İlk Müslüman Türklerde zopotamya'daki çeşitli hesaplama faaliyetleri-

ni matematik olarak adlandıramayız; veya çe-

Dü§ünce ve Bilim şitli gök cisimleri hakkında verilen bilgilerin
tümüne astronomi bilimi diyemeyiz. 2 Bugün
onlara eski Mısır'-da matematik veya astro-
nomi faaliyetleri diye isim veriyoruz, ancak
o gün onlar bunlara bilim olarak matematik
veya astronomi demiyorlardı. Bu yüzden bun-
hır matematik ve astronomi ile ilgili buluşlan
oİsa bile bııim olamazlar. Çok dikkatle ince-
lediğimiz zaman herhangi bir bilgi edinme
Alparslan Açıkgenç "~r · faaliyeti; ancak sınırlan tanımlanmış belli bir
. konunun, çeşitli nazariye birikimleri ile bel-
·,li yöntemler dahilinde incelenmesi ile oluşan
bilgi birikiminin düzenlenmesille ad verilince
'bilim' konumuna ulaşır. Bu durumda çeşitli
bilgi faaliyetlerinin bilim olarak adlandırıla­
bilmeleri için geçmeleri gereken bir bilimsel
süreç vardır. İlkMüslüman Türklerde düşün­
Din değiştirme bir kimsenin hayata ba- ce ve bilim tarihi de bu süreç içerisinde ele
kış açısını ve alem anlayışını tamamen değiş­ alınmalıdır. Aksi takdirde bilim olarak tanı.rıı­
tiren bir olgudur. İnsanın hayata bakış açısını, lanmayan birçok bilgi edinme faaliyetleri de
alem anlayışını, bizzat kendi algılayışını içe- bilim olarak bu tarih içerisinde yanlış olarak
290
ren ve ne düşünürse düşünsün bunları için- değerlendirilebilir.
de değerlendirdiği zihinsel bütünlük, onun Teknolojiyi de geleneksel araç ve gereç
dünya görüşünü oluşturur. 1 Dünya görüşü bu üretimi olarak anlamayıp - bilimin gelişmesiy­
açıdan günlük davranışlarımızın da zihinsel le şekillenen insan, toplum ve çevre ilişkisini
alt yapısını oluşturur. Dünya görüşünün asıl gündeme getiren daha kavramsal üretim uğ­
önemini, onun sadece günlük davranışlanmı­ raşları olarak algılarsak modem teknolojinin
zın zihinsel alt yapısını oluşturmasında değil, büyük ölçüde bilimle hayattar bir ilişki içinde
aynı zamanda ilmi ve fikri faaliyetleri.mlıin olduğu görülür. Bu durumda teknoloji tarihi-
de kavramsal ortamını teşkil ettiğinde ifade ni de bilimsel süreçten bağımsız bir ş~kilde
edebiliriz. Bu demektir ki her dünya görü- sadece geleneksel araç-gereç üretim biçimleri
şü, bilimsel faaliyetlerin etkin ve anlamlı bir olarak ele alabiliriz. Halbuki bu anlamda tek-
şekilde sürdürülebilmesi için gerekli kavram noloji günümüzde artık böyle algılanniamak­
yapısına sahip değildir; diğer bir ifadeyle her tadır. Eğer bu kelimeyi aslındaki atomik ke-
dünya görüşü bilimsel faaliyet yapmaya mü- limelerine aynştırırsak tekne-logos anlamında
sait değildir. Bu yüzdendir ki tarih içerisinde 'teknoloji' tam olarak 'tekniğin bilimi'dir. Ya-
sadece bazı insan topluluklannda billm de- '
(*)Prof Dr. Fatih Uniumiteri Foı-Edebiyat Fakıiflesi/Türkiye
( ..) Türkler Projesi.
nen insan olgusunu görmekteyiz. (1) Dünya gCS~ünün ne olduğu, ısoemi ve zihinsel açıdan yapısı ile
ilgjli aynnt:ılı inceleme için bk. Alparslıuı Açıkgenç, Bilgi Ftlsqeri
Fakat burada biHm ile bilgi faaliyetle- (fstanhul: İnsan ~yııılan, 1992).
(2) Wılliam C.•Dampier, önemli bir bilim tarihçisi olmasına rağmen
rini ayırt etmeliyiz. Her ne ihti.yaçla olursa eski Mısır ve Mezopotamya'daki hesaplama tiiril bilgi edinme fa-
aliyeılerine "ma~tik bil.imi" tabirini kullanınıştır. Ancak bunun
olsun insanlık tarihinde hemen her toplum- tam bilim halini almasını yine Öklid'e dayandumaktadır. Asimda
burada bir kavram lcarga§ası vardır. Bilim tarihçileri sadece mecazi
da çeşitli bilgi elde etme faaliyetleri elbetteki olarak bu faaliyeıleri "bilim" diye adl:ındırmaktadıı:lar. Bu yllıden
vardır. Ancak bu tür faaliyetler bilimi sonuç özellikle y~ anLunalara yol vmnemek için dikkatli olamlıyız:
A History of Scieııc~ (Cambı:id_ge: Cambridge Uoivecity Press,
vermemiş olabilir. Mesela eski Mısır ve Me- 1989), xiv.
 ni diğer bir açıdan teknolojiyi 'alet üretiminin
çerçevemizi oluşturacaktır. Dolayısıyla bu-
bilimi' olarak anlayabiliriz. Böylece günümüz
rada sunacağımiz tarihin zamansal çerçevesi
açısından teknoloji tarihinin de bilimsel sü- yaklaşık 750-1100 yıllan arasıdır.
reçten ayn ele alınamayacağı anlaşılmaktadır.
O halde burada sunacağımız konuyu bilimsel Kavramlar açısından çizeceğimiz çer-
süreç içerisinde ele alıp kronolojik tarihi içe- çevemiz ise çok daha soyut ve zihinsel bir
risinde Türklerin İslamiyet'e girmelerinden çaba isteyen çalışma olduğundan bunu oluş­
sonra bu medeniyet içerisindeki düşünce, turmak için birtakım bilgisel ve bilimsel ge-
bilim ve teknolojiye yaptıklan katkılan sun- reçlere ihtiyacımız vardır. Bilgisel gereç,
maya çalışacağız. Burada sunacağımız bilim- aklımızın çalışma şekli olan bilgi elde ediş
sel süreç bizim bilim tarihi anlayışımız olarak yollarıdır. Bilimsel gereç ise bilim kavramının
nazari çerçevemizi oluşturacaktır. bizzat kendisi ve bununla ilgili yöntem, naza-
riye ve bilimsel şuur gibi kavramlardır. Bu du-
I. N azari Çerçeve rumda epistemolojik olarak bilim kavramını
dikkate alıp bilimsel faaliyetlerin bir toplum-
Nazari çerçevemizi çizmeden önce da nasıl ortaya çıktığını sunmamız gerekir.
neden tarih için bir çerçeveye ihtiyacımız ol- Şimdfbu gereçleri kullanarak nazari çerçeve-
duğunu ve başka hangi yaklaşımlarla çerçeve ınizi çizmek için gerekli felsefi temeli kısaca
çizilebileceğini çok kısa olarak belirtmemiz oluşturmaya çalışacağız.
yerinde olacaktır. Önce şunu belirtelim ki
'çerçeve' derken herhangi bir nesneye veya Herhangi bir toplumda bilgi edinme
konuya bakış açısını kastediyoruz. Ancak çer- faaliyetleri o toplumda hakim olan dünya gö-
çevenin bakış açısın<ian farkı onun kavram- rüşü çerçevesinde seçilen belli sorunlar etra-
sal olarak daha belirgin bir şeldlde tanımlan­ fında yeterince bir süre devam ederse geniş
ması ve özellikle soyut konularda bakış açısı bir bilgi birikimi ve bunun etrafında kümele-
291
(perspektif) görevi üstlenmesidir. Bu açıdan şen bilgi erbabı oluşmaya başlar. Bu toplum-
bakınca ister bir milletin ister bir olayın ta- daki hakim dünya görüşü de bilgi birikimi ile
rihi olsun belli bir şeyi hakikatine uygun ola- şekillenir ve içindeki bilgi yapısı, doktriner bir
rak tasvir etme ancak tarih olabilir. Bu haliy- yapı halinde kavramlar yumağı oluşturursa
le tarih, resimle bir manzarayı tasvir etmeye toplumdaki bilgi erbabı, oluşan mevcut bilgi
benzer. Ressam, gördüğünü bir çerçeve içe- birikimini dağınıklıktan kurtarma ve sınıflan­
risinde tasvir edebilir; ve bu çerçevesini hem dırma çabasına girecektir. Bu çaba sayesinde
tuvalinde, hem de tasvire çalıştığı tabiatta çi- oluşan bilgiler konularına göre sınıflandırıla­
zer. Bunun gibi tarihçi de elde ettiği bilgileri cak ve her konunun kendine has bir çalışma
bir. çerçeve içerisinde takdim etmek zorun- yöntemi belirlenecektir. Böylece kullanılan
dadır. Aksi halde aniattıklarından hiçbir şey kelimelerden bazılan daha teknik anlamda
anlaşılmaz. Bunu tarihçi, ressam gibi, hem kullanılmaya başlanacak ve yavaş yavaş ıstılah
tarihte ve hem de anlattığı kavramlarda yap- oluşacaktır. Ulaşılan bu safhada artık dağınık
malıdır. Onun tarihte çizeceği çerçeve tarihin halde tek tek konular rastgele incelenmeye-
sınırlannı veren belli yıllar, asırlar, devirler, cek aksine her konu belli bir yöntem ve bu
dönemler ve olaylar olabilir. Bunlar içerisin- yöntemle oluşturulan nazariye ve bilgi biriki-
de burada sunacağımiz ilk Müslüman Türk mi çerçevesinde düzenli ele alınacaktır; yani
düşünce ve bilim tarihi için çerçevemiz Türk- sorunlar daha disipliner bir yaklaşımla incele-
lerin münferiden Müslüman olmaya başladı- necektir. Şayet bu süreç o toplumda deva.Jİl
ğı aşağı yukarı 750'lerden başlayıp neredeyse ederse; belli bir zaman sonra, sınıflanclınlan
1lOO'lere kadar bir dünya gücü haline geldik-
konular etrafında oluşan bilgi biriiriminin
leri Büyük Selçuklu Devleti'nin (1040-1157)
belli bir bütün!~ içinde incelenebileceğini
sonlarıiıa kadar olan kısmı bizim zamansal ve bu bütünlüğün bir adlanclınlabileceğinin
 farkına varan bilgi erbabı kişi veya kişiler or-
taya çıkar. Bu bilgi erbabı, aynı zamanda ad-
landınlan bilgi bütünlüğündeki nazariyelerin,
bilgisel bulguların ve yöntemin bu bütünlük
içinde kavramsal bir ifadeye dökülebileceği­
nin de farkına vanrlar. Böylece belli bir konu
etrafında tanımlanan ve bütünleştirilen naza-
riye, yöntem ve bilgi birikimini adlandıratak
verilen ad etrafında bir bilim oluşur. Burada
özetlemeye çalıştığımız bilimsel süreçte bir
kaç noktayı ayrıntılı ele almalıyız.3
İlk önce bu süreçteki devamlılıkta, top•
lurndaki hakim dünya görüşünün rolü çok
büyüktür. Şayet bu dünya görüşü, oluşan bil-
gi birikimi ile sürekli yeniden şekillenmiyorsa
bilgisel süreç belli bir zaman sonra durağanla­
şır ve yavaş yavaş kaybolur; böylece bilimlerin
dağınasına yol açamaz. Ancak hakim dünya
görüşü, oluşan bilgi birikimi ile şekillenirse
toplum umumen bu bilgisel sürecin içerisin-
deymiş gibi bili,min ortamı olarak onun geliş­
mesine katkıda bulunur. Bunun örneğini İslam
292 medeniyetinde. görmekteyiz. Bu medeniyet
içeris~de sonradan bilimsel ve teknolojik açı­
?an çok etkin olan Araplar, Türkler ve Farslar
Islam öncesi bilim ve teknolojide hiçbir varlık
gösterememişlerdi. Bunun en önemli sebebi
dünya görüşleridir. Bu her üç toplumda da İs­
lam öncesi hakim olan dünya görüşleri bilim-
sel faaliyetlere götürebilecek kavramsal yapiya
sahip olamamışlardır. Ancak İslam'ın gelme-
siyle insanlığa sunulan bir yeni dünya görüşü
ilk önce Arap toplumunda oluşmaya başladı.
Bu dünya görüşü içerisinde 'bilgi' ('ı1m) kavra-
mı çok vurgulanmakla kalmadı ayrıca bu vur-
guya kavramsal bir içerik kazandırılarak bilgi
edinme faaliyetlerinin başlaması için öncülük
edildi. Bu bilgi edinme faaliyetleri ilk Müslü-
man toplumların fertleri zihninde oluşan ha-
kim dünya görüşünü etkin bir biçimde şekil­
lendirdiği için dünya görüşleri doğrultusunda
faaliyet göstermelerini yönlendirmiş ve sonuç-
ta gittikçe artan bilgisel birikimler zamanla sı­
nıflandıolınaya başlanmıştır. Böylece bilimsel
süreç de başlamıştır. Bu durumda bilimsel sü-
recin başlangıç noktasında belli bir tür dünya
görüşünün bulunması gerektiği anlaşılmakta­
dır. Ayrıca bu dünya görüşü ile bilgisel faali-
yetler arasında birebir bir ilişkinin bulunması
gerektiği de ortaya çıkmıştır.
İkinci olarak bilimsel süreçte tahlil yo-
luyla belli aşamaların bulunduğunu ortaya
koyabiliriz. Birincisi, "sorunlar aşaması"· di-
yebileceğimiz başlangıç dönemidir. Yukanda
belirttiğimiz · gibi bu aşamada bilgi edinme
faaliyetleri gözlemlenmektedir. Bu faaliyet-
ler tek tek sorunların çoğu zaman birbirinden
bağımsız olarak ele alındığı öğrenme çabala-
··,ndır. ~cisi, "disiplinleşme veya yöntem aşa­
ması" diyebileceğimiz dönemdir. Bu aşamada
biriken bilgiler adeta bir karmaşa oluşturdu­
ğundan ve karmaşa içerisinde insan aklı işle­
yemediğinden bilgi erbabı, (İslam medeniye-
tinde neredeyse. başlangıçtan beri bu kişilere
ulema veyafukaha denmiştir) bu dağınık bil-
gileri belli yöntemler icad ederek sınıflandır­
maya başlarlar. Sınıflandırmadan sonra zaten
insan aklı kendi yapısı gereği bu konuİann
her birinin değişik yöntemlerle incelenebile-
ceğini görür ve bu yöntemleri de belirlemeye
başlar. Böylece bilgi edinme faaliyetleri so-
runlar aşamasındaki gibi tek tek, dağınık ve
bir bakıma biribirinden bağımsız olarak ele
alınan konuların öğrenilme çabası olmaktan
çıkar; daha disipliner bir yaklaşımla belli yön-
temlerle ve akılcı yaklaşmilarla daha düzenli
bir şekilde incelenen disipliner bir özelijk al-
maya başlar. Bundan sonra da üçüncü aşama
olan "adlandırma aşaması" gelir. Bilimsel sü-
recin içine girdiği bu dönemde sıniflandınlan
her bir konunun, yöntemi ve nazariyeleri biri-
kimi ile bir ad· verilebileceğinin farkına varan
artık bilim adamı diyebileceğimiz yeni türden
bilgi erbabı ortaya çıkar. Bunlar bu konulara
uygun isimleii kendi geleneklerinden seçerek
verirler ve böylece bilimler tesis edilmiş olur. 4
(.3) Bilimsel süreç, buradaki konumuzun ~ını engellememesi için
k;ısaca de alınııııştır. Aynnnlar için bk. Alp~ Açıkgcnç, Scim-
tific Thought and its Burdetıs (Istanbul: Fatih Univet$itesi 'tı·--1--
2000). , ..........
(4) Aslında adiandırma insan akluun bir ç~ma biçimidir. Nesnde-
re veya olııyla.ra ad takmadan onlar haklanda dll§Qnebilsek dahi
konu~aınayız. B~ ise bir süreçten geçerek aluş:ın insan eıkiııliği
olduguna göre nesiller boyu süren bir olgudur. Gdeneğin kesintiye
uğramaınası ve siltcç olarak devam ed=k bilimlma ortaya çıkma­
sına yol açması için bilgi bi.rikim.inin kdiınderle muhafazası gerekir.
 Burada sıruflandınlan konuların, adlandırı­
labilen belli kavramsal bütünlükler oluştur­
duğunun farkına varma olgusuna "bilimsel
şuur" diyoruz. Bilimsel şuurun oluşması ile
bilimler tek tek adlandınlarak tarih sahnesine
çıkmış olurlar.
Üçüncü olarak, bilimsel süreç adlan-
dırma aşamasından sonra yeni oluşan bilimle-
rin gelişmeleri şeklinde kendi tarihi içerisinde
devam eder. Bu tarih içerisinde bilgi edinme
faaliyederine ilişkin olarak yukanda işaret et-
meye çalıştığımız, dünya görüşü ve bilgi edin-
me faaliyeti arasındaki organik bağ gibi bilim-
sel sürecin gelişim aşamalarında da bilimsel
faaliy~derle dünya görüşü arasında çok nazik
bir hayattar bağ vardır. Bu bağ koparsa; top-
lumdaki hakim dünya görüşü, bilimsel faali-
yeder doğrultusunda etkilenemeyeceğinden
bilimsel çalışmalar da yavaşlar ve bir müddet
sonra zayıflayıp söner. Böylece elbetteki bi-
limsel süreç de sona ermiş olur.
Dikkat edilirse burada İlk Müslüman
Türklerde bilim tarihi için nazari bir çerçeve
çizmeye çalıştık. Konumuzu bu nazari çer-
çeveden ele almaya çalışacaiİ.z. Özellikle İs­
lam öncesi Türklerde, "bilgi erbabı" dışında,
önemli bir bilim adamı görmediğimizden her
_ hangi bir bilimsel faaliyetin bulunduğunu da
söyleyemeyiz. Sadece yukanda da belirttiği­
miz gibi hemen hemen her toplumda görebil-
diğimiz bilgi edinme faaliyederici sürdüren
bir takım bilgi erbabı kimseler görebiliriz.
Ancak bunların ortaya koyduklan bilgi biri-
kimini bugün "bilim" olarak adlandıramayız.
O ·zaman Türkler açısından bilim ve tekno-
loji tarihi de bu ilk Müslüman Türklerle baş­
lamıştır diyebiliriz. Şimdi bilimsel süreci, bu
tarihin nazari çerçevesi olarak kullanıp ser-
gilenmesine başlayabiliriz (nazari çerçevenin
t~blo olarak ifadesi açıklık kazanmasını sağla­
yacağından tablo olarak gösterilmiştir).
II. Sorunlar Aşaması ve
Bilgi Erbabının Tezahürü
Yaklaşık VIIT. yüzyılın ortalannda
Türkler İslamiyet'i kabul edince yeni bir
dünya görüşü kazandılar. İslam dünya görü-
şü olarak adlandırdığımız bu alem ve varlık
tasavvuru içerisinde bilgi ('ilm) kavramı çok
özel bir yer işgal ediyordu. Bu dünya görü-
şü özellikle bu çağlarda artık kendi toplum
ve kültürü içerisinde bilgisel faaliyederle çok
zinde bir ilişki içerisinde idi. Bilimsel sürecin
ise başlamasına gerek yoktu; zira bu süreç za-
ten İslam'ın hemen ilk asnndan itibaren baş­
lamıştı. Ancak henüz başlamış olan bu süreç
içerisinde Türkler doğrudan bilimsel faaliyet-
lerle karşı karşıya gelmişlerdir. YUkanda açık­
lamaya çalıştığımız bilgisel bilim sürecinden
de anlaşılacağı gibi yeni Müslüman olmuş
Türk toplumunun bilimsel süreç içinde etkin
olabilmeleri için evvel e~de bu bilimsel sü-
recin en önemli itici gücü olan İslam dünya
görüşünü özümsemeleri gerekirdi. Bu özüm-
seme sürecinin 50-100 yıl gibi çok kısa bir
süre aldığını 870 civarlarında Farabi (ö. 950)
gibi dünya tarihine adını yazdırmış bir filozof
ve bilim adamının Türkler arasından gelme-
sinden anlıyoruz. 5 Bu zaman diliroioi bilim-
sel süreç açısından değerlendirecek olursak 293
Türklerin ilk İslam'ı kabul etmeye başladık­
lan dönemi, yaklaşık olarak İslam bilimsel
sürecinin sorunlar aşamasını geçip disiplin-
leşme aşamasına yaklaştığı dönem olarak tes-
pit edebiliriz. Bu dönemde aslında önemli bir
Türk düşünür ve bilim adamı olmaması gere-
kir. Ancak bunun aksine hemen IX. yüzyıldan
itibaren önemli filozof ve bilim adamlan gör-
mekteyiz. Bunun sebebi, hemen bu dönem-
de Türklerin bilim tesis etmeye gayet müsait
olarak oluşturulan İslam dünya görüşünü bü-
yük bir hızla özümsemeleri ve böylece bilim-
sel sürecin sorunlar aşamasına sürade adapte
olmalandır. Bunun neticesinde toplumda bil-
gi faaliyetleri ilgisini çeken kimselerin bu fa-
aliyetlere katılmak istemelerine yol açılmış ve
bunlar eğitim kurumlarına girmişlerdir.
Bu dönemde yetişen önemli bilgi er-
babını incelemeden bunların sorunlar aşa-
(5) Medeniyetler içe!'iSinde 50-100 yıl bilimsel süreç için çok losn bir
zıuruın süresidir:. Insan öımüııe layaslayarak bunu uzun bir süre gi·
bi gömıek yaııhi olur. Bir billin adamı.oın ye!Şnesi bile JO yıl gibi
bir eğitim sürecini gerektirdiği hatırlanaenk olursa bir toplumun bu
süreçten geçmesi için ne kadnr süre gerdctiği tahmin edilebilir.
 masından neden geçtiğini kısaca inceleyece-
ğiz. Bu bilge kişiler büyük düşünür ve bilim
adamlannın eserlerini özümseyerek daha ba-
sit bir dille halka ve devlet erbabına aktarmış­
lardır. Böylece yüksek seviyede oluşturulan
bilimsel bilgiler alt tabakalara kadar yayılarak
Türk toplumunu o günün şartlarında bir bilgi
toplumuna dönüştürmüştür. Böylece bilgi er-
babı daha sonra gelen büyük düşünür ve bi-
lim adamlarına zemin hazırlamışlardır. Onun
için bilim adamlarına gerekli kavramsal ve
zihinsel zemin bizzat toplum seviyesinde te;
sis edilmişti. Bu yüzden sorunlar aşamas~
Türk bi4m ve teknoloji tarihindeki yeri ve
önemini kısaca belirtmemiz yararlı olacaktır.
. A. Sorunlar Aşamasının Türk Düşünce
ve Bilim Tarihindeki Yeri
İslam dünya görüşü, bir medeniyet
vüs'ati gösterdiğinden ve içinde oluşan zihin-
sel yapılan itibariyle diğer kültürleri dışlayıcı
294 fikirleri barınclıpnadığından Türkler de Müs-
lüman olduklarında kendi kültürlerini diğer
Müslüriıan milletler gibi tamamen kaybetme-
d,i.ler. Sadece İslam'ın din anlayışı ile uyum
arzetmeyen fikir, kavram ve davranışlarm
yerlerine İslami olan unusurlar yerleştirilin­
ce Türkler de uyum içerisinde diğer millet-
lerle beraber İslam medeniyetinin bilim~el
ve teknolojik faaliyetlerine kısa sürede katı­
labilmişlerdir. Bu açıdan çok kısa bir sürede
İslam medeniyeri içerisinde iki önemli Müs-
lüman Türk devleti görmekteyiz: Sarnamler
Devleti'nde vali ve ordu komutanı olan Se-
büktigin'in kurduğu Gazneliler (969-1187) 6,
diğeri de Karahanlılar ( 10-13. yüzyıllar). Yak-
laşık olarak 3/9. yüzyılda Maveraünnehir böl-
gesindeki Karluk Türklerinin lideri Bilge Kül
Kadir Han ilk olarak yine Samarulerle girdiği
bazı çatışmalan kazanarak Karahanlıların ilk
kuruluş öncülüğünü yaptı. 7 Ancak asıl Ba-
tı Karahanlıların lideri Satuk Buğra Han (ö.
955) Müslüman olup Abdulkerim adını alın­
ca bu-bölgelerdeki Türkler büyük gruplar ha-
linde İslam' a girdiler. 8
Gazne ve Kaşgar kısa zamanda bu
bölgenin önemli kültür ve fikir merkezlerine
dönüştü. Kaşgarlı Mahmud ve Kutadgu Bı'­
lig'i, Buğra Han'a (1074-1103) ithaf ederek
kaleme alan Yusuf Has Hacib bu dönemde
yetişmişlerdir. Karahanlıların ve Gaznelilerin
saraylarında Firdevsi (ö. 1020), Ebu'l-Fadl
Beyhaki (ö. 1077), Bedi'u'z-Zaman Heme-
darn (ö. 100~) ve BirO.nl gibi birçok ilim, kül-
tÜr ve bilim adamları barınmış bunlara hami-
lik edilmiştir. Bunlara ek olarak zikretmemiz
gereken önemli iki Müslüman Türk devleti
.., de Selçuklular ve Harezmşahlardır.
Selçuklular, Oğuz Türklerinden olup
Göktürk İmparatorluğu'nun bir parçasıydı­
lar. Oğuzlar 744'de dağılan Göktürklerden
bağımsız gruplar halinde güneye doğru ge-
lerek Maveraünnehir, Harezm ve Horasan
bölgelerine yerleşmeye başladılar. Samantler
o zamanlar bu bölgelere hakim durumda ol-
duklarından Oğuzlara askeri görevler vererek
önemli sınır güvenliğinde onlardan yararlan-
maktaydılar. Ancak Oğuzlar .arasında çıkan
bir anlaşmazlık üzerine Selçuk Bey onlardan
ayrılarak Ceyhun nehri kıyılarına gelip buraya
yerleştiler. Selçuk Bey'in hemen ölümünden
sonra neredeyse topluca İslam'ı kabul ederek
tamamen yeni bir ortama girmiş oldular. Sel-
çuk'un oğlu Mikail Dönemi'nde pek önemli
bir gelişme olmasa da onun oğullan Tuğrul
Bey ve Çağrı Bey sayesinde Selçuklulaı; kısa
zamanda çok geniş topraklar üzerinde Büyük
Selçuklu Devleti'ni kurdular. Bununla birlik-
te sürekli onlardan koparak ayni~ 'diğer bazı
Selçuklu grupları, Irak, Kirman ve Anado-
lu'da diğer Selçuklu beyliklerini kumiuşlar­
dır. Böylece S'elçuklu idaresi değişik şekiller­
de Orta Asya, İran, Hindistan, Irak, Suriye ve
nihayet Anadolu gibi çok geniş topraklarda
etkili olmuş ve buralarda bÜyük İslam mede-
niyetine önemli katkılarda bulunmuşlardır. 9
(6) G~ bilgi için bk. C. E. Boswoıth. The Gbavıavids (Edinburgh:
Edinburgh University Press, 196}).
(7) C. E. Boswonh. "Dek Kbans or 'Karakhllnids", Etıcyclopedia of b-
lam, New Edition, Leiden, (E!2).
(8) Ibo ei·Eıhir'in belintiiine göre bu sırada çok kısa bir sürede gu·
ruplar balinde ve bir defada 200.000 çadırda yıı~yan göçebe bir
grup Müslılman olmuştur; ei-Kıimil fi't·T4rikh, 13 c. (Beyrut: Daru
Sadır, 1979), 8: 396.
(9} Geniş bilgi için bk.lbrahim Kafesoğlu. "Selçuklular", MEB Islam
AJisiklopedisi.
 r-

ı Dk Müslüman Türldec ve Islam Medeniyetinde Bilimsel Süreç

ı ı. Sorunlar Aşaması
ı
Islam Dünya Görü§Ünün Oluşum Sürecinin Ba§laması ı ~
! ! ı
İslam dünya görüşii, İslam dininin
tanımladıiıı §ekliyle alem ve varlık tasav·
vuru olarak dinamik bir §ekilde ı Bilgi Edinme Faaliyederi ı
1 ,-
"bilgi edinme faaliyederin ile iJ4kili
gelişim sürecinde
ı 710'lar ı
1---

ı 900'1 er
ı ı Türldecin Dk Müslüman 0 111§11
ı
ı
ı
2. Disipl.inle§Qle
Aşaması ı Islam Dünya Görüşünün Türklee Arasında Yayılması
ı
.. -
ı
ı Türldecin Bilimsel Sürece Katlasınm Başlaması
ı ı SOO'ler ı
.---
3. Adianduma ı f--
Aşaması

ı Islam Medeniyetinde B~el ~uurun oltl§IIl3Sl ve Bilim-ı

lennDoguşu

1
ı Fıkıh, Tefsir, Hadis, Tarih ve Dil Bilimleri gibi diğer bilimlerin ortaya çıkması ı
ı 850'Ier ı
295

ı r 900'ler l
ı Kelam ilminin 'felsefe' bilimi olarak tesis edilmesi ı
ı
4. Geli§im
Asaması
ı ı 950'ler
ı ı
J
Islam Bilim Geleneğinin Doğu§u
'---

Harezm bölgesi de aynı §ekilde Türkle- olarak anılmı§tır. 10 Son idareci olan Celaled-
rin hakimiyetine geçerek İslam medeniyetin- din Harezm§ah'a (1221-1231) Muhammad
deki i§levini sürdürmü§tür. Pers İmparator­ ibn Kays Tibyanu wgati't-Türki 'ala Lisani'l-
luğu zamanında ba§layan Ceyhun'un (Amu Kangli adıyla ilginç bir eser sunmu§tur. Ancak
Derya) a§ağı havzasındaki İran hükümranlığı eser bize ula§mamı§tır. Bu nedenle Ka§garlı
ilk önce Gazneli IL Mahmud'un bir genera- Mahmud'un Divanu Luğati't-Türk adlı ese-
li olan Altun Ta§'ı buraya vali tayin etmesiyle ri ile bunun arasındaki ilgiyi kuramıyoruz.
(433/1041) Türk idaresine geçmi§ti.r. Ancak Ancak Türkçe ile ilgili gramer çalı§malarının
Büyük Selçuklu Devri'nde tamamen Selçuk- ilerletildiğini tahmin edebiliriz.
Iulai-ın tayin ettiği valiler tarafından bu bölge
Gazneliler, Karahanlılar, Selçuklar ve
yönetilmi§ ve ~a'ud-din Muhammed (1200-
Harezm§ahlar ilk Müslüman Türkler olarak
1220) zamanında tam bağımsızlık elde ede-
devletle§en düzenli topluluklar olduğundan
rek ba§lıba§ına bir devlet olmu§tur. Bu bölge
valilerine Perslerden kalma bir gelenekle Ha- ( lO) M. F• .Kaprülü. ~ahlar", MEB İslam AnsiklopMisi. Aynca
C. E. Boswonh. "!!ıwitizmshahs", EI2; ve İbrahim Kafesoğlu.
rezm§ah dendiği için bunlar da Harezm§ahlar Htlre:t:ftJlahlor Devleti Tarihi (Ankara, 1956).
 bunlar dönemindeki bilim ve düşünce tarihi aktarılması idi. Türkler bunu başarı ile özüm-
bizim için önemlidir. Ancak bu; devlet kur- sediler ve kısa sürede disiplinleşme ve adlan-
madan, gerek münferiden gerekse belli top- dırma sürecine diğer Müslüman milletlerle
luluklar halinde İslam' a girince bu devletlerin birlikte girdiler.
kurulmasından çok önce Türklerin İslam bi-
lim ve düşünc~ tarihinde rol üstlenmedikleri Burada aynca belirtmemiz gereken
anlamına gelmez. Aşağıda göreceğimiz gibi husus şudur; Türklerde düşünce ve bilim ta-
Türk olduğu bilinen Farabi gibi filozoflar ya- . rihini işl~rken sunduğumuz her bilim adamı­
nında Ebu Ma'şer Cafer ibn Muhammad el- ~ -ı:iirk olması gerekmez. İslam medeniyeri
Belhi (ö. 886), Ebu Nasr Abdullah ibnAli el- iÇerlsİfl:çle dealınan her millet bu tarih mira-
Sarrac (ö. 988) ve Ebu'l-Leys el-Semerkandi sına sahip çıkabilir. Çünkü medeniyetlerde
(ö. 984) gibi düşünürler de gelmiştir. mahalli kültür ve ırk aşıldığından evrensel bir
Bu bilim adamlan hakkında daha ay- .. , kültür oluş~uştur. Bu kültür içinde o~
rıntılı bilgi vermeden önce bilimsel sürecin he~ fert,. milliyetJ. ne olursa ols~_ bu m~denı­
sorunlar aşamasının önemli bir özelliğini bu- yetJ.n ınırasma katkıda bulunmu§tur. Aynen
rada belirtmek yerinde olacaktır. Sorunlar bir üretim kurumunda genel müdüründen en
aşaması özellikle bilimsel faaliyetlere ortam küçük işçisine kadar herkes üretilen şeyde pay
görevi yapan dünya görüşünün belirlediği ko- sahibi olduğu gibi; bir medeniyet içerisinde
nuları kendine sorun edineceğinden bu dö- en üst düzey bilim adamından en alt medrese
nemde yetişen bilim ve fikir erbabının tarih- öğrencisi ve bunlara ortam hazırlayan hamiler
çi, bilge kişi, yani hakim, bugünün deyimiyle ve köy halklan hepsi milliyetleri ne olursa ol-
"aydın" (entelektüel), düşünür, edib, şair ye sun bu bilimsel mirasın pay sahipleridir. Aynca
mütekellim (filozof) olması benimsenen Is- bir medeniyette hakim olan dünya görüşünün
296 lam dünya görüşünün alem tasavuru içeri- dili adeta 0 medeniyetin resmi.dili olarak bü-
sinde ş~~enen tevhid, adalet, ubudiyyet ve tün bilimsel ve kültürel faaliyetlerde kullanılır.
ahlak gıbı temel kavramlarından kaynaklan- Bu yüzden diğer milletler. gibi Türkler de bu
maktadır. medeniyetin resmi dili ile eğitim görmüşler ve
Bundan anlaşılıyor ki Türkler bilimsel bu dilde bütün bilimsel ve düşünsel eserlerini
sürecin sorunlar aşamasını doğrudan önceki yazmışlardır. O halde Türklerde biliin ve dü-
Müslüman milletlerden devralmışlar ve kt:;n- şünce tarihini işlerken sergilenmesi gerekenin
di toplumlarında yetişen çeşitli bilgi erbabı ile Türklerin bu faaliyetlerdeki rolünün ne oldu-
bu aşamayı kendi kültürlerinde bir"süre canlı ğudur. Türkler bu rolü bazan bilim adam.Ia-
tutmuşlardır. Bu sebepledir ki sürecin başın- rına milliyetleri ne olursa olsun sahip çıkarak
da gelmesi gereken bazı bilgi erbabı sonra üstlenmişler, bazan da bizzat kendileri bilim
gelmesi gereken bazı büyük bilim adamla- adamı olarak bu faaliyetlere iştirak etinişler­
rmdan sonra gelmişlerdir. Mesela, Farabi dir. Bu anlayış ve nazaô çerçeveden hareket-
gibi büyük bir filozof ve bilim adamının bu le bilimsel sürecin disiplinleşme aşamasını ve
süreçte Yusuf Has Hacib, Kaşgarlı Mahmud bu aşamadan hemen acilandırma aşaması ile
ve Ahmet Yesevi gibi bilgi erbabından sonra bilimsel ilerlemenin nasıl fuzıa geli§tiğini ince-
gelmesi gerekirdi. Çünkü bilimsel süreç bil- lerneye geçmeden önce bilgi erbabında kısaca
gisel (epistemolojik) olarak bunu gerektirir. söz edebiliriz.
Bunun sebebi; daha önce belirttiğimiz gibi,
sorunlar aşaması, Türkler Müslüman olduk-
larında çok mesafe almış ve İslam bilimsel B. Bilgi Erbabının Tezahürü ve
kavramlar yumağı artJ.k olu§mu§tu. Bütün Oluşturulan Kavramsal Bilim Ortamı
gereken şey bu kavram ve ıstJ.lah yumağının
o devre kadar artJ.k çok gelişmiş olan eğitim Bu geleneğin elimizde yazılı eseri bulu-
kurumları vasıtasiyle yeni Müslüman olanlara nan en önemli temsilcileri, Yusuf Has Hacib
 ve Dede Korkut'tur. Her iki yazar hakkında değişik ve Türk kültürüne uygun kavramlarla
da elimizde eserleri dışında bilgi mevcut de- işlemektedir.
ğildir. Hatta bunlardan ikincisinin gerçek-
ten bir yazar mı yoksa anlatılan öykülerdeki Bundan önce Farabi de mutluluk için
kahramana verilen bir ad mı olduğu da açık bilginin zorunlu olduğunu, aşağıda görece-
ğimiz gibi, felsefi açıdan savunmuştu. 14 Bü-
değildir. Dede Korkut hakkında bizlere akta-
yük ihtimalle Kutadgu Bı1ig kendinden sonra
rılan birçok menkıbeler vardır ancak bunla-
bir gelenek başlatarak Alp Arslan'ın meşhur
rın efsane özelliğinde anlatımlar olduğu gayet
veziri Nizamülmülk'ün Siyasetnamesi'ne de
açıktır. 11 Bu açıdan biz Dede Korkut adını bu
öncülük etmiştir. Bu kavramsal yaklaşımla-
tür eserlerin yazarı olarak alacağız ki bu tür
. rm bir siyasi anlayış sergilediklerini dikkate
eserlerin yazar ve/veya yazarlan hakkında ko-
alırsak daha sonraki siyaset felsefesinin ge-
nuşmamız mümkün olsun. Dede Korkut'un
lişmesine de öncülük ettiğini bilimsel sürece
içerik olarak tahlili hem mantıken hem de
dayanarak söyleyebiliriz.
bilimsel süreç açısından daha önce gelmesi
gerekir. Halbuki elimizde mevcut tek eksik- . .Yusuf Has Hacib ideal bir idarenin na-
siz nüshada anlatılanlardan anlaşıldığına göre sıl olabileceğini kavramsal.dille ifade ederken
bu hikayeler her ne kadar İslam öncesi Oğuz Hakan Kül Toğdi ve veziri Ay Toldi'nin ağ­
Destanı'ndan mülhem ise de tarihçiler, an- zından hikmetli sözlerini aktarmaktadır. Bu
latılan olayların ilgisi bu eserin 15. yüzyılda eserde ayrıca bilge Oğurmiş hikmetli sözlerle
yazılmış olma ihtimali üzerinde durınakta­ yol göstermektedir. Mecazi bir anlatımla Kün
dırlar. Bizce bu doğru olamaz; elimize geçen Toğdi hakikat yolunu, Ay Toldi mutluluğu ve
nüshalar onların bu yüzyılda neşeedildiğini Kün Toğdi'nin oğlu aklı, hikmeti, bilge kişi
gösterebilir. Ancak burada anİatılan bilgelik Oğurmiş ise insanın geleceğini temsil etmek-
297
hikayeleri İslam dünya görüşü ile çelişki arzet- tedir. Bu anlatımını büyük bir ustalıkla sergi-
me~ğinden yeni bilgi ortamına uydurulmak leyen düşünürümüz, gününün en güzel edebi
için büyük tadilat gerektirmeden ağızdan ağı­ ve fikri yapıtını düşünce tarihimize kazandır­
za söylenerek gelmiş ve buyük ihtimalle 10. mıştır.
yüzyıl civarlarında yazıya dökülmüştü.
Kutadgu Bı'lig kendi zamanındaki bilgi-
Dede Korkut masallarında Anadolu'ya sel birikiminin olgunlaştığını göstermektedir.
yerleşmeye başlayan Oğuz Türklerinin hayat Özellikle bilginin güvenilir bir rehber .olarak
hikayelerini ahiald bir ibret ortamında bul- burada işlenmesi Türklerin çok kısa zamanda
maktayız. Bunlar sadece eğlence olsun diye sorunlar aşamasını geçerek İslam medeniye-
arilatılmamış belli bir dünya görüşünü veya
tinde henüz erişilen disiplinleşme aşamasına
bu dünya görüşünde belli anlayışlan eği.tme kendilerini uydurduklarını göstermektedir.
yoluyla yerleştirme amacı ile işlenmiştir. Bu tür şahsiyetler elbetteki az değildir; an-
cak bütün kültür ve medeniyet tarihlerinin
Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bı1ig'i ilk dönemlerinde olduğu gibi tarihimizin .bu
bilgelik hikaye türünden olmayıp ahlak ve döneminde de sadece birtakım isimler ve ge-
:Insanlık değerlerini kavramsal olarak işle­ <ııı Daha _geniş biJ&j için bk. Ocban Şaik Gökyay "Dede Kotlrut",
mektedir.U Yusuf Has Hacib 11. yüzyılda Ba- rov hlam Alısildo~disi.
(12) )\ısuf Has Hacib. Gnnfirm'I% Türkçesi ile Ku111dgu Bilig Uyarlanum,
lasagun'da Karahanlı Buğra Han'ın hizmetin- baz. Fikri Silahdaroğlu (Aıılwa: Külıür Bakanlığı Yayınlao,l996).
Aync:ı bk. Kı1tadgll bilig, çev. Re;it Rahmeti Arat, Ankara: Türk
de bulunduğu sırada 1069 yılında bizzat ona Tarih Kıırumu,l985.
(13) Ayruıtılı !>ilgi için kr1. Mııhmu~ Arslan. Kutadgu Bilig'deki Toplum
sunmuştur. Siyasetname türü eseriere bir ör- u~ D~let An/4yqı (İstanbul: L O. Edebiyat Fakültesi Yayınlao,
nek teşkil edebilir. 13 "Mutluluğun bilgisi" an- 1987); yine bk.lbnıbiın Kııfcsoğlu. Kı11adgu Bilig ve Kültür Tarihi-
ma.deki Yeri (Ankarn: KQJıür Bakanlığı Yayınlao, 1980).
lamını taşıyan eser, her iki dünyada da mutlu- (14) Bk. Kitob Tahrif'tiS·Sa'adeh (Haydarabad: Da'irat cl-Ma'arif cl·
'Osmıuıiyydı, 1345), aynca Kitabu't·Tanbih 'ola Sabz1i's.Sa'adeh
luğu elde etmek için bilgiye ihtiyaç olduğunu (Haydambad: Da'iret cl·Ma'arif cl.'Osmaniyyeh, 1346).
 nel olarak başanlarından söz edecek kadar
elimizde kaynak kalmıştır. Mesela Edib Ah-
med Yükneki, bu sıralarda Uygur harfleriyle
günümüze kadar ulaşan Kaşgar Türkçesi ile
yazdığı Atebetü'l-Hakayık ile karşımıza çık­
maktadır. Yükneki hakkında tek bildiğimiz
şey bu eseri ve yaklaşık 12. yüzyıl sonlan ile
13. yüzyıl başlannda yaşamış olmasıdır. 15
Kıttadgu Bilig'in bir nevi yeniden tasar-
laması olarak görülebilecek bu eser manzum
olarak kaleme alınmıştır. Ancak Yükneki, 1
görüşlerini ayet ve hadislerle destekleyerek
sergilemiştir. Ona göre mutluluğun yolu bilgi
yoludur. O halde sadece bilgili insanlan dost
edinıneli ve cahillerden uzak durmalıdır. Bil-
ginin gerçek anl.amını ve değerini sadece bil-
gili insan (alim) bilir. Yaratan bile ancak bil-
gi ile bilinir. İslam dünya görüşünün oluşma
aşamasında bilgiye yapılan vurgunun Türkle-
rin bilimsel sürecin sorunlar - aşamasında ya-
pılması bir tesadüf değildir; aksine özümse-
dikleri dünya görüşünü gayet açık bir şekilde
298 yansıtmaktadır. ·
B~ aşamanın diğer önemli bir ismi de
. Ahmed Yesevi'dir. Önemli bir tasavvuf şeyhi
olan Yesevi'nin babası da Şeyh İbrahim adın­
da bir bilgi erbabıdır. Türkistan'da Seyram
kasabasında yaklaşık 1080 yılından sonr~
doğduğu tahmin edilmekte ve ilim tahsili içlıi
Hemedan'a gelip Şeyh Yusuf Hemeaamden
ders aldığı bilinmektedir. 1160'ta Şeyh Yu-
suf Hemedamnin ölümünden sonra Yesevi,
onun halifesi olarak postnişin olmuştur. Son-
ra Yesevi nisbesini aldığı şehir olan Yesi'ye
gelerek burada yerleşmiş ve 1160'ta ölümü-
ne kadar burada ders vererek hayatını ge-
çirmiştir. Gerçekten kendisine ait olduğunu
kesinlikle bildiğimiz hiçbir eseri günümüze
kadar ulaşmamıştır. Meşhur Divan-ı Hikmet
adlı şürlerinin toplandığı eser sonraları yazı­
ya dökülerek büyük bir ihtimalle 17. yüzyılda
oluşturulmuştur. 16 Yesevi'nin hayat anlayışını
ve kültürüroüze katkısını çok iyi bildiğimiz
Yunus Emre'ye kıyaslayarak anlayabiliriz. Bu
tür bilgi erbabının katkılanyla Türk dünya-
smda İslam dünya görüşü ve onun 'ilm yapısı
özümsenmiştir. Böylece bu gelişmeler, Türk
kültürüne bilimsel yaklaşımın ilk örneğini kı­
sa zamanda henüz 11. yüzyılın ilk yarısında
Kaşgar'da doğan Kaşgarlı Mahmud'un elin-
den vermiştir.
Kaşgarlı Mahmud'un hayatı hakkında
malesef sahip olabildiğimiz tek bilgi en önemli
eseri olan Divanü Lugati't-Türk'te (Türk Dili
Sözlüğü) kendisinden kısaca bahsettiği cüm-
leleridir. İyi bir eğitim gördükten ~onra (ilim
tahsili için) seyahata çıkarak Bağdat' a geldi
\re burada uzun süre yaşadı. Buradaki ilim
çevrelerinin Türk dillerine gösterdikleri· ilgi-
yi görünce bu Divanı'nı kaleme almaya karar
verdi ve 1072'de başlayarak 1074'te tamam-
ladı. 17 Kaşgarlı Mahmud'un bu eserini bilim-
sel ölçütlere gayet riayet ederek ele aldığını
bu eserine bir bakıma tetimme olarak yazdıği.
Kitabu Cevahiri'n-Nahv fi Lugati't-Türk adlı
gramer kitabından anlıyoruz. Böylece o, Türk
dilinin kendi günündeki dilbilimsel bütün ge-
reksinimlerini tamamlamış ohiyordu. Fakat
ne yazık ki bu eserin hiçbir nüshası günümü-
ze kadar ulaşmarnıştır.
Kaşgarlı Mahmud'un Divanı kendi za-
manındaki coğrafi bilgileri de kullanarak bir
dünya haritasıyla Türklerin yaşadıklaı:ı bölge-
ler hakkında da bilgi içermektedir. Birılni'nin
verdiği bilgilere yakınlığı, onun eserinin kul-
lanıldığını da göstermekle birlikte ondan ay-
nldığı noktalar diğer coğrafyacıların da eser-
lerine müracaat edildiğini sergilemektedir.
Kaşgarlı Mahmud'un haritası dairevi olup
renkli olarak ve Türk devletinin o zaman
bulunduğu Balasagun' şehri esas alınarak çi-
zilmiştir. Bu erken dönemde. bile bilgi akışı­
nın ve bilimsel faaliyetlerin dinamizmini gös-
termek için Kaşgarlı Mahmud'un coğrafya
kaynaklanna kısaca işaret edebiliriz. Çizdiği
haritada Kaşgarlı Mahmud, Ebu Abdullah el-
(15) Tuncer Gülensoy. "Edib Ahmed Yllkneki", 1DV ls14m AmiJdcpe-
tlisi.
(16) Zahir İz. "Ahmad 'Uısavn•, El2. Daha geniş bilgi i~ bk. M. _F.
Kiiprülü. Türk Etlebiyahntla İlk MuttJJ4wıf/ar (Ankarıı: Diyaoet ݧ·
leri Ba~ Yayınlruı, 1981). .
(17) Daha geniş bilgi i~ bk. Ahmet CafcroAJu. Ilk Türk DilcisiJ(ıqgar·
lı Mahmut (İstanbul: CHP Ya~, 1938); Mustafa S. Kaçalin.
"Divaaü Lugati't-Türk", 1DVls14m Aıısikloptdisi.
Ceyharu (ö. 10. yy), Ebu ZeydAlırnacl el-Bel-
hi (ö. 934), İbn Hevkel ve Ebu İshak İbraim
ibn Muhammed el-İstahri'den (ö. 10. yy) ya-
rarlanmış olabilir. İbn Hevkel'in 10. yüzyılda
(ö. 980 civarlan) yaşadığını ve Sicilya'ya ka-
dar gittiğini bizzat eserinden bilmekteyiz. Bu
coğrafya uzmanlannın hemen hepsi aşağı yu-
kan çağdaş olup Maveraünnehir bölgesinden
Endülüs' e kadar tüm İslam coğrafyasını bir
losını dolaşmıştır.
Belhi'nin Suveru'l-'Alem veya Takvf-
mu'i-Buldan adlı es~ri bize ulaşmamı§tır. İs­
tahıi ve İbn Hevkel'in bundan yaradandıklan
bilinmekte ve böylece İslam bilimsel sürecin-
de önemli bir coğrafya akımının öncülüğünü
yapmaktadırlar. Belhi aynca büyük Aristocu
filozof Kindi' den feflsefe, astronomi, tıp ve
diğer bilimleri tahsil etmiştir. Böylesine coğ­
rafi bilgiye sahip olmak o zamanın imkania-
nna göre ger~kli teknolojinin de geliştirilme­
sine bağlıdır. Bundan anlaşıldığına göre tam
bu sıralarda çeşitli rasathane, astronomik ve
coğrafi bilgiler için gerekli olan bilimsel araç
ve gereçleri yapacak teknolojinin de bilimsel
ilerleme ile paralel geliştiğini belirtmemiz ge-
rekir. Bunlardan ilk bildiğimiz 1075 yılında
Selçuklu sultanı Celaleddin Melikşah'ın İs­
fahan'da Ömer Hayyam'a kurdurduğu rasat-
hanedir. Tabü ki meşhur Merağa Rasathanesi
bundan aşağı yukan 150 sene sonra kurulmuş
ve bunu büyük matematikçi ve astron~mici
filozof Nasiruddin Tusi lrulJanmıştır. Ancak
bu gelişmeler artık bilimsel sürecin gelişme
aşamalarında cereyan eden bilimsel ve tekno-
lojik fa~yetler içerisindedir.
Yıne bu devcin önemli teknolojileri
arasında mimari yapılan ve yol, kervansaray,
su kemerleri, büyük kale ve cami yapmada
kullanılan mühendislik bilgilerini aktarabili-
riz. Özellikle Karahanlı hakanı Şemsülmülk
(1068-80) kamu yapılarına önem vermiş ve
bu alanda birçok yollar, kervansaraylar ve ca-
miler inşa ettirmiştir. Muhammed ibn Süley-
man (1102-30) ise Buhara kalesini yeniden
inşa ettirmiş ve buraya yakın bir yerde meş­
hur Şernsabad sarayını yaptırmıştır. Semer-
kand'da İbrahim Tamğaç Han 458/1066'da
bir vakıf kurarak buradaki medresede görev
yapan hocaların ve ilim tahsil eden talebde-
rin ihtiyaçlarını karşılamalan için gerekli ted-
birleri almıştır. Aşağıda göreceğimiz gibi bu
medreselerde büyük Türk filozofu Matfui-
di'nin ve Ebu Hanife'nin eserleri çalışılmakta
ve görüşleri öğretilmekte idi. Şimdi bu bilgi
erbabının fikir faaliyetleri sayesinde Türkle-
rin İslam medeniyerindeki bilimsel sürecin
disiplinleşme aşamasına nasıl katkıda bulun-
duklarını ve bu sayede hangi bilim ve fikir
adamlannın yetiştiğini kendi tarihsel çerçeve-
si içerisinde ele alınaya çalışacağız.
ill. Disiplinleşme Aşaması ve
Bilimsel İlerlemeler
Yukanda belirttiğimiz gibi Türklerin
münferiden Müslüman olmaya başladıklan
yaklaşık 750'li yıllar İslam medeniyetinde bi-
limsel sürecin artık sorunlar aşamasını terke-
dip disiplinleşme aşamasına girmeye başladı­
299
ğı bir dönemdir (bk. tabloya). Bu bakımdan
ilk Müslüman Türk toplumlan bir balama
sorunlar aşamasıyla karşı karşıya kaldıkla­
rında hızla bilimsel sürece kendini uyariayan
münferit Türkler de vardı. Onun için sorun-
lar aşamasında da olduğu gibi ilk Müslüman
Türklerdeki düşünce ve bilimlerdeki gelişme-
leri kronolojik sıraya uyarak aktarmak imkan-
sızdır. Bunun aksine yukanda bilgisel açıdan
sunmaya çalıştığımız bilimsel süreç sıralama-
sını takip etmek daha uygundur. Bu yüzden
yukanda sunduğumuz düşünürlerin zaman-
larından geriye doğru gidip İslam bilim gele-
neğinin ilk temsilcilerini iki sınıfta toplayarak
burada anlatmaya çalışacağız. J3öylece bilim-
sel sürecin bilgisel önemi de ortaya çıkacak-
tır. Bu açıdan ele aldığımızda epey gerilere gi-
derek Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular ve
Harezmşahların da öncesine geçip ilk yetişen
birinci tabaka düşünür ve bilim adamlarını;
sonra da Karahanlılar, Gazneliler, Selçuklular -.~
ve Harezmşahlar dönemlerinde bunların hi- ~
mayesinde yetişen bilim adamlarını sunmak
zorundayız.
 Burada belirtmemiz gereken bir husus
şudur; Disiplinleşme aşamasından sonra yu-
kanda belirttiğimiz gibi adiandırma aşaması
gelmektedir. Ancak bu aşamayı ilk Müslü-
man Türkler açısından ele alınarmza gerek
yoktur. Çünkü İslam medeniyetinde disip-
linleşme aşamasının son dönemleri, yani yak-
laşık 800-850'ler, aynı zamanda adiandırma
aşamasıdır. Zira hemen bu yıllann sonlanna
doğru adlandınlmış olarak birçok bilirnin te-
sis edildiğini görmekteyiz. Zaten ilk Müslü-
man Türk deviederinin ortaya çıkışı da bun- '
dan hemen sonradır. Fakat tabi biz burada
ilk Müslüman Türk devlerleri kurulmadan
münferiden Türk topluluklanndan bu sürece
giren Türklerin bulunduğundan bahsetmiş­
tik. O halde burada disiplinleşme aşaması,
adiandırma aşaması ve hemen bundan sonra
gelen bilimlerin artık kendi tabü süreçlerinde
geçirdikleri gelişme aşamal~ hep birden
değerlendirebil.iri.?. Aslında burada sunmaya
çalıştığımız olgu bir bütün içerisinde kopa-
nlarak çıkanlan bir tarihtir. Bu bütün İslam
300
medeniyetidir, kopanlmaya çalışılan parça ise
Türklerin· bu medeniyet içerisinde bilim ve
düşüneeye verdikleri hizmettir. Bu fikri göz
ardı etmemeliyiz ki bazan ortamsız gibi görü-
nen düşünürler karşımıza çıkmaktadır. Mese-
la, Farabi, Türk; hocası Ortodoks Hıristiyan,
Arap, talebderi ise Arap, Fars ve hatta yine·
Hıristiyan kökenli kimseler. Şimdi Farabi'yi
bu ortamından nasıl koparabiliriz? Bu yüz-
den karşımıza kimliksiz ve ortamı olmayan
bir tarih çıkmaması için Türk bilim tarihini
Yüksek İslam Medeniyeri'nin bir parçası ol-
duğu gerçeğini göz ardı etmemeliyiz.
A. Birinci Tabaka Düşünürler ve
Bilim Adamları (750-950)
İlk Müslüman Türk devletierinden
önceki dönemi şekillendiren çok önemli "Bi-
rinci Tabaka" diye adlandırdığımız Türk ve-
ya İran-Fars asıllı birçok düşünür vardır. Bu
dönemde Türk İslam tarihi İran kültürü ile
o kadar girgindir ki birçok düşünürün milli-
yetini kesin olarak belirlememiz henüz müm-
kün değildir. Bunlardan bir kısmının, Mat.U-
ôd1 ve Farabi gibi, Türk olduğunu kesinlikle
bilmekteyiz. Diğer bir kısmının Türk olma
ihtimalinin bulunduğunu; Ömer Hayyam gi-
bi, diğerlerinin ise İran-Fars asıllı olduklannı
kesinlikle bilmekteyiz. Mesela bilimsel süre-
cin sorunlar aşamasında çok erken döneme
gid.e rsek Has~ el-Basri'de (642-728) olduğu
gibi birçok düşünürle karşılaşırız. Hasan el-
Basri'nin babasının adı, Perılz olarak belirtil-
mekte ve Irak'ın fethi sırasında esir alındığı
şöylenmektedir. 18 Sonra Medine'ye getiriliyor
ve burada hürriyetini kazanınca Peygamberi-
miz'in hanımı Ümmü Selerne'nin azadı· kö-
lesi Hayre ile evleniyor. Hasan'ın bizzat Pey-
gamberimiz'in evinde doğduğu ve burada
büyüdüğü belirtilmektedir. Onun Basra'daki
meclisi, İslam düŞüncesinin belki de ilk Sün-.
ni eğilimli diyebileceğimiz kelam tartışmalan­
nın bir bakıma merkezi durumundadır. Ha-
life Abdulmelik'e bb: mektup yazarak insan
cüz'i ihtiyarisini Eş'ari ve Mat.Uôdi'den çok
önce Kur'an ve hadisiere dayanarak aklen sa-
vunmuştur. 19 Tasavvuf düşüncesine de öncü-
lük etmiş ilk dönem düşünürlerindendir.
Yıne Mutezile'nin önemli öncülerin-
den ve Hasanel-Basri'nin halkasına katılmış
bir düşünür olan ~ ibn 't)beyd'in de ismi
Bab olan dedesi Afganistan'ın fethi sırasında
Kabül' de esir alınmıştır. ~ ibn 'Ubeyd'in
80/699 civarında Belli'de doğduğunu belir-
ten kaynaklar olmakla beraber Basra'da doğ­
duğunu da söyleyenler vardır. 20 Hacdan dö-
nerken 761'de vefat etmiştir. Ebu Hanife'yle
birçok ilmi tartıŞmalar yaptığı söylenmekte-
dir. Zaten Ebu Hanife'nin (699-767) babası
da Kabül'de e~ir alınarak Ifufe'ye getirilmiş
(18) Geniı bilgi ve diAer kayruıkJD.t için bk. Tqnrtt'I-Hızsan el-&m, neş­
reden M. Abdwralıim (Kahire: Daıu'l-Hadis, 1992); Helmut Rit·
ter, "Hls:ın :ı!·Basri", EI2.
(19) Helmut Ritter. "Srudien zur Geschichıe der islamisehen From-
migkeit: L Has~ al·Basri", De- lslo11ı 21 (1933); aynca bk. Julian
Obeı:ııı:ınn. "Poliıical Theology in Eruly Islıım", ]AOS 55 (1935),
138vd.
(20) GeniJ bilgi ve özellikle bu dönemle ilgili kaynaklar için bk. W.
Mooıgomeıy W..ıt. Fomtoh've Period of Jslomic Thought (Edin·
buzgb: lu The University Press, 1973); Tıllkçe çevirisi Ethem
Ruhi Fığlıılı ls/om Dilttincwiıin TqeJd.uil Devri (Ankara: Uıı=n
'myınevi, 1981). Aynca ~u.lkahir d-Bağdadi. Kitôbu'I·Milel
vl!'n.Nihel, oeıreden Alben N. Nader (Beynıt: Dar d·MB§ok,
1992). Şehrestöni'nin Mi/eri, Eş'arı~nio Makolôt'ı gibi diğer klasik
eserler de bu devir düşnoürleri için kaynaktır.
ve bir zaman sonra azat edilmiştir. Bu her iki
düşünürün de sorunlar aşamasından disiplin-
leşmeye geçişte aynadıklan rol çok büyüktür.
Yıne bu dönemin önemli soyut düşünürle­
rinden Geylan el-Dimeşki, Halife Hz. Os-
man'ın bir kölesinin oğludur. Doğum tarihini
bilmemekteyiz;
Evza'i'nin verdiği bir fetva ile Hali-
fe Abdulmelik'in onu öldürttüğünü belirten
kaynaklar vardır. Bu da onun 724 ile 743 ara-
sında öldüğünü gösterir. Geylan el-Dimeşld
kaderi görüşleri savunmakla bilinmektedir.
Bu gelişmelerin önemli diğer bir düşünürü
de Cehm ibn Safvan ebu Muhriz el-Semer-
kandi' dir. El-Tirmizi olarak da anılmaktadır.
Horasan'da Emevi idaresine karşı ayaklanan
gruplara katıldığı için 746'da yakalanınca öl-
dürülmüştür. Cehm ibn Safvan'ın Türk kabi-
leleriyle bu ayaklanmayı desteklemeye çalıştı­
ğı onun Türk olma .i)ıtimalini artırmaktadır. 21
Soyut düşüncenin bu dönemde bizce en
önemli temsilcisidir. Bu yüzden onun fikirle-
ri Cehmiyye okulu olarak adlandırılmı.§ ve ilk
dönem Selef okulu mensuplan tarafında zın­
dıklıkla suçlanarak ağır şekilde eleştirilmiştir.
Bunlardan en önemlisiAhmed ibn Hanbel'in
yazdığı, al-Radd 'ala'l-Cehmiyye adlı eserdir. 22
Halbuki Taberi'nin belirttiğine göre Cehm
devletin adil olmasını ve Kur' an ile sünne-
te ters düşmemesini savunuyordu. O halde
Cehm'e gösterilen tepkinin sebebi ne idi?
Bize göre felsefi düşüncenin henüz filizlen-
mekte olduğu bu dönemde Yunan felsefesin-
de uzman birtakım ki§ilerle girilen tartışma­
lar neticesinde aklı kullanarak belli görüşler
geliştirme eğilimi bazı düşünürler arasında
hızla kabul görmeye başladı. 23 Bunun netice-
si olarak Allah'ın zatını idrak etme ve akıl ile
aniatma çabaları başlamıştır. Bunun yanında
kader, cüz'i ihtiyari ve mebde', me'ad mese-
leleri gibi hadislerle üzerinde fazla fikir yürü-
tülmemesi istenen konularda da bu düşünür­
ler aşırı şekilde tartışmalara girmişlerdir. İşte
Selef Okulu'nun alışkın olmadığı bu düşünce
biçimi ağır eleştirilere maruz kalmıştır.
Ancak bu soyut düşünce okulları dışın­
da yine Horasan ve Orta Asya Türk bölge-
lerinden yetişen birçok hadis, tefsir ve fıkıh
uzmanı bilim adamlan yetişmiştir. Bunlardan
en önemlisi Muhammed ibn İsmail Ebu Ab-
dulah el-Buhaô'dir (810-870). Buhart, topla-
dığı hadislerin ve tarihi bilgilerin doğruluğu­
nu belirleyebilmek için binlerce kilometrelik
yol kat ederek bugün en sıhhatli kaynak ola-
rak görülen Sahih'ini kaleme almıştır. Dev-
rinin bilimsellik ölçütünü gösteren bu yapıtı
aynı zamanda İslam medeniyetinde tarih ge-
leneğinin oluşmasında öncülük etmiştir. Bu-
nu destekleyen Ferganalı bu erken dönem
tarilıçlleri arasında Ebu Muhammed Abdul-
lah el-Fergani (895-972) ve onun oğlu Ebu
Mansur Ahmed el-Fergamyi (939-1007) zik-
redebiliriz. Abdullah el-Fergani bizzat Tabe-
n den ders almış ve onun meşhur tarih kita-
bına ölümünden sonra el-Sila ikmal yazmıştır.
Oğlu Ahmed el-Fergani de babasının kaldığı
yerden tarihi devam ettirmiş ve Silatu's-Sila
adıyla buna ikmal yazmıştır.
301
Bu dönemin çok önemli bir bilim ada-
mı da yine Fergana'dan gelmektedir. Mu-
hammad ibn Kesır el-Fergani olarak zikre-
dilen bu bilim adamı herhalde 900'lu yıllann
başına kadar yaşamış olmalı. Fakat haklan-
da hemen hemen hiçbir bilgiye sahip deği­
liz. Sadece Halife Me'mun ve Mütevekkil
zamanında yaşadığı belirtilmekte ve devrin
önemli astronomi uzmanlarından olduğu söy-
lenmektedir.24 Meteorolojik verileri kullanıp
Nil nehrincieki su akış miktanna uygun bir öl-
çüm aleti geliştirmesi için Mütevekkil, Ferga-
ni'yi Fustat'a (Mısır) göndermiştir. En önemli
eseri olan Ustıl1tmi'n-Nucıtm veya diğer bir
adıyla "Astronomi Bilimine Giriş" Larineeye
bir kaç defa çevrilmiştir. İbraniceyede çevri-
len bu eserin Arapça aslı, bugün yazma olarak
"'
(21) W. Monıgomery Wan. jahm ibn Safwan", E/2.
(22) Dar ül-Füntın Ilabiyyal Fakıiltesi lkcntiii1S1, v-vi (1927), }13-27.
Yıne diğer bir reddiye de Sa'id d-Darimi'nin eseridir. Ki111b al-
s8
0\
&dd 'ala'l-Jahmiy)'l1 dts Ahu Sa'id Vthmii11 ib11 Sa'id al-Dtirimf,
neşeden Gösuı Vitestam (Lund!Le.iden: E.J. Brill, 1960).
(23) Cehm ibo Safvan'ın göriişleı:in.in aynnnlı bir ıalılill .içi.n bk. Ric-
hard MncDonouglı Frank. "The Neoplaıooism of Gahm ibn Saf-
wan", Le Museo1118 (1965), 395vd.
(24) H. Suter. "Farglıanı", E/2.
 birçok kütüphanede mevcuttur. Ayrıca ustur-
lab hakkında yazdığı al-Kamil jt'l-Asturlab
kitabı da astronomi tarihinde çok önemli rol
oynamıştır ve halen bazı elyazma nüshaları
kütüphanelerde mevcuttur.
Fergaru'nin biraz daha yaşlı çok önemli
bir çağdaşı olan Ebu Ma'şer Cafer ibn Mu-
hammed el-Belhi de astronomi uzmanı idi.
Memleketi olan Belli'ten aynlıp Bağdat'a
gelmiş ve Kindi'den ders almıştır. Vasit' de
272/886'da ölmüştür. Eserleri Larineeye çev1
rilmiş ve Batı' da Albumasar adıyla çok ün
yapmıştır. Astronomide çeşitli hesaplamalar-
da kull~an zk yapımını Pehlevi dilinde an-
latan bir eseri yanında '~tronomiye Ayrıntılı
Giriş" anlamında el-Medhalu'l-Kebir adlı bir
kitabı vardır.
'
Bu arada tarihin adeta karanlıklarına
gömülü olarak duran çok önemli bir mate-
matikçi bulmaktayız; kısaca İbn Türk olarak
anılan Ebu'l-Fadl Abdulhamid ibn Vasi' ibn
302 Türk. Büyük matematikçi Harizmi'nin çağ­
claşı fakat ondan yaşça büyük olma ihtimali
olan İb~ Türk hakkında klasik kaynaklarda
·çok az bilgi vadır ve ne yazık ki onun sade-
ce bir eseri.gün ışığına çıkarılabilmiştir. 25 Ad-
Darordt ft'l-Mukterindt min Kitabi'l-Cebr ve'l-
Mukabele adlı bu eserin ne yazıkki sadece hi!
kısmı zamanımıza ulaşmıştır. Bunun dışında
ona atfedilen bir kaç eser daha vardır ancak
bunlardan hiçbiri elimizde mevcut değildir. Önemlerine binaen bu iki düşünürün fikir
Fakat mevcut bilgiler ışığında İbn Türk'ün
Harizmi düzeyinde bir matematikçi olduğu­
nu söyleyebiliriz.
Ancak Batı dillerine ve özellikle 12.
yüzyılda Larineeye eserleri çevrildiği için adı
çok iyi bilinen Ebu Ca'fer Muhammed ibn
Musa el-Harezmi hakkında da pek bilgiye sa-
hip değiliz. Sadece Halife Me'mun zamanın­
da eser vermiş olmasından yaklaşık 800-847
tarihleri arasında yaşamış olduğunQ.· tahmin
.~ edebiliyoruz. Matematik, coğrafya ve astro-
~ nomi alanında bu kadar büyük üne sahip bir
·z bilim adamı hakkında bilgi bulunmaması çok
!S · şaşırtıcıdır. Harizml, cebir biliminin müesse-
sidir. Onun adının Latince'ye alghorismo gibi
bozuk şekillerde transkribe edilmesinden 'al-
goritma' matematikteki birtakım işlemler için
ad olarak kalmıştır: J. Vemet, Harizmi'nin El-
Muhtasar fi Hısabi'l-Cebr ve'l-Mukabele adlı
kitabının Larineeye çevrilmesi ile o zaman
kadar Avrupa'da hiçbir surette duyulmamış
ve hakkında hiçbir şey bilinmeyen bir bilim
dtiyulmuş ol~yordu. 26 Cebirin bulunması ile
ancak 17. yüzyılda Newton ve Galile tabiatta
cereyan eden olayların matematiksel hesapla
. ifade edilebileceğini keşfetınişler ve· matema-
.ttği tabiat aleminin dili olarak telakiri ~tmiş­
lerdi.
Bu düşünürlerle ilk Müslüman Türk
devletleri dönemine de yaklaşmış oluyo-
ruz. Ancak hala bundan önce karşımıza Ebu
Mansur Muhammed ibn Mahmud el-Matôrl-
di ve Ebu Nasr Muhammed ibn Muhammed
ibn Tarkan ibn Uzlug el-Farabi çıkmaktadır.
Bilim ve fikir hayatındaki gelişmeler bu iki
büyük düşünüre gerekli zemiİii hazırlamış­
tır. Bunların ikisi, İslam felsefesinde iki ayrı
akımı temsil etmektedirler; MatUridi kelam
geleneğinin önemli düşünÜrlerinden, Farabi
ise, Aristo geleneğinin önemli temsilcilerin-
dendir. İlginç olan ise ayrı gelenekleri temsil
eden iki düşünürün de çağdaş olmaları, an-
cak birinin Bağdat ve civarında, diğe~ ise
Semerkand'da (MatUridi) yaşamış olmasidır.
ve düşünce sistemlerinfkendi geleneklerinin
temsilcileri olarak biraz daha ayrıntılı ele al-
maya çalışaca~.
1. Kelam Geleneğinlıı Te.pısilcisi Olarak
MatUrld!
· MatUridi'nin hayatı hakkında fazla bil-
giye sahip değiliz. Yaklaşık 850 civarlarında
doğduğunu tahmin edebiliriz. Ebu Nasr Ah-
mad el-'Iyadi (ö. 874 ve 892 arası) ve Nu-
seyr ibn Yahya el-Belhi (ö. 881) gibi devrinin
(25) Aydın Sayılı. Abdıilhanıid Jb, Türk'ün !Vıtışık Denklemlerde Ma~­
. tıki 'Z4ruretler Adlı Yau.rı ve Zamanlll Cebri (Ankara: Tiitk Tarih
Kurumu Yayıııhın, 1985).
(26) "Al·Khwaramu", EI2.
 önemli bilim adamlanndan ders almışb.r. Yak-
laşık 944 yılında Semerkand'da ölmüştür.
Bilgi felsefesinde Eş'ari gibi Mu'te-
zili bir geçmişe sahip olmamasına rağmen
onlann akılcılığını savunmuş ancak önemli
hususlarda onlardan aynlmıştır. Bu yüzden
Eş' ari gibi Mu'tezile ıstılahi kavrarolanm kul-
lanınayıp kendi kelam kavramlarını oluştura­
rak tamamen yeni bir okul kurmuştur. Tam
bir felsefi sistem olarak algı.lanabilecek olan
Kitab'ut-Tevhid adlı eserinde tecrübe ve du-
yu organlanna bilgi edinmede önemli işlevler
düştüğünü savunmuştur. Sistemli bir varlık
felsefesi (ontoloji) kurarak buna dayalı ila-
hiyat ve metafizik doktrinleri tesis etmiştir.
Malesef Mattuidl'nin sadece bazı konularda
görüşlerinin incelendiği eserler dışında onun
düşüncesini sistemli bir şekilde bir bütün ola-
rak sergileyebileceğimiz önemli bir çalışma
elimizde mevcut değildir. 27 Eserlerinin bir
çoğu hala el yazma.nüsh"aıarla muhafaza edil-
mekte olup sadece bir kaç tanesi basılmıştır.
Genel İslam felsefesi içerisinde ke-
lam geleneği, Aristocu gelenek ve daha son-
ra onun takipçisi niteliğinde olan Suhraver-
dl'nin (ö. 1191) temsil ettiği İşraki okulu ve
Sadra olarak bilinen Sadruddin Şirazi'nin
(ö. 1640) temsil ettiği Vücudiyye (veya Cor-
bin'in adlandırmasıyla Isfahan) okulunda
olduğu gibi düzenli bir sistem kurma -çaba-
sı gösterınemiştir. Bu ayru özellik Mattui-
dl düşüncesinde de göze çarpmaktadır. Tek
tek fikirlerini gayet akılcı ve sistemli sundu-
ğu halde bunlardan düzenli bir sistem kurma
çabasını Mattuidl'de görmüyoruz. Halbuki
aşağıda sunacağımız üzere Farabi gibi Aris-
tocu filozoflarda düzenli bir sistem kurma
. çabası gayet açık bir şekilde görülmektedir.
Bu durumda Matfuidl'nin çeşitli eserlerinden
derleyerek onun düşünce sistemini düzenli
bir yapı içerisinde sergileyebiliriz. Yukanda
belirttiğimiz gibi insan aklı ancak belli bir
düzen içerisinde üretken olarak işieyebildiği
için sistem karşıtı yaklaşımlar bizce kelamda
önemli bir eksiklik olarak karşımıza çıkmak­
tadır. Bu eksikliği bir nebze olsun gidermek
için genel olarak baktığımızda Matfuidl dü-
şüncesini onun tek tek fikir ve görüşlerinden
derleyerek sistemleştirebiliriz. Buna göre bü-
tün kelamcılarda olduğu gibi Mat1lridl siste-
mi de her şeyi yaratan bir Allah fikri ile yola
çıkmaktadır. Buna göre Allah'ın varlığı insan
aklının alamayacağı bir hakikat değildir. Akıl
kendi başına O'nun varlığını ve birliğini bula-
bilir ve bu bilgiyi elde etmekten sorumludur.
Ancak Allah'ın zatını insan aklı elde ederne-
yeceği için bu konuda vahye muhtaçtır. Bu
bakımdan bilgi edinme yollan sadece akıl ve
duyu organlan olmayıp aynı zamanda Maru-
ndi'nin "haber sahlh" dediği Peygamber'den
bize aktanlan vahyt bilgidir.
İnsan bütün bu bilgi yollarını kullandı­
ğı zaman görür ki bu alem belli bir amaç için
yaratılmıştır. İnsan bu amacı elde etmek için
Allah tarafından bir sorumlulukla görevlen-
dirilmiştir. İnsana böyle bir sorumluluk yük-
lendiğine göre insan, sadece bunu yerine ge-
tirebilecek bir yapıda yaratılmakla kalmamış
aynı zamanda bunu seçebilmesi için bir cüz'i 303
ihtiyari ile donatılmıştır.
O halde insan hür olarak istediği yolu
seçer ve bunu kendisi yerine getirir, bu yüz-
den sorumluluk da kendisine aittir. Onun
için insan fiilierini Allah yaratır ancak bu Ei-
illerin sahibi bunlann seçicisi olan insandır.
Kelamın tartışmalı konulanna girmeden doğ­
rudan Matfuidi'nin görüşleri üzerine yoğun­
laşmaya çalıştığımızdan onun Mutezile gibi
diğer okullarla girdiği tartışmalan burada ele
almamız mümkün değildir.
Allah'ın Kur'an'da anlatılan isimlerin-
den sıfatlan olduğunu çıkarabiliriz. Ancak
bu sıfatlar insan sıfatlan gibi olmayıp Allah
hakkında mecazi olarak kullanılırlar. Ale-
min ezeli olduğunu savunan bir kimse '~ah
(27) Mı1tWidi t1z.we yapılao ~ıııalardan bazılaıı ~Mustafa
Said ~aoğ)u. M4fii_ıidi ~ Nesef!'y~ G6~ bwn Hürriyeli Kıı=·
mı (Ankara: Ankara Univ=itesi Ilahiyat Fakültesi 1982); Hanili
O.
Ö= Mııtüritli'tk Bilgi Problemi (İsıaııbul: M. İlahiy.ıt Fak.
Vilii liy., 1_?9?; Ha.nifi Öz.can. Ma!Uritli'tk Dini Çoğufatluk (İs.
tanbul: M. U. Dahiyat Fak. Vilii liy., 1999); MUStafa Çeriç. Tb~
Roots ofSynthehc Theology in blam: A Study of/M Theology ofAbu
M.ansUral-WIUritlt (l<iıalıı Lumpur: ISTAC,l995); M. Saim Yep-
rem. WIUritli'nitı Akitle Risa/esi ~ Şerhi (İstanbul: M. O. İlabiyat
Fak. Vilii liy., 2000).
 ezelden beri yaratıyor (lem yezel khaHkan)"
anlamında bunu savunuyor ise aklımız bunu
kabul edebilir. Aksi halde alem bizzat ken-
dinden ezeli olamaz. Allah bu yaratması ile
insanımuhatap alıp ona rehberliketmesi için
peygamberleri göndermiştir. Onun için insan
inanmakla mükelleftir ve bu inanmanın getir-
diği yükümlülük ise dinin emrettiği ahlaki bir
yaşantıdır. Bu emirler de Kur' an' da açık ve
net bir şekilde bizlere iletilmiştir, bizler bunu
aklı m ızla ancak belli fıkıh yöntemleri ile çıka­
rn uygulamaya dökeriz.
İns~ Allah tarafından yüklenen bu
zorlu görevde başarılı olabilmesi için hakiki
imanı elde etmesi gerekir. İman ise, Matıl­
ndi'ye göre, kalp ile tasdik, dil ile ikrardan
ibarettir. Onun için amel imanın bir parçası
değildir. O halde iman eksilmez veya bir mal
gibi de çoğalmaz, ancak sürekli yenilemeyle
(tecdid iman) ve tekraratla artabilir yani da-
ha da güçlenebifu. Diğer taraftan anadan ba-
304 badan görerek elde edilen bir inanç taklidle
iman olduğundan bu tür iman her zaman za-
yıflayabillr ve kayboluverir. O halde tahkik ile
· yani araştırarak ve aklımızı kullanarak imanı
elde etmeliyiz. Bunlara ilaveten insan sade-
ce akıldan ve duyulardan meydana gelmiş bir
varlık olmayıp nefsinin çok çeşitli arzu ve isi
tekleri olan kuvveleri vardır. İnsan bu arzu ve
isteklere mağlup düşerek kötülük işl~yebilir.
Böyle bir durumda ümitsizliğe kapılıp kötü-
lüğe devam edilmemeli, aksine tövbe ederek
bu yoldan derhal geri dönmelidir. İmanı olan
günahkar bir kulu Allah affetmezse cezalan-
dırdıktan sonra imanı için onu cennede mü-
kafadandıracaktır. İnsan ve varlık aleminin
hedefi bu ebedi saadettir.
Ma~di'nin birçok görüşleri maalesef
henüz basılınamış olan tefsirinde daha aynn-
tılıdır. Bu bakımdan onun görüşlerini sistem-
le§tirmede zorlandığınuzı itiraf etmeliyiz. Bu
görevi tam olarak başarabilmemiz için bütün
bu eserlerin gün ışığına çıkarılınasına ihtiyaç
vardır.
2. Aristo Geleneğinin (Meşşa'i)
Temsilcisi Olarak Farabi
Farabi'nin de hayatı hakkında pek
bilgiye sahip değiliZ. Türkistan'ın Farab vi-
layetinin Vasic kasabasında 870 civarlarında
doğduğu tahmin edilmektedir. Babasının ha-
lifenin ordusunda bir kumandan olduğu be-
lirtilmektedir, Bu gösteriyor ki babası bu gö-
reve getirilince Bağdat' a taşınmışlar ve Farabi
burada yaşamıştır. İyi bir eğitim aldığı tahmin
edilmektedir. 942'de Hamdam sultanı. Sey-
·.{ud-Devle'nin daveti üzerine Şam'a gitmiş
ve 950 tarihinde ölünceye kad~ burada yaşa­
mıştır. Hıristiyan Aristoculardan.Yuhanna ibn
Heylan'dan Aristo felsefesi dersi almı.ştır.28
Farabi'nin tıp dışında hemen hemen her bi-
lime dair eserleri mevcuttur ve bunların bir
çoğu zamanımıza kadar ulaşmıştır. 29 Bu eser:
lerinde Farabi tek tek çeşitli felsefi ve bilim:
sel konulan incelemiş ve kendi görüşlerini
sistemli bir şekilde geliştirmiştii. Ancak onun
felsefi sistemini, kısaca Medinet'ul-Fadila ola-
rak bilinen Mebadi' Ara' Ehl'ul-Medinet'ul-
Fadila adlı eserinden özedeyebiliriz.
Bu eser, her ne kadar sadece sonuç
kısmı belki de Farabi tarafından fazla vurgu-
landığı için siyaset felsefesi olarak tanıtılmış
ise de aslında onun tüm sis'teminin bir öze-
tidir. Bundan anlaşılıyor ki Farabi'ye göre; si-
yaset felsefesi, belli bir bilgi ve varlık felsefesi
üzerine kurulabilir. Buna göre bilginin temeli
kavramlardır. Kavramların bilgisi mantık bili-
minde tanımlar yoluyla elde edilir. Nesneler
hakkındaki bilgiinizi ise, duyular yoluyla elde
eder, kavramlar ar~sırida ilişki kurarak öner-
melerle ifade ederiz. Nesnelerden genelierne
yoluyla soyurlanan bilgiler akıl yürütme (kı­
yas)_ile ilişkilendirilir ve böylece en üst dü-
zey olan evrensel bilimsel bilgiye ulaşılır. Elde
edilen her bilgi bir varlığın bilgisidir. Her var-
lık ise ya mümkün, ya zorunlu ya da mümte-
ni'dir.
(28) Daha geniş bilgi için bkz. Ibn Abi Usaybi'a. 'Uyıi11'ul·Enbt1'fi Ta·
. bakat'il-Aıibba' {Beyrut: Dii.r Mal<aiF;at d-Hayat, ta.ıihsiz), 603 vd.
(29) Farabi'nin eserlerinin losa bir listesi ve onun üzerine yapılan çalış-
malar için bu yazıwn sonundaki bibli.yografyaya bakılabilir.
 Mümkün varlık, var olması kendinden
olmayan ve varolabilen fakat bunun için ken-
di dışında bir varlığa muhtaç olan şeylerdir.
Mümteni', varolması mümkün olmayan var-
lıktır. Zorunlu varlık ise var olması için hiçbir
şeye muhtaç olmayan varlıktır. Böyle bir var-
lık zorunlu olarak var olduğundan buna Va-
cib'ul-Vücud denir ve bu dinde Allah kavramı
ile ifade edilmektedir.
All.ah birdir, çünkü birden fazla olsa
yaratıcılar sonsuz olurdu. Tüm varlığın varol-
masını O'nunla açıklayabildiği.mize göre her-
şey O'ndan gelmektedir. Bu gelme sudftr yo-
luyla olur. O'ndan ilk sudfu eden varlık Akl-ı
Evvel'dir (İlk Akıl). Evrensel ve mutlak dü-
şünceyi temsil eden bu İlk Akıl Allah'tan su-
dftr ettiği için mükemmel olsa da artık O'nun
gibi değildir. Bu yüzden bir vecihle O'nu
müşahede etmeye müştak, diğer bir vecihle
kendi kendini izlemektedir. Birinci vecih iti-
bariyle bu Akıl'dan bir Nefs zuhur eder, ikin-
ci vecih itibariyle de şeffaf bir küre oluşur.
Bu küreye "felek" denmektedir ve bu felek,
astronomide evrenin en dışını oluşturan sabit
yıldızlar küresini temsil etmektedir. Sonra bu
İlk Akıldan sırasıyla ve aynı yolla dokuz felek
(şeffaf küre) ve bunların Akıllan ve Nefileri
(Evrensel Ruh) birbirinden sırasıyla sudftr
ederler. Bunlardan en sonuncusu, onuncu
akıl olan Fa'al Akıl'dır ve bunuri küresinde
ay yer almaktadır; bu yüzden buna ~y. Küre­
si' de denir. Güneş, merih, Mars, Venüs gibi
diğer bütün gök cisimleri Ay küresi ile sabit
yıldızlar küresi arasında kalan kürelerde yer
almaktadırlar.
Bu küreler Allah'a olan iştiyakların­
dan dolayı dairevi bir hareket içindedirler
ve bu yüzden bunlara adeta asılı gibi duran
gezegenler ve diğer gök cisimleri hareket et-
mektedirler. Bu şekilde çizilen metafizik bir
astronomi çerçevesinden hareketle Farabi,
felsefi sisteminin temelini oluşturmaktadır.
Bu metafizik çerçeve içerisinde astronomi-
sini aynca kurmakta ve bunu matematiksel
hesapla takvim oluşturmaya esas almaktadır.
Farabi'ye göre Fa'al Akıl yer kürede ilk ön-
ce şekilsiz olan saf maddeyi (heyula) hare-
kete geçirir ve şekil kazanmasına sebep olur.
Zaten "ilk madde" olarak da adlandırılan bu
saf madde bil-kuvve şekil almaya müsait olup
Allah'a olan sevgisinden ('iık) dolayı bu ha-
rekete hazırdır. İlk maddenin şekil almasıyla
hava, ateş, su ve toprak olarak dört unsur ve
bunlardan da sırasıyla mineraller, madenler,
hayvanlar, bitkiler ve insanlar varlık merte-
belemesinde yerlerini alırlar. Her bir varlık
mertebesinin, altındakilere rüçhaniyeti daha
doğrusu üstünlüğü ve üstündekilere ise ek-
sikliği, noksaniyeti vardır. İnsan yer kürenin
en üstün varlığıdır. Bu yüzden Allah'a en ya-
kın olabilecek ve d.ine muhatap olabilecek
bir kapasitededir. Bu hitabı Farabi şu şekilde
açıklamakta dır.
Fa'al Akıl, yukarıda görüldüğü gibi yer
küremizde etkin olan en önemli semavi var-
lıktır. Bu aklın nefsi, Cebrail olarak bilinen
melek olup Peygamberimiz'le irtibata geçe-
rek ona Allah'tan vahiy getirmiştir. Peygam-
berlerde akıl yanında hayal kuvvesi çok geliş­ 305
miş olduğundan vahiy için Cebrail ile temasa
geçebilirler ve ondan aldıkları hakikatlan hal-
kın anlayacağı bir dille sembolik olarak onla-
ra anlatabilirler. Onun için onların anlattıkları
ile filozofların felsefi sistem içinde nazaıi ola-
rak ifade ettikleri bilgiler aynı hakikatın deği­
şik anlatımından ibarettir. O halde felsefe bir
bakıma nazaıi dindir; din ise, sembolik veya
mecaz! olarak ifade edilmiş bir felsefedir. Ge-
rek felsefe gerekse din insanın mutlu olması­
nı esas alır. Mutluluğun özü ise bilgidir. Bilgi
ya nazari veya arneli olur. Bunlardan birincisi
felsefede elde edilir, ikincisi ise ahlak ilminde
elde edilir. Din ise bunu bize fıloh olarak ak-
tarır. Burada Farabi'nin ahlak felsefesinin ay-
nntılarına girmeden bu felsefenin bir alt dalı
olan siyaset felsefesini de burada sistemine
esas aldığımız Medinet'ül-Fadı1a adlı eserin-
den çok kısa aktaralım.
Burada kısaca özetiediğimiz gibi teka-
müle dayalı bir alem anlayışı sergileyen Fa-
rab! kozmolojisi, insanı hiyerarşik bir varlık
anlayışı ile madde aleminin en üst düzeyinde
 görmektedir. Çünkü insan, sadece bedenden
oluşan maddl bir varlık olmayıp aynı zamanda
çeşitli duygu ve kuvvelere sahip bir nefesten
müteşekkildir. İnsan nefsi ala! ile en yüksek
seviyeye ulaşmıştır. Çünkü insan, aklı saye-
sinde ilahı vahye mazhar olduğu gibi ahlaki
yaşantısı ile diğer bütün hayvanlardan manen
ve ruhen çok daha yüksek bir seviyeye ula-
şır. Ancak insan bedeni ve nefsinin çok çeşitli
ihtiyaçlan vardır ve insan bunları tek başına
temin edemez. Bu yüzden "teavün" (yardım­
laşma) esasına dayalı topluluklar oluşturması ;
insanın fıtratı gereğidir. Bu insan toplulukla-
rının bir ~smı "mükemmel" (olgun), diğer
bir kısmı ise "mükemmel" değildir. Bu top-
lumlan da kendi aralarında sınıflanciıran Fa-
rabi böylece kendi felsefi sosyolojisinin teme-
lini atıwştır.
Farabi'ye göre, ahlakın temeli en "yük-
sek hayn" (el-hayru'l-afdal) veya 'iyiliği' elde
etmektir. Bunu elde eden toplumlar mutlulu-
306 ğu kazanırlar. Bu ise, ancak her yönüyle tam
olarak kurulmuş ·bir şehirde (el-medfnetu'l-
mutekamile) (veya şehir devletinde) gerçek-
leştirilebilir. Fa.rabi'nin, erdemli şehir (el-me-
dfnetu'l-fadila) olarak adlandırdığı. böyle bir
şehir mükemmel işleyen bir insan bedenine
benzer. Böyle bir bedende akıl, idareci olarak
nefsin diğer bütün kuvvelerini yönetir. Bede- ·.
nin bütün organlan da buna uyarak her bir
kuvve ve organ kendi rütbesinin fıtraten ken-
dine tayin ettiği görevi yerine getirir. İşte er-
demli bir şehir de böyledir; en erdemli insan
bu şehrin idarecisi (emfr) olur, diğer insanlar-
da bilgi ve erdemlerine göre oluşan hiyerarşik
bir düzen içerisinde idarecinin ve kendi üst-
lerinin verdikleri görevleri birbirleriyle uyum
içerisinde yerine getirirler. Erdemli şehrin en
erdemli insanı ancak bir peygamber olabilir,
çünkü peygamber vahiy de aldığından fa'al
ala! ile temas halinde olacak ve hiçbir zaman
hata yapmayacaktır. Ancak peygamberolma-
dığı zamanlar erdem esasına dayalı çeşitli il-
kelere göre belirlenebilecek olan filozoflar
idareci olurlar.
Bu özelliklere sahip olmayan toplum-
lar ise, erdemli şehrin zıttı olarak 'cahil' şehire
sahip olabilir; veya erdemli şehir insanları gibi
aynı bilgilere sahip olup heva ve nefsine ye-
nilerek bu bilgiler doğrultusunda yaşamayan
toplumlar olabilir ki bunları da Farabi 'fasık'
şehirler olarak adlandırma.ktadır. Bütün bu
şehirleri ve alt sıruflarım ayrıntılarıyla belirle-
yen Farabi, aynı zamanda bu şehir halklarını
öldükten sonra ahirette mükafat ve ceza bek-
lediğini söylemektedir. Böylece Farabi en ba-
sit bir kavramdan başlayarak belli bir hedefe
dpğru giden alem anlayışı içerisinde sistemini
kUrmuştur. Bu sisteminin ayrıntılarını man-
tık, fizik, matematik, astronomi ve psikoloji
gibi değişik bilimlerde işlemektedir. Farabi
sadece soyut bir düşünce sistemi. kurmakla
kalmamış bunları. özümseyen ve daha ileri
götürmeye çalışan birçok öğrenciler yetişti!- ·
miştir. Böylece genel İslam felsefesi içerisin-
de Farabi okulu den!].en ve İbn Sina'ya kadar
uzanan önemli bir o~un kuruculuğunu da
yapmıştır. 30
Burada düşünce sistemlerini kısa­
ca sunmaya çalıştığımız Matıltidl ve Farabi
kendilerinden sonra gelen düşünürleri kendi
gelenekleri içerisinde çok ağır bir şekilde et-
kilemişlerdir. Bir bakıma diyebiliriz ki kelam
geleneği Eş' ari ile birlikte tamamen Matılıi­
dı düşüncesi ile şekillenmiş, Aristo geleneği­
ni izleyen düşünürlerin ve bilim adarrılannin
fikirleri de Farabi sistemi ile oluşmuşlardır.
Sonraki gelişmelerde bunu daha açık.bir şe­
kilde görebiliriz.
B. İlk Türk Devletleri Dönemi
Düşünürleri ve Bilim AdaflJlan
(950-1100)
·En güçlü şahsiyet olarak karşımıza İbn
Sina, Birfull ve Gazali çıksa da bu dönemde
birçok düşüniii ve bilim adamı yetişmiştir.
Ancak bu inedememize sınır olarak al-
dığımız 1100 tarihinden sonra gelen özellikle
(30).A}'IUIIl)ar için bk. Ian Richa.ıd Nenoo. AJ-F4r4bf and bii School
(London, New Yodc: Rouıledge, 1992).
Anadolu Selçuklulannda İspanya'dan gelip
Malatya ve Konya' da ikamet eden İbn Arabi,
Sadreddin Konevi, Davud el-Kayseô ve Sulı­
raverdi gibi yine çok büyük düşünürler ve
bilim adamlan vardır. Biz burada kendimize
çizdiğimiz çerçeveye sadık kalarak ilk Müslü-
man Türk devletlerindeki önemli düşünür ve
bilim adamlannı incelemeye çalışacağız. Bu
şahsiyetler çok değişik gelenekleri ve düşün­
ce okullannı temsil ettiklerinden düzenli bir
sınıflandırma ile bu dönemin bilim ve düşün­
ce tarihini aktarmak gerçekten çok güçtür.
Aslında İslam medeniyetinde bilim ve düşün­
ce tarihimizi böyle sistemli olarak anlatan bir
eser henüz mevcut değildir.
Bu zorluklar içerisinde genel bir sınıf­
landırma ile ilim ve fikir adamlannı sunma-
ya çalışacağız. Bu sınıflanclırmamıza bulun-
duklan yerleri veya devletleri esas almamız
mümkün değildir, çünkü birçok dü§ünür o
zamanın şartlannda hem Selçuklu ve hem de
Harezmşahlar veya Gaznelilerin himayesinde
bulunmuşlardır. Yıne içinde bulunduklan bi-
limsel ve fikri: ortam da çok farklılık arz etti-
ğinden yaşadıklan zaman sırasını esas alarak
bir sınflandırma da yapmak çok güçtür. Bu
bakımdan fikri geçmi§lerini esas alarak bir sı­
nıflandınna içerisinde bunlan sunmak bizce
en uygun alanıdır. Bu şekilde yaklaşınca 1.
Edebiyat ve fikir adamlan, 2. Fıkıh gelene-
ğini temsil eden düşünürler, 3. Kelam gele-
neğinin öncüleri, 4. Tabiat bilimlerine ağırlık
veren düşünürler ve 5. Felsefe ve tasavvuf
geleneğinde önem kazanan düşünürler ol-
mak üzere beş sınıfta bu dönem dü§ünür ve
bilim adamlannı sunabiliriz. Fakat bu sınıfla­
mamızda bile yine zorluklar olduğunu kabul
etmeliyiz, çünkü birden fazla geleneğe sahip
şahsiyetler karşımıza çıkmaktadır.
1. Edebiyat ve Fikir Adamlan
Gaznelilerden yola çıkacak olursak
Ebu'l-Feth Ali ibn Muhammed el-Busti ile
karşılaşınz. Ebu'l-Feth bugünkü Mganis-
tan'ın güneyinde kalan ancak tamamen tah-
rip edilmiş olan Bust şehrinde doğdu. Do-
ğum tarihini bilemiyoruz ancak kaynaklar
onun, lOll'de Buhara'da öldüğünü belirt-
mektedirler. Sebuktegin Bust'u fethedince
Ebu'l-Feth onun himayesine girdi. Sonra bir
müddet Gazneli Mahmud'un sarayında ağır­
landı. Kendini Arap dilinin önemli bir şairi
olarak temayüz ettirmiş bir aydındır. Şairlerin
bilgisel faaliyetlerdeki en önemli işlevi soyut
düşünceleri anlayabilmeleri ve bunlan gü-
zel ifadelere döküp herkesin anlayabileceği
bir şekilde genel halk tabaklanna yaymaktır.
Ebu'l-Feth, bu görevi başan ile yerine getir-
miş bir şairdir. Gazne'de bu şekilde Mah-
mud'un himayesinde olan diğer önemli bir
şahsiyet de Bedi'uz-zaman el-Hemedam'dir
(ö.-1008). Bu arada yine Gazne sarayının hi-
mayesinde olan ve Gaznelilerin tarihini yazan
önemli bir tarihçi de karşımıza çıkmaktadır,
Ebu'l-Fadl Muhammed ibn Huseyn Katib el-
Beyhaki (ö. 1077).
Sorunlar aşamasını işlerken zikretti-
ğimiz Kaşgarlı Mahmud, Yusuf Has Hacib,
Ahmed Yesevi ve Edib Ahmed Yükneki gibi 307
şahsiyetleri burada tekrar zikretmemiz ge-
rekmez. Bilgisel yaklaşımı sergileyebilmek
için onları daha önce işlememizin gerektiğini
yeterince vurguladık. Ancak bunlara ek ola-
rak Büyük Selçuklu veziri Nizamülmülk'ü de
zikretmek gerekir. Her ne kadar Nizamül-
mülk ahka"mu's-sultaniyye türünden bir eser
vermişse de onu Maverdi (ö. 1058) gibi bir
düşünür saymak mümkün olmadığından iyi
bir devlet ve fikir erbabı olarak bu sınıfta yer
alabilir. Nizamülmülk, Tus şehrinde lOIS'de
doğdu . B abası Gaznelilerin idaresinde vergi
görevlisi olarak çalışmaktaydı. Sonra babası
Selçuklu idaresini seçip Tuğrul Bey zamanın­
da bir devlet görevi üstlendi. İyi bir eğitim
alan Nizamülmülk Alp Arslan zamanında ve-
zirliğe getirildi.
Ünlü eseri, Siyasetname'yi 1091'de yaz-
dı. Toplam elli bölümden oluşan eser, devlet
başkanına öğüt verici ibretli hikayelerle süs-
lenmiştir. Son on bölümü ise, devleti yıkan
tehlikelerin neler olabileceğini konu edin-
mektedir. Melikşah zamanında da vezirlik
 görevini yürüten Nizamülmülk Alp Arslan sl'nin haya1lnı da Tacu't-Teracim adlı şerhinde
gibi bir Hasan Sabbah fedaisi tarafından kaleme alan İbn Kutlubuğa'ya göre Serahsi
1092'de öldürülmüştür. Alp Arslan'ın emriyle Fergana'da 1106 yılında öldü.34
kurdurduğu medreseler onun adıyla Nizarni-
ye medreseleri olarak anılır ve bunlar içerisin- Ebu'l-Leys el-Semerkandi bu dönemin
de Gazali'nin ders verdiği Bağdat Nizamiyesi diğer önemli bir Hanefi fakili düşün~dür.
en önemlisidir. Her ne kadar fakih olarak §öhret yapmış ise
de bir kelamcı olarak aynı üne sahiptir. An-
Bu gelenek içerisinde kısaca bahsede- cak. aşağıda inceleyeceğinriz diğer kelamcı­
bileceğimiz bir müfekkir de Hakim Ata' dır. larla boy ölçüşecek düzeyde.bir eser vereme-
Harezm'de doğup büyüdüğü tahmin edil- miştir. Bu konuda Ebu'l-Leys meşhur Hanefi
mektedir. Asıl adı Süleyman Balorğam olan inanç sistemini sergilediği A.kide adlı eseriyle
H akim Ata'nın ölüm tarihi olarak yaklaşık ; bilinmektedir. Kaynaklar ölüm tarihini 983
1186 verilmektedir. Ona "Hakim" (bilge) il~ 1002 arasında göstermektedir.35 Buna ek
adını veren Ahmet Yesevi'n.in 'öğrencilerin- olarak bir de Te/sir'i vardır. Bundan da çok
den ve müritlerindendir.31 BüyU.k bir şair ve yönlü bir düşünür olduğu anlaşılmaktadır.
mutasavvıftır. Ancak kelam ve diğer bilimle- Bu eser, İbn ~abşah (ö. 1450) tarafından
re dair eseri mevcut değildir. Ona atfedilen Osmanlıcaya çevriJmiştir. Fıkıh konusunda-
üç eserden bahsedilmektedir: Bakırğan Kita- ki diğer bir önemli eseri de Hızanetu'l-Fıkh ·
bı (Kazan, 1846'da basılmıştır), Ahirzaman adlı kitabıdır. Aynca çeşitli değişik Hanefi
Kitabı (Kazan, 1847'de basılmıştır), Hazret-i fukahasınm görüşlerini karşılaştırmalı olar* ·
Meryem Kitabı (Kazan, 1878). Bunlannhepsi inceleyen bir de Muhteli/u'r-Rivaye adlı eseri
belli konulan ele alan ve toplumu aydınlat- mevcuttur. Yme bir nevi Gazali'ninİhya'sı gi-
308 maya çalışan şiirle.rden oluşmaktadır. Onun bi Ebu'l-Leys'in de Tenbihu~l-Gafilin ve Rus-
için bu dönemin önemli edib düşünürlerin- tanu'l-'AnJtn adlı iki eseri vardır.
dendir. 32 '
Bu sınıf düşünürler arasmda Gazali~yi
2. Fıkıh Geleneğini Temsil Eden Dü§ü- de zikretmemiz gerekir. Gazali çok yönlü bir
nfuler düşünür olduğundan onu bütün bu sınıflar
içerisinde zikredebiliriz. Ancak tekratı ön-
Bu dönemde yetişen fakihler o kadar . lemek için biz onu felsefe-tasavvuf geleneği
çoktur ki bunlann hepsini saymak elbetteki içerisinde sunacağız. '
mümkün değildir. Ancak önemine binaen ve
sonraki yüzyıllardaki etkisini de göz önüne
3. Kelam Geleneğinin Öncüleri
alırsak karşımıza Muhammed ilinAhmed ibn
Abi Sehl Ebu Bekr el-Serahst çıkmaktadır. 33 Felsefe ve t~savvuf geleneği içerisinde
Hayatı hakkında geniş bilgiye sahip değiliz. görüşlerini sunacağıriıız Gazali dışmda bu dö-
ll. yüzyılda Maveraünnehir bölgesinde yaşa­ nemin önemli kelamcıları arasmda iki önemli
mıştır. Eserlerinin çoğu fılah ile ilgilidir. Usu- simadan birisi Şehrestam, diğ~ ise İmamu'l­
lu'l-Fıkh, Şerhu's-Si'yeri'l-Kebir ve Mabsut bu Haremeyn olarak bilinen ve Gazali'nin de
konudaki en önemli eserleridir. Şeybam ola-
(31) M. F. Köpriilü. Türk Edebiyatuıd4111t MttliWWif/ar (Ankara: Diya·
rak bilinen İmam Muhammed'in önemli şa­ net 4leri B~k. Yayuılan, 1981).
GünayAip:ıy. "HakimAı.a",E/2.
rihlerindendir. Hanefi mezhebine bu açıdan (32) (33) G~ bir Cukaha listesi için bk. '.Nsuf Ziya Ka~akcı. XI ve XII.
çok hizmet etmiştir. Uzun zamanlar Osmanlı Asırlartkı Ktırahanlılar Deuri111k M4uôra' al-Nahr Islam Hukuçuları
(Aııkaro: Atatürk Üniversitesi Yayuılan, 1976).
Devri'nde bile Hanefi ulemasınm başVurdu­ (34) N. Caldex. "ai-Sa.ıak.lısı-, EI2.
ğu eserleri İslam fılah tarihinde bu açıdan m> Ccıtury: G~ bilgi için bk. The Islmnic Ccnapı of Belit/in the 4th/10th
Abü Layıb tJl.Sanıarqanıli's CcmmmltJry 011 Abt2 Hıınifab's
önemli bir yere sahiptir. En önemli şarihi de al-Fiqh al-Absat, tahkikle ve notl.arla oş-eden Hans Daibu (Tok-
yo: Lıstinıte for the Study of Languages and Cultutes of Asia and
Kasım ibn Kutlubuğa'dır (ö. 1474). Serah- Africa, 1995). . ·,
hacası olan Cuveyni'dir. İmamu'l-Haremeyn
unvanı ile anılan Ebu'l-Me'ali Abdulmelik el-
Cuveyn! 1028 tarihinde Nişabur'da doğdu.
Çok başanlı bir öğrenci olduğundan babası­
nın ölümünde sonra çok genç bir yaşta onun
yerine müderris tayin edildi ve burada ders
vermeye başladı. Bu sırada Selçuklu sultanı
Tuğrul Bey'in Eş' ari kelam.ı.na olan ters tutu-
mu özellikle veziri el-Kıınduri'nin Eş'aıileri
diğer bozuk mezheplerle bir tutması ve Cu-
veyn! gibi ulemanın öğretimine karşı olması
Cuveyn! gibi birçok düşünürün buradan kaç-
masına yol açmıştır. Cuveyn! de buradan ayn-
larak önce Bağdat'a geldi sonra 1058 yılında
da hacca gitti ve hem Mekke'de hem de Me-
dine'de kalarak buralarda bir süre ders ver-
di. Bu iki şehirde de ders vermesinden dolayı
ona "İmamu'l-Haremeyn" unvanı verilmiştir.
Nizamülmülk vezir olunca Selçuklu siyaseti
değişti ve Cuveyn! tekrar Nişabur'a döndü.
Nizamülmülk burada Bağdat'ta olduğu gibi
bir Nizarniye medfesesi kurarak başına Cu-
veyni'yi getirdi. Burada 1085-yılında ölümü-
ne kadar ders veren Cuveyıll birçok önemli
düşünür ve Gazali gibi filozof yetiştirmiştir.
Bu bakımdan kelam geleneğini kendinden
sonraki devidere sağlam temeller üzerin-
de aktardığını söyleyebiliriz. Bunu neşrettiği
ve bize kadar ulaşılan eserlerinde de açıkça
görebiliriz. İslam hukuk felsefesinin önemli
bir kaynağı olan Kitabu'l-Burhan fl Umlu'l-
Fıkh adlı eseri günümüze kadar bu konuda
kaynaklık etmiştir. Düşünce yönünde kelam
geleneğinin önemli bir eseri de onun Kita-
bu'l-İrşad ila Kavatı"u'l-Edille adlı kitabıdır.
Bu konuda kısaca el-Şamıl olarak bilinen bir
kitabı sadece elyazma olarak mevcuttur.
Görüldüğü gibi Cuveyn! fıkıh ile ilgi-
lenmiş olsa bile bunu daha ziyade kelam açı­
sından yapmıştır. Onun meyli daha ziyade
felsefi düşünceden tarafa olduğundan Ga-
zali gibi bir öğrenci yetiştirmiştir. Bu açıdan
Kelam geleneğinin Eş'ari okulu Cuveyn! ile
daha felsefi bir yol tutmuştur. Böylece eski
dönerp. Eş' arilik bir açıdan tamamen yön de-
ğiştirmiş ve hemen yaklaşık bir yüzyıl sonra
gelen Fahreddin Razi gibi temsilciler daha
da felsefi bir karakter kazanmışlardır. Hatta
Paul Craus'a göre Razi felsefe ile kelamı tam
anlamda meczetmiştir.36
Bu yaklaşımda Aristo mantığı başta ol-
mak üzere mantık çalışmaları hız kazanmış
ve fizikte atomcu yaklaşım bir derece ikinci
plana itilmiştir. Bilgi teorisi çok önemli bir
konuma gelmiş ve daha sonraları neredeyse
bütün felsefi sistemler bu sorunla işe başla­
mışlardır.
Burada kısaca balısetrnek istediğimiz
kelam geleneğini bu dönemdeki diğer önem-
li temsilcisi Ebu'l-Feth Muhammed ibn ~­
dulkerlm ibn Ahmed Tacuddin el-Şehresta­
ni 1086 tarihinde bugünkü Türkmenistan
topraklaonda kalan Şehristan'da doğdu. 37
İlk öğrenimini burada tamamladıktan sonra
Nişabur'a yüksek ilimleri tahsile gitti. Bura-
da devrin önemli alimlerinden Ebu'I-Kasım
Salman el-Ensan (ö. 1118) ve Gazali'nin
meslektaşlaondan Ebu'l-Muzaffar Ahmed 309
el-Hafl'den (ö. 1106) ders aldı. Sonra hac-
ca ve oradan Bağdat'a gitti. Burada Selçuk-
lu Nizarniye Medresesi'nde bir müddet ders
verdikten sonra 1120 civarında memleketine
döndüğü belirtilmektedir. Sonra Merv' de
Sultan Sencer'in hizmetine girdi ve onunla
yakın arkadaşlık kurdu. Guzların Merv'i ele
geçirmesinden sonra buradan aynlarak Şeh­
ristan'a döndü ve burada 1153 tarihinde ve-
fat etti.
Şehrestaru kelam tarihi açısından çok
önemli bir bilim adamım ızdır. Onun çok iyi
bilinen el-Milel ve'n-Nihel adlı eseri bir dün-
ya felsefe tarihidir. Eski Yunan felsefesinin
başlangıç dönemi olan Tales ve Elea okul-
larından başlayarak Eflatun, Aristo ve daha
sonra gelen İskenderiyeli şariblere kadar ve
daha sonra İslam medeniyeri içerisinde birin-
ci yüzyıldan başlayarak kendi gününe kadar
bütün düşünce okulları hakkında bize çok
(36) Paul Kraus. "The Conırovcısies of Fakhr al-Din ru.z;•, Islamic
Ct~llım:, 12 (1938),131-53.
(37) 'Ilı.ı:ibler ve diğer aynntılar için la§. G. Monnot. "al-Shahrastan.i",
EI2.
 önemli bilgiler vermekte ve bunların görüş­ ise peygamberler ve onların varisleridir. Bu
lerini özetlemektedir. Bir çok Batı dillerine dinamik yapı iki ilke
etrafında bir hiyerarşik
de tercüme edilen bu eser ilk dönem İslam varlık bütünlüğü oluşturur; terettüb ve tezad.
bilim ve felsefe tarihi için önemli bir kaynak- Birinci ilke varlıkların bir düzen içerisinde
tır.38 Bu eser Türkçeye de Nuh ibn Mustafa bulunmalarını sağlar, ikincisi .ise, .varlığı her
(ö. 1660) tarafından çok erken bir dönemde zaman hayır tarafından şer tarafına yönlendi-
çevrilmiştir ve bunun bir İstanbul 1862 bas- rir. İşte böyle bir varlık hazinesinde insan ah-
kısı mevcuttur. Şehrestaru'nin kelam geleneği laki bir tutum ve peygamberlerin önderliği ile
içindeki önemli eseriKitab Nihayeti'l-Akdam ştd:' tarafında kurtulma ödevi ile görevlendi-
/i 'Ilmi'l-Kalam adlı kitabıdır. 39
rilmiştir. Bu düzen içerisinde yukanda da be-
lirttiğimiz gibi her bir varlık sınıfı bir bilim tü-
Diyebiliriz ki Şehrestaru Aristo gelene-
rünü temsil etmektedir. Mesela varlıklardan
ğindeki (Meş;a'i) filozoflar gibi çok sistem- ;
·soyutlanarak adetlerini alıp buna dayanarak
lidir. Ortaya koyduğu sistemini kısaca şöyle
ilkeler ortaya koyma aritmetik (hisab) olduğu
özedeyebiliriz. Bütün bilimlerin temel ko-
gibi, maddeyi soyutlamadan madde yönü ile
nusu varlıktır. Varlığı anladığımız nispette ve
incelemek de fizik (tabi'iyyat) bilimini oluştu­
anlayış şekilierimize göre nasıl sınıflandınyor­
rur. Bu bilimlerin yöntemini ise bizler konu-
sak o kadar da bilim vardır. Diğer bir ifadeyle
larına uygun bir şekilde geliştiririz.
Şehrestaru'ye göre her bir bilim her bir sınıf
varlığı incelenmektedir. Varlık ise duyularımı­ Şehrestaru ile artık ilk Müslüman Türk-
za hitap eden tek tek nesnelerin bıraktığı iz- ler Dönemi'ni de geçmiş bulunuyoruz. Kelam
lenimlerden oluşturulan bir bütün içerisinde geleneğinin bundan sonra nasıl bir seyir takip
değerlendirilebilir. Bu açıdan bakınca aklımJz ettiğini izieyecek olursak diyebiliriz ki Razi
310 hemen idrak eder ki varlık için bir kaynak ve Tusi dışında önemli bir kelamcı düşünür
vardır ve her kaynakta olduğu gibi varlıkta da gelmemiştir (Gazali'yi felsefe-tasavvuf gele-
bu kaynak en üst varlıktır. Bu varlık Tek'tir, neğinde görmek şartıyla). Bu açıdan burada
'l\llah' adıyla anılan bu yüce varlık, iklımıza sunmaya çalıştığım.Jz düşünce tarihi aslında
sadece fülleriyle hitap etmektedir. Fakat bu ikiyüz senelik bir dönemi de kapsamakla bir-
fillerden onun 'hüviyyeti'ne dair bir bilgi çı­ likte diyebiliriz ki bu dönem. İslam düşünce
karabiliriz. Bunu yapmaya çalışan bilim ise tarihi altın _ çağıdır. Yüzlerce bilim adamı ye
kelamdır. Varlık Allah'ın yaratması ile ilk ön- filozof bu dönemde (700/1300) yetişmiştir.'
ce İlahi bir düzen içerisinde bir kimlik kaza-
nır, sonra maddi alem içerisinde bir düzenle
varoluş kazanır. Bu varoluş düzeni birbirini
4. Tabiat Bilimlerine Ağırlık Veren,
takip eden yedi devicle oluşur; başlangıç nok- Düşünürler
tası, alem-i şer'iyye (müste'nej) olan bu dünya; Bu döneınln ilk zikredilmesi gereken
nihai noktası ise dar-ı karar olan öbür dün- bilim adamı Ebu Abdullah Muhammed ibn
yadır. Ahmed ibn Yusuf el-Katib el-Harizmi olabi-
Allah'ın, Kur'an'da belirtildiği gibi, Es- lir. Hayatı hakkinda pek bilgiye sahip deği­
maü'l-Hüsna'sı (Güzel İsimleri) vardır. Esma liz. E.n önemli ve sonraki bilimsel ve felsefi
ve sıfat her şeyin kaynağı olarak bu alemi bir çalı§malarda çok etkisi olan meşhur bilimler
ayna gibi kendi tezahürleri ile doldurmakta- ansiklopedisi diyebileceğimiz eseri Me/atı'­
dır. Bunların cilveleri ve yansımalan he~ şeyde hu'l-'Ulum adlı k:itaptır. Bu kitabını Harezm!
aklımızi a okunabilir. Ancak bu yansımalar te- (38) El-Mi/el we'n-Nihel, 2 cilthalinde n~r. Muhammed Seyyid KilAnl
(Beyruc Dar d -Ma'rife, 1961). İngilizce'ye Mıulim S«tr am1 p;.
melde paralel iki yol gibi sözlü ifadeler (keli- vinons adıyla çevi.reııle.r A. K. !<azi ve J. G. Flynn (London; Kegan
mat ka.vllyye) ve fi'l1 ifadeler (kelimat fi'liyye) Paullnte.rnatiooal, 1984).
(39) Tahkikli o~reden ve İngilizce'ye çeviren Alfred Guillaume (Ox·
olarak tezahür ederler. Birincisi vahiy, ikincisi ford: Oxford University Press, 1934). · .•
Sarnam emiri Nuh ibn Mansur'un (97 6-997)
veziri Ebu'I-Hasan 'Utbfye ithaf etmiştir. Bu
eser temel olarak iki bölüme ayrılmıştJ.r: 1.
D.iıll ilimler, bu bölümde fıkıh, kelam, nahiv
{Arapça grameri), kitabet, şiir ve tarih gibi
Müslümanlarm tesis ettikleri bilimler ve ko-
nulan özedenerek mahiyetleri ve sorunlan
anlatılmaktadır; 2. Yabancı ilimler ('ulumu'l-
'acem), bu bölümde de Yunari medeniyetin-
den alınan felsefe, mantık, tıp, aritmetik, ge-
ometri, astronomi, astroloji, müzik, elsimya,
ve teknoloji bilimler ve konulan aniatılmak­
tadır. 40
Şüphesiz ki bu dönemde tabiat bilim-
lerine ağırlık .veren bilim adamlannın başın­
da İbn Sina ve Blrt1nl gelmektedir. Ancak
İbn Sina'nın felsefi kişiliği ağır bastığı için
onu felsefe ve tasavvuf geleneği içerisinde
inceleyeceğiz. Burada Blrt1nl'yi ve İslam bi-
lim tarihine katkılannı sunmaya çalı§acağız.
Ebu Reyhan Muhammed ibn Ahmed Blrt1nl,
Harizm'de Kas şehrinin dışta kalan mahalle-
sinde (Farsça bfrnn) 973 yilinda doğmuştur.
İlk öğrenimini burada tamamladıktan sonra
Sarnam emiri Mansur ibn Nuh'un himaye-
sinde billinsel çalışmalanna başladı. İbn Sina
ile meşhur bilimsel yazışmalannı bu sıralarda
yapmış olmalı. Bundan sonra Cürcan ve Rey
şehirlerinde bir müddet kaldı. Cürcan'da bu-
lunduğu sıralarda Sultan Kabus'a ith~f etti-
ği meteoroloji kitabını yazdı (yaklaşık 1000).
Gazneli Mahmud Harezm'i feth.ettikten
sonra Blrt1nl'yi de d.iğer birçok düşünür ve
biliİn adamlaoyla birlikte Gazne'ye götürdü
(1017). Mahmud'un Hind.istan seferine ka-
tıldı ve burada Sanskrit öğrenerek Hint tarihi
çalıştı. Tanhu'l-Hind adlı kitabını ve (1030)
çok önemli olan geometri, aritmetik, astrono-
mi ve astrolojiye dair Kitabu't-Tajhfm li-Awa'il
Sina'ati't-Tenctm adlı eserini burada telif et-
mi§tir.41 Yıne 1030 yıllannda Kitabu"l-K.ıınun
el-Mes'udt fi'l-Hay'a ve'n-Nuct2m adlı eserini
tamamlayarak Sultan Mesud'a ithaf etmiştir.
Nihayet 1048 yılında büyük ihtimalle Gaz-
ne'de öldü. Blrt1nl, matematik, astronomi,
fizik, coğrafya, tarih, dil bilimleri ve antropo-
loji gibi bilimlerde eserler üretmiş çok önem-
li bir bilim adamıdır. Onun bilim tarihindeki
yeri sadece burada zikrettiğimiz bir kaç eseri
ile ölçülemez. Bilimsel başarılan eserleri tek
tek incelenerek ancak ortaya konabilir. 42
Biıı1ni ve İbn Sina dışında Harezm-
şahlar himayesinde çalışmalannı sürdüren ve
Seyyid İsmail olarak bilinen İsmail ibn Hu-
seyn el-Cürcam'yi burada zikredebiliriz. Öm-
rünün büyük bir kısmını Harezm'de geçird.iği
belirtilmektedir. Farsça olarak kaleme aldı­
ğı Zahfre-i Harevnf adlı meşhur tıp kitabını,
Kutbuddin Muhammed'e (1097-1127) ithaf
etmiştir. Sonra Harezmşahlardan Atsız ibn
Muhammed'in (1127-1156) isteği üzerine el-
Khufftyyi'l-Ala't adlı daha kısa eserini yazdı.
Daha sonra Selçuklu sultanı Sencer'in hima-
yesinde çalışmalarına Merv'de devam eden
Seyyid İsmail Cürcam burada 1136 yılında
ölmüştür. Zahfre-i Harezmf çok iz bırakmış
bir tıp el kitabıdır ve Türkçeye özet halinde
çevrilmiştir. Bunun dışında felsefe ve astro-
nomi üzerine yazılmış birçok eseri, sadece el 311
yazma olarak günümüze kadar gelmiştir.
5. Felsefe ve Tasavvuf Geleneğinde
Önem Kazanan Dü§Üllürler
Tasavvufu burada felsefe geleneği ile
beraber zikretmemizin sebepi, Gazali ve he-
men sonra İbn Arabi ile beraber sufi gelene-
ğinin tamamen felsefi bir karaktere bürün-
mesindendir. Hatta bilrada sunacağımız İbn
Sina bile tasavvufla ilgilenmiş ve bu konuda
eserler vermiştir. Nitekim bu dönemden he-
men sonra gelen Sulıraverdi gibi ünlü filo-
zoflar tasavvufa felsefe kapısının açılmasında
öncülük etmişlerdir. Diğer bir deyişle bu de-
(40) C. E. Boswonh. "A Pionc= Arabic Encyclopedia of the Sciences:
!J-~warizmi's l<eys ofthe Scie~ıets", bis 54 (1963), 97 -lll; aynca
llhan Kııduer, "HA.ı:izmı...., TDV ls/am Ansiklopedisi_
(41) Bu eser Arapça aslı ile birlikte İııgiliz.ce'ye tercüme edilerek ba-
sılııuıtu: R Ramsay WrighL (Londra, 1934); Ayna yeni baskm;
The Book oflnstrıtction in t« Elmımts of the Aıt ofAstro/ogy: Ki-
lllbıi't-Te/himli-Evoili StT/IZoli't-Tencim, ed. Fuat Se2gin {Fnıııkfun:
Insıinıt fiır Geschichte der Anıbisch-Islamiscben Wıssenschaften,
1998).
(42) Bk. Güııay Ti!mer. "BiıU.oı.... maddesi, TDV Islam Ansiltkıpeılisi.
Yıne a. y. Binmi'ye Göre Dtiıkr ve Islam Dini (Aııkara: Diyanet iş.
leri B~kıınlığı 'myınlan, 1986); Beyruni'ye annağan (Ankara: Türk
Tarih Kurumu, 1974).
 virden sonra tasavvuf ilk devir sufilerin karşı duğu eserlerinden anlaşılmaktadır. Görüşle­
çıkmalanna rağmen felsefeyle büyük ölçüde ri nedı:nse daha ziyade tasavvuf eksenli ola-
bütünleşmi§tir. Diyebiliriz ki Davud el-Kay- rak neredeyse tamamen Risaletu'l-Kuşeyriyye
seri, Sadreddin Konevi ve daha sonra gelen üzerinde yoğunlaşrn,ıştır. Halbuki Kuşeyri'nin
Mir Damad ve Sadra gibi ünlü mutasavvıf fi- bir de Letaifu'l-İJarat adıyla t~sa~ tefsiri
lozoflarla 17. yüzyılda bu sufi felsefe geleneği ve aynca kelam ve fıkıha dair eserleri m~v­
zirveye ulaşmıştır. Hallac, Bayezid el-Bistann, cuttur. Risaletu'l-Kuşeyn"yye'de tasavvufun te-
Muhasibi ve Juneyd el-Bağdadi ile başlayan mel ilkelerini ve tasawuftaki ana kavramları
tasavvuf okulu bu devirde gelen Serrac, Ku- ayrtntılı olarak ele almaktadır.
şeyri, Necmuddin Kübra ve Necmuddin Razi
Daya ile yarı felsefi bir kisveye bürünmüş ve Tasavvuf geleneğinin bu dönemde Ga-
13. yüzyıldan sonra Gazali, Suhraverdi ve İbn : zali'yi adayarak Serrac ve Kuşeyri' den adeta
Arabi gibi düşünürlerin etkisiyle tamamen geçiş aşamasını teşkil edebilecek iki önemli
felsefi bir karakter kazanmıştır.
t~insilcisinden de bahsedebiliriz. Ancak artık
felsefi tasavvuf döneminde gelmiş olmalarma
El-Serrac olarak bilinen Ebu Nasr Ab- rağmen gelenek olarak Serrac ve Kuşeyri'yi
dullah ibn Ali; Horasan'da Tus şehrinde 10. andırmaktadırlar. Bu bakımdan sadece kısa­
yüzyılın ortalannda doğdu ve yine 988 tari- ca bahsederek geç~biliriz. Necmüddin Kübra
hinde burada öldü. Tasavvuf geleneğini de- olarak bilinen Kübrevi tarikatının kurucusu, ·
ğişik bir mecraya taşıyan düşünürlerden ilki Harezmli Ebu'l-Cennab Ahmed ibn Ömer
olarak algılanabilir. Tasavvuf tarihi ve tasav- (1145-1220), Kuşeyri gibi çok yönlü bir düşü­
vuf deyimleri ansiklopedisi olan en önemli nürdür. Fıkıh ve kelam çalışmış bu konularda
eseri Kitabu'l-Luma' adlı kitaptırY Bu ka- eserler vermiştir. Çok seyahat ederek Anado-
312 dar önemli bir eser vermiş olmasına rağmen lu ve Mısır'a kadar gidip buralarda yaşamıştır.
hayatı hakkında pek bilgi mevcut değildir. Çok önemli öğrenciler yetiştirmiştir ve bunlar
Bu eseri ile aynca tasawufta bu tür eserle- belirtmeye çalıştığımız tasavvuf geleneğinin
rii:ı yazılmasına bir öncülük etmiştir. Kuşeyrl felsefi kisveye bürünmesinde önemli rol oy-
olarak bilinen ve aynca kelam ile de ilgile- namışlardır. Bunlardan birisi de Necmüddin
nen Ebu'I-Kasım Abdulkerim ibn Havazin Razi Daya'dır (1177-1256). Necmüddin Ra-
de er-Risaletu'l-Kuşeyriyye fl 'ilmi't-Tasavvuf . zi üstadı Necmüddin Kübra iibi çok seyahat
adıyla bu türden bir eser vermiştir."" ~şey­ etmiş ve Konya'da Mevlana ile, Sadreddin
ri 986 yılında Horasan'ın kuzeyinde Ustuva Konevi ile sohbederde bulunmuştur. Şiha­
şehrinde doğdu ve öğrenimini burada gördü. buddin Suhraverdi ile de buluşmuş ve onun-
Nişapur' a bir iş için gittiği sırada burada Şeyh la filcir alışverişinde bulunmuştur. BÜtün bu
Dekkak ile tanıştı ve ilgisini çekmesi üzeri- çağdaşları 'ile felsefe-tasavvuf geleneğinin
ne tasavvufu ondan öğrenerek orada kaldı. temsilcilerinden olduğu anlaşılmaktadır. Tabi
Aynca fıkıh ve kelam tahsiline de burada bunlardan bir kısmı, özellikle Mevlana, felse~
devam etti. Şeyh Dekkak'ın kızı ile evlen- feye karşı olduklarını açıkça ifa~e etmişse de
di ve ölümünden sonra onun halifesi olarak bundan biz onlalm Aristo felsefi geleneğini
şeyhlik görevini üsdendi. Kendisini kurduğu kasde_ttiklerini rahadıkla aniayabiliriz. Çürikii
medresede burada ders verdi ve birçok öğ­ Meşşa'i olarak bilinen bu gelenek kalbe ge-
renci yetiştirdi. 1056 yılında Bağdat'a gitti, rekli önemi vermiyor ancak sadece akıl ile her
halifenin emri üzerine burada ders vermeye insan sorununun çözülebileceğini savunuyor-
başladı. Bir müddet Tus'da ikamet ettikten lardı. Bizim burada yeni bir yorumla sunmaya
sonra Alp Arslan zamanında tekrar memle- (43) Kirab ai·Lmna' ftt-T.twınm/. yay Reyııold A. Nicholsoo (London:
ketine döndü ve 1072 yılında vefatına kadar E.]. W. Gibb Memorial Fund, 1963).
(44i Er-Ris41etıli-Kıqeyriyye fi 11mi't·Tasawı(/, yay. Ma'rüf Zurayk ve
burada yaşadı. Çok yönlü bir mutasavvıf ol- ~ 'Abdulhamid Baltaci (Beyrut: D:ı.ru'L.Hayr, 1988).
çalışttğımız felsefe-tasavvuf geleneği ise kalp
ile aklı birleştirmeyi amaçlamıştır. Ancak bu-
nu felsefi açıdan yapabilmek için gerekli bilgi
teorisi henüz ellerinde mevcut değil idi. Bu
bilgi teorisini geliştiren düşünür Ebu Hfuni.d
el-Gazali'dir (1058-1111). 45
Gazalfninhayatt ve fikirlerihakkında o
kadar çok eser yazılmıştır ki bunlan tekrar et-
meye gerek yoktur. Onun için burada-sadece
onun bu fikirlerin geçiş döneminde oynadığı
rolden bahsedeceğiz. Aynı durumda olan bir
düşünürümüz de bu dönemin son temsilcisi
olan İbn Sina'dır. Bu iki felsefe-tasavvuf gele-
neği temsilcileri sadece bu yönden biribirleri
ile irtibatlı değiller, aynı zamanda aralarında
tek taraflı geçen bir felsefi münazaranm da
içindedirler. Tek taraflı bir münazara diyo-
ruz çünkü bilindiği gibi İbn Sina, Gazali'den
önce yaşamıştır ve onun çağdaşı değildir. Bu
açıdan önce onu takdim edelim. Batt'da La-
tince tercümelerden Avicenna olarak bilinen
İbn Sina, öğrecilerinde~ Cüzcani'ye hayattnı
kısaca yazdırdığına göre 980 yılında Buhara
yalanlannda Efşane'de doğmuştur. 46 Öğreni­
mini Buhara'da yapmış ancak üstün zekasın­
dan dolayı çok kısa bir sürede kendi zamanı­
na kadar olan bütün bilimsel gelişmeleri elde
edebilmiştir. Bunu elde etmesine hocalan
yardımcı olamamış kendi kendini eğiterek
birçok bilimi bir hoca yardımı olmadan tahsil
etmiştir. Bunda Samarn idarecilerinin kütüp-
hanelerini onun emrine vermeleri çok etkin
olmuştur. Bu bakımdan onlann himayesinde
bilimsel çalışmalannı sürdürmüştür. Ancak
Aristo metafiziğinde zorlanmış ve bunu da
Farabfnin şerhleri yardımıyla öğrenebilmiş­
tir. Vezir olarak siyasi bir görev de üstlenmiş
ve zamanındaki bütün bilimler üzerine oto-
rite denecek düzeyde eserler vermiştir. Isfa-
han'da Alauddevle'nin himayesi sırasında ça-
lışmalannı sürdürürken 1037 tarihinde vefat
etmiştir.
İbn Sina, Farabi gibi çok düzenli bir
felsefe sistemi kurmuştur ve bu sistemini üç
şekilde önce çok aynntılı olarak Kitôbu'ş-Şi­
fa'da; sonra özet olarak Kitabu'n-Necat'da
ve nihayet çok öz olarak da Vyunu'l-Hik-
me ve el-İşarat ve't-Tenbfhat adlı eserlerinde
sunmuşturY İbn Sina'nın genel felsefesini
özetlerneden önce diğer bilimlerdeki başan­
lanndan kısaca söz edebiliriz. Tıp konusunda
ansiklopedik eseri KAnun fi't-Tıb yüzyıllarca
ttp konusunda Batt ve Doğu dünyasını etki-
si alttnda tutmuştur. Farmakolojide de onun
önerdiği ilaçlar hala önemli ölçüde yol göste-
ricidir. Tedavi için kullandığı bitkiler bugün
araştınlmakta ve ilaç yapımında kullanılmaya
çalışılmaktadır. İbn Sina sadece ttp ile ilgili
nazaô kitaplar yazmamış aynı zamanda dok-
torluk yapmıştır ve bu konuda öğrenciler ye-
tiştirmiştir. Bir doktor olarak ameliyatlar da
yapmış ve kendi zamanına göre çok değişik
tedaVi yöntemleri geliştirmiştir.
İbn Sina fizikte Aristo fiziğini takip
etmiş ve bu açıdan Gazali tarafından da
eleştirilmiştir. Zaman Gazali'nin sebeplilik
nazariyesi gibi bazı konularda haklı olduğu­
nu ispatlamıştır. Çünkü İbn Sina sebeplilik
konusunda Aristo'nun zorunluluk ilkesini 313
kullanıyordu, Gazali ise bunu eleştirmiş ve
Batt'da ancak David Hume'un 15. yüzyılda
geliştirmeye başlayarak Kant'ın 18. yüzyılda
ortaya kayabildiği zorunsuzluk ilkesini sa-
vunmuştur. Ancak İbn Sina diğer konularda
kendi zamanını aşan eserler vererek bilimin
ilerlemesinde öncülük etmiştir. Bunun dışın­
da metafizik, matematik, müzik, psikoloji,
astronomi, meteoroloji, mineraller, kimya ve
ahlak, siyaset, ekonomi gibi bütün bilim dal-
lannda o bilim dallanna katkıda bulunabile-
cek eserler vermiştir.
İbn Sina insanlık tarihininender rast-
lanan şahsiyetlerindendir. Bilimsel vüs' ari o
kadar geniştir ki bunu ancak yıllarca çalış­
roakla anlaşılabilir. Ne var ki bilim, durağan
(45) Gaıall'nin eserlerinin bir listesi ve onun hakkıodaki y.ıpıla.ıı ~­
malar için bu ç~ıxıanı.n sonunda verilen Bibliyorafya'y.ı müracaat
edilebilir.
(46) Wılliaın E. Goblman. The Life of Ibn Sina: A Critiazl and Ann~
tateJ Translatiotı (Albany: State University of New Yoık Press,
1974). Bu eseıio Alparslan Açıkgenç ve Mehmet Hajrl Kub~ğlu
tarafıncbn İbn Sina'nın diğer bir takım risaleleriyle birlikte Arap-
ça'cbn yapıla.ıı tercümeleri yalaoda basılacaktır.
(47) Ibn Sina'nın genel felsefesi il.ıe.ı:iııe yıpılan çalışınalar ve kendi
eserleri için Bibliyogr.ıfya'da verdiğimiz !asa listeye bakılabilir.
 bir yapıya sahip olmadığından İbn Sina'dan
sonra geçen 1000 yıllık sürede ortaya çıkan
bilimsel birikimlerin etkisiyle onun bu başa-
nlan çok azmış gibi görünmeye başlamıştır.
Eserlerinin bir çoğu Latinceye çevrilmiş ve
Batı dünyasını bu şekilde yüzyıllarca etkisi al-
tında tutmuştur.
İbn Sina'nın felsefi sistemi Farabi sis-
temi ile genelde ayrudır. Ancak onunki Para-
bl'ninkinden daha ayrıntılı ve farklı özellikler
~ergil~ye? bir .yapıy.a da sahiptir. Farabi .~bi
Ibn Sına nın sıstemı de mantıkla başlar,~.
. b' .. ik .. ..
me kanik, astronomı, ıyo1OJı ve ps o1oJıyı
· b' ı:_ı _ı: • ü z i•k · • tik
ıçeren ta ıat rc.ısc::ı:esı ve m
. . , .antme ,
geometnden oluşan . . matematik
. ile devam
eder. Sonra metafizik, ahlak, siyaset ve top-
ıum ı:_ı ı: · il T ilimi' •• Ib.
. ıcıseresr. . e sona
. . erer. ıp erını . n
Sına felsefe ilimlen ile kanştırmamış ve tıbba
daha ziyade tecrübi ve deneysel yaklaşmıştır.
Tecrübi bilimlerden bir tek mühendislikle il-
gilenmemiş ancak fiziğinde ve mekaniğinde
mühendislerin kpllanabileceği teorik bilgiler
314 vermiştir.
İbn Sina'ya göre, biz var olan her şeyi
aklımızia algıladığımıza ve bunu da dille ifa-
. !le ettiğimize göre bütün insan bilgisi kelime-
lerle ifade etmeye çalıştığımız kavramlardan
oluşur. O halde bilgi, kavramlarla başlar. Yani
bir şeyi bilmek istediğimizde onu ifade etti-
ğimiz kavramı anlayınca onun ne olduğum.i
bilebiliriz. Ancak kavramlar, duyular· yoluyla
algılanan nesnelerin de ifade ediliş yollandır.
O halde duyulanmızı kullanmadan sadece
kavramlar yoluyla bilgi elde edebiliriz diye
bir sonuç İbn Sina epistemolojisinden çıkan­
lamaz. Bu epistemolojinin. açıklamak istediği
aynen fizikte yapıldığı gibi bileşik bir cismin
malıiyerini anlayabilmek için onu daha basit
bileşiklerine ayırdığımiz gibi mantıkta da bil-
gi elde ediş şekillerimizi göstermek için böyle
bir tahlile ihtiyaç vardır.
Kavramların bilgisi, tanımlarla (ta'ri/)
elde edilir; kavramların duyuİara ve akla da-
yalı olarak bir kurallar zinciri içerisinde bir-
leştirilmesinden ise nesnelerin bilgisini elde
ederiz. Belli kurallarla yapılan bu birleştirme
işlemi ile "önermeleri" (kaddya) elde ederiz.
Mantık bilimi, bize bu kurallan verir; biz de
bunlan tabiata uygularsak fizik bilimindeki
bilgileri elde ederiz. Bu §ekilde mantıkla ha-
kikat uygulaması İbn Sina felsefesinde bütün
bilimler için geçerlidir. Mesela bunu insan
bedenine uygularsak bu bilimin de yönte-
mini kullanıp anatemi bilgilerini elde ederiz.
O halde mantık diğer bilimlerin bir yerdam
'
aletidir. Ancak önermelerin de d üzenli· b ir1eş-
tirilmesi bize İslam mantığında kıyas denilen
akıl .... tm · · · t Ib. Sina mantıgı~
yuru eyı venr. 1ş e n
·, k .. kı ··çı·· ·· d n ol
' avram, onerme ve yas u usun e uş-
m akta ve bunların
d u an d a kullan
yu1 · arak
varlık mo dalite1erıne
· uygu1anınası onun bilgı·
. . · akt dır D yu1 1 ilgili'·
nazanyesını o1uşturm
a . u ara
aç am ar manUKLa e1e alınmaz· zıra
ıkl al ~ı~ · bunlar
ik ·· · (''l . ' .~)k d
ps 0 1OJının ı mu n-nep onusu ur.
Varlığın bilgisini nasıl elde edeceğimizi
öğrendiğimize göre şimdi bu kurallar dahi-
linde varlığın bir tahlilini yaparsak onun bir
yok hükmünde sayılabilecek olan bil-kuvve
(potansiyel) bir ilkeden başlaması gerekir.
Bu ilke "ilk madde" dir. Tamamen şekilsiz ve
ancak bir ilke olarak var olduğu düşünillebi­
len bu ilk maddenin hayat ışığı kazanabilmesi
için onu harekete geçirecek bir "İlk Sebep"e
ihtiyaç vardır; bu İlk Sebep ~e Allah' dır. An-
cak hareket eden bir şey varsa onun hareketi
bir yerden bir yere doğru olmalı; bu ilk mad-
denin hareketi nereye doğrudur? İlk madde
şekilsiz olduğu için onun bir şekil kazanmaya
karşı aşk ve şevki vardır. Bu sayede ilk mad-
de Allah'ın verdiği bu potansiyel güçle asıl
sevgi kaynağı ola!ı yine Allah'a doğru hareket
edebilmek için kendisine tayin edilen ilk şek­
li alır. Ancak buna geçmeden önce ele alın­
ması gereken bir konu varlığın maddeden
soyudanarak incelenebileceği durumlardır.
Mesela rakamlar ve müzikteki notalar bu ka-
bildendir. O halde tabiat bilimlerinden önce
bu bilimler çalışılmalıdır. Matematik bilimle-
ri (riyadiyyat) aritmetik, geometri ve (teorik)
müzikten oluşur. Ancak matematik, mantık
gibi varlığın bütün alanianna uygulanabilir;
mesela sesiere uygulanması ·şarkılann yapı­
labilmesine yol açar ve böylece uygulamalı
müzik ortaya çıkar. Geometride soyut olarak
incelenen şekiller, varlıklara uygularursa mü-
hendislik ve mimarlık gibi uygulamalı sanat-
lar veya ·pratik(ameli) bilimler doğar.
Şimdi varlığın durumlarını maddi
alemde ele alabiliriz; ilk şekli alan birçok
madde olduğu için bunlann hepsine birden
ait olan bir genel şekil; bir de tek tek bütün
varlıklara ait olan hususi şekil vardır. Bunlar-
dan ilkine "biçim", ikincisine de maddi şe­
kil denir. İlk maddenin şekil kazanmış hali
dört unsurdur; ateş, hava, su ve toprak. Bu
dört unsurdan sırasıyla, Farabi'de olduğu gi-
bi, mineraller, bunlardan madenler ve ondan
da bitkiler, hayvanlar ve insanlar varlık saha-
sına çıkarlar. Varlığın aldığı bu her bir şekil
ve mod her bir bileşimin konusunu oluşturur
ve fdsefe bu bilimleri aynen bu oluş sırası­
na göre ele alıp inc~ler. O halde İbn Sina'ya
göre mantıktan sonra tabiat ilmi gelir ve bu
ilim maddi alemi inedediğine göre önce ilk
maddenin oluşum ilkelerini belirler ve sonra
buradan minerolojiye, oradan biyolojinin alt
dalları olan botaniğe, zoolojiye, anatomiye ve
nihayet psikolojiye geçer. Bu sıra tabiat bilim-
lerinin sona ermesidir. Bundan sonra insanı
ele alan bilimler gelir çünkü varlık medları ta-
biat aleminde insanla son bulur bundan son-
ra insanı inceleyen bilimler gelir. Bu durum-
da psikoloji artık insan bilimlerinin başladığı
yerdir. İnsan bilimlerinin İbn Sina açısından
genel adı "ahlak" bilimidir. Bunun da alt dal-
ları vardır, şimdi kısaca bunları özetleyelim.
İnsan maddi varlığın tepesinde oldu-
ğuna göre onun kendi alemini aşması ancak
belli bir ahlaki yaşantı ile mümkündür. Bu ya-
şantıyı tasavvuf İbn Sina'ya göre mükemmel
bir şekilde dile getirmekle beraber sadece bu
yaşantı içerisine girip kalmaktadır. Onun için
tasavvufun felsefi kavramlarla ifadesi onun
zenginleşerek insana daha yararlı bir durum
almasını sağlayacaktır.
Bunu yapabilmek için İbn Sina, Risa-
letu't-Tayr, Hayy ibn Yakzan ve İşarat'ın "Ta-
savvuf" bölümü gibi eserleri kaleme almıştır.
Ancak insanı iki açıdan ele almak zorunda-
yız; birincisi kişi olarak, ikincisi toplum ola-
rak. Böylece İbn Sina, insan ve toplum felse-
fesini de oluşturarak bu bilimlerin alt dalları
ile beraber sistemini bütünlüğe kavuşturması
için varlığın nihayette ulaşması gereken nok-
tayı belirlemeye çalışır; bunu anlamaya çalı­
şan ve böylece bütüncül bir alem tasavvuru
oluşturan bilim İbn Sina'ya göre metafiziktir
(ilahı'yyat). Gazali'nin eleştirdiği konu da işte
budur ve bu konu İbn Sina-Gazali münazara-
sının temelini oluşturmaktadır. Gazali'ye gö-
re metafizik bir bilim değildir, halbuki İbn Si-
na bunu bir bilim olarak takdim etmektedir.
Önce Gazali, "bu bilimin ele aldığı
konuya bakalım" der. Alemin yaratılması, ya-
ratıcının zatı ve insanın nihai hedefi. Bu ko-
nuları İbn Sina'nın bilgi nazariyesi ile ölçsek
dahi insanın bu konularda bilgi edinmesinin
mümkün olmadığını görürüz. Bu yüzden bu 315
bilim taklidi kurgular birikiminde felsefe ta-
rihi boyunca filozoflar bir tek konuda bile
aniaşamamışlar ve çok değişik fikirler ileri
süregelmişlerdir. Çünkü bu sözde bilirnde
hakikat keşfedilemez, içinde hakikat olarak
bize anlatılan bir bilgi varsa o da vahiy yoluy-
la filozofların peygamberlerden elde ettikle-
ri bilgilerdir. O halde din, metafiziğin yerine
geçen İslami bir mutlak ilimdir. Bu konula-
n ancak dinden öğrenebiliriz, çünkü bunlar
peygamberlere vahiyle bildirilirler, bizim aklı­
mıza uygun bilgiler olduğundan ancak yorum
getirmeden ve kendi vahiysel yapısına sadık
kalarak biz de onları sistemleştirebiliriz.
İbn Sina-Gazali münazarasının aynntı-
ları da vardır; bunlara bir nebze değinebiliriz.
Birincisi, felsefe olgusu; felsefe çalışmanın
hükmü nedir? Bu konuda Gazali felsefenin :eo
çok dalları olduğunu gayet açık bir şekilde ~
belirtmektedir, bunlardan sadece metafiziğin ~
bir bilim olmadığını ispat ettikten sonra onun ~
çalışılmasının insana kazanciıracağı hiçbir ·~
erdem olmadığını belirtmektedir. Bunun dı- >::
 şında fizik, kimya, biyolojoji ve hatta mantık lenek olarak 18. yüzyıla kadar süregelmiştir.
gibi diğer felsefi bilimlerin çalışılması gerekti- Bu iki filozoftımuzun da insanlık ve düşünce
ğini Gazali açıkça söylemektedir. Bu bilimleri tarihine katkıları çoktur. İbn Sina felsefi sis-
İbn Sina sistemini incelerken tek tek saydık. temiyle Batı dünyasını yüzyıllarca etkisi altına
Yalnız metafizik açısından bile baktığımızda almıştır. Gazill'niı:ı de etkisi azımsanamaz.
şunu görebiliriz; artık bugün için felsefe an- Denebilir ki modem felsefenin ulaştığı bir-
layışımızda bir değişme söz konusudur. Bu- çok görüşün öcülüğünü yapmıştır. Bunlardan
gün biz felsefeyi ne diğer bilimlerin bir cinsi en önemlisi yukanda zikrettiğimiz sebeplilik
olarak, ne de metafiziğin bir üst dalı olarak nazariyesidir. Aynca Descartes'in taklit etme-
anlıyoruz. O zaman diyebiliriz ki Gazali za- ye' çalıştığı hakikatı bulmak için şüphe etme
manında felsefe kelimesi sadece Aristocu yöntemini yine ilk önce Gazili uygulamıştır.
düşünce biçimi için kullanılıyordu. Mesela Nihayet Kant'ın 18. yüzyılın sonlarında ulaş­
kelam türünden felsefe yapmaya felsefe den- . tığı metafiziğin bilim olmaması görüşünü Ga-
miyordu çünkü bunlar tamamen değişik bir ' ·ıaıı, İbn Sina'yı eleştirirken geliştirmişti.
gelenekten geliyordu. O zaman İbn Sina-Ga-
zali münazarasında felsefe kelimesinin kulla- Kısa bir düşünce ve bilim tarihi ola-
nımına dikkat etmeliyiz. rak burada sunmaya çalıştığımız düşünürleri
750-1100 tarihleri içinde cereyan eden bilim-
İkincisi, bu münazarada bazı nazari- sel süreç çerçeves_ i içerisinde değerlendirdik.
yeler ağır eleştirilmiştir. Bunlardan üç tanesi Bu düşünürlerimizden sonra gelen bazı dü-·
ayrı önem taşımaktadır: birincisi, alemin ezeli şünür ve bilim adamlanmız istisna tutulursa
oluşu; ikincisi, Allah'ın cüz'iyyatı bilmesi ko- denebilir ki bu dönemde düşünce tarihimiz
nusu ve üçüncüsü, bedenlecin haşri meselesi. altın çağına ulaşmıştır.
316 Dikkat edilirse bu her üç konu da metafizi-
ğe girmektedir. Bj.zce İbn Sina'yı eleştirirken Kaynaklar
Gazali bazan haksızlık etmektedir. Çünkü Abdul Haq, Muhammad. "Ibn Sina's Interp·
retation of the Qur'an", Islamic Q.uarterly 32 (1988),
İbn Sina, ,"alem ezeli" derken, Allah'ın ezel-
46vd.
den beri yarattığına işaret etmektedir ki yu-
Açıkgenç, Alparslan. Bilgi Felsefesi, İstanbul:
kanda gördüğümüz gibi Matfuid! bunun
İnsan Yayınlan, 1992.
söylenebileceğini belirtmiştir. Ancak Gazali
Scientific Thought and its Burdens, İstanbul: Fa-
bu konuda yorum istememektedir ve onun tih Üniversitesi Yayınlan, 2000. .
tercih ettiği Allah'ın yaratmasını kabul ettik- ı
Afnan, Soheil M. Avicenna: His Life and ~rks,
ten sonra mantıken bunun yoktan olması ge- London: George Alien & Unwin Ltd., 1958.
rektiğini düşünmektir. O halde sadece bu dü-
Ahmed ibn HanbeL ''Kitibu'r-Radd 'ale'z-Ze-
şünce içinde kalalım. Diğer taraftan İbn Sina nadika ve'l-Cehmiyye", yay. Kıvamuddin, Darül-Fünun
cismani haşrin akıl ile kabulünün zor olduğu­ İlahiyyat Fakültesi Mecmuası, v-vi (1927), 313-27.
nu söylemesinden kasdettiği ise, aklen bunun Alpay, Günay.' "Hakim Ata", EI2.
ispatlanamayacağıdır. Fakat Kur' an' da söy- Arslan, Mahmut. Kıitadgu Bilig'deki Toplum ve
lendiği için bunu Allah söylediğine göre bir Devlet Atılayzşı, İstanbul: İ. Ü. Edepiyat Fakültesi Ya-
gerçeklik olarak idrak edebiliriz. yınlan, 1987.
Aydın, Mehmet. "Ibn Sina'da Mutluluk
Gazali, İbn Sina gibi düzenli bir sis- (Es-Sa'ade) Anlayı§ı" inlbn Sina: Ölümü11ün Bini11ci Yı­
tem kurmamıştır. Ancak Ihya'u 'Ulumu'd-Dtn lı Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1984, 433vd.
adlı eserinde gayet sistemli bir dünya görüşü Bağdadi, ~dulkahir.Kitab Mi/el ve'1ı-Nihel,
kurmuştur; bu yüzden de Gazali bu açıdan neşreden Albert N. Nader, Beyrut: Dar d-Maşrik,
çok etkili olmuştur. Onun İbn Sina'yı' eleşti­ 1992.
risine İbn Rüşd cevap vermiş ve böylece İbn Bayraktar, Mehmet. İslam'da Bilim ve Tektıoloji
Sina-Gazali münazarası devam eden bir ge- Tarihi, Ankara: IDVYayınlan, 1989.
 Bosworth, Clifford Edmund. The Ghaznavids,
Edinburgh: Edinburgh University Press, 1963.
"'lek Khans or Karakhanids", EI2.
"Khwarizmshahs", EI2.
''A Pioneer Arabic Encyclopedia of the Scien-
ces: Al-Khwarizml's Keys ofthe Sciences", Isis 54 ( 1963 ),
97-111.
Caferoğlu, Ahmet. İlk Türk Dilcisi Kaşgarlı
Mahmut: Devri ve Eseri, İstanbul: CHP Yayuılan, 1938.
Calder, N. "al-Sarakhsi" maddesi, E/2.
Corbin, Henry. Avicenna and the Visionary Re-
cital, çev. Wıllard R '.frask, Irving Texas: Spring Publi-
cations, Ine., 1980.
Çeriç, Mustafa. The Roots of Synthetrc Theology
in Islam: A Study ofthe Theology ofAbu Manstlr al-Ma-
t{Jrfdf, Kuala Lumpur: ISTAC, 1995.
Dampier, Wılliam C. A History of Science,
Cambridge: Cambridge University Press, 1989.
Darim1. Kitab al-R.add 'ala'l-]ahmiyya des Abu
Sa'id Vthman ilm Sa'id al-Dôrimf, neşreden Gösta Vi-
testam, Lund/Leiden: E. J. Brill, 1960.
Ebu Leys Semerkand1. The Islamic Concept
of Belief in the 4th/10th ~tury: Abü Layth al-Samar-
qandi's Commentary on Abü Hani/ah's al-Fiqh al-Absat,
tahkikle ve notlarla ne~eden Hans Daiber, Tokyo': Ins-
titute for the Study ofLanguages and Cultures of Asia
andAfrica, 1995.
Eş' ari, Ebu'i-HasanAli ibn İsmail. Kitab Maka-
lati'l-İsl4miyyin, tahkikle neşreden Helmut Ritter, Wı­
esbaden: Franz Steiner Verlag, 1980.
Fakhry, Majid. ''Th.e contemplative Ideal in Is-
lamic Philosophy: Aristotle and Avicenna", Journal of
the History ofPhilosophy 14 (1976), 137vd.
"The Subject-Matter of Metaphysics: Aristotle
and Ibn Sina", Islamic Theology a11d Philosophy: Studies
ıiı Ho11our ofGeorge F. Hourani ed. Mamıura, Michael,
Albany: State University of New York Press, 1984.
Farabi, Ebu Nasr. Fustil'ul-Medenf: Apho-
risms ofthe Statesma11, yay. D. M. Dunlop, Cambridge:
Cambridge University Press, 1961.
Ihsa'u/. Vlum, yay. Osman Emin, Mısır: Dar el-
Fikr el-Arabi, 1949.
KJ'tab fi'l-Mantik: Al-7barah, yay. Muhammed
Salim Salim, Mısır: Dar al-Kııtub, 1976.
Kıtab'ul-Hurn/, yay. Muhsin Mahdi, Beyrut:
Dar al-Maşrik, 1969.
Kitab Siyasôt el-Medeniyye, yay. Fevzi M. Nec-
car, Beyrut: Imprimerie Catholique, 1964.
Kitab Tahsı1'us-Sa'adah, Haydarabad: Da'irat
el-Ma'arif el-Osmaniyye, 1345.
Kitab'ut-Tanbih 'ala Sabil'is-Sa'adah, Haydara-
bad: Da'irat el-Ma'arif el-Osmaniyye, 1346.
Kı'tab Mebadi' Ara' Ahl'ul-Medinat'u/.Fôdilah,
İngilizce'ye çev. ve yay. Richard Walzer, Oxford: Cia-
rendon Press, 1985.
Risalah fi'l-:Akl, yay. Maurice Bouyges, Beirut:
Imprimerie Catholique, 1938.
Frank, Richard MacDonough. "The Neopla-
tonism of Gahm ibn Safwan", Le Museo11 78 (1965),
395vd.
Gaz~, Ebu Hamid Muhammed. (eserlerinin
losa bir listesi, tercümeler dahil).
The Alehenry ofHappiness, çev. Claud Field, Ar-
monk, N. Y, London: M. E. Sharpe Ine., 1991.
The Book of Knowledge, Ihya' nın Kitab aı 1lm
bölümü, çev. Nabih Amin Paris, Lahore: Sh. Muham-
mad Ashraf, 1962.
• ·- Deliveratıce /rom Error, The Faith and Practice
ofal-Ghazali, çev. Montgomery Watt, London: George
Alien and Unwin Ltd., 1970.
The Fatawa of Imam a!-Ghaı:ı.ali, yay. Mustafa
Abu-Sway, Kııala Lurnpur: ISTAC, 1996.
Al-Ghaı:ı.a!i's MishkJt al-Aflwar, çev. W. H. T.
Gairdner, Lahore: Sh. Muhammad Ashraf, 1952.
"Al-Ghazzali's Thıct onDogmatic Theology (al- 317
Risalat al-Qudsiyyah) ", çev. ve tahkik A L. Tibawi, The
Islamic Quarterly 9 (1965).
Al-Iktisad fi'l-I'tikad, çevirenler: İbrahim Agah
Çubukçu, Hüseyin Atay, Ankara: A Ü. İlahiyat Fakül-
tesi Yayınlan, 1962.
İlcômu'l-11vam 'an 'İlmi'l-!Vılam, yay. Muham-
med el-Mu'tasim Billah el-Bağdad1, Beyrut: Dar el-Ki-
tab el'Arabi, 1985.
The ]ust Bala11ce (al-Qistas a/.Mustaqim), çev. D.
P. Brewster, Lahore: Sh. MuhammadAshraf, 1978.
Kitabu'l-Erbe'f11 ft Usulu'd-Din, Kahire: Mat-
ba'at el-Kurdistan, 1328.
Ma'aricu'l-Kııds fi Medaric Ma'rifeti'n-Nefs,
Beyrut: Dar el-Afaq al-Cedide, 1978.
Makasidu'l-Felasife, 3 cilt. Kahire: el-Matba'at
el-Muhamediye el-Ticariyye, 1936.
Mişkatu'l-Envôr, yay. Ebu'l-'Ula 'Afifi, Cairo: el-
Dar el-Favmiyye, 1964.
Mi'yaru'l-Vlum fi Fenni'l-Mantik, Beyrut: Dar
el-Endelus, 1964.
MfıP11u'l-J1mel, yay. Ahmed Şemsuddin, Bey-
rut: Dar el-Kııtub el-'llmiyye, 1989.
El-ktstô.su'l-Mustakfm, yay. Riyad Mustafa 'Ab-
dullah, Beyrut: Dar el-Hikme, 1986.
 Tehô/utu'l-FelôsıJe, yay. 'Ali B. Mulhem, Beyrut: Hourani, George F. "Ibn Sina's Essay on the
Dar Mektebet el-Hilal, 1994. Seeret of Destiny", Bul/etin ofthe School ofOriental and
Gazali üzerine yapılan bazı çalı§malar: African Studies 29 (1966), 25vd.
Aristo Metafiziği ile Gazzali Metafiziğinin l.Vırşı­ Ian Richard Netton. AJ-Fôrôbt and his School,
laştınlması, Süleyman Hayri Bolay, İstanbul: Kalem Ya- London, New York: Routledge, 1992.
yıncılık, 1980.
İbn Abi Usaybi'a. 'Uytln'ul-Enba:ft Tabakôt'il-
Creatıon and the Cormic System: AJ-Ghazt1li and Atibbô', Beyrut: Dar Maktabat·el-Hayat, tarihsiz, 603
Avicenna, Richard M. Frank, Heidelberg: Cacl Wınter, vd.
Universitatsverlag, 1992.
İbnu'l-Ethir. El-Kômil fi't-Tôrikh, 13 c. Beynıt:
The Ethics of AJ-Gha1.11li: A Compasile ethics in Daru Sadı.r, 1979.
Islam, Muhammad Abul Quasim, Delmar, N. W: Cara-
van Books, 1978. İbn Sina, Ebu 'Ali al-Huseyn ibnAbdullah. Ter-
cümeler dahil eserlerinin kısa listesi:.
Ghazôli: La Raison et le Miracle, Tab/e Rom/e
UNESCO 9-10 decembre 1985, yay. A. -M. Turki, Paris:. Avicenna on Theology, çev. Arthur J. Arberry,
Editions Maisonneuve et Larose, 1987. ' ., Westport, Conn.: Hyperion Press, Ine., 1979.
' Avicenna's De Anima, yay. Fazlur Rahman, Lon-
Ga.Pli'de Devlet, yazan Fahrettin Korkmaz, An-
kara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayı.nlan, 1995. don: Oxford University Press, 1959.
Al-Ghazzaliyy: A Study in Islamic Epistemo- Fi Beyôni'l-Mu'ci.Pt ve'l-Keramôt, "Avicenna's
logy, by Mustafa·Abu-Sway, Kuala Lumpur: Dewan Ba- Canception ofMiracles", basılmamış doktora tezi, Ge-
hasa danPustaka, 1996. orge N. Atiyeh, The University of Chicago, 1954.
. Gha1.11li's Theory of Virtue, Mohamed Ahmed Fi İsbôti'n-Nubuvvôt, yay. Michael Marmura;
Sherif, Albany: State University of New York Press, Beynıt: Daru'n-Nehôr, 1968.
1975.
Hayy ilm YakzôiJ. /Ubn Sina wa Ibn Tufeyl wa
Gha1.11li's Unique Unknowab/e God, Fadlou Suhraverdi, yay. Ahmed Emin, Kahire: Dar el-Ma'ari(
Shehadi, Leiden: E. J. Brill, 1964.
318 1952.
The Idea of Univer:rality of Ethical Norms in
Ibn Sina and Mystı"cism: &marks and Admoniti-
Ghazp/i and Kant, Muhammad Amin Abdullah, Anka-
ra: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınlan, 1992. ons, Part IV, çev. Shams Inati, London and New York:
Kegan Paul, International, 1996..
Iskzmic Occasioanlism: and its Critique by Aver-
. roes and Aquinas, Majid Fakhri, London: George Alien Ibn Sina Risaleleri 1: 'Uyun al-Hikma et l'opus-
& Unwin Ltd., 1958. cu/e d'Abu'l-Faraj et la rt/utation d'Ibn Sina, yay. Hilmi
Mu'ellefôtu'l-Gazôli, ~durrahman Bedevi, Ziya Ülken, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1953.
Küveyt: Vekalet el-Matbu'at, 1977. Ibn Sina Risaleleri 2: Les Opuscu/es D'Ibn Sina
Muslim Iııtellectual: A Stı1dy of al-Gha1.11li, w· et Le Livre de la Difference entre EEsprit et EAme, yay.
Montgomery Watt, Edinburgh: At The University Hilmi Ziya Ülken, İstanbul: İbrahim Horoz Basım~,
Press, 1963. 1953.
Studies in ~Ghazzali, Hava Lazarus-Yafeh, Je- Kitabu'n-Necôt, yay. Sabri el-Kıırdi, Mısır: Mat-
rusalem: The Magnes Press, The Hebrew University, ba'at el-Sa'ade, 1331.
1975. AJ-Mobda' wa'l-Mo'ad, yay. ~dullah Nurani,
Theodic.y in IslamıC Thought: The Dispute over Tehran: Institute oflııamic Studies, 1984.
al-Ghazp/i's '73est ofall Possible Worlds", Eric L. Orms-
Mantık el-Mqrikiyyitı,
yay. Şukri el-Neccar,
by, Princeton: Princeton University Press, 1984.
Baynıt: Daru'l-Had_
asah, 1982. '
Gohlman, William E. The Life of lbn Sina: A
The Metapbysi'ca ofAvicenna, çev. Parviz More-
Critica! and Annota/ed Translatı(m, Albany: State Uni-
versity of New York Press, 1974. wedge, London: Routledge, 1973_
Gökyay, Orhan Şaik. "Dede Korkut", TDV İs­ Er-Risalatu'l-Jtrıiyye, yay. İbrahim Hilal, Kahi-
lam Ansiklopedisi. re: Dar el-Nehdat el-~abiyye, 1980.
Gülensoy, Tuncer. "Edib Ahmed Yükneki", Et-Ta'liqôt, yay. Abdurrahman Bedevi, Mekteb
TDV İslam Aıtsiklapedisi. · el-I'lam el-Islami, 1404.
Hasan el-Basri. Teftirn'l-Hasan el-Bam, neşee­ 'Uyun al-Hikme, yay. AbdUITahrnan Bedevi, Ka-
den M. Abdurrahim, Kahire: Dar el-Hadis, 1992: bire: L'Institut Français d'Archelogie Orientale, 1954.
 El-Shifa'; EI-İIB.hiyat, 2 cilt. Yay. Ihrahim Mad-
kur, ei-Ebb Kanavati ve Sa'id Zayid Kahire: Vezaret ei-
Sakafe, 1960.
İbrahim Kafesoğlu. Hôrevnşahlar Devleti Tarihi,
Ankara, 1956.
Kutadgu Bilig ve KiJitür Tarihimizdeki Yeri, An-
kara: Kültür Bakanlığı Yayınlan, 1980.
"Selçuklular", MEB İslam Amiklopedisi.
İz, Fahir. "Ahmad Yasawi", EI2.
Kaçalin, Mustafa S. "D!vanü Lugati't-Türk",
TDV İslam AJtsiklopedisi.
Kavakcı, Yusuf Ziya. XI ve XII. Asırlarda Ka-
rahanlıla Devrinde Mavara' al-Nahr İslam Hukuçulan,
Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 1976.
Köprülü, Mehmet Fuat. ''Hirizmşahlar", MEB
İslam Ansiklopedisi.
Türk Edebiyatında İlk Mutasavvif/ar, Ankara:
Diyanet İşleri Başk. Yayınları, 1981.
Köymen, Mehmet Altay. Büyük Selçuklu İmpa­
ratorluğu Tarihi, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1989.
Kraus, P. "The controversies of Fakhr al-Din
Razı"", Islamic Culture, 12 (1938), 131-53.
Ki.ı§eyri, Ebu'l-Kasım_Abdulkerim ibn Havazin.
er-Risôletu'l-Kıqeyriyye fi 'ilmi't-Tasavvuf ed. by Ma'rôf
Zurayk ve ~ ~dulhamid Baltaci, Beynıt: Dar al-
Hayr, 1988.
Kutluer, İlhan. "Harizmi'', TDV İslam Amiklo-
pedisi.
Madelung, Wılferd. "The Early Murji' a in Kim-
rasan and 'Iransaxiona and the Spread of Hanafism",
Der Islam 59 (1982).
Matfuidl, Ebu Mansur. Kitabu't-Tevhfd, tah-
kik ve neşr. Pathalla Kholeif, Beyrut: Dar ei-Machreq,
1982.
Mehren, August F., ed. Traites Mystiques D'Avi-
cenne, Amsterdam: APA-Philo Press, 1979).
Monnot, G. "EI-Shahrastam", EI2.
Nizamülmülk, Ebu Ali Kıvamüddin Hasan b.
Ali b. İshak. Siyasetname, haz. Mehmet Altay Köymen,
Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1982.
Obermann, Julian. "Political Theology in Ear-
ly Islam", Journal of Amarican and Oriental Studies 55
(1935), 138vd.
Özcan, Hanifi Môtıırfdfde Bilgi Problemi, İs­
tanbul: M. Ü. ilahiyat Fak. Vakfı Yay., 1993.
. Môtfirfdfde Dini Çoğulculuk, İstanbul: M Ü.
İlahiyat Fak. Vakfı Yay., 1999.
Ritter, Helmut. "Hasan al-Basn"", EI2.
. "Studien zur Geschichte der islamisehen
Frommigkeit: I. Hasan al-Basri", Der Islam 21 (1933 ).
Serrac, Ebu Nasr Abdullah ibnAii, Kitôb al-Lu-
ma'ft't-Tasavvu/, yay Reynold A. Nicholson, London: E.
J. W Gibb Memorial Fund, 1963.
Suter, H. "Fargham", EI2.
Şehrestam, Ebu'l-Feth Muhammed ibn Abdul-
kerim. al-Milel ve'n-Nihel, 2 cilt, yay. Muhammed Sey-
yid Kilani, Beynıt: Dar ei-Ma'rife, 1961.
Muslim Sects and Divisions, İngilizce'ye çev. A
K Kazi and J. G. Flynn, London: Kegan Paul Interna-
tional, 1984.
The Summa Philosophiae of al-Shahrastôni: Ki-
tab Nihôyat al-ltjdam /i Tim al-KoLım, İngilizce'ye çev.
ve yay. Alfred Guillaume, Oxford: Oxford University
Press, 1934.
Tekeli, Sevim ve diğerleri. Bılim Tarihine Girz"i,
Ankara: Nobel, 2000.
Tümer, Günay. "Bi.rU.nı"", TDV İsla11ı Ansiklope-
disi.
Biruni'ye Göre Dinler ve İslam Dini, Ankara: Di-
yanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1986.
Türk Tarih Kurumu. Beyruni'ye Armağan, Anka-
ra: Türk Tarih Kurumu, 1974.
Watt, W Montgomery. Fomıatz"ve Period of Is-
319
lamic Thought, Edinburgh: At The University Press,
1973; Türkçe çevirisi Ethem Ruhi Fığlah İslam Düşün­
cesı"nin Tqekkiil Devn· (Ankara: Umran Yayınevi, 1981).
jahm ibn Safwan", EI2.
Wıc.kens, G. M. (n2§ir) Avicenna: Scientist and
Philosopher, London, 1952.
Wright, R. Ramsay. The Book of lnstructz"o11 in
the Elements of the Art ofAstrology: Kitabtl't-Tefhim li-
Evaili Sinaatz"'t-Tencım, yay. Fuat Sezgin, Frankfurt:
Institut für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wıs­
senschaften, 1998.
~Cloğlu, Mustafa Said. Matüridi ve Nesefi'ye
Göre İnsan Hiımyeti Kavramı, Ankara: Ankara Üniver-
sitesi İlahiyat Fakültesi, 1982.
Yeprem, M. Saim. Môtıın"df'nitı Akide Risalesi
ve Şerhi, İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fak. Vakfı. Yay., 2000.
xusuf Has Hacib. Günümfiz Türkçesı· ile Kutad-
gu Bilig Uyarlaması, haz. Fikri Silahdaroğlu, Ankara:
Kültür Bakanlığı Yayınlan, 1996.
Kutadgu bilig, çev. Reşit Rahmeti Arat, Ankara:
Türk Tarih Kurumu, 1985.
Yükneki, Edib Ahmed. Atebetü'l-hakayık, tre.
Reşit Rahmeti Arat, Ankara: Türk Dil Kurumu, 1951).