütün
ü
ilişkisi
ü z
.
yüksünme yurtsam varsıl k

a n l a m kapsamı d e ğ i ş i k t i r ; "oda " , "ev " değildir .
yol uzun
holaso
Somut doğrudan
anlamlı arasında
bir sözcüklerle soyut anlamlı sözcükler
ilişki " (soyut
yoktur Ancak aktarmaların temeli "somutlaştırma
.
sayılan
kavramların ku
ilişkisi
somut sözcüklerle soyut
rulmaktadır anlatılması ) olayında somut -
bkz ."
(
Somutlaştırma
") .
55
54
Türkçemiz
2-NİCEL -
NİTEL ANLAMLI SÖZCÜKLER DEYİMLER Y
БАЛА ЯЗОРИ
Bu güzelliğin olu
Türkçemiz dünyanın en güzel
Bir şeyin sayılabilir ya da dillerinden biridir
ölçülebilir olma özelliğine nicelik , şu ya da
.
çekimlerdeki düzenlilik ,tam
bu biçimde algılanmasını sağlayan onu başkalarından şumunda ses uyumlarının sağladığı ezgisellik ,
,
ayırmaya yarayan
gibi öğelerin yanında deyimle
kurallardaki açıklık
özelliklerine de nitelik denir . lamalardaki belirginlik ,
Örnekleyelim :
katkısı vardır
rimizin de önemli
.
Örneğin “ üç elma öbeğinde olmadan karşısındakine dokunacak
” söz “üç ” sözcüğüyle “ elma ”nın vurmak (Ayırdında
sayısı ,
baltayı taşa
niceliği belirtilmektedir ; "yeşil elma " söz öbeğinde ise "yeşil " sözcüğüyle ,
söz söylemek )
"elma "nın onu "elma (Çok titizlik göstermek
)
niteliği , öteki "lardan ayıran özelliği gösterilmektedir .
kılıkırk yarmak
Bu örneklerde de görülebileceği gelinim sen dinle Düşüncelerimi çok yakı
(
nicelik
Kızım sana söylüyorum
gibi , , varlığın dışsal görünümüyle ,
.
il
doğruya kendisine
amacım doğrudan
gilidir ; nitelik ise varlığın kendinde olan bir özelliktir . nım olan birisine söylüyorum ; asıl ,
)
bulmadığım kimsenin bilmesidir
.
söylemeyi uygun
LOVAC
karalamayı huy edinmiştir .)
Nicelik anlatan sözcüklere nicel anlamlı , nitelik anlatanlara da nitel On parmağında yağlı kara . (Herkesi
²
sağlamaya çalışmak)
anlamlı denir sinekten yağ çıkarmak (Olmayacak yerden çıkar
G
CALES TUENOS
:
2 bulmav
özelliği taşıyan ve çoğunun gerçek
"Nice yangınlardan çarpıcı yoğun bir anlatım
→ Çekici ,
geçti bu ülke minces T
,
. nicelik
kalıplaşmış söz öbeklerine deyim
denir
anlamından ayrı bir anlamı bulunan
.
Okumak ,s.27.)
(E. Bülent Yardımcı , Anlamı
HT
→ güçlendirmek güzelleştirmektir
Güzel Suç'lar işlemekten geri durmayın işlevi anlatımı
.
' Deyimlerin ,
... " nitelik
Okumak s.102 )
Yardımcı,Anlamı
.
,
(E. Bülent
bir kavramı
sözcükler bütün olarak tek
sboDeyimlerin kuruluşuna katılan
Birçok sözcüğün nicel değerlendirilmesinde
ya da nitel anlamlı olarak deyimi oluşturan
göő
karşılar Bu
. nedenle deyim başlı başına bir dil birimidir ;
bağlamdaki kullanımları örneklerde
belirleyici olur Bu olguyu aşağıdaki Örneğin çalmak
. sözcükleri birbirinden ayrı düşünemeyiz . etekleri zil deyi
rebiliriz :
mini oluşturan "etek" , " zil", "çalmak " sözcüklerini kendi anlamlarıyla ve
"ince" : birbirinden bağımsız olarak düşünemeyiz ; bu sözcükler , bir kalıp içinde bir
bütünlük Karşıladıkla
oluşturarak tek bir kavramı
karşılar duruma gelmiştir .
"Ve on beşlik şarapnelin çeliğinde rikavram
da "sevinmek
" tir .
ince boyunlu
çocuklar uyuyordu .
"→ nicelik
. )
s.90
Milliye,
(
Nâzım Hikmet Kuvayi Kimi söz öbeklerinin deyim olup olmadığı ancak bağlam içinde anla
,
şılır
. Örneğin "kefeni kefeni
"Anasının sandıkta sakladığı
“Çok ince adamdı, ne yapıyorsa yırtmak " sözü
incelikli yapıyordu . ” → nitelik
.
s.108
)
yırtmış
.
"
tümcesinde
deyim
,
"Ali Dayı bu kez de
kefeni
Korunağı , yırtmış " özelliği taşımazken ,
Burhan Günel
( Çiçekler . tümcesinde "ke
deyim olarak İkinci örnek tümcede
,
feni
,
kullanılmıştır
yırtmak " .
kalıp bütün
" alçak" olarak özelliğindedir sözcükler
bu
:
ve kalıbı oluşturan ,
değişmeceli
bir anlama atlatmak " .
"Ölüm tehlikesini
bürünmüştür :
" alçak
"
halomin
sesle söyleniyor
Deyimler
Meryemliğin çürüyen
→ ortaklaşa ( bir ya
ninnileri " anonim Kuşkusuz her deyimin
ratıcısı ürünlerdir
nicelik )
42. vardı )
s. ;ancak
.
unutulup giden
Saati, öteki
(Murathan Mungan Kum deyimler ,
ortaklaşa ürünler gibi yaratıcıları
, , süreç içinde ,
mişlerdir gel
. topluma mal olmuş gelişerek günümüze
işlenip
,kailöp.ohçyısüt"mrzunşd→eK
,
Joahid
telik
Blyt
.
s.53
)
Kalkınırız
,
(Aziz Nesin ,
Nah
57
56
T.C. ISTANBUL UNIVERSITESI - CERRAHPAŞA
MERKEZ KÜTÜPHANE
Türkçemiz
DEYİMLERİN ÖZELLİKLERİ kişi iyelik ekiyle
kullanılmıştır ; "parçalanmak" sözcüğü
ikinci üçüncü tekil
,
çekimlenmiştir . Ancak bu kullanım
ötekilerden değişik
de üçüncü tümcede
bozulmamıştır .
Deyimler Bu yapısı
kalıplaşmış sözlerdir kalıplaşma gerek biçim deyimin ana
,
. ,
gerek an larda ,
lam açısından uzun sonunda gerçekleşir
, bir sürecin
Bu süreç içinde Bu
başka sözcükler de girebilir
.
toplu .
sözcükler arasına
mun dil (söyleyiş değerlendirmesinden geçen Deyimi oluşturan
deyimleri başka bir kimseyi ya da bir
)
bir biçimde
. Örneğin
,
"
kalıp özelliği bozulmaz
ya da başka durumda da deyimin
bir anlamla kullanamayı z (Bir söz öbeğini deyiminin
gözü tutmak/tutmamak
kalıp söz olarak yeni
anlatan
biçimle söyleme ya da şeyi beğenme/beğenmeme'yi
ona yeni anlam yükleme yine toplumun hiç ) tutmadı .
Bu adamı gözüm (
,
olurunu ,
olabilir :
şöyle bir kullanımı
onayını gerektirir )
. .O nedenle , deyimleri biçimsel ve anlamsal açıdan ince
leme gereği vardır .
Başka örnekler
:
birisi takılıp laf
atsa!"
de
A- BİÇİMSEL ÖZELLİKLER "Günün birinde onun peşine
Oyuncu Kadın s.279 )
.
Orhan Kemal
( , ,
1- Deyimler kalıplaşmış sözlerdir . takıldı
"Gözü gemi maketine
...
(Aslı Erdoğan , "Tutuklu ")
a- Katı , kesin bir kural olmamakla birlikte , deyimlerin sözdizimi bo
günden bu yana ... "
"Ekmeğini kunduracılıkta kazanıyormuş
o
zulamaz . Sözdizimi b o z u l a n deyimler , deyim özelliğini yitirir . Örneğin de
Sarı İt ,s.9.)
(Reşat Enis ,
yim olarak " beklenmedik bir durumu anlatan öp babanın elini söz öbeğini
Ah
genellikle de üç beş
sözcüğü
bu söz öbeği deyim en az iki sözcükle kurulur
"babanın özelliğini yi ,
elini öp " dizimiyle kullanırsak ,
2- Deyimler
26 geçmez .
tirir , düzanlatımlı bir tümce olur .
öbeklendirebiliriz :
sözdiziminde deyimleri şöyle
deyimlerin Biçimsel kuruluşları açısından
Anlamını
,
ana yapısını korumak koşuluyla

and deed mivel sinab
değişiklik yapılabilir :
Tel Avenid a - Söz öbeği biçimindeki deyimler :
"Bizimki bırakırmı peşlerini . " " peşini bırakmamak
( ") Aşk") ağzı sıkı
Kâfi Delildir (Sır
Ümit,"
saklar )
(Ahmet olsa baş acınacak ve yardım bekler durumda)
eşanlamlı
bile boynu bükük (Kimsesiz ,üzgün ,
b- Deyimlerin sözcükleri ez
değiştirilip yerlerine bir
eli maşalı (
sağlanmış Edepsiz ,kavgacı
ka sözcükler konulamaz vb , saldırgan)
Deyimde yinelemeleriyle .
a kanıbozuk
ses yanlış (Soysuz
çok
.
)
"söyleneni onun
gisellik söz konusuysa bu kural kesindir Örneğin
. yerine kaşla göz arasında (Çok
az bir zaman içinde)
"koz " sözcüğünün
lama "yı anlatan kazı koz anlamak deyimini
kulla
,
biçiminde Örnek bi
anlamak deyimlerin söz öbeği
eşanlamlısı "ceviz " getirerek kazı
ceviz Ezgiselliği açıklamalarından da anlaşılacağı gibi ,
sözcüğünü çimindeki
olur deyimler
yok .
tümcede ad :
namayız Böyle bir kullanımda deyimin etkisi büyüsü yerine , sıfat belirteç görevi yaparlar
sözcüğün
. , , ,
bir deyimi
bulunmayan kökenli
deyimlerde ise özellikle yabancı
dememek
."→saumrıltvebiyoTndpç üaslkotm.yu"→gçndzeğ
")
onun Türkçesi kullanılabilmektedir Örneğin Allah yarattı , "Tutuklu
. (Aslı Erdoğan
950
il
nin , Tanrı yarattıdememek kullanımı da yaygındır . tid fo "
ameln tümcelerle dokunur
→
...
dokunmaz " sıfat
sözcük ve çe fitil alan Karadenizlilerden .
.)
Deyimlerde kalıplaşma deyimleri oluşturan deyimler Horozu ,
s.6
Garibin
(Rifat Ilgaz ,
koşuluyla parça
,
gilidir Sözcük bozulmamak
ya da tümcelerin yapısı
içi
.
anlatan
"yi parça
şitli ekler alabilir "birine çok üzülme
Örneğin acıyıp içim
.
Adamı görünce
.. s.236.)
lanmak deyiminin şöyle kullanımları olabilir 1) parçalanmış Oyuncu Kadın
,
Orhan Kemal
: , ,
birinci (
Onun da
içi
landı . 2) Görünce için parçalandı değil mi ? 3)
sırasıyla
Bu örneklerde alan " iç " sözcüğü ,
deyimin kuruluşunda yer
59
58
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Söz öbeği biçimindeki bağlam içinde , eylemsi olarak ya da ad
deyimleri bir altbölümlemede çeşitlendirebili Eylemlikle biten deyimler ,
çe
üstlenirler Örneğin göz
sözcüklerin görevlerini
.
riz :
kimlerine girerek , ad soylu
kul
kalmış bir anacığı var. "
kalmak deyimi , " Gözleri yollarda
leriyollarda
Ancak eylemlikle
"tamlayan" görevini
üstlenmiştir .
1) Ad tamlaması biçimindeki deyimler lanımında ortaç olarak
:
girer dolayısıyla tümce kurar .Bu
eylem çekimine
,
birçoğu ,
biten deyimlerin
ağız dalaşı , el kapısı ,gece kuşu deyimlerden saya
de tümce biçimindeki
eylemlikle biten deyimleri
;
nedenle ,
anasının gözü elinin
,
körü , suyunun suyu ...
biliriz .
2 ) Sifat tamlaması ya
da bileşik sıfat biçimindeki deyimler :
Örnekleyelim :
tahtalı köy kapanıyordun .
, yağlı müşteri
ayağına
Bir zamanlar
;
ayağına kapanmak
:
eliuzun , niyeti bozuk saçı uzun iyice büyüdü .
,
aklı kısa , sütü bozuk tavşan yürekli , burnu
Son zamanlarda
,
burnu büyümek :
tok sözlü etmez
ciğeri beş para
.
...
etmemek : Çocukluktan bilirim ,
ciğeri beş
para
göğsümüzü kabarttı.
3 ) İkileme Güllü'nün başarısı
biçimindeki
göğsü kabarmak
:
deyimler :
açık saçık, çoluk çocuk , deli dolu , elgün
, incik boncuk kör topal
, ... "Göz göze geldiler."
→ "göz göze gelmek"
4 Kadın s.146.)
Y
Geçmişe Bakan
) ,
İlgeçlerle kurulan
deyimler Dinçer Sezgin
(
,
:
bacak kadar ele güne karşı , biçimindedir :
hatır için , yangından öykücük ya da konuşma
,
mal kaçırır gibi...
Kimi deyimlerimiz
beğenmemiş .
çıkmış da kabuğunu
b-Tümce Kestane kabuğundan
biçimindeki
deyimler
elin kısrağı
:
mahalle duyar ;
yumurta yumurtlar , yedi
Ateşe
vursan duman Bizim tavuk bir
vermez .
Biz kırk küheylan doğurur , sesi çıkmaz
kişiyiz , loemigil
.
birbirimizi biliriz
. Jeudinud
Buyurun cenaze
namazına . -Adın ne ?
Ekmeğine kuru
ayranına duru
mu
,
10248
dedik? -Mülayim Ağa
Eski çamlar .
bardak oldu.
-Sert olsan ne halt edersin
Eti ne ?
,budu ne?
İğne atsan
yere düşmez .
Deveye "Boynun eğri. " demişler ; "Nerem doğru ki? ” demiş .
Kuş uçmaz , kervan
geçmez .
Ne şiş yansın
ne kebap
-Tencere dibin
kara
O
. .
kadar kusur -Seninki
kadı kızında benden kara
Pabuç kadar
da bulunur. Au .
bebicat en
dilivar. mimryshme
Suratına
bakanın kırk c-
yıl işi Eksiltili anlatım
rast gitmez
Yüzünde
. biçimindeki deyimler
şeytan tüyü :
var .
Bir
Ziftin pekini yesin .
da anlatı
ya
birkaç sözcüğü eksiltili
mı
örneklemektedir
kullanılmayan deyimlerimiz ,
Ünlem anlamlı kimi
deyimler de tümce değe .
biçiminde ya da tümce
rindedir: baştan ayağa
(
Baştan
ayağa değin
TRAVE
çat kapı
Adam sen de ! (Çat diye )
kapıyı
lafaramızda vurarak )
Ağzını topla ! (Laf
aramızda
kalsın. )
Yok devenin başı !
60
61
Türkçemiz
ÖZELLİKLER
2- Atasözlerinin çoğu bir ya da iki tümceyle kurulmuştur . Daha uzun
B -ANLAMSAL
olanları azdır .
(aliterasyon ) gibi şiirinya
Atasözlerimizde ölçü ,uyak , ses yinelemesi
sanatlarına da yer
veril
öğelerden başka , söz ve anlam
Atasözlerindeki biçimsel oluşumla ilgili olarak aşağıdaki öbeklendir rarlandığı biçimsel
de
etkileme gücü
artı
olan atasözlerimizin
miştir . Böylece
yüklü bir içeriği
meler yapılabilir :
rılmıştır .
a- Ses yinelemelerine yer verenler :
Birkaç örnek
:
Bol bol yiyen bel bel bakar .
Ağaç yaşken
eğilir. → eğretileme
Kaynayan kazan kapak tutmaz . korkmaz .→ eğretileme
Ölmüş eşek kurttan
kez örnekte "a "
→
sesi dört ikinci sesi
"b " beş "I "
,
(İlk örnekte sesi
düzdeğişmece
;
, ,
Ağız yer yüz utanır
.
sekiz , "k" sesi dört , " " ve "z " sesleri de ikişer kez kullanılmıştır )
.
İki el bir
→
baş içindir . düzdeğişmece
"Vay arkam ! " demiş →
. tevriye , dokun
vurmuşlar
Öksüzün karnına
,
b- Ölçülü -uyaklı şiir
( biçiminde ) söylenenler :
durma nale
At ölür meydan kalır , yiğit ölür şan kalır .
Can boğazdan gelir . → değinmece
Dumansız baca olmaz , kahırsız koca olmaz .
Güvenme varlığa düşersin darlığa
→
.
,
karşıtlık
Katrandan olmaz şeker , olsa da cinsine çeker .
Üzüm üzüme baka baka
kararır . → güzel nedenleme
Var evi kerem yok verem (elem evi oduncunun var baltası. → cinas
evi evi Balcının var bal tası
) .
thogs ,
muumio
,
avaugogid Ulu sözü dinlemeyen uluyakalır →
. cinas
e - Karşılıklı konuşma biçimindekiler : moing
olduğunu
aktarmalı anlatımın egemen
görürsünnis Bu örneklerde , aynı zamanda ,
-Saçım ak mı kara mı ? -Önüne düşünce niY
,
hay deyimler gibi aktarmalı anlatımla kurul
birçoğu ,
görüyoruz . Atasözlerinin
,
Öyleyse
atasözlerimiz de vardır
olsa gerçek anlamlı
.
muştur Ancak az da
-Hekim kim ? -Başına gelen .
.
atasözlerimizi de iki öbeğe ayırabiliriz
anlamsal kuruluşları açısından
:
,
d- Öykülemeye başvurulanlar :
“Yağmur yağıyor " demiş .
Arsızın yüzüne tükürmüşler
.
,
1- Değişmeceli anlamla kurulan atasözleri :
görü
kendim
"İşimi kullanılan
" demişler ,
boynun ) kalın?
Kurda "Neden dışında
ensen ( Atasözlerinin anlamının
büyük bir bölümü gerçek
,
sözlerdir.
rüm de ondan ." demiş .
S2KIZ
tümce biçimindekiler:
e- Eksiltili belirtmiştik.
: Türkçemizin dil olduğunu
somutlaştırmaya eğilimli bir
uyaklıdır ör
ölçülü -
Atasözlerimizin en güzel
birçoğu somutlaştırmanın
biçimindeki atasözleri de
Eksiltilitümce genellikle neklerini ,
deyimlerimiz gibi
,
oluşturur
.
Harman yel ile , düğün el ile .
Bu konuda yapılan
İneğin sarısı özellikle
hayvanlardan
, toprağın karası . , kişilere yönelik yargıların
aktarmalarla da
olabor
,
dile " sanatının
Böyle baş böyle tıraş. mintysis getirildiği görülür
Birçoğunda
"konuşturma
od kullanıldığı olsa
bu .
fabl
örnekleri
Kız naz evi atasözlerimizin ilk
blilloso idig
evi atasözle kimileri
.
gerektir
. ,
yazınımızın
özellikleri, devin
Daha da kuruluş
çoğaltabileceğimiz bu biçimsel güzellik,
rinin bellekte
anlatıma
kalmasını kolaylaştırmanın yanında ,
genlik kazandırmaktadır .
65
64
Türkçemiz Anlamdan Anlatıma
Örnekler :
İKLEM R
yinelenmesi ,
Eşeği düğüne bir sözcüğün
çağırmışlar "Ya odun eksik amacıyla ,
,
ya güçlendirmek
su . " demiş. anlamı yan yana
(Çevrelerinde İkileme , sözcüklerin
içindeki
pek değer verilmeyen ses benzerliği
kimseler beklenmedik anlamlı ya da
lama ya
,
yakın ya da
da okşayışla bir ağır . karşıt
karşılaştıkları
zaman bunun gene .
yükletilmek kendilerine bir kullanılmasıdır
amacıyla
iş
yapıldığını Acıdır ki ,
düşünm e y e zenginliklerinden
biridir .
başlarlar .)
önemli
Türkçemizin en
özelliği
bir
anlatım
Aç İkileme , sıradan
köpek fırın halk dilinin
deler . boyunca ,
yararlanıl
yüzyıllar yeterince
(Aç kimse bu zenginlik bu olanaktan
,
karnını doyurmak yazı dilinde görü
için inanılmaz dolayısıyla , başvurulduğunu
görülmüş ,
şiirinde
ancak Halk
işler yapabilir olarak
)
. sağlan
ikilemelere yoğunluğunun
Katıra "
Baban kim? mamıştır .
Bu süreçte ,
anlam
zenginliğinin ,
da
" demişler kavram sağlanmasında
, "Dayım at şiirimizde
yoruz Halk
." demiş güzelliğinin
. ses
. ikilemelerin ,
örnek :
çınır ,salt
Yılanın
larında
riyorsunuz."
Karg a
iyi
bulurlar
Tilkiye
demiş
Kişileştirmeye
atasözümüzün
başka
)
.
"Tavuk
,şhoelyisatnkmörpdüı(B g,olikdöruüşbnçmeay(tAsığ
yanlarını
sevmediği
yavrusuna
dayandırılan
göstermeyi
ot
kebabı
bu tür
bakmış
yollarla
,
deliğinin
yer misin?
, "Benim
değişmeceli
yeğlerler .
akpak
ağzında
"
)
demişler
biter .
örneklerin
anlamda
"Adamın
evladım !"
yanında
kurulduğu
güleceğini
demiş .
,
daha
geti
yüzlerce
masında önemli
en az ölçü
,uyak
denli
"Davlumbazlar
Çarkacılar
"Tas tas
içtim ağuları
“Ağlayı ağlayı
"Ak elleriboğum
bir yeri
sağ
sağlı sollu
olan
bir yerinin
yeğde yeğde
göz elden
boğum
vuranda
olduğunu
dönende"
iken"
gitti"
kınalı '
söyleyebiliriz
Köroğlu ; Üç
(
. İşte birkaç
Kahraman Şair
(Karacaoğlan
Erzurumlu
(
, s.70
-...
Şiirler,
(Âşık Ömer
olan dil
Emrah
öğeleridir
,
,
)
s.229 .
s.20 )
.
s.84.)
)
.
.
Birkaç şiirselliği
görülür
örnek daha .
ses hem
anlam açısından Çağ
:
İkilemeler
hem
,
anlaşılmaya
başlamıştır .
gelindiğinde
Damlaya 20. yy.'a
İkilemelerinbu
damlaya özelliği ,
göl olur görmekteyiz :
Dolu küpün . yararlandığını
sesi ikilemelerden sıkça
Keskin çıkmaz daş Türk şiirinin
22
sirke
küpüne yana değersiz yüce
Mum eğlence / Yan
72.)
zarar Kıyısızlık , s .
alkol , kadın
.
dibine ışık Başçıllar ,
"Para
,
,
(Seyfettin
vermez
Taşıma .
su ile
değirmen
dönmez .
"
esirgemem sevgimi )
yatanlardan / , s.117.
Konuş Benimle
2- Gerçek "yersiz yurtsuz Karakuş ,
anlamlı (Hidayet
atasözleri
:
Akıllı
düşman
akılsız " )
.
Bugünkü dosttan pençe sevdakarası Kum Saati, s.39
işini hayırlıdır "her yerimpençe Mungan ,
Dost dostun
yarına
bırakma . . (Murathan
ayıbını
Dost yüzüne
ileye
iç söyler.
tükene yazarım
ya da .
tükenir , tükene
,
alışveriş
Emanete etme Yaza yaza
"Beni sorma :
.
hıyanet olmaz .
Düşe kalka döne dura büyür , ,
"
"
da .
.)
, s.19
Eksile büyüye , ağlaya güle ölürüm ya Yoksulluk
Bir Ölüm
Ayrılık Bir
Odabaşı, Bir
(Yılmaz
66
67
özellikleri :
öteki biçimsel
İKİLEMELERİN ÖZELLİKLERİ d- İkilemelerin
ikilemeler ad
kullanılan kimi
,
soylu sözcük görevinde
A- BİÇİMSEL ÖZELLİKLER . Tümcede ad
girebilir :
shades t çekimine
1- İkilemelerin yerindeydi .
"Giyimi kuşamı
kurulmasında sözcüklerdeki ses Grevden Sonra , s .160. )
(Hakkı Özkan
,
,
benzerliğinin önemli
bir yeri vardır
Bu
.
benzerlik , sözcüklerin
başında ya da sonunda
olabilir . ancak yeti
kömüre , ivir zivira
kiraya , odun
Bosn
emekli aylığı
Önseste
benzerlik
"Babamın
örnekleri :
"" Siyah Beyaz , s.41 )
.
(Vüs'at O. Bener ,
bağ bahçe yor.
bet beniz, cart ,
curt , çalı çırpı
, çoluk
doğru dürüst
, karda
çocuk, çürük çarık
,
kışta ,karı koca yeryüzünde
,pılıpırtı tek kişi bu
, salkım saçak isterim , bir
gur tungur
yamru yumru ,
,şen şakrak
, tan "Yoksun kalmasın
dosttan"
...
s .187. )
Olmak Varken
,
Son eşten (A. Kadir ,Mutlu
seslerde
benzerlik
örnekleri:
olid bod
abur cubur girer
eylem çekimine
:
anası danası ikilemeler de
• Kimi
,
kalım bölük
paldır küldür pörçük ıkına sıkına kanlı canlı , ölüm
,
,
süklüm ,
."
,
,
püklüm fildırdı Adam s.48 .)
virt zırt
Gözleri Bağlı
,
,yılan şaka maka gözleri fıldır
çıyan ...
,
,
tıka basa ufacık tefecik
, "Oğlanın Adnan
(
Özyalçıner ,
,
Kimi
,,
ikilemelerimizde âdeta onu .
kın anlamlılık ses sarmalıyorsunuz
benzerliği sarıp s.80.)
Beyaz
zeki gözlerinizle
,
karşıt anlamlılık yoktur Bener ,Siyah
,
; bunların kuruluşunda ya ama
... Vüs'atO.
(
ilişkiler , aynı anlam
belirleyicidir: alanı
içinde olma anlamsal
gibi
ense kurulur :
kulak yansımalarla
,
göğüs bir bölüğü
bağır , oğlan • İkilemelerin
kız,
2- öte beri
... " )
.
İkilemeler , yol boşalttı İnsandı, s.294
iz... gırt su Onlar da
kalıplaşmış boğazına gırt
(CengizDağcı
,
sözlerdir
.
İkilemelerdeki gözden kaybo
kalıplaşmayla çangur çungur
arasında
ilgili
çan sesleri
birtakım
"Alnında pullar
,
özellikler )
.
vardır: s.89
a- Kalıplaşarak tek b i r as tod
a Acenta
Mirza,
kavramı OE 155 luyor ." (Osman
Şahin ,
dil birimidir (
İkilemeyi kuran karşılayan
sözcükler ikilemeler biçimindedir :
arasına başlı başına bir tamlaması
sözcükler ad
,
virgül
konmaz yinelenen
b-
Kalıplaşma ) ikilemelerde
anlamsız
sözcüklerle
,
. .
• Kimi
sözcüklerinin tek başına
kurulan
kullanımını
→ belirtili ad tamlaması
engeller iyisi
yamru yumru " ikilemelerin iyinin
ikilemelerinde Örneğin anlamsız
→
"
püskü ad tamlaması
.
"
tük eski belirtisiz
güzeller güzeli
,
bur ,
ıcık cıcık " gibi ikilemelerde yamru
,
" püskü tek tük
de ,
,
sözcükl e r d e n sözcüklerini
namayız "
abur cu
; Çavuş" .)
s.21
hiçbirini Aslan Yürekli
.
Geçenler ,
tek "Babaların babası Virgülün
Başından
başına kulla
(Ülkü Tamer
,
c- Kalıplaşma ikilemeyi kuran
sözcüklerin kahramanı
,
melerde sözcüklerin uts mais Kahramanlar
milletin /
yeri değiştirilemez sırasını
Örneğin da
" muzaffer bir
"Ben
.
kalka karı koca ölüm dirim " kuruluşlarını
az buz belirler
ikile
, "buz :
bata
,
,
az ,
Şimdi önümde mendil
koca karı ,dirim ölüm biçiminde değiştiremeyiz
,
çıka çıka
” . bata , düşe
,
kalka Parsasını topluyorum
düşe , )
s.33.
Türküsü,
Büyük zaferin . " Irgat,
Irgatın
(Cahit
68
69
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz Anlamdan Anlatıma Türkçemiz
vardır :
benzerliği
• Kimi ikilemeler sayı ya da çok sıkı bir ses
bildiren sözcüklerle Üçlemelerde kökteşlik
kurulur :
bir izmir
/ddevin devin devinir"
üç beş lirası vardı ." "ötede koca Gecede Kanat
)
Sesleri , s.47.
(Hüseyin Yurttaş
,
Ipbalverd
(
Sabahattin Ali ,İçimizdeki Şeytan "3
) ablam .
, s.267
sokurdanırdı
ama sokur sokur
" yardım ederdi
" ...anama
,
s.123.)
Dudağını dört beş Geçmişe Bakan
Kadın ,
yaşındaki bir (Dinçer Sezgin ,
çocuk güzelliğiyle
bükerdi."
ikilemelerin bir
(Sait Faik Havuz Başı -Son Kuşlar gereksinim duyulan
başka sözcüklere
, , s.172)
Kullanımında
Sözcüğün yinelenmesiyle
da her kurulan ikilemelerde kazanır :
ikisi " -e" ekini özelliği
çoğu deyim
sözcüklerden
alabilir
biri ya
gözü gönlü
kulak olmak
: ,
gelmek , göz
burun buruna
O
" günler baş başa vermek
,
tepe kullanmak
...
dirilmek , tepe
kalmak , ölüp ölüp
Dişe diş ter içinde
/ Bıçağa bıçak açılmak, kan
Sokaklarda
kurşun
sesleri"
ÖZELLİKLER
B -ANLAMSAL und gest
anlam ilişki
(Necati Cumalı Aç , Güneş , s.287.) arasındaki
sözcükler
kuruluşunda ,
ge.çblkminı"İythasğcG'r anlamsal
İkilemelerin
MARIA
leri belirleyicidir .
(Orhan Kemal , Oyuncu Kadın )
s.55.
Rifat
,
... :
Efendi'nin öbeklendirebiliriz
kızları şöyle
, karısı " göre ikilemeleri
annesi de ilişkilerine
,
katıla katıla güldüler Anlam
. (Orhan )
Yinelemeyle Kemal Oyuncu Kadın,
s.27.
kurulanlar :
bağlaç kurulan ,
yinelenmesiyle
getirilerek
,
ikilemeler d e 1- Sözcüğün uslu tıklım tık
anlam daha öbek, uslu
,
sözcüklerin
da
da ya öbek
arasına ilgeç kıpır kıpır ,
güçlendirilir baygın , ...
birer
: baygın uzun , birer
açık açık, aptal,uzun
Nahit
.i"mçZothgerşkianvduB aşgdkıec/ptanuysolrğm" ”dtidaslNö/ynemrı“U lım, sarı
sarı,göz göz
, koşa koşa ,
aptal
boy boy , renk
renk atlarla
donatmaktı iş
.,s1Ko2c)Sa9ku.Aryhm(te ,.KsYü)alBşut1n6ımrUd3yügNe(i ,.YsŞa1ğErmz)k9iunıcÇe'lMdü( .,-BsŞüit2ArUkl0ge9vn)(

ışıl ışıl,
cins cins ,
"Dünyayı s.12.)
Efsanesi,
leri. " Üç Anadolu
(Yaşar Kemal
,
. Kimi "1
ikilemelerde
ünsüzle çırpına
" tekerlenerek
yerine m "
çıkararak ve
rılıp
olarak eklenir
yulur
mur
.
" ... birazcık

. Kimi
Örneğin
üzüm üzüm
sesi
ikilemelerin
"
getirilir
alkış malkışla
erim erim
" gibi
,
bu
;
kullanımında
ezim ezim
ünlüyle
başlayan
başlayan
iş
,
sözcüğün
kap a n a c a k
üç ü n c ü
sızım
sızım
"
başındaki ünsüz kaldı
sözcüklere
...
bir
"
sözcüğe
ise m
" " bir önses
" Gırtlağından
çırpına denize düştü
Bu tür
bilirbilmez
ikilemelerin
,
" İster istemez dönmüş
."
acayip
canlı cansız,
,
kimisinde
gürültüler
,
olsada
ikinci
(Halikarnas
' ere gitmiş ...
Sabih l
sözcük
olmasa da, haklı
(Ahmet
Balıkçısı ,
,
"
birincinin
haksız...
Hamdi Tanpınar
,
Merhaba
Huzur
olumsuzudur
Akdeniz, s.8
,
)
.
s.288.
:
)
, söz öbeklerini
ancak " sürüm gereksinim du
,
ezilmek erim Act")
sızım sızım sızlamak sürüm Sevgili
,
sürüm sürüm "Sesim belli belirsiz titremişti . " (Erdal Öz, "
,
erim , homur
danmak sürünmek ho
üzüm üzüm üzülmek " erimek
,
biçiminde ,
homur , ezim ezim
kullanabiliriz
me değil üçleme söz konusudur . homur
Bu
,
homur s.63.)
.
"O da soyadını. " Kuşatma ,
durumda yerli yersiz kullanırdı Füruzan
(
,
, ikile
70
71
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
İkinci sözcüğe "-e " eki kurulanlar :
getirilerek kurulan yinelemeli anlamlı sözcüklerle
nellikle "
ikilemeler,ge 3- Yakın
" ya da " bitişiklik
birliktelik
bere ...
,yara
yaklaşıklık butlu , toz toprak
-
" anlamı verir etli
:
sızı doğru dürüst ,
açık saçık , ağrı
,
"Evde sizi karşı
karşıya oturur ortasın
bul d u m " pak insanların
bütün bu ak
.
bırakıyorlar bizi
"Kara leke gibi
(Sabahattin Ali, İçimizdeki Şeytan ,s.283
s.61 .)
Celal , Jaguar
da!" (Peride
,
"Ölüm en
yakın
kardeşindir
O denli iç
içe o
denli siz size" çölde gördü " .
bucaksız bir )
kendini uçsuz , s.45 .
Puslu Kıtalar Atlası
"Düşünde (
İhsan Oktay Anar ,
Yusuf Alper
( , Zamanın Kırılan Aynasında , s.26)
"-e" ekiyle kurulan
bu tür çaput sarılı."
dirmeye ikilemelerin ayakları çul
yöneliktir. kimisi yalnızca çoğunun da , s.306.
)
anlamı yalın ayak Onlar da İnsandı
" ...çoğu
,
güçlen
(Cengiz Dağcı ,
“Yüzlerce
martı d a l ı p
çıkıyordu
durmadan , kurulanlar :
çığlık sözcüklerle
çığlığa .”
anlam alanı içindeki
(Oktay Rifat,Danaburnu
)
,s .182. 4- Aynı
" Kıran
odun kömür
...
kırana
bir
kavga var koca , defter kitap ,
karı
ülkede "
. ana avrat ,
kurulanlar :
3. sözcüklerle
tekil
Öner Yağcı,Turnalar
(
)
, s.171. anlamlı
kişi
iyelik 5- Karşıt kalka ...
ekiyle ardı , yata
getirilerek
kurulan yinelenen gündüz , önü
ikilemeler sözcüklerin eki
, dost
düşman gece ,
de ikincisine yönelme aşağı yukarı
"Ömür yalnızca
anlamı
2-
it
köpek ,
"Aaah ,o
Eşanlamlı
kimi zaman
kılık
da
boşu
Eşanlamlı
bitmek
evin
her
kıyafet
fakirfukara
, vezir
boşuna ,
,
sözcüklerle
bitmez
sözcüklerle
ikisi
ses
vüzera ,
yabancı
seda
pisi
tükenmek
tükenmez
pisine
kurulanlar
,
kurulan
bıkıp
kökenlidir
sorgu sual
,
dünya âlem
geçti
usan m a k
kavgaları
ikilemelerde
,
,:
akıllı
gitti
:
...
uslu
....
...
güçlendirmeye
yahu
ö,VH.sSaokr)A6hmpt2Ke(l .bok"lmacruyepv,sünitıçbB ,GDen.izsBçalırkH1d(6

(Abbas
31
!"
Sayar
genellikle
güçlü
,
kuvvetli
")
,
yöneliktir
Yılkı Atı
sözcüğün
:
)
s.41.
biri,
"Rençberliğin
"neden dolup
"Arabacı
6- Bir
Bu
benzerliği
tadı tuzu
boşalır bu
nasıl kıyar
sözcüğü anlamlı
çoluk çocuk ,
eski püskü
tür ikilemelerde
gözetilerek
" Bir kez
, ses
kalmadı
düvesine? / Varı
öteki anlamsız
,
olanlar
.
kaldırımlar
ufak tefek ,
benzerliği belirleyici
oluşturulan sözcüklere
olsun görmek istiyorduk
yoğu
yırtık pırtık
yakıştırma
Osman
(
beş on beşte
...
sözcükler denir
"
Şahin
(Safa Akünal
bir çiftöküzü
Bütün
Orhan Veli ,
(
:
olmaktadır
,Acenta Mirza
,
.
,
Ötelerde , s.23
Şiirleri, s.76
Yalnız ses
Duydum")
s
)
.74.)
:
.)
"Ben deli divane ;
Börtü böceğin o hep gördüğü düşü "
olsam , "Konuştuğumu
(Muzaffer Kale
,
çokmu görülür
? .. '
"
"...kaba saba bir çalgı kutusuydu . Her Gece
Bodrum , s .203. )
İleri ,
" Fakir (Selim
fukaradan
beklenecek
.1,s)K0vMa7reEy.uboiSğhlat(n"S),elAkaıncNimoy(ğzu
şey mi bu? "
kaçmalıydı .
selametle bir an
evvel
toplayıp 49.)
pırtıyı Eniştemiz ,s.
"Hemen pılı Hisar ,
Çamlıca'daki
Abdülhak Şinasi
(
72
73
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
iki sözcüğü de anlamsız olanlar :
7- Her
KALIPSÖZLER
abur cubur ıcığını cıcığını çıkarmak sormak ...) ivır zı
abuk sabuk , ( , ,
,
vır , süklüm püklüm
, vırt zırt ...
Ya başsağlığı dilemeye gelmiş bir tanıdıksa?... Acıyan
bakışları ile beni çıldırtırken için için gülecekler ahmakça alda
ne farkı vardı? "
"Beyninin abur cuburla doldurulmuş mideden Ama
tılmışlığıma . ölü evinde söylenmesi gereken kalıplaşmış
Crapela :
Reşat Enis Sarı yineleyip duracaklar bir yandan "Ölenle ölünmez ."
( , İt , s.20 .) sözleri de .
Tanrı geride kalanlara uzun ömür
diyecekler . "Alın yazısı bu ...
versin... " Dinlemek istemiyorum hiçbirini ....
"Icığını cıcığını öğrenmeden ... girer mi sanıyorsunuz? " s.160 .)
Selma Fındıklı
( , Nereye Yüreğim ,
Garibin Horozu s.22 .
)
(Rifat Ilgaz
water
,
,
kültürümü
başka zenginliğini yansıtan
,
Kalıpsözler , Türkçemizin bir
dil öğeleridir
tutumuza ışık tutan
.
" Şimdi koparsa iplerini ze olaylar karşısındaki
,
ıvır zıvır şeyler
limanından"
Kaçsa bu denir
sözlere kalıpsöz .
Hazırol Kalbim , s.27.) söylenmesi gelenek olmuş
(Metin Demirtaş Belli durumlarda
,
anasına babasına ya da öte
çocuğun ,
doğması üzerine ,
Örneğin bir çocuğun
olsun ." , "Güle gü
" , " Ömürlü hayırlı
Ne demekmiş "Analı babalı büyüsün
.
" virt zırt rahatsız etmek kadıncağızı . "
ki yakınlarına
bize
Siyah Beyaz , s.17) gereksinimi duyarız Bu gereksinim ,
O. Bener
.
(Vüs'at sözleri söyleme
.
" gibi
,
le büyütün .
da
sözlerden ayıran
Kalıpsözleri öteki kalıplaşmış
geleneğin dayatmasıdır
.
kültü
geleneklerimizin ,
dayatmadır Belli durumlarda
geleneksel -kültürel
.
bu
zorunluluğu öteki kalıp sözlerde
sözleri kullanma
,
gerektirdiği kimi
rümüzün tutuşmak " deyi
için " etekleri
telaşlanma”yı anlatmak
yoktur Örneğin "çok
29
gelir zamanı
.
"Sakla samanı
.
anlatmak için
mini ya da "tutumlu olma'yı gittiğimiz
ancak bir ölü evine
zorunluluğumuz yoktur
;
atasözünü kullanmak kültürümüzün
" gibi
sabır versin
"Allah ecir
.
olsun ." ya da
de " Başınız sağ
zorunluluğu duyarız
, .
sözleri kullanma
gelenekleşmiş kimi
gerektirdiği
sözlerden kimileri
,
yansıtan bu
özelliklerimizi de
Toplumsal -kültürel
verilmiştir :
birlikte aşağıda
kullanıldığı durumlarla
,
La
Ölen bir kişinin ardından :
Allah sabır versin .
Allah rahmet eylesin.
de br Mekânı cennet olsun .
Nur içinde yatsın .
Toprağı bol olsun .
Nişanlanma -evlenme üzerine :
Allah mesut etsin .
Mutluluklar dileriz .
Bir yastıkta kocayın .
75
74
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
El öpen kişiye
:
TERİMLER
ISO ALIAN
El öpenlerin
çok olsun .
özel bir anlamı
bir konu ile ilgili
sanat uzmanlık dalı ya da
Bir bilim
,
,
Çalışmakta olan denir
sözcüklere terim
.
kişiye : karşılayan
kavramı
olan , belli bir
K o l a y gelsin .
Örnekler :
Görülen bir açıklık .
iyilik
üzerine : doğru arasındaki
iki yarım
noktadan çıkan
açı mat . Bir belirtecin
anla
ya da bir başka
:
Sağ olasın bir sıfatın
Bir eylemin
. ,
belirteç : dilb .
Eksik
olma 2)
sözcük
.
biri
noktaların her
. .
Allah mını etkileyen oluştuğu
senden seslerin
razı
olsun : sesb
Ağız boşluğunda düşüncenin eğilimin ,
çıkak
. ,
Allah ne
.
her türlü
muradın Toplumsal yaşamda
çoğulculuk : topb .
varsa görüş
özgürlüğü savunan
.
versin
Tuttuğun .
eşitliği ve
altın olsun olmasını açan bir bit
gerçekliğin var
,
.
altın sarısı çiçekler
( ...)
Hünnapgillerden ,
Su veren karaçalı : bitb .
kişiye:
ki varlığı diyalektik olarak
.
da
Su Bir düşünce ya
,
gibi aziz
ol. ve mant
olumlamak : fels .
.
Su
ver e n l e r i n
çok olsun koymak . durumda bulunan
,
.
tartışarak ortaya sekund ,
yönünden altıncı
Güneşe yakınlık
Doğumlarda Satürn : gökb .
bino
sonra gelen gezegen
:
nelie
.
de Jüpiter'den
unub kütlesi yönünden tekan
Hayırlı
uğurlu sa kavramın
karşılığı olan
olsun belirli bir
Allah
. kesin ,
sınırlanmış bilimsel ,kesin
,
analı Terimler olduğu söylenirken
,
babalı
Allah büyütsün Terimlerin tekanlamlı kullanılsın
uzun asida
y aum lamlı sözcüklerdir
.
. kullanılırsa
ömürler bağlamda
versin amaçlanır . Hangi
migiantine tanımı olduğu anlam yükle
.
leşmiş bir bir başka
k anlamının dışında
sözcüğe terim
Örneklerden terim kimliğindeki
de New Ani
larımızı anlaşılacağı yemeyiz .
düşü n c e l e r i m i z i
,
gibi
limizde kalıpsözler bir sözcüğün
,
önemli dileklerimizi
kullanılan çokanlamlı
,
bir belli
yeri olan , durumlarda duygu dilinde
bu öğeler aktar m a y a günlük konuşma Örneğin "
inmek "
içinde alkışlar Yazı ve
( dil öğeleridir .Di
.
yarayan terimleştirilebilir
sayılabilir sınırlandırılarak
: hayırd u a l a r biri
yan anlamlarından anlamı terimleşti
)
kargışlar (ilenmeler
da
günümüzde iki yan
Allah , ) ,
"inme " sözcüğünün
,
utandırmasın
.
eylemini anlatan
Ömrün uzun olsun
.
rilmiştir:
Toprağı duyumun yok olması
,
avuçlayasın devinimin ve
altın
kesile. bölümünde
hek . Vücudun
bir
1)
Adı batasıca
!
felç.
uzaklaşması,
karadan
Kara deniz sularının
yerler yiyesice sırasında
Gelgit olayı
2) coğr.
!
Karnında
görüp de
kucağında çekilmesi .
Yele yele , bir coğ
yetiremeyesin ! görmeyes i c e birinci
anlamıyla
! örnekteki
Görüp çekmediğin sözcüğünü , bir hekim ,
kalmaz ( "İnme " )
inşallah ! da kullanır .
rafyacı ise ikinci anlamıyla algılar ya
söz
") genel dilde öbür
(“özel anlamlılık
,
alanla ilgili oluşları belirleyici ni
Belli bir sınırlılık , terimlerin
kullanımlarındaki
dolaşım ve
cüklere göre
telikleridir .
76
77
ARGOHET
BÖLÜM - II
SPODOX
SEBİLGSİ
Albis y
von
Bir toplumda aynı uğraş

alanındaki kişilerin , toplumun öteki kesimle
rinden ayrılmak
, korunmak
gibi gereksinimlerle
kullandıkları özel dile , bu
dili oluşturan
sözcükler bütününe
argo denir .
vardı ve senin
Argo dokuz harf
, kışlalar , okullar masamda yirmi
, tutsak
kampları Sen yokken
,
hapishaneler
nışma , güçlü bir gökyüzü.
gerektiren kimi daya bol yıldızlı bir
örgüt ya da için dışarıda s .133.)
birlikler gibi, toplumun Kale Düştü ,
Karcılılar , Gülden
ilişkileri sınırlı öteki kesimleriyle
(Ahmet
çevrelerde doğar
Argo özel
.
bir dildir
içindeki
dayanışmayı
Bu
.
özel dilin
, topluluk
drogants pon
artırma,
vardır .
topluluğun
ın sürekliliğini sağlama gibi işlevleri
Bizde
argo denince
,
daha
min de ,
çok "
kendilerini ,
kimi konularda külhanbeyi
ağzı" Bu kesi
kesimlerinden anlaşılır
koruma .
ayırma gereksinimi
eğilimi
ya da toplumun
içinde öteki
olduğu
bilinmektedir
.
Argo genel dil
,
içinde bir
kesimle r c e anlamda
anlaşılır
olunca gizli
(kullanım bir dildir
olmaktan çıkar alanı Bu nedenle öteki
algılanan titreşime
ses denir .
Argo olmaktan İşitme duyusuyla
,
.
nel dil
terilen
lerinden
yalım
benimseyip
"dalga
Anlambilgisel açıdan
,
özellikle de
Argoyu oluşturmada
:
.
geçmek
.akrgyondeimuğl"bıat içine alabilir
(tünel
aktarmalı
çıkan
geçmek
.
baktığımızda
genişleyince
sözcük
Nitekim
)
anlatımdanargonun
başvurulan
"
in
,
yolları
almk
)
"
, argo
,
sözler
işini
,
ya da
günümüzde
,
deyimlerin
bitirmek
,
yararlandığını
birkaç
"
genel
genel
,
dilin
"maval
kimilerini ge
dil içinde gös
okumak "
kimi yöntem
görürüz
.
,
argo
,
Bir dilde ,
birimler harf
düzene göre
be ) denir
dediğimiz
.
ses dizgesi içinde

dizilmesinden oluşan
Bizim abecemizde 29 harf
abccdefgğhijklmnoöprsştuü
yer alan
imlerle yazıya
dizgeye ,bu
vardır :
seslere
sesbirim adı
geçirilir .
verilir . Ses
Bir dildeki
harflerin
vyz
bir
harflerin belli
tümüne abece (alfa
öğesi sayı
Tawon
örnekle
f i r ç a l a m a k : Kendinden dilin en önemli
alt yakından tanı içinde dizilerek
bir düzen
,
aşamada Sesbirimler belli
boylu azarlamak →
.
somutlaştırma
bulunan
ya da lan sözcükleri oluştururlar.
pergelleri açmak : Uzun adımlar küçük
atarak birini
uzun Örneğin "v y a " ses
→
,
okşamak :Dövmek ,
yürümek anlam taşımazlar .
düzdeğişmece başlarına bir
.
→
. Sesbirimler tek oluşturdukları biçimbirimler
bilezik : Kelepçe →
. karşıtlama
eğretileme içinde başka seslerle
bir diziliş
birimleri , belli bir sesbirimin
zaman
kimi
temizlemek : Öldürmek → örtmece (
yüklenebilirler : var
... Ancak
, yok , at
Ör
görülür
.
yumuşatma olarak anlam oluşturduğu
.
biçimbirim
yüklenerek bir
güzel
,
bir görev hiçbir
tek başına belli biçim bakımından
adlandırma "n " ünsüzünün
" sözcüğündeki
neğin "karşıdakini n ” ünsü
) " sözcüğündeki “
, "karşındaki
değeri yokken
görevi ya da anlamsal
zünün bir biçimbirim oluşturduğu görülür .
78
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
ancak ilk
"Ö")
ünlüler ("o"
,
,
geniş -yuvarlak
sözcüklerde
TÜRKÇEMİZİN BAŞLICA SES ÖZELLİKLERİ dışındadır
, .
• Türkçe " eki ,bu
kuralın
Eşbiçimliği
olmayan "-yor
seslemde bulunur
.
ünlüler de
ünsüzlere göre
,
• Bir sözcükte bir sesin ötümlü
başka bir sesi etkileyerek ünsüzler ötümlü
kendisine ötümsüz ötümsüzleşme ,
benzetme
Türkçemizde
olayına benzeşme Bu güçlülük ,
●
denir Türkçe "benzeşme

daha güçlüdür
.
" olayının çok sık
.
,
doğurur.
dildir . görüldüğü bir ünsüzlere göre olaylarını
bütün gibi ses
ses kayması
seslemlerde
leşme ,ulama
,
ko
yasası denen
Benzeşmeler en az çaba
, etkileyici sesin ilgili olarak ,
re iki sözcükte öncelik sesbilgisiyle
öbeğe sonralık durumuna
-
gö
Türkçemizde ,
olduğu görülür
ayrılır : .
●
etkili
eğiliminin
söyleme
layca
ünlü barın
1) İlerleyici yoktur İçinde uzun
b e n z e ş m e .
Önceki sesin :
ünlü ayrımı
ğin Divanü s o n r a ki sesi uzun -kısa
Lûgat -it-
Türk’te " eçkü
etkilemesidir .Örne. • Türkçemizde
önceki " biçimiyle değildir :
düz ünlü geçen Türkçe
ar k a s ı n d a n “keçi " dıran sözcükler ,sefîr
şân ...
,
sözcüğünde, miskin ,sadâ
,
gelen
iztirâp ,mahcup
düzleştirmiştir ,
. yuvarlak
ünlü y ü havâ ,hayvân
,
kendisine benzetmiş
âşık, dâmât
.
, Sesteşi
bulunmaz .
d g" sesleri
sonunda "b , c , ,
İlerleyici
sözcüklerin birkaç söz
benzeşmeyi Türkçe için tek seslemli
göstermek ,
inceleyebiliriz , ünlü -
ünsüz ayrılığını
: anlam
ayrımından sözcüklerden
yola çıkarak iki öbekte olacak
a) İlerleyici dışındadır :
ünlü cük bu kuralın
b) benzeşmesi
İlerleyici
ünsüz kay -
:
gu →→ kay ad -at
2) benzeşmesi -gı kon →
-şı kom -şu
,
Gerileyici : ...
,
git-
benzeşme digit sac -saç )
ünsüz yığılışması
...
-ti
neğin Divanü : Sonraki taş-cı taş -çı çok ünsüz (
,
Lûgat -it sesin
...
birden
de " i" başında
dar
-Türk'te
" önceki sözcüklerin Türkçe değil
• Türkçe bulunduğu sözcükler
,
ünlüsü emdi" sesi Ör
et
e tk
kiil
lemesidir yığılışmasının
kendisinden
Başında ünsüz
, .
zetmiş biçimiyle
,
darlaştırmıştır
"iç önceki " bulunmaz .
disine ; " geçen
e
"imdi " sözcüğün
benzetmiş kur "
bu un " geniş dir
u"
:
ünlüsünü
s u da kendisine ben
,
değişimden
sonra kendisinden
Gerileyici sözcük
,
önceki " i "yi ken spor krom , grafik...
" tren Sözcüklerin so
,
,
benzeşmeyi
,
uçkur" bulunabilir .
de biçimini almıştır. çift ünsüz
a) iki
sözcüklerin
sonunda
Gerileyici öbekte Türkçe
●
ünlü
on dörttür :
b) benzeşmesi türlerinin sayısı
inceleyebiliriz
Gerileyici : çift ünsüz
:
em nuna gelen
nt (yont-) rç
ünsüz
benzeşmesi →
-di
(genç nk denk)
( ,
(alt) , nç
),
● Türkçe imdi
: inbat ku - ) lp (alp) , It
,
ünlüsü bol → ,
labuz
→→→ kılavuz
lç (ölç-) , lk (ilk ,
rt (yırt-) st (üst), şt (
)
hişt .
olan imbat rs (sars-) ,
,
(sarp )
...
bir dildir
Türk ) , rp
,
. ,anbar → (sürç-) rk , (
Ünlü ambar
bir dildir
Yeni kavramların
uyumları (ü n l ü
...
elverişli
.
sözcük kurmaya
Ünlü
•
liğidir
.
uyumları
benzeşmeleri Türkçe bileşik
birçok ) başvurulmaktadır .
ses bileştirmeye sıkça
,
,
olayının Türkçemizin adlandırılmasında ,
• Türkçemizde kaynağını
ünsüz
önemli
bulunmaz "Şiddet hürri ,
bir ünsüz
.
ünsüzlerin benzeşmeleri oluşturur ses özel köklerinde ikiz
eklendiği
de sözcüklerin
sözcüğün • Türkçe Türkçe değildir .
,
.
ünlü uyumları ünsüzüyle şirret " gibi sözcükler
kadar güçlü yaygın d ı r milliyet , hattat ,
ötüm yet , sarraf ,seccade
,
bir eğilimdir
. (ton .
) Özellikle seslem
bir ek alırken
Ünsüz yönünden eklerdeki ünsüzden oluşan
uyumuna sözcük tek
bağlı olarak
Ünsüzle biten bir
rinin ötümlülük uygunluğu denir :
yerine geçen ünsüzlere , bağlantı ünlüsü
getirilen ünlülere
-
değişimli
ünsüzleö
rtümsüzlük yapısı gereği araya
denir
p/ m um -u -t , çöz -ü - m ...
:
b bakımından
ad -1-l, k , köpeğ - i-
bit -i - , soy -u -n- ,
,ç/c
t/d
80
, birbi
k/
g
,
(k/
ğ).
81
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
iki ünlü yan yana gelmez Bu kural
sözcüklerde .
gereğince
Türkçe , Türkçedeki sesler , ses yolundan çıkışlarına göre iki öbekte incelenir :
ünlüyle başlayan bir ek alması durumunda , iki ünlü
ünlüyle biten sözcüklerin
ünsüzlerinden I- Ünlüler
kaynaştırma sesleri denen bağlantı
arasına yaygın adıyla
II- Ünsüzler
biri girer.
Kaynaştırma ünsüzleri " s ,y ,n , ş ” dir Bu
. ünsüzleri , kullanım yerleriy
I-ÜNLÜLER
le birlikte inceleyelim :
uğramadan çıkan seslerdir Türkçemizde sekiz
Ses yolunda bir engele
" "→
.
Tamlamalarda tamlanana gelir , 3. tekil kişi iyelik ekini belirtir :
ünlü vardır :
(onun ) anne (s) i
..kapı( s) ı a , e,i , i,o , ö ,u , ü .
dudakların durumuna göre aşağıdaki gibi bö
Ünlüler dilin altçenenin
Yalnız " su" sözcüğü her zaman ,
“ ne ” sözcüğü zaman
,
, de kimi "s " ye
rine "y " kaynaştırmasını alır: lümlenir :
bahçenin su(y)u
a- Dilin durumuna göre :
bebeğin ne (s) i /ne(
y )i
1 ) Kalın ünlüler : a , i, o ,u .
"y" →→ Genel bir kaynaştırma Ses açı
ünsüzüd ü r durumdadır
ağızda geriye çekilmiş
: .
Bu ünlüler oluşurken , dil ,
(
tepsiy) i, oda(
y)ı , konu (
y)a Ayşe ( sından belirgin bir kalınlıkları vardır
y )e , okşa(
y ) ıcı , süsle(
.
,
y )en ...
“n ” → Ünlüyle biten
tamlayana tamlayan 2 ) İnce ünlüler : e , i , ö , ü .
eki bağlanırken
kullanılır :
Özge Kalın ünlü
n )inyorumu ,
( bulunduğu durumda çıkarılan ünlülerdir
.
n )ın
tarla (
verimi Dil ağızda önde
...
sesle çıkarılırlar
olan ince ünlüler ince
.
ses açısından da karşıtlığı
,
Yalnız “ne ” ve lerle
“ su”
sözcükleri “
n ” yerine “y ”
kaynaştırmasını
alır
ne(
:
y)in sonucu
b- Altçenenin durumuna göre :
y)un
su(
başı
1 ) Geniş ünlüler : a , e , o , ö .
Adıllara
(3. tekil
kişi
adılı ünlülerdir
durum gösterme ) Altçenenin açılmasıyla oluşan
.
eklerini
,
adılları eklerine
bağlarken ve 3. kişi iyelik
adıl n'si
adını alır
:
( o
n )u , o( 2 ) Dar ünlüler : 1 i u ü
n )a , o(n )
, , , .
da o (n ) oluşan
dan o ( ,
bu( n u n )u n ,
yolunun daralmasıyla
) , b u(n )a , bu ( ; ve böylece ses
n )da , bu Altçenenin az açılmasıyla
evi(n)i , n
(
dan bu n
)
n )e , evi(
evi( (
,
)un ; ünlülerdir.
n)de
(
evlerin )i, evleri
,
n
evi(
den ,
)
evi(n )in
(n) e, evleri
(n )de ,
"n " evleri
(n )den ,evleri c- Dudakların durumuna göre
n
:
, yardımcı ( )in ...
("bu ünsüz
olarak
,şu o ") 3. kişi
Düz
,
adılı ünlüler i
çoğullanırken
("o ") adılları
,
1) a , e , , i
de
:
ile
.
kullanılır gösterme
: onlar
→ bunlar onlar . düzleşmesiyle oluşan
ünlülerdir
""
; .
şunlar
, , Dudakların gerilip
Sayılarla
üleştirme
eki
(ş
iki )er, arasına 2 ) Yuvarlak ünlüler o
: , ö ,u , ü .
alt(
ı girer:
ş)ar , yedi(
ş )er , ünlülerdir
yuvarlaklaşmasıyla oluşan
.
(ş
elli
)er ... Dudakların toparlanıp
."(bseV)gluovnmrkdiözcüTç•
83
82
Bu bölümlenmeleri aşağıdaki çizelgede ÜNLÜ UYUMU
A- BÜYÜK
toplayalım :
sesleminde kalın
bir sözcüğün
ilk
ÜNLÜLER ÇİZELGESİ İncelik-kalınlık
uyumudur . Türkçe
ilk sesleminde ince
kalın ünlü ,
bütün seslemlerinde
bulunuyorsa sonraki Bu uyum
ünlü ünlü bulunur .
seslemlerinde ince
sonraki bütün
Düz
Yuvarlak
varsa
ünlü bulunuyorsa
biri
u ünlülerinden
a i, o ,
ilk sesleminde
,
bir sözcüğün
kuralına göre ,
Yine , bir sözcüğün
ilk
biri gelecektir
u
.
Geniş Dar "a " ünlülerinden
sonraki seslemde
1
Geniş Dar ü" ünlüle
, ,
seslemde " e , i ,
biri varsa sonraki
ö ü ünlülerinden
sesleminde e , i ,
,
)
seslemde bulunur
. .
Kalın
ö " yalnız ilk

gelecektir ("o
a
,
1
rinden biri
0
izleyebiliriz :
ünlü uyumunu
sözcüklerinde büyük
İnce
Aşağıdaki tümcenin
i
e
severdi .
Arkadaşını
öteki seslemle
sözcük ,
Görülüyor ki başlayan ilk
her ünlü üç "a " kalın ünlüsüyle
özellik
taşımaktadır : Bu tümcede ,
başlayan ikinci sözcük
,
"e " ince ünlüsüyle
a a a 1, 1) ;
de kalın ünlü
: Ka l ı n ( , ,
, geniş düz
,
bir ünlüdür rinde
i) almıştır
.
(e
.
e: de ince ünlü ,
İnce , geniş ,
düz bir ünlüdür öteki seslemlerinde
.
1 :Kalın dar
, , düz bir ünlüdür
. biçimlenir :
i: İnce kurala bağlı olarak
, dar , düz bir ünlüdür
.
Türkçe ekler de bu
o : Ka l ı n , g e n i ş ,yuvarlak
bir ünlüdür
ö : İnce ,geniş , . at -lar oda -lık
,
;
yuvarlak bir
ünlüdür .
kedi - ler gece -lik...
u : Kalın
dar , yuvarlak
,
, -gil ekle
,
bir ünlüdür -leyin, -(i)mtırak
ü
.
)yor , -ken , -ki ,
: İnce dar ,yuvarlak -(i
,
bir
ünlüdür . Eşbiçimliği
bulunmayan
bont
Ünlüler , ri kural dışıdır
taşıdıkları :
bu özelliklerle , babamgil ...
sözcük içinde ekşimtırak ,
üç açıdan ,sabahleyin
ünlüleri de ,
etkilerler :
arkalarından koşarken okuldaki
gel(i)yor ,
,
gelen
ünlü uyumuna
büyük
Türkçe sözcük
Darlık genişlik özelliği uğramış pek az
Ses değişimine
1) -
, ekleri iki
öbeğe
yalnız "1 i u ü" dar ünlüleri ayırır uymamaktadır
, , bulunurken Eklerin bir :
öbeğinde
,
ötekinde
.
(karın
(kanı), kardeş
,
ünlüleri bulunur "o ö " ünlüleri eklerde
,
bulunmaz yalnız " kangı), hani
hangi (
elma (alma),
.
a "
düz -geniş
(" , e )
dahi (takı ,
-yor kural
,k u dışıdır )
. daş) ...
2) Incelik - kalınlık "büyük .
özelliği , ünlü etkilenmiştir :
ilk seslemden sonraki ünlüleri uyumu'nu büyük ünlü uyumundan
ğün ilk
seslemdeki kimi sözcükler
yaratır Yabancı kökenli
,
Bir sözcü
olmasına göre ince ya da kalın olur ünlünün
→ dudu ...
.
.
ince
tûti (Fars .
→
)
da kalın hoca
ya
dîvâr (Fars
→ hâce (Fars
) ,
.
) duvar ,
.
Düzlük -yuvarlaklık özelliği küçük
" seslemine uyar :
3 ) ünlü sözcüğün son
,
Kural dışı sözcüklerde ekler
ilk seslemden
sonraki ünlüleri uyumu " ,
sözcüğün kendisinden n u ,
,
önceki yaratır . Bir
yuvarlak olmasına göre düzya da
lünün düz ya da yuvarlak seslemdeki gidiyor-lar ;
ün
olur
. elma -ci hangi- (
s)i;
,
benzeşme
( Türkçemizin
Ünlüler arasındaki uyum
)
en fidan -a , hareket -siz, sosyoloji- y ) i...
(
belirgin
İnceleyelim :
lerindendir .
özellik
Bileşik aranmaz :
sözcüklerde ünlü uyumu ....
koşuvermek
karıncayiyen ,
Atatürk
84
, Büyükayı hanımeli ,karabiber ,
,
85
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
B -KÜÇÜK
ÜNLÜ UYUMU
II-
ÜNSÜZLER
Türkçe ünsüz
bir sözcüğün ilk ünlüsü düz Dilimizde 21
a
( e seslerdir .
düz
, , 1 , i) ise sonraki çarparak çıkan
,
yuvarlak o
( , ö , u ü ise sonraki
ünlüleri de
Ses yolunda
bir engele de
la personas
, )
ünlüleri ya dar -yuvarlak
geniş-düz (a (u ü) de
e) olur , ya da
,
. "o , ö" ünlülerinin ikinci vardır :
ya da daha ş, t,v ,y ,z.
de
h ,j ,k , l,m
yer almaması sonraki seslemler n ,p r ,s ,
b c ,ç d f ,g ğ ,
,
nedeniyle bu ,
kurala küçük da
çıkak ya
,
ünlü uyumu ,
, ,
denir :
noktaların
her birine
1 ) düz oluştuğu
seslerin
boşluğunda
düz
Ağız
(a ,e , 1, noktası adı
verilir.
)
i
a
( ,e ,1 , i) boğumlanma
:
bölümlenmesi
biçimlerine göre
bakıcı ,
çıkaklarına ve
çıkış
ılık,
ikircik ,
elenti , Ünsüzlerin ,
yılancık...
ÇİZELGESİ
Geniş -düz ÜNSÜZLER
ünlüden sonra
"b m
, y"
Çıka ları
kural dışı ,
ünsüzleri varsa
damakyumuşak
olarak ,düz , sonraki seslemde ,
ünlü yerine
gırtlak
dar-yuvarlak diş eti
damak
diş
çift
ünlü gelir diş eti
damak
kabuk ; :
dudak k ( art )
dudak
k ön
(
t
)
pamuk ,
ötümsüz
yağmur
üns zleri kapanma

yamuk ;
Р
,
kavuk , g (art
)
kavun g (ön )
d
kavur-
,
kavuş- ,
b
,
savur- ) ötümlü
,tavuk ... (patlamalı
2) yuvarlak
ç
ötümsüz
kapanma
dar-
(o yuvarlak
,ö u ü)
üns zleri sürtnme
h
,
с
,
(u ,ü)
ötümlüötümsüz ötümlüötümsüz ötümlüötümsüz ötümlü ötümlü
V f
$
Çıkış biçimleri
→
52
Z S
ģ
düz-geniş daralma ötümsüz
y (yarı
ünlü)
j
a
( , e)
ünsüz çarpmalı üns zler yan üns zleri burun üns zleri
koyun ,
kuzu ,
kö pük ,
sürü ;
n
koyak ,yumak
m
,
köpek ,
süre ...
I
I
Açıklamalar
, Türkçe
nız ilk
seslemde sözcüklerde
bulunabileceğini geniş
-yuvarlak
-(i)yor yal
ekiyle kurulan gösteriyor ünlüler (o ö)'in
.Bu
r
küçük
,
sözcüklerdir konuda
ünlü kural dışı tek örnek, yalınlaştıralım:
uyumuna ; büyük
da uymaz ünlü bölümlenmesini
:
uyumuna çıkaklarına göre
yor
atlı- bu ek , Ünsüzlerin ,
, koş-
u)yor,
( uymayan
Yansıma
ü)yor ...
gül-(
sözcüklerin
1) Dudak ünsüzleri : b f m p
, , , , v;
kimileri
Abov küçük n ş ,1 Z
d s ,
! Öhöö ünlü r
ç ,j
,
l , , ,
! c , ,
Diş ünsüzleri
,
...
uyumuna 2 : ,
)
uymaz
Küçük ünlü
:
3)Damak ünsüzleri g ğ
: , , k ,y ;
uyumuna
oğul" söyleminin uymayan "
4) Gırtlak ünsüzü h
ayol " ön ,ka
: .
kaynaşmış çıkaklarının
biçimidir sözcüğü
. " İnce seslemlerde “ek”
,
ey oğul iki çıkaklıdır
.
" damak ünsüzü
,
"
ya da
"ay "k g , !" ünsüzleri Örneğin k
"
Büyük ünlü
,
çıkarlar
bölümünden;
.
uyumuna uymayan arka bölümünden arka
maz Ancak -ki
eki lın seslemlerde "ak" sözcüğünde
.
birkaç sözcükte bölümünden ,
saygı ” söz
ince - küçük damağın ön bölümünden ,"
,
yuvarlak ünlü
ünlü uyumuna sözcüğünde damağın ön
,
uyar : ünlüden sözcüğünde
uyumuna da "gel" " sözcüğünde
uy
8 " damak ünsüzü
,
sonra ünsüzü de "
il
geldiğinde " çıkmaktadır . "7" diş
bugünkü dünkü küçük bölümünden
,
öbürkü
cüğünde arka
,
... boğumlanır .
etlerinde
diş
üst dişlerin dibinde " al" sözcüğünde
,
86
87
C
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Ünsüzler ,
çıkarılışında ses
tellerinin
titreşimli
ikiye ayrılır: olup olmamasına
göre
ÜNSÜZLERLE İLGİLİ KURALLAR
1) Ötümsüz (Sert
) Ünsüzler
2) Ötümlü ( b
ünsüzler ( d g) bu
Yumuşak) A- Türkçe sözcüklerin sonunda süreksiz ötümlü , c , ,
Ünsüzler
nedeniyle sözcüklerin so
Sonsesleri ötümsüze çevirme eğilimi ,
1) Ötümsüz lunmaz .
(Sert) k bulunur :
Ünsüzler bunların ötümsüzleri olan p ç t sesleri
d g
,
, ,
:
nunda ,b , c , , yerine ,
Ses pek...
kap ,ağaç , yurt
tellerinde ,
titreşim
olmadan
çıkarılan
ünsüzlerdir : öz
çf kökenli sözcükleri de
etkiler
h k p ,s,
;
, ,
ş
,
• Bu eğilim büyük ölçüde yabancı ,
t.
, ,
,
yerine p ç,
sözcükte bu seslerin
,
c d ,g biten birçok yabancı
gün biçimi b , , ile
2 ) Ötümlü t ,k kullanılır
:
(Yumuşak
) Ünsüzler
:
kitab →→ kitap
Titreşimli
ses veren
ünsüzlerdir
:
muhtac → muhtaç
b ,c ,d g murat
ğ ,j ,l, murad
m
,
,
,n r, v ,y ,z
,
. cengcenk ...
• Ünsüzler karışıklığına yol
aça
anlam
sürekli
g ile bitip
de sesteşlik nedeniyle
söylenip .b , c , d ,
belirtmek için bu ünsüz
, anlam
ayrılığını
söylenemediğine seslemli sözcüklerde A ny
1) Sürekli cak kimi tek
göre de ikiye ayrılır
Ünsüzler :
: korunmuştur:
lerin yazılışı
tagatibo
f ğ ,h
, Hlad
j ,l,
,
m ,n , r ,s ,ş at (hayvan adı
)
,v ,y ,z ad (= isim )
buf
2) Süreksiz dato
ot (bitki)
Ünsüzler : od (= ateş )
kılı) ...
b ,c ç d g , sac (metal levha ) saç (= baş
,
k p , ,
, , t.
ÜNSÜZ YUMUŞAMASI )
B-ÖTÜMLÜLEŞME
Ünsüzlerin (
ötümlü
ğıdaki ötümsüz
-
çizelgede ve başlayan
topluca sürekli ve ünlüyle
gösterelim - biriyle bitiyor
k ünsüzlerinden
: süreksiz
Bir sözcük p
ç t c
, ötümlüleşerek b
, , , ,
bölümlenmesini aşa ,t, k ünsüzleri
p ,
bir ek alıyorsa , o sözcüğün sonundaki
ÜNSÜZLER yumuşama ) eğilimi.
ötümlüleşme (
d ,ğ/g'ye dönüşür →→
(Ötümlü Çİ Z E L G E S İ
/Ötümsüz
-
Sürekli
/ kap → kabı ,kaba
Süreksiz
) sarkaç sarkacı ,sarkaca
Sürekli
öğüt → öğüdü , öğüde
Ötümlü (Yumuşak
Süreksiz
) ğ j
, ,1,
m ,n r,v
,
soğuk soğuğu , soğuğa

y z ,
Ötümsüz ,
(Sert) fh b
, , s ş
,
c,
,
d ,g denk → dengi ...
k "den önce
sözcüklerde, "
k " olan Türkçe
"
biten ve sonu
P ,s ,t İki ünsüzle
k
,
olmaz
"n " değilse , ötümlüleşme
:
ki ses
balk -imak , ilk -e , kork -ak , sark-aç ...
88
89
Ötümlüleşme , alt , ek ,göç
●
, ip , kaç kat küt ok , sap

, ,
top yazı
söylenişte yumuşatılırken
, ,
üç ,
üst ör
k
,
p
,
ç
• Özel adların sonuna
.
gelen , , t ,
neklerinde olduğu gibi , tek seslemli Türkçe sözcüklerde pek görülmez
.
:
korunmaktadır
lişta
yazılış
Ötümlüleşmenin görüldüğü
söyleniş
●
tek seslemli sözcüklere

örnekler :
Antep'i Antep'e
Anteb'i ,Anteb'e
Halit Suruç Antep

,
dip → dibi ,kap → kabı
Suruç'u , Suruç'a
Suruc'u , Suruc'a
açacık- uçucu ,
Halit'i , Halit'e
Halid'i , Halid'e
tat → tadi , yurt
→ Kınık'ı Kınık'a ...
yurdu
,
Kınık Kınığ'ı , Kınığ'a
ak → ağar- çok → dilinde,
,
çoğu
... konuşma
yansımamakla birlikte
,
olayı , yazıma
Ötümlüleşme bir sözcüğün
• Kimi çok ünlüyle başlayan
●
seslemli
Türkçe sözcüklerde bir sözcüğün ardından
biten
görülür :
de
ötümlüleşmenin ötümsüz bir sesle
olmadığı
görülür :
gelmesi
durumunda da
kanıtkanıtı
,
kanıta
harap olmak
→ harab olmak
konut → konutu ,
konuta
harp etmek
→ harb etmek
somut
somutu ,
somuta muhtaç olmak
→ muhtac olmak
yanıt→→
→
yanıtı,
yanıta ... öc almak
öç almak
Yukarıda and içmek
örneklediğimiz ant içmek →→
çimlerinde b
kitab
,
c ,
d
g ile
biten , muhtac murad bi ayırt etmek
→ ayırd etmek...
gibi özgün
,
çevirme pekçok ,
ceng
eğilimi ,
uyarınca yabancı
cüklerde p ç k sözcüğü sonsesleri ötümsüze
ÜNSÜZ SERTLEŞMESİ
t
ünlüyle )
,
, , ile ,
C- ÖTÜMSÜZLEŞME
başlayan kullandığımızı (
yine bir bu söz
ötümlüleşir ek belirtmiştik İşte
, aldıklarında .
başka
biten bir sözcük
deyişle ,
,
özgün
, sonsesteki ötümsüz ünsüzler
t,k )'den
biriyle
kitap
→ kitabı,
biçimlerine
Ötümsüz ünsüzler
f
( , h , s ,ş ,p , ç ,
kitaba ötüm
dönerler
: ek aldığında , bu ünsüzler ,
muhtaç
→ c d g ile başlayan bir
muhtacı , ötümlü ünsüzlerden
, ,
udva
muhtaca
→ muradı
murat
süzleşerek ç t k'ye dönüşür :
murada
, , ,
→ cengi
cenk
s02
/d
,
cenge ... )31
saf-ca → safça
.Kimi
yabancı
kökenli sabah - cı sabahçı
sözcükl e r
âdet → âdeti, ise kümes -de kümeste
âdete
bank→ ötümlüleşme
bankı , banka eğilimine uymaz : şaş-ginşaşkın
hayat
hayatı ,
hayata kitap-da → kitapta
hukuk → hukuku ,
hukuka biç-gi →→ biçki
kart (
karton )→→
kartı ,
karta gin
bit - → bitkin
kotkotu kota
→
,
sevdik -ce sevdikçe ...
memleket
→ memleketi , ünsüzleri kendisine
benzettiği
ötümlü
memlekete söz konusu
sanat Ötümsüz ünsüzler ,
sanatı
sanata benzeşmesi de
uyumu ya da ünsüz
,
servet ) için , bu olaya ünsüz
serveti , servete (ötümsüzleştirdiği
şiddet → şiddeti , şiddete
denmektedir .
tahrik → tahriki tahrike ...
sözcükler de oluşturul
,
eğilimine uymayan
• Dilimizde ötümsüzleşme
muştur : üçgen , dörtgen , çokgen ...
90
91
ÖTEKİ SES OLAYLARI
Türkçemizde c- Sonseste Ünsüz Düşmesi
yukarıda gördüğümüz ünlü
,
uyumları ve ünsüz
lerinden başka
, birtakım ses değişim
olayları
daha vardır sonseste ünsüz düşmesi
örnekle
. tarihsel gelişimi içinde
.
Aşağıda bu Türkçemizin
inceleyeceğiz: ses olarak
w g/ğ
olaylarını
Özellikle "v / " gibi sesler sonses
sık rastlamaktayız
,
daha .
rine
ekşig, ellig , kuruğ ,
gösterirler Örneğin "suw ,
A düşme eğilimi .
-SES DÜŞMESİ kullanıldığında
uğra
sözcükleri süreç içinde ses düşmesine
Divanü Lûgat -it-Türk
,
)
ming " (
almıştır . "Yaylak , kışlak" örnekle
kuru bin " biçimlerini
"su ekşi elli , ,
mış , , ,
Dilde kolay
söyleme görüyoruz :yayla , kışla.
eğilimi "k " sesinin düşürüldüğünü
den gibi nedenlerle rinde ise
birinin
düştüğü kimi
,
görülür . sözcüklerde
Genellikle sesler
leri kimi konuşma yapısında k
" " sesi taşı
zaman yazıma dilinde bulunan kimi sözcükler
"k "
,
da yansır
görülen ses . Sonunda sesi
düşme
Burada "k " sesini düşürür
düşmelerini . .
ele , daha aldığında
alacağız çok yazıma eklerinden birini
,
-cek , -rek küçültme
: ,
yansımış yan -cik ,
etkisi vardır
.
ses
kaçınma eğiliminin
ses yinelemesinden
1- Ünsüz Bu düşmede ,
omlo
Düşmesi
küçük-çük → küçücük
Ünsüz
düşmesi
çoğunlukla
donio sutri alçak -çık → alçacık
gelişimi
içinde
sonseste
yumuşak -çık →→ yumuşacık
içseste
ve
önseste görülmektedir
de Türkçenin tarihsel
ünsüz
→
.
sıcacık
a- düşmesi sıcak-çık
İçseste örnekleri vardır
Ünsüz
→
.
Düşmesi -ayak -çık ayacık ;
Türkçenin
büyük çek→
tarihsel
terebiliyoruz gelişimi - büyücek
Örneğin içi n d e
"
.
küçük-çek→
g "nin
içseste küçücek
içses ünsüz
→
,
eşgek olarak düşmesi örnekleri
çabuk -çak→
gös
eşek çabucak
pek
çok
,
tirgektirek düşme örneği vardır
/ direk :
→
sağlık -çak sağlıcak
taşgaru
→ taşaru
/ tışarı ilik- çakılıcak ;
b- / dışarı
Önseste ...
Ünsüz
Düşmesi
ufak -rak → ufarak
Türkçenin
tarihsel rek
küçük - → küçürek
gösterebiliyoruz gelişimi
:
içinde
önseste sonla
Divanü de bileşik sözcük kurduklarında
Lûgat-i-
t rast gibi sözcükler
,
Türk'te ünsüz
Üst , ast , çift ,
düşmesi örnekleri da gösterilir
sözcüklerde yazımda
bolmak bile :
Günümüzde
düşürür Bu düşüş kimi
→ "t" sesini .
rındaki
ile
→ olmak
→
yiğne yırak yılığ cincü

üstteğmen üsteğmen ;
→ inci
→ ılık astbaşkan asbaşkan
→ trak
→ astasım
→
asttasım
iğne
astteğmen → asteğmen
yip yin
→ ;
in
Dibainot
nam
→ ip ...
ngoba
rastgele rasgele
92
93
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Aşağıdaki sözcüklerde
ise "t"
sesi
söylenişte
zımda düşerken bu
gösterilmemektedir
:
düşüş
ya
, . Son sesleminde dar ünlü bulunan kimi eylemlerden ünlüyle başlayan
üstçavuş çift ek r üstyapıastsubay sözcükler
üsçavuş çiftekerüsyapı as ubay söyleniş
de ünlü düşmesine rastlanmaktadır

:
bir ekle türetme yapılırken
üstçavuş çift ek r üstyapı ast ubay yazılış
→ ayrıntı ayrık
ayrı , ayrım
,
,
ayır-
buyur- → buyruk
DUL
çağır- → çağrı
rast
gelmek
çevir- → çevre , çevren ,
çevrik
ras gelmek
devir- → devrik , devrim
rastgelmek
...
kavur- → kavruk
2- Ünlü
Düşmesi kavuş- → kavşak
kıvır- → kıvrak , kıvrık , kıvrım
Ünlü düşmesi savruk
daha çok , ,
savur-
görülen içseste
örnekleri
de vardır . görülmektedir
. Önseste ve
sonseste sıyır-
→ sıyrık
süpür- →
süprüntü ...
a- İçseste
biçimiyle
Ünlü yazımda her iki
Düşmesi aşağıdaki sözcükler
Ünlü düşmesi görülen
Son kullanılmaktadır :
seslemlerinde
lüyle dar
başlayan bir ünlü
ekle
karşılaşınca
bulunan
organ ya da akrabalık bağır- → bağırış / bağrış
eğilimindedir adları , ün
("Baldır
rülmez ) , sinir
son
,
seslemlerindeki çağır- → çağırış / çağrış
. : topuk " dar ünlüyü düşürme sözcük
yabancı kökenli
,
gibi dilimizdeki
organ adlarında ünlünün düşmesi ,
ünlü düşmesi gö İçsesteki dar özgün biçimlerine
●
ağız→ karşılaştıklarında ,
ünlüyle
ağzı görülür Bu sözcükler ,
lerde de
.
alın→ alnı
dönerler :
bağır → bağrı
akıl (akl) → aklı
beniz
benzi
boyun→ asıl (asl) → aslı, aslolan
boynu
→
böğür
böğrü
asır (asr) → asrı
bahis (bahs)
→ bahsi bahsetmek
burun
,
As-
burnu 419
göğüs →→→ göğsü emir (emr ) → emri , emretmek
gönül →→→gönlü fikir (fikr) → fikri
karın → karnı hüküm hükm
(
→
) hükmü hükmetmek ,
omuz kahr ) →→ kahrı , kahrolmak
omzu kahır (
oğul → oğlu , oğlak ... gaib ,gayb )
kayıp (
→ kaybı ,kaybolmak
İyelik eki
alan keyif (keyf
) → keyfi, keyfetmek
organ akrabalık
dir
. Öt e k i ekler ise her
,
adlarında nakil (nakl) → nakli , nakletmek
zaman dar dar
ün l ü y ü
sözcüklerin
yinelenmesiyle kurulan ünlünün
düşürmez
ömür ömr )
( → ömrü
düşmesi kesin
sabır (sabr)→
mesi görülmez iki l e m e l e r d e
ağız ağıza de
:
sabrı , sabretmek
:
vermek
( babadan
) burun
(gelmek / çarpışmak oğula . Bu
buruna genellikle
→ seyri, seyretmek
,
) , gönülden gönüle ( seyir (seyr)
... dar
gelmek ünlü düş
)
,
göğüs
zehr)
zehir ( → zehri , zehretmek ...
göğüse
94
95
düşmesi sözcükteki seslem Anlamdan Anlatıma Türkçemiz
ünlünün
Son seslemdeki dar sayısını
hece ) düşmesi de
orta seslem ( denir da
düşürdüğünden bu
olayına ses :
,
. Yer belirten
gö -nü -lü→ gön -
kimi sözcüklerin
→ lü sonsesteki ünlüleri , bulunma ya da
gönül
1 2 çıkma bildiren durum
2 3 eklerinden biriyle karşılaşınca
dirud
1 düşme eğilimi gösterir .

Yazımda , bu sözcüklerin her ikisi de kullanılmaktadır :
bakırba -ki-raç → bak-raç
dışarı → dışarıda / dışarda ,dışarıdan/ dışardan
12
→
123
yukarı yukarıda /yukarda ,yukarıdan / yukardan

ileri ileride / ilerde , ileriden / ilerden
b- Önseste Ünlü Düşmesi bura → burada / burda , buradan / burdan
nere → nerede / nerde , nereden / nerden ...
Önseste ünlü düşmesi , bir iki örnekte görülmektedir :
• Sonsesteki ünlü düşmesi , kimi adlardan " -le " ekiyle eylem türetir
ken de görülmektedir
:
Isıtma
Issıcak (ısıcak) → sıcak

yumurta → yumurtla
koku → kokla
Sızı → Sızla
c- Sonseste Ünlü Düşmesi içeri →→ içerle -...
• Sonsesteki ünlü düşmesine başka örnekler de verilebilir :
• Sonsesteki ünlü düşmesi yalın ya da
,
türemiş sözcüklerde pek gö
sarı sarar
rülmez Bu sözcüklerde sonsesteki ünlü
→
tür
düşmesi olayını güveyi
.
güvey
içeri →→ içerlek
örneğiyle gösterebiliriz .
dışarı → dışarlık
diri dirlik ...
• Sonsesteki ünlü düşmesi , belirtisiz ad tamlaması biçiminde kurul
muş bileşik sözcüklerde , yer adlarında sık rastlanan bir olaydır :
B -SES TÜREMESİ
dilbilimi → dilbilim
→ ya
ünlü da ünsüz
toplumbilimi Bir sözcükte o sözcüğün aslında bulunmayan bir
toplumbilim ,
"en az çaba yasa
→ Daha çok yabancı kökenli sözcüklerin ,
dipnotu dipnot türemesi olayıdır . ,
çıkar Ses
uydurulması sonucu ortaya
→
.
doğrultusunda Türkçe söylenişe
hücumbotu hücumbot domisis rus sı " ,
Türkçe sözcüklerde de görülen bir olaydır .
az da olsa
→ türemesi ,
ralit
,
sütnine(s)i sütnine
yerküre(s)i → yerküre ; 1- Ünlü Türemesi
londoni pl
Babadağı → Babadağ omlodynd add +- d
( p) a- Önseste Ünlü Türemesi
Emirdağı → Emirdağ
)
toints ün
bulunması durumuna
Kadıköyü → Kadıköy Sözcük içinde birden
çok ünsüzün yan yana
ünsüz yığılış
sözcük başında
→
düzeni
,
Topkapı( ) Türkçenin ses ,
denir
süz yığılışması
ı s .
T o pkapı çok Batı dil
yığılışması ,daha
,
ünsüz
Sözcük başında
Hacettepe(s)→ masına olanak
vermez .
bir
Türkçede kullanılırken
,
i
Hacettepe
özelliktir . Bu
tür sözcükler ,
→
bir
Paşabahçe lerinde görülen
(s)i söylenişe uydurulur
.
Paşabahçe yapılarak Türkçe
içses türemesi
ünlüyle ,önses ya da
) S
(1
97
96
Aşağıda önses türemesiyle Türkçeye uydurulan Batı
kaynaklı
●
,
söz Ünlü Türemesi
b- İçseste
cükler örneklenmiştir :
kaynaklı sözcükler , Türk
görüldüğü kimi Batı
scarpina → iskarpin Ünsüz yığılışmasının bir ünsüzleri arasına
●
olmadığı için yığılışma gösteren

→ uygun
,
iskarta
scarto çe söylenişe
söylenir :
spinatum → ispanak ünlü getirilerek
station → istasyon → firen
fren
gram →
s tatistique istatistik
giram
stavros → istavroz
tren → tiren
elektrik → elektirik
turizm → turizim ...
• Önseste ünlü türemesi Türkçe sözcüklerin başında
m" r
,
"1 " , " "" , yazımda gösterilmez .
gibi seslerin bulunmaması Bu örneklerdeki içses türemeleri
nedeniyle de görülür . Aşağıda örneklediğimiz ön
ses türemeleri yazıma geçmemekle
,
birlikte halk ağzının sonunda iki ünsüz bulunan
,
Türkçe söylenişe Arapçadan girmiş ,
genellikle
uydurduğu yabancı kökenli • Türkçeye
getirilerek
sözcüklerle ilgilidir arasına bir ünlü
,
iki ünsüz
söz konusu
:
sözcükler
kimi tek seslemli
,
yazı dilimizde değiş
Bu
,
limon →→ ilimon sözcükler
söylenişine uydurulmuştur
,
.
Türkçenin
("İlimon ektim kullanılır:
taşa" - halk türküsü ) miş biçimleriyle
lazım →→ ilazım akl → akıl
("Ben askere
gidiyom
asl → asıl
, neler ilazım
" - halk türküsü )
bahs is asr ı
Mirza → İmirza
("İmirzamı
hoşça tutun
ağalar" emr → emir
Öksüz Dede ; Türk Halk
Şiiri Antolojisi
,Düzenleyen : Rauf
fikr → fikir
Mutluay , s.51 )
.
haps → hapis
reis →→→ ireis
hükm → hüküm
:,RDüMazAŞuenHtio.ls;Trjyf(K1k7m koıyd.pbiemar,(hös-ltH"
kabr → kabir
bey ."
zikrzikir ...
)
.
s.255
Tarık Buğra Küçük Ağa
,
,
kimi Türkçe sözcüklerde de ,bu
" -cik" küçültme ekinin getirildiği
●
Rum →→ Urum
ekten önce , ünlü türemesi görülür :
("Şu gezdiğim
Urum mudur Şam
mıdır" ,
az→ azıcık
,s.130
.)
Karacaoğlan - Şiirler
-
bir biricik
"l m r " gibi seslerle
→
,
başlayan yabancı dar
,
kökenli sözcükler halk ağzın daracık
da bu
,
seslerin
arkalarından ,
,
→
uydurulabilmektedir
"Sen kulak
• Önseste
ver
ünlü türemesi
:
Türkçe
gelen ünlüyle
Urkiye'nin
sözüne "
yer değiştirilmesiyle de
→
sözcüklerde
" Rukiye"
Türkçeye
görülmez .
Aşık) genç gencecik

yerden göğe hükmeden deccalın "
...
"çekemiyor yükünü gencecik filizler
(Özgen Seçkin ,Böldüm Yüreğimi Avuçlarına , s.7 .)
99
98
Anlamdan Anlatıma
dışında kimi pekiştirmeler yine içseste birçok yabancı sözcük
" -cik" li örneklerin
,
türetilen İçseslerinde iki ünlünün yan yana bulunduğu
bu ünlülere
Pekiştirmede kullanılan
kullanılır :
pekiştirme ünsüz getirilerek
ünlülerle gerçekleştirilir ün konusu iki ünlü arasına bir
dilimizde , söz
.
lüsü denir :
dialogue → diyalog
gepegenç , güpegündüz ;
pianiste → piyanist;
sapasağlam , yapayalnız ...
acaib → acayip
2- Ünsüz Türemesi →→ zayıf...
zaif
türemesi görülmez .
sözcüklerde sonseste ünsüz
• Türkçe ,
Ünsüz türemesi , dilimizde pek yaygın değildir .
sözcükler dili
Arapça ,
ünsüzlerden oluşan kimi
Sonsesi yinelenmiş
Ancak bu sözcükler
düşürülerek kullanılır
.
a- Önseste Ünsüz Türemesi ünsüzlerden biri
mizde , yinelenen
eylemle
gibi bir yardımcı
da "etmek " "olmak "
başlayan bir ek ya
,
ünlü ile
başka deyişle , sözcük özgün
yinelenir
sonsesteki ünsüz
,
Türkçe birkaç sözcükte , önseste ünsüz türemesi vardır : kullanıldıklarında ,
sayılabilir
ünsüz türemesi
:
dilimize göre
Bu oluşum da
,
biçimine döner
,
.
aşlama haşlama
örgüç → hörgüç ret (redd) → reddi , reddetmek
zemmetmek ...
üyük → höyük zem z
( emm ) →→→
urmak→ vurmak
utmak → yutmak C -SES DEĞİŞMESİ
üzmek →→ yüzmek (=
soymak ) uğramış
Türkçe sözcük ses değişimine
...
Tarihsel gelişimi içinde birçok
Bu değişmeler yazı diline de geçmiştir bu değişimleri örnekleyelim :
. tır Divanü Lûgat-it -Türk'ten de yararlanarak
.
kulabuz →→ kılavuz b / v dönüşümü )
Anadolu barmak →→ varmak , (
ağızlarında yazı diline
geçmeyen örnekler de vardır :
adgır (ya da azgır ) → aygır d
( / y ya da z / y dönüşümü )
avlu → havlu
→ dönüşümü
kagun →
...
kavun , kagur- kavur- g
( / v )
boğça→ bohça ğ
( / h dönüşümü )
kemi→ gemi keliş→ dönüşümü
b- İçseste Ünsüz Türemesi
küneş→ güneş ,
,
geliş k ( / g )
kanı →→ hani , kangı → hangi , dakı → dahi k ( / h dönüşümü )
Yazı dilinde , içseste
ünsüz türemesine pek rastlanmaz
.
men →→→ ben , miz →→ biz , ming → bin m
( /b dönüşümü )
konşı→ komşu könğlek → gömlek n
( nğ
( ) /m dönüşümü )
•
,
Türkçede iki ünlü ünlü
yan yana bulunmaz Ünlü ile biten bir sözcük öpke→ öfke (p / f dönüşümü )
ile başlayan bir ek
.
lanılır İki
aldığında
ünlü arasında
,
iki ünlü arasında bir

yardımcı ünsüzden yarar temür→ demir , tiken → diken , til → dil (t / d dönüşümü )
kullanılan bu yardımcı
.
ünsüze kaynaştırma
nir sesi de küye güve (y /v dönüşümü )
. Kullandığımız
kaynaştırma sesleri dört tanedir Kaynaştırma
: s y n ş
ünsüzlerini içseste , ,
ünsüz
.
,
türemesi sayabiliriz
:
Ses değişimini , tarihsel gelişimi içinde değil , Türkçede bugün kullanı
kapı →→ kapısı
lan sözcük ve eklerdeki ses değişimleri olarak alacağız
→
ele :
oda
odayı
tarl anı
→
elli
ellişer...
1014
100
1- Ünlü Daralması
• Konuşma dilinde , " -en " ortaç , "-ecek " gelecek zaman ve "-erek "
" " sesi yanında bulunan ünlüleri daraltma etkisine yazımda gösterilmez:
y , sahiptir ulaç eklerinden önce görülen daralma ,
. Aşağı
daki sözcüklerde görülen ses değişimi bu
, etkiyle ortaya çıkmıştır
yazıl şı
:
söyleniş
beyük →→ büyük gelmiyen gelmeyen
kolliyan
kollayan
geymek →→ giymek
SENTIR
yoltuz →→ yultuz → yıldız
söyliyecek söyleyecek
yokarı →→ yukarı
başlıyacak başlayacak
yörü- →→→ yürü -...
bekliyerek bekleyerek
Günümüzde yazı dilimizin de benimsediği daralma ,
yapısında "y " se solluyarak sollayarak...
sini barındıran " -yor " ekinin etkisiyle
oluşmaktadır . "y " sesi ,tek başına , an
cak "ye- , de- , ne " gibi tek seslemli sınırlı sayıdaki sözcüklerde daraltıcı
etki 2- Adıllarda Ünlü Değişimi
ye sahiptir .
1. ve 2. tekil kişi adılları yönelme
, eki alınca ünlü değişimine uğrarlar :
"-yor " kendisinden önce gelen düz -geniş ünlüleri daraltır
,
ebana
:
ben -
de-→ diyor
sen esana
-
→ atlıyor
atla-
bekle- → bekliyor 3- Kimi yabancı kökenli sözcükler , Türkçe söylenişe uydurulurken ses
kolla- → kolluyor değişimine uğrarlar :
söyle- → söylüyor
faide→
...
fayda
" -yor " ekinin daraltıcı etkisi nedeniyle
, düz -geniş ünlüyle biten eylem
→
taife tayfa ;
olumsuzluk eki "-me -ma )
( " de ses değişimine
uğrar :
divar duvar
atla-ma- → atlamıyor efsun → afsun
bekle -me- →
beklemiyor ... haste hasta
Örneklerden de çıkarılabileceği hace → hoca ;
gibi , düz geniş ünlüler darlaşırken,
-
iki
yuvarlak ünlü arasında
yuvarlaklaşır :
gayb → kayıp
oy-na - muhtac →
yor oy -nu -
yor muhtaç
kuru -la- yor→ kasd→
kuru -lu -
yor ... kasıt ...
. Tek başına "y " sesinin de benim
daralmaya yol dilince 4- "
açtığı yazı Ötümlüleşme
" ve "ötümsüzleşme " olayları birer ses değişmesidir
,
senen , bir iki örnek vardır Yukarıda da belirtildiği gibi
.
bu
,
örnekler tek ses (
bkz ."
Ötümlüleşme" ,"
lemli sözcüklerdir : Ötümsüzleşme").
de- diye diyen , diyecek
,
5- Ünlü uyumu kuralının etkisiyle eklerdeki ünlü değişmelerini de ses
değişmeleri
ye- → yiye, yiyen , yiyici, yiyecek
içinde
sayabiliriz (bkz "Ünlüler")
.
.
ne → niye ...
103
102
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
6- n>m benzeşmesi
“Konşı
→ komşu ” D- ÜNLÜ
ÇATIŞMASI
örneğinde
de de görülen olduğu gibi
,
bir ses olayıdır tarihsel
süreçte
. Türkçemiz
Gerek dilimizde kullanılan ya
ünlü yan yana bulunmaz
.
Türkçede iki .
bir sözcüğün ünlüyle
sözcüklerin içinde gerek ünlüyle biten
Bu benzeşmeyi , bancı kökenli
,
daha çok da sözcükle birleşmesi durumunda ünlü çatışması doğar .
yabancı bir ek
,
Çiftdudak
ya
kökenli başlayan
ünsüzlerinden sözcüklerde
"b " , görüyoruz
kendisinden
yine bir önce gelen ünsüzü )'yle ya da iki
çift dudak "n " ünsüzü (kaynaştırma
ünsüzü
m
diş eti
olan " ünsüzünü Ünlü çatışması , bağlantı
"ye
dönüştürür
→ gerileyici toplama yoluyla giderilir
. "y " yarı ünlüsüne
dönüştür
benzeşme. ünlüyü tek bir ünlüde
bir başka yoludur
.
Türkçede "
nb " ve "
np " çatışmayı gidermenin
birlikteliği
me de bu
yabancı
kökenli
sözcükler
yoktur Bu
.
birlikteliğin
dilimize n>
m benzeşmesiyle
bulunduğu
gidermenin en yaygın
yolu "kaynaştırma
sesleri'ni
Ünlü çatışmasını
anbrambr
●
uydurulmuştur Türemesi"):
/ İçseste Ünsüz
"Ünsüz Türemesi
:
kullanmaktır (bkz .
canbaz
→ cambaz
cünbüş → kale kapı -1 → kale kapısı ;
cümbüş
→
çehâr
şenbe
çarşamba elma - →
1 elmayı ,
çenber→
çember
sevgi e
- sevgiye
,
→ imbat
inbat
gözle-ince → gözleyince ;
kenpuris /
kanbur → kambur
penç şenbih → sevgi-in gücü → sevginin gücü ,
perşembe
sünblsümbl
box las 0 -u onu ,
bu -u →
tenbih
bunu
tembih
→
,
onların evlerini ;
onların evleri -i
zanbak
→ zambak onun evi-i → onun evini ,
...
Türkçemizde "
-baç " iki -er → ikişer ...
benzeşmesi ekiyle Ün
türetilen olur
olayına neden
:
görülmektedir
aşağıdaki zaman "kaynaşma "
sözcüklerde de n>m
:
Ünlü çatışması ,kimi
●
dolan- bileşirken doğan
baç→ bir başka sözcükle
sözcük ünlüyle başlayan
dolambaç lüyle biten bir
,
toplanmasıyla gi
tek bir ünlüde
saklan -
baç → saklambaç ünlü çatışması ,
sondaki baştaki ünlülerin
ve
"cumarte
bileşimi olan
"cuma " ve " ertesi" sözcüklerinin
Türkçede derilir Örneğin
m
n>
.
bkz Kaynaşma ”) .
oluşum söz konusudur
“
ile benzeşmesi ( .
sözcüğünde böyle
başlayan daha bir
si"
sözcüklerle çok
,
"n "
durumda b"
birlikte
"
,
ile
ortaya kullanılması biten
sözcüklerin
çıkann
>m durumunda yan yana bulunduğu
yabancı kökenli söz
benzeşmesi bu ünlünün
görülür Ancak İçseslerinde iki
●
yazıda değişimi yoluyla
onbaşı binbaşı yazılış

gösterilmez
.
getirilerek ya da ses
ünlü arasına bir ünsüz
sombah r ombaşıbimbaşısöyleniş
:
cükler de iki
Türkçe söylenişe uydurulabilmektedir :
Safranbolu mai
Saframbolu
→→ mavi ,
→
sonbah r
fiat fiyat ,
kan bağı
kam bağı biologie (Fr.) → biyoloji ;
on bir
om bir ...
faide → fayda ,
taife → tayfa ...
104
105
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
E - SESLEM H
( ECE ) YİTİMİ
Bileşik sözcüğün oluşumunda , önceki sözcüğün ünlüsü , "bu ara →
Bir sözcükte "en bura şu ara → şura o ara → ora cuma ertesi → cumartesi ... " örneklerinde
az çaba yasası " uyarınca
,
, ,
eş ya da benzer seslerden
olduğu gibi sonrakinden güçlü ve ona egemense ilerleyici kaynaşma ; kah
"
oluşmuş iki seslemden birinin düşmesi
,
olayına seslem (hece ) yitimi denir .
→ kahvaltı , şu imdi → şimdi , ne için → niçin , ne asıl → nasıl ... " ör
Örneğin "pazar " ve altı
ile " ertesi "
sözcükleriyle kurulan "pazartesi " öncekine egemense gerile
sözcüğün
neklerinde olduğu gibi , sonraki sözcüğün ünlüsü
de , "pazar "ın "-ar "ına
benzerliğinden dolayı "-er " düşürülerek söz konusudur
, .
söylenmiş
yici
kaynaşma
ve bu söyleniş yazımda da benimsenmiştir .
dilinin kabul edebileceği örneklerdir
da :
yazı
Şu kaynaşmalar
●
Başka örnekler :
Karac'oğlan
Karaca Oğlan →→
→
pekiyi peki
ne olur → n'olur
boyuncuk→ boncuk ...
to stejon
BOHOL (Aston
ünlü düşmesi örneklerde is
• bu tür kaynaşmalarda
,
Seslem yitimleri daha
çok konuşma , Yazımı kesinleşmemiş
diline özgüdür
,
bozacağı yazım
;
birliğini
(') 'yle belirtilir
.
düşünülerek yazı kesme imi
dilinde pek ,
görüldüğü gibi ,
gösterilmez :
yat kane Hatçanım hamfendi söyleniş
kaynaşma olayından
ağabey yazılış
ölçüye uydurabilmek
için ,
Şiirlerde , türkülerde
,
alla sen Allah'ını
seversen
sıkça yararlanılır :
a : bi , a : bey
ki Karac'oğlan N'eyledim size?
"Der :
hanımefndi
Hatice Hanım Çifte benler hûb yaraşmış mâh yüze .
size.
Dedim Dilber ben de yoldaşım
' ,
yatakhane ...
:
bizle del'olan gider!'
Dedi : '
Yiğit,
- Şiirler ,
s.217 .)
(Karacaoğlan
F KAYNAŞMA
-
bell'oldu
"Dar günümde dost düşmanım
Ayrı seslemlerdeki iki
ünlünün bir On derdim var ise şimdi ell'oldu" s.35 .)
naşma denir ünlüde kay (Pir Sultan Abdal,
Kaynaşma
. daha çok toplanması olayına
,
bileşik
Ünlüyle biten bir
,
sözcüklerin
sözcük ünlüyle oluşumunda görülür .
başlayan bir aşk olmasa"
,
sondaki ve başka par'etmez /Bu bendeki
baştaki ünlüler , tek bir ünlüde
sözcükle bileşirken ,
"Güzelliğin on (Âşık Veysel ,s.115)
.
toplanır .
Kaynaşma
●
,
genellikle
yazı dilinde (
"Boyu fidana benzer emm'oğlu " halk
türküsü)
de gösterilen bir
olaydır
bu ara
:
bura
örnekleri de vardır :
gösterilmeyen kaynaşma
şu imdi • Yazımda
şimdi
o ara ora babaanne babanne
sütlü aş → sütlaş → sütlaç
anneanne →→→ annanne
cuma ertesi →→ cumartesi
kahve altı kahvaltı
gibi
konuşmalarını olduğu
özellikle kişilerin
ne için → niçin Bu kaynaşma örnekleri ,
vermek
ne asıl → nasıl isteyen
yazarlarca yazımda da
gösterilmektedir :
,
ne eylersin→ neylersin ...
"Paramıza bakalım mı babanne ? " "Kahve")
Aktunç ,
(Semra
106
107
-
CERRAHPAŞA
UNIVERSITESI
T.C. ISTANBUL
MERKEZ KUTÜPHANE
G ULAMA
-
SESLEM HECE
( )
Ünlüler ,çok güçlü seslerdir . "Ötümlüleşme " olayı akiveren
, ünlülerin , süreksiz Bir çırpıda
sert ünsüzler (
p ç
, t k ) karşısındaki Sözcüklerle değil ,
gücünü
,
,
gösterir .
Korların üzerinden aldığım
Hecelerle yaşadım seni
Ünlülerin gücünü ,
ünlülerin çekim gücü Güzü , s )
18.
dediğimiz kendilerinden (Asım Öztürk , Gitmelerin
.
ceki ünsüzü ön
seslemlerine alma
olayında da aygıtının
görüyoruz : olan ve konuşma
dizilişin temeli
türlü
el-im -in→ Söz zincirindeki her (hece de
e-li-min seslem )
sese ya da ses öbeğine
çırpıda çıkan
koç -u → kıpırdanışıyla bir
ko -çu ...
bir
nir :
Ünlülerin çekim
gücünün bir sonucu yor .
olarak ku m
- a -yı çok se v
- i -
ki ünsüzle
ardıl sözcüğün başındaki
, öncül sözcüğün
sonunda O -ğuz ki -
tap o -
ünlünün birbirine
1526
sine ulama bağlanarak söylenme
sözcüğün ana
denir . Örneğin öğesidir .
"Sen ar -tık ar -ka -da -şım Seslem ,
le ol-dun ."
söyleriz: "Se -nar -ti-kar tümcesini şöy
-ka -
da- şı-mol
-dun " ünlüyle kurulur
:
.
seslemler bir
• Türkçede
Başka örnekler
:
ok bö ku ,
, üs ...
te ,bek
kıs , ,
a sak ,
at , ,
kökenli
→
,
bin atlı
bi -nat - sözcükler yabancı
li ünlü bulunmayan
sesleminde
Herhangi bir
WEG
çok uzak→
ço k
- u -zak...
dir :
Ulam a
,yazı diline elektrik...
yansımamakla trajik briç spor ,
gram
,
olaylarından birlikte ,
tren
Bu
,
biridir . Türkçemizin en önemli ses ,
ses olayı ,
, Türkçeye seslem vardır :
akıcılık altı çeşit
kazandırmaktadır bakımından
Türkçede yapı
●
.
Ulamanın
yapılamayacağı
durumlar :
1 ) Bir ünlü :
• Nok t a l a m a o -kul
imlerinden
, i-lik , a yı ...
-
biriyle
ayrılan
Canı m sözcüklerde
anneciğim ulama olmaz
, artık seni :
2 ) Bir ünlü + bir ünsüz :
göremeyeceğim
• Söz c ü k l e r i n .
ak -lık , il-çe , en -gin , is -siz ...
anlamını
değiştirecek
ulamalar
sür at→ sürat ...
yapılmaz:
3 ) Bir ünsüz + bir ünlü :
• Vurgulanmak istenen ba -lik ,ko -ca sa , yı
- ,de -virmek...
sözcükle
ulama
yapılmaz
raphy Serie
bv (
Sen ot değilsin ! :
4 ) Bir ünsüz + bir ünlü + bir ünsüz :
• Aruzla yazılan şiirlerde bel -li , yet -kin , sar -gi kom
, -şu ...
ozan ,
, herhangi
bir
için "ulama "ya başvurabilir Bunun dışında dizeyi
kalıba
.
yapılan uydurmak 5) Bir ünlü + iki ünsüz
ulamalar :
" Görenlerden
eşittim ben değildim ölçüyü bozar :
mak
,
kendime mâlik " ilk art , - , alt-tan ...
.,s)Mİo5zl0(eaKtçciâd
Bu dize
,
"mefâ'îlün / mefâ'îlün / mefâ'îlün /
6) Bir ünsüz + bir ünlü + iki ünsüz :
mefâ'îlün
zılmıştır İlk iki sözcük arasında ulama yapılırsa
kalıp
" mak
yırt- , mek , Türk
sürt- , börk -lü ...
kalıbıyla
.
bozulur ya
.
108
109
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
● Türkçede , her
ünlü kendinden
lülerin çekim önceki ilk
gücü ünsüzü seslemine
dediğimiz bu alır. Ün.
den olgu seslemler
olur : Ünsüzle arasında ses
VURGU
biten bir kaymasına ne
seslemden
diğinde sonra ünlüyle
, önceki
seslemin başlayan bir seslem
sonundaki ünsüz gel
, sonraki ya da sözcüğün ötekiler
sesleme kayar sırasında bir seslemin
. Konuşma ya da okuma
Örnekleyelim söylenmesine vurgu denir .
:
den daha baskılı
vurgulama söylenenin doğru
değeri katar Doğru
çekimleniş
,
söze duygu
.
Vurgu
Vurgusuz söz
,
gör-üntü →→ müzik etkisi bırakır .
dinleyicide
gö -rün-tü anlaşılmasını sağlar
,
ve kolay sıkar Yanlış
dinleyiciyi bile
.
a
kis- de en candan
→→ kı -sa tekdüzelik demektir . Tekdüzelik neden
yanlış anlaşılmalara
dahası
ot-u
→ güçleştirir ,
0 vurgulamalar ise anlaşılmayı
tu
- .
gittim biçimindeki
"Konağa
... "
giden birinin ,
Örneğin Konak
ilçesine
olur . sanabiliriz .
● Ses kayması gösterişli bir
ev" e gittiğini
onun büyük ,
Türkçe
, "
tat
ğün sözcüklerde vurgulamasından ,

ortasında ya , ünlüyle
da sonunda başlayan sözcük
olmasını seslemin , önemlileri "
yalnız , engeller . sözcü içinde en
Bunlar
sözcüklerin Ünlüyle çeşidi vardır .
başında başlayan Vurgunun birçok
bulunur .
seslemler
,
" dur .
ile "tümce vurgusu
vurgusu "
cal
Ünlüyle
başlayan
seslemleri
değildir :
A -SÖZCÜK VURGUSU
ortada
我
ya da sonda olan sözcükler Türkçe
aile, söylenişidir.
baskılı
gaile ,
öteki seslemlerden daha
kooperatif bir seslemin
;
mai ,meal Bir sözcükte ,
,şair
, şiir
...
seslemde bulunur
vurgu son
:
• Seslemler, genel kural
olarak ,
ünlüyleya • Türkçede ,
da ünsüzle
bit m e s i n e
göre ikiye
Açık seslem ayrılır : Demek bunu da yapacaktın !
Ünlüyle ya da yeğinlik
Yalnız tümce
:
nir : biten vurgusuzdur .
seslemler d i r sözcükler
Bunlara kısa seslem de de • Tek seslemli
alabilir
sözcükler de vurgu
. :
tek seslemli
ka , se bi (şiddet) vurgusunda
o şu
, , ,
...
"5
s.100 )
"Adını mıh gibi aklımda tutuyorum ." Mecburum .
,
Kapalı seslem Ben Sana
(Attila İlhan
,
: Ünsüzle
denir : biten
seslemlerdir
de
Bunlara
uzun seslem
.
kayar
adlarında vurgu başa doğru
:
ak es , , bil , yet
• Yer
, sırt süz
,
...
Türk bak " (halk türküsü)
şiirinde de uzun "Ankara'nın taşına
birincidekin
kapalı (uzun)
yıllar
kullanılan seslemdeki ses sayısı
ikinci
olmasına adlarında ,
dayanan bir aruz
seslemlerin Çok seslemli yer
ölçüdür . ,
ve
açık kısa )
den daha
(
seslemdedir :
çok ise vurgu ,
ikinci
Antalya , İstanbul ...
belirteçlerde vurgu
başa kayar :
• Kimi ünlemlerde
,
Haydi !Aferin ! ... / şimdi yarın...
,
seslemdedir
bu
:
sözcüklerde vurgu ,
●
Pekiştirme seslemi almış
tertemiz , masmavi
...
yemyeşil
, sapsarı ,
110 4
111
• Ekler de genel kurala uyarak
, sözcük sonlarındaki
VURGUSU
,
B-TÜMCE
üzerlerine vurguyu kendi
çekerler :
Tümce vur
→ mg :
→ vurgu ile belirtilir .
kemik kemiğe önemli sözcük
Tümcede anlamca en
,
, silgi silgiden ...
vardır.
Vurguyu çekmeyip ikiyolu
bir önceki gusunun
sesleme kaydıran
ekler de vardır : biri
diziliş ilkelerinden
Türkçenin
birinci yolu ,
1) Olumsuzluk . Tümce vurgusunun
eki " -me " : kaydırılmasıdır:
sözcüğün sona
olan anlamca önemli
,
RUDY SL
konuşmadı,
gelmiyor ,
söylemeyecek
... bu gece
okumalısın →
.
zaman
kitabı
Sen bu
Genişzaman
kipinde
olumsuzluk → nesne
ekivurguyu
çeker :
lasSenbu
gece bu kitabı okumalısın
.
your sid
Bir daha
2500 16
söylemem O
.
,
okumayı hiç l
The
NOTHER
2 ) Soru
sevmez .
okumalısın . → kişi
mi'si:
kitabı bu gece sen
Bu
Geldin
12446
rusvub
mi ? yararla
Gidiyor mu vurgusundan
? belirtme
ikinci yolu ise
vurgusunun
3 ) Sözcüğe • Tümce
FUNK
küçültme
anlamı vurgulamadır :
katmayan
" narak yapılan
Sence -ce" eki
:
yaptığı
doğru ben .)
mu? (görelik gördüm Başkası
(
değil ,
seni kıyıda
.
) Türkçe Ben
Küçültme değil seni )
konuşalım
.
(Başkasını
,
eki olarak (dil adı gördüm
Ben seni kıyıda
. .
)
kullanılan
"-ce" , değil kıyıda )
.
(Başka yerde
,
gördüm
Yavaşça vurguyu Ben seni kıyıda
.
sokulmuştu çeker: yadsıyamazsın
Gördüm
. )
.
Güzelce gördüm ( ;
seni kıyıda
.
bir
4) "ile" kadındı . Ben
sözcüğü
ve tümce vurgusu alır
kalmış özneler de
:
olarak ekeylemin
kullanıldığında "i
-di • Yüklemden uzak
, bu ekler , im
- iş
i-
se İs
vurguyu ,
,
i ken " çekimleri ek
-
bu nemli rüzgârların
seninle, çekmez: en ilginç
kararını , işte
Ahmet'le , "Selim Bey ,yaşamının
gemiyle ; günlerde vermişti. "
5) Ekeylemin severdi, tanbul'un üzerinde dolaşmaya başladığı )
Evi ,s .19.
denizmiş , Saçlıoğlu , Yaz
geniş hastaysa (MehmetZaman
zaman ,
ölürken
kipi ...
iyiyim, ekl e r i
iyisin, de vurguyu atılan,
iyidir; sınır dışına
iyiyiz , çekmez : uğrunda yurdunu
bırakan ,
6) "de"
iyisiniz ,
iyidirler "Fikret Adil , serüven artistlerin
ve " ki " barlarda çalışan
yabancılarla ,
ile ek olan "
bağlaçları
dünya gezisine çıkan
-de" ve " -ki" vurguyu yaya olarak
yi çekmez
vurguyu Bağlaç de burada yaşadığını söyler ." Beyoğlu s.237 .)
çekip olan Beyoğlu Vah
.
"ki"
,
Alide "de "
(Salâh Birsel, Ah
geldi çekmemelerinden ve
mi? / Ali'de
ne var ? ayırt edebiliriz
"ki" Sen ki ...
:
/
bağlacının Seninki .
ki kaynaşmasından
...
sözcüklerindeki Vurgu
Bileşik Sözcüklerde
oluşan
"ki" de belki
vurguyu
çekmez .
, sanki
,
oysaki
madem ilki çekmektedir
:
" -levin " ,
7) bileşenlerin
eki genellikle
sözcüklerde vurguyu
,
zaman kavramı ,
Bileşik
,
verirken
vurguyu
sabahleyin akşamleyin sivrisinek , hanımeli ...
,
... çekmez başöğretmen , gülkurusu ,
:
son sesleme kayabilir:
Kimi bileşiklerde vurgu
:çveurkgmia,yzo"s-ıln
bencileyin
sencileyin kahvaltı, baykuş
, ...
...
açıkgöz , pisboğaz , kırkayak ,
112
113
TON
YAZIM KURALLARI
Fakat , bu sefer işittiğim
aynı ses mi ? Aynı
ahenklemi sözü , aynı
söylüyor ? Hayır
; güfte o eski
güfte , lakin beste tama
mıyla değişmiş
, bin kat daha
derinden , bin kat daha
dokunaklı
olmuştur.
(Yakup Kadri
Karaosmanoğlu , Yaban s.168.) asmanın
Kelebekler konuyor dallarına
,
Okumad
ya da konuşmada
sesin duyguları duygularım
belirtecek biçimde Deniz olupda büyüyor
sına ton denir .
çıkma
söyle
kardeşim ? Elli kere
"Da'ları niye ayırmıyorsun
becer ."
Sevgi , çalış diye . Hiç değilse bunu
sevinç , öfke
dim yazım kurallarına
,
karamsarlık ,yaşama ,
)
Yılları, s.39.
bir
tonlamayla sevinci gibi (Ahmet Erhan Köpek ,
belirginleşir duygular güzel
, etkili olur
kah r a m a n l ı k Örneğin bir
.
şiiri aşk şiirini
gibi ,bir yergi ya
okuyamayız ; aş k da
giyi şiirini
yumuşaklığı,
, okurken
içtenliği
, aşkın içerdiği sev
,umudu
ya da yazım denir Ya
.
Öyleyse tonlama umutsuzluğu göre yazıya geçirilmesine
...yansıtmak
duygu ve
,
gerekir.
Sözcüklerin belli kurallara
düşüncelerin dolayı
nelik
seslendirmedir etkili biçimde
ortak yazım biçimini saptamak ,
, diyebiliriz amacı bir dildeki
.
yansıtılmasına yö zım kurallarının ,
sağlamaktır .
sıyla yazım
birliğini
Aşağıdaki
iki
örneği
inceleyelim
: iki yazım türü vardır :
bellibaşlı
Bu
"
toprağa Dildeki yazış biçimlerini belirleyen
ikişey
Alın teri
yazıldı :
kökensel (etimolojik ) yazım .
ve acı sesçil (fonetik) yazım
,
Ve özelliği her sesi
Bu yazım türünün
,
bir şey
sesçil yazımdır
Türkçenin yazımı
.
yazılmadı
bu söylendi
Öfke
birkaç ayrık durum

toprağa : dışında ,
karşılıyor olmasıdır . Türkçe
,
bir harfin
Çünkü daha
yazıldığı gibi okunmaktadır
.
ği gibi yazılmakta ,
Onun adı
konmadı
kökensel yazımda
ise
kökenini ve biçimini temel alan
Ey öfke Dildeki öğelerin
tutulmadan eski
uğraması göz önünde
Daha senin adın sözcüklerin süreç içinde
değişime
konmadı " harfin karşılaması ya
.Bu yazım türünde her sesi bir
yazış biçimi sürdürülür
yoktur . Örne
gibi bir zorunluluk
söylenişte verilmesi
.,RsA1eUl)vnm3ugdtişık.ayro(İsğl
da yazıdaki her sesin
"Ağlasam diye oku
gate " (kapı ) , "geyt "
sesimi sahip olan İngilizcede "
duyar
mısınız , ğin böyle bir yazıma
Mısralarımda ;
nur .
Dokunabilir
misiniz ,
Gözyaşlarıma kökenli sözcükler
, ellerinizle ?"
sorunları büyük ölçüde yabancı
Türkçenin yazım
1928'de başlayan çalış
Türkçenin yazımına ilişkin
den kaynaklanmaktadır .
B i r i n c i örnekte "
acı " ve " öfke " malar günümüzde de sürdürülmektedir .
,.sŞBiü)rtl5eVnOh(ia
var İkinci
bu dizeler "öfke " .
içermiyor İşte bu örnekte
Ancak Türkçe
.
,
şiirleri
celeri yansıtacak de " doğaldır
biçimde içerdiği
"
acı olması .
değişik görüşlerin
,
seslendirdiğimiz
zaman duyguları var ancak Yazım konusunda anadili
,
göz önünde tutulması
özelliklerinin
tonlama ya da düşün nin yazımında önce Türkçenin
Güzel bir tonlama okuduklarımızı önce Türk
yapmış
ilgili saptamalarımızda
,
ya da oluruz gereğidir .Biz de , yazımla
lacaktır . saygısının bir
.
ya
konuştuklarımızı Bu saptamalara ozanlarımızın ,
çemizin özelliklerini göz önünde
tuttuk .
dinlenir zarlarımızın belirtmeliyiz .
eğilimlerinin de yardımcı olduğunu
kı
114
115
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
" " Sözcüğünün Ekleşmesi
ile
Ekeylem (i- mek ) 'in Yazılışı
" ile" sözcüğü , kendisinden önceki sözcüğe ek olarak da yazılabilir .
Ekeylem ayrı yazıldığında kendi başına bir sözcük olarak değerlendi
rilir ve ünlü uyumlarına bağlanmaz : güzel idi , var imiş , çirkin ise... Ancak
a) " ile" , ü n s ü z l e b i t e n s ö z c ü k l e r e ek l e n d i ğ i n d e
başındaki “ i ” ünlüsü
bu yazım biçiminin günümüzde büyük ölçüde bırakıldığı , ekeylemin kendi
nü yitirir ve büyük ünlü uyumuna uyar :
sinden önceki sözcüğe bitişik olarak yazıldığı görülmektedir .
44
arkadaşımla , kitapla ;
a ) Ekeylem , ünsüzle biten bir sözcüğe eklendiğinde başındaki " i" ün
çiçekle , tenle ...
lüsünü yitirir ve " ik
- en " dışında ses uyumlarına uyar :
"Ben kalbimi gözyaşımla yıkayarak
geliyorum " ağaçtı ,ağaçmış , ağaçsa , ağaçken ...
(Şükrü Erbaş Kül Uzun Sürer s.14.) güzelse güzelken...
güzeldi , güzelmiş
, ,
,
,
araya "y " ünsüzü
" öfkelerle büyüdü kuşağım öfkelerle tükendi " b ) Ekeylem ünlüyle biten bir sözcüğe eklendiğinde ,
Birleşme yine "i k
- en " dışın
ekeylemin başındaki " " ünlüsü düşer
girer ve
,
(Hidayet Karakuş Bana i .
, Sesini Bırak , )
s.47 .
da ses uyumları doğrultusundadır :
b
,
) " ile" sözcüğü ünlüyle biten sözcüklere eklendiğinde iki ünlü
, yan
yana gelmez kuralının sonucu yaşlıydı ,yaşlıymış yaşlıysa yaşlıyken
y " ünsüzü
...
olarak araya " ancak " ile " nin
, ,
, girer ;
süslüymüş süslüyse süslüyken ...
başındaki "i " ünlüsü düşer Ekleşme büyük ünlü uyumu süslüydü , , ,
doğrultusundadır
.
,
:
-dir, -iz, -siniz,
zaman çekim ekleri (-im , -sin ,
anneyle , Ayşe'yle c) Ekeylemin geniş
;
bitişik yazılır ve ses uyumlarına uyar :
-dirler) kendilerinden önceki sözcüğe
kapıyla , korkuyla ...
,
...
hoştur arkadaşız , güzelsiniz, güzeldirler
iyi( )imy ataksın , ,
,
"ev/ öyküyle uyanır yoksulluğundan"
s.81)
Konuş Benimle , .
(Hidayet Karakuş
,
"ki" Sözcüğünün Yazımı
" -ki" Eki ve
"Az önce
masaya bırakılan çaya tutkuyla bakıyor ... "
,
(BurhanGüelÇiçkKoğı.s83)
"-ki" değişik işlevle kullanılır
:
İlgi eki iki
" ile" eklendi
c ) sözcüğü sonunda 3.
kişi iyelik eki bulunan sözcüklere 1) Sifat -ki'si → evdeki kuş
ğinde de araya "y " ünsüzü girer ve " ile" nin başındaki “ i” ünlüsü düşer Bu
.
2 ) Adil -ki'si → evinki
durumda da ünlü uyumu yuvarlaklaş
geçerlidir : uymaz ünlüsü kalınlaşmaz
,
"-ki" eki ünlü uyumlarına
;
ince
... Ancak
kimi sözcüklerde
okulunki , karşıdaki
araba-(s)ıyla, , okuldaki,
ev - iyle, kedi -leriyle
... maz : yazınki
-ki" , küçük ünlü uyumuna
uyar :
yuvarlak ünlülerden sonra gelen "
"Sen bende ,
gözlerinin anne
ışığıyla bugünkü , dünkü , öbürkü ...
Bir solgunluktan doğan kocaman
bir çocuğu öpüyorsun . ) olduğu için , ayrı yazılır :
,
Sürer s.11.
başına bir sözcük
Kül Uzun ki" ise ,kendi
Erbaş , Bağlaç olan "
Şükrü
(
"Hep göçün diyorlar ki , görülüyor ki , sen ki ...
d i l i y l e konuşurduk
" ,
)
.
s.37 Bu “ki” ler
ünlü
Veda Şiirleri kalıplaşmıştır .
Adnan Özer, sözcüklerle birleşip
( " ki" bağlacı kimi
uyumlarına
uymaz
vtbpiıeyagnlöczkrSs"dou
:
Raşit "
s.9.
7 ) sanki , halbuki mademki
,
, oysaki , belki ...
,
Hamriyanım
Habib Bektaş
( ,
117
116
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
" de" Bağlacının Yazımı
Yalnız tek seslemli "de mek
- " ve "ye - mek " eylemlerinde , söyleyişteki
avizede avize de"
"gündelik umutlar kırılıyor
sesi yazıya da geçirilir
,
"i"
:
↓
bulunma
( eki ) Başka bir nesneye bağlıyor
(
de- → diyen , diyecek , diyelim , diye , diyerek , diyesi ...
. → bağlaç)
(Altay Ömer Erdoğan
, " Kapkara
ye- → yiyen , yiyecek , yiyelim , yiye , yiyerek , yiyesi...
")
her zam "e " yazılışta korunur
Başlıbaşına bir sözcük olan "de " bağlacı her zaman ayrı
Ancak "deyince " ve "deyip " sözcüklerindeki .
, yazılır Ek
.
niteliğinde olmadığı için ünsüz benzeşmesine uğramaz , “d ” ünsüzü “t ”
ye
"ne " sözcüğü de yönelme eki aldığında hem " niye "
Tek
,
dönüşmez B
( ulunma ( seslemli ,
eki “-de ” ise ünsüz benzeşmesine uğrar .) . "de " bağlacı ,
yazılmaktadır )
kendinden hem de " neye " biçimiyle
.
önceki sözcüğün son
ünlüsüne göre büyük ünlü
uyumuna ,
uyar :
" Thomas More da Bedrettin de asılarak ünlülerinde söyleyişteki da
öldürüldü . " "a " " ise
"-yor " ekinden önce gelen , e"
(Okan Yüksel ,Sporda
Erdemlilik ve Kassandra
Çaresizliği, s.44.
) ralma , yazıda da gösterilir :
"Pek iyi anlaşamasak da ortak bir dil oluşturduk
. Sanatın dili!
" başla- → başlıyor
(
Hasan Efe , Camlı Göl ,s.52.)
bekle- → bekliyor
izle- → izliyor
"mi " Soru
Ekinin Yazımı
oyna - oynuyor
kimkologam golond gole
" mi " soru ekinin kendinden kokla - kokluyor
önceki sözcükten
ayrı y a z ı l m a s ı
leşmiştir ; ancak “ mi ”
kendinden önceki
,
gelenek
süsle- → süslüyor ...
sözcüğün son ünlüsüne
göre ünlü kalan " a" ,
uyumlarına uyar Bu
uyum gibi iki yuvarlak ünlü arasında
Son üç örnekte görüldüğü
.
, "mi"ye bağlanan ,
eklerde de sürer :
kolay mı "e" yuvarlaklaşarak "u " , " ü" ye
dönüşmektedir .
bakabilir
, misin
, gitmiş miydiniz uyudu mu sözlü müydü ...
, ,
"mi "
, soru anlamının dışında
da durumlarda
Eylemliklerin Yazımı
,
kullanılabilir
"mi" ,yine Böylesi
"-me" li da "-mek " li
kendinden
ya
.
önceki sözcükten ayrı
yazılır :
"Ve terden ve -a" ekleri ge
Erzurum'da yaz
tozdumandan
gelip de bastı
ve
mıydı sıcaklar
."
Hentai
sinekten geçilmez
(Nâzım Hikmet Kuvayi
Milliye ,
,
"Soylu
s.
27. )
tirildiğinde
"-me
,
(-ma
araya
y ) i ,konuşma(y)
sevme (
gülme (
y) e oturma (y)
"
) ile biten eylemliklerden
"y " kaynaştırması girer :
;
sonra " -i , -1 , -e ,
,mah;/ırusylo!z"
, a ...
.
s.24) durum
Kundak, -e -a"
Behram, biten eylemliklerden
sonra " -i , -1 , ,
(Nihat • "-mek -mak )"
( ile
girer Burada ,
k " düşer ,araya "y " kaynaştırması
.
, "
eklerinden biri geldiğinde
"a" "e" Yaygın olan eği
(
düşmesi yeğlenmektedir
Ünlüleriyle yerine ünsüz
,
Biten Eylemlerin Yazımı ünsüz yumuşaması
lim "k "nin
düşürülmesidir )
"a" "e" . :
,
ünlüleriyle geldi
ğinde biten bir ek
araya giren eylemlere ünlüyle başlayan sevmek
,
" so sevme(y) i
y" eylemin
nundaki "a kaynaştırmasının
" ,"e" daraltıcı etkisine karşın
saymak sayma (
y)
yazımda
değişmez :
sevmek
y)e
sevme (
gizleyelim
→ gizliyelim
değil saymak →→ sayma(y)a...
başlayan
başlıyan
değil
kollay a c a k → kolluyacak
ya da
kollıyacak
119
değil
118
Kimi Yabancı Sözcüklerin Yazımı
Bu kuralla ilgili iki ayrık durum vardır :
. Sözcük sonlarında ünsüz
ya da
başlarında
yığılışmasının
olduğu
bancı sözcükler , bu ünsüzler arasına ünlü koymadan ya
yazılır :
a) Birbirinden ayırt etmek için , sesteş Türkçe sözcüklerin kimilerinde
"d " ünsüzü korunmuştur :
blok blöf, blucin bluz branş bronz dram "c " ve
,
, ,
, , ,
frank fren
,
, gram
klasik klişe kredi , grip
plastik , prens standart
priz spiker spor sac (demir levha / saç (= baştaki kıl )
, , , )
trafik
,
, , , ,
,
, traktör
atletizm büst
, , cips , film form fötr
;
ad = isim
( / at hayvan adı)
, , , lüks nötr park ) (
, , , realizm , sömestr
teyp ...
od (= ateş) / ot (bitki adı )
öd (bir salgı , safra ) / öt- (eylem kökü )
• Yabancı sözcüklerde içsesteki g " ler
, " korunur : "yularından tutup çekmek " anlamında
yed- hayvanlar
( için kullanılan
mek " eyleminin kökü mek " eyleminin
/ yet- ( "yet - kökü )
astigmat, bibliyografya ki "yed- )
biyografi, diyagram
dogma
,
, etnografya , koz
/ yat- ( "yat -mak eyleminin kökü
,
)
mogoni m a g m a, paragraf program
,
yad (= yabancı ) "
, , telgraf...
son
b) Sesteşleri bulunsun bulunmasın kimi yabancı sözcüklerde de
Yazımı gelenekleşmiş kimi
örneklerde "g" "ğ " olarak
c , d " ünsüzleri korunmaktadır
,
yazılır : :
daki "b ,
coğrafya ,fotoğraf...
Rab (= Tanrı ) , ab (= su ) , hac (kutsal yerleri ziyaret ) / haç =
( istavroz ) ,
• Yabancı hat (= çizgi ) şad = sevinçli ) yâd (= anma ) ...
sözcüklerin sonundaki " had (= sınır ) / ( ,
g " ler korunur
,
:
arkeolog , biyolog, demagog
, filolog , jeolog
, katalog, monolog
, peda Bileşik Sözcüklerin Yazımı
gog , psikolog ...
Bu sözcükler ünlüyle Bileşik sözcükler , tek bir kavramı karşılamak için , iki ya da daha çok
karşılaştıklarında ," g"
ler "ğ "ye dönüşürler :
sözcükten oluşan birimlerdir .
arkeoloğu , kataloğa , psikoloğu ...
• Fransızcadan alınma sözcüklerdeki Bileşik sözcük tek bir sözcük değerindedir Bileşik sözcüklerin bile
●
, .
" oi " sesi , Türkçede , okunuşla
şenleri arasına yapım çekim ekleri ya da başka sözcükler girmez Bu neden
.
rına uygun olarak "ua " ile karşılanır
,
, :
lerle bileşik sözcükler bitişik yazılır :
duayen guatr kuaför
obua puan
, ,
suare ,şampuan
, ,
,
... açıkgöz , akbaba , başbakan , başıbozuk , başsağlığı , beşibiryerde , bitye
Kimi sözcüklerde yazım çöpçatan demiryolu denizaltı gecekondu gülyağı kabadayı kabatas
,
geleneği ve söyleyiş alışkanlığı
niği , , , , , , ,
,
nedeniyle
bu iki ünlü arasına "v " sesi getirilir lak, kaçgöç , kuşbaşı , külbastı , mirasyedi , olupbitti (oldubitti ) , ortaokul , pis
:
boğaz , sivrisinek , soğukkanlı , suçüstü , şıpsevdi , uçaksavar , üstünkörü , vişne
burjuva , konservatuvar , kruvazör , laboratuvar
, tuvalet ... çürüğü ,yüznumara ,yüzükoyun , yüzyıl ,zeytinyağı ...
Bileşik sözcükler seslemlerine ayrılırken de tek bir sözcük gibi düşü
"b , c ,d " ile Biten Sözcüklerin
Yazımı nülmelidir :
Türkçede
,
sözcüklerin sonunda "b
c d g " bunların değişimli
başöğretmen → ba-şöğ -ret-men
, , yerine
p
,
ünsüzleri ( " t,k
,
, ç , ") bulunur ilkokul il- ko -kul ...
:
yurt ağaç dip
• Kurallı (özel ) bileşik eylemlerin dışında , Türkçe sözcüklerle oluştu
rulan
bütün bileşik
eylemler ayrı
yazılır :
budak ayırtetmek , el etmek , göz etmek , söz etmek tutsak olmak yok olmak ... ,
... ,
121
120
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Ulaçlarla kurulan sürerlik
ve yeterlik ,
, yaklaşma
yan tezlik
kurallı bileşik eylemler bitişik ,
yazılır : anlamları
taşı
Terimlerin Yazımı
alabilmek bakakalmak
öleyazmak , atıvermek
,
,
...
İsteklenme bileşik sözcük özelliği taşı
anlatan bileşik oluşan terimler ,
eylemler ayrı yazılır . Birden çok sözcükten
:
yazılır:
göresi gelmek , gülesi gelmek ... bitişik
yorlarsa,
çobanaldatan , ço
ağaçkakan akbalıkçıl ,
açıortay , açıölçer ,
adamotu ,
,
• Kimi yabancı kökenli sözcükler iğdemir , ikizkenar , merkezkaç , merye
yardımcı günberi günöte , içtepi ,
banpüskülü
,
eylemlerle ,
videoteyp ...
oluştururken sinekkapan
ses düşmesi ya da ses türemesi bileşik sıkıyönetim , sıradağ
,
,
söz konusu eylem manaeldiveni , omurilik ,
isebu
lemler bitişik
yazılır bileşik altbölümleri bildi
görev yapan ya da
:
ey belirtici niteleyici
. Terimlerde ,
emretmek , sabretmek ayrı yazılır :
,
mahvolmak ,fesholmak ren sözcükler , ana terimden
, kaybolmak
....
porta
affetmek , halletmek
,zannetmek tümce vurgusu kedigiller familyası ,
zemmetmek
,
,
, reddetmek sert ünsüz , doğru orantı ,
...
gülü , yeraltı
dilbilim , yediveren
alabalığı , karşılaştırmalı
Yardımcı eylemlerle kal fidanı , dere
bileşik eylem
o l u ş t u r a n yabancı kökenli
lerde ses düşmesi sözcük suyu içbükey ayna ...
ya da ses türemesi ,
yoksa bu bileşik
eylemler ayrı
yazılır:
arz etmek dans etmek naz
Deyimlerin Yazımı
,
etmek , gark olmak ,
, arz eylemek...
Anlamca kaynaşmış
bileşik eylemlerin kimileri ayrı
biçimce de kaynaş taşıyan örneklerdeki sözcükler
• Deyimler ya da deyim
niteliği
mıştır :
yazılır :
alıkoymak , aşermek öngörmek vazgeçmek ... do
delik , danışıklı dövüş
,
burnu havada cebi
,
ağzı sıkı boynu bükük
,
,
, ,
İki
kuz doğurmak eli sıkı gözü yolda kulağı delik , pişmiş aşa su katmak ...
ya da daha çok sözcükten oluşmuş
Ⓡ
, ,
,
yerleşim birimlerinin adları,
bitişik yazılır
niteliği kazandıkları için
:
sözcük
,
bileşik
• Kalıplaşmış kimi deyimler ,
kuraldışı olarak bitişik yazılır :
Akköy , Alibeyköy Eskişehir Gaziantep Orhangazi , Uzunköprü
, , ,
...
açıkgöz , başıboş , başıbozuk , çıtkırıldım , kabadayı , zıpçıktı ...
• Tamlama biçiminde kurulmuş ve
bu biçimde kalıplaşmış yer adla
rıyla dağ ova , , yıldız , deniz , akarsu ,göl ... adları bitişik
yazılır :
İkilemelerin Yazımı
Beyoğlu , Uludağ , Çukurova Büyükayı Akdeniz Yeşilırmak Acıgöl. ..
, ,
, , …
İkilemeyi oluşturan sözcükler ayrı yazılır bu sözcüklerin arasına
●
,
• Tamlama biçiminde kurulmuş ancak kalıplaşmamış özel adların
noktalama imi konulmaz
(dağ ova :
, , deniz , göl , akarsu , savaş , antlaşma , devlet adları gibi ) her sözcüğü ,
büyük harflerle
başlanarak ,ayrı yazılır : allak bullak , çabuk çabuk , çoluk çocuk , doğru dürüst , eciş bücüş , hık
mik , kap kacak , kem küm , şakır şakır , tıngır mıngır yarım yamalak zıp zıp
Ağrı Dağı Çayı, ...
, ,
Konya Ovası Manavgat
,
,
Hint Okyanusu Van Gölü ,
Haçlı
,
Seferleri Lozan ...
Krallığı • Kimi ikilemeler tek bir sözcük biçiminde kalıplaşarak bileşik sözcük
, Antlaşması Norveç
,
Türkiye Cumhuriyeti ,
niteliği kazanır Bu tür ikileme öğeleri bitişik yazılır
•
.
Sanlardan cad :
özel mahalle ,
adlardan bulvar
oluşmuş kurum alan
,
de soka.…..
,
k
,
,
,
adları büyük çarçur , çıtçıt dırdır , gırgır hırgür iriyarı , kaçgöç suspus
,
harfle başlanarak zipzip
,
,
,
, , ...
, ayrı yazılır
:
Türkiye Elektrik Denizci
Kurumu Atatürk
Bulvarı ,
Cumhuriyet Alanı
,
ler Mahallesi
Dokuz Eylül
,
,
Caddesi , Gazi Kadınlar Sokağı
...
123
122
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Büyük Harflerin Kullanıldığı Yerler
Noktadan
sonra büyük
harfle
başlar :
başlayacaksın harfle
(Ali Dizeler
büyük
Cengizkan
. B -
A- Tümce büyük harfle başlar , bıraktınız
: Senlere yarınlara
, s.48
.) "Sevgileri
saygılı.
tutuk,
"Konuşmuyorsun ? " Çekingen ,
yakınlarınız
Bütün
tanıdı."
yanlış
.s,)Ham2riyB8e(nktıbş
Sizi (Behçet Necatigil ,Bütün Şiirleri 1, s.265 .)
" Yaşamlarındaki
acılı perdelerden
biri daha kapanmıştı ."
dedi ki
(Sevgi Özel Bir Bulut "O bana
öğreneceği çok şey var
,
Ayağıma
Tümce Dolandı İnsanın çocuklardan
içinde ,tümce değerindeki , s.48 ."
da büyük
)
.
binilmiyor salıncağa
Düşmeyi göze almadan
alıntılar
harfle başlar
:
Şükrü
( Erbaş Kül Uzun Sürer s 16.)
Atatürk,
, .
,
"Hayatta
en gerçek yol
gösterici bilimdir
" diyordu. .
Günümüz ozan
anlayışıbu kuralı büyük ölçüde yıkmıştır
.
Tümce içinde iki virgülya
Çağdaş şiir
da
,
iki çizgi
büyük harf kullanmıyorlar
:
arasında verilen
açıklama tümceleri büyük alıntılar ya da başlarında genellikle
ları , dize
harfle başlamaz :
pia'nın
"Ama " ellerini tutabilsem
şimdi bunlar da
bana , ne yabani şey ölürdüm "
bu böyle bir yerlere ölsem eksiksiz
mıyormuş , bir şeylerden
,
çık
(Attila İlhan Sisler Bulvarı s.60 )
anlamıyormuş
, .
demezler mi ? "
,
,
(Habib Bektaş ,
Hamriyanım ,s 129. ) çöreklenir üstüne
"akşamın avcıları
.
"Kutalmış'ın oğulları , -bunlardan yinede
birisi , Süleyman Şah , Anadolu
Selçuklu Devleti'nin boyar sesin! "
kurucusudur- S u r i y e ' d e k i sabah karanlığını beyaza
,
Atsız'a karşı , İsmâilî
olan (Hüseyin Yurttaş Çürüme s.14 )
Fâtimîleri tutarak , , .
harekete geçmekte
sakınca görmemişlerdi
. "
(Atilla Özkırımlı Edebiyat İncelemeleri
,
, s.35
. )
C- Özel adlar büyük harfle başlar .
. İki noktadan sonra verilen
örnekler , açıklamalar , tümce değerindey
1- Kişi adları soyadları :
büyük
,
se , harfle başlar :
Mustafa Kemal Atatürk Sevim , , İnci Sel ...
"Seviyordu beni Himmet ilk bana ısındı ; nedenini
,
sonradan anladım :
Topal bacağım 2- Hayvanlara verilen adlar :
ilgisini çekiyordu Bana acıyordu
.
. "
Burhan Günel
( , Çiçekler Korunağı , s.123.)
Boncuk , Minnoş , Tekir , Karabaş ...
" İkinci bir tuhaflık da dilimizdeki Arapça kelimelerden hemen hepsi
3- Ulus uyruk
, , boy oymak
, adları :
nin Irak Arapçasında ne kadar başka manalara geldiğini dükkân levhala
,
Türk Alman , Arap
, , Oğuz Kazak Tatar, , , Karakeçili ...
rında görmektir Burada mahzen
:
mağara
' ', mektep y
' azıhane , '
büro , masraf
4 - Devlet
adları :
banka
' ' manasındadır . "
, s.72. )
Gezerek Gördüklerim
(Falih RıfkıAtay ,
Türkiye Cumhuriyeti , Azerbaycan Cumhuriyeti , Amerika BirleşikDev
letleri ...
İki noktadan sonra verilen örnekler , açıklamalar , tümce değerinde de
5- Ülke
ğilse büyük
, harfle başlamaz : adları :
:
bulunabilir
" Geniş ve yuvarlak olan ö/ ünlüleri yalnız hecede Türkiye , Çin
/o / / ilk , Japonya , Mısır
, , Şili...
oyuncu , korkmak ; sömürüldü , örselenmesin... "}
)
s.21
.
Gücü ,
(
Doğan Aksan ,
Türkçenin
125
124
6- Kent ,kasaba , köy adları :
takma adlar:
sanlar ,
sözcükleri ,
bağlı saygı
İzmir Bergama Dereköy özel ada
, ... 13- Bir Çalışkan ,
Doktor Ali
,
, Doçent
Ahmet Dönmez
7- Anakara Bayan Aysu ,
Profesör Çoban Sülü...
bölge dağ ova deniz orman Devrim ,
Albay Mahmut
, , , , , göl , akarsu ,
gibi
Sevim Hanım
,
adları anlatım
AhmetBey,
:
coğrafya
sanlar , saygılı
anlaşıldığı
bağlamdan
özel adın
Bağlı oldukları
Asya ,
Amerika Toroslar Pireneler Haymana Ovası Tuz kullanılabilir
:
da
,
, ,
, Gölü ")
tek başına
Karadeni z Belgrat Ormanı Dicle Mustafa Kemal
okuyor ." ("
,
, ... amacıyla
,
'romanını
Paşa Çalıkuşu
' Eli ...")
Mehmed Kemâl " Hürriyetin
"İkigündür ( ,
Yer yön yöre bölge bildiren sözcükler birlikte
, , ,
kullanıldıkları
da eylemler
,
:
adlardan ayrı yazılır büyük
özel
ad sifat ya
harfle başlar
türemiş bütün
, ,
:
14- Özel adlardan
...
Türkçeleştirmek
Darvincilik ,
BatıAnadolu ,Orta Asya , Kuzeybatı Romalılar ,
Afrika , Güney Amerika İstanbullu ,
, Güneydo Atatürkçülük,
ğu Anadolu ...
sifat durumuna gelmiş söz
tür adı ya da
genelleşerek
Özel adlardan
8- Kurum , kuruluş adlarının her sözcüğü büyük başlar
harfle başlar : harfle
:
cüklerküçük
sadist, sandviç
,
maraton ,
Türkiye B ü y ü k Millet Meclisi platonik , röntgen
,
Anayasa Mahkemesi kolonya ,
, , Çocuk Esirgeme amper , giyotin ,
Kurumu , Türkiye İş Bankası Eğitim Emekçileri Sendikası
,
... zeplin ...
jilet, volt
,
sözcüğü :
9- Ören yerleri ve saray başlıklarının her
,köşk , köprü , kale kule
, han
, gibi yapı adları : 15 - Yazı
Özleşmesi
Efes Harabeleri Topkapı Sarayı Ziverbey Köşkü Türk Dilinin
, , , Galata Köprüsü ,
"mi" si
da " bağlaçlarıyla soru
Ankara Kalesi , Beyazıt Kulesi Işık Han de ki ya ya
"ve
, ,
... ile ,
Başlıkta geçen
,
, ,
bunlar da büyük
tümü büyük harfle yazılmışsa
harfle yazılır Başlığın
10- Kitap dergi küçük .
, gazete
, , tablo yontu
, , antlaşma , yasa , tüzük , yönetme
lik... adlarının her harfle yazılır :
sözcüğü büyük harfle başlar :
Türk -Yunan Dostluk ve Barışı
Nutuk Fırat Suyu Kan Akıyor Baksana
,
kitap )
( ;
Yoksulluk Yazgımı ?
Varlık ,Çağdaş Türk Dili (dergi)
YAŞAM
;
YAZIN VE
Cu m h u r i y e t , Milliyet (gazete ) ;
FERHAT İLE ŞİRİN ...
Harem ( tablo);
16- Mektup başlığı zarf üzerindeki sözcükler :
Düşünen Adam ,
(yontu ) ;
Lozan Antlaşması ; Canım Kardeşim , Türk Koleji Yazın Öğretmeni...
Anayasa , Türk Ceza Yasası ;
17- Saygı göstermek ya da vurgulamak amacıyla kimi sözcükler bü
Gıda Maddeleri Satış Tüzüğü ; yük harfle
başlatılabilir :
İlköğretim Okullarında Sınıf G e ç m e Yönetmeliği ...
"Ordulardan önce O / Ordu olup / Orduları sarmıştı " →→ saygı
11- Din
.
, mezhep , tarikat adlarıyla bunlara bağlı olanları anlatan söz
(İlhami Bekir [Tez ], Altın Destan /Mustafa Kemal Atatürk II , s.58.)
cükler :
(Özel adlar yerine kullanılan "o " adılı tümce içinde büyük harfle ya
zılmaz . Örnekteki
İslamlık, Protestanlık kullanım "Atatürk " içindir .)
, Nakşibendilik;
Müslüman Protestan , , Nakşibendi ...
"Bir sandığa kilitlenmiş Geçmiş'le Gelecek " → vurgulama
12- Dil adları :
(Hüseyin Ferhad, Ve Yürüdük Gecenin Ateşleri İçinden , )
s.33.
Türkçe , Çince , Almanca
, Japonca ...
127
126
Yabancı Özel Adların
Yazımı
Adlarının Yazımı
Latin abecesi kullanan ülkelerle ilgili özel adlar
Ay ve Gün
biçimleri varsa Türkçede
,
bu
,
biçimleriyle yazılır : başlatılır:
adları büyük harfle
ay gün
yerleşmiş
tarihi gösteren
,
Belli bir
Londra (İng London
) İsveç (Sverige Münih ( ırkında
.
, )
Alm şiirimin
da sürdürüyorum
,
(Ireland) München
"Hangi kanı
.
, Avustralya (İng Australia
Avusturya ( ) ?"
.
)
, Alm , İrlan
Málaga sabahında
Österreich 28 Mart 1994 Adnan Özer , Veda
.
( Şiirleri , s.29.)
Latin abecesi ) ...
kullanmayan ülkelerle
ilgili özel adlar
nişlerine uyularak Türkçe
yazılır :
,
"
girdik
söyle İzmir'e
Eylül'de
"Sonra, 9 Nâzım Hikmet , Kuvayi Milliye
( , s.120 ) .
Çaykovski , Dostoyevski
, Gorki , Sun Yat Sen - ,
Konfüçyüs ...
Geyve Adapazarı /
: İçi
• Latin abecesi Nisan Mayıs / Bolu , Düzce ,
,
leri
bulun m a y a n özel
kullanan ülkelerle
adlar
ilgili ve Türkçede
yerleşmiş biçim
"1920 Şubat
Ordusu
,
/ Anzavur
,
, ,
isyanları.
Hikmet,Mly.
(NâzımKuvayis.41)
, kendi yazı m l a r ı n ı mizde Hilafet
korur
okunuşu ayraç .
Gerekirse bu
içinde g ö s t e r i l i r adların
:
kullanıldıklarında küçük
tarih göstermeden
adları belli bir
Shakespeare ( Gün ve ay
Şekspir Cannes ( an ) , Descartes
K
) ,
(Dekart
(Bordo ) , Seine (Sen)
) , Bordeaux harfle yazılır :
...
biv.no:31 *
"Sen bir cumartesi geliyorsun
Bu adlara getirilecek
ekler kesme imiyle yüzün gülüyor
ayrılır ekin ünlüsü adını söylüyorsun
sesleminin
;
, adın son
okunuşuna uyar "}
cumartesiler .
gülüyor bütün
:
s.41 .)
Gidiyorum Adım Unutuluş Olsun Diye ,
(Ünal Ersözlü , ,
Joyce'a , Seine 'in , Hemingway'in ...
, bütün Ankara'yı kışa
hazırlayacak
"Her eylül, yalnız kendimizi değil
."
mışız gibi telaşlanırdık
Tarihlerin Yazımı
(Sevgi Özel , Bir Bulut Ayağıma Dolandı ,
s.126.)
Gün bildiren tarihler
şu biçimlerde
,
yazılabilir :
Sayıların Yazımı
15 Nisan 1995 ya
da 15 Nisan '95
19.519
• Sayılar , gerekli görüldüğünde yazıyla da yazılabilir . Uygulamada
Tek basamaklı küçük sayıların , yüz ve bin sayılarının , yazınsal nitelikli metinlerde geçen
sayılarla karşılanan
gün ve ayların önüne "0 " konulma
sı yaygınlaşmaktadır sayıların yazıyla gösterilmesi yaygınlık kazanmıştır . Birden çok sözcükten
:
oluşan bir sayı yazıyla gösterilecekse o sayının her sözcüğü ayrı yazılır :
Gün
29.I 19 05.91 9
bildiren tarihlerde,
aylar Romen
, rakamıyla da yazılmaktadır
on beş doksan yedi

, , beş milyon , iki milyar beş yüz milyon ...
.
:
Parayla ilgili işlemlerde , belgelerde sayılar bitişik yazılmalıdır :
onaltibin ,
birmilyonbeşyüzonbin...
Tarihlerden
sonra g e l e n e k l e r kesme yazımında
imiyle ayrılır ; eklerin
ünlü uyumu
,
• Beş ve beşten çok rakamlı sayılar sondan sayılmak üzere üçlü öbek
ve ünsüz benzeşmesi
kuralları işler : lere ayrılarak yazılır
Öbekler arasına nokta
da konabilir
.
:
29 Ekim
1923'te
45 657 , 765 989 , 4 656
2000'li yıllarda 878 ...
12.345 , 342.656
1950'den , 5.876.987
sonra ...
...
129
128
• Ondalık sayılar tam
,
sayılardan virgülle
ayrılır :
56,25 0,5
Kısaltm ar
sonucu
biçimine ;bu işlem
7,565 kısaltılmış
öbeğinin
ya da söz
...
Bir sözcüğün kısaltma denir .
dizisi ya
da sözcüklere
harf
Üleştirme sayıları harf ,
rakamla edilen
●
değil yazıyla elde harfle

da ilk
kimi zaman
gösterilir:
üç harfi
sözcüğün ilk
,
beşer ("5'er " değil) genellikle kısaltma sonuna
• Kısaltma ,
yapılır ;
iki harf alınarak
temel bir tür
biner (" 1000'er " değil oluşturan büyük
ilk harf
,
) ... sözcüğü
birlikte
san ya da rütbe ise
birim ; özel ad ,
Kısaltılan
nokta konur .
• Sayılardan sonraki ekler kesme olur :
imiyle harfküçük
ilk do
,
ayrılır eklerin adı ise doğ doğum
( ,
lü uyumu
;
ve ünsüz benzeşmesi çeviren ) , .
kuralları işler : yazımında çev (çeviri ,
(İngilizce )
.
Ankara ) İng .
,
ün (fi
Ank. ( ,
Gen. (General ),fiz .
Alb (Albay) ,
Doç Doçent ) ,
(
.
Solmaz Sok .
6'dan madde )
ğumu) ,mad. (
60'tan
.
512'ye Caddesi
, ,
)
, , 5'inc i 50'nci 14'üncü Gökalp
,
Cad . (Ziya
, ,
...
(kimya ) Ziya Gökalp
zik) ,kim
,
.
Sokağı) bakınız ) , ed./
bkz ./ bak. (
;
(Solmaz Av Avukat
( )
Gökcisimlerinin Yazımı Doktor ) .
,
Profesör ) Dr. ( ,
Prof. (
,
(örnek ) ...
ör ./ örn .
ede .(edebiyat ) ,
• Bütün yıldız gezegen adları büyük alınarak kısaltılır :
,
harfle başlar ilk harfleri
seslemli sözcükler
: ,
• Tek
Büyükayı Küçükayı ,
Demirkazık Samanyolu ,
,
, Dünya ) , Merkür
Yer ( ... a . (ad ) ,c . (cilt) ...
ilk harfi alınarak
● Gökbilim ve coğrafya her sözcüğün
konuları dışında dergi ve yön adları ,
, "güneş ", " dünya" , • Kuruluş , kitap ,
"ay" nokta konulma
sözcükleri küçük harfle başlar ve harfler arasına
:
Bu kısaltmalar büyük harflerle
kısaltılır .
"Derken , kıpkırmızı bir ateş yuvarlağı
dan yapılır :
halinde güneş , karşı dağların
ardından çıktı... " TBMM (Türkiye Büyük Millet Meclisi )
(Yaşar Kemal ,Bütün Hikâyeler s.12.)
,
BÜ (Boğaziçi Üniversitesi )
İTK İzmir
( Türk Koleji )
"Yirmi dört yaşında dünyada tadılacak
haz kalmadığına emindim . ' MGK Milli
( Güvenlik Kurulu )
(Halide Edip Adıvar , Sinekli Bakkal , s.156 .)
TEV (Türk Eğitim Vakfi )
TSE (Türkiye Standartları Enstitüsü )
"Ve kadınlar
KB (Kutadgu Bilig )
birbirlerinden
gizleyerek
TD (Türk Dili)
bakıyorlardı ayın altında
G ( Güney )
geçmiş kafilelerden kalan öküz ve "
"
tekerlek ölülerine .
Kuvayi Milliye, s.8.
9)
• Uluslararası kısaltmalar (ölçü birimleri element adları trafik imleri
(
Nâzım Hikmet , , , ,
kuruluş adları ...) , çeşitli devlet kuruluşlarınca ya da özel kuruluşlarca be
nimsenmiş kısaltmalar ve Silahlı Kuvvetlerin kullandığı yazımı
Pekiştirmeli Sözcüklerin gelenekleş
Yazımı miş kısaltmalar
bu kuralların dışındadır :
Pekiştirmeli
sözcüklerin pekiştirme
seslemleri
başlarına getirilen önek değerli
cm (santimetre) m
, (metre ) H
, (hidrojen ) , CI (klor ) ,TÜBİTAK (Türki
, sözcüğe bitişik yazılır
: ye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu ) , Bevş . Başçavuş
( ) , Bnb . (Binba
$ 1) ...
bembeyaz çırıl
gömgök
,
çırçıplak,
yamyassı ,apak
,
apansız kupkuru
çıplak , , ,
cascavlak , masmavi
,
yusyuva r l a k
,
...
131
130
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
. Kısal tmalardan
sonra gele n ekler
nünde ya da sonunda kesme
imiyle
küçük harf
bulu n a n ayrılır
na büyük harflerle kısaltmalarda Ekler
.
,
yapılan kısaltmalarda ,bü
sözcüğün
NOKTALAMA İMLERİ
ise
kısaltmanın
okunuş
kg'dan "kilogram "dan okunuşuna
ver
uyar
.
→
her
Si'un "silisyum "un
" in
dm'nin
→ " desimetre "nin ... og
birkaç çalı çırpıyla
Susmanın varyantına yönel ,
E'ye( 7 virgüllerin alevini üfle
EÜ'ye ("Ege ateşiniyak, dokunmadığın
Üniversitesi'ne nokta
değil işareti , ünlem ve insanlık dışı
) Kucaklaştığın soru
TMO'nun ("
Toprak nokta Seni susturdum
üst üste iki
:
Mahsulleri İşte
Ofisi"nin
TBMM'yi ( " değil)
getirdiğin
zehirli köklerden
Türkiye
Büyük Millet (Hüseyin Peker " Yazarın Sonu ")
TÜTAV'ın (" Meclisi "ni
,
değil)
Türk Tanıtma Vakfı"nın
RTÜK'ün (" değil)
Radyo Televizyon Üst Kurulu'nun konuşma dilindeki eksiltili
MEB'e (" Milli değil) yazının daha iyi anlaşılmasını
,
Eğitim Noktalama ,
Bakanlığı"na anlatımların yazıda
gösterilmesi
değil)... vb
belirtilen değişmeceli
.
ya da tonlamayla okumayı
dizgesidir . Noktalama aynı zamanda
Kısaltma ni sağlayan yazılı göstergeler
örnekleri :
araçtır.
da kolaylaştıran bir
AGİK ABD AB AA
Anadolu
Ajansı Aristophanes'in
Bizanslı dilbilgisi uzmanı
Avrupa Noktalamayı İÖ 2. yüzyılda
Birliği
noktalama im
Amerika bulunuşundan sonra yaygınlaşan
Birleşik
Devletleri bulduğu söylenir .Matbaanın
Avrupa Güvenlik ortalarında oluştu .
ve lerinin kesin kuralları 19. yüzyılın
İşbirliği
agy . Konferansı
Adı geçen
yapıt / yazı
AI
Amnesty
Türkçe Yazımda Noktalama
International (
Uluslararası Af Örgütü
AKDTYK
)
Atatürk
Kültür Dil ve Tarih
Yüksek Kurumu
,
AKM
Atatürk Kültür
Merkezi yalnız sözcükleri ya da söz
anat . Göktürk yazısında , noktalama imi olarak , ,
Coğrafya Anatomi
cük öbeklerini birbirinden ayırmak için kullanılan iki nokta ' ı görüyoruz
BM
(:) y .
Birleşmiş Milletler
Bşk .
Başkan Uygur yazısındaki noktalama imleri ise nokta )
(. , yan yana iki nokta (..) ,
, Başkanlık
coğ
kimi zaman da ikiden çok Bunlar tümceyi birbirinden ayırmada
.
noktaydı . iki
ÇU K O B İ R L İ K Çukurova Pamuk
Tarım Satış kullanılıyordu . Kuran'da ayetlerin sonuna konan yuvarlak imler Arap abece
Kooperatifleri Birliği
DPT DIE DGM
Devlet Güvenlik
Mahkemesi siyle yazılmış Türkçe elyazmalarında da zaman zaman kullanıldı .
Devlet İstatistik
Enstitüsü
dk .
Hukuk Fakülte Dakika

Noktalama imlerini çağdaş anlayışla kullanan
Devlet Planlama ilk yazarımız Şinasi'dir .
Teşkilatı
Fak Şair Evlenmesi
Şinasi
0
.
(1860 ) oyununda ayraç konuşma
,
( ) ,
çizgisi (-) ve
huk .
nokta (.)'yı bir açıklamayla
birlikte kullandı Şinasi'nin yaptığı açıklama
.
SSK
ÖSYM K TC Kuzey
Öğrenci Seçme
Kıbrıs
Türk Cumhuriyeti
Yerleştirme Merkezi
şöyleydi :
"Mutarıza (
)
Sosyal Sigortalar içinde bulunan kelâm
Kuru m u hali tarifeder .
sp Şöyle bir hatt -1
Spor
.
ufki - söz
tek .
b a ş ı n a delâleteder .
Teknik ,teknoloji Nokta sözün
nihayetine alâmet
tlf. olur .
Ünlem Telefon
ünl .
Anlatımda biçimi önemseyen
Servet -i Fünun yazarları noktalama
YSK WHO
World Health Organization
lerineyaygın im
(Dünya biçimde yer
Sağlık Örgütü) verdiler .
Yüksek Seçim Kurulu
133
132
kçemiz
Noktalamada
İşlevsellik Anlamdan Anlatıma Türkçemiz
Günümüzde
, noktalama
araç olduğu imlerinin Bölümlenmesi
çok daha , anlatım Noktalama
İmlerinin
iyi b i l i n m e k l e
rülmektedir olanaklarını
Oysa bu
.
birlikte
imlerin yerli
, genişleten
sonuna konan
imler :
zının kullanımı yersiz bir tümcenin
okunmasında belli bir kullanıldığı a )Tamamlanmış
ya da ,
özeni da
lanılmamalıdır anlaşılmasında gerektirmektedir
;
noktalamada herhangi
bir işlevi .Y nokta ()
.
ölçüt , olmayan
işlevsellik im (?)
olmalıdır. soru imi
Noktalamada ünlem imi (!)
işlevselliği imler
tümceleri bağlayan
:
aşağıdaki öğeleri ayıran ve
örneklerde b) Tümce içinde
"Dalga inceleyelim
,
dalga :
olmayı
bırakıp
Dönerse bir su virgül (,)
yığınına? )
" noktalı virgül (;
ikinokta (:)
(Ali Cengizkan
Bu dizelerde
, Şairin Nergisi
,s
.
, özne , parçaları ayıran imler
)
:
“dalga " c) Yazı içinde bazı
dır ; eğer
lanılmasaydı "o "dalga "dan
" öznesinin sonra
)
virgül(
"dalga dalga , ka
)
tı Öyleyse
. olma " sından tırnak imi (" 99
burada kullanılan söz ediliyor
virgül (
,) 'ün
olacak
imi (' )
anlam tek tırnak '
bir işlevi
belirsizliğine vardır , kullanılmaması
yol açacaktır . ayraç 0
( )
köşeli ayraç (
[ 1
Aşağıdaki tümce
ise eğik çizgi (1)
dir : ün
' gereksiz kullanımını örneklemekte
kısa çizgi (-)
kesme imi (')
"Çabucak bir şeyler
yiyip ,
toparlandık ."
d ) Bölüm başlarına konan imler :
Kalesi)
(Nihat Ziyalan, "Yılan
"
Bu tümcede uzun konuşma
çizgi ( çizgisi) ( _)
, -ip ulaç eki , işlevi virgülle özdeş olan "ve " bağlacı
ne kullanılmıştır: yer
noktalı çizgi (-)
"Çabucak bir şeyler -
yedik ve , toparlandık. " İşlevleri
deş olan birimlerin
.
yan yana kullanılması ancak pekiştirme ya da
açıklama e) Düzeltme imi :(^)
amacıyladır
,
Örneğimizde söz
da açıklama
.
pekiştirme
ya gibi bir amaçtan
edilemeyeceğine göre , "-ip ,[ve,] " kullanımının yanlış f) Boşlukları belirten imler :
bir kullanım olduğu
nu söyleyebiliriz .
üç nokta ( ...)
sıra noktalar (
imi ....)
.
İşlevselliğe özen gösterilmeden kullanılan kesme
imlerin başında
her g ) Bölümler arası
gelmektedir
hangi bir
ğını
.
işlevi
Örneğin
düşünü y o r u z
olduğunu
:
aşağıdaki
sanmıyor
tümce d e
;
kullanılan
dahası bu imlerin gelişigüzel
,
kesme
Azerbaycn imlerinin
kullanıldı
paragraf (
bölüm imi
imleri
çengel) imi (§ )
h ) Dipnot
(***)
imi *)
,aCelsâkyiırîonm"'dğu
: (
)
.
yazarındır
kısmen Karakoyunlu 'ların da
idaresine girdi " (Koyulaştırmalar )
.
.
s.350 A
* *
Târihi ,
(Nihad Sâmi Banarlı Resimli Türk Edebiyâtı
Bu
,
imleri
örneklerle
inceleyelim :
135
134
NOKTA (.)
(?)
SORU İMİ aralıksız
Soru imleri çoğaltırdın
"İnsan " sözcüğünün (Yılmaz Yeşildağ , Öksüz Ülkenin Söylencesi , s.51 .)
sonunda
Ünlem ya da soru
işaretivar
tümcelerden sonra :
İyi ki nokta yok . • Soru anlamlı
(Ahmet Çuhacı , Fon/Dip
musun ?"
evi görüyor
Notları s.18)
,
"Şu karşıki yeşil
.55 .)
(Bedri Rahmi Eyuboğlu $
Tamamlanmış tümcelerin Şu Anadolu Var ya..., S
·
,
sonuna konur
11
:
" Gece neden ? "
gününde bu kadar üşümek
s o f r a kalabalıktı .
Yengemin daveti üstüne
neside
, Doktor Ragıp'la an A
" efendiciğim , bu yaz
yemeğe misafir
,
Kiralık Konak )
s.121 .
Yakup Kadri Karaosmanoğlu
,
gelmişlerdi . " ( ,
Peyami Safa , Dokuzuncu
( söz dizisi bu tüm
Hariciye Koğuşu , s.80 ) anlamlı sözcük ya da
Bileşik tümcede yer alan soru
• Kimi kullanılmaz :
kısaltmalardan
sonra bkz
( ilgili değilse soru imi
"Kısaltmalar ana önermesiyle
.
"): cenin
İst. (İstanbul)
müz
,
. (müzik ) onu bilmek gerek !"
mat "Genel durum ne olacak
,
. (
matematik
,
) ... )
(Nahit Eruz ,İnsanca , s.6.
Sıra gösteren
sayılardan
sonra :
1. (birinci) , ayrımında değildi. "
50. (
ellinci) XII. "İçinden mi söyledi ,yüksek sesle mi ,
(on
,
ikinci) Dolandı , s.8.)
...
(Sevgi Özel , Bir Bulut Ayağıma
Sıra
gösteren
leve sayılardan
sahiptir ;
o nedenle sonra kullanılan
nokta d a " (i) nci" aynı
iş
soru imi en sona konur
tümcelerde
:
ikisi
Soru anlamı taşıyan sıralı
-
birlikte ya ,
20'nci kullanıl m a m a l ı d ı r
da
biçiminde Örneğin ya .
kullanılmalıdır 20. ya
benim amacım kötü mü
(20.'nci sonra önemsiz mi ? "
değil). Ama
" ;
s.116 )
. Gün Hamriyanım , .
Habib Bektaş
( ,
belirten
tarihlerin
yazımında :
15.5.1999 hele hele ondan bundan istemeyi
...
"İnsan parasız kalınca , ne yapar ,
• Bölümleri
kendine yediremezse , tutar evindeki fazlalıkları satar değil mi? "
gösteren )
sayı ya Para s.33.
Muzaffer İzgü,Donumdaki
,
da (
harflerden
5 sonra :
274
1. , .
" anlamında ulaç
Soru mi'si pekiştirme amacıyla ya da
A. , b . "-ince (-inca )
..
işleviyle
kullanılırsa soru imi
• Saat ve konmaz :
dakika
gösteren
sayıları
birbirinden "Masum mu masum mazlum mu mazlum
13.45 ...
ayırmada
,
;
:
katil mi katil , zalim mi zalim !"
Sayılarda
●
Kundak, s.25.)
sondan (Nihat Behram ,
itibaren
her üç
basamak
7.567.876 ... arasında :
"Çok para verdi mi "3
el açan çok olurdu .
Sayılar sondan
larak da gösterilebilir
•
15 675 342
itibaren
her üç
M a t ematik işlemlerinde
...
:
basamaktan
çarpma imi
(x)
sonra bir
hane boş bırakı
ya da
• Verilen
o konuda
bir bilginin kesin
olmadığını
(Gürhan Uçkan
herhangi bir bilginin olmadığını belirtmede
,
o bilgiden
," Sevginin
kuşku
)
Çiçek Açtığı
Yerde ")
duyulduğunu
kullanılır :
(D".t-)?oab1YirlğesnuAm6hvyîd v"(?D-)1oöE2ğ3l.kteamr4iuüdYshûn
işleviyle
12x5 yerine 12.5 ...
:
Târihi , s.325.)
Resimli Türk Edebiyâtı
Nihad Sâmi
( Banarlı ,
136
)
Edebiyâtı Târihi , s.276.
Resimli Türk
Nihad Sâmi Banarlı ,
(
137
ÜNLEM İMİ (!) öğeden sonra ya
• Tümcede vurgulanarak önemi belirtilmek istenen
özneden sonra :
özneyi göstermek
için
Uyu bir tanem uyu ünlem da yüklemden uzak kalmış
Seni ..."
aydınlanıyordu
şiir uyandıracaktır
yeni bir sonbahar
"İstanbul'da o sabah ,
Santo (Salâh (Atilla Birkiye Yaşamın Kendisidir Aşk s.197. )
Birsel "Gözüm
,
,
, Nokta Sen ")
• Ünlem bildiren sözcüklerden
tümcelerden sonra ama herhalde insanıya
,
yaratmış
dünya toprağından
: ,
"Tanrı , insanı
Of
" be ! Hişt ,muşambalı ! almamıştır. "
Bilet !"
toprağı buradan
ratacağı Mavi Sürgün s.99 .)
(Halikarnas Balıkçısı , ,
Ahmet Rasim
( , Eşkal Zaman
-i , s.67
.)
" Geri bas ve sonunda :
dedim sana , geri zekâlı • Arasözlerin başında
! "
son
mutluları yaprakların üzerinden
(Mina Urgan o minimini ,
, Bir Dinozorun Anıları , s.91 .)
"Kuşlar , tabiatın
• Küçümseme "
sesleriyle dolduruyorlardı
.
yerme , alay bildirmek
,
bahçeyi sevinç
ğün sonunda için tümcenin çiyleritoplayarak Uşaklıgil ,Nemide
s.4 )
ya da (Halit Ziya
, .
çoğu kez ayraç ilgili sözcü
içinde gösterilir
noktayla Bu
.
işleviyle da üç
birlikte
kullanıldığı
, soru imiiya
da beni ken
"Bu
konu üzerinde
bilimsel (
!)
olur :
" "
Bağdat
" , dört bin yıllık
isim , sabahın daha ilk aydınlığında
,
39
yazılar ,
da görürsünüz dine doğru çekiyor . )
,s.69 .
çırpıştıranları Gezerek Gördüklerim
(Falih Rıfkı Atay
,
(Mahmut Makal , Bizim Köy , )
s.13 .
ve sonunda tır
tümcelerin başında
Ti'ye aittir ."
"Ya
"Bravo
cavlağı
-,DevkMuşt.(Tapnlsr7) dÇeSi(!)şkstHyharuönıoflmgüpT
çekersen?!
Süleyman Bey
"
(Reşat Enis, Sarı
Haldun İt ,s.6)
.
Tırnak içine
nak imi işleviyle :
uymazsa getirin
alınmamış aktarma
"İyiama oğlum ,dün
,
• Seslenmelerden sonra
değiştiririz
alırken
,
,
demişti ."
burada bulunan
Samim Kocagöz
(
bencileyin yaşlı bir bey ,

, Alandaki
Delikanlı, s.90 )
.
VİRGÜL (,)
...
Bravo !.."
sonunda bir
Adnan
( Veli , Sosyete , s.48 .) "Oğlum Mustafa , yak şu
:
ışıkları !"
(Umran
,
Nazif, Tepedeki
Ev , )
s.94.
,smoakeuyrhlvMıgib"nz
virgül bile
merhaba !"
o virgülü olsa sevmeyenlerim
sendin
bana can yoldaşlarım can düşmanlarım
alıp
okyanus kalan , ,
, )
s.15.
yapıyorum bu askın Merhaba
• Eş
,
atlasına (Aziz Nesin ,
(Altay
görevli Ömer ")
RETE
sözcükleri,
söz Erdoğan " Kapkara
öbeklerini ,
●
“Dalgın ; sıralı Onaylama
,
düşünceli bir tümceleri
ayırmada : yadsıma sözcüklerinden sonra:
,
tavırla
işini
görmeye "Öyle
devam , evet ,
ben onlardan
etti. "
iyiyim ."
s.61 )
.
"Hüzne ve Oğulları ,
Cevdet Bey
(Orhan Pamuk
kapılmak
.,s)Mu8rtKa3e(zmOlhn ,.sKo)Çriuç4enkaGl5üğ(Bıh ,.Zse1lC4uim0a)(Nşcıt

korkuya ,
,
kapılmak
, ölüme
kapılmak
doğru değil
,kapmçıil"stHyr
""
'
.
"Murtaza duymadı Zaman , s . )
121.
yıldırım gibi Eşkal - i
girdi evden Ahmet Rasim ,
,
(
içeri "
.
.Sayıların
.
ondalık kısımlarını
belirtmede :
2,5
138
115,45
...
139
NOKTALI VİRGÜL
İKİNOKTA (:)
(;) linated manö
Her şeyi unutturur insana
açıklamalar sıralana
. Bir sözcükten ya da tümceden sonra örnekler
,
Yaşamı sevdirir noktalı
virgül
tümcenin sonuna konur
Bu imden sonraki örnekler ,
caksa o sözcüğün ya da
.
(
Salâh Birsel , "Gözüm Nokta Sen ")
tümcenin harfi büyük tümce değerin
tümce değerindeyse bu
ilk ,
açıklamalar
Sıkı anlam ilişkisi
nedeniyle tümceleri birbirine sözcüklerin baş harfi küçük
yazılmalıdır :
bağlamada : de değil de tek tek sıralanıyorsa
"Kafesin açılış anında Nasıl olmalı
"
nasıl olmamalı .
pırpırlanır yürek şey öğrenilir : ,
; kuşun çırpınmasını "Hocalardan iki
ama çok farklı bir kanatlanmadır
andıran
Su Başlarını Devler Tutmuş s.200 .)
bu Seha L. Meray
( ,
teni ürperten , kimi
,
zaman
;
dişleri birbi
rine çarptıran ,
soğuk rüzgârlar
estiren ... "
Bunu bir adam biliyor :
niçin ve ne hesapla girmiştik ?
"Harbe nasıl ,
(
Burhan Günel , Çiçekler Korunağı , s.84.
)
" Öteki romanlar Enver !"
Zeytindağı , s.22 .)
12 Mart'ın (
Falih Rıfkı Atay ,
'arabı'nı
romanı veriyor . Adalet
ise 'beyazı'nı Ağaoğlu'nun
""
veriyor demek
yanlış olur ;
Mart'ın '
Bir Düğün Gecesi'nde okaliptüs
surat'ı çınar incir
değişiyor ; fark "Ağaçlar : zeytin , , ,
, bir nitelik ""
farkı .
duvarı
ak badanalı bahçe
'
Duvarlar :
(Fethi Naci , 60 Türk Romanı , s.343)
.
saban çıngırak keçi melemesi
Sesler : , ,
mavi ve yeşil ."
biyd i .
""
;mhBavilbnıüg,dstöyrok,G(NünuterDakmig.s3) pblysüaokt;ıuğrjgminSd Başka şeyler : kireç taşları ,

(Özdemir İnce , Rüzgâra Yazılıdır ,
s.77)
.
da
(Sevgi Özel yazı ya
gösterilen aktarma
)
Bir Bulut Ayağıma Dolandı s.145.
• Sıkı anlam
ilişkisi
, ,
• Konuşma imiyle ya da tırnak içinde
nedeniyle
bağlanan tümceler bağlaçla sözlerde bu imlerden önce
arasına konur ya da öğe ortaklığıyla birbirine , :
:
giderken sor
"Hissettim içinde Büyükada'ya
babam Y. K. bahriye çatanası
ki
"Arkadaşım
İstanbul'dan
,
mek du :
,
istiyor;
fakat giderken
bundan ,
beni bir kere daha gör
bir hodgâmlık ,
göl çobanlarının koyun
lar."
otlatırken
çaldıkları
[bencillik
kaval
(Ahmet
] gibi
nağmelerinden
çekiniyordu .
izler taşır
Reşat -Paşam
"Bana
, söyler misiniz
verdiği cevapta :
sanın şanından olduğunu bilmez misin ?
Ahmet Haşim ,Üç
(
, bu harbe niçin girdik? "

Be hey hayvan !
'
Ne
' demişti .
Eser -.../
(Falih
"
RıfkıAtay
Gurebâhâne- i Laklakan/
,
Zeytindağı, s.114-115
? Gülmenin in
kızıyorsun
..., s.119 .
)
.)
Hamdi
• Tümcede ö r n e k öbekler Tanpınar Beş Şehir ,
.)
s.54
değişik ,
kullanılır :
Sesbilimde
,
için
örnekler uzun ünlüyü göstermek
nur eşit
bölümler arasına ko
: ,
a ile
:
"Uyumak ve uyanmak vardı ; rüyalar
vardı ia:şe
...
, hayaller
(Ahmet vardı " .
Hamdi :
Tanpınar
Huzur ) Uzun ünlüler (-) ile gösterilir
, , s .177. sözlüklerde genellikle kısa çizgi
,;pazrl"/cByumısetni
,
güneşin doğuşunu
/ rüzgârın
, esişini / karın aile (
, - ..
)
ağlayışını;
düğünleri ,
/ çay içmeyi ince belli bardakta
beyazını
;
-mis
gibi
demli-
/ bebeğinin
iaşe ( ...
) ...
Matemik
Rambliver
bile -düşsüz ve karabasansız- /
uykuyu geçiştirdi
"olibaömrk•u:neı
aradan
"D)ÇiıAkry"sa,den(İci
çıksın 12 :3
diye ... "
=4
80 :
4-20
140
...
141 -
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
TIRNAK İMİ (" ")
• Kimi yazarlar roman , öykü gibi yazınsal türlerde kişilerin konuşma
• Aktarmaların başına ve içinde göstermektedirler
:
sonuna konur larını tırnak
. Yapılan aktarmanın
sonunda
herhangi bir im varsa
tırnak içinde bu
im de tanışmamak için..."
gösterilmelidir :
(6
"Hep genç kalmak istiyorum , ölenlerle
" dedi Dost "Ölüyorlar ..."
" Akbayram "Bizi "Ama sorumsuzluk onlarda .
,
çocuk gibi uyutamazlar " dese
de , yıllardır , olan sakallı adam . "
lardır , bin yıllardır
insanoğlu hep
yüzyıl
"Hayır , öldürülüyorlar ! " diye mırıldandı kuşları
uyutuldu ! "Uyandırmazsan
ğil" demişti uyanacak (Burhan Günel , Çiçekler Korunağı , s.91 .)
de
Dağlarca . Boşuna mı ?
"
(
Oktay Akbal , "Çocuk Gibi Uyutulmak") " O
" neden et yiyor , o sarhoş !"
" 60'lı yılların
ünlü yazarlarından "Çünkü o kaptan!"
mak istemiyor
biri, köşesinde
“Bugün budaladır !"
." demiş canım yaz bir öküzden daha
""
... "Fakat o ,
Okan Yüksel ,Sporda
( "Fakat o , senden çok okumuştur !"
Erdemlilik ve
Kassandra
" Beni de okutsalar ben de okurdum
Çaresizliği, s.30.) ...
● Bir söze
sözcüğe dikkati
,
çekmede ve sen
onun önemini senin diline baktırılmadı
senin baban çabuk öldü
,
" "Ne yapalım
,
1946 belirtmede : ,
ile birlikte
"
soğuk cilvesi bu !..
"nın kaynadığı
rı
savaş " okuyamadın... Tesadüfün
yıllar rüzgârlarının " cadı kazanla
Dağlar ve Rüzgâr s.167 .)
estiği (Sabahattin Ali ,Değirmen -
,
başlamıştır
. "3 ,
(Öner )
Yağcı Ustaları, s.115 .
Aydınlığın
"
Eldeki ,
bin "
verilere
göre yalnız DENDEN (")
"
cadı
ölüm Almanya'da
cezasına 1450 ile 1550 arasında yüz
çarptırılmıştır
. " yinelene
sayı alt satırda da yinelenecekse
Üst satırdaki sözcük ya da
(İlhan
• Yazıda sözü Selçuk Duvarın ) bir tırnak (" ) imi ( denden) konabilir :
Üstündeki Tilki ,s.45 cek sözcük ya da sayının yerine , kapalı
.
edilen ,
sanat
" yapıtlarını
"
Nur Baba" dergileri belirtmede
Öyküleme bileşikzamanı
, :
yazıları... 1.
romanının ,
tımızın ön safına çekti . yayımlanması
2. Söylenti
Yakup Kadri'yi
99
günlük haya
,
Ahmet
(
Haşim Üç 3. Koşul
29
,
Eser
-.../
Gurebâhâne 109.
)
"
u
. "
Laklakan /
a
..., s
u k
- i
Ç o c
.
dş
ğ i
TEK TIRNAK İMİ
K?diyeamerbiz
g
m
y s
e
b rl
(' ')
ı
(İlhan
aAn
" "Varlık " Selçuk
dergisinde "
,
Duvarın )
Paris Üstündeki Tilki,s.201.
Mektupları
" Tırnak içinde yeniden tırnak imi gerektiği zaman kullanılır :
nı
yayımlar "3
.
.veoirfkdsZaupt"ğnymşıl b"B:onRağuerlsikıdm.S
"
,.sMGa)vei5csB8rSaleâ(h ,s.S1İç)Me3ütr5iksğ.ÇbolVayn(e ,U.Asytdıanl1)YğrÖc5e(

Nazım'ın
Makinalaşmak "
"
,
Piyer elinde
den Şehir "... savaşlarına ,
Loti"
beğenen şu para
şiirlerini tuttuğun
,
önemseyen " deniz borusu var ya işte o boruyla ,
", "Yılbaşı Ağacı "Vera'nın Cevap " hastanelere
,
" ,
nefe
lığı ezbere "Sesini Kaybe sattın? a son
'
tımarhanelere aldın kaça
,
,
Uykudan K
' aça
,
bilenlere
,
her günkü ,
lerini kesinlikle sevdiremezsiniz. "Sabah Karan siyle ' ,
Uyanışı y uf
}
"
"
" çekip giden bir denizciydi " dedim ...
,
Saman .
Denizlerinde,s.
29. )
Sarısı "
... şiir Gençlik
Balıkçısı ,
(Halikarnas
önemi
Yapıt vb .
adları
, belirtilmek
(4
istenen
alınmaksızın eğik yazıyla (italik
içine , )
ya da söz tuldu okudum
koyu ya da ; sizin Tek tek
sözcük yeriniz Şüşnaz ifadende .
" Ahmet Rasim'in yazılarında ciddi yazılarak
tırnak bunu yolu dedi
' diyorsun
ile
,
. ' . ,
'le kendin
Senin dedin . Kamer
...
mizah gösterilebilir ifaden mi ? B
' enimdir
'
el
: ' diye sordum .
'
konuştuğunu .
Biz gör
ele döndün,
vermiştir medik söylemişsin ifadende Şimdi
"" öyle anlaşılıyor .
"
Kamer'i "
bunun?
.
"
,
'
142
diyorsun
.
! Hangisine inanacağız )
s.240.
Yukarışehir ,
Ünlü ,
(Şemsettin
143
Anlamdan Anlatıma
AYRAÇ ( 0 ) yapıtı...göstermek
için kullanılır
:
aktarıldığı yazarı ,
• Alıntıların
kılıcın
yüzünde önümdeki yüzbaşının
Ölünce ne kalır ışıkları Atatürk'ün
,
geriye benden ib "Meşalenin
( )
...
da yansıyor." )
(Aziz Nesin , Merhaba , s.22 .
Bir parantez bir tire iki de tarih kalır
(Yusuf Alper, Kanayan sonra ka
rakam ya da harflerden
Şiirler, s.71
)
.
altbölümleri gösteren
Ayraç • Sıralamada
●
,
parantez )
( ,
tümcenin kuruluşuyla
başına ve ilgili olmayan :
sonuna konur kullanılabilir
açıklamaların () )
pama ayracı
:
"Sonra bu aşk, 2)
aylarca ( 1) ... ...
desi Pek aylarca değil !
altında
kendini -F.N. ) kin ve
gizledi ." nefret per a) ... b) ...
kazandırmak için kulla
kinaye
küçümseme anlamı
• Bir söze alay
,
,
(Fethi Naci 60 Türk Romanı )
“ Ünlem imi ”)
,
, s.105 .
bkz
.
alınır (
"Ve imi ayraç içine
.
baktım :
Minderde üst üste nılan ünlem
rahatsızlanmış konmuş
ve buraya
iki yastık .
(Demek annem
bir uzanmış )
. Masanın
biraz göster
sandalye.( yanında olmadığını ya da kuşkuyla karşılandığını
Demek annem en rafın önüne . Bir bilginin kesin
üst raftan çekilmiş
bir " Soru imi")
masanın içine alınır b
( kz
.
ilaç şişesi
soru imi ayraç
.
üstünde bir
. Ha
almış) mek için kullanılan
Minderin
şişe
Kordiyal ...İşte
(
:
Demek
teri 1891
üstünde ıslak
,buruşuk
bir
.
mendil.(
annem
Demek annem
bir
(,B1E.RlasoeiTmşktünı6)rM8( BrÖoiml)aDnü18e6Uı-şZkf9dy4gH5"t,HaKDroik.ğuczs(şny1Se5f) Peyami

ağlamış.) "
.)
fenalık geçirmiş
KÖŞELİ AYRAÇ
Ayraç içindeki bir
anlatımda
(
[ ])
, ayrıca ayraç içine
alınması gereken bir
●
,
; Nemide
, 1893 Ferdi
duygularını ;
ve Ş ü r e k a s ı açıklama , köşeli ayraç içine alınır :
uyandırmak 1894 ) okurun
istediği özellikle acıma
,
için ,
acıklı
aşk konularını düşündükleri Harb ediyorum , baş
Yüzbaşı Demir'in
:
işler." (...Şunlarda
Açıklanan sözün -FN ] yapıyorum başkasının yararına :
eki kasının Kore
harbi [ Savaşı . , ihtilâl ,
uyumu , ayraç
başkasının yarasına tuz oluyorum.
ayraç içindeki kapand ı k t a n basayım derken ,
,
sonra yazılır kendi yarama tuz
açıklamaya Ekin ünlü ü
-
nsüz
göre değil
[s.528
)
.
açıklanan ]
(
Genç Kalemler ,
söze göre belirlenir:
de üç
***
s.322)
Naci , 60 Türk Romanı
, .
arkadaşlarının sayı sonra (Fethi
elinde 1327
yeni bir (1909)'
nitelik de Ömer Seyfettin
ile
kazanmıştır. "
Ethem'in emrine ordu
(
(Anzavur'un üzerine yürüyen çeteci Çerkez
. (Agâh
ve göstermek
Tiyatro
yapıtlarında
için
konuşanın
devinimlerini
Sırrı Levend
,
Dil Üstüne ,
s.40)
.
birliklerinden de verilmişti [s.524
].
) "
Naci,.
(Fethi60TürkRomanıs.23)
kullanılır :
, durumunu açıklamak
HİKMET
"
On
(Biraz Alıntılarda , gerekli görülen ekleme düzeltme ve açıklamalar köşeli
ürkerek) O
,
kim? Siz ayraç içinde
girer) Aman misiniz gösterilir:
bizine
meraklara
Necmi Bey
...
düşürdünüz yine
. " (
Girsenize. Necmi
( "O
işitmemiş devam etti :
[gibil gözleri kendi kalbinde ...
• Tümce )
s.177.
Ateşten Gömlek
.s,)R4oTmü67arn(0kNıcFetih ,.sHa)nGN3çüuter7(kiRş
içinde ,
verilen (Halide Edib Adivar ,
alıntılarda
rabilmek için ,
alıntıyı
kullanılan ekler tümcenin
"Mehmet Eymür
diye, birçok
olumsuzluklar
a y r a ç içine
,
kitabında
(ın) ört bas
,
Yıllardan
edildiğini söylüyor
."
alınır :
beri
,
müesseseler
kuruluşuna
yıpranmasın
uydu
Köşeli
göstermede ayracın açık
kullanılır
:
( [ ) biçimi ,
"
dizelerin satıra
sığmayan
bölümünü
yüsçdıbrenpiağcko nere
[sdalrın"
Mansur , s.105
.)
144
Yurttaş Kod Adı :
,
(Hüseyin
145
Türkçemiz
EĞİK ÇİZGİ
meggy
( /)
say tubinstan KISA ÇİZGİ
)
(-
sözcükler bölünürken :
Düzyazı içinde yer sonuna sığmayan
●
alan şiirlerin dizeleri

yan yana . Satır
yazılırsa , bu di
zeler arasına konur
sözlerin gene başladığını görün
:
"Tenekecinin oğlu çok dinlediği bu
"Yaşamın aslolan gerçekliğini
, kimi
kez özgün benzetmelerle ce... (Orhan Kemal , Murtaza s.75
(somut , .)
ve soyutun bütünlüğünde
) , ne güzel söyler
acılarla kuşatılmış
yanan ,
yüre bölünmez :
ğinde '
Puslu dağlar yuttu seslemleri
sığmayan sözcüklerin
:
bakışlarımı / Sesi m i Satır sonuna
ıssız kayalar/
yüreğim neden
durmadan kanar? '
""
karan lıktaki
ka -ranlıktaki ya da
-
değil
kara -nlıktaki
,
Mehmet Yaşar Bilen
( Sonra Yazı Vardı muz
lumuz ya da okulu - ...
, , s.42.) -8 %
umuz değil ,oku -
okul -
"Yolcunun sorularına :
acının verdiği sözcük , tarih , saat ... arasında
karşılığın içinde den e
...- " işlevleriyle iki
: Yılan
' bile arar "ve , ile , ...-
yavrusunu , eşini / Ama
.
ben beslenirim
ayrılıkla .
de yer
almakta maçı , İzmir-Salihliyolu ;
dizeleri Galatasaray -Fenerbahçe
""
dır .
'
Türk -Rus ilişkileri ,
1881-1938 ;
(Ramis Dara , Şiir Çünkü Şiir ,s.14.)
.Birden çok 9.30-12.30 ...
anlam vermede
kullanılır
ULTA
:
ile il) arasına konur
:
ile şehir (ilçe
"Bir size seslenen
ses - - • Adres yazarken semt
neden/siz"
Neden
("
siz? " / "
nedensiz ")
Güzelyalı-İzmir
(Behçet Necatigil,En/cam ,s.25) .
" haddini bilmez gönül Kaş -Antalya ...
gönül/de yanar
" (“gönülde ”
/ “ Gönül'de • Arasözleri ayırmada
" / " gönül de") :
(Muhittin Bilgin, " M /aruziye") 16 Nisan gecesi- gör
"Muslihittin Bey'in o gece
-ilkyazın filizlendiği
• Örne k öbekler , değişik
örnekler , eşit bölümler
arasında noktalı düğü rüyayı anlayıp yorumlayabilmek için..."
g ü l işleviyle kullanılabilir : vir
Yapılamıyor ,
s.27.)
Kalpazanlık Bile
(Aziz Nesin ,
Adlara gelen
ekler -ler
: , -lar / -i -e -de -den
m adı var/ ki / kıyamete kadar
,
,
/
B
( u
,
, -in -(i)
örnekte öbek çoğul -(i)
n “ altın su üstün bulut / kıyametin
ilk ,
, -i ...
, ekleri
ikinci
öbek durum üçüncü
öbek de iyelik
,
ekleri
ekleri için kurulmuştur .) , -kaçsan kaçabilsen- / kovalayacaklar " )
Mansur , s.140.
Yurttaş ,Kod Adı:
• Adres yazarken (Hüseyin
apartman numarası ile yeğlen
daire numarası arasına
konur : Arasözler arasında gösterilmesi
244 Sok No . .: 12/6 kısaysa bunların iki virgül
,
mektedir
(
bkz."
Virgül
") :
• Adres yazarken semt
şehir
BLA
ile (ilçe ile il
) arasına konur
,tagreCumihçb"lyos'knzşdc
:
da
Cağaloğlu / İstanbul okunabiliyor
." .
)
Romanı ,s.279
Kaş / Antalya 60 Türk
(Fethi Naci ,
olarak kullanılır :
.Bölme imi • Ekleri , seslemleri
belirtmede :
12/3 = 4 (n)i;
kon -ut, ev
-e -i-
-de
,
-( i )yor ül d
- ü
kullanılmaktadır :
gö -rüş
,
,
-li -erek -meli → gör -üş -tür-
,
atımında da , ,
• Eğik çizgi , tarih tü -rül dü
-
ko
-
, nut
- e vi
- n
- i ...
,
●
12/5 19
Dilbilgisinde için :
göstermek
eylem kök ve gövdelerini
aç-
146
,
gez-
, iç-
koş- gürülde -...
,
, sataş- yakış- başla- ,
, ,
147
.
Arapça Farsça tamlamalarda sonra konur
. DON PINU
●
-
kısaltmalardan
. Ek
:
alan
'
ODTÜ'nün ,MEB
....
fasl -ı gül , edebiyat
Y LAAT
cedide aşk -ımemnu cm'yi; TC'ye
-1 ,
Mg'u , kg'dan,
,
...
si sont
kullanılır:
" ...o kadar kalabalık ekleri ayırmada
bir ağızla ilan Sayılara gelen
-ı aşk eden erkek
●
gördünmü?
70'inci , 13'üncü
" ...
1970'ten 50'nci ,
(Halide Edip Adıvar ,
, Sinekli Bakkal 1919'da ,
, s.39).
"Kanat gelen eki ayırmada
:
sesleriyle dolup ekten sonra
boşalıyor ruy -ı
zemin " • Bir harfya da
(Hüseyin Ferhad , Ve Yürüdük Gecenin -mek'ten ...
Ateşleri İçinden ,s.60
.) -ci'nin ,
a'nın -te'ye ,
• Yabancı özel ,
adlarda ve daha sırasında da ölçü
konuşma
ya
dilimize mal
olmadığı için da seslemlerin
zımlarını
kimi zaman
,
özgün
kullandığımız ya • Seslerin ,
k
yabancı kullanılır :
sözcüklerde için kesme imi
düştüğünü göstermek
:
Sainte-Beuve, dolayısıyla şiirde
Boulogne -sur-
Mer ;
nic'oldu"
by - diyen beyler
pass check -
,
up fuel -oil ...
, "Dünya benim (Aşık Veysel s.153.)
,
"Wal-Mart
da yeni çağın ü r ü n ü
bir kuruluş Ayla'nım .'
." "Hadi birini söylesenize
Güzel Kadını s.72.)
En ,
(Mehmet Altan Amerikan Burhan Günel Dünyanın
( ,
Rapsodisi )
100
, s.117.
"e-mail :
,
com . tr. özel adlara ge
kokuyor
bahçe " yabancı özel adlar dışındaki
Özgün yazımıyla yazılan
●
addan kesme imiyle ayrılmaz
:
(Yunus Koray , ile çoğul eki özel
tirilen
• "Üşür Posta Kutuları") yapim ekleri
Matematikte
çıkarma imi
olarak Türkçe ;
Müslümanlık Aziz Nesinlik ,
İzmirli , Londralı ,Atatürkçü
,
kullanılır: ,
46-25 = 21
Ayşeler , Orhan Veliler , Türkler ...
KESME İMİ (¹) Bu eklerden sonra da kesme imi kullanılmaz
:
...
Velilerin , Türklerdeki
Ayşelere Orhan
. Çekim İzmirlinin ,Türkçeyi , ,
eki alan
kişi
adlarından
leşmiştir yapım ge
yabancı sözcüklerden sonra gerek
. Ayrıca
, sonra kesme ,
gerektiğinde
tü m özel
imi k o n u l m a s ı gelenek Özgün yazımıyla yazılan
adlardan sonra rek çekim ekleri
"Daha kesme imi kesme imiyle ayrılmalıdır
sonra Almanlarla konur : :
Nihayet Mısır yapılan
fethi ittifak
bahanesi
ile Cemal
Cemal
Paşa'dan saklanmış. Manchester'lı ,
,
Bunlar hep Paşa Shakespeare'in ...
Talât'ın oyunları İstanbul'dan
imiş ." uzaklaştırılmış
"İnsanca
yaşama
) .
"Hafifkanlı chevrolet'ler , hırslı pontiac lar,
' karanta buick'ler
"
.,s)Seİvg5kilzÇ1mo(dVays .,sK)ıra3Ilşk0mtn(e "İ,OçGeğür)Zndukl(Mimzt ,Ze.AytsRiınadf(F9kğl1h

Gürültüyle enikleri
özlemi akıp gidiyor General Motors'un
vardır s.55 .)
İçerdeki Doğur Beni ,
Beni Öp Sonra
Grim
Oğul'da
." (kitap (Cemal Süreya ,
• Ek alan adı
)
bir
sözcüğün . Kesme kesme imi
benzer imiyle geliyorsa yalnız
,
rılmasını sesleri nin ayrılan ekler satır sonuna
önlemek için : olan başka
bir sözcükle kullanılması sonundaki
(Satır
" Yol özel yeterlidir gerek yoktur
karıştı
adlarda ayrıca kısa çizgiye
kenarlarında
yaşlılar
konuşuyordu
bun'u "
(bun u
- ; bu-
n)u)
( Muzafer ,seslemin
;
bölünmemesiyle ilgili
kural uygulanmaz .) :
otuzkg'
dan
" ölen çocukların
açlıktan öc'ü
. "(öç -ü ; öcü )
Atatürk '
ün
148
149
UZUN ÇİZGİ ÜÇ NOKTA
(-) )
MIO
( ...
konur
tümcelerin sonuna
:
Yazıda
. Tamamlanmamış
satır başına alınan konuşmaları göstermek için kullanılır . Bu
33
Yorik !Hani senin
...
ime konuşma çizgisi de denir :
"Zavallı
s.41 )
(Peyami Safa ,Dokuzuncu Hariciye Koğuşu
.
,
"-Bu hafif rüzgâr çiçeklerin nefesidir Sana dokunmaz
. değil mi?
. Sonra dağ
gittikçe hızlanıyor
Dilber titrek bir sesle bir garipseme... Tren
cevap verdi "İçimde müthiş
,
:
bahu "
ovalarda muz
tarlaları ...
Ovalar
- Hayır Bana Lübnan dağları ...
,
bu manzara
.
, bu büyüklük dokunuyor .' lar ,
(Orhan Kemal Baba
Evi
,
, s.127 .)
(Samipaşazade Sezai , Sergüzeşt , s.78 .)
da "ve öte
sonra " gibi" ya
örnekler sayıldıktan
• Birtakım bölümler ,
"Oğlan alttan almayı
denedi : ki n
kullanılır :
"
kiler
anlamında
- Anam , güzel anam bak herkes gidiyor ; bir biz
,
kaldık mahallede sayık
..." İstanbul sularımı
humma başlar başlamaz
"Sık sık hastalanır
,
(Yılmaz Yeşildağ , Uçurum Aşklar Tiradı , s.83 ).
lardı ..."
Taşdelen ,Sırmakeş
:
NOKTALI ÇİZGİ
• Konu
yı anlatmak
● Bir sayının
10.000 - TL
DÜZELTME
Arapça -Farsça
başlıklarını
için kurulan
.
kesri
İMİ(^)
(-)
göstermek için
,byiasdürtşgenıoBcuğlTÜMCE.-
sözcük
olmadığını
dizisine
belirtmek
kullanılır :
tümce
denir."
(Tahir Nejat Gencan
için
kullanılır :
" , Dilbilgisi, s.69.)
latımlarda
-Çırçır Karakulak
,
Duraklamalı
, kesintiler
"-Yok...Ben ... Yalnız
Adam
"
;
çocuk
,
sesini alabildiğine
-Helaya ...Hela
Şifo
kesik kesik
arasında kullanılır
kısarak ,
... Hela ...
diye
suyu
,
,
kırık
Hünkâr suyu ,
için..."
Ahmet Hamdi
(
dökük tümcelerle
:
(Selma
yineledi birkaç kez
(Aziz Nesin
göstermede
Tanpınar
Fındıklı
Kalpazanlık
kullanılır :
,
"
.
, Beş Şehir
Nereye Yüreğim
Bile Yapılamıyor
,
gerçekleştirilen an
,
,s.43.)
)
s.139.
)
s.24.
●
yerleri
,atlanan
kökenli • Alıntılarda
duğunu belirtmek sorun
sözcüklerde olmak mı , bütün
için bu "k " " olmak mı yok
tiradında , "Var
okun ,
düzeltme " ünsüzlerinin ince
g Hamlet , o ünlü Bitebilirbü
,
imi konur ünsüzlerden
yalnız /
,
ki uyumakla
:
sadece! Düşünün
sonra
gelen "a " " " üzerine
bu
. u ünlüleri ! / .
Ölmek, uyumak
hikâye, ./ ..." diyordu.
kâğıt, kahırlar insanoğlunun
kâfir, yüreğin ,/ Çektiği bütün
kâr , tün acıları
dergâh, mahkûm ;
tezgâh,
rüzgâr,
yadigâr
... içine de alınabilir
:
Yazımları kullanılırken, ayraç
·
aynı
anlamları Üç nokta,bu amaçla
cükleri
,
ayırt etmek ve
için
kullanılır okunuşları
adet(
:
ayrı olan
söz ATATÜRK'Ü
" ÖLDÜRMEK
sayı),
kimi yabancı
âdet (alışkı
, töre
hala (
babanın kız )
kardeşi
) Vapura ben değil halk binmişti
hâlâ
,
Kişi adlarında (daha
ve ) Halk çıkmıştı 19 Mayısta Samsun'a
...
adlarında düzeltme yazım
yer imi denize dökerken İzmir'de
biçimi Düşmanı
korunur devlet
:
Kâzım ,Leylâ ; kuruluşlarınca benimsenmiş Aralarında ben de vardım
Felâhiye Lâdik
.... s.72.)
Darağacı
,
,
Utan
Boyundan
(Ali Yüce,
150
151
SIRA NOKTALAR )
(.....
BÖLÜM İMİ *
( ** )
BOLD
Yani çocuklar siz siz olun
Noktalı yerleri doldurun .
için kullanılır :
değiştiğini belirtmek
Yazı içinde konunun ,
(Ali Cengizkan
, Senlere,
) ve bizim evde çalışmalar aylar
s.51.
Alıntılarda bir
bölümün Cumhuriyet'in Ankara bürosunda
kitabı ile Sa
atlandığı genellikle beş
Gözüm Ayşe '
,
ya da yedi İki
adını severek koyduğum
'
nokta
ca sürdü Sonuçta
belirtilir : ile ,
.
Akbal'a Kitap sizin eseriniz
'
gün ışığına çıkarıldı.
bahattin'in mektupları
"Bugün ulaştığımız
sonuç yüzyıllardan beri
,
dedim .
çekilen ulusal dir .'
yarattığı yıkımların
uyanıklığın ve
bu
***
sevgiliyurdun
her köşesini
şılığıdır . sulayan kanların kar Glasnot (açıklık) ve Prest
attığı
Gorbaçof'un ortaya
Yıl, 1988 olmalı ,
Bu sonucu rüzgârları dünyada yankılanı
Türk gençliğinin
, uygulamalarının
yapılanma )
koruyuculuğuna royka (yeniden
Ey Türk bırakıyorum
.
Gençliği ! Birinci ödevin
yetini ;
Türk bağımsızlığını yordu . ... Balcı'dan Bir Anı ")
...
sonsuzadek , Türk (Ayşe İlhan , "Ergun
korumak ve Cumhuri
savunmaktır .
Gereksindiğin
güç ,
***
damarlarındaki (*) 'la da ayrılabilir .

Bölümler tek yıldız
Kaba
ndaki soylu vardır ."
kandav (
Atatürk )
sayıldığı
için
ya da bir
ADRES
sözcük
ya da bölümlerin başka nedenle
açıklanmak istenmeyen
ta yerine
konulabilir sıra noktalar
DİPNOT İMİ
:
ya da atlanan nok (*)
ses sayısınca
H
' vurduk öykümüzü
66
r ulan
..... yollara
ufku belirsiz
b ..
' dedi kayıp
Erdal çetrefil/ ileti
. kurgu zayıf / dil
değil hayatımız
küçük bir dipnot bile
Konuş Benimle , s.94.)
(Hidayet Karakuş
,
o.klaydm)zuks.ıa(n"Nihyet b!aoşlıAmy.dr,aseuv"-nift (Haldun Taner , Hikâyeler 2 )
, s.128 .
gerekli olduğu
düşü
nedenlerle
için ya da başka
-Uğranılan
Yazının anlaşılması
yerleştirilmiş açıklayıcı
kitabın sonuna
sanlığın
haksızlıklar
nülen sayfanın alt bölümüne ya da
ASUSTV
ww ,
başlangıcıdır ve bazı
bozmamak için konuyla
ilgili
hakaretlere
evlat
."
dipnot denir Anlatımın akışını
SH
.
koyun in bilgilere
gibi tahammül etmek alıntılar vb
dipnotta veri
göndermeler
.
,
kaynaklara ilişkin bilgiler ,
ayrıntılar ,
lir
THE SIG (Reşat Nuri s.56
.)
.
Güntekin Acımak,
,
sonuna sağ üste
PARAGRAF
"2
s.60 Dipnotun ilgili olduğu sözcük
bir yıldız ya da küçük
puntolu rakamlarla
, tümce ya da bölümün
,
gösterilen
,GünANtcueı(kmria.Rş)
( gelecek biçimde ,küçük
ÇENGEL imi denir . Dipnot imi
sayfanın
)İMİ ya da sayıya dipnot
bir
Paragraf 8)
( sayı konur .Bu yıldız
beş da konur Her sayfada
verilen dipnotun başına
, .
altında
ya da kitabın sonunda
harflik
atlanarak
let
yazılır
Yine sayı düzeni kullanıldığı
satırbaş ı y l a sayfada yeniden başlayan
.
de
başka amaçla yazı
sig birbiriniizleyen ve sonraki
paragraf ve
içinde önceki
imi de kullanılabilir
yazı boyunca süren sayı düzeni
:
altbölüm satır gibi ,
başlıklarıyla paragraftan bir
kullanılabb öil
rümlemeyi
ya da
il sonra
bir
§ Okulda birbirini .
vurgulamak için da tedirgin bir gerilim süre
Paragraf ya "Gün yaralı ,gece kaygan
,
Eğitim
izleyen imi
daha içinde
çok yazı Sanki ayağımızın altından kayıyor toprak .*
,
sayılarla ,
§ Ailede Eğitim kullanılır
:
ayaklarının
bastıklarıyer
TANESH
yahut
aklını oynatmıştı "
sanki herkes MEB yayını)
altından Cilt II 179
Ecinniler s ,
kayıyordu
.
'
.
Dostoyevski
( ,
,
Yazılıdır , s.14.)
Rüzgâra
,
1
( Özdemir Ince,
152
153
YAZIDA KULLANILAN ÖTEKİ İMLER lub pos
BÖLÜM - III pid lava
Yazıda kullanılan
başka imler de vardır
Bunlardan birkaçını
BİÇM LGİS
.
görelim :
dilbil
eklerinin değişimini inceleyen
Gönderme ,yön ,sürme
im i Sözcüklerin yapılışını ve çekim
“biçimbirim ” dir
Yön Biçimbilgisinin ana öğesi
.
imi biçimbilgisi denir
; dilbilgisinde düşme gisi koluna
.
(
imi ) , herhangi
bir
miest
dil biri
minin sözdiziminden
düştüğünü göstermede
kullanılır
+
Artı (toplama .
Biçmbirm
imi)
Eksi (
çıkarma
AUM
imi)
Biçimbirimler an
biçimbirim denir ,
Dilde anlamlı en küçük
Çarpı ( birime
211
2
V||
·IX
|
·
.
çarpma imi
) birimler
Bölü ( için anlamsal açıdan bölünemez
küçük birimler oldukları
,
bölme lamlı en
imi)
sesbilgisinin en küçük biri
Eşitlik imi sesbilgisine geçilir ve
dir Bölünme sürdürülürse
.
dilin birinci
eklemleme bi
Yaklaşık ulaşılır Öyleyse biçimbirimler
olarak mine (sesbirime )
.
eşitlik
im i birimlerini oluşturur .
Benzerlik
oluştururken sesbirimler ikinci eklemleme
,
yaklaşıklık rimlerini ,
Büyüktür imi
imi iki
, nicelik
sinde arasında Örneğin “elimi
( birimdir
çıkma imi karşıtlığı olan bir
.
)
büyük olanı
;
dilbilgi
Biçimbirim , seslemle
de
de incelenen
biçimbirim
,
kullanılır sözcüğün kökenini mi z
e-li- - in biçiminde ayrılırken ,
gösterme sözcüğü seslem açısından
.
zin "
% >
Küçüktür açısından el -imiz

imi ; -in biçiminde ayrılır .
Yüzde dilbilgisinde
imi gelişme
imi
{}
Oklu seslemle örtüş

ayraç karşıtlık içinde bulunduğu sesbirim ve
dilbilimde Biçimbirimin ,
de
,
; matematikte
2. tekil kişi iyelik eki n ”
“ 3. kişi adılı “o ” ,
eşbiçimliği de vardır Örneğin
, ,
J.
işlem olan ekleri tüğü örnekler .

Sayfayı
,
gösterme
çeviriniz
öbeklerini
aynı zamanda , birer sesbirimdir . Yine , örneğin "koşturmak " sözcüğü hem
belirtir. imi birleştirmede kullanılır .
yazının
,
izleyen seslem hem de biçimbirim açısından koş -turmak biçiminde ayrılır .
sayfada sürdüğünü
Örneğin “kuşçuluk ” bir sözcük
sözcükle de
,
örtüşebilir
Biçimbirim
.
,
üç biçimbirim
"kuş " bir biçimbirimdir
sözcük ve aynı zamanda
.
; ise bir
Biçimbirimler iki öbekte
incelenir :
1- Bağımsız (
Özgür ) Biçimbirimler :
Kendi biçim
başlarına kullanılabilen " sözlüksel" birimlere bağımsız
birim
denir " birimleri kendi
Örneğin "gözcü "göz ev
evin " sözcüklerinde
.
başlarına ,
,
al sel...
kullanılabilir birimlerdir iyi ,
Ad
The soylu sözcükler bağımsız
: ,
.
-
top
st o
I
2- Bağımlı
nee Biçimbirimler
:
,"-gcöirnkeublvaüGşdızmğ
gerektiren
"
ler
dilbilgisel Ekler ve eylem
" denir
bağımlı birimlere bağımlı biçimbirim .
biçimbirimlerdir
: -e -i -gi koş- sev- ,ye -...
; ,
, ,
Anlamdan Anlatıma
BİÇİMBİRİM )
Bağlantılı bir dil
olan Türkçemize Ö
( NCÜL
I-SÖZCÜK
göre değerlendirildiğinde
bağımsız
isla
giblog
biçimbirimlere
eing2 ud
, önde bulundukları için , öncül biçimbirimler sb vind
bağımlı bi
ve tümce
;
çimbirimlere de bir anlamı olan
bağımsızların arkasından olarak sözcük , belli
Bir dilbilgisi kavramı
,
geldikleri için , ardıl biçimbirim
ler denmektedir Yalnız
dil öğesidir
. .
, eylemlerle ilgili ayrık bir durum yarayan
öncül -bağımlı vardır ; eylemler kurmaya
biçimbirimlerdir .
incelenir :
yapıları
bakımından üç öbekte
Sözcükler ,
Türkçe biçimbirimlerin
Oya Adalı (Türkiye Türkçe bölümlenmesini
oxDan
sinde Biçimbirimler K
( ÖK
BİÇİMBİRİMLER )
)'dan
aktardığımız şu
çizelgede topluca A -YALIN SÖZCÜKLER
görelim :
eki almamıştır
BİÇM RİLE
Bu yapım ,
sözcüklerdir sözcükler ,
Kök durumundaki
.
birleşmemiştir :
bir başka sözcükle
SÖZGÜR ÖZLÜKSEL
ger- , göz , iç ,
dil , es-
boğ- boz çam çek- dik ,
av
,
bay
GÖREVSEL
,
ak
, ,
at
,
aç ağ-
,
, ,
, ,
,
yeğ , yor- , yön yük yüz , ...
üç
,
som tok us , ,
öz
,
ok ser- sız- ,
BAĞIML
,
kuş öl- , , ,
im kal- ,
, ,
,
kadar gibi [M] ÖZGÜR
M] BAĞIMLI
[M-]
[ seslemli olduğuna ilişkin

sözcüklerin tek
yalın (kök )
Türkçedeki
bak al oku gel yat
[-M ]
●
araştırmalar da bu
ev
kökenbilimsel
vardır Türkçemizle ilgili
yaygın bir kanı
yavaş güzel dün göz
.
seslemlerin an
niteliğindeki kimi
İŞLETİM
TÜRETİM kanıyı destekler
niteliktedir Ancak sözcük
.
ben
-DI -DA
dilimizde
-LIK bilinemediği için
kimi sözcüklerin kökü
,
lamı
ah ve
ya da çok seslemli
-GI -CI
vb örnek vardır :
diyebileceğimiz birçok
.
vb
-M
yalın sözcük
.
vb .
vb
çok seslemli olup da
vb .
.
kağnı kelebek ,
doru ece ekşi iyi , ,
büyü deri
,
, ,
buzağı ,
burun
,
,
bacı , ,
ÖNCÜL
öküz , sarı , sinir ...
ARDIL
göre bile
Türkçenin kurallarına
türetilmemiş ya da
• Türkçe bir ekle
-BİÇİMBİRİMLER sözcükler Türkçe
açısından
şik sözcük
durumuna gelmemiş yabancı kökenli
. ,
Eşbiçmlik
kök " muallim (ilim

sözcük türetilen
"ilm " sözcüğünden
sayılır Örneğin Ar
kök sözcük
.
.
öğreten)" için
Bir ekle yapılmadığı ,
biçimbirimin sözcüğünü türetimi Türkçe bir
aynı anlam , " te
ve görevi yapılan
,
mine uğramış biçimine taşımakla sayarız Yine "vision " sözcükleriyle
örneğin Yun " tele "
değişi
eşbiçimlik denir birlikte ,
ses
.
ve Fr. Türk
dırılan {-lEr
}
biçimbiriminin
{-Dİ } biçimbiriminin
iki (-ler ,
-lar ) ,
. Örneğin "
çoğul eki
bilinen
geçmiş zaman
" olarak adlan

çenin
"
levizyon
,
sözcüğü de bileşenlerinin Türkçe
olmaması ve
.
oluşumunun
sözcük
değişm
sayılır .
çekimini
kuralları
dışında gerçekleşmesi nedeniyle kök
gerçekleştiren
sekiz
(-di
eşbiçimliği -dı -du
vardır ,
-dü
-tu , -tü
)
.
Anlaşılacağı
,
-ti -ti
gibi
,
,
nucu olarak , ünlü ve ,
ünsüz
,
,aelkıörby•piTüsnçduğmzt
Türkçemiz ,
benzeşmelerinin
eşbiçimliğin bir so
eşbiçimliği yaygın olduğu
bir dildir lüğünü
olmayan ardıl çok .
Türkçemizde korur durum vardır :
azdır :-(i)yor , -ken , -ki,
Ancak bu
.
özelliğin bozulduğu birkaç
ayrık
-leyin , -(i
)mtırak ,
-gil.
Eşbiçimliği bulunan biçimbirim
yazıda 1) uğrar :
,
, değişime Yönelme eki adılları ses
değişimine
büyük harf kullanılarak oklu ({ } ) içinde alan 1. tekil kişi
, ayraç uğrayan sesleri için ve 2.
gösterilir
:{
-Dİr }
, {-mİş } ...
ben → bana
sen sana
Biçimbilgisini geleneksel dilbilgisi
doğrultusunda 2) bir
ancak başlayan
ardı etmeden iki ana başlıkta
, Ötümsüz köklere ünlüyle
yeni yaklaşımları göz dilbilimdeki (sert ) bir ünsüzle biten kimi
inceleyeceğiz
üö,ktn:mslezgşirdğ
Öncül Biçimbirim
( ) , II- Ek (Ardıl Biçimbirim ) .
: I- Sözcük
dip
→ dibe
ak →
156
ağar
157
CERRAHPAŞA
-
3) Geniş ünlü Kökler
GB
ile biten bir köke "y " Ortak
ile başlayan
ya da "y " nin yar
dımcı ses olarak kullanıldığı
bir ek getirildiğinde
köklere ortak kök denir
:
kökteki bu geniş ünlü olarak kullanılan
,
Hem ad hem de eylem
dar
laşır :
→
göç dik
de- diyor , y )ecek , di(
di(
y)elim göç dik
ye- → (y) ecek , yi(y)elim
yiyor , yi
sık toz
sık toz
4) Günümüzde kök gibi
görünen sözcüklerden "k " ünsüzü ile biten
mileri , kimi ekleri ki
alırken bu
ünsüzlerini düşürürler
pus
pus
:
büyük →
şiş tat
büyücek
şiş tat
k)
( soblab minul
kimi sözcükler
kök olarak algılanan
halde günümüzde
Türemiş olduğu or
alçak → alçacık olarak kullanılır
Bu sözcüklere
ad hem eylem
.
de ortak kökler gibi hem
k)
(
tak gövde diyebiliriz :
5 ) Günümüzde kök olarak
algılanan iki seslemli
uğraş savaş siva özen güven barış

eklenme
güven barış
sırasında ikinci kimi sözcüklerde
de
ünlünün
düştüğü görülür
:
oğulum → -
oğlum
Siva özen
→
böğür -ü
böğrü
Bu
( ses
"Ortakd
uğraş savaş
olaylarıyla
ilgili geniş bilgi
için bkz
“ Sesbilgisi/Ses
.
KÖK SÖZCÜ K L E R İ N
Olayları
")
Sesteşlik, yazılış
TÜRLERİ sesteş sözcüklerle
karıştırmamalıyız .
Ortak kökleri
Eşseslilik")
" Anlambilgisi /
.
ları aynı , anlamları sözcükle oluşur (
bkz .
1-Ad iki
ayrı
Kökleri
.sötzicaeüş,ığdn"lkAyro
vardır
Kök durumundaki kullanımıyla anlam birliği .
ad soylu
eylem olarak kullanımı arasında
sözcüklerdir .
at, bel ,dağ ,
diz, giz, gön , göz , Kökteş Sözcükler
kan ,kül ,
o ,pek , siz,sol ,
Yansıma kökler yer ,yol,yön
de ad soylu ...
kökler
ulamındadır
Aynı kökten türemiş
:
cız, çat sözcüklerdir
, fir , fis , güm , küt
pat ,şar
:
viz
,
,
...
Ad kökleri ,ek
almadan
→
bil-
bilge , bilgi ,
bilgiç
kullanıma
, bilgin...
girebilir
→
.
bağımsız ek-→ ekenek , ekim ekin
biçimbirim , , ekmek
→
...
2- Eylem Kökleri yol yolsuzluk...
yolak yolcu yolsuz ,
yolculuk
, yoldaş yollu , yolluk ,
→
, ,
,
taş taşçı , taşçılık
Kök durumundaki eylemlerdir :
, taşlı
, taşlık...
Kökteş
karıştırmamalıyız.
biç- çiz- del- diz- Örneğin sözcükleri kökleri olan sözcüklerle
aç- at- , , , ez- gel- kal- " , sesteş
kız-
bu sözcük
, ,
şişlemek "
, ,
,
ler
,
, seç- tak- ile " sesteştir
yık- kökteş " sözcüklerinin kökleri ;
yüz
,
Eylem kökleri eylemsi eki almadan
,
-...
şişkin
ya da kip
,
, değildir
ve kişiye :
kullanılamaz . → bağımlı biçimbirim bağlanmadan
şiş(ucu
şiş(
sivri
→
araç)
şişlemek
kabartı,
ur) →→
158
şişkin
159
SÖZCÜKLER SÖZCÜKLER
teste
B-TÜREMİŞ
C -BİLEŞİK mobbe
for
bleed ka
en az iki sözcüğün kaynaşması ,
karşılamak üzere
Yapım ekiyle oluşturulan sözcüklerdir bir kavramı
,
:
ab Tek
.
sözcüklerdir
oluşan
sonucu
lıplaşması
al -lık , bal - lı , kır aç
- , öz -deş , uz man
- ,
çekim ekleri giremez .
as -kı bil -gi gez -gin kır -ıcı , yat-ak arasına yapım ,
Bileşik sözcüğün
, , ;
d
,
bileşenleri
u. yazılırlar :
bitişik
durumdadır ;bu nedenle
kalıplaşmış
Bu sözcükler
Din
boş -a- us -lan- su -sa- ,
, ,
bilinçaltı , binbaşı,
ayaküstü beşibiryerde ,
albastı , anamal ,
,
an -imsa- it -ele- kaz akciğer , eşe
demirbaş , elvermek
, , -1-; ,
dedikodu ,
çalçene çöpçatan ,
ka
bitpazarı, büyükbaş
,
,
, karadut ,
içbükey , kabataslak
göz -le - m ,gün -ey -li ... gökyüzü , hiçbir , ısıölçer ,
karısı,giderayak
,
saçkıran , sağduyu ,
kızılçam , körkütük ,
kilkuyruk (balik ) ,
rakol karasinek ,
bitki ) , tek
Köke yapım eklerinin getirilmesiyle
,
sütana şeytantırnağı (
sıradağ
,
oluşturulan türeve gövde denir. bitki )
,
( ,
), sığırdili
Örneğin " bil-" köküne "-gi " sarısabır (bitki toprakbastı,
tozpembe ,
getirilerek oluşturulan topçeker ,
" bilgi " türevi , gövde tilkikuyruğu (bitki ) ,
(bitki ) ,
yanar
dir
düze , tekesakalı kuş )
.
( ,
yalıçapkını
üstçavuş vazgeçmek ,
(oyun
,
)
uzuneşek ,
uyurgezer ,
yurtsever , yüzergezer
...
yarıyıl , yediveren
,
yarımada ,
dağ , yarıçap ,
GÖVDELERİN " Sözcük Türleri
/ Sı
TÜRLERİ bitişik yazılmaz
bkz
( .
sıfatlar
• Kurallı bileşik
1-Ad fat" ) .
Gövdeleri
de ses düşmesi ya da
bileşik eylemler
,
yapılan
a- Addan ad Yardımcı eylemlerle Tür
:
Kuralları " "Sözcük
"Yazım
,
bkz
bitişik yazılmaz
( .
yoksa ,
ses türemesi
kuşçu kanlı susuz
,
,
, yazlık ... leri /Eylem ") .
b -Eylemden
ad söz
bakımından tek bir
:
o sixtoxõe b anlam gerek biçim
Merchan
, gerek
• Bileşik sözcükler
bakıcı ,görüş gibi düşünülür :
,
koşu , yakıt ... de tek bir sözcük
seslemlerine ayrılırken
cük değerindedir ;
2- Eylem Gövdeleri -ko -kul
mak
Kı -zı-lır- ...
ço-ba -nal-da -tan il ,
,
a- Addan
eylem OLUŞUMU
BİLEŞİK SÖZCÜKLERİN
:
kana- , karar- , sula- ,yönel
-...
b -
Eylemden eylem
Bileşik sözcükler üç yolla oluşur :
:
BER
silkele-,
duyumsa- sürü
Anlam kayması yoluyla oluşanlar :
,
-...
1-
Görüldüğü gibi
yukarıdaki
,
örneklerde konusudur :
daki sözcüklere bütün Bu durum söz
getirilen yolla oluşan bileşik sözcüklerde üç değişik
yapım ekleriyl e gövdeler kök durumun
yapım ekleri
,
getirilerek yeni oluşturulmuştur
gövdeler Bu
. gövdelere
yeni
sözcük
oluşturulabilir : bileşik
a- Tüm bileşenlerinin gerçek anlamından
uzaklaştığı
gözet- → gözetim , gözetle ler :
bakıcı bakıcılık
silkele- böcek tavşankanı
(y )ici... balıksırtı )
karafatma (
silkele
(desen boşboğaz dalkavuk
,
(renk ) ,
) ,
renk )
,
yavruağzı (
...
tavukgöğsü
,
(tatlı ) tavukkarası (sayrılık )
,
,
160
161
BİLEŞİK SÖZCÜKLERDE YAPI
Bu sözcükler , kendilerini oluşturan sözcüklerin verdiği kavramlardan
KALIPLAŞMA
( BİÇİMLERİ)
ayrı , yepyeni bir kavramı karşılamaktadır bileşen sözcüklerin
;
kendi başla
rına karşıladıkları gerçek anlamları oluşanlar :
1- İki addan
ile , oluşturdukları bileşik sözcük arasında
teke tek bir ilgi kurulamaz
. Örneğin aslan bir hayvan ağız da bir organ
bilimkurgu ...
,
adı
babaanne ,
dır ,bu iki sözcüğün oluşturduğu aslanağzı anneanne ,
ise bir çiçek adıdır ; aslanağzının
olanlar :
aslan ya da tamlaması kalıbında
2- Belirtisiz ad
ağızla ilgisi yoktur Ancak
.
bileşen sözcükler birlikte düşünül
düğünde , bileşik sözcükle bu " birliktelik" arasında
benzetme vb . ilgilerin bu katırtırnağı ...
aslanağzı , ateşböceği ,
lunduğu görülür A s l a n a ğ z ı.
ö r n e ğ i n e bir de bu açıdan bakalım Aslanağzı
kalıbında olanlar
:
,
:
kendisini oluşturan
sözcüklerden ayrı bir kavramı
anlatır ; ancak 3- Sifat tamlaması
aslanağzı
nın , aslanın ağzını anımsatan
birgörünümü kızılçam ...
va r d ı r .
akbaba , akarsu kırkayak ,
,
198
:
b- Birinci sözcüğün
gerçek anlamından 4- Tümce
değerinde olanlar
uzaklaştığı bileşik sözcükler
:
, sinekkaydı
...
adamotu papazkaçtı , serdengeçti
başköşe başöğretmen imambayıldı , külbastı
, ,
,
,
tozpembe ...
c- İkinci sözcüğün gerçek anlamından 5- Çekimli iki eylemden oluşanlar :
uzaklaştığı bileşik
sözcükler :
gökyüzü , karatavuk uyurgezer vurdumduymaz ...
kaptıkaçtı ,
rüzgârgülü suoku biçerdöver , dedikodu
,
, ,
(bitki) ... ,
kalıbında olanlar :
2- Ses 6- Eylemsi tümcesi
değişimi yoluyla
oluşanlar :
günebakan karaka
elezer ,
,
cankurtaran , çobanaldatan
,
Bu ağaçkakan ,
oluşumda “ seslem yitimi" , "kaynaşma çan özsever ,yediveren
" , "ses düşmesi
,
, yurtsever ...
olayları söz
konusudur (bkz ” gibi ses
."
Sesbilgisi / Ses Olayları
"): 7- İki sıfattan oluşanlar :
pazartesi (pazar + ertesi ),
arbs
kahvaltı (kahve + soğukkanlı
altı ), ağırbaşlı , birkaç , herhangi , ikiyüzlü , ...
çöreotu (çörek + otu ) ...
8- Önek değerli sözcüklerle oluşanlar :
3- Tür değişimi altyapı astsubay , başyazar öngörme özdeyiş...
yoluyla oluşanlar , , ,
:
Bileşen öğeler bileşik sözcük durumuna
EK (
ARDIL BİÇİMBİRİM )
,
türünden olurlarsa II-
olsunlar ,ad
geldiklerinde hangi sözcük
soylu sözcüğe
dönüşürler :
,
kaptı kaçtı →→ kaptıkaçtı sözcüklerden
Sözcüklerin belirtmek ya da
tümce içindeki görevlerini
ad
eylem eylem yeni
sözcük ek denir .
türetmek biçimbirimlere
amacıyla kullanılan bağımlı
→
gün (e) bakan
eylemsi
günebakan
Ekler
biçare incelenir
önek
ad
:
olarak üç öbekte
ad
, sözcüğe eklendiği yerle ilgili
).noidtleab"rksoni a(,sço.niılekm
Başka örnekler
:
albeni bilirkişi biçerdöver
ağaçka k a n , ,
,
, cankurtaran Yapı Türkçede
bakımından
,
ekler sayılan
dalgakıran tipik bir örneği
,
sıkboğaz uyurgezer , veryansın ele bağlantılı dillerin
gelişigüzel
kaçgöç , , , " ya da
zer, , , , sözcüklerin eklemeli
vurdumduymaz "sondan
... sonuna gelir Bu yüzden Türkçe ,
.
162
163
Türkçede önek Çekim Ekleri
1-Ad
yoktur ; ancak son yıllarda önek değerli sözcüklerin
kullanıldığı
görülmektedir :
ekleri"yle çekilir.
" ve " iyelik
Adlar ,"durum ekleri
altyapı,
150
( m²
önek ,içgüdü ...
ekleri :
Türkçede ekler , ünlü
uyumu kurallarına uyarlar a-Durum
TOR
Ancak -(i
)yor , -ken
-ki , -leyin ,
.
(i) mtırak ve ,
Mary
-
-gil ekleri ses -in
değişimine uğramayan -de -den ,
eklerdir -i , -e ,
,
.
-e , -de -den) sözdizimi
durum (-i , , ,
ekleri
Genellikle her ekin Tamlayan eki (-in) dışındaki
, ünlü uyumları ve öbeği kurul
ünsüz benzeşmesine kimi zaman da ilgeç
sesçil eşbiçimlikleri dayanan ilişkilendirir Bu ekler
eylemle
,
.
içinde , adı
bir ektir ad tam
vardır . Örneğin yönelme
durumu ekinin iki (-e, adla ilişkilendiren
,
lunma durumu
ekinin dört -a) ,bu Tamlayan eki (-in ) ise adı
(-de masını sağlar .
, -da ; -te , -ta ) belirli "Sözcük Türleri/
Ad") :
geçmiş zaman bkz
,
(Ayrıntılı bilgi için
.
nin sekiz kipi sağlar
laması kurulmasını
(-di -dı -du eki
, ,
, -dü -ti -ti ,
; ,
-tu -tü)
eşbiçimliği
,
bulunmaktadır .
-u -ü) $¹
Ekle r ,
işlevleri
açısından 1) Belirtme durumu eki : -i (-1 , ,
iki öbekte incelenir
:
A- Çekim Odunu kır Külü üstüme savurdu .
Ekleri→ y)
Kapı ( ı kırdı
.
.
dilbilgisel
Evi boyadım .
işlev
B- Yapım Ekleri → anlamsal işlev durumu eki -e (-a)
2) Yönelme
:
A -ÇEKİM
Eve gidiyorum Okula doğru koştu.
EKLERİ
.
(
İŞLETİM
ARDILLARI )
3 ) Bulunma durumu eki : -de -da
( , -te , -ta )
Dilbilgisi kavramı
olarak Alsancak'ta gördüm .
çekim ,bir Kısmette bu da varmış
Evde otur Odada uyu
.
dizimsel bir .
bağıntı s ö zcüğün başka bir sözcükle söz .
oluşturmak ,
deki bu üzere girdiği
biçimsel değişim biçimsel değişimdir Sözcükler -dan
(çekim
) 4 ) Çıkma durumu eki :-den ( , -ten , -tan)
çekim
.
çekleştirilir , ekleri
. Öyleyse çekim (
işletim ardılları ) 'yle ger
ekleri İkinci kattan atla.com
Çekim geldi . İpten kaçmış
Dünden beri ağlıyor . Okuldan
.
ekleri
, sözcüklerin
,
sözcüklerin biçimini değiştiren eklerdir .
anlamını
değiştirmez.
-ün 1. kişi adıllarında
-im
-in ( -in , -un
5) Tamlayan durumu eki , ) ,
:
Sözcüklerin tümce
kuruluşunu
olanaklıdır 2. tekil
kişi gerçekleştirmesi
Evin kapısı açıktı .Atın gözü
kördü . O (n)un kızıydı.Köyün güzeliydi .
buyruk
;
kipiyle
ancak çekim ekleriyle
dışında kurulan
çiçeğimdi Bizim insanımız güzeldir .
,hiçbir
tümce çekim tümcelerin Ye ) O benim .
eki olmadan (Atla Koş ....
kurulamaz:
.
.
Gel -di
→
.
" Geldi b- İyelik ekleri
Okul-a "
.
)yor u
- m
→
git-(i .
:
"Okula
Ağaç -in dal n gidiyorum .
-1- ( ) ı kır- dı - lar
. " " başka deyişle adları kişilere özgüleyen ek
Ağ a c ı n Adlara kişi kavramı katan
,
,
aged haich dalını
Çekim ekleri sözcüğe (varsa
kırdılar " lerdir Bu
. nedenle belirttikleri kişiyle
anılırlar.
.
,
)
yapım
,
yapım eki + çekim eki eklerinden
kök +
dizilişi
Türkçemizin
, sonra gelir
ana ;
kurallarındandır
Kon ak
- -ımız göz -el -leş -miş -ti →.
:
İyelik Ekleri
kök y.e. ç.e. kök y.e.
.güz"elKonşamğiıt
y.e. ç.e. ç.e.
çoğul
tekil
Çekim eklerini iki öbekte inceliyoruz :
m
1. kişi
-(i
) i
) miz
-(
1- Adlara getirilen çekim ekleri
2. kişi
-(i)niz
2- Eylemlere getirilen çekim ekleri
3. kişi
-leri
-(s) i
164
165
İyelik eklerini kişilerine göre aşağıdaki gibi sıralayabiliriz : Öteki Ekler
Adla Kullanılan
m
ME
1. tekil kişi iyelik eki : -(i )
-ler (-lar)
Çoğul eki
→
:
(benim ) sevgim , )
ev (i m ad (1m
, ) , okul (u ) m , m
köy (ü) ...
a-
2. tekil kişi iyelik
eki : -(i )n
kullanılır (bkz "Sözcük Türleri/ Ad ") :
Tekil adları çoğul yapmak
için .
(senin) → kasaban ev(i)n , saray (1)n
sorun(u )n ü)n
,
, , köy ( ...
taş-lar kuş-lar ...
-lar
ev-ler, kedi-ler , çiçek-ler ; ağaç
,
,
3. tekil kişi
iyelik eki : -(s) i
(onun) → evi , dayı(s)ı, okulu
köyü , b- Soru eki : "mi mı
" ( ,mu mü , )
...
eylemlere de gelebilen bu
ek için → bkz . "Eylemle Kulla
çoğul (Adlara da
1.
kişi iyelik
eki : -( i
) mi z
(bizim) → ev(i
)miz , kapımız nılan Öteki
Ekler ")
konumuz göz(
ü)müz... ,
,
2. çoğul kişi iyelik
eki : -(i
) Çekim Ekleri
niz 2- Eylem
(sizin → ) iş (i)niz, odanız
,yurd u
( )nuz
3.
köy (ü )nüz ,
...
çoğul kişi iyelik ekleriyle çekilir
Eylem ,kip ve
.
eki kişi
: -leri
(onların ) → evleri ,
odaları ...
a- Kip ekleri
:
İyelik
Eklerinin
Öteki -ecek -( r
İşlevleri -di -miş -(i)yor ,
1) Bildirme kipi ekleri
, ,
: ,
:
kaDr.edğ:şil-mSsn • Belirli geçmiş zaman kipi eki : -di ( -dı , -du , -dü , -tı, -ti, -tu , -tü )
masıyla
-Durum
3. tekil
kişi
,si(y)be:Pn!mdşrltİö-ü ,gç.kiz:CıealnvurSms-d
ekleriyle
sayılara
iyelik
eki
yaş anlamı
(-i)'nin
katmada : otuzuna
basmak ...
geldi, yıkadı , kondu

• Belirsiz geçmiş zaman
özlemiş
Şimdiki zaman
, kalmış ,solmuş
,öldü
kipi eki
;
ölmüş
gitti , attı
kipi eki
- )yor
(i
...
: -miş
, sustu ,düştü
(-mış , -muş
...
, -müş )
●
:
bağlanması ünlüyle biten "s" kaynaştır
süslüyor ü )yor
sön(
onun sözcüğe
...
yan (1)yor koruyor , suluyor , ,
belirtme i)yor , besliyor
gel(
,
, ,
durumu :
Oda eki (-i) ' gösterir
(s)ı yle karşıtlığını
• Gelecek zaman -ecek (-acak)
→
tertemizdi kipi eki :
.
Oda (
y ı
)
iyelik
eki
temizle.
→ belirtme
gelecek , başla (y)acak ...
durumu -Or -ur -ür )
İyelik eki • Geniş zaman kipi eki : ( -er , -ar , -ir , -ir , ,
ekiyle
gelir
veona birlikte (ü)r
otur(u)r, öl ...
"n" kullanılan bekler ,dök(e)r , bak (a) r yıkan(t)r , , gel (i)r ,
yardımcı sonra
durum ekleri ekinden
sesiyle iyelik
Ayşe bağlanır
,
odası : 2 ) Dilek kipi ekleri
(n )ı : -meli , -e , -se
temizledi
.
i.e.
d.e.
• Gereklik kipi eki : -meli (-malı)
İyelik
eki
kimi gelmeli koşmalı , söylemeli başlamalı...
rumlarda
,
, ,
iyelik durumlarda
ekinin
du • İstek kipi eki
işlevini -e (-a)
bağlandığı Böylesi :
Çoğu ad tür yitirir kalıplaşır
:
olur y )e , konuşa
gele , bekle( y)a
, .
kimse ,
değiştirerek
, başla (
bunu belirtec
...
ya da
sıfat
Geceleri bilmez.
→ • Dilek -koşul kipi
bir
·
iyelik
İşlevini
eki
bir-i- (s)i
uyku
yitiren
kullanılmaktadır
bir i
girmez
iyelik
gözüme
:
ekinin
sıfat
→.
belirteç
kullanıldığı
birkaç sözcükte
ise
ikinci
gelse
Buyruk
gel , sev
,
,
: -se (
-sa)
söylese , anlatsa ,
kipi : -
oyna ...
uyusa ...
kişe
,.Baekl(imupyzrnçdş
, - -leri
hep - vini
de
,
i-(
s)i(
hepsi görür gelsinler)
) kim : -, gel ,
gelsin ; - ,
gelin / geliniz,
,
i-(
-
s ) i kim
, -i- leri ...
166
167
çizelgede topluca görelim :( st
Kişi eklerini aşağıdaki
b- Kişi ekleri :
kolay mı hayatı anlamak birinci tekilde Kişi Ekleri
(Metin Celâl , Küçük Hayat Bağları , s..
6)
2. çeşit 3. çeşit 4. çeşit
1. çeşit
Eylemi gerçekleştiren kişiyi belirten Belirsiz geçmiş zaman kipi
eklerdir Kişi ekleri , eylem çeki
.
minde kip eklerinden Şimdiki zaman kipi
sonra gelir . Belirli geçmiş
İstek kipi Buyruk kipi
Gelecek zaman kipi
zaman kipi
1. tekil kişi eki : -m (-im , -im -um
, , -üm ) Geniş zaman kipi
kipi
Dilek -koşul
açtım insem
, ;
Gereklik kipi
atmışım uyuyorum seveceğim ölürüm oynamalı(y)im y)im
,
-(
, , ,
-sin -im
;
seve (y )im ... 1. tekil kişi
-sin
2. tekil kişi
-n
-sin
2. tekil kişi
eki :-n -sin
-
,
3. tekil kişi
-siniz -lim
geldin
-ler -siniz -iz

, sevsen
-niz-k
;
1.çoğul kişi -in, -iniz
gülmüşsün okuyorsun ,
, seveceksin gezersin , okumalısın 2. çoğul kişi
-sinler
,
-ler
;
isteyesin ...
3. çoğul kişi -ler
3. tekil
kişi eki : - (-sin)
(
Buyruk kipinin
dışında
bütün Ekeylem Çekim
Ekleri → geniş zaman kipi :
kiplerin 3. tekil
Bu kipin
2. tekil kişisi kişisi yalındır
yalındır
.
; 3. tekil
kişisi " -sin" ) -um -üm )
-im (-ım
→ ... ,
ekini alır gelsin , açsın 1. tekil kişi :
,
: (o)
-sin (-sın -sun -sün)
2. tekil kişi
,
1. çoğul : ,
kişi ekleri
:-k , -iz, -lim
*
sevdik , sevsek ; 3. tekil kişi : - (dir )
gelmişiz, 1. çoğul kişi : -( y) iz ( -ız , -uz , -üz)
seviyoruz,
seveceğiz
sevelim , severiz
-siniz (-sınız , -sunuz , -sünüz)
... ,
gelmeli(
y )iz 2. çoğul kişi :
;
3. çoğul kişi - (dir)ler
show
:
2. çoğul
kişi ekleri
: -niz , -siniz
, -in
sevdiniz , /iniz
okşasanız ;
içmişsiniz Eylemle Kullanılan Öteki Ekler
, içiyorsunuz
,
alacaksınız
sevesiniz ; , ezersiniz
uçmalısınız ;
141
,
y) in / ağla (y) ınız...
ağla ( a- Çatı ekleri :
3. çoğul kişi ekleri Edilgen çatı : -/- (-il- , -il- , -ul- , -ül-)
: -ler , -sinler
indiler sevseler ; -in- , -un- , -ün-)
, -n- (-in- ,
açmışlar ,
oynuyorlar ,
atacaklar
, severler
seveler ; Dönüşlü çatı : -/- (-il- , -il- , -ul- , -ül-)
,
almalılar
;
uçsunlar ... -n- (-in- , -in-, -un- , -ün- )
-uş- -üş- )
-ş - (-iş-, -15- ,
Kimi buyruk ,
* kaynaklar ,
kipi eklerinin
,
başlangıcından
belirtmektedir Eski Türkçede 1. tekil :
gösterdiğini kişi ,
İşteş
beri
-elim biçimindedir
Osmanlıcanın
son
-ayın birtakım değişiklikler çatı : -$ - (-iş- , -us- , -uş- , -üş-)
-eyin
kişi ise -alım ,
. ,
dönemlerinde çoğul
tekil ve çoğul birinci kişi
ekleri ayım
-
-eyim 1.
kipinin
çesinde istek buyruk ve
, ;
,
-alım -elim )'nin etkisinde kalmıştır kipinin
günümüz Türkiye Türk Ettirgen
-eyim çatı -ut- , -üt-)
,
; ( bkz " -t- ( -it- -it-
ekleri -ayım
( , tekil
kişi
:
. ve çoğul birinci
, ,
Eylem
/ -ür- )
Isteme -r- (-ir- , -ir- , -ur- ,
Kipleri " )
-tür- )
-tur-, -tur-,
.
-dür- , -tir- ,
-dur-
168
-dir- (-dır-,
,
169
mü
"mi" (mi ,mu
coulqot oboglesi Lisbrings in , )
ekleri :
b - Eylemsi
d -Soru eki :
tüm öğelerden sonra kullanıla
açıklanması istenen
Eylemsi ekleri , eylemlerin , sözdizimi içinde ad , sıfat , bağlaç , belirteç Soru eki tümcede,
bir ektir
eylemlere de getirilebilen
sözcüklere de
olarak kullanılmalarını sağlar .
bilir; bu nedenle ad soylu Eki 'mi' "): / Soru :
Türleri / İlgeç
" Sözcük
içinbkz .
Adeylem -mek
: (-mak ) (Ayrıntılı bilgi
gelecek?
-me (-ma ) Ahmet mi
mi ?
-iş (-ış , -uş , -üş ) Ahmet gelecek
ekinden sonra , 3.
kip
eylemlerin 3. tekil kişilerinde
• Soru eki "mi " ,
Ortaç
:-en (-an )
gelir :
ekinden sonra
ise kişi
çoğul kişilerinde
-Or (-ar ,-er , -ir , -ir , -ur , -ür ) → Olumsuzu : -mez (-maz )
-dik (-dık , -duk , -dük ) Geldi mi ?
Gelirler mi
-miş ?
-mış
( , -muş ,-müş)
gelecek
şimdiki zaman
geçmiş zaman
-ecek (
-acak ) ,
,
ise belirsiz
1. ve 2. kişilerde
belirli geç
-esi (-ası eklerinden önce ,
) kiplerinde kişi
zaman geniş zaman ve gereklik sonra gelir :
kişi eklerinden
,
buyruk kiplerinde
istek ,dilek -koşul
,
Ulaç
: -ip (-up ,
-up , -üp) miş zaman ,
-erek (-arak
Başarmış mıyım ?
)
-ken
?
Geliyor musun
-ince (-inca ,
-unca ,-ünce Konuşacak mısın ?
)
-meden (
-madan )
Söyler misiniz?
-e (-a)
Gitmeli miyim ?
-eli (-alı
)
-e -e (-a -a ) Geldin mi ?
. Eylemsi ekleri Geleyim mi ?
kimi durumda
,
yapım eki işlevi kazanır du
rumlarda ,eylemsi ,
Böylesi Gelsek mi ?
,
eylem anlamını .
yitiri r :
Gelsin mi ?
dolma (
yemek adı ) kazma (
adı
,
araç ekmek almaz
( araç adı) giriş ( )
(yiyecek adı çakmak ikinci kişileri soru
eki .
yer adı bölen İstek ve buyruk kipinin
,
, ) )
(matematik ,
( araç
,
adı),göçer terimi ) döven
(= göçebe ) Yaradan
, = Tanrı)
( ,
, silecek (araç
adı ), yakacak (= yazılır (“ mi ” nin ayrı
c- Olumsuzluk yakıt) ...
• Soru "mi " si , kendisinden önceki sözcükten ayrı
eki -me -ma
:
( )
ancak kendisinden önceki sözcüğe ünlü uyumu
yazımı gelenekleşmiştir )
. ;
Eylemlere kurallarıyla
olumsuzluk bağlıdır :
anlamı k a t a n
ektir .
Geldi mi ?
Eylem çekiminde
eklerin
dizilişi "
dedir Kişi
( ekleri , eylem + Kaldı mı ?
kip eklerinden kip eki
,
sonra
+ kişi eki" biçimin
eklerinden önce gelir gelir Soldumu
ve diziliş " ) .
Olumsuzluk ?
eylem + kişi
.
eki kip ve Öldümü
biçimini alır olumsuzluk
"
: ,
?
kisi eki
eki +
kip eki +
oku ma
- -di-k
Soru "
mi " sinden "mi " ye bitişik yazılır :
sonra gelen ekler
sus -ma- (y )a lim
,
- ...
Geldi
miydi?
Okuyor
muydunuz?
170
171
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
B -YAPIM EKLERİ T
( ÜRETİM ARDILLARI
)
Bu ekleri daha yakından görelim :
Biz sözleri eklerle
yaratır yok
,
ederiz
Ad Türeten Ekler :
Türer yeni yeni sözler eklerden . 1-Eylemden
Ektir sifat yapar
ismi / Fiil
olur bir ekle bir
yansıma
Ekten doğar
bir isim aslında fiilken .
basıl -a , kıs -a , kıy -a , oy -a , sap -a...
(
Behçet Necatigil ,Bütün
-a
Şiirleri 1
giy -ecek sil ecek ver -ecek , yak -acak...
, .
s.330)
al-acak , gel -ecek ,
, - ,
-acan -acak
Sözcüklerin kök
ya da gövdelerine gelerek
onlardan yeni iv -ecen sev -ecen ...
kavramlar
,
üreten eklere yapım eki eğen ...
(türetim ardılı ) ol-ağan ,piş-
denir dur -ağan , küs -eğen ,
:
-ağan
chalinsi "im
, buk-ağı yap -ağı...
уар-→
→
,
-alga -alak -ağı

уарı yapı yapıs a l
yat -alak ...
as-alak, çök -elek ,
→
asbala
göz gözlük gözle- → gö z l e m
elge , diz-elge ...
bit-elge, çiz -
amak tut-amak ...
amak kaç -
→ bas - ,
şırşırıl -amak
,
şırıl Yarad a
şırılda - n
tamlan -an
...
Simba
çarp -an döv -en kal -an ,
,
böl-en , ,
,
-an
● Yapım ol -anak seç -enek...
gel -enek , gör -enek
ekleri , sözcüğün ,
anlamını , kimi zaman da -anak
,
anlamıyla birlikte
dilbilgisel ulamını
da değiştirir es-erek tut-arak ...
-arak
: ,
v türe v
→
...
gör-ev , öde - sına -v , -
,
baş başla
-av
bil-
bilgi
ad dene -y ol -ay yap -ay , yat -ay ...
eylem ,
-baç -ay
,
eylem
saklam -baç (saklan -baç)

ad
...
dolam -baç (dolan -baç ) ,
• Ad soylu sözcüklerle
eğlen -ce , sakın -ca...
lerhem
eylemlere ek çekin -ce , düşün -ce ,
-ca
ad soylu
gelen ekler farklıdır ancak kimi
sözcüklere hem salın-cak
korun -cak
;
de eylemlere
-cak
, ...
gelebilmektedir sür-eç ...
kaldır -aç , say-aç
-a :
:
bağla-ç büyüt -eç göm -eç ,
→
,
-di -Ç
,
yaş yaşa
,
oy- kon -du türe di uy -du ...
oya alın -dı çık
ad
-tı
- ,
, , ,
-(i
)mse
eylem eylem
: ben→
-dik
ben ( i bil -dik , tanı -dık yastık ...
)mse
→
,
ke ...
yet -
gül-
ga ge , süpür -ge
sömür -
,
ü)
gül ( ga kavur-
adıl
mse bilg
- e
ge ,dal-
böl - ,
,
-ga
,
. Geleneksel bur-gaç kıs-kaç süz-geç utan -gaç yüz -geç
...
-gan -gaç
, , ,
,
dilbilgisinin
sokul-gan ,yapış-kan...
yapım gan
kan kay -gan sıkıl-
,
günümüz ekleriyle " ,
gan , çalış-
,
ayrımı dilbilim " işlek - ,
,
anlayışıyla ilgili az işlek çok atıl
vur-gu ,yet-k.
i ..
-
lendirilen bir ek uyuşmamaktadır "gi coş -ku çal-gi,gör-gü ,
pekâlâ "çok al -gi ,at-kı, bil-gi
nite ,
"Az ,
,
işlek" işlek " diye
duruma
.
azman evcimen
gin -giç
, göçmen kocaman getirilebilir önceleri başlan g
- ıç , bil-giç , dal g
- ıç sor -guç ...
Nitekim
, ,
kin ,yet-kin ...
,
Türkmen kösemen
,
.
gibi sınırlı sayıdaki bas-kin bez gin kır -gin seç-
,
boz gun dal -
gın
sarman seğmen şişman ,
,
sözcükte , - , - ,
,
ı ....
-1,yaz-
"-men " ekinin görülen
,
len Dil
ve " az işlek" sor -u ,yap
,
öl-ü
,
doğ -u göm -ü
-1
, Devrimimizden , ,
aç-1, an -1, bat-ı çiz -i
nitelendiri , ,
diye , ici
sonra " ücü ver - ...
danışman
-in -ICI
geldiğini görüyoruz çok al (dilenci gör - ,
:
,eğitmen
,
işlek" bir ek durumuna bak -ıcı boğ -ucu
-ıcı
,
dilen -ici
)
,
okutman
, ,
men uzman yazman
,
, , , yönetmen ...
seç bas -in
öğretmen , ün
tüt - , yay- in yığ- in
sayman
,
,
, ...
,
-inti
al - ıntı ,gir - inti , üz -üntü ...
. Yapım ekleri eklendiği
ve
-k -IŞ
bak -ış bul -uş
,
oluşturduğu , dik -iş yağ k
, , - ış ... ak tara- ...
lümlenir : ak sığın - ,
sözcüğün bö ada -k barın ak ık kork - ,
çat -ak
türüne göre bıç -ak çık - ,
, - ,
-1
,
Eylemden Ad Türeten
,
Ekler
1- çat -al çök
, -el doğ - al koş -ul oku ,
-l ...
ölü m topla- m ...
Addan Ad Türeten m
,
-m
,
-
Ekler
m
,
2- eyle -
çiz - im doğ um düzle m ekle - ,
dön em ,
- , - - ,
ma
kavur - ...
-maç -maca -ma

,
Addan Eylem Ekler
,
3- Türeten
bas dol m
- a
ma ,
ma
-
,
böl -
me çıkart m
- a danış - ,
Ekler
Eylemden Eylem Türeten
,
,
4-
mece
bil- , maca
bul - mece...
, kes -
bula maç
m
- aç de -meç dön -emeç yırt- ...
172
, ,
,
173
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Anlamdan
-mak
çak-mak ek -
,
mek mek
, -
il
man
köle-men
kay -mak ...
,
ye uz -
mek ,
koca -man
-man
, -
danış-man ... ,
,
men
eğit-
göç -men kötü -mser
, ...
kara -msar
-miş -mik -maz
okut -man
-msar -man
, ,
aç-maz , çık -
, öğret -
men mser
iyi-
maz
,
...
, say m
- an
.....
il- ekşi -mtırak sarı -mtırak yeşil- (i)mtırak
mik , kıy-mik mtırak , , ...
acı-
,
, kus -
muk soy-muk -mtırak
dol-muş , ,
... dokuz -uncu , yedi -nci ...
er-miş bir -inci ,
,geç
-miş ,
-nç
bas-ınç ye-miş
taş -ra
-rak -ra -nci
...
,bil-inç
, gül -
...
iç-re , son -ra ,
ünç ,yeğ-rek
ağ
,
sap -inç
k )-rak boz -rak iç-rek, ufa( )-rak k ...
-ır
ak -ar , ürk
-ünç acı-rak, alça (
,
,
,
çık-ar ...
-sal -sak
,
sav -sak dön -er
,
, tut-sak
, gel -ir,
oku -r, trak -sak , su -sak
tüm -sek yakın -sak ... ,
yaz -ar , ,
...
yet-er....
kum kut -sal ...
-Şin -SIZ -sil -St -sal -sak

gör -sal ,
- sel
, işit- bitki-sel ,duygu -
sal gök
,
-sel ,
sel uy -sal ,
kadın -sı, odun -su
...
an -it, bin ...
erkek
- it,dik-
it, geç su
bulut - , çocuk -su ,
-si ,
-tay
-it, sark
çalış -tay -it ,soy
-ut , sul...
var-sıl yok -
, danış- taşı-t,
um -ut ,yak -
-ti
tay , ,
sayış i.
t.. -süz , yüz -süz ...
avun-tu , süz , kol -suz , ölüm
-tay
bağlan-tı, ...
ar-sız, siz ,görgü -
dil-
çalkan -tı,
der
karar -tı ,öden
şın ...
-ti,
sığın- tı, ak-şın ,kara -şın , sarı-
ürper - t.i...
öz -et yaş - it...
eş- it ,göl -et , karşı -t ,
boy-ut
,
,
-t
2-
Addan tay ...
Ad kamu -tay, kurul-tay yargı - ,
Türeten
-tay
tu tıkır-ti...
Ekler hırıl -tı , horul-
,
:
civil -tı,gürül-
tü ,
-ti
-alak -ak
baş -ak iki z

- , üç -üz ...
,ben
-7
ek , ip -
-
civ- ek, orta
elek ,kab k
- ...
- alak ,
-ca -ay -ar -an
bel-en koz -
alak ...
,
kız-an , 3- Addan Eylem Türeten Ekler :
kök -
en
beş-er ...
, on -ar
, sekiz
eş-ey, -er
altı
gün -ey
;
-ş ar
- iki
,
kuz -ey -ş -er boş -a- kan -a- tün -e -...
bol-ca , (beş -er'e
-a
,
, ,
...
örnekseme ) ...
çekme-ce kıpır-da -...
-cak -cağız
fisil -da- fokur -da-
-da
,
adam- Türk- çıtır -da-
, ,
,
çe
cağız ...
,
ev
-ceğiz (gecik-) göz -ük -...
-k
geç
k)-cak, bir - ik- ik- ,
( aç - ik- (acık- )
-
ili ... ,
,
(1
)si-cak
-CI
-kır
demir -ci ,
oyun - fiş -kır- , hıç -kır- , püs -kür -...
, cak .. .
pekmez -ci
-cil -cık
-1
ada-cık ,
sağ-cı, az - al-, çok - al- (çoğal -) ...
, bal -çık sol-
cu
el -le-,güm söy süs -le-...
-msa -laş -lan -la

,
söz - ük
c
...
baş -le- , - le-
balık - -la- , ,
...
çıl ,
ben -cil ,
yol -lan
-Ç
ana-ç , çil et - keder - len- sinir -len- us -lan- -...

e v
, , ,
-cil ,
kır-aç , ...
-dırık -daş -dam -da
orta-ç , yapı -laş -...

göz-de başka - laş- , çocuk- laş- , genç - leş ,
top -aç
söz -de , ...
,yüz -
er - de umsa
ben -imse- ,yok -
dem , gün -
...
az-ımsa- , -...
dem , yön
-r
arka- tem
-
... ak -ar- (ağar- ) , boz -ar- , deli -r- , pus -ar -...
daş , öz-deş
,yol
-SI -sa
-
daş garip -se- kut -sa- önem - se- su -sa- yurt-sa -...
boyun- , , ,
,
...
duruk , çiğin-
dirik ... yad
-ir -in
güz -ün -si- , yan -si-...

, ilk-
in kış -ın , yaz
,
çat- -ın
ır , küt ...
-ür , pat - ir,
-ki
viz- ır...
bugün -kü Ekler
, dün -kü 4- Eylemden Eylem Türeten :
sabah
-1
,
ad -ıl nesne ki
-
...
,
-l , özne -l, yer
-leyin akşam
-el ...
-ala
- leyin
, benci
-
leyin çit-ele- eş ele- , it-ele- kak -ala -...
-l
,
ada -lı ... , -
kara- lı köy
-1
,
-lü ,
su
,
-lu
kaz - ı- , sür -ü
yara-lı,
-lık
, -...
ağız-lık
, yer -
ot-luk, li...
-msa
öğretmen -lik, var
-lık an -imsa- , gül -ümse -...
, yaz -
lık
...
174
175
ÖNEK DEĞERLİ SÖZCÜKLER
BÖLÜM IV
-
Bağlantılı bir dil
olan Türkçede
önek yoktur ancak son
SÖZCÜK TÜRLERİ
;
yıllarda kimi
sözcüklerin önek gibi kullanıldığı
görülmektedir .
Örneğin altyapı öngörü
gibi sözcükler ,
, böyle bir kullanımla oluşturulmuştur
tümce görevi ve anlamı olan başka bir deyiş
Sözcük
.
, içinde belli bir ,
katılan dil öğesidir .
Türkçede kullanılan le, tümcenin sözdizimsel -anlamsal işleyişine
önek değerli
sözcüklerin başlıcaları
şunlardır :
alt
altbölüm, bir dili oluşturan en önemli öğelerdendir İnsanlar arasın

altyapı, Sözcükler
.
,
altyazı ...
as(t) askat , sözcüklerle sağlanır.
asteğmen iletişim büyük ölçüde
daki anlaşma
,
,
astsubay ... , ,
diş çok
çokeşli,
çokuluslu ...
hiçbir sözcük ses açısından gösterdiği
dışbeslenen Yansıma sözcüklerin dışında , ,
, dışbükey
...
anlaşma
iç eş
bilmeyen insanların
eşanlamlı , değildir Birbirinin dilini
eşcinsel kavramla bağlantılı .
eşgüdüm
,
Örneğin Türkçemizdeki " İnsanı
... gerekti
içgöç, kaynaklanır
içgüdü güçlüğü de buradan
.
...
karşı
"sevgi " söz

bağlılık duygusu "nu
karşılayan
karşıdevrim, götüren
karşısav ğinde büyük özverilere
...
öz ön
önad bağlantısı yoktur

g/ i sesleriyle
.
herhangi bir
,
öngörü onu oluşturan s/e/v/
,
önseçim cüğünün ,
...
compassion " Fransızcada
"love , affection
,
Söz konusu duygu
özdeyiş, , İngilizcede ,
özeleştiri ,özezer
üs (t)
Bu durumda
,
özgeçmiş , karşılanır , doğal
üstçavuş
"Liebe " sözcükleriyle
.
, özsever , "amour ", Almancada
üsteğmen ,
özveri ...
üstyapı
... bir İngiliz Fransız ya da Alman
bilmeyen bir Türkle
,
dir ki , birbirinin dilini
iletişimin olması
beklenemez .
Dilimizde arasında sağlıklı bir
anlaşmanın ,
yabancı
süper -... dillerde n
Bunlar aktarılmış
kimi
,
durumlarda önekler de vardır mini-
oto-
,
insanlar arasında
da söz konusudur .
cüğün ,
aynı dili konuşan
yerine Böyle bir sorun ,
:
geçer : türettiği
sözcükten koparak söz
biri de bu olsa gerektir Dağar
:
türettiği nedenlerinden
Aydın -halk kopukluğunun ana
mini sözcük bulu
halktan bir kişiyle 1000-1500
300-500 sözcük bulunan
mini etek
cığında
oto
otomobil Hele bir de aydın anlatımına ya
değildir ,
nan bir aydının anlaşması kolay
. ,
süper → süper bancı sözcükler karıştırıyorsa anlaşma
, , daha da güçleşecektir .
benzin
anlaşabilmesi insanlar arasında sağ
Öyleyse bir toplumda insanların
,
sözcüklerle
onların ortaklaşa kullandıkları
iletişimin kurulabilmesi
,
lıklı bir
orantılıdır .
yansıtma bağ
birimlerdir . Söz konusu
Sözcükler kavramları yansıtan
lam anlamsal türetme
içinde kesinlik Türkçemizde
kazanır Bilindiği üzere
(yan anlam otuz kırk
,
.
) dahası kimilerinin
çok yaygındır Bir sözcüğün üç beş ,
değişik anlamlarda kullanı
.
anlamda Sözcüğün değişik
kullanıldığı görülür
mı çokluk olgu , anlamanın,
.
, Bu
, görevindeki değişiklikleri de birlikte getirir .
anlaşmanın bağlamdaki sözcüğün
istenilen için
biçimde gerçekleşebilmesi
hangi nedenledir
İşte bu
görev ve anlamda gerektirir
ki bilmeyi .
" kullanıldığını bu
,
sözcük sözcükler ,
türleri" anlamı etkileyen
incelenirken bağlamda
sözcüklerin ,
söz konusu
ele alınmış
değişen görev anlamları ayrıntısıyla
,
etkileme ve
ve değişmeler çalışılmıştır .
tanıklarla gösterilmeye
176
177
Anlamdan Anlatıma
Anlamdan Anlatıma Türkçemiz Türkçemiz
Sözcük türleri , sözdizimsel -anlambilimsel ölçütlerle belirlenmiş söz
AD
cük ulamlarıdır .
Sokaktan geçen bir erkeği ya da kadını tanımasak bile
Doğada , ilk bakışta , varlıkları ve bu varlıkların devinimlerini görürüz .
bir adı olduğunu biliriz . Ad , insanın bireye dönüşümünde bir
İnsanoğlu , varlıkları " ad " larla ; devinimleri , oluş ve durumları " eylemlerle
daha
aşamadır ; kuşkusuz dille birlikte ortaya çıktı ve yayıldı;
anlatmaya çalışmış ."Ad " ve "eylem " , sözcük türleri içinde "ana türler " ola
önceki dönemlerde yoktu .
(İlhan Selçuk , Duvarın Üstündeki Tilki , s 106.)
bu
.
rak değerlendirilir . Dilbilgisinde gösterilen öteki sözcükler ise iki ana
sözcüğün yardımcısı durumundadır ve "ikincil türler " diye adlandırılır .
karşılayan söz
durumları bildiren
duygu ve
,
düşünceleri ,
Varlıkları ,
"Ana türler" i ve onların yardımcısı durumundaki " ikincil türler"
cüklere ad
i iş
denir .
levleriyle birlikte gösterelim :
içinde inceleyelim
çeşitli bölümlemeler
:
Adları
Ana türler :
GÖRE ADLAR
ad : Varlıkları tanıtır .
I- VARLIKLARA VERİLİŞLERİNE
eylem Devinimleri oluşları durumları anlatır . Bu açıdan ad
: , ,
da bir türe gönderme yapabilir .
,
Adlar , tek bir varlığa ya
ları iki öbekte inceleriz : özel ad , tür adı .
İkincil türler :
noontid ind
A -ÖZEL AD
sifat : Adların karşıladığı varlıkları niteler ya da belirtir .
kirazın
dalları arasına bir
adıl : Adın yerine kullanılır çıkar Kiraz ,
s.27)
.
Uzay Duvarları
. ,
(Halil Kocagöz ,
belirteç : Eylemi , sıfatı ya da bir başka belirteci etkiler .
bağlaç karşılayan adlardır .
: Görevdeş öğeleri ... birbirine bağlar , tek bir varlığı
.
Bir varlığa özel olarak verilen
ilgeç :Adla ad , eylemle eylem , adla eylem arasında ilgi kurar .
.
varlık tasarımlanamaz
ünle m Tek başına tümce değeri taşımanın yanında varlık bilinmiyorsa , o
Özel olarak adlandırılan
:
, birlikte olduğu
anlam taşır .Sevdiği ada
tümcenin anlamını varlığı bilenler için bir
etkiler .
Özel ad ,bu adla karşılanan
ma " aşağıdaki konuşma ,
(s1 Kıvırcık " arasında geçen
ki ad ve eylem belirtme diyen bir kadınla kocası
Görülüyor dışındaki sözcükler niteleme -
özel
,
tüm adların bu
fat belirteç ) da özelliğini açıkça göstermektedir :
, ,
başka bir sözcüğün işlevini üstlenme (adıl öğeleri ya
)
,
belir
(
celeri birbi r i n e b a ğ l a m a
kurma anlamı etkileme tuhaf düşler görüyorsun
" Kıvırcık kim ? Ne yapıyordu sana
bağlaç
(
) ilgi (ilgeç )
,
, ,
teç , ünlem ) gibi yan görevler herhalde ... Kıvırcık
üstlenirler .
kim lan ? "
misin sen , Kıvırcık da kim? "
"Deli yakıla sayıklı
Bu yan
birbirlerine
kim ? Yana
görevli sözcükler ve lan , Kıvırcık
kolaylıkla adlaşabildikleri
"Ben sana soruyorum
,
"ad"
sözcük
Kıvırcık
dedin dur
dönüşebildikleri için
ulamı içinde değerlendirilir ve ad soylu yorsun ... Geçen konuştun , yine
de düşünde
,
gece
ler diye adlandırılır dun kim ?"
sayıklamaların , söyle
.
... Sıklaştı Kıvırcıklı
"Kim olacak , bir arkadaşımın köpeği .
..."
, s.30)
.
Adlaşma ve Ayağıma Dolandı
birbirine dönüşme bağlam içinde gündeme Bulut
gelir
(Sevgi Özel, Bir
,
:
ad
Özel karşılayan
"Doğrunun adlar tam
nesneleri
yardımcısı Allah'tır. " (
atasözü) → ad lardır , olarak belirlenmiş varlıkları ,
durumlarda
özel
"Doğru söz yemin herhangi Ancak kimi
,
istemez " . (atasözü
) → sıfat adların
da
bir
belirleyiciyi gerektirmezler .
“Doğru söyleyeni dokuz köyden kovarlar .
" (atasözü) → belirteç
belirleyici
aldığı görülür
.
179
178
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Özel adların
AKIZYCLUA
belirleyici aldığı durumlar
ADI
100
:
B -TÜR
Aileleri
●
arkadaşları soyları vb
,
belirtmek için
,
.
:
için kullanılan adlardır
tür içinde yer alan varlıklar
.
" Cemileler , dokumacı Aynı
Musaların avlusunda
oturuyorlardı. "
(Orhan Kemal tür adlarında sayısal de
Cemile , Özel adlar tek bir varlığa gönderme yaparken
, ,
s.88
.)
• Nesneleri
düzdeğişmeceyle konusudur .
08:04
belirtmek için : olanağı söz
ğişim
" Yeniden gözlerinin
önünde canlandı
bıyıklı arsızca dilini
soyunan
,
adları
Bellibaşlı tür
:
,göz kırpan çıkaran ,
...
Monalisalar ...
baş gövde bel göz
Vücut bölümleri ve organ diz
adları , , , sırt , ,
1. : ,
(Yasemin Yazıcı , Kaybolan Kasaba , s.90.)
Karşılaştırma akciğer ,dalak
●
...
yapmak için :
adları ana baba kardeş dayı teyze yenge oğul kız ,
2. Akrabalık , , , ,
" Erkeksiz de
: , , ,
yaşanır ! Artık
eski Emine
değilim . Gözüm baldız , enişte ...
açıldı."
ağaçkakan kaplan deve
(Burhan Günel Yağmurla , Giden , s.169 ) .
3. Hayvan , bitki adları : kuş , kedi , at , ayı , , , ;
Benzerleri
anlamında ,
öbekleşme ot ,ağaç , çiçek ,çam , elma ... 2 3/3
anlatmak için
DAL
" Çelebiler ,
:
Araç gereç eşya adları kaşık bıçak çekiç kargaburun , açıölçer ,
Orhan 4. , , ,
:
, ,
Gaziler
buralarda
yat ı y o r d u . tel keser tarak bardak ; tebeşir , kalem , mürekkep ; koltuk , masa , sandalye ,
" , , ,
Mustafa Şanlı, Yeşil Kent, s.50.)
( karyola , dolap , halı yolluk yatak ,yorgan
, ,
...
Özel adların 5. Zaman adları : yıl , yüzyıl , ay , gün , sabah , öğle , akşam ,gece , dün ,
kullanım
yerleri:
yarın ...
1. Kişi
adları :
Atatürk ,
Karacaoğlan 6. Renk adları kırmızı
2. Hayvan : yeşil ak , kahverengi
Umut ,
, , ...
adları : İpek ,Deniz ,
Karabaş , Utku
bin , bin beş yüz bin dokuz yüz doksan
3. Ulus ,
Fındık ... 7.Sayı adları : üç , beş yüz elli ,
Düldül ,Pamuk
, ,
,
adları : Türkler , Tekir dokuz ...
4. Ülke İngilizler, ...
,
adları : Almanlar ,
Türkiye İspanyollar
, Irak
5. Devlet ,
Fransa ,Fas ...
8. Yansıma adları ( ses adları ) : gürültü , şırıltı , horultu , vızıltı, fısıl
adları: ,
Türkmenistan
Türkiye ti
...
6.Kent Cumhuriyeti ...
köy
, Am e r i k a
,
adları Birleşik
:
Ankara , Tire , Devletleri
...
7. Yerleşim Dereköy
bölgeleri
bulvar
... 9. Eylem adları : sevme , okşama , yüceltme ; okumak , anlamak , gör
türk Bulvarı ,
cadde mek ; arayış
,Kıbrıs ,
sokak ,
Şehitleri
,
adları Ata düşünüş ,
8. Anakara Caddesi Alsancak uyanış
Gazi
:
, ...
, bölge Kadınlar
,
10.
dağ Sokağı ... Soyut özlem
kavramların
,
,ova us, adları duygu gençlik, ,
adları : Asya
,
deniz göl : sevgi saygı
özgürlük
,
Ege Bölgesi
, ,
, akarsu ,
, Ağrı Dağı , orman ...
Muş gibi coğrafya
,
rat , Atatürk Ormanı ...
,
Ovası
,
Karadeniz
Van Gölü , F1
9. Kurum kuruluş adları :
,
,
Türkiye
Kurumu Türkiye İş Bankası Büyük
, ... Millet
Meclisi Türk Tarih Bütün
dillerde
özellikle de ki
10. Yapı örenlik adları şi
yapıt
,
, ,
: Fatih
adları olduğu gibi Türkçemizde de özel adlar
,
tu ) Efes Harabeleri ... Köprüsü Gül ,
genellikle ,
Deniz Yıldız,
,
Düşünen Adam
,
Ece tür adından gelmedir Utku
(yon
, ,
Barış Bilge ,
11. Sevgi : , ,
Kitap dergi gazete adları Can , ,
Yılanı , Umut Mine Volkan Tutku
Dan
Kaya
,
,
Damla
, :
Müge Onur
,
Yıldırım ,
Türk Dili
,
(dergi ) , Cumhuriyet (gazete ) Öldürseler ...
, , , ,
,
...
(kitap ) Çağdaş
12. Dil adları Türkçe
.
:
, Ingilizce Almanca
,
Yunanca
13. Din
,
mezhep tarikat adları İslamlık me
,bhaöşdlgzreütkfıymÖisn(
, ...
:
meile
,
Hanefilik imiyle
,
,
Mevlevilik ayrılması
..
... özel ad )
, tür adı karışıklığını önleyebilmek içindir
-
.
180
GÖRE ADLAR
katar :
VARLIKLARIN SAYISINA
II - Saygıçoğul
anlamı
●
mı kendileri ? "
göremiyorum . Yoklar
"Komserimi
A- TEKİL ADLAR
, s.40 .)
(Hikmet Kurter , Dostlukların Kolay Kırılan Çıtası
öbekleşme anlatır :
Tek olan varlıkları karşılayan anlamı veren
adlardır : kedi , kitap , dağ , çiçek, elma
...
• Benzerlik
tükenmişti
Türkçede bütün adlar tekildir Mustafalar Ahmetler
Ancak tür adları "Mehmetler
bağlam
.
, içinde "3
dumandan .
, genel
leme yoluyla çoğul bir yitmişti
anlam da taşıyabilir : Çanakkale , s.118 .)
/ İzmir Yollarında
Bağımsızlık Savaşı
(Fazıl Hüsnü Dağlarca
,
"
bu
→
iki insan , çorbalarını birlikte
içtiler. " tek insan "
acılaşır kalır.
Moliére'ler
nice
(Halikarnas Balıkçısı Gençlik Denizlerinde "İçimizde de Mavi ve Kara , s.54 .)
(Sabahattin Eyuboğlu
, ,s 197.
) . ,
"İnsan balıklama
dalmalı içine
hayatın " → tüm insanlar katar
alay anlamı
:
Sitem ,
●
(Ataol Behramoğlu Kuşatmada s.60.)
B -ÇOĞUL
, ,
ADLAR "Aman mizahı boğmayalım
beyler.
s.120 .)
Devekuşuna Mektuplar
,
(Haldun Taner ,
Aynı türden
birden çok
varlığı katar
Yaklaşıklık anlamı
:
karşılayan adlardır .
başladığı sularda
,
esmeye
Adlar çoğul eki yaprak oynatanın
"Saat yirmi sularında
-ler (-lar) ,
ile çoğul duruma
getirilir : evler çıkmışızdır..."
, kuşlar iskelesine gezmeye
...
ben ,annem ve
ablamla Hayrettin Gecede , s.32.)
Leylâ Erbil , (
Çoğul ekinin
öteki işlevleri :
Soy kadın açıyor ."
, aile ev halkı "Kapıyı otuz beş yaşlarında bir ")
"Kopuk Uçurtmalar
,
,
arkadaş anlamı
katar Cemil Kavukçu
,
: (
“Osmanlılarda
...toplumsal
sınıflar,
dolayısıyla anlatır
rattığı zıtlaşma
yokmuş da bu türler topluluğunu
:
özellikleri ortak olan
"3
. sınıflarınya
• Birçok
etoburlar kemirgenler kedigiller
(FeritEdgü ,Kimse , s.115 .)
, , ...
"Ev
"çok
sahipleri sitem
ediyor ."
"Evet güvercingillerdendir " s.30.)
Alandaki Delikanlı
. ,
(
Orhan Kemal )
Samim Kocagöz
,
Oyuncu Kadın s.284. (
"Yarı baygın , ,
taşıdılar
onu
Cevriyelerin
,soarAüvluğknepBı'Di180d ,hkatovfpebSruid"ımnlgsz1930' ,smvaıheylSdnö"iorkbuü

evine .
Aile ,ev (Pınar Kür , Yarın Yarın , s.81.
) rüngenler ...
halkı , arkadaş
anlamını " Aranıyor , s.66.
)
-gil" eki
"Hele İsmail de verir : Bir Namussuz
(Muzaffer İzgü
,
beni bir dinle
lan
. A b a r t m a anlamı
,
babangile
vermemiz
gerekmiyor
Sevgi
ki
....
"1 . Yıllarla
ilgili olarak on
ya
da yüz yıllık
dönemleri
anlatır:
,.KDiursşeln(ac5Özı)
katar :
larda
"Bedeninden moda olan
kanlar fışkırıyordu
. cinsten
21
"
. )
Yılları ,s.162.
Gençlik
Küçükburjuvanın
Özlü ,Bir
(Bekir (
Demir
Yıldız,
“İçerisinde Kara
Vagon , s.56)
.
yıllar
geçirdiğim
dükkânımı z a
işte böyle runlarına
girmiştim . "
"
(
Umran benzemekte
Nazif
, !"
Tepedeki , s.219 .)
Ev ,s . 16.
) Devler Tutmuş
Su Başlarını
Seha L. Meray
,
(
182
183
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
• Zaman adlarının kimilerine
geniş zaman anlamı ADLARI
katar :
C -TOPLULUK
sabahları da
erkenden sokağa ""
fırlıyordu . bir toplulu
birlikte birlik , bütünlük gösteren
Birçok tekten oluşmakla
Orhan Hançerlioğlu
(
, Bütün Romanları tekillik an
1, s.11.) Topluluk adlarında biçimce ,
ğa verilen ada topluluk adı denir
.
" Tanrı da pek
söz konusudur
:
ortalarda yoktu
gündüzleri. çoğulluk
Geceleri geliyordu
." lamca
...
ulus ,kurul ,kurultay
(Füruzan , Parasız aile , sınıf, okul , meclis
,
Yatılı , .)
s.18
sürü , ordu , yığın , öbek ,
• "O zaman/ o yıl ..." ya da "
zaman " , " bir "yapı ya da
" g e ç m i ş t e" bir " " sınıf, okul meclis " sözcükleri
y a
,
da "bağlamda v a k i t
Örnekler içinde yer alan
,
tamlamalarına
sözü edilen türden adla
zamanda " anlamını olarak da kullanılır
Bu
.
katar : anlamında tekil ad
" ...o zamanlar yapının bir
bölümü"
lavanta çiçeği anlaşılır :
ve menekşe topluluk adı mı olduğu bağlamdan
kokularından rin tekilad mı ,
geçilmezdi .
" Anaları
(Umran Nazif, Tepedeki Ev
var? → tekil ad
.Sınıfta kim
, s.100 .)
sağdı o
→
yıllar .
.
başarılı topluluk adı
sınıfçok
"Her şey için, yerli
yersiz/gül
bç.mael"gsıkşöunrdiyvBzt (
alırdık bir
zamanlar
Seyhan Erözçelik
, Şehir'de
Sansar Var
OS
/
.
"
(.,sTür3BYıkely0daz)
Biz . Hepimiz.
Bekir
!, s.49. )
Bu
• Okul yazın onarılacak
Okul geziye gitmiş
Meclis'in koltukları
Meclis sabaha değin
yenilendi
çalışacakmış
→
.
→
.
topluluk adı
tekil ad
. →→ tekilad
→
. topluluk adı
topluluk adına
istenirse ,
anlatılmak
çok topluluk
Aynı türden birden
(Mario
Levi
Sayı Madam
,
Floridis Dönmeyebilir s.58)
basamaklarını , .
çoğul eki getirilir :
belirlemede
onlar kullanılır
basamağı : yüreklerini..."
yüzler
, göremiyor kendi Söylencesi , s.7.)
basamağı "Kalabalıklar Öksüz Ülkenin
Yeşildağ,
. , binler (
Yılmaz
Tamla y a n ı basamağı
düşmüş ...
tamlayanın belirtili
ad
çoğul ileri !" (Atatürk
)
olduğunu tamlamalarında Akdeniz'dir ,
ilk hedefiniz
anlatır
bkz
( tamlanana gelerek, "Ordular ,
"Babadan ." Belir t i l i ,
kalma Ad Tamlaması
Çoğul eki 1.
ve
,
2.
iki
odalı
bir evleri
vardı ."
(
")
" onların
evi" )
:
III-
VARLIKLARIN OLUŞUNA
GÖRE ADLAR
soyut oluşuna
)
göre bkz .
(
,Se.EGküvmnsgtö(Ni7cra)
somut ya da
,
ğulluğu adlarınkine çoğul kişi kavramların
Do
adılına
benzemez da karşıladıkları
-/S"Anloambiugytsıözcükerğ:
lardaki gelebilir
Adlar ,
çoğulluk ise Adlardaki .
Ancak adılların ço
çoğul ekinin
.
çoğulluk
kişilerin
eklendiği birden adıl
çevresiyle 1. çok tekliği
ya da
,
sınırlanan
bir
kişiyi içine alan ve bu
2.
çokluğu
A -SOMUT
çiçekler :
Çiçek
anlatır:
AD
teklerinin ad denir:
çokluğu somut
.
adlara
bizler : 1. karşılayan
varlıkları
kişiyi Duyularla algılanabilen
içine orman ...
alan bu
, yeşillik, taş,
sizler: kişinin serinlik
2. kişiyi
çocuk ,
,
içine alan çevresiyle
bu şırıltı, ışık,
at hava
, sınırlı kitap
bir
kişinin çokluk . , çiçek ,
,
çevresiyle
.Sayı
,
sınırlı
sıfatıyla
kurulan
bir çokluk
B -SOYUT
tür
tamlamalarda tamlamalarda
ad
.
AD sapta
, ad öğesinin öğesi
organlarıyla
çoğullandığı çoğullanmaz duyu
kullanımlarda özel
;ancak bu varlığı
,topluluk
kullanımlar olarak
adlarındaki da ,
birlik,
bütünlük
vardır .Bu Soyut ad somut ada karşılık adıdır :
Kırk anlamı , kavramların
Haramiler, verilmek namayan düşünce oluşturulan
Üç Büyükler istenir: yoluyla erdem
düşünce ...
, Üç ,
,
Silahşorlar insanlık ,
, Yedi gençlik,
Uyurlar...
özgürlük,
sevgi , bilinç us umut ,
, ,
184
185
Gerçek anlamıyla somut AD TAMLAMALARI
bir kavramın adı olan kimi sözcükler , değiş
meceli anlamıyla , soyut bir kavramın adı olabilir :
daha verebilmek için ,
Bir adın karşıladığı kavramı daha açık , ayrıntılı
Yüreğimde bir ağrı var →
●
. somut ad tamlama de
ya da oluşturduğu söz öbeğine
bir ad adıl sıfatla
o adın başka ,
Onda mangal
→
gibi yürek var . ( "korkusuzluk "
soyut ad )
nir .
M
Kara bir keçileri
vardı →. somut ad
öğe vardır tamlanan (belirtilen ) , tamlayan belir
(
Tamlamalarda
O iki :
ne
→
keçidir ,
bilemezsin . "inatçı "
(
soyut ad )
ten ) .
Tamlanan tam
IV -YAPILARINA açıklanan ada
tamlanan denir .
,
GÖRE ADLAR Tamlamada belirtilen ,
öğesidir .
söz öbeğinin ana
lama dediğimiz
Adlar yapı
b a k ı m ı n d a n üçe
ayrılır açıklayan sözcüklere
durumundaki adı belirten
: ,
Ana öğe (tamlanan )
A YALIN ADLAR
-
Tamlayan tamlamanın
yardımcı öğesidir .
tamlayan denir
,
.
mal ob ng Do
tamlayan , tamla
Kök durumundaki bakıldığında genel kural olarak ,
Sözdizimsel açıdan
,
adlardır .
Yalın adlar
sözcüklerle
, yapım eki almamış
yeni sözcük ve başka nandan önce gelir :
kurmamış adlardır :
kuş at ,
,
taş , yol ,
kol , göz
tamlay n
tamlan
, us , su ...
(yardımcı öğe ) → (ana öğe )
B -TÜREMİŞ
ADLAR
Örnekler :
Bir addan ya
da eylemden
tamlay n
yapım ekiyle oluşturulan
tu kus kardeşi hav sı sevgisi tamlan

adlar ,kök
ya da adlardır
gövde
okuma onun deniz Ali'nin

durumundaki
. Türemiş
sözcüklerden
yapılır :
(1) kuşçu , atlı taşlık
→
, ,
kolluk , göze
...
kaçakçı , kök durumundaki
anlamdaşlık...
→ gövde
durumundaki
adlardan ,
adlardan
2) sevgi ,yapım
;
(
→
, tutsak, çatal
bağlantı
... kök durumundaki
,gözlem
... → gövde eylemlerden ,
durumundaki
eylemlerden
Tamlama Ekleri
.
C- BİLEŞİK ADLAR
Tamlama tamlamaların
kuruluşu ,
belli türlerini incelerken Kimi
göreceğiz :
ekleri tamlama
Birden çok sözcüğün bir gerektirir Tamlama alan bu eklere
araya gelip
kaynaşması
ekleri . kuruluşunda görev
denir.
ortaya çıkan ve yeni bir kavramı
veren adlardır : kalıplaşması sonucu
,
işveren ,
kuşburnu (bitki
) , akciğer
, beştaş (oyun ), Demirkazık Tamlayan eki dir:
yalıçapkını (kuş bilgisayar bilinçaltı (yıldız ) , dört eşbiçimliği olan -in ( -in -un -ün )'
) , dörtnala , ,
,
düztaban
, ,
,
nek Çanakkale ... karadut yeşilin
karasi
,
,
tonları
ağacın dalı kuşun yuvası günün yorumu ...
,
,
,
1. kisi
,
adılları ekini alır :
("ben " "biz" durumunda -im
,
) tamlayan
benim
,
arkadaşım
186
bizim
evimiz
187
TÜRLERİ
AD TAMLAMASI
Tamlamaların yapısal incelemesinde , 3. kişi iyelik eki (-i) 'ne tamla
nan eki denir . Bu ekin de dört eşbiçimliği vardır : -i , -i , -u , -ü .
ad tamlamalarını
aşa
çıkarak
özelliklerinden yola
,
Kuruluş ve anlam
:
Ayşe'nin evi , yılkı atı kapı kolu
, , anasının gözü ... bölümleyebiliriz
Tel 52 gibi
ğıdaki
Ad Tamlaması
Tamlayanı kişi adılı olan tamlamalarda ise tamlanan ekleri şöyledir : Belirtili
1-
Ad Tamlaması
2- Belirtisiz
benim ev im
- bizim ev -imiz
Ad Tamlamaları
3- Genişlemiş
senin ev -in Tamlaması
sizin ev -iniz
Zincirleme Ad
a-
onun ev -i
onların ev -leri
b- Karma Tamlama
inceleyeceğiz . Ayrıca ,
Tamlamaların kuruluşunda kaynaştırmaya doğrultusunda
gerek duyulduğunda bölümleme
tamlamalarını bu
tam
Ad
,
ad
layan ,"n" tamlanan ise " önce geleneksel dilbilgisinin
;
" kaynaştırmasını
s geçmeden
tamlamaları"na
,
alır :
"genişlemiş ad konusuna da
değinilecek
ad tamlaması "
öfke-n sonucu saydığı "takısız
-in
tamlamaları içinde
Özge'nin öfke -s -i
...
tir .
bragmamalatnaydirms un
Kural dışı olarak “ne ” sözcüğü tamlayan "su " sözcüğü de hem
,
Ad Tamlaması
,
tamla
yan hem 1- Belirtili
tamlanan durumunda
"y " kaynaştırmasını
alır :
be
aldığı tamlamalara
tamlama eki
"Sakalığa özenmek hem tamlananın
ne (y) in nesidir? " Hem tamlayanın
Ortakları 1, s.434.) ad tamlaması denir
(Erol Toy, Azap
.
lirtili
"Bir su(y)un uykusuzluğunda
artakalan beyaz ırmak ." Yapısal görünüm :
(YusufAlper Yeryüzüne Vuran Telaş,s.7.
)
,
tamlay n
tamlan
"Beni geçmişin
dehşetiyle besle /
beni geleceğin ""
y)uyla
özsu (
-in
(NihatBehram s.48)
.
Hayatımız Üstüne Şiirler belir
Bu
,
,
kazandırır nedenle ,
Ne "
.
belirlilik
"
sözcüğü tamlanan durumunda eki (-in)
tamlamaya
" Tamlayan
,
y" genel bağlantısı ke
tamlayan durumunda kavram
,
tamlayanla tamlanan arasındaki
;
kurala uygun olarak ,
"n" kaynaştırmasını
ad tamlamalarında ,
da alabilir: tili
sindir ,
belirlidir
"Ne y
( ) ini anlatacaksın yahu ? "
:
"
"Ve
taml na
...
burada biz birbirimizin dilini anlayabiliyorduk
Öner Yağcı, Turnalar , s.41 .)
( , s.288
)
.
,
Toprak Uyanırsa
Süreyya Aydemir
"-Dükkâncıdan doğrusunu
,
(Şevket
emshin
öğrenir değilmi , ?
-Ne (n )in doğrusunu ? "
"Yaşamın hasadı değil midir
tamlay n Memduh Şevket
(
Esendal Temiz )
149.
Sevgiler s . , ölümün değirmeninde
öğütülen? " )
s.69 .
,
Tamlama eklerini ve bu Yurttaş
Uzunçalar
,
eklerin alabileceği ,
kaynaştırma seslerini top (Hüseyin
luca görelim :
"Derin
tamlanan
Öğeler : tamlayan d e r i n k uyular dibinde
Örtsün ölümü
ölümlerin üstüne
-i
-in
Ek l e r : )
s.51.
" Gidenleri ,
Çağırın
n) (Müştak Erenus
,
(
K aynaştırma :
ne n
- -in ...
ne -y ne-y -i
abyidlınImşğse"
- in ... ...
su y -u Başladı
ferhadın külüngü dağları inletmeye"
y
su - un
- ... ... -
s.34.)
Son Değil
,
Hatipoğlu,
(Aydın
188
189
bir öğe girebilir
Ad Tamlamalarında Anlamsal tamlanan arasına başka
:
Belirtili
Özellikler : c) Tamlayan ile
yanıktır yüzü ...
a) "Türkülerinin
Belirtili ad tamlamalarında (Veysel Çolak Terin Yaktığı Bir Yaradan , s.42 .)
tamlayanın ana ,
işlevi , ana öğe (tamla
nan ) olarak seçilen ada belirli bir iyelik
anlamı kazandırmaktır mi
büfe ile ilgisinden hiç
ne büfeden ne de adamın
:
Oğuz'un evi ( "Ev "in
"Hamalın o anda
iyesi belirlidir kesindir Oğuz
,
.)
haberi yoktu ."
:
Utku'nun arabası hiç (Remzi İnanç , Adle s.50
onların
, .)
fabri k a s ı ,
,
bizim bahçemiz
...
b ) Tamlayan tamlayanla tamlanan yer
de
, kişilerin toplumsal da şiir dilinde
ilgilerini belirtir : d ) Devrik tümcelerde ya
benim annem onun
arkadaşı ,
ğiştirebilir :
, Alilerin komşusu , senin dostun...
"
...
c) Tamlayan vardır onların
, kişilerin "Çekilmez bir bencillikleri )
yersel ilgilerini Söz Arasında , s .136.
Diyelim -
belirtir : (Nurullah Ataç ,
senin köy ,
bizim ülkemiz
,
Türkle r i n y u r d u
...
/ annelerin
d "İntiharı süt kokmaz
.
) Tamlayan özgülük anlatır )
Gül Mevsiminde Al
, , s.36.
Uluaydın
(
Miray
,
:
Yıldız'ın
gülüşü
babamın
tamlanan da birden çok
,
olabilir :
anlatışı
e) Tamlayan da
...
e) Tamlayan ,
Mert
kişilerle onların korkusuzluğun ,
insan sevgi
içsel özellikleri yaratıcılığın ,
" Akılcılığın , özgürlüğün
,
arasında bağıntı
Suna'nın kurar
üzüntüsü , :
kardeşimin
düşüncesi
sinin , hoşgörünün adıdır laiklik. s.50 )
Sevi Gerek,
.
öğretmenimin
,
(Veysel Gültaş ,Bize
duyarlılığı...
102
...biliyor artık."
olduğunu
Belirtili
Ad "İnsanların hakları, duyguları )
Hoşça Kal Umut
s.32.
Tamlamalarında
,
(Ayla Kutlu ,
Biçimsel
Özellikler : adıl
a) tamlayan olurken belgisiz
Belirtili ad adılları yalnızca
sinin de
tamlamalarının
) Kişi ve gösterme
f
tamlama eki almasıdır belirleyici
: biçimsel özelliği her iki öğe larla soru adılları hem tamlayan hem tamlanan olur :
,
çocuğun düşü
benim evim , senin evin , onun işi,
kedi(n )in gözleri
...
bunun yolu , şunun altı , onun üstü ;
b ) Tamlayan
ya da tamlananın
bilir Bu
( durumda "karma
biri
ya da her kimilerinin yanıtı arkadaşların kimisi,
ola
tamlama "dan
,
ikisi tamlaması
sifat
ma " ): söz
,
birinin yalanı dostun
edilir Tamla biri ;
bkz
,
.
"Karma
.
"ne yazılır / aşkın
günlüğüne neyin güzelliği , Ali'nin neyi ,
talan bir
ömrün / sonunda " hanginizin şakası , kitapların hangisi ...
(Veysel hem tamlayan hem tamla
adılı da
Gültaş
Mührü içinde sayılan "kendi"
Kişi adılları
,
"Bir gece Bozulmamış Sevdalar s .13.)
507
sonra , nan olarak
,
imamın küçük kullanılabilir :
Ate
oğlu onu
kahveden
(Refik Halit çağırdı ... "
"
Karay "Hep kendi dertlerinden konuşuyordu . " s.20.)
"yüksek sesle
,
sırt çevirip senden söz açmak
kimsesiz gecelerin
düssel
... "
Memleket
,
avuntularına
Hikâyeleri ,
s .
)
153.
soraın "
2
(Reşat Enis , Sarı İt,

Salih , s.51
.)
keçBCnadğyoıli'rât"p.
(Yılmaz Erdoğan Anahtarcı
(Mehmet Seyda
,
, Kayıp
Kentin
Yakışıklısı s )
27.
.
,
190
191
de düşebilir .
kullanımlarda tamlama ekleri
g ) Adeylemler , adlaşmış ortaçlar hem tamlayan hem tamlanan olabilir: ) Kimi
i
"Gülüşünün yersizliğini ... anlamıyor olmalıydı ." tam
daha çok akrabalık bağıntısı kuran
• Tamlayan ekinin düşmesi
,
,
(Füruzan görülür :
, 47'liler , s.368-369 .) eki alması
durumunda
lamalarda
tamlayanın iyelik
"Sizin inanmanızı isterdim Bilge "
.
halam oğlu ...
kızı ,
teyzem
(Oğuz Atay Tutunamayanlar ,
(-in)
,s.140.)
)
(-in
"Asansör bekleyenlerin
selamlarını aceleyle türküsü)
yanıtlayıp bin beş yüze " (halk
merdivenleri
benim olsa / Acımazdım
inmeye başlıyor " .
Stravo Emmim
" kızı
VIC
biter. Öyle de
, olur
(Güven Turan Dalyan otomuz bozuldu deriz
" Çocuklar hastalandı deriz
,
, s.37 )
. ,
"Cihanın bilmediğini
iny
bilir!" ğilmi amcam oğlu ? " İş Sürgünleri, s.8 .)
Güney Dal ,
(
(Fakir Baykurt Tırpan
ölçüyü tutturabilmek
, , s 149.)
.
ya da şiirlerde
h ) Kimi kullanımlarda tamlayan kolay söyleme
ya da tamlanan Tamlayan ekinin ,
düşebilir . Bu durum
da biçimsel olarak tamlama amacıyla da düşürüldüğü
görülür :
yoktur , ancak anlatım
açısından tamlamanın iş
levi sürer Bu
.işlev , tamlayanı düşmüş
ömrüm varısın "
ad tamlamasında iyelik / "Altınım gümüşüm )
,
tamlanan ,
Düzenleyen : Rauf Mutluay , s.63.
ekleriyle , tamlananı düşmüş Halk Şiiri Antolojisi
ad tamlamasında ise
,
bağlamda tamlananı (Öksüz Dede ; Türk
im
leyen sözcük tam
yardımıyla gerçekleşir ve 2. kişi adılı olan
ise tamlayanı
. 1.
düşmesi
• Tamlanan ekinin
bkz "Adıl / Kişi Adılları ”) :
Tamlayanı düşmüş lamalarda görülür ( .
belirtili ad tamlaması :
senin kalem
↓
benim çalışma
"Çocukluğu yokluk içinde geçmiş
." (-in)
(-m )
(Onun )
(Tamlanan eki -u
↓
,
" Yanlışın var babacığım
44
tamlayanı imlemektedir
Savaş Ünlü ,Beyaz
(
: 3.
Çoraplar, s.22
tekil kişi
.)
, "o" )
. " ...bizim oğlanlar[ımız]
göstersinler kendilerini ."
Nezihe Meriç ,
(
"Dağlrınsdiz[ü
Dumanaltı ,s.38.
)
esügirn"dbYpyzkalıuç, ,köyJedoğruüsian
..."
(Senin) )
s.53.
21 NO Hikâyeleri,
Yılan Islığı,s.7.) Bingöl
(Orhan Çubukçu , Ahmet Say
( ,
(İyelik eki -in , tamlayanı imlemektedir
: 2. tekil kişi "sen" .) düşebilir
tamlamalarda da
, :
adılı olan
Tamlanan eki ,tamlananı yer
Tamlananı düşmüş
belirtiliad
tamlaması "Kör Üsük'ün damın ora [(s)1] ana baba günüydü .Balel Kurtboğan ,
)
s.22.
(Mustafa
: ,
" Bertan bu
peşimizden gelen
mi ?" bildiriyor
,
araba seçme
↓
sizin değil
j) Tamlanan içinden ayırma
bütün ya da çokluk
,
bir tamlanan
Bu
,
[arabanız] sa ; kuruluşta ,
tamlayan eki ( -in kullanılabilir
)
Çoraplar,s.33. ) yerine
-den eki .
Beyaz
(Savaş Ünlü ,
,
(Bağlamdaki "araba belgisiz
" " adil
ya da adlaşmış sayı sıfatıdır
sözcüğü tamlananı imliyor "arabanız )
.
:
, :
"Benim
[yüzüm ]
mi Allah'ım
bu çizgili yüz ? "
(Cahit Sıtkı Tarancı Bağlmdki ,
Otuz Beş
Yas ,
)
.
s.159
ların
doğdukları
"Ön
,
dişlerinden
yeşerdikleri topraklardan
koparılıp göçe
Bertan Onaran ,
zorlanmasıdır
" Eşekli
(
.
Kütüphaneci'
")
BirAşk")
"
".y:üitmza),l(snöocrğı
üçü yok . " "Kız Gibi
Müge
( İplikçi ,
193
192
P

Anlamsal Özellikler :
2- Belirtisiz Ad Tamlaması Ad Tamlamalarında
Belirtisiz
:
için kurulur
bir türün anlatımı
Yalnız tamlananın ad tamlamalarının çoğu ,
tamlama eki aldığı tamlamalara a) Belirtisiz
belirtisiz ad tam
laması denir vapuru banyo sabunu ...
ders kitabı , araba
,
.
suyu
kadın çorabı ,deniz
,
tamlananın niteleyicisidir :
kurar tamlayan ,
Yapısal görünüm : b) Nasıllık ilgisi
;
şakası ...
insan sevgisi , eşek
dost davranışı,
ölüm sessizliği ,
tamlay n
tamlan
ilgisi
kurar :
bütün
c) Parça -
gülyaprağı ...
başlığı , ağaç dalı,
kanadı yazı
han kapısı ,kuş
,
Beli r t i s i z ad tamlamasında
SA
tamlanan tamlama
eki alır
ilgisi kurar
yalın durumdadır , tamlayan :
:
ise
d ) Benzetme
aşk ateşi talih kuşu ...
"Ne deve kini ,
keçi inadı
,
ozanlık kusurlarını ,
,ne esin
yoksulluğunu ne başarı
ğünü , ne bugün ,
ömürsüzlü
ders kitaplarında
e) Neden ilgisi kurar
bile gülünç kaçan :
deyişlerini
."
anacağım
Rauf Mutluay düğün telaşı , sel felaketi
...
( Pas Demiri Yiyor s.134-135)
ayrılık acısı ,
, , .
başarma sevinci ,
"kalır bize
aynalarda
pişmanlık
çizgileri" anlatır
f) Tamlananın neden yapıldığını
:
(Hasan
lidercn
Hüseyin ,Haziranda Ölmek Zor , s.172.)
reçeli ,portakal suyu
...
çorbası irmik helvası , ayva
bulgur pilavı , un
,
"puslu akşamlarda
yağmur kokusu "
yapıldığı yeri anlatır :
g) Tamlananın çıktığı yetiştiği ,
,
(Mete Alpsar , Direniş Şarkıları , s.12.
)
Belirtili
tamlamalarda
tamlayan tamlananı ) Aydın efesi Amasya elması
, , Isparta halısı ...
ilişkisi kuruyordu
,
sınırlıyor iyelik (ilişkinlik
,
. Belirtisiz
tamlamalarda ise
karşılar , t a m l a y a n , genel
tamlananın t ürünü bir kavramı h) Görev ilgisi kurar
belirtir . :
Örneğin belirtili
nın kolu dendiği tamlama olarak,
zaman , "kol"un belli kapt
belirtisiz ad
bir "k a p ı "y a okul müdürü , aşçıyamağı , ordu komutanlığı ...
ilişkin olduğu
tamlaması olan anlatılır,
kapı kolu
tamlamasında ise amaç
“ gö
pi"yı anlatmak , belli bir
ka
“ belirtisiz tamlamaların kurduğu
değil Kurumlar kuruluşlar genellikle
,
tamlananın ( "kol ,
"un türünü belirtmektir
) rev ilgisi
. " ile
adlandırılır :
Belirtildiği gibi
Dil
Mahkemesi Türk
belirtisiz
len türle
,
tamlamala r d a Bayındırlık
sınırlanır . tamlanan tamlayanda belirti
Bakanlığı Ziraat Bankası Anayasa ,
Örneğin
çocuk bahçesi
tamlamasında
,
Kurumu , ,
k a v r a m ı imlemekle tamlayan genel ...
birlikte ,tamlananı
,
bir
belirttiği tür (“çocuk
tadır ") 'le sınırlamak
Belirtili
. tamlamalardaki )
i
Belirtisiz
sınırlama
bir varlıkla
ise türle
değil türün içindeki
belli tamlamalarla adları oluşturulur :
gerçekleşmektedir , yer
çocuğun bahçesi
,
:
Cumhuriyet Ankara yolu ...
.
Alanı Ovası İzmir -
, Konya köyleri Antalya ,
,
Belirtisiz
tamlamalarda belirtili j) Yer
taml a m a l a r d a k i tamlamalarında
,
mek zordur .Yalnız iyelik bağıntısını
gör tamlanan
yön
, belirtisiz ad
tamlayanı özel ad gösteren bir sözcükle kurulan
olan kimi
belirtisiz tamlamalarda iye tamlayandaki adla kazanmasını sağlar :
,
lik bağıntısının
belirginleştiği görülür ilgili belirginlik
: yerin
deniz
Atatürk düşüncesi altı
, Baki Divanı alan
Koçi Bey Risalesi
,
dışı ev içi kuyu dibi masa üstü ...
k)
,
Evliya Çelebi Se ,
, , ,
yahatnamesi ...
Araç
organ
,
ilgisi kurar
:
makine
halısı
parmak
,
hesabı el örgüsü ...
,
194
195
Türkçemiz
I) Kişi -yapıt , kişi -buluş vb . ilgileri kurar : Belirtisiz Ad Tamlamalarında Biçimsel Özellikler :
Naima Tarihi Nedim Divanı Çehov Arf halkaları
, , tarzı
tamlama
,
...
a ) Belirtisiz , yalnız tamlananın ek aldığı bir söz öbeğidir :
m ) Tamlananın hangi amaçla
kullanıldığını neye temmuz ay-ı,meşe odun-u ....
ilişkin olduğunu an
kiraz güzel- i, kuş yuva- (s)
,
ı,
latır :
tamlanan bağı çok sıkıdır
b ) Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan - .
tarlası, balık tavası
arpa
su deposu herhangi bir öğe giremez Örneğin

,
, çorba tası , konferans salonu tamlayanla tamlanan arasına
.
.... Bu nedenle ,
arasına bir öğe koyama
"su " kitap kurdu " tamlamasında tamlayanla tamlanan
testisiyim inkâr
etmiyorum
tamlanan sıfat alabilir :
kimi san öbeklerinde
,
yız .Yalnız
,
bir kez daha
kırabilirsiniz beni
makine yüksek mühendisi
...
su için"
emniyet genel müdürü ,
Namık Kuyumcu
( Bir Şakayım Dünyada ancak bu sıfat tamlayanla tamla
tamlamalar sıfat alabilir
,
, s.13)
,
c) Belirtisiz
;
.
n ) Kimi belirtisiz değil tamlamanın bü
tamlamalarda tamlayanla bağ nedeniyle çokluk , tamlayanı ,
tamlanan arasındaki nan arasındaki sıkı
,
nin kime ya
da neye yönelik ilişki
olduğu olan sifat tamlaması "
ancak başka bir → ad tamlaması :
"tamlananı belirtisiz
,
şılır öğenin yardımıyla anla
tününü etkiler
.
Örnekleyelim :
giysi dolabı
anne sevgisi yeni
ali ne u
19T
ad tamlamalarında yalnız tamlayanı etkileyebilir
Bu tamlamada at Kimi belirtisiz , sıfat ,
" "
sevgi nin
anne
→ "
,
ol
duğu ya da çocuktan "tamlayanı sifat tamlaması olan belirtisiz ad tamlaması :
belli değildir hangisine yönelik
; açıklığın
sağlanabilmesi
rekm e k t e d i r için bağlamın
: genişletilmesi
ge
onurlu insan / davranışı bkz
( . "Karma Tamlama ")
annenin
kızına sevgisi
ya da d ) Tamlayan da tamlanan da birden çok olabilir :
çocuğun
annesine sevgisi
...
mızrak tabanca top , mitralyöz sesleri işitildi ."
"Silah kılıç , kalkan , , ,
o ) Olumsuzluk ,
içeren bir " " la Efruz Bey s .101.)
kimi sifat (Ömer Seyfettin ,
,
belirtisiz kişi
ad tamlamaları gösteren bir adın oluşturduğu
, anlamca
sifat
tamlamasıyla
eşdeğerlidir: "İç korkusuzluğu
Ali soytarısı
‫ور‬
(= soytarı ve rahatlığıyla yaşıyorum .
Ali ) ,s.88 .)
Veli yobazı (İbram Erdem ,Bir Ölümsüzlüktür Sevi
(= yobaz
Veli) ...
e) Tamlananı bileşik sifat
" sifat" tamlamaları
" ... Fahim olarak olan kimi belirtisiz ad ,
bey budalası
, ...
kullanılır
kokmuş :
peynirleri
yiyedursun ...
"
,ÇaEmnl.iısHcşŞt'ed8)(k9Arbzüh
oyun delisi ")
"Benden çocuk kar beyazı " Sifat / Bileşik Sıfatlar
özenip film ,
el
... (bkz .
yıldızı
olmaya f
)
kalktı da
sel enayisi. " Tamlayanı be
rezil
kepaze oldu o Gün lirtili genel bir kavramı gösteren belirtisiz ad tamlamaları ,
tamlamaya "oku
tamlamasını
manın dönüştürülemez Örneğin okuma sevgisi
(Pinar ) sevgisi"
ö ) Genel bir adla bir .
.
" Kür Yarın Yarın , s.65
sifat'tan ,
biçimine
oluşturulan dönüştüremeyiz .
abartma gösterir kimi
:
belirtisiz tamlamalar Başka
örnekler
:
şiir
oyun düşkünü kız delisi dinletisi
,
para canlısı halk
türküsü sağlık sorunları ...
,
,
, televizyon akımları
yazın
g)
,
Bu budalası ,
( tür tamlamalar bileşik sıfat ... de Belirtisiz
olarak Dilimiz
kullanılır pek tamlamalar elverişlidir .
bkz . " Sifat / Bileşik Sıfatlar" ) : çok bileşik sözcük yapmaya
para canlısı adam bileşik ,
sözcük
...
oluşturulmuştur :
belirtisiz ad tamlaması kalıbıyla
at-
kuyruğu
(bitki
(renk)
...
saç ) deniz -altı (gemi cam -göbeği
196
,
, )
,
197
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
"Takısız Ad Tamlaması "
Örneklenen tamlamaların tamlayanları , iki öbekte de , tamlananların
göstererek niteleyici bir işlevle kullanılmıştır Ancak arala
ateşten yapılmış bir yol denize doğru içsel özelliklerini
.
işte
tenini yüzerek çıkabilirsin rında bir ayırtı vardır : Birincilerde , nitelemenin yanında tamlayanla tamla
kıyıya ancak
,
yüzdüm ateşten denizleri her kulaçta
nan arasında bir bağıntı söz konusudur : demir kapı → demirden yapılmış
tinimden gül yaprağı
bırakarak suya doğrudan kullanıldığını
İkincilerde ise tamlayanın niteleyici bir işlevle
kapı .
(Leylâ Şahin " Rüzgârın göremiyoruz Örneğin
Bu birincilerdeki bağıntıyı
, Evinde"
) tamlamalarda
.
görüyoruz . ,
aralarındaki an
Geleneksel çağ diyemeyiz Öyleyse bu tamlamaları ,
dilbilgisinde ta m l a y a n ı da altından yapılmış .
tamlananı da ek almayan
,
ad
.
tamlamalarına takısız ad
tamlaması denir ölçü alarak değerlendirmelidir
:
lam ayırtısını
taş duvar cam mozaik ahşap ev
,
, toparlayalım :
...
Başka örneklerle açıklamalarımızı
Yapısal g ö r ü n ü m
:
toprak dam ipek kumaş gümüş para ...
1) yün eldiven , taş yapı , , ,
çelik bilek aslan asker ...
altın kız
tilki politikacı
,
taş yürek
,
2)
,
,
tamlay n
k
tamlan
örneklerinin birin
ek almayan bu tamlama
Tamlayanı da tamlananı da
ikincileri ise tamlananın neye benzedi
tamlananın neden yapıldığını
;
cileri ,
Ad tamlamaları en az ğini göstermektedir .
iki adın ilişkisini gösteren söz öbekleridir. Bu
tamlamaları oluşturan
bir
öğeler de ad görevindedir
sözcük
. Niteleme görevi değişmeceli anlamıyla
, ad değil sıfattır yapan
Tamlananın neye benzediğini gösteren adlar ,
Böyle bir
,
.
sözcükle kurulan
laması" tamlama da " sifat tam için ,niteleme sıfatlarının bir
dır bir işlevle kullanıldıkları
. Biçimsel ( ve doğrudan niteleyici
geleneksel dilbilgisi
değil de
işlevsel
bir doğrultusunda (bkz . " Sıfat
değerlendirilmelidir
niteleyiciler" ulamında
)
yaklaşımla
türü olan "doğrudan
değerlendirildiğinde " takısız söz
öbeğinin ad tamlaması " dediğimiz
/ Niteleme Sıfatları / Doğrudan
,
tamlayanı niteleme
, Niteleyiciler" ) :
132
sıfat )
( tamla
görevi yaptığı için sıfat
ması olduğu gerçekte
görülür. ,
"Öyle bir şey ki , bu , kuş avlıyor içimizde sanki birileri ;
35
Kırkharamiler , kalın hainler , irin adamlar .
Aşağıdaki
örnekleri (İrfan Yalçın, "Rezil ")
inceleyelim :
1) • demir kapı
den yapılmış
kapı
: “Demir ” , “kapı ”nın
niteliğini
belirtiyor.
→ demir
"Büyüyor içimde akşam serinlikleri
Aylak zamanlarında altın çağlarımın"
• Unutuluş Olsun Diye,
s.68.)
altın Gidiyorum ,Adım
kolye :
"
Altın " (Ünal Ersözlü,
pılmış " ya
kolye , kolye "nin
niteliğini belirtiyor → altından
Tamlananın adlar ise karşıladıkları
kay
neden
.
yapıldığını gösteren
ramla niteleme
. tamlanandaki nedeniyle
duvar
niteleme
taş duvar
Tamlayandaki
: " Taş
adların
"
,
"
duvar "
değişmeceli
ın niteliğini
belirtiyor →
.
taştan
yapılmış
durumlarda
,
sıfatlarının
teleme
" bağıntı
Sıfatları /
kavram
sıfatları "
Bağıntı Sıfatları")
arasında kurdukları
ulamında değerlendirilmelidir
:
bağıntı
başldı (bkz .
,
" Sifat /Ni
tkavbrlhsiçBımzy."p
işlevinin
daha anlamıyla kullanıldığı )
belirgin Yavrum , s.14.
olduğu (Aysel Özakın , Gurbet
2) görülür:
altın
çağ : "
Çağ "
sözcüğ ü n ü " anlamıy " "
parmak
... giymişti
,"bmpiausç.Strödeylığkşzno
altın " eldivenlerini
.
sözcüğünün gerçek izlerinin çıkmaması için ipek
s.36.)
BilimselLokum
,
lamındadır
odun
.
kafa Bu
:
bağlamda "
odun " zayıf
" an " (Nail Güreli ,
.kap"Dnıelmcir
"
anlaması algılaması )
Kuşlar , s.90
,
.
,
Havuz Başı -Son
(Sait Faik ,
198
199
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
201
örneklerde de görülebileceği gibi

,
zincirleme ad tamlama
3- Genişlemiş Ad Tamlamaları Yukarıdaki
Zincirleme ad tamlamalarını
ya da
adıldır sıfatla geniş
ad . ,
tüm öğeleri
elvat
sının
karıştırmamalıyız .
tamlama ile
leyen"karma
”
Tamlayanı ya da tamlananı , ya da hem tamlayanı hem tamlananı ad ya
da sifat tamlaması olan tamlamalara genişlemiş ad tamlaması denir .
Tamlama
b- Karma
Genişlemiş ad tamlamalarını genişleten öğenin ad ya da öğelerden birinin ya
tamlamasının ya da ad tamlamasını oluşturan
, sifat olması
Ad
na göre , iki öbekte inceliyoruz :
tamlama biçimine karma tamlama de
sıfatla genişlediği
da her ikisinin bir
a- Zincirleme Ad Tamlaması
nir .
b- Karma Tamlama
tamlamanın bir öğe
Karma tamlamalarda sıfat , ,
Tanım da gösteriyor :
niteleyebilir Buna
göre karma tamlamaları .
a- Zincirleme ya da bütününü belirtebilir ,
Ad Tamlaması sini
iki öbekte
incelemek gerekir :
Bir adla genişleyen ad tamlamalarına
zincirleme ad tamlaması denir .
1) Karma Ad Tamlaması
2) Karma Sıfat Tamlaması
Örnekler :
• sokak çocuklarının / yalnızlığı → tamlayanı
“ belirtisiz ad tamlaması 1 ) Karma Ad Tamlaması
olan belirtili ad tamlaması"
• Türkiye'nin / eğitim
sorunu → “ tamlananı belirtisiz ad tamlaması 0 Sifat , ad tamlamasının bir öğesini belirtiyor , niteliyorsa karma ad
lan belirtili
ad tamlaması "
tamlamasından söz edilir :
• İzmir ilinin/ ulaşım
sorunu → "hem tamlayanı hem
tisiztamlama
olan belirtili ad tamlaması "
tamlananı belir
• güzel kızın / saçları → " tamlayanı sıfat tamlaması olan belirtili ad
→
• sizin köyünüzün / kaynak tamlaması"
suyu
lirtisizad tamlaması
Yazınımızdan örnekler
:
olan belirtili ad
"tamlayanı
taml a m a s ı
"
belirtili ,
" tamlananı be
tiliad
lananı
kadıncağızın / acılı günleri

tamlaması"
yoksul çocukların
sıfat tamlaması olan
/ umutsuz
→ " tamlananı
bekleyişi →
sıfat
"hem
tamlaması olan belir

tamlayanı hem tam
,agydimslbğoprkunSıç
uçlarında kan
belirtili ad tamlaması”
damlaları pıhtılaşmıştı.
ad mutlu yaşam / ortamı → " tamlayanı sıfat tamlaması olan belirtisiz
(Fahri Erdinç .)
s.20 tamlaması
"
Diriler Mezarlığı ,
,
"Okulmüdürünün
odasına girdiğimde
dersteydiler. "" Karma ad tamlamalarına
yazınımızdan
in
örnekler :
s . 109.)
(Erdal Öz Kanayan , ,
"Ve
"Bizim gazetenin her şehidin bir fa
patronundan haber yok cia ardında Şekspir'ini Korney'ini bulamayacak
. ,yürekler ,
saçı bitme
"Ne bilsin bu şehir cahilleri
senin toprağın
(İlhami
Bekir Tez
ilmini anam ?
"
,
AyşeKilmc
)
TaşlıtarladakiEv , s.95.
dik
yavrular
paralayıcı bir facia
ak
, sakallar
,
yatacaktı :
yavuklular
apak saçlar... ve gözyaşları... kırık gönüller.
,
(Tarık Buğra , Küçük
sözlüler
Ağa
,
"
, s.206.)
,(,.sŞSoay1f6kl) s.7MeAk0r-tiuE)(pfyBGlaüç
./şyalndboıztük"iğmrse uytvake"rHloücsşzıdn
M e n e k ş e sövgülerin
"(
ve düşmanlık
çemberinin
önemsizliğini ka Al )
s.20 .
Oya'ya . Gül Mevsiminde
,
nıtlayıverdi
(Miray Uluaydın ,
Sevgi (HidayetKarakuş
Konuş Benimle
, s.72.
)
200
,
201
2 ) Karma Sıfat Tamlaması
ADIN DURUMLARI
Schim
Sifat ad tamlamasının bütününü belirtiyor niteliyorsa karma ad durumu
,
aldığı biçime
,
kurmak üzere
sifat
Adın başka bir sözcükle
ilişki
tamlamasından söz edilir Burada genişleyen tamlama
pool
.
, sifat tamlamasıdır .
Kar m a sifat tamlamasında tamlanan denir .
,
, yalnızca belirtisiz ad tamlaması olabi
ad durum
lir :
ekleri
eklere
ilgeç ya da adlarla ilişkilendiren
Adı eylem ,
sağlam / yazı makinesi
denir .
koca / çınar
ağacı ...
ilişkilendiren ekler
:
•Adı eylemle
"Telefondaki sert adamın
düm
teydi
ma'ların
miş
."
.
sıfat
Tamlananı
gerçekte sıfat
tamlaması"
paslanmış /
kalıntaş
demir kapı
'
takısız
duvar...
tamlama
tamlaması
ulamında
sesiyle,
,sgkıöovlmaibrycdenşt '
olan
ol d u ğ u
tembel bir ilkokul

sifat
(Aziz Nesin, Nah

(Aziz Nesin,Nah
tamlamalarını
görüşünden yola çıkarak ,
değerlendirebiliriz
:
"Adam
öğrencisine dön
'
Kalkınırız, s.24.
takısız
,
Kalkınırız
"genişle
)
tamla
.)
s.37
1
Ev
2
)
)
iyelik eklerinden
Belirtme
-i
3) Bulunma
n
Evleri- (
boşalttı
Evleri- (n )i yıktılar
Yönelme
y ) e girdi
Bahçe-(
)e
(Belirtme ve yönelme
yükleme
(
.
eki
gitti.
sonra
Özge'de kaldı .Başı-(n )
kalma
(
y )ı devirdi
Soba- (
:
Dağ
.
Okulu-
ise
.
-e (-a )
"n
)
)
eki
eki
Odası- (n )ı temizle
a
-
n a
(
eki
çıktı
. Suyu- (
" kaynaştırmasını
: -de
: -i
.
gitti
(-1
.
y )u
Su- (
n )ü ver
n )u dök . Sütü-(
ünlüyle biten adlardan
da şapka var . Sepet- te ne var?
( -da
, -u
sonra
,
,
-te
-ü)
,
içti
alır
-ta )
. Süt
)
.
ü
- döktüm
Sokak-ta oyna .
.
"y " , 3.
.
kişi
Karma tamlamaların 4 ) Çıkma eki : -den (-dan , -ten , -tan )
daha geniş . Yatak -tan kalk
geldi . Sirk-ten kaçmış
.
biçimleri de Ova -dan
" kurulabilir: Gözü-(n)den kaçmış .
rıhtım sonra "n " kaynaştır
üzerindeki kişi iyelik eklerinden
...
balıkçı Bulunma ve çıkma
( eki , 3.
lokantalarından
‫رو‬
birine gittiler.
"
masını
) alır .
)
.
s.209
Bu karma tamlamada ww (Ayşe Kulin Adı :
Aylin,
,
tamlayan da Yönelme de ilişkilendirir :
ekleri adı ilgeçle
bir : (-e) ve çıkma (-den )
DHE
karma kurulmuştur
tamlamayla
,
rıhtım
üzerindeki
tamlananı balıkçı
hem Okula doğru gitti. Dersten
lokantaları"
→ sonra gel
belirtisiz
tamlama olan sifat "hem tamlayanı .
tamlaması" -im
• Adı adla adıllarında
1. kişi
ilişkilendiren ek -in -in
( -un -ün )
,
: , ,
Ad eki denir:
rinden
ev-in
ben -
im
tamlamalarında
yolu
annem
,
tamlayana geldiği
kapı-
,
biz
n ) ın
(
-
kolu
im yurdumuz ...
,
Utku- (n )un sevgisi
içinbu
eke tamlayan
,
ölüsü-(n
Tamlynde3. ün yüzü;
)
ü,nhlbeiadytkmr(ş
")
sonra "
n " "Ad Tamlamaları
bkz
kaynaştırmasını alır Ayrıntı için .
.
Tamlayan
eki adı ilgeçle de
, ilişkilendirir :
senin
gibi
benim kadar
onurun
,
için ...
202
,
203
Türkçemiz
Durumumubay
2- Belirtme (Yükleme
Durum eklerini gördükten sonra adın durumlarını )
inceleyebiliriz . Adın
durumları , adın aldığı durum eklerine göre bölümlenir :
-u -ü )
( -i, -1 , ,
Evin hali sabah
1- Yalın Durum -i ,
,
Geciktiniz haydi !
2- Belirtme (Yükleme ) Durumu
Uykuların tatlandığı su !
3- Yönelme Durumu
Bırakacaksınız evi .
4- Bulunma (Kalma ) Durumu (Behçet Necatigil , Evler , s.6)
.
5- Çıkma Durumu
durumu anlatır .
etkilendiği
6- Tamlayan Durumu Adın eylemden doğrudan
tümcede nesneyi oluşturur Tümce
Belirtme durumundaki ad , belirtili .
1- Yalın Durum
doğrudan etkilenen öğeye " nesne " dendiği için ,
çözümlemesinde eylemden
(-i) 'ne nesne eki de denir
Evin yalın belirtili nesneyi imleyen belirtme durumu eki :
hali
İster cüce
"
, ister dev
birkaç kere yaşadım
Camlarında perde
yok "Onu en gür yerinden
Bomboş ,ev B.li N Kemal
( Özer , Gül Yordamı , s.22 .)
• Adın durum
"Gül
,
eki almamış
doğuracak kendini
"
biçimidir
.
:
(BehçtNcaiglEvr) ,s.6 Belirtme eki "

lirtme eki adı
gibi soruları
eylemle
yanıtlar
-i"
;
ile 3. tekil kişi iyelik eki

ilişkilendirir
iyelik (tamlanan
, eyleme yönelik
) eki ise adı
" -i"
bir
karıştırılmamalıdır
"Neyi ?,
başka adla
Nereyi ?, Kimi ?
ilişkilendi
Be
.
"
(İsmail rir , ad tamlamasında tamlanana yönelik "Ne ?, Neyin ?, Kimin ?" gibi soruları
Uyaroğlu Aşktan )
ve Umuttan Aldım Rengimi ,s.25.
yanıtlar
,
"her ödenmiş
:
bedelde bir umut
var"
Evi sen
temizleyeceksin .
(Mete )
s.28.
• Yalın Alpsar Mülteci Sevdalar ,
durumdaki adlar
çoğul ekiya da
,
(-Nereyi → temizleyeceksin? -Evi →
. Belirtme durumu eki )
iyelik
ekleri
"altımıza alabilir :
yıldızlar
seriliyor Evi
"
yanmış .
(-Kimin → ?
evi -Onun evi →
. Üçüncü kişi iyelik eki )
(İsmet Özel ,Evet İsyan s.30.)
"Döner durur /
,
Kardeşliğin
alıcıkuşu ”
3-
Yönelme
Durumu
hy
,KMuSna.grsmth2(i8) ,KuAa.rldşseıc1iD(ğm)4nf
"bu yüzden
yarım kaldı / (-e ,
yavuklu -a )
gergefinde
nakışları
'""
Yalın adlar Evin -e hali gün boyu ,
. tümcede özne ,
belirtisiz
,
,
Ha gayret emektar deve !
nesne
"Akşam tütün dumanlarıyla , yüklem
inerdi
görevi üstlenir :
Sırtınızda yılların yorgunluğu
Ö
soframıza "
Akşam erkenden eve .
(Ali )
.
, Evler, s.7
Cengizkan (Behçet Necatigil
" ... bir çiftlikten tosun alıp kestik . )
s.12. Adın
Bağımlı Şiir
B.sizN
" ,
,
Yönelmeli
ad
belirttiği
kavrama
tümcede "
,
dönüşü ya da yönelişi
belirten
durumdur .
yönelme bildiren dolaylı tümleç " görevindedir : "
,.sÖtelA1k)ürnS6daf( ,Ç.Bösare6)ığFyk5şui(t
"
"aşk sıcak bir öpüştür
k"aunştlrvığzm"a bsa"ğgertimnıülhB
Büyürüm , s.44 )
.
Ben Severek
(Turgay Gönenç ,
204
,s.9
(HasnüeyiKızlrmk.)
205
Ölçü tamlama kurabilir:
adlarına gelen yönelme eki ilgeçlerle , ilgeçli
. Yönelmeli adlar kimi
.
, nicelik anlatan belirteçler kurar

,
:
damlayan ter? "
"kim bilir kaç mecidiyeye gömlekten /sabaha kadar
satıldı kimsesiz cesetler " Hani asılmış bir
,
"
Kemal Özer ,Araya Giren Görüntüler
( ,s . 18.)
(Fergun Özelli , Aşkıya , .)
s.47
• Zaman adlarına gelen zaman
yönelme eki zaman değişmiştir her
kavramı veren "... bil ki gökyüzü
,
belirteçler
kurar :
karşın"
Soluduğun dünyaya
(Turgay Gönenç , Ben Severek Büyürüm , s.50 .)
"Akşama kuvvetli bir yaz sağanağı gelmesi çok mümkündü
Concel
”
.
ekeylemle yüklem de olabilir :
sözcükler ,
Yönelme durumundaki
,
(Sabahattin Ali ,Değirmen -Dağlar ve
●
Rüzgâr , s.76.)
kuşkuları kuruntuları , kara
• Yönelme
,
üzüntüleri
son günlerdeki
,
ekini alan sözcüklerle , ikilemeler , deyimler kurulur "Boşunaydı ,
:
"
kara düşünmeleri
.
soluk soluğa, dudak Bıçak Yarası s.55.)
Burhan Arpad ,Alnımdaki
,
dudağa , gide gele , çoluk çocuğa (
(karışmak) ...
(6
Kandan ölüyorum ben '/ Dedi ve / Ölümüne baka baka öldü "
Kalma Durumu
4- Bulunma
)
(
Remtelebe )
(Veysel Öngören , s.71.
,
(-de -da -te -ta )
" ... kendisini , ,
,
süzen adamla
göz göze geldi . " Evin -de hali , saadet ,
alevde
Isınmak ocaktaki
Yılmaz, Kadın Korkusu
, s.10.
)
Duran
(
CRE
Sönmüş yıldızlara karşı
• Yinelenen "-en " li ortaçların sonuna
gelerek onları ulaç evde
Işıklar varsa
.
yapar : )
Evler , s.7.
Necatigil
(Behçet ,
" Zehra
arayan arayana
...
eylemin belli bir yerde
gerçekleştiğini ;
(
Burhan Arpad Alnımdaki Bıçak Yarası , s.22) adlar
• Bulunma durumundaki
, . ,
Bu işlevleriyle adlar ,
bir yerde bulunduğunu
.Sıfatları tümler belirtir
bir şeyde
.
bir kimsede ,
: ,
tümcede "bulunma bildiren dolaylı tümleç " olurlar :
şiire sevdalı
adam
,
, eleştiriye açık kişi , akla uygun
davranış
ateşler yaksak m'ola"
...
"beylerpınarının başında /
"Güneşin Oğlak ,s.24 .)
batmasına yakın saatlerde (Hasan Hüseyin ,
Yıkanırdı gölgesi kuytu
bir derede "
).
s.55
(
Ahmet Muhip Dıranas Şiirler , soygun
" düzeninde göbek atarlar"
s.49)
.
,
Hüseyin , Kızılırmak ,
Hasan
(
"Çiçek delisi , dizelere
vurgun /yola gelmez
bir ozan gibiyim . "
(Veysel )
121.
Çolak
, Terin Yaktığı Bir Yaradan ,s . "kan tadı var falakaların müziğinde "
)
s.30.
Sevdalar ,
. Yönelme durumu Alpsar ,Mülteci
eki kimi (Mete
, sözcüklerde kalıplaşarak ,
iyelik ekiyle
deyim ya da deyim
1542
değerli söz öbekleri kurar bağlanarak o sayı
Bulunma durumundaki
:
sayılar
bir başka sayıya
başına kakmak , nin kesrini
oluruna bırakmak , anlatmada
gücüne gitmek... kullanılır :
"Bu söz ... güçlü kuvvetli bir adamın onda bir , beşte
fena halde sinirine
15
dokundu dört yüzde on ,
... ...
(Osman Cemal
)
.
s.25
Kaygılı
,
Aygır Fatma ,
z.lyiarükbHdne yvireümKza.sdn!h"cı
)
s.119.
"sen mutluluğun resmini yapabilir misin Abidin Zaman
işin kolayına kaçmadan ama '
(Nâzım Hikmet ,Tüm Eserleri 5,
s.189 .)
" (AzizNesin ,
Ahmet Rasim
(
Kalpazanlık
, Eşkal-i
Bile
Yapılamıyor ,
,
)
s.14 .
206
207
CERRAHPAŞA
UNIVERSITESI -
TC ISTANBUL
MERKEZ KUTUPHANE
kullanılabilir :
yapım eki işleviyle
• Bulunma durumundaki adlarla durumu eki
• Bulunma
,
ikilemeler
,
, deyimler kurulur :
yuvarlak masadır."
en gözde ... masası
elde avuçta , kıyıda köşede dağda bayırda ayda yılda "Yemek salonunun
...
(Pinar Kür Yarın Yarın
,
,
, , s.33 .)
elde avuçta yok
33
üstte başta çıplak ve meteliksiz kötüye kullandılar
, , .
... "
dostları güvenini
(Duran "Sözde Hüseyin Yurttaş , Ömrün Issız
( Günleri , s.144 .)
Yılmaz , Kadın Korkusu ,
s.73.)
"İşte bu çelişmeler şehrinde yaşayan ekeylemle yüklem de olabilir :
İstanbullu da eki alan adlar
• Bulunma durumu
,
ister istemez
,
çeliş
melerle dolu , öfkesi burnunda bir vatandaş olup çıkmıştır
23
." çarpıntısı.
tükenmeyen aşkın
Haldun Taner
( "Yüreğimdedir Ülkenin Söylencesi,
s.8 .)
, Devekuşuna Mektuplar , s.19.) (Yılmaz Yeşildağ, Öksüz
• Zaman adlarına gelen bulunma eki eylemin eylemlikleriyle birlikte
"-mek (-mak )"
→
,
gerçekleştiği zamanı
" -me (-ma )" ve
be
"zaman • Bulunma eki
lirtir ,
bildiren belirteç
tümleci" zaman ayırtısı katar :
eyleme sürekli şimdiki
:
kullanıldığında
Ha
,
"Ağustosta ay yüklem olarak
/Kendi oyunu
eksiksiz doğarken
yönetmede
insan / Tek başına
böyle yazılmazdı
bu şiir. "Kendi kendini kemiren
sahnesinde "
Kemal Özer Araya Giren Görüntüler
( nu / Yeryüzü Gözlerimde Saklı
Sonbahar , )
s.39.
(A. Neyzar Karahan
, )
, s.51 . ,
"Bir kara güz
gününde yerle bir ettiler
bizi "
? "
"Neden eskimekteyim sanki
(Yusuf Alper Kanayan ) Mürekkep Fısıltıları")
Bülent Yardımcı, "
, Şiirler s.49.
(E.
,
Bulunma eki zaman anlamını
,
“ -diği
,
” li ortaçlara gelince
de verir :
"yaşama ne denli tutsak olsan
da
menziline 5- Çıkma Durumu
girildiğinde
sevdanın
aldatmalara tuzaklara
inat (-den , -dan , -ten ,-tan )
söyleyeceksin kendi uzaksınız ,
sesini" Evin -den hali ,
Hatta içinde yaşarken
De
,s.BMozSüuelv1hmdaG(6rıtVyş)
omzunda
Bulunma durumundaki Aşkların, ölümlerin
adlar kimi
Ayrılmak varken evden
.
rumu belirtir →→ "
,
zaman du
durum eylemin gerçekleştiği Evler , )
s.7.
bildiren (Behçet Necatigil
, ,
belirteç
tümleci" :
Karakartal '
taraftarlarının eylemin ayrıldı
bir eyleme bağlandığında
Çıkma durumundaki ad
●
ları da Altaylı ,
,
gecenin futbolcuları ğı
karanlığına aydınlık ayakta alkışlama adlar tümce
" Ayşe'nin yanına böyle
getiriyordu."
Okan Yüksel
(
,
ödü kopmuş
Sporda
biçimde
Erdemlilik
ve Kassandra
giremem."
Çaresizliği,
.)
s.94
de "
,
,
çıktığı
uzaklaştığı
,
çıkma bildiren
ya da geçtiği yeri belirtir
dolaylı tümleç " olurlar :
afrik'ldn "
Bu
.
işlevleriyle ,
a/kbaghıçerimlnuy'zdşs" gymdeınçlğsokiş"r
A
(Mehmet s.27.)
Yordamı
• Bulunma Kemal Özer, Gül
,
Eroğlu
Issızlığın )
s.194. (
,
Ortasında
durumundaki ,
öbekler ,
sıfat
görevinde
Bu ev güzel ,
" kullanılabilir
:
temiz , her şeyi yerli
yerinde bir ev .)
s.55
... Kızılırmak ,
(Memduh
"
Hasan Hüseyin
(
,
Şevket
Esendal
Ev Ona
,
Yakıştı , s.29.
) • Zaman
" tarih belirteç
toza dönüşür tümleci a n l amlı sözcüklere "zaman bildiren
" gelen çıkma eki ,
yılan tadında efsane yürür bizimle" kurarak belirtir :
eylemin başladığı gerçekleştiği zamanı
,
,
,gbüuziğeraSldn"ıhtm
,.sOma)Mu4ynrg9t(h
Ağlatmadı
güzel
güldürdü beni "
208
,
.
Şiirler s.203 .)
(Karacaoğlan -
,
209
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Çıkma durumu kimi kullanımlarda
●
yargının olgunun başlama ayrılma karşılaştırma belirtir

bir sıfattan önce
, :
•Çıkmalı ad
→
,
nedenini
,
, , ,
tir "neden bildiren belirteç tümleci "
belir
:
kendini , doğuştan
anarşist'
bir keyifle
"Teoman , büyük
olarak ta
"Karpuzcu Hamza'nın
yorgunluktan gözleri kapanıyordu . yıkıcı
'
sekter
' '
,
'kıyıcı 'damgası yemiştir . →
"
başlama
" ...
,
nımladığında, (
Buket Uzuner , İki Yeşil Susamuru s.24 )
(Adnan
, .
DE
Veli Sosyete
,
, s.5.
5)
"Kederimden konuşmaları umarım sizide eğ
hırsımdan ne
"...bayan Marilyn'in mantıktan uzak
,
yapacağımı bilmiyordum
."
Ahmet Hamdi
(
Tanpınar Sahnenin,
Dışındakiler , s.28.
9) lendirmektedir.
" → ayrılma
(Remzi İnanç , Adle , s.42 .)
• Çıkma eki kişilerin
,
toplumsal yerini göstermede
kullanılır:
bir insan düşüne
"Tüccardan Emin kadından daha onurlu
Efendi yaşından " Köleliğe hayır diyen bir
başından utanmadan
-Başka emrin?
→
,
diye sordu ." " karşılaştırma
miyorum . Sunay Akın
( , ... , s.74.)
Veşaire... Veşaire
(Aziz Nesin ,Zübük
B
,s 175.)
.
sözcüklerle ikilemeler deyimler kurulur :
"Sivas'ın Çıkma durumundaki
,
,
eşrafından Şerif
●
Güleryüz 2 numaralı
" ,
dı . dairenin zilini çal dertleşiyorduk ."
buradan konuşuyor ,
"Oturmuş , şuradan
)
s.49 .
Mehmet Seyda Anahtarcı Salih
( ,
,
Adnan Veli , Sosyete
( , s.13.)
Çıkma
·
eki , genel
içinden bir özeli ..."
neme gerek
ayırmada
:
kullanılır "İşinden gücünden ederiz ,
"Aylardan Nail Güreli
( Bilimsel Lokum , s.26 .)
temmuz
,
olmalıydı ."
da sözcük
" kuruluşu içinde yer alan aynı ya
karşıt iki ,
Ferit Edgü
( , Kimse ,s.54.
) • " ...-den ...-e
"Sporlardan deyimler kurar
boksu seviyor olarak kullanılan ikilemeler , :
belirteç
..."
kulaktan kulağa ? "
(Kemal Tahir , Esir Şehrin "Bunların öyküsü az mı anlatılıyor
• Tamlananın
İnsanları , )
s.14.
(Erol Toy Acı Para , s.198.)
neden ,
yapıldığını
lerek genelleme gösteren
ya da pekiştirme tamlamalarda
işlevi
tamlayana ge
görür
33
/ Bağıntı bkz
( " Sıfat / olmuşsa
") Niteleme tanrısı para ...
.
Sıfatları :
Sıfatları "Bir ülkede gencinden yaşlısına herkesin
Bitti!")
(Işıl Özgentürk, "Deniz
"Mapusane
içinde
mermerden direk
" (
halk türküsü
) " ...- den ...-e " kuruluşu , sayılarla da ikileme kurar :
"ve
mohikanlara
sapantaşı hediye
ipekten etmeliyim " Savaşı kazananlar , yediden yetmişe , talandan en büyük payı kapmak
bir mızrak
bir de yel
değirmeni" hırsındaydılar . ""
"
s )
.11.
Şehrin İnsanları
,
.,sOr)Ita7uzıl(n1ğEdoMehm ,.DŞBüsankiy)K1urd(Nı7mc
• Çıkma Kemal Tahir , Esir
(
eki ,
tamlayan
eki ( -in
“kadar”
)
tamlanan yerine de
kimi kullanımlarda "dek” gibi il
kuruluşu
,
...-e"
,
bir bütünden kullanılır den
,
ayrılmayı gösterir Bu
.
kullanımda ,
,
(bkz " Belirtili geçlerle
Ad Tamlaması birleşerek
.
"Kurbanının , ilgeç öbekleri
dokuz ") : oluşturur
canından sadece
:
sekizini
(İhsan Oktay alabilmişti.
tkErsyaoişe"Hdlhuİpng'z ,göpmijlaÇeornğsd"bıyutk
"
Anar ,
"
Efrâsiyâb'ın boyunbağına
Hikâyeleri dek her
, s.239.
) şeyi
gördüğüm
"
ipekliydi ."
filmlerden
birine )
.
yerleştirmeye Yapılamıyor , s.8
Kalpazanlık Bile
çalışıyorum onu (Aziz Nesin ,
.
muş .
33
İnsanları , s.25.)
Esir Şehrin
Kemal
( Tahir ,
210
211
achter
Türkçemiz
Catıma
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
sözcükler ilgeçlerle da ilgeç
durumundaki ya
Durumu
,
Çıkma işlevindeki Tamlayan
●
öbekler oluşturur
: 6-
olarak kullanılan
sözcüklerle , belirteç
-ün -im )
(-in , -in ,-un ,
;
sofra yayamamıştı ."
" Günlerden beri kazan kaynatmamış ,
anlatan ad durumudur
ad arasındaki bağımlılık
.
İki ilişkisini
.,sVaKg8)(or1YınldBekiz
"Yüzüme bir süre şaşkın şaşkın
baktıktan sonra , ...
başka adla ilişkiyle belirtili ad
yürüdü Tamlayan eki alan bir ad , bir girdiği
gitti."
●
(Rifat Ilgaz , Garibin
Horozu .)
kurar :
, s.28
tamlaması
işin sonu ...
• " -me'li eylemliklerle anlatan öbekler deyimler kurar insanın özü ,gevezenin biri , başarının gizi ,
, ilgi , ilişki , :
çiçeğin rengi ,
o vakitler böyle dağdan inmeler gidemezdi Alamanyalara..." en yüce tepelere "
yiğitliğin bayrağını /
Diktim
(
"Seviyle
Mehmet Aydın , Özgürlüğe
( Açılan Eller s.4.)
(Leylâ Erbil Gecede ,
, , s.54.)
sonradan görme deniz bayrak"
özlemcileri gibi kıyıda balıkçılarla filan "Halkımın alınterinde işıdı
Mehmet
( Aydın , Özgürlüğe Açılan Eller s.22.) ,
sohbet etmek istemiyorum ."
(Oğuz Atay Korkuyu , Beklerken , s.182 .)
"hepsi de ekmek kokardı / sayısı unutulan
parmaklarının”
Kemal,Yordı
(ÖzerGül.s23)
Kimi sözcükleri sıfat
, belirteç
yapar :
askerimin türküsü "
"Sıradan insanın edimini , işlevini silerseniz , erdemini bilemezsiniz . "Seni morla boyarım )
Şiirler, s.47.
Eklene (YusufAlper Kanayan ,
(Osman Bolulu ,İnsan İnsana Eklene
, s.14.)
JES
ekleriyle
tamlayan eki 3. kişi iyelik
gibi
Örneklerde de görülebileceği
,
"1 ,
"Mehmet ... Hamza'nın karpuz sergisini daha candan kollardı . "
n'sini alır
sözcüklerden sonra adil
, .
da ünlüyle biten
kurulan
)
ya
Sosyete , s.55.
Adnan Veli ,
(
Ortacın tür ve çoğul adlarıyla oluşturduğu öbeklerde “-den öbekleşmesini sağlar
:
adılların ilgeçlerle
iş , " eki ,
• Tamlayan eki ; adların ,
ortacı düşürür ve
ortacın işlevini
üstlenir :
canın gibi , iyiliğin için , boyun kadar ;
"Uzak dağ köylerine benim onun kadar
Kerpiçlerden
[yapılmış]
vuran ay
saraylar kuruyor
yoksulluğa"
ışığı
(Şükrü Erbaş
Kül Uzun
,
"Yüklem Sürer ,s.10.
)
senin gibi
• Tamlayan
okul -lar- ın açılması
,
eki ,
için
,
,
çoğul ekinden ve
çiçek ler -in
-
...
3. kişi iyelik
kokusu
ekinden sonra gelir

;
,ydaBğilnıkregçtöVmsü " ,.ekdyaüolb"minr-

insanlık - 1-( n )ın gereği s)
kedi- ( i- (n ) in gözleri ...
neden ya
,
kullanılan
çıkmalı adlar
öznenin bütünü ,
kaynağını bağlı olduğu -in"
belirteçler yapan “
pıldığını
ya da öznede soylu sözcüklerden
Tamlayan eki "-in" ad
,
,
verilen durumun
nedenini belirtir :
ekiyle
karıştırılmamalıdır .
14.)
s.
,
Hikâyeleri inceleyelim :
Bingöl Aşağıda " iki tümceyi
(Ahmet Say aldığı
, yazın " sözcüğünün yer
"
"Ben
bütün kişilerdenim
.
)
. yazın tadı." → tamlayan eki
"
"
acunun
,
birleşmesini birliğini dileyen
s.102
günler kısaldı
mı kaçıveriyor s.303-304.
)
Günce
1, Günce 1 ,
,
Nurullah Ataç ,
Ataç, (
(Nurullah
büastuniyehKdıfşr,mzk
)
N/al.tgıend"izrfOms
s..
7
, eki
nın
→
Şiirler
üstünde " yapım
Asya, )
Nihat oturmanı seyretmek için böyle yapmıştım . , s.142.
(Arif Var Bir
Yılan-...
"İşte (Sait Faik
Alemdağda
)
,
s.2.
bütün
çektiklerim 2
bundand ı r ,
Tavla
. "
Pulsuz
(Menmea K -
213
212
Türkçemiz
Anlatıma
Anlamdan
Anlamdan
Anlatıma
KÜÇÜLTMELİ AD
Türkçemiz
-cuk -cük , -çik ...) :
-cik (-cık , ,
TO BE OR NOT TO BE
sıfatlara küçültme küçümseme
Adlara ,
,
,azımsama acima
,
sevgi anla
Mahmutpaşa'da ikidükkâncığı
,
var
topu :
topu katar
Balat'ta bir fabrikacığı var işte mi
Emirgân'da bir yalıcığı var o kadar " Gözlerini kısarak bakıyordu
...bodur ağaççıklara . → ” küçültme
Bir karıcığı var , üç tanecik kapatması (Erdal Öz
, Kanayan , s.39 .)
Kalbi var azıcık şekeri
,
var epeyce
Daha daha bir hususiciği var
"Yaşamak
Akşamdan akşama iki okka viskiciği
Yaşamacık var" → küçümseme
Mapusta bir oğulcuğu (Cahit Irgat Irgatın Türküsü
,
, s 108.)
.
Genelevde bir kızcağızı var
"Bu kadarcık bir süre yaşamışsın ya da yaşamamışsın ne çıkar san ,
Okur yazarlığımı ?
ki? →
" azımsama
Okur yazarlığıyok . İhsan Oktay Anar
( , Efrâsiyâb'ın Hikâyeleri , s.239.)
(Metin Eloğlu , Düdüklü Tencere , s.74.)
"Ne bıraktı zavallıcık geride?" → acima
Küçültme eklerinden birini alarak karşıladığı varlığın küçük olduğunu Umran Nazif, Tepedeki Ev
( , s.101 .)
anlatan adlara küçültmeli
ad denir .
ışığınıyakmaya " → sevgi
"gittiyavrum babacık / gecelerin
.
(Ünsal Akpak , "Bir Yavruya Şiir ")
-cek -ce -cağız -rek -si ( i)msi (i
) mtırak
...
Küçültme ekleri : , -cik , , , , , - , -
Küçültme ekleri , eklendiği sözcüğün anlamına küçültmeden başka , az
-ce (-ca):
lık yetersizlik acıma , sevgi vb kavramları da katar . Aşağıda , küçültme ek
yapar
.
, ,
belirteçler .
yakınlık anlamı kuran sıfatlar ,
Adlardan benzerlik ,
lerini işlevleriyle birlikte görelim :
da benzerlik yakınlık anlamı katar :
Sıfatlara ,
-cek (-cak) : delice davranış ;
güzelce bir kız...
acıma yakınlık sıfatlara azlık ya da küçültme
Adlara küçültme , sevgi , , ;
anlamı katar : "Çocukça bir sevinçle
çekiştiriyorum Gökyüzünü bir ucundan"
)
, s.16 .
Stockholm'de Mavi Saatler
yavrucak Özkan Mert ,
(
, kuzucak ;
büyücek ev , küçücek çocuk ...
"soylu beyler gibi erkekçe alışmalıyız
"Serd oldu hevâçıkma koyundan karılarımızın romantik ihanet geleneğine" s.14)
.
.)
kuzucağım " ,
Divanı
s.350 Ergülen , Seçme Şiirler ,
(Haydar
(Nedim
hayranlıkla
kaygıyı büyük bir
"Öldü tomurcuklanan o safça
yavrucak
..."
)
.
s.21 "Kızın yüzünde
Huzur,
Pansiyon seyrettim . " ")
Makinesi
"Niyet
(İrfan Yalçın IrfanMeydan
, ,
(
"Büyücek bir s.27)
.3
kalabalık ,
izliyordu töreni Kiracı
, "Şimdi daha
.
Dölek Öte , s.9)
.
iyiceyim." Minareden
(Sulhi (Yusuf Atılgan
, Bodur
"buluşuyor .
s.49
)
elleri senin
küçücek ellerinle Türküsü,
"
Müebbet
215
(Nevzat Çelik ,
214
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Anlatıma
Anlamdan
mtırak :
), (i)
-
): (-ms1
(-ceğiz ()msi
-i
-cağız
acima küçültme anlamı
sevgi , katar sıfatlar
benzerlik kavramı veren
,
yaparlar :
sıfatlara :
adıllara , Adlardan
Adlara ,
; yeşilimtırak ...
kadıncağız kızılımsı,
,
,
kediceğiz morumsu ,
kuşcağız
; bir şeyler "
buncağız üfürüyorlar gibi saçılıyor .
, ışınlar
şuncağız
"...beyazımsı Ahmet
( Rasim , Eşkal -iZaman ,s.91 )
.
...
garipçeğiz
kulübeceğizinden
da evceğizinden al."
ve
,
" Çevireceği
ibaretti
.
dolap
(Halikarnas Balıkçısı Merhaba
ocakçağı "Şöyle
sarımtırak
bir ayakkabı
Demir Özlü , Bir Küçükburjuvanın Gençlik
(
Yılları ,s.162.)
zından , Akdeniz anlamı
, s.150 kimilerine benzerlik
.) sözcüklere azlık ,
olmayan kimi
Renk adı
kalakaldı ."
içliğiyle
üstünde bez
Buncağız
" (Füruzan :
→
katarlar
,
Kuşatma , s.216.) azlık
...
ekşimtırak
tatlımsı ,
acımsı ,
kulübemsi ... → benzerlik
sırtına , berelemişim yoksulcağızı.” odunumsu ,
“Nasılda vurmuştum; kollarına ,
( ek
Füruzan Kuşatma , koku , odaya
kururken çıkardığı
,
s.216
.)
çamaşırların
sıcaklığı ,
"Sobanın
)
vermişti. Tavla , s.75.
şimsilik
Mehmed Kemâl , Pulsuz
(
-rek (-rak) :
taksi aldım
Evimi satıp bir
içeren bir gülüş )
soylu sözcüklerden benzerlik azlık kavramı sözcükler ya
... (
Acımtırak
Ad
"Oğluma gelince
,
)
Sarı İt,s .18.
par (Reşat Enis ,
ona
:
.
nsluefor
acırak (az acı , acı gibi) ,
iliklerime
salıverdi ki ,
öyle bir çığlık
birdenbire
"Bu cücemsi insan
alçarak (az alçak , alçak gibi ) , ,
bozrak (bozu andıran boz gibi) sandım. s.159 .)
kadar donuyorum Merhaba Akdeniz
, ... ,
Balıkçısı,
(Halikarnas
" ...o şimdi daha ufarak ,daha yumuşak ve daha sıcak bir yuva tahay
i]rak As
[
hırkaları ,kösemt
ageller ve bedevî
yeşil sarıklar
"Fesler ve
,
yül ediyor ..."
(Abdülhak Şinasi Hisar,
Çamlıca'daki
Eniştemiz
, s.234.)
yalılar , renk
renk türlü türlü
kıyafetler , ve hepsinin
yüzünde muharrem
yas'ı
,.
(FalihRıfkAtyGezrödüm,s.73-4)
ve perhiz solgunluğu ... "
"
bağırıyordu bir
Küçürek ve övünçsüz horozuyla
.. .
oğlan . )
, s.22.
Ortodoksluklar
EceAyhan
,
(
-si(-s1, -su
, -sü)
Adlardan
benzerlik
kavramı veren
sıfatlar
yapar :
,kısgreöuv”ildşÇnoaüc"m
)
s.4.
6
Gelirim ,
Belki Yine
Ahmet Telli,
(
garibtnlcpıeksSmodğu"ç
si vuruşunu
duyuyor
alnında . "
, s.4.
1
)
Dalyan
Turan,
(Güven
217
216
Türkçemiz
Anlatıma
Anlamdan
ADLANDIRMA
APPA
GÜZEL
SIFAT ÖNAD
( )
izlenim ve
çağrışımlara neden
kötü olacağı
duygulara ,
düşü
Olumsuz olumlu nitelikler içeren adların
güzel kullanılması
yerine iyi
,
adların
,
opulo igitalInd
nü l e n
denir .
adlandırma bir niteliğini belirtmek
gösterilen kavramın
na
güzel
Varlığın , nesnenin ya da
için kullanılan sözcüğe sıfat denir Kısaca si
olayıdır
katmak . ,
söyleme
.
, bir ad değiştirme adı
Güzel adlandırma da bir sözcüktür .
da belirten
niteleyen ya
ya
fat, varlığı
adlandırmanın
kaynağı , daha çok ,
inanışlardır
Kötülük duralım :
kavramları üzerinde
Güzel .
uğur
"belirtme "
" niteleme" ve
,
inanılan
bir nesnenin adı söylenmez → addan Önce ,
suzluk getireceğine sakınma
.
İslamlıkta etinin
Anadolu'nun birçok yerinde yenmesi o şeyin
,
Örneğin yasak olan nite
özelliğine nitelik ,
Bir şeyin onu öteki şeylerden ayıran
ev ,
"domuz'un adınıanmak
özellikle içinde neredeyse yasaktır "
, ,
belirli duruma ge
Tonguzlu Belirtme ise bir şeyi
.
de niteleme denir
liğini belirtmeye
.
nun dönüştürülmesinde kuşkusuz domuzla Örneğin "yaramaz çocuk
(Domuzlu )"' Denizli'ye ilgili ,
göz önüne koyma
" , ,
demektir .
tirme, belirli kılma ,
inanışın etkisi vardır Denizli ilimizin önceki
( adı Domuzlu'dur .) .
ayıran
çocuğu öteki çocuklardan
,
çocuk iyi " söylemlerinde
çocuk ...
,
güzel ,
"Bir çocuk
söz etmiş oluruz
,
.
çocukla ilgili niteliklerden
" Güzel adlandırma" dediğimiz aktarma özellikleri anlatmış ,
olayına hoş olmayan
öteki çocuklardan
, , üzüntü ,
çocuğun
kullanımlarında ise
ko r k u , tiksinti veren sözcükleri kullanmamak şu çocuk , hangi çocuk ..."
; incelikli terbiyeli olmak ama
,
getirilmesi söz ko
çocuğun göz önüne
yalnızca
cı da yaygınlık kazandırmıştır ayrılan özellikleri
verilmez ;
. Örneğin ölmüş birisi için kullanılan "rah
metli" sözcüğü o ölüye saygının anlatımıdır nusudur .
Yine
,
. , " hela" yerine , " ayakyo
" abdesthane " "
lu" ,
yüznumara",
, WC
" " gibi kullanımlar , " hela"nın hoş ol
:
mayan çağrışımları
nedeniyledir . Açıklamalarımızı şöyle özetleyebiliriz
belirtme
nitel me
Dilimizde
kullanılan güzel adlandırma
örnekleri :
cin ,
peri → " iyi saatte içsel özle ilgili özellikler dışsal belirleme
"
,
olsunlar
→
↓
tüberküloz
"incehastalık
"
kanser " incitmebeni
"
çürük elma beş elma
Kokaryalı
→ " Güzelyalı" şişman adam o adam
(İzmir'de
→
ölmek
"
aramızdan
semt) iyiarkadaş bu arkadaş
ayrılmak" " Hakk'ın "
rahmetine kavuşmak kırmızı
→
,
şişmanlamışsınız ...
gül birkaç gül
"
toplamışsınız
" büyük oda
Genel
dil kaçıncı oda
içinde bir
sıkça özel küçük köy
başvurduğunu
-gizli dil
olan berikiköy
adlandırmaya
görürüz argonun da güzel
: güzel kız
şuradaki kız
öldürmek
→ " pişmiş
yumurta
temizlemek hangi yumurta
→
sövmek
"
" yanık gönül
her gönül
kalaylamak
→
dövmek
"
" kör
çocuk
benzetmek nerdeki çocuk
"
çalışkan
öğrenci köşedeki öğrenci
( Sıfatların
görev açısından bölümlenmesinde bu ayrımdan yola çıkı
)
lir.
,
218
219
SIFATLARIN ÖZELLİKLERİ
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
TAR18
a) Sıfatın varlıkları
niteleyen sıfat
ya da sayıda iyelik eki alarak
,
belirten Sınırlı
,
Öyleyse sıfat tümce içinde sözcük )
c ,
pekiştirme
nitelediği oluşturabilir ve bu tamlamada işleviyle
ya da
,
,
olduğunu tamlama bir
adla
tamlayan
,
belirttiği
adla birlikte bulunur Bu
,
birlikte sıfat denir : görevini
. birlikteliğin varlığı belirttik iyelikli sürdüre
oluşturduğu . Bunlara
ması " denir karşılayan
Sıfatlar sıfat tamlaması öbekleşmeye bilir.
mavi gök
.
"
,
içinde " " bir
“Ey güzelim yeşil
canım
, tamlayan" sifat
tamla
"Bakışlarımı sevimli görevini
yüzünde üstlenir
.,sG)Aü2n0Cçeum(aşlNcıti
gezdiriyorum. " : örneklerde sıfatların adlaşması
değil
Bu
(
,
,
pekiştirilmesi
söz
Pekiştirme ") konusu
"Sıfatlarda
1.kimbilir
"Ne yana baksam
ovasının yalancı
dağ
kaçıncı
maviliğini ...
teknedir /
batan
ve deniz
sanıyordum
.,s)O2rIta1ızlnğdE(oMehmu
bu sularda
(Turgay Kantürk
Muş
..."
, Göl
Felaketleri
s.59
,
).
dur .
gibi
lik
eki
bkz
,
.
Belgisiz
sözcükler
"kişi
"Bir
sıfat olarak kullanılan

de görünürde iyelik eki
kavramına bağlama
çelişkiyi yaşıyorum
"
"çoğu
almıştır
işlevini yitirmiş
çoğu zaman . '
"
,
;
"
kimi
ancak bu
,
"
,
kalıplaşmıştır
"
böylesi "
sözcüklerdeki
:
,
" öylesi"
iye
21
(Avram Ventura
, Ayın
Aydınlık Yüzü , s.23 )
(Yılmaz
.
Erdoğan , Kayıp
b) Tamlananı düşen
Kentin
Yakışıklısı,
)
s.11.
"Kimi canlar , yeşil dal parçalarıyla yaşamı güzelleştirmeye uçmuş
sıfat ,
Tamlananı tamlananın
işlevini de üstlenerek
düşmüş sıfat , eylemi adlaşır. lardı.
etkilerse (Tacim Çiçek , Yaşamın
belirteç
olur. Özge Yorumu , s.16. )
Aşağıdaki
örnekleri
incel e y e l i m : "...böylesi söyleşilerde tartışmaları kaçınılmaz oluyordu ."
• " Çirkin sevmek (E. Bülent Yardımcı , Bir Kadının Düşlerinden Soyutlamalar
, )
s.127 .
ile gönül
eğlenmez
Güzeli çok başka sözcükler de üstlenebilir
olan ile d ) Sıfatların görevini
:
gidelim "
("Çirkin (Karacaoğlan • "Oyunlarda terleyen çocuklar gibi bir güneş "
" ve "güzel - Şiirler s.98.
" sözcükleri ) ,
adlaşmış .) (Şükrü Erbaş Kül Uzun
, Sürer , s.29 .)
(Adla kurulan ilgeç öbeği sıfat görevini üstlenmiş → . " ilgeçten "
sifat )
Büyük
"
,
●
ölümün azı dişleri

takırdar "3
uzakta . '
("Uzak " (Turgut Uyar Tütünler
• "Alma alma [elma elma ] yanakların al gibi "
sıfatı , Islak s.17 )
adı olmuş
, .
yer
.) (Karacaoğlan - Şiirler,s 204.) .
• "Bağlanma
karayı alları
geyin . " "Tavla tavla şahbaz atlarum gerek ise
(Bir nesnenin (Aşık Veysel , s.120.)
Ana [ona ] binit olsun ."
sıfatı olan
“kara ” ve “ al” Dedem Korkudun Kitabı s.79
.
,
)
sözcükleri Şaik Gökyay
muş .) (Orhan
,
, o nesnenin
adı ol
sıfat görevini üstlenmiş .)
"Hoyrattır
"Hoyrat”
(
bu akşamüstüler
sıfatı,
daima !"
Ahmet Muhip Dıranas
( , Şiirler , s.27.)
Adlar
(
e) Sıfatlar
, ikileme kurarak
, yan tümce olarak değerlendirilebilir :
."gib→olan GüzelSuç
, s.58.
)
kaodınu"rülzg→eâv uygarlBıük"öm
ekeylem alarak Çolak
,
yüklem (Veysel
görevini
üstlenmiş )
.
• "Kâmil Bey
karısına dikkatle
bakarak ,s.3.
8)
yumuşacık sordu Olsun Diye
." Adim Unutuluş
,
("Yumuşacık" (Kemal Tahir Esir Şehrin İnsanları , s.12 , Gidiyorum
(Ünal Ersözlü
, .)
sözcüğü ,
belirteç
olarak kullanılmış
)
.
220
221
11
m
I- GÖREV VE ANLAM AÇISINDAN SIFATLAR Sıfatları
2- Bağıntı
kavram ile ni
" niteleme " " belirtme " adın karşıladığı
Sıfatlar tanımın d a k i ve türeyen ve türediği
Genellikle bir addan
sıfat
kavramlarından
sıfatlardır . Örne
,
yola çıkarak öbekte incelenir bulunduğunu gösteren
arasında bir bağıntı
iki :
telenen kavram
"ye ilişkin olduğu belirti
sözcük" ün bir "yöre
sözcük" derken "
A- Niteleme Sıfatları ğin "yöresel kurulmuş olur .
arasında bir bağıntı
" kavramları
yöre
B- ve "sözcük " ile "
Belirtme Sıfatları lir
de görebiliriz :
aşağıdaki örneklerde
Benzer bağıntıları
A- NİTELEME SIFATLARI bana .
‫ور‬
gereksiz geliyor
ölçütlerle bu romanı eleştirmek
"Yazınsal s.233.)
(Fethi Naci , 60 Türk Romanı ,
Varlığın , nesnenin ya da gösterilen kavramın bir niteliğini içe
durumu ve insani
belirtmek
için kullanılan sıfatlara niteleme sıfatı denir . "Bir düğün kalabalığı
oluştururlar. "
ile bir cenaze alayı

birer
,Ses.
(VeyslÇoakMürbinİçtğ.104)
riği
Niteleme sıfatlarını işlevlerindeki ayırtıya göre iki öbekte inceliyoruz
bağıntı sıfatları "
gösteren " adlar" da "
yapıldığını
Tamlananın neden
1- Doğrudan Niteleyiciler Ad Tamlaması " ") :
bkz
( . "Ad / "Takısız
değerlendirilmelidir
ulamında
2- Bağıntı Sıfatları
ipek mendil yün çorap ...
taş duvar
,
tahta kapı
,
,
1- Doğrudan ?"
tüzelkişiliğin
Niteleyiciler
Bu gümüş kaşıklar da mı
" Aranıyor s.105.)
Bir Namussuz
,
(Muzaffer İzgü ,
bildirir
tamlananın
Gerçek anlamdaki niteleme sıfatlarıdır durum biçim, renk... gösteren bağıntı sıfatları ,
;
neden yapıldığını
ler :
,
Tamlananın
)" durum ekini alabilir :
"-den (-dan
pekiştirmek için
neden yapıldığını
"Yaz günleri soğuk limonata üstüne
Bizim ucu karanlık şiirlerimizi
gitmiyor
okumak "
Peker , İnsan
çil
Arkadaşınındır
,s.46)
kerpiçten ev
yaptığın
"
, yünden yastık , tahtadan

kardan adam üşür durur güneşte "
kaşık...
,"
(MuzaferSıgülYmd)
(Hüseyin
,zagmeçb.nlirıthşğokyd. u,zaövrgçülen"Kıidyşok
bir iğne batıyor"
çoraplarının
pembe mantosunun kalın dokusunda gezdiriyor ellerini
beyaz "Açık sinir uçlarıma gümüşten , s.8)
.
Kalan Kırılma
Kale , Işıktan
,
(
Muzaffer
konçlarını yukarı çekiyor , )
bacakları üşümesin diye. , s.326
Aylin
Adı:
Kulin, kez birlikte kullanılır
sıfatları, çoğu
:
(Ayşe • Niteleme ve belirtme
"
sıfatı )
yeryüzüne için ." ("bir" ler belirtme
") gelecekti bizim
"Bu Dağılır Çiğlık
" Yeni bir kapı , yeni bir )
kırlangıçlarım / ,"
Mavi , s.115.
çığlıkla havalanır / Mavi Aydınlık Yüzü
Ayın
Erkal Avram Ventura ,
(
(
Nuri
Değişmeceli
teren "adlar"
anlamıyla kullanılarak tamlananın
da "doğrudan
neye
(bkz
benzediğini
"Ad
/'
gös
Takısız • Niteleme sıfatı olan
"→
sözcükler eylemi nitelediğinde belirteç
olur :
dgü"→nzAyelaomıbirtç beıtrgkaüiBzlsy."onmf
ulamındadır
.
niteleyiciler" Diyaloğu ,
)
s.69.
Ad Tamlaması' ")
çamur adam , melek
:
kız demir bilek , aslan asker
,
(Aziz
Nesin,
...
"
Ah Biz
,
Eşekler
s80
)
Mehmed
(
(Veysel Çolak,
Kemál ,Dünya
Ölüler
Güzel
Olmalı , s.49.)
223
222
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
B- BELİRTME
SIFATLARI
şu
olanı
belirten biraz uzak
Varlıkları çeşitli yönlerden sıfatlara
belirtme sözün akışında
yerde zamanda ,
sıfatı
sözcüğüne göre
,
"Bu"
" Belirtme " kavramı üzerinde durmuştuk Belirtme sıfatları
denir
. " .
, belirtme"
"belirli duruma getirme göz önüne koyma kav
belirtir
:
ramının içerdiği , belirli "
dolanacağız !..
,
kılma"
i yoldan Adle s.7.)
"Şu
IS
Belirtme ilerdeki (Remzi İnanç,

,
levlerinde kullanılan sıfatlardır sıfatlarını niteleme
.
,
sıfatlarıyla
kar
soru sıfatları
şılaştırmak için gösterme sayı ,
ve belgisiz
sıfatlara
! ..
alın götürün
,
verilen
ad
Şu çocuğu da
olarak da değerlendirebiliriz şiirişuradan
. !..
"Sökün şu (Öner Yağcı ,Kaptan , s.69 .)
Belirtme sıfatlarının sayısı niteleme sıfatlarınınkine
,
oranla sınırlıdır ;
bunlar gösterme , sayı soru
, sıfatları ve belgisiz sıfatlar olarak bölümlenirler.
0
kişiyi ya da bir
içinde
bulunmayan bir
1- Gösterme Sıfatları Uzakta olan
ya da görüş alanı
:
belirtir
şeyi
Bir durumu ya da bağlamda belirlenen kişi nesne ya da ."
eylemi
dediydi dersin
,
göste )
s.94.
"O kız
(Nezihe Meriç Bozbulanık ,
,
rerek belirten sözcüklere gösterme sözcüğü denir .Gösterme sözcükleri , var
lıkları gösteriyorsa " gösterme sıfatı" adların yerine
,
kullanılıyorsa " gösterme
!"
o çocuğu ordan
adılı" , eylemleri gösteriyorsa " gösterme belirteci" görevindedir : "Koş çabuk al (Orhan Çubukçu , Yılan Islığı , s 11.)
.
" o gün / kollarım bağlıydı sevdasına annenin "→ gösterme sifati
sıfatları ,kimi
durumlarda , belirttikleri
varlıklara kavram
,
• Gösterme
)
Mete Alpsar, Mülteci Sevdalar s.30.
( ,
için de kullanılırlar :
laraduygu
değeri katmak
olacaksa
Bunu
" bir albümde arardınız , bulamazdınız . "→ gösterme adılı kalacakları kalmak isteyecekleri bir yer
"Şayet başbaşa
,
Kalan Kırılma , s.9.) basık oda olmalıydı ."
Muzaffer Kale , Işıktan
( kirli, bu rutubetli bu
dünyada ,bu
,
Hayvan s . 10.)
Gazoz Ağacı - Yaralı
(Sabahattin Kudret Aksal
,
,
"İşte geçiyorlardı , sevgilerle emek'le " → gösterme belirteci
.) İs
Duvarları, İstanbul inceliğinin
s.65
Uzay
atasözü haline gelmiş
,
(Halil Kocagöz , "O caanım , o eşsiz , o
Varlıkları göstererek belirten gösterme sözcüklerine gösterme sıfatı
tanbul efendiliğinin yerinde yeller esiyor .
s.18.)
Haldun
( Taner , Devekuşuna Mektuplar ,
denir .Dilimizde , üç ana gösterme sıfatı vardır bu şu ,o
: , .
alanı içinde olsun olmasın bağlamda
Bu görüş
,
• “ , şu , o " sözcükleri ,
bu
geçen varlıkları , nesneleri belirtmek için de kullanılır :

"Bu
"3
kararı ancak bir hafta tutabildim
Yerde zamanda olanı belirtir : .
sözün akışında
,
konuşana en yakın Esir Şehrin İnsanları , s 2
. 7. )
Kemal Tahir
,
( ,
Pes
"Bu ovalar , bu kule neden
benim olmasın? " )
129
Akdeniz
,
s .
yıllar , resimli siyaset dergilerinin
kapakları hemen her hafta
Merhaba "Şu son
,
(Halikarnas Balıkçısı
1964
bize bu çeşit bir
,
ucuz kahraman tanıttıdurdu .
"Bu bayram biraz daha küçülmüştü "1
s.14
(Haldun Taner Devekuşuna Mektuplar
.
) .)
ayakkabılarım . ,
Yatılı
s.38 ,
,
Parasız
,
(Füruzan
"O kız sen
miydin gülüm
?"
"Genç adamın bu )
.
sözleriyle ilgilenmedi
nedense .' Kanayan
, s.30
Burhan Günel , Dünyanın
( En Güzel Kadını ,s.35 .)
Öz,
(Erdal
225
224
a- Asıl Sayı Sıfatları
adlar
kurulan tamlamalarda genel kural olarak ,
,
• Asıl sayı sıfatlarıyla
Ancak
elmalar aldım ." diyemeyiz
.
belirten sıfatlardır
Varlıkların sayısını
Örneğin " Pazardan beş
:
çoğul eki almaz .
görülür :
öğesinin çoğul eki aldığı
kimi kullanımlarda ad
iki çocuk ,on iki kitap , bin üç yüz on yıl ...
Cüceler Üç Büyükler ...
Yedi Uyurlar , Yedi
,
•
20
Asıl sayı sıfatları varlıkların kesin sayısını belirtir birlik bü
adlarındaki
,
tamlamaya topluluk
: ,
Örneklerdeki çoğullanma ,
bir çoğullanmadır
.
için kurulan
genel kural dışında
"soruyu çaresizliğime ver katmak ,
tünlük anlamını
eki almış adlarla karıştırmamalı
3. çoğul kişi iyelik
bir yürek kadını aynı anda nasıl sever " Buradaki çoğullanmayı
,
iki
tekil kişi iyelik
eki getirilerek ku
çoğul ekine 3.
çoğul kişi iyelik eki
,
(Akgün Akova , " Nilüfer") yız 3.
( o
adı çoğullamaz ,
iyelik eki eklendiği
çoğul kişi ,
-ler+ i , -lar+1 .) . 3.
rulur :
iyelik eki , sayı sıfatlarıy
3. çoğul kişi
" Yirmi sekiz yaşında olduğu halde ancak yirmisinde çoğullar .Bu nedenle ,
adın tamlayanını
"}
gösteriyordu
kuralını bozmaz
, . "
:
çoğul eki alamayacağı
(Kemal Tahir , Esir Şehrin İnsanları la kurulan
tamlamalarda ad öğesinin
, s.13.)
aldığı +
"-lar 1 " eki , iyelik
B
( u tümcede "halı "nın
halıları vardı
,
Küçük ya da eklenerek Üç .
tutarların atılarak bir tüm sayı durumuna ge
●
)
"onların" üç halısı
.
olduğunu anlatır :
tamlayanın çoğul
" yuvarlak hesap " denen sayılamalarda yaklaşıklık anlamı vardır ekidir ,
tirildiği ,
:
Sa
"yeryüzünde yuvarlak hesap ve şimdilik 2,5 milyarız
b- Sıra Sayı Sıfatları
% 80'imiz aç
)
Nâzım Hikmet
(
Tüm
, Eserleri 8, s.143
.
belirten sıfatlardır .
içindeki sırasını
Varlıkların bir diziliş
"on bin mülhid yoldaşı Börklüce Mustafanın -ncü ) ekinin
)nci
- (i (-ncı , -ncu ,
asıl sayı sıfatlarına
Sıra sayı sıfatları ,
düşman ormanına on bin balta gibi daldı .
biçimlerdir
Eserleri 3 , s.183 getirilmesiyle türetilen
:
.
)
, Tüm
Nâzım Hikmet
(
dokuzuncu kapı üçüncü sıra ...
ikinci adam , kırkıncı kez , ,
"Kargalar niçin ikiyüz sene
yaşarlar? "
Hüseyin Rahmi Gürpınar
Cehennemlik,
s.27
. )
O
" istemez miydi , karısının mutlu olmasını
otuz ikinci yaş gününde ?"
Bekir,yaz.
(YıldzTürks.5)
( ,
Yaklaşıklık anlamını ikileme kuran sayı sıfatları da verir :
maddeyi bilmez misin sen? "
"Rıhtımda sekiz on kişilik bir kalabalık var .
(Kemal Ahmet
"
"
Sokakta
,
""Üçbeşsuda Harp
Var,
)
s.3.
7
"On altıncı
Sıra anlatan " ilk ,son ,sonuncu , ortanca " sözcükleri
de
(Reşat Enis , Sarı

sıra sayı
, s.39.
İt )
sı
gebdtoöirşaumkyğOnpz ı ,yakbtılüiesmörşndzu o
fatı işleviyle
kullanılır :
du ." 113. )
s. "Bu , benim ilk aşkımdı "
Sevgiler,
.
Nuri Güntekin
Damga )
s.45 .
Temiz (Reşat , ,
Memduh Esendal
( Şevket ,
Bu
.
tamlamalarda
.Sayı sıfatlarıyla
tamlanan ,
kurulan
ölçü adıdır
tamlamalar da
:
sifat görevi
dorld
so
yapabilir
" ...bu son şaheserini ölünceye
kadar kendine saklamak
Yakup Kadri
(
Karaosmanoğlu
"dengsi istiyor.
Nur Baba
,
'
, s.61 )
.
,.tseoşbTnaukByhicürzd"
kadı ." 71. ) (Sulhi Dölek Kiracı s.111 )
.
s.
,
,
,
Korkusu
Kadın
Duran Yılmaz
(
"
,
iki but da ortanca oğlum yedi ... "
"İki yüz 73. ) Namussuz Aranıyor , s.115.)
elligram
s. (Muzaffer İzgü , Bir
peynir aldım
." ,
Islığı
Yılan
Orhan Çubukçu ,
(
229
228
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
c- Kesir Sayı Sıfatları
Sıfatları
Varlıkların d- Üleştirme
sayılarını kesirli
olarak belirten
sıfatlardır.
Adın gösterdiği nesnenin sayısal dağılımını belirten sıfatlardır . Üleş
• Kesir sayı
sıfatları bir öbek tirme sıfatlarıyla belirtilen dağılımda eşitlik vardır .
duru m u n d a d ı r bir bütünün
düğünü bulunma kaça bölün
;
e k i " -de" ile
g österen bir
dan kaçının sayıdan sonra
alındığını gösteren bölünen parçalar ,
Üleştirme sıfatları , asıl sayı sıfatlarına -er (-ar ) eki getirilerek türe
ikinci bir sayı
●
getirilerek oluşturulur
:
tilmiş biçimlerdir :
binde bir olasılık ,
üçte iki çoğunluk , dörtte bir hisse
... birer elma , ikişer kalem , altışar öğrenci , otuzar lira ...
"Evet yüzde
,
iki mutlu
azınlıktan bir tek ölen
yok .
"
"
"Küçük bir tren, dörder kişilik süslü vagonlarıyla , halkı park çevre
(Fahri Erdinç , "
sinde dolaştırıyordu
Diriler Mezarlığı, .
s.134.
)
Reşat Enis Sarı s.39 .)
O
( , İt ,
" gün tüm müşterilerine yüzde
10 indirim
yapıyorlarmış ."
parmak bal verip arada kendi kazanlarını
(Yunus Bekir Yurdakul , Sözün Doğru Desene , s.46 )
.
"İki tarafın ağzına birer
• “Yarım , buçuk kaynatıyorlar ."
, çeyrek ” sözcükleri de
kesir sayı sıfatı işleviyle kul (Nezihe Meriç , Bozbulanık , s . 18. )
lanılır ." Yarım" ve "buçuk
" , ikide birlik
; "çeyrek " ise dörtte birlik kesirleri
karşılar : ekiyle üleştirme
Sayı anlamında kullanılan "yarım " sözcüğü , "-ar"
●
sıfatı olur :
"Yarım
saat sonra
gel . "
yarımşar elma ,yarımşar
ekmek ...
.)
Kiracı , s.112
(Sulhi Dölek,
ğim ...
"Yıllardır,hep
Kesir
arsanın
"Salonun 3/
bu
sıfatları
dörtte biri,
4'üne
bir buçuk
tamlamalarda
gençlerin
gelmiştim .
ayakla dolaştım
"
."
Durcan Yaşacan
(
,piakbğlrgdıeöyvtnuK"şo yüçzeöınaslcrşkdiBm
(Sevgi Özel , Bir Bulut Ayağıma
tamlanan
yüzde altmışı
...
(ad ) olarak da
(Oğuz Atay Korkuyu
,
,
"
"Ayakta Yarım
"
Ayak )
Dolandı ,
kullanılabilir
Beklerken,
s.61.
)
s.62.
:
)
"çift"
lur:
"Hamza
"Yarım
tirme sıfatı olarak
yerine "birer"
sözcükleri
"Çay
"
,
...
,
yarımşar yarımşar adımlarla kapıdan çıkıyor

sözcüğüyle aynı ulamdaki
kullanımı çok sınırlıdır
" ikişer "
daha çok
"Doktorları kimi zaman
Üleştirme sıfatları
(Zeyyat Selimoğlu , Direğin Tepesinde

sözcükleri yeğlenmektedir
kaşıklarını teker teker kadehlere taksim
"tek " ve
teker elma
çifter çifter getiriyorduk . "
.
ikileme kurarak belirteç görevinde kullanılır
Bir Adam
" çift " sözcüklerinin üleş
,
etti
ikileme kurarak eylemi belirttiklerinde belirteç o
çifter kitap
" -er " eki alan
(
."
Adnan Veli
.
(Remzi İnanç ,Adle
"
,
...
Sosyete
Bunların
" tek"
,
,
:
s.59 .)
s.64 .)
,
ve
s.8 .)
başlamıştı ."
130)
.
"basamaklardan
Göl ,s. ikişer üçer atlayarak
Duru ,
(İlhan Tarus
• Kesir , cellâdlar
yontuyorlar
sayı sözcükleri :
şiiri "
eylemi )
s.8.
Gecenin Ateşleri İçinden,
belirttiğinde belirteç görevindedir Hüseyin Ferhad , Ve Yürüdük
(
. öfkesi kırk a
yılda bir gibi
lık... "
yağan kar
yere düşmeden eriyiveren
Gurum
sıirkba.şyzoedu"Blhç
.
s.6 7
) (Aysel Özakın . ,
s.85 .)
Dolandı ,
(Sevgi Özel
Bir Bulut Ayağıma
,
231
230
3- Soru Sıfatları
relatie
me • Soruyla birlikte , öfke , şaşkınlık , abartma , hayranlık
vb . belirtir:
cibilliyetsizlik..."
→ öfke
namussuzluk, ne
sıfatlardır. Aman bu ne
" Zübük s.48.)
Varlıkları soru yoluyla belirten Nesin ,
Aziz
20
( ,
hala? " →
şaşkınlık
• Dilimizde kullanılan soru sözcükleri bir varlığı belirterek bu ne telaş
"A gidiyor musun
sıfat göre
Nur Baba s.69
, ,
.)
(Yakup Kadri Karaosmanoğlu
, ,
,
viyle kullanılabilir .
ellerim
"Ben nasılsevmem
sizi
Soru sözcüklerinin türü onlara verilen ya da uygun düşen
→
,
yanıta göre
abartma
tuttunuz ."
belirlenir . Soru sözcüğüne verilen ya da uygun düşen yanıt sıfatsa soru söz Ne omuzlar Irgatın Türküsü ,s.112 )
.
(Cahit Irgat ,
,
cüğü , "soru sıfatı" dır yanıt adsa
; , "soru adılı" dır :
musun ! " → hayranlık
"Bu nasıl bir insanlıktı ? " "Ama ne kadınsın , biliyor
s .56.)
Orhan
( Veli , Bütün Şiirleri ,
(Öner Yağcı, Kaptan
THE
s.205
.)
birlikte sı
,
bulunma eki " -de " ile
Uygun
( düşen yanıt sıfattır iyi kötü güzel çirkin → soru soru adıllarına
kişi bildiren
: , , ... sıfatı )
. Yer ve
, ,
soru sıfatı yapılır :
getirilerek
"Nasıl insanlardır bunlar , ne yer ne içerler? "
fat -ki'si
ediyorsun ?
(Işıl Özgentürk Yokuşu , Tırmanır Hayat , s.35.)
Neredeki müzeden söz
okudun ?
(Yanıt , nesne adlarıdır yemek : , ekmek ... / su , ayran →
... soru adılı) Kimdeki romanı
Soru sözcükleri , eylemi belirttiklerinde soru belirteci olurlar :
kaç
"Neden öldürmeliyim Genco y
' u ? " → belirteç
için kullanılır :
Yokuşu Tırmanır Hayat, hakkında bilgi almak
s.71 )
(Işıl Özgentürk
.
,
Bir şeyin niceliği
404
. V a r l ı k l a r ı sorarak belirten sözcükler Sıtkı'yı bile
:
"Şu koca Cahit
biliyor "
ne kaç hangi nasıl ... Bir şehrin asfaltında kaç kişi .)
s.29
, , ,
Arkadaşınındır ,
Hüseyin Peker , İnsan
(
dikeceğiz kim bilir
Varlıkları sorarak belirten sözcüklerin işlevlerini ve kullanımlarını ay "fazladan kaç bayrak daha
görelim ölülerigömmek için kaç mezar daha
rı ayrı
:
kaç fırtına kaç yağmur yağacak
kaç gökgürültüsü , ,
topraklarımıza ."
Öktem,"
ne
(AltayGeriÇkouz)
"Ne " sifatı
vb anlatma sıfatı olarak kullanılır
kaçıncı ” sözcükleri de
soru :
, soruyla birlikte olumsuzluk "Kaçar
umursamazlık
.
,
,
da kullanılır
,
:
"-...Üçümüz üç koldan dağıtmaya giriştik .
"Ne umurum
-Kaçar tane? "
Mahpusu )
s.275.
İspanya veya
,
Macar'da (Kemal Tahir , Esir Şehrin
Çook nâzikmişse durum ! " → umursamazlık ,
)
.
s.31 "bu kaçıncı
Canfeda baskın
Yücel ,
Can
( kardeş ""
soframıza
, s.23.)
" Şimdi ne Bozulmamış Sevdalar
Gültaş,Mührü
→ (Veysel
ilgisi var Tevrat'la ? " )
olumsuzluk .
, s.33
Kanayan
Öz,
(Erdal
233
232
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Türkçemiz
Anlatıma
Anlamdan
Sıfatlar
Belgisiz
4-
hangi
arasından birini belirtecek belirsiz

belirten sıfatlardır
da kimse bir
belli . Belgisiz sıfatlar
belirttikle
nesne ya Varlıkları
,
Birden çok
yanıt
. kazandırmazlar
.
: kesinlik
kullanılır varlığa
alm a k için ri
inancı hatta
hangi hangi acısı
mutluluğu ,
"İnsanın hangi sanatla
,
Başka , bir, birkaç , biraz , birçok , birtakım , bazı , kimi , hiç , hiçbir ,
?
değildir
" ●
sarmaş
dolaş
(Sabahattin Eyuboğlu ,Mavi ve dz, çok , nice, böylesi , çoğu , fazla, bütün , tüm , falan /filanca ,
/falanca , filan
Kara ,s 101. :
) sıfat olarak kullanılırlar
.
sözcükler belgisiz
her, herhangi gibi
sevdalar
"mührü
hangi meridyene
fırlıyor ,sokağa
• "Hangi "
bozulmamış
düşer"
“Hangi Ali'yi dövdükleri
belli değilama
seğirtiyor ."
sıfatı," kim "
(.,s6SBMoezüvudlh1marış)
soru adılı işleviyle de
,sesi
kullanılır
duyan odalardan
(Aziz Nesin Nah
,
:
VeyslGütaş,
Kalkınırız,
dışarı
s.59 )
.
" bulutlar bir başka

"Şefik avukat olmuş
"M. Akıl Bey birkaç
şafakta unuttu yağmurlarını"

zengin bir kızla evlenmişti .
,
adım daha attı. "
(Salih Bolat Bir

(Tarık Dursun
,
(Muzaffer Buyrukçu ,Mağara
Afişin
K. ,
Önünde , s.44.)
Vezir Düşü ,
,s.77.)
s. 11.)
16
Gördünüz mü ?
"Biraz kül , biraz duman O
... benim işte"
Hasan'ın cenazesini alıp gitmişler
...
"-Yahu ,
ZA DOBLI (Ümit Yaşar Oğuzcan Tüm
, Şiirleri2 s.186 .)
,
Ahmak ahmak yüzüme bakıyorlar :
167
-Hangi Hasan ? Ne cenazesi? "
Son aylarda
" yayımlanan birçok kitap , masamı çiçek bahçesine dö
Yaban
(Yakup Kadri Karaosmanoğlu s.188.)
nüştürdü ."
,
,
Ahmet Özer Yüzün Yeryüzüdür
(
koşul bildiren tümcelerde nesne , s.55.)
eylemi dilek ya da
,
"Hangi"
,
sıfatı,
nin ya da tümlecin belirttiği kavramı
"
genelleştirir :
kadın kendini birtakım düşüncelere
kaptırmıştı kocasıyla hiç ,
ilgi
lenmiyordu
."
"hangi kapıyı çalsa kimi zaman
s.41 .)
arkasında yalnızlığın hınzır uğultusu Adnan
( Veli Sosyete ,
”
""
,
Sana Mecburum
, s.100.)
(Attilá İlhan ,Ben
bn
y
fua
i ?
r
şp
sk e
c
l ı"
B dz
sa
geriye ,s )
Kahramanlar Ölmeli, s.234.
"Hangi daima (Ahmet Yurdakul
est
,
sebeple olursa olsun taşkınlıklar
bu gibi
hibine tepen zararlı The line
33
silahlardır .
;agderlupit.zohıyHşm"ğn do,saühytmiunzlçebığkHrg ,yiahsşktemdğnçı"Çz eşkhüvy.alnçrpciıds"Ktm

s..
9)
,
Mektuplar
Devekuşuna
(Haldun Taner ,
(HalittZDiisya Uşaklıgil , Nemide ,s.5.)
ileyi
olmadığı
nasıl bir
". çağdır
.'
"}
bashba
Bir :
Atay'ın Yaşam
Oyunu ,s.48-49 .)
(Hasip Akgül , Oğuz
kullanılır
nesne kimse
ya da durum için
hakkında bilgi almak
,
?BşoreyskunadimlNıt"
insana
."
s.23
)
Atla,
s
,
Berk
(İlhan s.63 )
Mavi ve Kara
.
,
Eyuboğlu
(Sabahattin
,
"Düşünce
nasıl bir s.110
)
.
sonsuzluktu
?" ,
(E. Bülent Soyutlamalar
s.73)
.
Yardımcı Yavrum ,
Bir Kadının Düşlerinden Özakın, Gurbet
,
(Aysel
235
234
"silyorum Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
s,a"yoınrÇ'köçlcdeu
Mehmet Karabur
(
, Şimdi
Haberleri
SIFAT TAMLAMASI
"karşısndBütn
Veriyoruz
"Nice adam / Yassı düşlerini sektiriyor
kıyıda" ,
s.29
)
.
(Uluer Aydoğdu
,
Yaşlı
Büyücünün adlarla oluşturdukları söz öbeklerine sıfat
Sıfatların tamlaması
Memeleri denir
.
s.38
,
.) tamlanan
yen çoğu aydınlar gibi ..."
kenyardlsit,ıücEvmRzuYbh ynbapiclkemrşı"dBös
(Duran Yılmaz
, Kadın
sıfattır
ise
Sifat
:
tamlamalarında ana öğe

(
)
,
ad ;
tamlayan (
yardımcı
öğe)
tamlan
Korkusu
→
tamlay n
, s.81
bu bölümün romana fazla bir )
.
ana
( öğe
şey
)
kattığını
söylemek öğe )
(yardımcı
↓
olanaksız "
(Fethi Naci 60 .
Türk ,
Romanı
ad
s.139
)
,
.
sifat
hissediyordu ."
(Orhan Örnekler :
Pamuk , Cevdet
Bey ve Oğulları,s .
)
16.
tamlan
"Tüm gemileri
tamlay n
denizlere salalım / Verelim yellere bayraklarını (ad öğesi )
" )
(sıfat öğesi
(Yekta Güngör Özden
elma çocuk yürek gölge insan

,
Tançiçeği ,s.47
iyi
)
.
"Tokyo'nun falanca
birkaç saygıs z acılı koyu

bankasının / Filanca kasası
içinde , mesela? "
(Can Yücel, Canfeda , s.50.
)
"benim parmaklarım /
yaktığınız her sigara"
(Muzaffer Özden , "Üç Kız )
"
a ) Sıfat tamlamalarında tamlayan öğesi ( sıfat ) , adın aldığı ekleri al
"Burası dünyanın herhangi maz Adın eklerini alan sıfat , adlaşır (" Güzelim çiçekler " , " canım insanlar"
yerin d e k i bir fukara
.
mahallesinden çok
farklı değildir." birinci kişi iyelik eki alan nite
örneklerinde olduğu gibi , pekiştirme işleviyle
işlevini yitirmiş iyelik eki alan " çoğu " "kimi " " böylesi "
(Halide Edip leme sıfatlarına ,
Adıvar
,
;
, Sinekli Bakkal , s.13-14 .)
gibi sıfatlara değinmiştik bkz
. .
" Sıfatların Özellikleri") .
● Belgisiz sıfatların çoğu sayıya ölçüye
,
yöneliktir ; nicel içerik taşır
lar Örneğin “bir
.
, her bir , herhangi bir " sıfatları teklik
anlatırken “ birkaç , birden çok
tamlamalarında tamlayan da tamlanan da
, olabilir :
birçok , çoğu , nice " sıfatları b) Sifat
çokluk anlatır .
büyük bir kitap
● Belgisiz sözcükler üçüncü
, kişi iyelik eki
alarak , adıl işlevi
yorgun , hüzünlü gözler ;
görürler :
biri, birkaçı, birazı , birçoğu
, bazısı, bazıları kimisi
, , kimileri , çoğu , bütünü
tümü
,
, nicesi ... (bkz " Adil / güzel öyküler , şiirler
Belgisiz Adıllar
.
...
")
“Ad / Karma Tamlama ”)
sıfatlarla kurulur bkz :
(
Karma tamlamalar
.
yNaiAesnrz,kım'uoltb"Tüc
c)
ğine."
da sifat tam
tamlananı
küçük insanın " tamlayanı da
büyük düşleri →
Zeynep Oral , Sözden Söze
, s.37.) laması olan
( belirtili
ad tamlaması "
ad
• Belgisiz sözcükler olan
belirtili
eylemi nitelediklerinde kör tamlaması
→
,
, belirteç
olur :
çocuğun umudu "tamlayanı sıfat
tamlaması
"çok geciktim / artık
gitmeliyim /
"
mülteci gülüşlere olan sifat
yetişmeliyim" tamlaması
küçük belirtisiz ad
(Mete Alpsar ,Mülteci Sevdalar , s.71 .)
tamlaması
gece lambası → "tamlananı
"
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
SIFATLARDA
KARŞILAŞTIRMA SIFATLAR )
PEKİŞTİRMELİ
(
Sıfatların
karşılaştırma dereceleri PEKİŞTİRME
vardır
ya da belirteçlerin Bu
. SIFATLARDA başvurulur . Sifat
yardımıyla gerçekleşir derecelendirme pekiştirmeye
: için
güçlendirmek
ilgeçlerin anlamını
Sıfatların vardır :
a s l a n kadar
güçlü adam→ eşitlik değişik
yolları
pekiştirmenin
daha güzel ev → ları
üstünlük
:
ünsüzleriyle
en iyi arkadaş → en üstünlük a)
Pekiştirme
pekiştirme ün
bölümü
çok güzel kız →→ ünlüsüne
kadar olan
aşırılık pekiştirme
sıfatın ilk
Pekiştirilecek elde edilen
• kapatılarak
Kimi nden uygun düşeniyle
ekler de
sıfatlarda yakınlık süzleri (m ,p ,r , s) '
,
benzerlik küçüklük eklenir:
" Sıfatlarda ,
başına
Küçültme ")
belirtirler (
bkz. sıfatın
do (s)-doğru
çizgi ...
seslemi,
.
-temiz oda ,
te(r)
(
kıp) -kızıl güneş
,
m ) -yeşilova
ye(
,
sürüsüydüler ."
soluksuz
bembeyaz hayalet
,
)
s.57.
paçalı donlarla Anahtarcı Salih ,
,
"...uzun (Mehmet Seyda
,
SIFATLARDA KÜÇÜLTME
"
apacı günlere )
Ötelerde, s.47.
• Küçültme ekleri
"şafaksız gecelerden (Safa Akünal ,
, sıfatlarda , daha çok , yakınlık , benzerlik belirtirler
Küçültme
( ekleri için bkz . Ad
" / Küçültmeli Ad " ) :
tertemiz bulutsuz . " )
"Gök ,
Günün Akşamı , s.32
.
güzelce bir ev yeşilimsi giysi Uzun Sürmüş Bir
, , ekşimtırak meyve , ilıcak hava , ufarak (Bilge Karasu ,
303
bir o ğ l a n , toparlacık çocuk ...
yusyuvarlak sabah güneşi ... "
, sonra
Derken kıpkızıl bir renk
" Devrimi , s.66 .)
(Oktay Akbal , İlkyaz
"çopurca sarı kızın / dalgın utangaçlığı "
Ölmek Zor , s.164) seslemle yetinilmez
,
Haziranda
.
(Hasan Hüseyin, pekiştirmelerde kimi
zaman tek
m
" ,p ,
r , s'li
biriyle ya
(a e) 'nden
göre pekiştirme ünlüsü
,
pekiştirme , ünlü uyumlarına
23
"Ufuk yarım boyanmış morumsu duvarın önünde
...
,
,s.92 ) da "7 " ünsüzüyle iki seslemli olarak gerçekleştirilir :
Kaybolan Kasaba
Yazıcı ,
(Yasemin
sap(a)sağlam yap
, (a )yalnız ,düp (e )düz ,gep (e)genç ;
tüylü yapraklar açmaya çalışıyor ” )
“Kırmızımt [i]rak sır (ıl)sıklam ...
...
, s..
9 çır(il)çıplak
, Danaburnu
,
,
Rifat
(Oktay
Genç bir sözcükle beraber / Öpmek isti
"Şu günlerde güpegündüz /
.
)
ilişti." yorsun hayatı /Alnının ortasından "
s.291
"Gözü birden büyücek bir şarap kadehine Kadın,
Oyuncu Şiir Atlası s.142.)
Kemal Ülkemin ,
(Orhan (Abdülkadir Bulut
, ,
sa
belirgin
bile
yalnızlık , umutsuzluk / Mu dersi
"Kimi kez hüzün kılığında /Kimi kez
lekeli
gözlerinde
kadının ufarak karası
genççe , ,
.)
s.36
niz
düpedüz ? "
Virüsü,
Çağının )
Şimdi Hangi Irmakta ,
bırsızlık . s.23.
O. Bener , Buzul (Yusuf Alper ,
(Vüs'at yapar
de uy sh
pekiştirme
birlikte "
Sevgiden sırılsıklam / Yangınlanacak aşklar
küçültmeyle "
-cik
Küçültme eklerinden ,
Irgatın Türküsü , s. 160.)
(Cahit Irgat
●
,
Pekiştirme" ) :
(bkz . " Sıfatlarda
"Yarı çıplak çırılçıplak / Ölülerle dolu toprak "
ev ...
incecik dal ,küçücük (Cahit Irgat , Irgatın
Türküsü , s.68.)
.
)
s.194
,
yolunda"
bir dağ Güneş
güneşleri ararım / İncecik Cumalı ,Aç
"Ben eski (Necati
239
238
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
b ) İkileme
yoluyla:
AMIRIA MAY -IE
SAIT I
Sıfatın
kendisinin
ya da sıfatı
ekiyle
"
:
derecelendiren
d )"
-cik :
lanımıyla , sıfatlar pekiştirilir kullanılabilir
: belirtecin "-cik" de
eklerinden
ikilemeli küçültme
kara kara kul
pekiştirmede
,
ölür...
Sıfatları
bulutlar insanlar
küçük ,
gencecik
küçük evler ölür, Anıları , s.61 )
.
çok çok bozuk , iyiler iyisi arkadaşların Mîna Urgan , Bir
(
Dinozorun
anlatım daha ,
insan ; "En yakın
daha iyi kumaş ... "}
içime.
olacaktı
"Dolu dolu dert
bir gün bugün yapamasaydım )
s.82.
Asena , Fadik Kız
23
yardımı Orhan
,
. "
(
" ...şu küçücük
mıştı ."
bu iyiler iyisi
" Giysilerini de
reklidonunu
ve güzeller
da alsaydı bari
...
güzeli hanımın
eteğinden
ayakkabılarını da , ona
""
çok
.,sHiEkfâ1r)ye(lAbn3'aOıt .,sKYüa)l1Bşutn6(ımrUy5dgNei
gerekli , ama
İhsan
bir parça
çok ç
kal
ge
"Bir tanecik
e) Birinci
"Canım
oğlunun
kişi iyelik
insanlar !Sonunda
düğününe
eki ,kimi
,
babası neden
Dinçer Sezgin
(
zaman
bana ,
, Geçmişe
,
bunu da yaptınız
.
gelmezdi? "
pekiştirme işleviyle
Bakan Kadın
(Oğuz Atay , Günlük
kullanılır :
bba
,
aith
s.100 .)
, s.6.)
33
at otlardı ."
binlerce soylu
yüzlerce
güzelim ovada
,
"İşte bu Efsanesi , s.11 )
.
(Muzaffer Buyrukçu
, Kuyularda, s.14.) (Yaşar Kemal , Üç Anadolu
• Yinelenen sıfatlar arasına Bu kul
güçlendirir .
getirilen ilgeç , bağlaç ya da belirteçlerle kullanımında anlamı
de pekiştirme yinelemeli
) " İşte" belirteci
f etkiler :
yapılır
tamlamanın bütününü
:
ilgiliyse ,
" işte" bir tamlamayla
lanımda , ,
uslumu uslu bir çocuk ,
üzüm / İşte testilerle buz gibi su .
"İşte tazeekmek , işte kara .
güzelhem de çok güzel
bir kız... işte gün ışığı
Kucak kucak dostluk işte , .
"Uzun mu uzun Çerkeş
sokağı..."
" Berk,s.56 Bu sofraya , kardeş , bu sofraya ."
(A. Kadir ,Mutlu Olmak Varken , s.162 .)
(İlhan,Ats)
Ba]rTşoımG[eünikl'dbytö Katmerli Pekiştirme
nemeci vurguluyor .Bu yüzden de önemli gerçekten önemli bir roman .
Bu durumda
,
s.151)
.
aynı anda yolla pekiştirilebilir , katmerli
ve Türk Romanı
,
Bir , iki .
Kavramı sıfat
Yavuz,Roman
,
(Hilmi
pekiştirme söz konusudur . Katmerli pekiştirme genellikle pekiştirilmiş söz
cüğe "-cik " eki getirilerek ya da " -ce + -cik ", " -cik+ -cek" biçiminde kurulur :
c) "-ce" ekiyle
:
"Uzun çocuğun ince boynu kuşa doğru uzayıp ipincecik oldu .
Kuşlar da Gitti s 13.)
Yaşar
( Kemal ,
, .
" -ce " ekiyle , pekiştirmeli sıfatlar da
yapılır :
. ) " Hasan'ı dapdaracık yere zorla
"Şu eroin işinde zerrece günahı s.2 0 ...
sıkıştırdı."
yoktu ." ,
Cevriye
Fosforlu Osman Cemal Kaygılı Aygır Fatma
( , s )
12.
(Suat Derviş ,
.
,
yüz
karavanada "Ah arada şuncacık çocuk varken
bir keşke ayrılmasaydınız
bir koğuşta ..."
,
yüzlerce kişiyle yatıp kalkmak ,
)
. Kaybolan Kasaba s .128.)
(Yasemin ,
lerce kişiyle s.184 Yazıcı ,
yiyip içmek Konak,
...
Kiralık
"Deprem boyu sarılışı
(Yakup Kadri Karaosmanoğlu
,
insanın / Ufacık tefecicek
..."
tako
. )
. s.134 .)
s.19 (Cahit Irgatın Türküsü
, Irgat ,
,
Nerden bulur bunca " degi Yaşamak
,
karanlığı bulutlarınız
Aykırı
Erbaş ,
(Şükrü
241
240
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
II-YAPI Anlamdan Anlatıma Türkçemiz
AÇISINDAN
SIFATLAR
Sıfatlar
yapı
açısından
üçe ayrılır
Sıfatlar
by And Dopp
: Bileşik
A- Yalın Sıfatlar 2- Kurallı sıfatlardır.
ayrı yazılan
E
bileşenleri
ancak
B- Türemiş Sıfatlar oluşturulan ,
kurallarla
Belli
C- Bileşik yolları:
sıfatyapma
Sıfatlar
bileşik
A
kurallı
Başlıca
- YALIN
SIFATLAR öğesine "
-li" eki
getirilir:
tamlanan (ad)
tamlamasının
• Sıfat fried fler
göz -lü yâr;
Kök beş oda- li ev kara ,
durumundaki ince bilek -
liçocuk ,
kapı-lı yapı;
bahçe demir
sıfatlardır
-lü
: ,
adam
lı tel örgü
tahta bacak-
,
bir elma adam ...
, üç çocuk odun kafa-lı
, dar sokak , pis altınkalp -li
kız,
yürek ...
'
annelerimiz
çatlak topuklu
sundurmalarda
B- TÜREMİŞ "aya bakan Adnan
( Özer Veda Şiirleri , s .15.)
SIFATLAR
,
, kimileri
tah
kimileri deri kılıflı
zincirsiz ,
, zincirli ,
"Kapaklı kapaksız
Bir addan
ya da eylemden bekliyordu ."
,
içinde alıcılarını
yapım ekiyle oluşturulmuş pusula , bir karmaşa
ta kutuluyüzlerce Yaz Evi s.9.)
sıfatlardır:
(Mehmet Zaman Saçlıoğlu ,
,
taşlıyol ,güzel
göz
( -el) çocuk , tatsız ilişkiler
; parmakla
çarpık yüz korkmayın / Kuşlar havalansın
, atılgan çocuk , solgun çiçekler "Orak göğüslü gecelerden
...
rınızdan /Havalansın ki / Dağılsın şehvetin
mor karanlığı "
-er (-mez ) -dik , -miş , -ecek gibi Kitap ")
(Kubilay Köktürksuvarlı , " Beşinci
,
eklerle oluşturulan ortaçlar , kimi du
rumlarda , eylem anlamını yitirerek doğrudan sıfat görevini
yüklenirler . Türe belirtisiz ad tamlamasında
miş sıfatlar içinde bu • Tamlayanla tamlananın yer değiştirdiği
tür sıfatların da
önemli bir yeri vardır
: tamlayan öğesine " " eki getirilir
-li :
döner ayna , solmaz kumaş ; önü bahçeli ev , üstü kemerli yapı ...
bildik konular
, tanıdık insanlar;
okumuş insan ;
"Kıyısı duvarlı taş yolda yürümeye başladı . "
(Füruzan Parasız Yatılı s .127.)
gelecek ay
, ,
...
• Belirtsiz ad tamlamasına çıkma
eki (-den ) getirilir :
C- BİLEŞİK
SIFATLAR "Neyle başlar diyordu , tenle /Ayva tüyünden giysi , bedensel / Günün
apansız ağarması gibi / Göğsün
üzerinden , benle"
sıfatlardır.
Birden çok s.22 .)
sözcüğün anlamlı bir birim oluşturduğu (Ali Cengizkan , Şairin Nergisi ,
• Sayı sıfatıyla kurulmuş tamlamada ad öğesine "
-lik" eki getirilir :
1- Kaynaşmış Bileşik Sıfatlar
üç kuruş -luk oyun
sı , on yıl -lık arkadaş...
yazılan
bitişik
Anlamlı bir birim olarak bu nedenle "Bugün varsa yarın
kalıplaşmış ve yok !Üç kuruşluk mala güvenmesinler
fatlardır :
açıkgöz boyacı
yurtsever insanlar önyargılı
öğretmen ,
insan,
ağırbaşlı
her
de
" ... ”
(Necati Cumalı , Zeliş , s .145. )
.dhoakpuy"nrmılS
,
likanlı
,
hiçbir vur
, sallabaş politikacılar
biri gelişigüzel iş, giys,
i
çalçene
,
kahverengi (Necati Cumalı Aç Güneş s.162 .)
hangi kit a p
, , ,
değerbilir
, insanlar
,
kafatasçı düşünce ,
dumduyma z öğrenci , zeytinyağlı
yemek ...
243
242
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Tamlayanı " -li"
değiştirilir
ekiyle
,ad kurulmuş
öğesine sifat
üçüncü kişi iyelik tamlamasının
ADIL
eki
el-i maşalı getirilir:
kadın ,ayağ öğelerinin
- ı çarıklı
adam yeri
adıl denir .
Adil
olan sözcüklere
...
"Eli tüfekli işlevleri
adınkine özdeş
-ki.
Sözdizimsel ilgi eki
beş yüz ekleri ve
atlı vardır : iyelik
sarmışt ı r ekler de
çevrenizi! kullanılan
" işleviyle
Bu nedenle adıl
sözcüklerdir .
karşılayan
varlıkları
(ad ) öğesine
boy -u
başı güllü
● Tamlayanla
üçüncü
uzun
"Onarır türküler /
, kaşı rastıklı
tamlananın yer
kişi iyelik
delikanlı
eki
, düşünce
Gönlü kırık mevsimleri
"
büy ü c e k m a h a l l e
değiştirdiği sıfat
( -i ,
-ler
-ler+
+ i
i)
,sF.Aa)y1tKgCmeı2(rlOn .,sT)üf1ekl0KiaÜt(m8ncıoğru
getirilir :
ilginç biryazar
...
kızı kalktı
tamlamasında
”
...
tamlanan
lar,"adın
Adıllar
yerine
"O , yalnız
("0" sözcüğü
Sen sattığın
,
("Sen " konuşucunun
adlar gibi
,
kullanılan sözcük
şiir
karşısındaki
,
yazardı"
hakkında konuşulan
çiçeklerden /Daha
kişiyi karşılayan
bir sözcüktür
ve ekler"
kişinin adı yerine
biçiminde de
tanımlanır
güzelsin"
.)
Muzaffer Tayyip
(
(Muzaffer
, bir
:
kullanılmıştır
Tayyip
anlamda o ki
,
, )
s.27.
)
s.25 .
.)
şinin adı yerine kullanılan
(Oğuz Tümbaş , Yürek Söylencesi , s.38.)
ÖZELLİKLERİ
malı bozuk satıcı çığırtkan ADILLARIN
olur ."
belirtil
(Sabahattin Eyuboğlu Mavi ve Kara , s.79.)
için bağlamda daha önce
düşmemek
, ,
yinelemeye
a) Adıllar ,
Bu tür kullanımlar adıl
kullanılabilir .
bir durumun vb yerine
• Tamlayanla tamlananın yer
.
değiştirdiği sıfat tamlamasında tamlayan miş bir sözün ,
Ali'yle görüştüm
.O da bi
gösterir . Örneğin Dün
"
işlevini
(sıfat ) ö ğ e s i n e üçüncü iyelik eki "gönderici"
kişi -ler+
ların
( -i i) getirilir durumundadır .
adılı "gönderici "
, :
kullanımında "o"
zim gibidüşünüyor .
,
"
"Ne yana dönseniz eksik öbür yanı / mahzen eskisi uykularınızın .”
Penguenim "
)
Yüksel, " ise "gösterici" dirler :
Kadir
( Varlıkları doğrudan
karşılayan adıllar
değişti
yeri
öğelerinin Sen ötekilere
" benzemiyorsun "
. Tamlananı soyut ad
.
olan sifat tamlamasının Eylül Yorgunu , s.48 .)
gos (Güner Ener ,
HULDE it
rilir , sıfat öğesine üçüncü kişi iyelik eki getirilir :
anası
evlat
iki yetişkin
Bu benim
" atımdır . "
kız )
"Bu oğlan öteki Yorgunu , s.45.
gençlik budalası kadın biri Güner Ener Eylül
( ,
,
s.6.
3
)
T
idi " Cehennemlik
,
iyelik eki ile durum
ve 3. kişi
.
gösterme adılları
Rahmi Gürpınar 3. tekil kişi adılı
, ,
b)
(Hüseyin tamla
ekleri arasına giren " n " ünsüzüne adıl n'si denir :
tamlamasında
462
sıfat
değiştirdiği
Tamlayanla tamlananın yer
pieknek
onu ona onda ondan onun
●
, , , , ;
nan ( ad ) öğesine çıkma eki (-den ) getirilir :
) bunu , buna bunda , , bundan , bunun şunu
, ...;
s.238
2,
Eserleri evini , evine , evinde , evinden , evinin , evlerini ...
"gözleri baldan tatlı arım benim " Hikmet ,
Bütün
(Nâzım " c) Adıllar adlar gibi ilgeçlerle öbek oluşturur
adam ) :
.
, ,
s.30
bir
ince Zamanı,
kıldan " Sizin için de bizim için de
/boynu
Kiraz da
"bir adam durur direğin dibinde Özdemir
İnce ,
Ağlasın mavi Tuna "
( tamlamaları Gök Ekin , s.48.)
Başaran
([Mehmet]
,
ad
belirtisiz
oluştu r d u ğ u
adla bir " sifat"ın
• Genel bir
245
bilesik sifat değerindedir :
...
oyun delisiçocuk
adam
deniz tutkunu
,
Anlamdan Anlatıma Türkçemiz Anlamdan
ekiyle kimi durumlar
d ) Adil çoğul ilgili dışında adın
B
,
ANLAM AÇISINDAN ADILLAR
girdiği
,
tüm du
GÖREV VE
tümcede adınkine özdeş işlevler
rumlara girer ve yüklenir
; özne
tamlanan olur :
, tümleç I -
yüklem ,tamlayan , ,
ADILLARI
"sen doğmamıştın henüz " A - KİŞİ
Ö
(
Mete Alpsar
, Mülteci kişi adılı denir .
Sevdalar ,s.30 adları gibi kullanılan adıllara
)
. Kişileri karşılayan , kişi
"ben işte buna şaşıyorum "
"konuşan " " kendisine söz yöneltilen"
Bir dilbilgisi ulamı olarak kişi ,
DT
,
(
Hasan Hüseyin
Oğlak yapılan ) varlıkları anlat
,
)
s.81 . gönderme
"kendisinden söz
,
edilen" (
(dinleyen) ve
ya
"Kimim , ne bu içimde çağlayarak akan su ? kavramdır Kişi anlattığı varlığa bağlı olarak tekil
" mak için kullanılan bir
. ,
Y Y (Yusuf Alper Şimdi içindedir
da çoğul bir görünüm
:
Hangi
,
Irmakta , s.21
. )
konumu
"Tutulduğu tekil çoğul
karı , ne bileyim ,kimin nesi? "
biz "konuşan "
tamlayan tamlanan 1. kişi ben
"dinleyen "
siz
(
Burhan Arpad , Alnımdaki Bıçak 2. kişi
sen
Yarası s.46.)
,
"sözü edilen"
onl
3. kişi
0
e ) Adıllar ; sayısı sınırlı " adıl" olarak bilinen belli sözcüklerdir Örne
,
.
ğin kişileri karşılamak için kullanılan bellidir görevini yüklemin kişisi üstlenir .
adıllar : ben , sen , o ; biz , siz, • Tümcede , özne olacak kişi adılının
onlar ve kendi ( İyelik ekleri
ile ilgi adılı da kişileri karşılayabilir ) " Gizli özne " kavramı bu olgunun ürünüdür :
. . Bunların
ve kişilerin gerçek adlarının dışında , adın yerine
kullanılan sözcük , ya takma
"Bir gün ansızın ölebilirim .
ya değişmeceli addır ya da ad
yerine kullanılan sıfattır . Vuran Telaş , s.30.)
(YusufAlper , Yeryüzüne
birinci tekil kişi adılını ve
tümcenin
" -im"
Yüklemin aldığı kişi eki
,
(
Aşağıda kişi için kullanılan
→
,
bir adılla , aynı kişi için “ ince ,uzun boy
Özne
,
öznesini imlemektedir :
: "Ben ")
lu ,zayıf (kimse) " anlamındaki " kikirik" sözcüğünün kullanımlarını incele
pekiştirme amacına
yel i m :
Kişi adıllarının tümcede
özne olarak kullanılması ,
kişi adılları özne olarak kullanılmaz
:
yöneliktir Böyle
. bir amaç yoksa
• Babası onu
çok sever .
(1) Sınavı
kazandın .
Sözü edilen kişiyi
karşılayan “o ” sözcüğü , adıldır . man (sen )
kişisi , kişi adılının işlevini
yüklemin
•Az önce gelen
Sözü edilen
• Bizim
Kikirik Oğlan
kikiriği
kişi
,
"
Kikirik Oğlan " takma
gördün mü ?
mıydı?
adıyla
karşılanmıştır.
(Düz
üstlenmiştir
2
(
bir anlatım
.)
) Sınavı
sen kazandın
!
söz konusudur ;
",
skaoönlu";(ztdyPeıişmrbğ
"ki anlamı
Sözü edilen vardır .)
adlaşan sağlanmıştır
kişiyi tümcede Pekiştirme adılı kullanılarak
o .
kişi
"
kirik
, kişinin bir özelliği olan ve ,
bu
sıfatı kullanılır;
karşılıyor olarak
. Ekeylemi adılı özne
düşmüş ad tümcelerinde kişi
kullanımda
• Şu çiroza bak özne düz anlatımlıdır
:
! , pekiştirmeli değildir
,
"O "
kim
Bu sıska bir mahalle sairi
örnekte ise kenar mahalle kenar
sözü zayı,
f dilberi / Ben bir s.30.)
değişmeceli ("çok
Tayyip ,
edilen Muzaffer
se ") kişi
" sözcü (
anlamıyla ,
kullanılan
" kikirik " "ciroz
ve olan
ğüyle in yakın anlamlısı
karşılanmıştır
.
kbıysoişlnce"Yumazr
s.43.)
ki Aşk,
İhtimal
Susam ,
Asuman
(
247
246
Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
Kişi adılları ,
belirtili ad tamlamalarında
tamlayan olur
adil tamlaması Kişi
kurduğu bu tamlamala kişi adıllarıyla kurulan
.
nın ya da adılları
örneklerde , tamlamalar vardır
,
tamlayandaki Aşağıdaki ; an
tamlanandaki ad iyelik eki aldığı için iyelik öbeği de adıl iyelik
ekleri tamlayanlardaki
kişileri
imlediği için
denmektedir tamlananlardaki tam
,
ve ,
:
cak, gerek duyulmamıştır :
benim düşüncem gösterilmesine
, senin işin , onun yapıtı ;
layanların
bizim komşumuz sizin konuşmanız onların kan sızıyor
sevgilimi öpemem " → 1. t k.
"dudaklarımdan
,
,
öğretmeni .
...
(Haydar Ergülen Seçme
Şiirler
,
, s.8
. )
"O benim bebeğimdi ..."
bende " → 2. t. k .
bir resmi olmalı
"gülüşünün
"nolibo (Tuğrul Keskin Bir Suyun Kıyısında
" ...
"Onun
senin kardeşinin kanı bozuk kızım

gözleridir şafakta
gördüğüm "
... "
.,sKa1)y2b(oYl6zıcnemi "Me),yGanl(Hçd "Artık ne
Ne matrasında
torbasında ekmek
dudaklarının
kırıntısı
izi ..." →
,
3. t .k
(Orhan
,
Veli Bütün
, Şiirleri, s.47
, )
s.55 .
.)
Tor
(Ümit Yaşar Oğuzcan
Tüm
,
Şiirleri 1 , s.134
gelmekti dünyaya
→
" 1. ç k
. .
"suçumuz erken
.)
Ahmet Özer
( Aşkın Taçyaprağı
" Gafletten faydalanmak yok bizim kitabımızda s. 12.)
,
"
,
.
(
ders
Kerim Korcan ,
aşınmaz mı? "→
Tatar Ramazan
)
, s.268. 2. ç k .
" Elleriniz
.
dilleriniz
" sizin de gözlerinizden geçtim gülümle Ergun Evren
( Gelinsiz Dönen Düğün Arabası , s.30 .)
/ borçlandınız "
,
(
Namık Kuyumcu , Bir Şakayım Dünyada
s.27.)
dört çocuk gözleri açlıkla iri iri” → 3. ç .
k .
ta Ereğli'deki
,
"Şimdi
,
s.22.
Horoz / Almanyalarda Çöpçülerimiz
)
"Onlar gider onların dostları "3 (Fazıl Hüsnü Dağlarca
,
,
var ...
,
Orhan tamlamalarda tamlanan (iyelik) eki
( Kemal
kişi adıllarıyla kurulan
, Cemile s .128.)
ve
,
2.
,
1.
Kişi adılıyla kurulan tamlamalarda tamlayanın kullanılması zorunludur
:
, tamlanan , tamlayandaki adılın ki
düşebilir Bu durumda
.
,
şisini imleyen iyelik ekini alır . Örneğin "senin sevgin " tamlamasında tam
benim arkadaş senin kitap
,
, ;
lananın aldığı ikinci tekil kişi
iyelik eki (-n ) , tamlayandaki kişiyi de belirt
-In
-Im
mektedir ikinci tekil kişi "sen " Tamlanandaki
: , .
iyelik eki tamlayandaki adı
lın üstlendiği
sizin okul↓
işlevini için bizim evl
, kişi adılıyla kurulan belirtili ad tamlamasında ,
...
tamlayanın kullanılmasına gerek
yoktur . Anlatımda pekiştirme amacı
-imiz
güdü
-unuz
lüyorsa , tamlayan (kişi adılı ) o zaman kullanılır .
"Benim takım[im]dan olmayanlar binmesin
)
s.32.
Karizmama Dokunma
,
Aşağıdaki (Savaş Ünlü ,
iki örneği inceleyelim :
(1) ?"
Kardeşim kazandı "Ne oldu , sizin çocuklar [ ınız]ne karar almışlardün
. .)
Sürgünleri ,s.46
(Benim) (Güney Dal, İş
Chir
libe
Bu
( tümcede düz bir ka amacıyla ,çoğul
anlatım vardır kardeşinin 2. tekil incelikli konuşmak
;
konuşucu yalnızca kişi adılı
(" sen " ) saygılı
,
zandığını anlatmak
,
) (" siz")
,
→ yoktur .
istemiştir biçimiyle de
. Tamlayanın kullanılmasına gerek kullanılabilir :
(2) Benim
,,..
sbmeiy.Bndafkzrı"
kardeşim kazandı
(RefikHaltKrydınTs.52) (VasifÖngöreBütOyulı.237)
.
da
Bu tümcede
onunya
(
ise
söylem pekiştirmelidir "senin kardeşin ,
başkalarının
, ;
tam
kardeşi değil anlam ,
benim kardeşim " anlamı vardır Bu "Siz de bulununuz ""
layanın
,
. , küçük hanım .
kullanılmasıyla
sağlanmıştır .
)
249
248
• Yüceleştirilen varlıklara
coşkulu seslenişlerde
"
sen " Kendi "
Adıl: "
,
kullanılır
"Ey Mustafa Kemal /Sana : Dönüşlü
andiçerim ki
Varmazsam gösterdiğin yerlere /
Çalışmamakla iğrencim ." Bir akşam çağrısı , bir âşık koşması
(Fazıl Hüsnü
Dağlarca , Bağımsızlık Savaşı / Ne oldum , ne olacak , nerdeyim şimdi
İzmir
Yollarında
Bu ben miyim değiştim mi
"Yurdum , s
. 138.
)
,
Kendimi özledim
(Ahmet Çelikkol , Yüreğime Değen Bahar , s.25 .)
Ağ l a d ı ğ ı m s e n i n
içindir , /
Güldüğüm senin için ;
Öpüp başıma
koyduğum /Ekmek
gibisin ! " adıl (özlük adılı)
"kendi " adılına dönüşlü
pekiştiren
Kişi kavramını
10/0
(Cahit Külebi
Bütün
•
,
Söze Şiirleri ,
s.109. ) denir
çekingenlik .
,
alçakgönüllülük
cıyla , "ben" yerine ya da büyüklenme
"biz " katma ama
kullanılabilir kişilerin öz varlığını anlatır :
: ekleri alarak
• "Kendi" adılı, iyelik
"Bizde ne karı
ne kaynana , ne baldız
kendileri kendin z kendimznle çoğul

,
kendin kendim tekil

... "
(Rifat Ilgaz, 1. kişi
Garibin Horozu , s.188
.)
"Biz adamın ne mal 2. kişi
olduğunu adım
atışından anlarız kendi kendisi )
" . 3. kişi
(
(Hakkı Özkan , Grevden Sonra , s .104. )
• Anlatıma abartma bulmalıyım gittiğim şehirde
."
katma amacıyla "En kısa zamanda kendime bir iş
birinci Yorgunu )
s.14.
çoğulları (" biz
,
ve ikinci kişi Güner Ener , Eylül
,
" , "siz (
") , " -ler" ekiyle adıllarının
bir daha çoğullanabilir
:
" bizler almadan başını kuma
bir güvercin kadar daha kum kokusu bile
saf ve
ölümlüydük " "Kendisi devekuşu gibi
gömmüştü .
Timuçin Özyürekli
(
Yaşam Satan Adam
Fırtına Kuşları , s.18 .)
Sangvin
,
s.49 .)
İbram Erdem
,
( ,
"Eşyalar konuşurken
sizler n a s ı l
uyuyorsunuz ? " " Zincirleri altın bile olsa , kendileri birer esir !.. "
(Orhan Pamuk Bakkal , s.40 )
.
, Öteki Renkler s.86.) Sinekli
Adıvar
,
(Halide Edip
,
• "Ben " ve "sen " sözc ükleri yönelme
,
(-e)
durumuna verir Bu nedenle ,
ses değişimine başına 3. tekil kişi anlamını
.
girdiklerinde,
sözcüğü , kendi
uğrayıp "bana “Kendi”
" , "sana " biçimini
alırlar .
genellikle
, 3. tekil kişi
iyelik eki almaz kendisi → kendi
0"
:
. "
sözcüğü
0"
" , bir kişiye
,
gösterme adılı
ve gösterme sıfatı olarak da
kullanılır. "Kendi gitti , / İsmi bile kalmadı yadigâr .
" )
s.47.
gönderme Orhan Veli ,Bütün
Şiirleri ,
(
derme yapıyorsa kişi adılı kişi dışında bir kavrama gön
yapıyorsa gösterme ,
etkile
adılı bir
varlığı gösteriyorsa gösterme sıfatıdır
: . Bir başkalarını
işte bulunmamayı
,
başkalarının etkisi katkısı ,
memeyi
O sevgiden ve
" belirtir:
,
barıştan yanaydı
. →
" kişi adılı
)
.
s.113
(Dinçer Sezgin Gözlerinde Mavi
Kuşlar
k.ugkİsmetin"drBa yieaşn!pdmr"Bız
,
)
,
Savaş s.54.
,Kara
,
"
"
... onun vezni

müstefilün
müstefilün değil
miydi ? "→ gösterme
SezginGölrd.DinçerSzgMav adılı
Öykü Gürpınar
(
,(DinçerMavKuşls.7) (,GözlerindKuşas.9)
)
Tiradı, s.87
"O
.
t a h t a bavulu Yeşildağ
,
Uçurum Aşklar
hiç (Yılmaz
unutamıyorum."
→ gösterme sıfatı "Bütün
işçiliğini ""
kendisi )
yapmıştı . s.83.
Kadın Korkusu
,
(Duran Yılmaz,
250
251
Anlamdan
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
• Pekiştirmeli
özne kurmada
kullanılır (bkz "
ADILLARI
Masouds
"Ben Tümcebilgisi
.
kendim
kaç defa
/ Özne" GÖSTERME
,
,
dakikalarca
yol soracak ); B -
hatırlıyorum. " ,
adamı onların yerini tutan sözcüklere gösterme adılı
seçemediğimi göstererek
Varlıkları
Sait
( Faik Mahalle
,
Kahvesi
“ Havada
-
...
kendinize Bulut denir .
düşmanlığın en , s.27
)
büyüğünü adılı olur :
.
siz adın yerine kullanılırsa gösterme
kendiniz • Gösterme sözcükleri ,
(Mithat yapacaksınız."
Cemal
Kuntay
● İyelik eki ,
Üç İstanbul
almış
bunlar
, s.352
bir addan .
)
önce gelerek
bu
b e l i rtili
tamlamanın iyeliği
tamlayanı vurgular Bu
. şunlar
görünümündedir işleviyle, şu
;
ancak tamlayan
onlar
1. eki almaz
kişi →→
kendi kitabım
:
0
/ kitabımız
sen "
2. kişi →→→ kendi biraz da
kitabın / kitabınız "bu benim biraz (Safa Akünal , Ötelerde , s.7.)
3. kişi → kendi kitabı /
kitapları
Bu
(
örneklerde derler...şuna da
..."
arpacık
, adılın ... buna göz
"Şuna gez , derler
kişisini ,
tamlanandaki Orhan Çubukçu
( Yılan s.41)
iyelik ekleri , Islığı , .
belirtiyor .)
"Ben , kendi hesabımı
bilir i m "
da unuttum mu ölünceye kadar raha
.
onları
,
"Bir iki şey daha var ,
(Rifat Ilgaz ,
Garibin Horozu , s 189.)
wale chif
"
.
!
"Sen kendi tim ..
( hmet Rasim
A Eşkal -i Zaman , s.133 .)
dâvalarınla meşgul
,
olsan a ...
"3
Bu sözcük
Orhan Hançerlioğlu
( gösterme sıfatları aynı sözcüklerdir .
Bütün Romanları ile
, 1 , s.30.) Gösterme adılları
Gösterme sıfatlarının yalnız "göster
"her yaprak kendi işlevleriyle ayrılırlar :
dalından ler birbirlerinden
sorumludur / her dal
,
yanında gös
"gösterme"
kendi ağacından " işlevinin ,
Gösterme adılları ise
me" işlevi vardır .
Hamdi Gedik , Uçurum
( , s.10 ).
terdikleri " ad "ın işlevini de üstlenirler :
• "O " adılı yerine , saygılı olmak amacıyla “kendi ”
ya da adılının
,
" kendisi "
" kendileri " Ne demek
" istiyor bu şiir ? .. "
biçimi kullanılır Yağcı Kaptan s.69 .)
: Öner
( , ,
"Kendisi burada )
gösterme işleviyle kullanılmıştır
.
bulunmaz Müdür
bey var
. (" Bu ” sıfatı , yalnız şiiri
33
; onunla konuşun .
tulo
(Sait Faik , Tüneldeki Çocuk Mahkeme Kapısı
- , )
s.31 .
Kim
" yazdı bunu ? .. "
)
s.69.
“Hanımefendi kendilerine (Öner Yağcı Kaptan , ,
böyle bir sual sormama müsaade
"şiir" in işlevini de
lar mı? " buyurur üst
gösterdiği
gösteriyor ; ayrıca ,
Bu "
(" adılı , şiiri
leniyor )
.
Yakup Kadri Karaosmanoğlu
( Nur Baba , s.83.)
,
• , bağlam içinde da
Y i n e l e m e l i kullanımla tuttukları gibi
, ikileme kurarak adların yerlerini
belirteç görevi • Gösterme adılları ,
üstlenir:
ha tutarlar :
önce
"İyi etmiş rahmetlik geçmiş bir kavramın bir tümcenin de yerini
, derim , kendi kendime "
" ,
bazı geceler .
,Kuşatma
,
.)
s.214 "Bu kaçıncı yenilgimiz
Füruzan
(
"
" Varır Ondandır .
bir münkire hep savaş şarkıları söyleyişimiz Dip Notları,
)
s.22.
Çuhacı, Fon/
,
müşkil (Ahmet
sorarsın
Kendi kendin
[i] cehenneme salarsın
"
Naziler )
,vyas"ekmiHonıulrfşt.B
.170.
Emre ,s
(Yunus çocuğun "
yüreğine bir çarpıntı verdi. )
66
tatlı s.26.
Sinekli Bakkal
,
kend'i.!yoapbrtöılu
"" Edip Adıvar
,
.) (Halide
s.95
Kaptan,
Yağcı ,
(Öner
253
252
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
. Gösterme adılları durum eklerini
,
ve çoğul
ekini
ri gösterme adıllarına
,
"adıl n'si " ile bağlanır alabilir
ADILLAR
:
atacağım
dıkları
gibi sayılı
birkaç
●
bunu
bunlar
. "
Gösterme
Ana
,
..."
"Bunlar o
buna bunda
,
gösterme
şunlar
,
,
altı
adılları
, onlar
,
ikileme dışında
, bundan
.
belgisiz adıla
sözcükleri
, bunun ;
,.,sY1uk)a6rış(Üe8nhliü .,sGi)Yad6ğmeu(4rünBlh oymaenEzkfdMtuıhiçrpşbBclğ
ay önce gelen
İngiliz'in ,
dönüştükleri
iyelik ekleriyle
kullanılmaz
Tozer adlı
bunum şunum
"
gazetecinin yaz
.
Adın
.
şusu busu
Şemstin
ekle
C-BELGİSİZ
Herhangi
varlıkları
kası, bazısı
belgisiz
• Belgisiz
eki almış
biri
"Yukarıya
bir varlığı kesin

, hiçbiri
,
"Hangisine insan
biçimde karşılayan sözcüklere

adıllar
biçimleridir
/
:
birisi , öbürü
,
,
niceleri...
diyebiliriz? "
genellikle
, hangisi
üst dallara kaçtı biri. Öbürü
biçimde göstermeden ad
,
,
ad
yerine kullanılan
öğesi düşmüş
kimi / kimisi ,
kovaladı
belgisiz adıl denir

birazı
belgisiz sıfatların
(Yüksel Pazarkaya Oturma
(Halide Edip Adıvar
,
"
çoğu
,
,
Sinekli Bakkal
birçoğu
.
İzni
iyelik
,
,
,
baş
s .29.)
s.40 .)
,
bu
( , şu o ), "ara
yer anlamlı
,
" sözcüğüyle
gösterme adılları birleşerek "Kimi özlemin şarkısını / Kimi özgürlüğün türküsünü
oluştururlar :
narasını duyar kimi bu seste
"
Yiğitliğin
"Burası , karanlık mı
karanlıktı " . (Aydın Hatipoğlu Son Değil , ,
s 26.).
Kemal Ahmet
( , Sokakta
Harp Var , s.42.) "Kimisi yerdeki küfesini kaptı kimisi iplerini sırtına attı
27
, .
"Otursana
şuraya !" Kemal Ahmet Sokakta Harp Var
( , , s.37.)
(Orhan Pamuk , Cevdet Bey ve Oğulları , s.69
.)
Bugün çok fazlayım
" kendime / birazımı al ... "
" Sinirleri (Arife Kalender "Yağmur Ormanları")
çelikten sanılan
bu kadın
,
, orada , sessizce ağladı ""
.
(Memduh Şevket Esendal Ev , Ona Yakıştı, s.38.
) "her yıl savaş olur , ölürmüş çoğu "
• Gösterme adılları Mehmet Yaşın
( Sevgilim Ölü Asker s.58 )
.
ikileme kurduklarında
, ,
belgisiz adıl olur :
"Terlik, çanta "Yine birçokları var benim
, şu bu için keçi derisi "
"
ki dış görünüşüme imrenirler yerimde , ol
işleriz . mak isterler.
(Sait Faik , Tüneldeki Çocuk Mahkeme
- Kapısı , s.39.)
Kemal Tahir
( , Esir Şehrin İnsanları , s.27 )
.
"Vapur kimi günler
kımıldamadan , şuraya buraya
demirliyo.
r..
,. "ölümlü insan , yine de ölümü başkasında sınarsın
""
(LeylâErbiGcds.34)
(Hüseyin Yurttaş , Uzunçalar , s.78 .)
abdyeç,oşncuklis.ğzm"Yrı
muş "Ekin biçme zamanı bazıları
33
. "
"
ırgat durur ağalara . "
) Mahmut Makal
( Bizim Köy s.39 .)
s. 19.
, ,
(Dinçer Bakan Kadın ,
Sezgin , Geçmişe
lew
İlgeçlerle
"Hiçbirinden
öbek bir cevap alamadık . "
3
oluştururlar :
(Kemal Ahmet Sokakta Harp Var s.39.)
bunun gibi
, ,
şuraya d e ğ i n
.o,sngğieclv'kbımurzBş" 33
onunla (
onun Adnan Sosyete s.54 )
)
ile
...
( Veli ,
, .
255
254
Türkçemiz
• Dilimizde
,
sıfatla ilgisi b u l u n m a y a n belgisiz adıllar
da ADILLARIy novalon
vardır
SORU
D
:
-
herkes , kimse ,falan f i l a n şey sözcüklere soru adılı denir
, , , öteberi , hepsi ... yoluyla tutan .
yerini soru
Adların
"Herkes en çok mutsuzluğu anlatır kendine ." "
kim "
" ne " "Kim " yalnız
adılı vardır kişile
ana soru
:
,
iki
.
Dilimizde
varlıkların adı yerine kullanılır
,
:
dışındaki
"ZYaim),tD(onğAkyur
ise kişi
"Ne onlar kimseye "ne"
bir şey dedi , ne
de kimse onlara nereye rin )
.
(-Ayşe'yi
,
?
-Kimi beğendiniz
gittikleri
ni niçin gittiklerini sordu "
(-Çiçek)
,
.
.
(Adnan götürelim?
Özyalçıner , -Ne
Gözleri Bağlı
Adam )
, s.47 .
"
hal sin
" Üstelik annesinin kimsiniz?

yanına falan gitmiyor . "Siz (Sait Faik , Tüneldeki Çocuk -Mahkeme Kapısı , s.35 .)
(Adalet Ağaoğlu , Bir Düğün
2 AY
Gecesi s.114.)
,
kim durdurur
ardından Fırat'ı
ulumak için ay ışığını filan "Çöl gülünün susturur "
beklememişler ... " rüzgârıkim
Mavi saçlı Tuna'yı Nurer Uğurlu "Kim ")
Oğuz Atay
( , Tehlikeli Oyunlar
( ,
, s.320-321.)
"Değişen bir şeyler var "
"
.
veriyorsun
baba ? "
(
Burhan Günel "Sen ne (Faik Baysal RezilDünya s.226 .)
Dünyanın En Güzel
,
, ,
Kadını , s.116. )
işe yarayan öteberiyi ayırıp çöplerin ?
en üstüne koyar... " ' onusu ne
K " "
anlatıyorsun ? dedim
'
Ne
,
6
, s.149 )
"
(Faik Baysal (Aysel Özakın Gurbet Yavrum .
, Rezil Dünya , s 180.)
.
,
"Hep " belirteci de iyelik eki alarak belgisiz adıl olarak kullanılır "Nere"
yer adılı olarak
.
kullanılır :
" nere " sözcüğü ,
Ne" den türetilmiş
"
eklerini de alır :
"Hepsinin omuzlarına dokundurdu kullanımda genellikle ad çekim
elini ... " sözcüğü , bu
,
EKS
(Fakir Baykurt , Yayla , )
s.213.
soruyor çocuklar "
("Hep "nereye gitsem gözlerini
" sözcüğündeki
-i-( s) i birinci iyelik eki Umutsuzluğu Dağıt Yüzünden
, s.21 .)
işlevini yitirmiştir ) .
mo ba (Necati Yıldırım ,
·
Belgisiz adıllar , öteki ad soylu sözcükler gibi tamlayan ve

, tamlanan
tadında bir sancı
Nereme dokunsanız gül
.
olur . Belgisiz adılların tamlanan olarak " s.34 .
)
kullanımı daha yaygındır (Veysel Çolak , Güzel Suç ,
"kiminin gözlerinde
hasret türküsü kalır "
(Arzu K. Ayçiçek, " Şairler
"Herifnöü :
Sessiz Ölür"
)
"Hangi " soru
durum eki alarak soru adılı işleviyle
sıfatı , iyelik eki ; "kaç " soru

kullanılır :
sıfatı da hem iyelik hem
kasordğputyenzcbiçı
mış ...
"Hanginiz bilir , benim kadar ,
).
Zaman s.45
Eşkal-i
,
Karpuzdan fener yapmasını
(Ahmet Rasim
,
..." )
Şürleri, s.64.
Orhan Veli ,Bütün
(
• Belgisiz adıllar
durum eklerini alır :
yıllarda kadının da er
kaçınız fark
Cemal Süreya son
(n )i, hepsi(n )e , hepsi (n)de
hepsi "İçinizde etti,
,
den
hepsi (n ) , hepsi(n)in ...
keğe söyleyebileceği şiirler
yazmak istiyo.
r.." s.179.)
• Söze ,
Sözden
(Zeynep Oral
İlgeçlerle ,
belgisiz
da öbekleşir
bazıları gibi
adıllar
:
"
kaçMtes?"dlnr
, s.34 )
çoğu
.
için Mahkeme Kapısı
Tüneldeki Çocuk
-
(Sait Faik ,
başkası kadar ...
257
CERRAHPAŞA
256
T.C. ISTANBUL UNIVERSITESI -
MERKEZ KUTUPHANE
• Soru adılları ad tamlamalarında
tamlayan
" -ki"
,
ya da
tamlanan
bulunabilir ADILI :
E -İLGİ
:
görevinde
kimin aşkı , hangisinin
arkadaşı ; •Ad ve adıllara tamlayan ekinden sonra eklenerek tamlayana ilişkin
kitabın nesi , denir :
arkadaşların hangisi ilgi adılı
... eki " -ki "ye
s, de s olanı belirten
ilgi
"Çan onunki ...
scen
sesleriyle süzülmesek Ali'ninki ,
seninki ,
kimin haberi olurdu
used
yazarlığı. "
konup göçtüğümüzden" "Benimki bunalım )
s.315 .
Bunalımdan Yaşama Kültürü ,
(Nermi Uygur ,
33
"Demokrasinin
neresindeyiz? "
(İlhan Selçuk ,
"30
"Mü,rG(vneb)Ahamtş
Yıl Önce , 30 Yıl Sonra...
")
"Gülüşü kimseninkine
Anlaşılacağı gibi
benzemiyordu
ilgi adılı ,ad tamlamalarında
.
Kemal Ahmet
(
tamlananın
, Sokakta Harp Var , s.51.)

yerini tutar :
arad
•
,
Soru adılları , öteki
adıllar gibi
adın eklerini alabilir karşısındaydı . " ("Durmuş '
Durmuş'unkinin tam
,
"Bekir'in dükkânı
:
,
kimi kime kimde kimden
,
, ,
kimin
→ dükkânı ")
,
;
"
unki "Durmuş'un Taneleri ,s.
126.)
Salkım Hanımın
ne(y)im ne(y)in ne (s) i (Yılmaz Karakoyunlu
,
, ,
y) imiz, ne (y)iniz, neleri
ne ( biçimsel çözümlemesi :
kurulan tamlamanın
;
İlgi adılıyla
kimler ...
ALON
-ki
Durmuş'un
• Soru adılları da adlar
ya da öteki adıllar gibi INTER
, tümcede özne dükkânı )
(
,yüklem
ve tümleç olabilir :
↓
"Ne demek
tamlanan
tamlay n
tokatlanmak sen de tokatla
eklerini alabilir
, :
ekini ve durum
Yarın öldüğümde 3. kişi iyelik
•
seni kim koruyacak İlgi adılı ,
çoğul ekini ,
?"
Ö
seninkiler ;
.
Irmakta , s.20)
(YusufAlper Şimdi Hangi
,
benimki(s)i;
n )den, seninki(n) in...
seninki(
" Bilir misiniz seninki(n)de ,
ki n)i, seninki(n )e,
seninki(
Nedir üzüldüğüm " Asil" (ad )
'
bir anlamda "vekil" dir .
adın yerini tutar
"Adil " ,
,
-ki'si
Y
gelince işlevi biten bu ek tümceden

, çıkar :
ed ilog and Mevsimi, s.28.
)
at take the (Cihan Demirci ,Sazan
(1) Silgimi yitirdim , seninkini verir misin ?
"İnsanlar nevi
"Nereye gitsem
B.li N.
paylaşamıyorlardı
? "
(Savaş Ünlü ,
Sevgi
Gezegeni,
.
s.20)
silgi
(2)
(" -ki"
Silgimi yitirdim , senin silgini verir misin?
yerini alınca
, birinci tümcede
"-ki " tümceden ayrılmak zorunda
,
silgi'nin yerine
kullanılmıştır
kalmıştır )
.
;
's"-ki
ikinci tümcede
,aöstdıülnfireş"ymgğz-bkouA':
,kime
söylesem?
"
DT
DT
)
s .10.
Irmakta, tümceden adın karşıladığı
değil
Yusuf Alper , Şimdi Hangi
( çıkmaz " -ki" ad işleviyle ,
çünkü buradaki
;
"
Sıfat -ki'si )
varlığı ,
:
belirtme
bkz "Sifat/
işleviyle kullanılmaktadır ( .
(1) adlaşmış
sıfat)
Sokaktaki beni "sokaktaki
"
etkiledi (
(2) . sürdürüyor .)
" sıfat işlevini
("-ki
Sokaktaki
çocuk beni etkiledi .
259
258
Anlatıma Türkçemiz Anlamdan Anlatıma
Anlamdan
Türkçemiz
II-YAPI
AÇISINDAN ADILLAR
BELİRTEÇ
ayrılır
Adıllar yapı açısından ikiye
:
anlamını
bir sıfatın çeşitli açılardan
etkileyen sözcüklere
A- Yalın Adıllar eylemin ,
Bir
B- Bileşik Adıllar denir
:
belirteç
yürüyorum ,/ özgürüm . ”
Türkçemizde adıllar değişmeyen belli sözcüklerdir "Şimdi zincirli insanlar arasında
,
; o nedenle (Hüseyin Peker ,İnsan Arkadaşınındır ,
türet s. 100.)
meyle adıl yapılmaz .
eylemi etkiliyor )
.
("Şimdi " belirteci
,
A -YALIN ADILLAR
çok dar çerçeveler içinde düşünülüyor? "
"Neden sevgi ve güzellik
(Ayşe Kilimci ,Gül Bekçisi -Eylül Arifesi Mektuplar- ,s.115 . )
Kök durumundaki adıllardır .)
"dar " sıfatını etkiliyor
:
("Çok " belirteci ,
ben , sen ,o , biz , siz onlar bu
,
kim sözcükleri de etkileyebilir :
belirteç görevindeki
,
, ...
Belirteçler ,
/ canlar size anlatılanlar
B- BİLEŞİK "Bir coğrafya saçmalığıdır
ADILLAR
Akdeniz'de balıklar /daha çok
ağlar "
Mehmet Barış Hem
( ,
Eylül Hem Deniz , s.63 ).
Birden çok sözcüğün
eylemin belirteci olan "çok " sözcüğünü
birleşerek oluşturdukları etkiliyor )
("Daha " belirteci
.
adıllardır : ,
birkaçı , birçoğu , herkes...
Eylemsiler anlam açısından eylem ağırlıklıdır . Eylemsileri etkileyen
sözcükler de belirteçtir :
"Daha çok okumayı , daha çok yazmayı bir görev bildim . "→ "Çok "
sözcüğü , adeylemi etkiliyor .
Özer Söyleşi")
Ahmet Özer, "Şair Ahmet
İle
(
"Çok bilen ,çok yanılır ." (atasözü) → "Çok ” sözcüğü , ortacı etkiliyor .
nos sesolidalinal
"Çok geçmeden
öldüanam → "Çok " ulacı etkiliyor .
.
""
sözcüğü ,
Duası , s. 199.)
(Refik Erduran , Yağmur
BELİRTEÇLERİN
ÖZELLİKLERİ
a) belir
Dilimizde sıfatlar
,
teçler niteleyici belirtici sözcükler iki çeşittir :
yönüyle
,
.
İşlevleri
özdeş olan bu sözcükler birbirlerinden
işlevlerinin
ayrılırlar
ey
,
Sıfatlar
:
özellikle
lemler yalnız " ad" ları niteler belirtirken belirteçler ,
olmak ,
üzere adın belirtir :
, dışındaki sözcükleri niteler ,
sifat
ad
belirteç
→ eylem -eylemsi
sifat
belirteç
260
261
Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
belirteç
olarak bilinen pek çok sözcük
b ) Dilimizde vardır
: adları eylemi zaman açısından etkiliyorsa
belirteç
Zaman ,
görevin
e)
şimdi önce sonra çabuk
hemen ileri
en ,pek ,
işte
mutlaka
, ,
,
, ,
,
,
,geç :
dedir
...
,şafakla
türden sözcüklerin de tümce ağarırken
" seni çalıştımgün
içinde belirteç
c ) Başka olarak )
(1
akmak →
olup sabaha ad
"
kullanıl için
ince şırıltı
yaygındır
ması çok bir
.
Adnan Azar , "Ne Gitti
(
Ne )
Kaldı "
adları eylemi etkilediklerinde
• Zaman yer -yön belirteç
olurlar
kalmadan olmalı bu iş ” → belirteç
2 )"Bahara
, .
:
(
(Irfan Meydan ,
"Değişiklik")
"Akşam kalfalarla çıktıktan sonra
ustayla , gece gene dönerdim
dük
öbekleri de belirteç
kâna .
""
Durum eki almış zaman adlarıyla kurulan ilgeç
(Kemal Ateş ,Çürük Kapı ,
)
s.78. :
görevindedir
düşünmedim bugüne kadar
.
"Perdeyi çekiyorum yukarı / ... mavi / mavi / hep mavi ."
"Aşkı tanımlamayı
, ...
(Afşar Timuçin Yarına Başlamak s.45 .
(Hüseyin )
, ,
Ferhad, "İlk Mavi ")
• olurlar gözüm kan çanağı olmuş ."
"Akşamdan beri ağlaya ağlaya
Sıfatlar eylemi etkilediklerinde
,
, belirteç :
(Kemal Ateş Çürük Kapı , , s.85.)
"Nedenini iyi biliyorsunuz . "
(Kaan Aslanoğlu değişik kullanımlarla birden çok belirteç ulamında yer
Öteki Kayıp ) Bir belirteç
f , ,
,
, s.182
.)
alabilir :
Adlardan , sıfatlardan , eylemsilerden , belirteçlerden , yansıma söz
" soru belirteci
cüklerden kurulan ikilemeler , belirteç görevinde kullanılabilir : (1) "Nasıl başlamış bu kan davası ?
(Dinçer Sezgin , Gözlerinde Mavi Kuşlar , s 130.
. )
Yurdumuzu adım adım dolaşmıştı
dan
.
Tatlı tatlıgülümsüyordu . dup (
2) "Nasıl da yakışmış prens dö gal pardesü ayaklarınıza . ”→ ölçü
Bilir bilmez
belirteci
konuşuyor .
Geri geri gitme (Güner Ener Eylül Yorgunu , s.64 .)
,
.
Adam horul horul uyuyordu .
tümcede tümleci" görevin
g) Yüklemi etkileyen belirteçler , " belirteç
dedir :
d ) Belirteçler , tümcede ad göreviyle kullanılabilir ; özne , nesne , do
laylı tümleç ve yüklem o ibon
olabilirle r : "kuğu öldü , biz biraz daha azaldık aramızda "
"
BT
"Ooo , eliniz ne kadar da soğuk , dışarısıkim bilir nasıldır!.."
)
Nar , s.112 .
(Haydar Ergülen ,
)
.
s.50
,
Çıtası
Kırılan
(Hikmet Kurter Dostlukların Kolay
,dakrtmibıyhüuçoncl"
,
"Dışarıyı düşündü ... "
BT
Dünya , s.47 .)
dlasbe ioihilad Avında
(Ali Cengizkan ,Sürek
N
B.li
)
s.75.
İshak ,
Kutlar ,
(Onat "Sevgi Gezegeni'ni çok "1
sevdim
"bir tek küçük cami
BT
.)
kalıyor yukarıda
"
.
s.89 )
" (Savaş
Ünlü ,Sevgi
Gezegeni, s.60
DT
Dünya ,
Avında
(Ali Cengizkan ,Sürek
netdüubrykamlış"
"Heyhat s.16)
BT
adaşım , çok Avuçlarına,
.
geçti ." Böldüm Yüreğimi
(Özgen Seçkin
,
s.79 )
Y
Rügâr,
Dağlar ve
(Sabahattin Ali
,
Değirmen -
263
262
Anlamdan Anlatıma Türkçemiz Anlamdan
Anlatıma
Türkçemiz
I-GÖREV VE ANLAM AÇISINDAN BELİRTEÇLER BELİRTEÇLERİ
ZAMAN
B-
BATAN
A -YER -YÖN BELİRTEÇLERİ anlamını zaman
kavramı yönünden belirten
sözcüklerdir
:
Eylemin
sabahları geceleyin daha (henüz
şimdi sonra hemen
demin
, , )
, ,
,
,
,
Bir eylemin anlamını yer yön kavramıyla - dün
tümleyen sözcüklerdir : ,
hâlâ ...
yazın,
geç ,
, erken,
aşağı yukarı
, , ileri ,geri , içeri dışarı
, ,öte beri ...
, tez
hoplayışta, manavın iki elmasını tırtıkladı. "
bir
"Dün , yine Ahmet
( Rasim , Eşkal Zaman
- i
s.65. )
"Yemekten sonra yukarı
,
çıktı ."
qemi telua Memduh Şevket Esendal
( ""
Ev Ona biri vardı...
Demin yanımda
,
Yakıştı
, s.29
.)
"
(Burhan Günel Dünyanın En Güzel Kadını ,
, s.60 .)
"Hemen geri döndüler ... "
(Hakkı Özkan , !"
kapısında,/ şimdi Nâzım uyanacak
"Ağlar aç bir çocuk / birfabrika
Grevden Sonra s .124.
,
)
(A. Kadir Mutlu Olmak Varken
, , s . 199. )
"Kadın , bir şey söylemeden , kapıyı itmiş girmişti içeri ."
"
indi.
(Demirtaş Ceyhun , tezgâhtarların arasına
, aşağıya
Apartman , ,
s.51). Sonra
"
(Orhan Pamuk , Cevdet Bey ve Oğulları , s.14 .)
"Beri bak oğlum ...
"
(210
Kemal Tahir
( Esir Şehrin İnsanları böler uykumu "
, ,
s.1.
9 )
"Geceleyin bir ses
TERTI
Ahmet
( Kutsi Tecer , s.45 .)
Yer y
- ön belirteçleri yükleme yöneltilecek "nereye "
●
sorusunun
,
yanı
tıdır ; ancak bu yanıtta adın aldığı ekler olmamalıdır daha oğulları da yoktu... "
"Daha ihracata başlamamıştı
, : ,
Orhan
( Pamuk , Cevdet Bey ve Oğulları ,s.18 )
.
"Kadın , zarfı bir süre siyah örtünün altında tuttu , sonra geri uzattı."
(-Nereye ? "Geri ".)
- bir yerdeyiz henüz. "
"Apaçık olmanın cezasız kalmayacağı
gavergly
(IrfanMeydan "Niyet Makinesi") Bir Düğün Gecesi s.109-110 .)
(Adalet Ağaoğlu
, ,
,
• Yer -yön belirteçleri tümcede ad göreviyle de
kohal
,
kullanılabilir :
"Hemen Kör Nuri'yi kahveden çağırttık ."
sorgid )
Zübük s.149 .
Aziz Nesin
" Yukarıya ( , ,
aktardığım isim listesinde onların da adları geçmiyor
mu ? "
(Asım Bezirci , Bilimden Yana Sosyalizme Doğru
" , s.115).
"Tez gidin burdan , ne olur , tez gidin , askerler !"
(A. Kadir , Mutlu Olmak
Varken ,s . 188.)
URKI
pencbsaukmilrğOtışdy
"söylemiştim sana bu söylence , /bu
, aşk biterse erken ölürüm .
şarıyı .
Kadınım ")
Söylemiştim Sana
(Ahmet Uysal , "
,
. )
Camlı Göl
, s.79
(Hasan Efe
,
"Kendimi dışarıdan seyrederken düşünüyordum
Orhan Pamuk
(
bunları...
,Kara
.
Kitap, s.304
)
"Oğuz Atay , okur tarafından geç anlaşılmıştır ."

(Hasip Akgül , Oğuz Atay'ın Yaşam
"
Oyunu ,s.61 .)
,ydavçokz.ubhmılöirnetğ"
Yer -yön belirteçleri sıfat olarak da kullanılabilir :
Ne Kedisiz, s.11 .)
Ne Kitapsız
(Bilge Karasu
,
"Işıklar yandığı saatte hep birden
yukarı kata çıktılar." ) (
(
soru
.
s.51
Tekkesi ,
Kadınlar
dişleri hâlâ Sarı Korsan'ın boğazındaydı."
(Refik Halit Karay )
Delikanlı s.40
, .
,Alandaki
,
Samim Kocagöz
(
"
başını uzatarak aşağı sofayı
gözden geçirdi ." )
.
Ölüm, s.100
Kedi ve
Bener,
Erhan
(
265
264
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz Türkçemiz
Anlamdan Anlatıma
• Bildirme kipleriyle kurulan eylemler zaman kavramı içerir ; ancak bu
C-NİCELİK
(ÖLÇÜ) BELİRTEÇLERİ
eylemlerde zaman , geniş bir dilimi anlatır Zaman
. belirteçleri , bu geniş dilim
açı
belirtecin anlamını nicelik
bir işlev
üstlenir :
Bir eylemin , bir sıfatın ya da bir başka
içinde sınırlayıcı
denir .
nicelik belirteci
sözcüklere
sından belirten
( 1) Okula gittik. → Eylem , " geçmiş zaman " kavramını veriyor .
Dün okula gittik . derece karşılaştırma gibi kavramları
azlık ,çokluk sayı ,
Nicelik ; ölçü
,
,
,
("Dün " belirteci "geçmiş zaman " içinde bir sınırlama yapıyor .)
az azıcık ,en az pek çok az çok , ...
biraz, fazla , epey
, ,
çok en , ,
içerir :pek , , ,
2
( ) Ali gelecek .→ Eylem ," gelecek zaman " ı imliyor .
Ali yarın gelecek .
Eşitlik Belirteçleri
:
1 -
" Yarın " sözcüğü
( , " gelecek zaman " içinde bir sınırlama yapıyor )
.
belirteçlerdir "Gibi "
eşitlik anlamı veren
.
Bir karşılaştırmayla birlikte
,
• Zaman adları eylemin zamanını belirttiklerinde belirteç olurlar :
öbekler bu işlevle kullanılır :
ve kadar
" / denli " ilgeçleriyle kurulan
31CH
"Gecenin büyük savaşı Çakır'ın ölümüyle sona erdi . "→ ad braci
Bak
" o da ötekiler gibiymiş " .
Abbas Sayar ,
( Yılkı Atı s.69.) ,
Seha
( L. Meray , Su Başlarını Devler Tutmuş , s.91 .)
Akşam başka bir binaya geçtik . " →→ belirteç
"
oyun havalarını sevdiği kadar , en ağır dinî musi
"Halk türkülerini ,
)
Sargısı, s.275 .
(Fakir Baykurt , Amerikan
kiyi de seven ihtiyar kadın ..."
Sinekli Bakkal , s.26.)
• Zaman anlamlı tamlamalar zaman (Halide Edip Adıvar ,
, ilgeç öbekleri belirtecidirler :
ne " sözcüğüy
her yıl ,gelecek ay yirminci yüzyılda
, , üç yıldan beri , yarına değin ...
" Kadar / denli" ilgeci , "bu , o " gösterme sözcükleri ve "
le öbekleşirse kimi bağlamda
, , aşırılık anlatır ( bkz " . İlgeç / kadar , denli ” ) :
"son günlerde öyle kızıyorum ki / kendini saklayan insanlara "
?, s.29.
) "Ben bu denli huysuz bu denli öç alıcı değildim ."
Kitapta Sen Nerdesin
,
Egemen Berköz ,Bu
(
BirDüğün Gecesi s.201 .
)
(Adalet Ağaoğlu
,
,
"Susmam ; /Sabaha dek dizeler kurarım "
Taner Sunak ,
)
s.17.
O kadar
" işkilliysen meyhanede ne işin var .
Mehmet
,
(
-... , s.83 )
.
Var Bir Yılan
(Sait Faik ,Alemdağda
• Zaman anlamlı ulaçlar da zaman belirteci olarak kullanılır :
"-ne kadar
sıcak burası-
-r mez
- "
, -ince -ken
, , -diğinde , -meden ... Eylül Yorgunu
s.61 .)
(Güner Ener
,
,
"
"Ne
var bizimkiler verir.
masaya oturur oturmaz da olay patlak
,
.
s.71)
2- Üstünlük
Beyoğlu ,
Ah Beyoğlu Vah Belirteci:"
(Salâh Birsel ,
Daha"
" Fakatadam ""
sevdiğinden ayrılınca ) Sıfatlara
böyle olur ,
Osman .
.
s.240 , belirteçlere
Bakkal, üstünlük anlamı katar :
Sinekli
(Halide Edip Adıvar ,
sadhb,nokyüılmutigB"eşzr
dekine
“Doğururken bağırmak gerekli /
Ama ölürken asla
”
Kırmızı
Karanfil
)
.
s.44
,
nazaran
daha
ci az aktörce daha çıplak ve içten
ihtirasları
daha
,
sarsı
.v"armdceıl
(Gülten Akın
,
,
" Ana'yı okuyup Ses, s.31.)
Ali ,Kağnı -
bitirdiğinde
sabahı bulmuşlardı )
.
s.47 (Sabahattin
."
Kanayan,
Öz ,
(Erdal
çdauzibskhRrpyngloe"
İçbükey
dbs,/Öü!leirm"ğaBn
) bir
. yalnızlıkta korkunun
boyu"
s.268
)
s.19 .
-
Şiirler ,
İhtimal ki
Aşk ,
(Karacaoğlan (Asuman
Susam ,
267
Türkçemiz
● "Daha " sözcüğüyle kurulan Belirteçleri
karşılaştırmalı üstünlük anlamı , daha 4- Aşırılık
çok , " -den + daha + sifat / belirteç " biçimleniş i y l e gerçekleştirilir :
bir eylemin yoğunluğunu çokluğunu ya da bunların ter
Bir niteliğin
,
,
Tolga Emre'den daha yakın bir arkadaşımdır
, .
:
("Daha "nın verdiği üstünlük anlamı
anlatırlar
werh
"yakın " sıfatıyla ilgilidir )
sini
.
pek çok fazla böylesine öyle öylesine hayli , gayet , ala
az , biraz , , , , , , ,
Emre Aysun'dan daha çalışıyor , iyice , ne ...
epeyce , oldukça
, iyi .
bildiğine ,epey
,
("Daha " nın verdiği üstünlük anlamı " iyi " belirteciyle ilgilidir .)
kalçalarına az gülmezlerdi Nazan'la gizli
"Madam Sara'nın taşan
Karşılaştırma yapılan öğe
"-den "li , bağ l a m d a n anlaşılıyorsa yukarı
. "
gizl i
daki biçimlenişte genellikle yer almaz : (Füruzan ,Kuşatma , s.56 .)
↓
Ahmet çalışıyor Ayşe daha iyi çalışıyor

durumumuz biraz düzelir ."
;
"Ben de çalışmaya başlarsam
.
Ahmet'ten)
( Hakkı Özkan
( , Grevden Sonra , s .145. )
( "-den " li öğe " Ahmet" , bağlamda daha önce kullanıldığı için ikinci
tümcede kullanılmamıştır pek boldu dizleri de çok der
"Ayaklarındaki ayakkabılar ayağına
,
.)
mansızdı . "
• "Daha " sözcüğü ; aşırılık , zaman ve yineleme belirteci olarak da kul Suat
( Derviş , Fosforlu Cevriye , )
s.12 .
lanılır :
""
Ama fazla
" artırmam da olanaksız , biliyorsunuz .
" Tiksinti daha da artar . "→ aşırılık belirteci (Sulhi Dölek , Kiracı , s.10 .)
Okumak , s.75.)
(E. Bülent Yardımcı Anlamı ,
böylesine derinliğine ; tabiatın
Türk insanı'nın böylesine somut ,
"Yok vallahi ! -dedi- , vallahi daha kesmedim bakla ... ”→ zaman belir
böylesine zengin , canlı , kıpır kıpır verildiğini hatırlamıyorum ."
)
teci
Romanı s.72.
(Fethi Naci On Türk
,
,
)
Bir Yılan -..,
.
. s.75
Var
(SaitFaik ,Alemdağda
"Öyle bataklıksınız
ki
"yasak sözcüklerin müridiyim bir kez daha Bir çiçekdüşü bile geçmemiş içinizden"
çığlığımı bestelerken bu yırtık cinayet..." → yineleme belirteci
Sonnet") (Tahsin Saraç
, Güvercin Kasapları
, s.8.)
Kumral
Erdoğan, "
Serap
(
" Öylesine karanlık
ki gecemiz ,
Ha olmuş ha olmamış
penceremiz "
3-En Üstünlük Belirteci "En" s.35.)
"En " belirteci sıfat
:
ve belirteçlerden önce gelerek
ikiden
çok nesne
"okudğmüelTr. ya
Cahit Sıtkı Tarancı

(
, Otuz Beş Yaş
,
.nheşalSyomi"dkr
)
,
s.30.
Veli , Sosyete
,
da kişi arasında en üstününü belirtir : "
"
(
Adnan
ekBnuagdüromıOti"
72)
.
s.
,yikbhıalormtgKöuşed"
Romanı , du ."
On Türk
(Fethi Naci ,
s.168 .)
Sonra ,
Özkan , Grevden
. ) (
Hakkı
En
" iyi köle , aslında en kötü köledir . "
,
s.28 7
Tutunamayanlar
için kı
"Nice
(Oğuz Atay ,
e genç olmadığı ...
ziyordur kadın senin gibi alabildiğine yakışıklı
,
kocasına
. ) gizli gizli
"İlk görülmesi gereken şeyi en son gördü ." , s.271 " s.30 .)
Kiracı , Kanayan
,
, (Erdal Öz
.
Dölek
(Sulhi
Anlamdan Anlatıma
Anlamdan Anlatıma Türkçemiz Türkçemiz
Musa Bey epey öfkelenmişti ." DURUM BELİRTEÇLERİ
"
NİTELEME -
(Adnan D -
Veli ,
Sosyete , s.30
.)
nedeniyle " niteleme " ve "durum" belirteçleri
İşlevlerindeki benzerlik
"Vakit epeyce geç , çocuğu göndersek ..."
inceliyoruz .
altında
(Halide Edip Adıvar ni aynı başlık
, Sinekli Bakkal , s.31.)
1- NİTELEME BELİRTEÇLERİ
" Güneş oldukça yükselmişti . "
(Hakkı Özkan , Grevden Sonra ,s .134.)
oluş biçimini belirleyen belirteçlere
Nitelik kavramı içeren , eylemin
"Sen de Sy
John kendine gel ." belirteci denir
iyice aptallaştın .
niteleme
,
(Mehmet Zaman Saçlıoğlu Yaz Evi
, , s.49 .)
eylemleri ni
varlıkları nitelerse niteleme sıfatı ,
• Niteleme sözcükleri ,
"Ne güzel gülüyordu " .
telerse niteleme belirteci olur :
Burhan Günel ,Dünyanın En
( Güzel Kadını , s.73.)
• Üstünlük belirteci " daha "
İyi bir araba almış → . niteleme sıfatı
aşırılık bel i r t e c i olarak da
→
kullanılabilir
,
kz “Üstünlük Belirteci : Arabayı iyi almış . niteleme belirteci
Daha
.
' '"):
WOR
örnekler
Niteleme sözcüklerinin belirteç olarak kullanımıyla
ilgili :
"Küçük avlumuz serinledi biraz daha , çiçeklerimizin kokusu daha du
yulur oldu ."
"Tedirgin , keyifsiz , dalgın güldü . "
)
s.17.
O Esir Şehrin İnsanları ,
Kemal Tahir
(Dinçer Sümer , Bir Düş müydü
İzmir ,s.7.) ( ,
"Daha da havaya uçur beni baba "Geniş
,
!Daha da havaya !" diktik ,dar giydik ."
Günleri , s.117 .)
müydü O İzmir , s.5) Yurttaş , Ömrün
Issız
(Dinçer Sümer ,Bir Düş
.
(Hüseyin
• "Bir" sözcüğü de aşırılık belirteci olara k k u l l a n ı l a b i l i r : • Niteleme belirteçleri , ikileme biçiminde kurulabilir :
"kızılırmak kızılırmak
dirilecekti "
.
,baçeşodlıi"rthğkcAmun ,ibkyaleıcğrg"Mötzsnç Salih,

)
s.33.
akın kuşlarım"
(Hasan Hüseyin ,
Kızılırmak ,
)
s.63.
(Yaşar Kemal Al Gözüm Seyreyle
●
İlgeç
öbekleri kullanılabilir:
“Bir güzel kurduyduk düzenimizi
Bu da nereden
.
,
çıktı şimdi?
" )
,
niteleme belirteci olarak
"
,,!/BsebAödacry.tkzlDpü"ışunom .:Adbşüviöarnyult!ekHıo" çbadöleiıy.hnoğrİgkştu"s ,"göbadsşıtloyeruBmniç itgböke/rapsınlüd"yş

.
s.344
Devir, kelebek
(İlhan Önal Üç Nesil Bir gibi
uzun yaşadı bizden"
, yaşadı /
)
Yüzü , s.37.
Sığmayan
Hayatın Şiire
Kâmil Aydoğan
( ,
(bkz " Bağlaç
/ ama
.
(amma)")
●
:
eylemi
"Amma deyyus şu
nitelediklerinde
Mozart ! .." )
.
s.63 ,
niteleme belirteci olurlar:
Vardiyası ,
Gece
(Can Yücel ,
)
.
Ramazan , s.237
Amma
" da pissin , şu Korcan , Tatar
tırnaklarına s.)
9. (Kerim
bak !" Yaz,
Bir
Başka
Burhan Günel
( ,
"Kadar "sözcü mu? ")
denli" "ne Çoğunluk'
"bu Sessiz
gösterme sözcükleri ve , "Halk
'
ilgeçleri "
,
ğüyle o kadar, Ilhan Selçuk
/ (
,
,
aşırılık
belirteci
kurarlar " " İlgeç
bkz
( " Eşitlik Belirteçleri "1
denli") . . ,
)
s.51.
Şiirleri,
Veli ,Bütün
Orhan
(
270
271
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
2-DURUM BELİRTEÇLE R İ
Belirteçleri
b- Kesinlik
Eylemin durumunu çok çeşitli anlam katan belirteçlerdir
kesinlik anlamı
ilgileriyle :
etkileyen
dir Niteleme belirteçleri eylemin belirteçler Eylemlere
.
niteliğini oluş biçimini "
"
nasıllık asla
,
mutlaka
,
şüphesiz
( hiç elbet ne
kesinlikle
kuşkusuz )
belirtiyordu
, ,
,
Eylemin durumunu
, ,
ilgisiyle ,
“ nasıllık” dışındaki
.
ilgilerle kesin
desin yüzde yüz
,
etkileyen be er geç nasıl olsa dünyada
lirteçleri durum kim ne derse , , , , ...
, " belirteçleri " ulamında sayıyoruz.. olsun ,
olursa
."
kesin kıyacaktı
Durum "Esmeral'a
belirteçlerini tümceye (
Duran Yılmaz , Kadın Korkusu s 16. )
,
kattıkları " olasılık
, .
, kesinlik ,
yineleme ,
varsayım , dilek , sınırlama yaklaşıklık üleştirme yanıt..."
,
, , anlamlarına .
kesinlikle yasaktı
göre
bölümleyebiliriz sağına soluna bakması
"Kapısının dışına çıkınca
:
(Erdal Öz , Kanayan , s.65 .)
a- Olasılık Belirteçleri }
kuşkusuz .
"
olanlar var ,
"Yazılarıyla zengin s.314 )
(Nermi Uygur , Bunalımdan Yaşama Kültürü
.
,
Eylemi olasılık anlamıyla etkileyen belirteçlerdir :
durab
etmeyeceğim ... "
"Asla kabul
belki , ola ki olsa olsa sanırım , s.287)
korkarım herhalde (Oğuz Atay Tutunamayanlar
.
,
galiba
,
, , , , ihti ,
mal ...
hiç umudu kesmemeli hiç. " ,
"İnsan kendinden Gecesi , s.77.)
(AdaletAğaoğlu Bir Düğün
" belki yeşilköy'de uçağa biniyorsun ,
bütün ıslanmışsın tüylerin ürperiyor
13 14 15
belki körsün kırılmışsın sevgidir elbet.
telaş içindesin "Her şeyin başı s.60.)
Kara
(Sabahattin Eyuboğlu , Mavi
ve ,
kötü rüzgâr saçlarını
götürüyor"
(Attila İlhan ,Ben Sana Mecburum
, s.101 .)
"Bir gün mutlaka yeneceğiz !"
)
Mutlaka ,s.27.
ERTA
Bir Gün
(AtaolBehramoğlu ,
"Birini gözle ola ki ötekilerini de düşürürsün
23
...
,s.29
.)
Alandaki Delikanlı
Samim Kocagöz
( ,
de gene gelirim ,dedi."
yıl geçse
"Gelirim,ne olursa olsun ,yüz s.87
.)
Kan Akıyor Baksana
,
Fırat Suyu
"Olsa olsa küçükhanım anlar , ağabeyi anlardı böyle şeylerden. (Yaşar Kemal ,
)
s.66.
Avuç Gökyüzü
,
(Çetin Altan ,Bir "
"
"Kim ne derse desin , Ahmet'in aldırdığı yoktu .
)
Romanları 1 s.31
PHIBS
. ,
Bütün
Hançerlioğlu ,
"Sanırım ,kendi soyunun en (Orhan
şanlıları onlar.
.
)
Yatılı, s.19
Parasız
(Füruzan ,
". " Tanırsınız yüzde
yüz
...
Yorgun Savaşçı , s.543 .
)
saybhoğeurKülız'şndLi" ,kBAeuçsoyıcz'lairKmnb"
Kemal Tahir ,
(
)
s.40.
Bakkal,
Sinekli
la ro (Halide Edip Adıvar ,
" ... Ali kızı er geç razı edeceğini biliyor
..."
s.83.)
,
Yarın Yarın ,
Pinar Kür
,
(
)
.
, s.61
: Aylin
Kulin,Adı
(Ayşe
güreş
b,bdhAeğrMuif"tünlamyz.' onsaelBi.ıry"kzcd
"Biraz da Damga ,
)
s.52 .
eli sıkı Güntekin ,
galiba... ) (Reşat Nuri
s.29.
5
Tar
Mahpusu ,
Kemal Tahir , Esir Şehrin
(
(
s.78.
)
küstahlaşıvermesinin sebebi Heykeli ,
de buydu , ihtimal . ” .) Özkan Paşa'nın
(Cafer ,
Ölüm , s.22
Kedi ve
Bener ,
(Erhan
273
272
RO
T
Anlamdan Anlatıma
Türkçemiz
c- Yineleme Belirteçleri
Belirteçleri
d- Varsayım
Eylemin yinelendiğini belirten
aynı zamanda
,
, eyleme
Eyleme varsayım anlamı katan
süreklilik anlamları katan pekiştirme belirteçlerdir :
belirteçlerdir : ve
zaman zaman tut ki varsayalım , diyelim , diyelim ki , say ki...
, yine gene )
( tekra r
,
, , yeniden bir daha
kaç / birkaç/ arada
,
,
çok / bin sırada ,
... kez , arada bir , ikide bir
, sık , bazen
, ha bire... "Tut ki karnım acıktı ,anneme küstüm /Tüm şehir bana küstü "
zaman zaman (Kemal Burkay ,
Dede'yi öfkelendiren Prangalar , s.34 .)
bu kilise
gemi , cami
, köprü , deniz kule,
, çöl ,
,
piramit otel , park
ve
,
hayvan görüntüleri arasına
İzmir'de çekilmiş Rüya'nın "Varsayalım birini gördünüz yol ortasında elinde kitap
bebeklik ve
çocukluk resimleri
de 3
iliştirilmişti
"
Ve bir demet çiçekle ölmüş -ya da öldürülmüş- birini "
.
(Orhan Pamuk
, Kara Kitap, s.18.) (Yücelay Sal J ,s.52 .) ,
"yine pusuda
aydınlığımızı
"Diyelim sapına kadar şair bir herif çıkmış ortaya "
biçenler "
(Can Yücel ,Yazma -Sevgi Duvarı , s.55 ) .
(Veysel Gültaş ,
Mührü Bozulmamış Sevdalar
SA
, .
s.23 )
"Bu "Say ki burasını
, küçük bir birlikle ele geçirdin ! ..
"
satırları
yazdıktan sonra , gözlerimi tekrar
pencereye Kemal Tahir , Yorgun Savaşçı s.299.)
"
çevirdim. ( ,
(Halit Fahri Ozansoy , Edebiyatçılar Geçiyor , s.211.
)
"Yeniden , daha
"Ben
"Ara
dosyayı birdaha
sıra
severim
derinden gelen
, ara sıra
acılarla
gözden geçirir
sevmem
ağlıyordum
(.,sKGEaüdzı2Dney1l)
siziararım
(Refik Halit Karay
.
""
."
Kadınlar Tekkesi
Burhan )
, s.57.
e- Dilek
Bir
den başka ,
tek ,
dileği
bari
Belirteçleri
,
umarım
,
bir
belirteçlerden de
isteği anlatmak
yararlanılır
, dilerim , keşke
için
:
,
, dilek kipleriyle kurulan eylemler

inşallah ...
u.afyö'nçekıld;mkgesöirrğmşbtduKipsülğa" .sdCeçMoilnrmDu" gaes,bfi.ohdnlr"kıyBzğm o,.atdulğers'mşAikyın"

(Halit Ziya Uşaklıgil , Bir Ölünün Defteri , )
s.7 .
"Bunu
birkaç (Tarık Dursun K. Hasangiller , s.29 .
)
kez gördüm ,
... "
)
(Burhan Günel Dünyanın En Güzel Kadını ,
s .23.
,
17.)
Buzul Çağının Virüsü
,;bşigazdöelkyürBns"ou i,tabkınosrcldumüyeğBz"
(Vüs'at
, s
O. Bener
.
,
lara
verir
. "
"Umarım
Aysel
düğüne gelir
.
s.49
) "
.
Salih Gecesi, s.94.)
(Mehmet Seyda Anahtarcı ,
(Adalet Ağaoğlu , Bir Düğün
,
" ...Tevfik
sık sık
kayboluyordu
."
s.1.
9)
Bakkal, Günce 1 s.133.)
(Halide Edip Adıvar Sinekli (Nurullah Ataç ,
,
,
ğundan
seslenir
.'
.
s.22
)
Yüzü, s.325 .)
Yaşama Kültürü ,
(Avram Ventura Ayın Aydınlık
(Nermi Uygur ,Bunalımdan
" Şeytanım ,
ha bire
.so"ğumİn.şatlrh
dürtüyordu
y
' ap
yap '
diye )
.
"
... Güllabici
,s.73
s.50 .)
, Kadınlar Tekkesi
,
Sözer Karay
(Atay Refik Halit
(
,
274
275

Muhittin Bilgin-Anlamdan Anlatıma Türkçemiz-Anı Yayıncılık-2013-661 S.

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Muhittin Bilgin-Anlamdan Anlatıma Türkçemiz-Anı Yayıncılık-2013-661 S.

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MUHİTTİN BİLGİN

Muzaffer Kale ,Müberra Başar

Elimizdeki Anlatıma Türkçemiz " kitabı , Türkçeye gönül

Tekil Sayfa Özne Nesne

Diller B- Anlam Daralması

Yeni Türkçe Dönemi

BÖLÜM -II SESBİLGİSİ

119 118 118 118 117 117 116 115

123 123 123 121 120 120

114 113 111

Dipnot İmi a- Çatı

Olumsuzluk eki -me (

173 172 171 170

Addan Ad Türeten Ekler li ma 174

207 205 205 204 203 201

kadar göre için gibi

341 339 339 339 339 339 338

Yapı Açısından Bağlaçlar

350 349 349 348 347 346 345 343 343

Sajunes digolli! 353

355 354 354

Hay Hay Allah

1- Belirli (-di'li )Geçmiş

III- Anlam Yönünden Tümceler

537 537 536 536 536 536

C- Soru Tümcesi 10 ) Seçmeli

545 543 542 540 539 539

551 551 550 549

İçtenlik Doğal ık Özlü k Yalınlık Dur luk Açıklık

597 597 596 596 595

KAYN LAR TANIKLAR

656 646 623

meltinaco 4- Çin -Tibet dilleri : Çince , Tibetçe Birmanca ,

bilig birle bulnur

Padişah 2. Murat ( 1421-1451 ) ' in anlatımında , Türkçemizin , içine düştü

Türkçülük düşüncesi , Ulusal Y a z ı n ( "Milli Edebiyat " ) akımına

Osmanlıcaya karşı baş

Halkımız , aydınların dilini anlayamamaktadır . Türkçemiz ta

Farsça sözcüklerin baskınına uğ

rihsel gelişimi içerisinde Arapça ve

rayarak öz benliğini yitirmiştir .Ayrıca Doğu uygarlığı alanından çık

Bu bakımdan dilimizi, içe

bu uygarlığın getirdiği yeni kavramları karşılaya

ulaştırmalı geliştirmeliyiz için

Özellikle , halkın konuşma di

kendi olanaklarından yararlanmalıyız

Kamus - i Türki Türkçe Sözlük BÖLÜM - I

sayısı Sözcük sayısı Sözcük sayısı %

17.500 63 +6.500 +25

4.000 14.5 +2.700 +10.5

(Türkçe Sözlük'te , her yazarın kullanmadığı yabancı kökenli sözcük

iki kişinin diskosu

birleşimi olan sözcük

burnu " gibi , dilde yaygınlığı ve

zamanda kapalı eğretilemeden

biri olan değinmece den

dog→köurnm.aey"şı ,3ETseürHilk.(mNâ1zt8ı0) ,ABys.Dauoğliın1(mrd8tÖSezvg)

bile olsa ...

alınma " yönüyle

sığır gibi evcil hayvanlara

gerçek anlamlı sözcük

biçem -üslup kanı -kanaat

: çiçeklere basmak "