Temat: OŚWIECENIE – CZAS FILOZOFÓW.

rozkaz – uwolnienie człowieka od autorytetu

teologicznego.
1. RAMY CZASOWE I WYDARZENIA, KTÓRE
UKSZTAŁTOWAŁY EPOKĘ: c) „Bezkrwawa rewolucja”3 w Anglii (1688r.)
– definitywne rozwiązanie okrutnych rządów dynastii
EUROPA – od II. poł. XVII do I. poł. XVIII wieku Stuartów bez krwawego przewrotu (pozbawienie władzy
(koniec oświecenia: 1789r. – rewolucja francuska): odbyło się w kuluarach)4.
a) Kultura niderlandzka – złożona głównie z uchodźców d) Rewolucja przemysłowa – intensywny rozwój
prześladowanych mniejszości religijnych po wojnach gospodarczy krajów zachodnioeuropejskich:
religijnych w Europie w baroku), z czasem stała się
• rozwój dziennikarstwa i czasopiśmiennictwa,
sprzyjającym miejscem do rozwoju ekonomicznego
i intelektualnego, wolnomyślicielstwa, tolerancji religijnej,
• rozwój nowożytnej nauki i techniki,
zapoczątkowany przez osiągnięcia Galileusza5,
politycznej i narodowej1.
Keplera6 i Newtona,
b) Opublikowanie w Anglii przełomowych rozpraw: • rozpowszechnienie umiejętności czytania i pisania,
• fizyka Isaaca Newtona, m.in. o teorii grawitacji, • zmiany ekonomiczne, np. nowe formy
która zrewolucjonizowała dotychczasowy obraz gospodarowania,
świata: • przemiany w strukturze społeczeństw – wydłużenie
• filozofa Johna Locke’a2 – „Listy o tolerancji”, przeciętnej długości życia, wzrasta liczba ludności.
w których przekonywał, że zmuszanie do religii jest
bezsensowne, gdyż nie można szczerze wierzyć na

1 Innymi słowy; dokonała się tam synteza kultury humanistycznej którym określa człowieka w chwili narodzin. Wówczas, nasz umysł – zdaniem
z teologią. A wraz z rozwojem dziennikarstwa upowszechnił się myśliciela – jest jak czysta, niezapisana kartka papieru. W Księdze II.
w Niderlandach nowy styl uprawiania nauki – felietonistyka, zapowiadająca rozwija koncepcje empiryzmu, dowodząc, że wszystkie idee mają źródło
encyklopedyzm. Te wpływy przenikną w dobie oświecenia do Francji, a potem w doświadczeniu zmysłowym albo w introspekcji (refleksji połączonej z logicznym
do Europy, gdzie kultura intelektualna epoki stanie się coraz bardziej wnioskowaniem).
demokratyczna (powstaną towarzystwa naukowe, rozwija się 3 Inne nazwy tego wydarzenia to: „Chwalebna rewolucja” lub „Sławetna

czasopiśmiennictwo). rewolucja”.
2 ROZSZERZENIE: John Locke zasłynął jednak najbardziej z dzieła 4 Wtedy to mieszczanie otrzymali przywileje, które pozwoliły im na sprawowanie

Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego, które obejmują cztery księgi: władzy razem ze szlachtą i królem.
W I. Księdze Locke krytykuje koncepcje idei wrodzonych, związaną głównie 5 Dokonania Galileusza, m.in.: opracowanie prototypu I zasady dynamiki,

z filozofią Platona i wielkich racjonalistów XVII wieku – Kartezjusza, Spinozy wynalezienie termometru, udoskonalenie kompasu geometrycznego,
i Leibniza. Autor dowodzi, że w ludzkim umyśle nie ma niczego, co znalazłoby wynalezienie, odkrycie ciśnienia atmosferycznego.
się tam zawczasu („umieszczone przez naturę”), na czym można byłoby oprzeć 6 Najbardziej znany ze sformułowania praw ruchu planet.

teorię prawdy. Locke jest twórcą popularnego sformułowania – tabula rasa,

1
 e) Zmiany w ustrojach politycznych na Zachodzie,
dążące do absolutyzmu oświeconego – ustroju,
w którym monarcha przyznaje ludowi pewne wolności
i przywileje, ale pełni władzę absolutną7.
f) Spór starożytników z nowożytnikami:
• Starożytnicy (m.in. Jean de La Fontaine)
– opowiadanie się za wzorcem klasycznym, idealne
gatunki literackie: epos, oda, tragedia, list poetycki,
satyra.
• Nowożytnicy (m.in. Charles Perrault8)
– opowiadanie się za literaturą współczesną9,
idealne gatunki literackie: ballada, poemat
dygresyjny, dramat romantyczny, powieść
poetycka.
POLSKA – od XVIII do XIX wieku
(koniec oświecenia: 1822r. – wydanie Ballad i romansów Adama
Mickiewicza):
g) Początki oświecenia przypadają na lata, kiedy rozgrywa się
bój z sarmatyzmem,
7 Charakterystyczną cechą tego ustroju jest centralizacja władzy przy
równoczesnym tworzeniu różnych organów administracyjnych.
8 Znany z baśni takich jak: Tomcio Paluszek, Ośla skórka, Bajki Babci Gąski.
9
Ponadto; nowożytnicy uważali, że republika jest wzorem państwa godnego
naśladowania.
10 Rządy Sasów doprowadziły w I. połowie XVIII wieku do zahamowania rozwoju
państwa, przyczyniły się do całkowitego upadku miast i mieszczaństwa. Liczne
wojny i kryzys gospodarczy spowodowały rozkład szlacheckiej Polski, której
władza królewska uległa osłabieniu na rzecz wzrostu pozycji magnaterii.
Ubożeniu najniższych warstw społecznych: chłopów, mieszczaństwa i drobnej
szlachty, towarzyszyło bogacenie się oraz wzrost przywilejów bardziej
wpływowych grup: magnatów i zamożnej szlachty. Szerząca się w baroku
2
h) Kryzys po rządach Sasów i realne zagrożenie utratą
niepodległości10:
• upadek kultury,
• obniżenie poziomu szkolnictwa,
• kryzys stosunków społecznych,
• militarna słabość państwa.
i) W dobie kryzysu znaczenia nabrała działalność11:
• braci Załuskich – fundatorów pierwszej biblioteki
publicznej,
• księdza Stanisława Konarskiego – utworzenie
„Collegium Nobilium” (1740r.), szkoły, mające
wychować synów ówczesnej szlachty na przyszłą
elitę intelektualną.
j) Walka z „liberum veto” i anarchią odziedziczoną
w spadku po sarmatyzmie; szukanie sposobów
wzmocnienia kompetencji króla.
k) Rewolucja przemysłowa – intensywny rozwój
gospodarczy krajów zachodnioeuropejskich uwidocznił
anachroniczność12 obowiązującego ciągle systemu
społecznego (feudalizm)13.
ideologia sarmacka uległa z czasem wynaturzeniu, prowadząc do wzrostu
zacofania umysłowego i anarchii. Demokratyczny i parlamentarny system
Rzeczypospolitej uległ wynaturzeniu, doprowadzając do nierówności społecznej,
szerzenia się źle pojmowanej wolności i ogólnego upadku kraju.
11 A potem – w dobie oświecenia – działalność Franciszka Bohomolca, który
zaadaptował dla polskiej sceny komedie Moliera i stworzył zręby nowoczesnego
teatru.
12 ANACHRONICZNOŚĆ – tu: niezgodność z duchem czasu lub ze stanem
wiedzy.
13 Coraz bardziej oczywista stawała się konieczność przebudowy starego świata,
zburzenia jego przestarzałych struktur i zaprowadzenia bardziej sprawiedliwego
systemu społecznego, które dopuściłby do głosu szersze masy społeczne.
 2. EPOKA ROZUMU14 • oświeceni mieli do wykonania misję – oświecić, czyli
edukować pogrążony w ciemnościach umysłowych
Zdaniem Immanuela Kanta, jednego z czołowych filozofów naród,
epoki:
• Metafora światła – ważna w oświeceniu,
Oświecenie to wyjście człowieka z zawinionej przez niego
niedojrzałości. Niedojrzałość zaś, jest nieumiejętnością
utożsamiana ze światłem rozumu rozjaśniającego
w posługiwaniu się własnym rozumem bez przewodnictwa ciemność przesądów i zabobonów – pragnienie
innych. Niedojrzałość jest zawiniona przez człowieka, jeśli jej powszechnego oświecenia ludzkich umysłów.
powód tkwi nie w braku rozumu, ale zdecydowania • Tendencje filozoficzne związane z racjonalizmem
i odwagi, by rozumem posługiwać się bez zwierzchnictwa innych. i empiryzmem.
„Sapere aude!” – „Odważ się posługiwać własnym
rozumem” – oto maksyma oświecenia.

Temat: WIEK MYŚLICIELI I ROZUMU. FILOZOFIA

3. DWIE NAZWY EPOKI:
I MYŚL SPOŁECZNO-POLITYCZNA.
a) „WIEK ROZUMU”
1. GŁÓWNE KIERUNKI FILOZOFICZNE
• optymistycznie wierzono, że racjonalny rozum może
być narzędziem do poznania oraz źródłem wiedzy
o świecie, społeczeństwie i człowieku, EMPIRYZM FILOZOFIA POWRÓT LIBERALIZM
• jednocześnie służy jako narzędzie krytyki KRYTYCZNA DO NATURY
dotychczasowych autorytetów, John Locke Immanuel Kant Jean Wolter
• Ludzie oświecenia nawiązywali do stoickiej Jacques
koncepcji autonomii/wolności rozumu – „światła Rousseau
naturalnego” – stanowiącego podstawę poznania 1.Sądy oparte na
świata i podstawę etyki15. pojęciach 1.Potępienie 1.Prawo
1.Człowiek rodzi wrodzonych cywilizacji, naturalne
się jako (aprioryczne) postępu podstawą
b) „WIEK FILOZOFÓW”16: niezapisana i wynikające i nauki moralności.
• zadaniem myślicieli było obalać skostniałe przesądy karta – „tabula z doświadczenia
i zaprowadzić ludzkość na drogę postępu, rasa”. (aposterioryczne).

14KONTEKSTY LITERACKIE Z MOTYWEM ROZUMU:
– Zbigniew Herbert, Pan Cogito a ruch myśli [w:] Tegoż, Pan Cogito, Spółdzielnia
Wydawnicza „Czytelnik”, Warszawa 1974./ Dostępny w podręczniku – str. 26.
– Adam Naruszewicz, Balon, [w:] Tegoż, Liryki wybrane, Instytut Badań
Literackich 1964./ Dostępny w podręczniku – str. 32-33.
15 Od stoików przejęto także koncepcje empiryzmu i sensualizmu oraz
fundamentalną dla epoki ideę tożsamości natury i rozumu.
16
Nazwa wwodzi się z systemu nauki o „świetle naturalnym” Filipa
Melanchtona, VI-wiecznego humanisty, który dążył do wyzwolenia filozofii spod
panowania teologii i powiązania ich z rozumnym wnioskowaniem.

3
 2.Fundamentem 2.Miarą 2.Nietolerancja – zanegowanie religii jako ideologii, która daje fałszywe pojęcie
poznania jest 2.Poznanie rzeczy człowieczeńst religijna jest o świecie,
doświadczenie/ samej w sobie jest wa nie jest sprzeczna
empiryzm niemożliwe. rozum, lecz z wiarą – odrzucenie wiary w cuda i zjawiska nadprzyrodzone,
(źródła wartości chrześcijańską – krytyka i zakwestionowanie autorytetu Kościoła jako
zewnętrzne moralne. i prawem instytucji związanej z obaloną monarchią absolutną.
i wewnętrzne). naturalnym. – rzeczywistość można poznawać za pomocą zmysłów –
SENSUALIZM lub EMPIRYZM (doświadczenie).
3. Ludzie 3.Przedmiot 3.Człowieka
podlegają poznania oświeca nie
prawom dostosowuje się do rozum, ale 3.deizm (Bóg DEIZM – przyjmowanie istnienie Boga jako stwórcy, który nie
naturalnym osoby poznającej serce i głos jako zegarmistrz) ingeruje w bieg dziejów.
(danym od (perspektywa). sumienia.
Stwórcy17,
wynikającym UTYLITARYZM – pogląd głoszący, że dążenie do zaspokajania
z natury jednostkowych potrzeb jest moralne, jeśli przynosi pożytek
człowieka). ogółowi.
i poznawalnym
rozumowo).
4.Propagowanie 4.Postulat 5.01.2024r.
antycznej idei pełni zrzucenia 4.Odwaga w
człowieczeństwa krępującego formułowaniu
(całościowe gorsetu i wygłaszaniu
Temat: POCHAWAŁA POSTĘPU CYWILIZACYJNEGO
postrzeganie cywilizacji sądów OŚWIECENIA – „BALON” ADAMA NARUSZEWICZA.
piękna), powrotu do
rozumianego jako natury – 1. Interpretacja utworu:
harmonijny rozwój „idea dobrego
sfery cielesnej dzikiego” ____________________________________________________________
i duchowej.
____________________________________________________________
***RACJONALIZM18 ____________________________________________________________
Kartezjusz
Przeświadczenie, że najważniejszym narzędziem poznania jest ____________________________________________________________
rozum – Cogito ergo sum (Myślę, więc jestem).
Konsekwencją takiego myślenia były: ____________________________________________________________

17Należy jednak podkreślić, że oświecenie było raczej epoką deistyczną, aniżeli istnienia Boga jako stwórcy (Najwyższej Istoty), który nie ingeruje w bieg
ateistyczną (założenie, że Boga nie ma. Oświecenie przyjmowało zatem ideę dziejów.
18 Prąd filozoficzny, estetyczny i kulturowy epoki.

4
5