કોપીરાઈટ @ 2008 CIIE, IIM (અમદાવાદ), ભારત

પઈે જ િડઝાઈન તથા ક ટે ટ (અ ં રે આવ ૃિ મુજબ)

JAM વ ે ચર પિ લિશગ ં ( રા.) િલ.
પ૧, રાઉ ડ ફલોર, કિલયાનદાસ ઉદ્ યોગ ભવન,
સે ચુરી બ ર, રભાદેવી, મુબ
ં ઈ-૪૦૦ ૦૨૫.
Email : rashmi@jammag.com
કવર ડીઝાઈન
અિ રત વ સા
રથમ આવ ૃિ - એિ રલ, ૨૦૦૯ (૧૦,૦૦૦ નગ
ં )
દ્ િવતીય આવ ૃિ - યુઆરી,૨૦૧૦ (૧૦,૦૦૦ નગ ં )
All rights reserverd
ISBN 978-81-908299-1-5

This book is sold on the condition that it shall not by way

of trade or Otherwise, be lent, resold, hired Out Or
Otherwise Circulated Without the publisher’s prior
consent in any form of binding or cover other than in
which it is published and without a similar condition
including this condition being imposed on the subsequent
purchaser and without limiting the rights under the
copyright reserved above, no part of this publication, may
be reproduced, stored in or introduced into a retrieval
system, or transmitted in any form or by any means
(electronic, mechanical, photocopying recording or
otherwise) without the prior permission of the copyright
owner and publisher of the book.
Disclaimer:
Due Care and diligence has been taken While editing and
printing the book. Neither the Author, Publisher nor the
Printer of the book hold any responsibility for any mistake that
may have crept in inadvertently CIE, IIM Ahmedabad - the
Publisher, JAM Venture Publishing Pvt Ltd - the content,
typesetting and design vendors, as well as Print Vision Pvt
Ltd, Will be free from any liability for damages and losses of
any nature arising from or related to the content. All disputes
are subject to the jurisdiction of competent Courts in
Ahmedabad.
 ૠણ વીકાર

આ ફ ત એક પુ તક નથી. IIM (અમદાવાદ)ના સૅ ટર ફૉર ઈનોવ ૅશન,

ં ૅ ન ઍ ડ ઍ ટરિ ર યૉરશીપ (CIIE) તથા વાધવાણી ફાઉ ડેશનની
ઈ યુબશ
સહાયથી લખાયલે મહેનતની એક રેમભરી ગાથા છે.
આટલી યિ તઓનો આભાર ન માનું તો નગુણી ગણા …
મારામાં િવ ાસ મૂકવા બદલ CIIEના રોફેસર રાકેશ બસતં તથા કુ નાલ
ઉપા યાયનો.
આ પુ તક માટેની નાણાકીય સહાય પૂરી પાડવા બદલ વાધવાણી ફાઉ ડેશનના લૉરા
પાકીનનો.
ં ત િમ ર િપયુલ મુખ એ દરેક રકરણને અતં ે અગ યનાં સલાહસૂચન
મારી અગ
આ યાં છે. તન
ે ો આભાર.
ં ન મુખ તથા કવર િડઝાઈન માટે અિ રત
આ પુ તકનું શીષક ન ી કરનાર અજ
વ સનો.
મારી JAM ની ટીમનો. કામમાંથી આ લખવા માટે સમય મને ફાળવવા બદલ.
ં ા શમાનો તથા લ-ે આઉટ માટે મદનમોહનનો.
સુદં ર િડઝાઈન માટે િ રયક
ફિરડીંગ માટે વિ તક િનગમ, અજુ ન રિવ તથા તમ ા જયિસઘ
ં ાનીનો.
મારા પિત યિતન તથા પુ રી િનવિે દતાએ દરેક રકરણને અતં ે મને વધાવી લીધી છે.
તમે ના ઉ સાહને કારણે જ હંુ ટકી શકી છું .
અને છે લ,ે આ પુ તક માટે પોતાના િવચારો તથા અનુભવોને અ યતં રામાિણકતાથી
મારી સમ રજૂ કરવા બદલ બધાં જ ઉદ્ યોગપિતઓનો હૃદયપૂવક આભાર માનું છું .
વાચકો, મને આ કહાણીઓ અ યતં રેરણા મક લાગી છે અને તમને પણ લાગશ ે જ
ે ી મને ખાતરી છે.
તન
ે સાહિસક ઉદ્ યોગપિતને ર ય મ યા જેટલો જ આનદં તમને
અને હા, આ ર યક
આ પુ તકમાંથી મળશ ે તે ગરે ંટી હંુ આપું છું .
રા તાિવક
એક િવિશ પુ તક માટે ર તાવના લખવાનું કામ અ યતં સતં ોષ આપે છે. IIM
(અમદાવાદ)માં અ યાસ કરીને પોતાનો ધધં ો ખડે નાર સાહિસકોની આ કથાઓ છે.
િવ ભરમાં મૅનજ ે મૅ ટના અનુ નાતક અ યાસ રમ માટે IIMAનું નામ ગાજે છે.
અહીંના િવદ્ યાથીઓની કાંઈક નવુ,ં જુ દં ુ કરવાની આવડત પણ હવ ે જગિવ યાત થઈ
રહી છે.
રિ મ બસં લ ખુદ IIMAના િવદ્ યાથીની રહી ચૂ યા યા છે. IIMAમાંથી
અનુ નાતક પદવી રા ત કયા બાદ આ સ ં થાના પચીસ િવદ્ યાથીઓએ ખુદની કેડી
કંડારીન,ે કાંઈક અનોખું કરી બતાવીન,ે સફળતા શી રીતે રા ત કરી તન
ે ી ખૂબ જ
રસ રદ કથા આ પુ તકમાં છે. આ પુ તક વાતાલાપના વ પમાં લખાયું હોવાથી ખૂબ
જ રસાળ બની શ યું છે. આંખમાં વ નાં અને િદલમાં આગ સાથે વણચાતયા ચીલા
ચાતરવાની ખુમારી ધરાવનાર વ નદ્ ર ાઓની આ ગાથા છે. ખુદમાં િવ ાસ રાખીને
પવતો ઓળંગનારાઓની ખુમારીની આ કથા છે.
ે મૅ ટના િવદ્ યાથીઓએ નહીં, પરંત ુ બધા જ
હંુ તો માનું છું કે ફકત મૅનજ
િવદ્ યાથીઓએ આ પુ તક અવ ય વાંચવું જોઈએ. અશ યને શ ય બનાવવાનું તથા
વણદીઠ્ યા વ ન દેખાડવાનું આ પુ તકમાં બળ છે.
IIMAના સે ટર ફૉર ઈનોવશ ે ન, ઈ યુબશૅ ન એ ડ ઍ ટરિ ર યોરશીપ ારા આ
પુ તકની નાણાકીય સહાય વાધવાણી ફાઉ ડેશન ારા આપવામાં આવી છે. IIMA
સ ં થા તરફથી હંુ વાધવાણી ફાઉ ડેશનનો આભાર માનું છું .
આ ર તાવના લખી ર યો છું , તે દરિમયાન પણ IIMAના ઘણાબધા િવદ્ યાથીઓ
પોતાનો િબઝનસ ે શ કરી ર યા છે. IIMAમાંથી િડ રી રા ત કરીને ઉદ્ યોગ-
ધધં ાનું સાહસ કરનારા ઉદ્ યોગપિતઓના િવચારો, અનુભવો તથા સઘ ં ષોને વાચા
આપતું આ રકારનું આ સવ રથમ પુ તક છે. આજના યુવાનોને વધુ ને વધુ રેરણા
મળે તવે ા અ ય કૅસ ટડીઝ પણ અમ ે પુ તકો, ડૉ યુમ ે ટરી તથા સદં ે શા યવહારનાં
અ ય સાધનો ારા આ સ ં થા ારા ભિવ યમાં રજૂ કરતા રહીશુ.ં
સમીર કે. બ આ
ડાયરે ટર
આઈ.આઈ.એમ. (અમદાવાદ)
(IIMA)
 ે કની નોંધ
લખ
 ં વણો, જવાબ વગરના સવાલો, આપણા િદલના ાર
વનની ઘણી વણઉકલી મૂઝ
વારંવાર ખટખટા યા જ કરે છે. તમે ાંનો એક સવાલ છે… ‘જો મ આમ કયું હોત તો ?’
ે કાળના રથમ રેમી સાથે પરણી હોત તો ?
મારા કૉલજ
મ આ રમાણે ન કયું હોત તો ?
હંુ થોડાં વષ મોડી જ મી હોત તો ? સારી નોકરી તો મળત.
ં કયું હોત તો ?
મ વનનું થોડું ઓછું લાિનગ
અરે ! થોડું વધારે વી શકાય તો ?
િહંમત કરીને નાનપણમાં મારો પોતાનો ધધં ો ચાલુ કયો હોત તો ?
આ બધા ‘જો’ અને ‘તો’ કા પિનક નથી હોતા. દરેક ક પનાની પાછળ એક આશા,
અરમાન, વ ન હોય છે. પણ આ અરમાનોમાં બીક પી ડામરની ગોળીઓ મૂકીને
આપણે એ વ નાનું પોટલું વાળી દઈએ છીએ. મનોમન િવચારીએ છીએ કે યારેક એ
અરમાનોનું પોટલું ખોલીશુ.ં જોકે, એ ખોલવાનો વખત આવ ે છે યારે આપણે ખૂબ થાકી
ગયા હોઈએ છીએ. યાં તો આળસી જઈએ છીએ અગર વ ૃ ાવ થાને આરે પહોંચી
જઈએ છીએ.
આ પુ તક તક ઝડપવા ઇ છતી દરેક યિ ત માટે છે. વનમાં એક િદવસ કાંઈક
ગુમા યાની લાગણી સાથે સફાળા ન ગી ઓ તે આશયથી લખાયું છે. અહીં જેમની
વાતો આલખ ે ાઈ છે, તમે ણે બ રમાં તક જોઈ હતી, ધધં ા માટેની શ યતા જોઈ હતી,
પરંત ુ સાથસે ાથે તમે ણે આયનામાં પોતાની તને જોઈ હતી. તમે ણે પોતાના
અતં રઆ માના અવાજને સાંભ યો હતો… કે ભાઈ, સાબુ વચ ે વામાં (એટલ ે કે
િહ દુ તાન િલવર કે P&Gની નોકરી લવે ામાં) કદાચ વધારે િપયા મળશ… ે પણ
એનો કોઈ અથ ખરો ? તગડી કંપનીના પગારદાર નોકર બની જવાનું તો બહુ સહેલું
છે, પણ તારે િજદં ગીભર એ જ કરવું છે ? તારી શિ તઓ તારે કાંઈક વધુ મળ ે વવામાં
વાપરવી છે કે નહીં ?
અન,ે તથ
ે ી જ બી ની નજરમાં ‘મૂખામી’ કરે તવે ાં કામો આ વીરલાઓએ કયાં.
ે વવા માટે તમે ણે જઠરાિ નને રદી ત રા યો. આ પુ તકના અ ં રે
કાંઈક વધુ મળ
નામ પાછળ નાની કહાણી છે. APPLE કંપનીના થાપક ટીવ જૉ સે ૨૦૦પના
ટેનફડ યુિનવિસટીના વગને સબ ં ોિધત કરતાં ક યું હતુ…
ં ‘STAY HUNGRY,
STAY FOOLISH’ ાન માટેની ભૂખ ર જવિલત રાખજો તથા દુ િનયા જેને
ગાંડપણ ગણ,ે તવે ંુ કાંઈક કરતા ગભરાશો નહીં. આ પુ તક માટે હંુ જેટલા
ઉદ્ યોગસાહિસકોને મળી તે સવએ આ જ કયું છે.
દરેકની કહાણી જુ દી પણ છે, તો એક બી તરે જોઈએ તો સરખી જ છે. દરેકે
િવ ાસથી ડગ માંડ્યા છે, ખૂબ ખતં અને ધીરજપૂવક ઝઝૂ યા છે, તથા આજે ‘સફળ’
કહી શકાય તવે ી મોટી કંપનીઓના માિલક બ યા છે.
આવી ર યક ે સફળતાની ગાથાની પાછળ એવી અનક ે યિ તઓ છે, કે આજે પણ
સફળતા માટે કપરો સઘ ં ષ કરી રહી છે. આ પુ તક આવી યિ તઓમાં આશાનો
ે ી મને ખાતરી છે.
ં ાર કરશ ે તથા તમે ની શિ તમાં રાણ પૂરશ ે તન
સચ
ે વા નીકળનારને (મોટી કંપનીઓમાં
અને હા, સવારના પહોંરમાં ટાઈ પહેરીને સાબુ વચ
આરામની નોકરી કરનાર) આ મખોજ કરવામાં આ પુ તક મદદ પ બનશ.ે
તમારામાં ાનની ભૂખ અને નવું કરવાની ઇ છા છે ખરી ?
- રિ મ બસ ં લ
ં ઈ, મ ૨૦૦૮
મુબ
 અનવુ ાદકની નોંધ

આ પુ તક અ ં રે માં વાંચતાની સાથે જ હંુ એના રેમમાં પડી ગઈ. ગુજરાતના યુવાન-
યુવતીઓ મૂળે જ સાહિસક હોય છે. નાના-મોટા ધધં ા કરવાનું આપણને ગળથૂથીમાંથી
શીખવાડાય છે. વળી, મારા પિતની ધધં ાની સઘ ં ષયા રાની છે લાં છ વીસ વષથી હંુ
સા ી છું . આવું પુ તક ગુજરાતીમાં રકાિશત થાય, તો નવી પઢે ીને તથા અનક
ે
ધધં ાથીઓને ફાયદો થાય, તે શુભ આશયથી મ અનુવાદ કયો છે.
પુ તકનું નામ ‘ખભે કોથળો ને દેશ મોકળો’ એ એક કહેવત છે જેને
ઉદ્ યોગસાહિસકતા સાથે સીધો સબ ં ધં છે. મારાં બધાં પુ તકોની જેમ આ પુ તકની
ૂ આવક સ કાયોમાં જ વપરાશ ે - તે સુ વાચકોની ણ ખાતર.
સપં ણ
અમદાવાદ - સોનલ મોદી
ઉ રાયણ, ૨૦૦૯ smodi1969@yahoo.co.in
 િવષયસિૂ ચ
િવભાગ-૧ : આ મિવ ાસ ધરાવનાર ઉદ્ યોગસાહિસકો
િવભાગ-ર : તક ઝડપી લન
ે ાર સાહિસકો
િવભાગ-૩ : કાંઈક અનોખું કરનાર વીરલાઓ
 આ મિવ ાસ ધરાવનાર
ઉદ્ યોગસાહિસકો
આ એવી યિ તઓની વાત છે, કે જેમણે કુ મળી વય ે જ ઉદ્ યોગસાહિસક
બનવાનું ન ી કરી દીધું હતુ.ં MBA કયા પછી તરત જ બાદ આ
યુવાનોએ ધધં ામાં ઝપં લાવી દીધું ! યાં સુધી તમે ની કંપની સફળ ન થઈ,
યાં સુધી તમે ણે ‘લગે રહો’નો અિભગમ અપના યો. સઘ ં ષ કય જ રા યો.
 ે સાઇટ
ભારતની સૌથી ણીતી વબ
સ ં વ િબખચદં ાની (પી. .પી. ૧૯૮૯) નોકરી.કોમ
સ ં વ િબખચદં ાની માટે એક બાબત ચો સપણે કહી શકાય. તે ભારતના સૌથી
સફળ ઇ ટરનટે ઉદ્ યોગપિત છે. દસ-દસ વષ સુધી સતત િન ફળતાઓ મળવા
છતાં તે પોતાના િવચારને વળગી ર યા. ૨૦૦૬માં નોકરી.કોમને ભારતના સહુ
રથમ ડૉટકૉમ આઈ.પી.ઓ. બનવાનું ેય મ યુ.ં આજે તો એવી પિરિ થિત છે,
કે બાવીસ વષ ઉપરના કોઈપણ ભણલે ભારતીય યુવાન-યુવતી આ વ ૅબસાઇટથી
અ ણ હોય તે અશ ય છે.
મા ં કામ, એ જ મારો આનદં ; મા ં વન, એ જ મારો સદં ે શ
શાંતનુ રકાશ (પી. .પી. ૧૯૮૮) ઍ યુકૉ પ
તદ્ દન મ યમવગીય પિરવારનું ફરજદં હોવા છતાં શાંતનુએ બી.કૉમ.ના
અ યાસની સાથે જ પોતાનો ધધં ો શ કરી દીધો હતો. ધધં ો કરવાની એ
ખૂજલી IIM (અમદાવાદ)માંથી M.B.A. કયા બાદ પણ શમી નહીં તથા તમે ણે
Educomp નામની કંપની શ કરી. આજે તો ભારતભરની શાળાઓને
િડિજટલ કોસવડ આપવાના ે રે આ કંપનીએ પોતાની આગવી ઓળખ ઊભી
કરી છે. ૨૦૦૭-૦૮માં કંપનીનું માકટ કૅિપટલાઇઝેશન ૭૦૦૦ કરોડને આંબી
ગયું છે !
ં , તો હ ર ાર ખુ લાં
એક ાર બઘ
િવનાયક ચટે (પી. .પી. ૧૯૮૧) િફડબૅક વ ૅ ચસ
‘પૉ ડ્ ઝ’ કંપનીની દમામભરી નોકરી છોડવાનું કારણ ? ‘આખી િજદં ગી મારે
સાબુ નથી વચ ે વા’ - િવનાયકે િવચાયુ.ં મૂળ તો ‘િફડબૅક’ની થાપના માકટ
િરસચ કંપની તરીકે થઈ હતી. જોકે, આજે તો ‘િફડબૅક વ ૅ ચસ’ ભારતની
અ યતં રિતિ ત ઇ રા ટ્ ર ચર ઍડવાઇઝરી અને ઍિ જિનયિરંગ કંપની
તરીકે નામના ધરાવ ે છે.
ે ાડીઓ
સોફ્ ટવરે ના ચુનદં ા ખલ
ં દેસાઈ (પી. .પી. ૧૯૭૬) મા ટેક
આશક
૧૯૮૦માં યારે ભારતમાં ભા ય ે જ કોઈએ ‘સૉ ટવરે ’નું નામ સાંભ યું હતુ,ં તે
જમાનામાં આશકં દેસાઈ અને તમે ના િમ રોએ આ કંપનીની થાપના કરી.
ભારતના બ રની ખને સમ ને ‘મા ટેક’ જેવી કંપની થાપવાનું સાહસ
કરનાર આશક ં દેસાઈની આ કંપની આજે ભારતની ટૉપ ૧૫ સૉ ટવરે
કંપનીના િલ ટમાં થાન પામી છે.
ં ને દો કાજ
એક પથ
આર. સુ રમ યન (પી. .પી. ૧૯૮૯) સુિભ ા
ફ ત પદં ર જ િદવસમાં તમે ણે ‘િસટી બૅ ક’ની નોકરીને લાત મારી… કારણ ?
બસ, કાંઈક ‘જુ દં ુ , ‘વધારે’ કરવું હતું ! એ ‘વધારે’ એટલ ે ભારતની સૌથી
ં ૃ લા – જેને સમ ર ભારતમાં અબાલવ ૃ સહુ કોઈ, ‘સુિભ ા’ને
મોટી િરટેઈલ શખ
નામ ે ઓળખે છે. આર. સુ રમ યને ‘િરલાય સ િરટેઈલ’ની તગડી ઑફરને
પણ નકારી કાઢી હતી. તે માને છે કે હ તો ઘણું વધારે, ે કરવાનું બાકી
જ છે.
પી. .પી.એ IIM અમદાવાદનો બે વષનો પો ટ રે યુએટ રો રામ ઇન
મન ે મ ે ટનો અ યાસ રમ છે. જે-તે નામની બાજુ માં વષ દશા યા છે તે
ે જ
િવદ્ યાથીઓ નાતક થયા તે વષ છે.
 આ મિવ ાસ ધરાવનાર
ઉદ્ યોગસાહિસકો
આ એવી યિ તઓની વાત છે, કે જેમણે કુ મળી વય ે જ ઉદ્ યોગસાહિસક
બનવાનું ન ી કરી દીધું હતુ.ં MBA કયા પછી તરત જ બાદ આ યુવાનોએ
ધધં ામાં ઝપં લાવી દીધું ! યાં સુધી તમે ની કંપની સફળ ન થઈ, યાં સુધી તમે ણે
‘લગે રહો’નો અિભગમ અપના યો. સઘ ં ષ કય જ રા યો.
સફળતાનો મીઠો-મધુરો વાદ
નરે દ્ ર મુરક બી (પી. .પી. ૧૯૯૪) ી રેણક
ુ ા શુગસ
નાતક થયાં પછી સૌથી પહેલું કામ તમે ણે પોતાની શ કરેલી પહેલી કંપની
બધં કરી દેવાનું કયું ! કારણ ? એ કંપનીનો ટનઑવર ‘ફ ત’ પાંચ કરોડનો
‘જ’ હતો તથ ે ી ! તમે નું બીજુ ં સાહસ એટલ ે ‘ ી રેણક
ુ ા શુગસ’. ૧૦૦૦ કરોડનો
ટનઑવર ધરાવતી મહાકાય ખાંડની કંપની. શરે ડીની ખતે ી કરતા અનક ે
ખડે ૂ તોનાં વનમાં આ કંપની આમૂલ પિરવતન આણી શકી છે, તે જ તન ે ી
િસદ્ િધ છે.
“હંુ આપની શી સવે ા કરી શકું , સાહેબ ?”
ચ ે દર બા (પી. .પી. ૧૯૭૨) રૉયલ ઑિકડ હોટે સ
િસમલાની જૂની અને ણીતી બા હોટેલની માિલકી ચ ે દરના કુ ટંુ બની છે.
જોકે, એક મૅનજ ે મૅ ટ રૅ યુએટ યુવાન તરીકે ચ ે દરે કાંઈક આગવું કરવાનું
બીડું ઝડ યુ.ં પાં રીસ વષના અથાગ પિર મ ે આજે એ વ નું સાકાર થયું છે.
રૉયલ ઑિકડ હોટેલ આજે ૧૫૦ કરોડના ટનઑવરે પહોંચી છે.
ં ીર
ધીરા સો ગભ
મદન મોહ કા (પી. .પી. ૧૯૬૭) ટેગા ઈ ડ ટ્ રીઝ
૧૯૭૦માં સરકાર પાસે ફૉરેન કૉલો રેશનની સમં િત મળે વતાં મદનને સાત વષ
લા યાં હતાં. જોકે પોતાના વ નને સાકાર કરવા તમે ણે ‘લગે રહો’નો અિભગમ
અપના યો. આજે ‘ટેગા ઇ ડ ટ્ રીઝ’ ખિનજના ખોદકામનાં સાધનો બનાવતી
િવ ની ‘થડ લાજ ટ કંપની’ હોવાનું માન ધરાવ ે છે.
લોઢાને સુવણ વ પ આપનાર પારસમિણ
સુિનલ હા ડા (પી. .પી. ૧૯૭૯) એકલ ય ઍ યુકેશન ફાઉ ડેશન
IIMA ના LEM (Leadership and Entrepreneurial
Motivation )
કોસના પાયાની ટ સમાન ી સુિનલ હા ડાએ આજપયંત અનક ે
િવદ્ યાથીઓને ઉદ્ યોગનું સાહસ ખડે વાની રેરણા આપી છે. તમે ની વનયા રા
ધધં ામાં ગળાબૂડ ખૂપં લે િબઝનસ
ે મૅન વ પે શ થઈ તથા હાલમાં િશ ણ
 ે રે એ યા રા અિવરતપણે ચાલુ જ છે. ખરેખર આ રવાસનું વણન તમને પણ
રોમાંિચત કરી દેશ ે !
સલામ છે આ ઊગતી પઢે ીને !
વદન કા રા (પી. .પી. ૨૦૦૪) ફાઉ ટનહેડ કૂ લ
૨૦૦૪માં રો ટર ઍ ડ ગે બલ (P&G) કંપનીની લોભામણી ઑફર
ઠુકરાવીને વદન કા રાએ એક નમૂનદે ાર શાળા શ કરવાના પોતાના
વ નને સાકાર કરવા ભણી રયાણ કયુ.ં વદન એક એવી ઊગતી પઢે ીનું
રિતિનિધ વ કરે છે, કે જે સાત આંકડાની આકષક પગારની લાલચને લાત
મારીને ફ ત પોતાની ઇ છા રમાણે વવાની ખુમારી ધરાવ ે છે. સલામ છે આ
ઊગતી પઢે ીને !
 ે ાર સાહિસકો
તક ઝડપી લન
આ એવી યિ તઓ છે, કે જેમણે ઉદ્ યોગનું સાહસ કરવાનો લાન નહોતો કયો,
પરંત ુ તક મળતાં જ ઝડપી લીધી. આ વાતો વાંચતા આપણને યાલ આવ ે છે, કે
એ ટરિ ર યોરશીપ એ જ મ ત ગુણ હોય છે, તે મા યતા ભૂલભરેલી છે. આ
ગુણ કેળવી શકાય છે… કોઈપણ મરે !
હમસફર
િદપ કાલા (પી. .પી. ૧૯૯૨) મૅકમાયટ્ રીપ.કૉમ
કોઈપણ યિ તને ઉદ્ યોગસાહિસક બનવું હોય તો પહેલાં શું જોઈએ ? નાણાં,
ખ ં ને ? બધાંન ંુ વ ન હોય કે સહેલાઈથી નાણાં મળી રહે તો નાનકડું, ને
મા ં પોતાનું સાહસ ખડે ું ! િદપને તો સામ ે ચાલીને એક વ ૅ ચર કૅિપટાિલ ટ બે
િમિલયન ડૉલર આપી ગયા ! જોકે, ડૉટકૉમનો ફુ ગો જોતજોતામાં ફૂટ્ યો અને
નાણાંનો રો ર સુકાઈ ગયો. એ વખતે િદપે બધી જ કમાણી પોતાની જ કંપનીને
ખરીદવામાં હોમી દીધી.
પુ પની જેમ ખીલો અને પમરાટ રસરાવો
ે શાહ (પી. .પી. ૧૯૮૯) ઍડલવાઇસ કૅિપટલ
રસશ
જે. પી. મોગન અને મૅિરલ િલ ય જેવી રા સી ફાઈના સ કંપનીઓનું
આિધપ ય ધરાવતા આ દેશમાં, આ સમય,ે વદેશી ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅ ક ઉભી
કરવાનું કામ ફ ત એક જ દાયકામાં કરી બતાવવું એ કાંઈ નાનીસૂની િસદ્ િધ
નથી. જો કે, આ િસદ્ િધનો માગ અનકે ખાડા-ટેકરા-કંટક ભયો હતો.
ે ી નાંખવા દે !
આ છે લો જુ ગાર ખલ
િનમલ જૈન (પી. .પી. ૧૯૮૯) ઇિ ડયા ઇ ફોલાઈન
પોતાનો ઇ ફોમશન સિવિસઝનો િબઝનસ ે ૧૯૯૯માં બધં કરીને તમે ણે એક મોટો
જુ ગાર ખલ ે ી નાં યો. બધા જ નાણાં ઇ ટરનટે ારા ચાલતા ટ્ રેિડંગ
િબઝનસ ે માં રોકી દીધા ! જોકે એ જુ ગારમાં તમે નાં પાસાં સવળાં પડ્ યાં અને
આજે ‘ઇિ ડયા ઇ ફોલાઈન’ ભારતનું સૌથી મોટંુ શરે ટ્ રેિડંગ માટેનું લૅટફૉમ
છે.
યા યારથી સવાર
િવ રમ તલવાર (પી. .પી. ૧૯૭૦) EXL Service
IIMAમાંથી પાસ થઈને લગભગ ૨૬ વષ સુધી બૅ ક ઑફ અમિે રકામાં નોકરી
કયા બાદ િવ રમ િરટાયર થઈને િનરાંતે બાકીનું વન ગૉ ફ રમવામાં િવતાવી
શ યા હોત, પણ તમે ણે તો એ મરે નવી કંપની શ કરવાનું જોખમ લીધુ.ં
‘EXL સિવિસઝ’ આજે િવ ભરમાં B.P.O. ે રે ણીતું નામ છે અને
ભારતની સૌથી મોટી B.P.O. કંપની છે.
સપનાંનો સોદાગર
કે. રાઘવ ે દ્ ર રાવ (પી. .પી. ૧૯૭૯) ઑિકડ ફામા
ફ ત તરે વષનાં ટં ૂ કા ગાળામાં રાઘવ ે દ્ ર રાવ ે ૩૦૦ િમિલયન ડૉલરનું
ટનઑવર ધરાવતી કંપની થાપી છે. નોકિરયાત કુ ટંુ બના આ ફરજદં ે મોટા
યાબ જોવાની િહંમત કરીને ‘ઑિકડ ફામા’ને ભારતની સવ રથમ િબિલયન
ડૉલર ફામા કંપની બનાવવાનું બીડું ઝડ યું છે.
દેર આય,ે દુ ર ત આય ે
જરૅ ી (જયતીથ) રાવ (પી. .પી. ૧૯૭૩) ‘ઍ ફેિસઝ’
િસટી બૅ કની લાંબી કારિકદી બાદ, લગભગ ચાલીસની વય ે જરૅ ી રાવને
ઉદ્ યોગપિત બનવાની ચટપટી થઈ. તમે ણે ‘ઍ ફેિસઝ’ નામની ખૂબ િવશાળ
અને નફાકારક કંપનીની થાપના કરી. હાલમાં તમે ણે પોતાની કંપની ણીતી
િવદેશી કંપની ‘EDS’ ને વચે ી છે. તઓ
ે કદાચ ણે જ છે કે પોતે શ કરેલી
કંપની માટે ઉ કટ રેમ હોવો, એક વાત છે અને એ લગાવથી અલગ થઈ શકવું
એ વધારે અગ યની બાબત છે.
 ે ાર સાહિસકો
તક ઝડપી લન
આ એવી યિ તઓ છે, કે જેમણે ઉદ્ યોગનું સાહસ કરવાનો લાન નહોતો કયો,
પરંત ુ તક મળતાં જ ઝડપી લીધી. આ વાતો વાંચતા આપણને યાલ આવ ે છે, કે
એ ટરિ ર યોરશીપ એ જ મ ત ગુણ હોય છે, તે મા યતા ભૂલભરેલી છે. આ
ગુણ કેળવી શકાય છે… કોઈપણ મરે !
અનતં રવાસી
િશવરામન દુ ગલ (પી. .પી. ૧૯૭૬) ઇિ ટટ્ યટૂ ફૉર િ લિનકલ
િરસચ ઈન ઇિ ડયા (ICRI )
િશવરામ હંમશ ે ા ‘મોટી તકની શોધ’માં જ હોય છે. િવદેશી જોડાણ સાથન
ે ી
ભારતની સૌ રથમ ખાનગી કૉલજ ે (Wigan and Leigh ) થાપતાં પહેલાં
તમે ણે ત તની રસ રદ નોકરીઓ કરી હતી. ભારતમાં િ લિનકલ િરસચ
ે રે કેળવણીના તઓે રણતે ા છે.
ૈ ો હાથનો મલે છે
પસ
ં ર મ વાડા (પી. .પી. ૧૯૯૯૬) ‘માકિટ સ’
શક
સાવ આકિ મક રીતે તમે ણે િબઝનસ ે ની દુ િનયામાં પગરણ માંડ્યા. રથમ ધધં ો
સાવ જ પડી ભાં યો. પરંત ુ એ િન ફળતાથી િહંમત હાયા વગર શક ં ર અને
તમે ના સાથીઓએ ‘માકિટ સ’ નામની કંપનીની થાપના કરી. હમણાં જ
(૨૦૦૭માં) િવ િવ યાત બી.પી.ઓ. કંપની W.N.S.ને પોતાની કંપની લગભગ
૬૫ િમિલયન ડૉલરમાં શકં ર તથા તમે ના સાથીઓએ વચ ે ી છે.

દસ લાખ ડૉલરના ડ્ રેસીઝની િડઝાઇનર

બી અશરફ (પી. .પી. ૧૯૮૩) રિ યસ ફૉમ સ
ં ના પોતાના શીખનું બીએ ધીકતા ધધં ામાં પાંતર કયું છે.
ડ્ રેસ િડઝાઈિનગ
અમિે રકાની શાળાઓમાં યો તી વાિષક રૉમપાટીઓના ડ્ રેિસસ સ લાય
કરવાનું કામ ‘ રિ યસ ફૉમ સ’ ખૂબ િવશાળ પાય ે કરે છે.
ધીરજનાં ફળ મીઠાં
િદ તા રંગરાજન (પી. .પી. ૧૯૮૯) ‘આઈરીસ’ (IRIS)
‘અમિે રકન ઍ સ રેસ’ તથા ‘િ રિસલ’માં નોકરીનો અનુભવ મળ
ે યા બાદ
િદ તાએ ‘IRIS’ નામની નાણાકીય માિહતી આપતી કંપની શ કરી છે.
પહેલું સુખ તે તે નયા
સાયરસ ડ્ રાઇવર (પી. .પી. ૨૦૦૦) કૅલરી કૅર
િસગ ે ી ખાનગી ઈિ વટી કંપનીની ચા પગારવાળી નોકરી છોડીને
ં ાપોર ખાતન
સાયરસે પોતાની કંપની ‘કૅલરી કૅર’નો રારંભ કયો. ખોરાકની કૅલરી ગણીને
રસોઈ બના યા બાદ િટિફનની િડિલવરી કરતી ભારતની આ સવ રથમ કંપની
છે. સાયરસને આ આઈિડયા આ યો યાં ? ચરબી સામન ે ી ખુદની લડતમાંથી જ
તો !
 કાંઈક અનોખ ંુ કરનાર વીરલાઓ
આ િવભાગમાં સમાિવ યિ તઓએ સમાજોપયોગી કાયો માટે પોતાની
સાહસવ ૃિ નો ઉપયોગ કયો છે. પોતાની સજના મકતાનો ઉપયોગ તમે ણે સમાજનું
ઋણ ઉતારવાના લૅટફૉમ તરીકે કરીને સફળતા રા ત કરી છે.
 ં ા
ં ા, તો કથરોટમ ગગ
મન ચગ
વકટ િ ર નન (પી. .પી. ૧૯૯૩) ગીવ ઇિ ડયા
વકટ િ ર નને વતમાનપ રની ઑિફસમાં ય નોકરી કરી છે અને ટેિલિવઝન
ે લમાં પણ. તઓ
ચન ે અમદાવાદની એકલ ય કૂ લના િ રિ સપાલ પણ રહી
ચૂ યા છે. તમે ણે ‘ગીવઈિ ડયા’ નામની સ ં થા શ કરી છે. ભારતના લોકોમાં
‘આપવાની’ ભાવના ગ ૃત થાય તે માટે તઓ ે નવા-નવા નુસખા િવચાયા જ
કરે છે. વકટને હંુ ઉદ્ યોગસાહિસક જ ગણું છું . પણ તમે નો યય
ે અલગ છે.

નાનો, પણ રાઈનો દાણો

આનદં હા વ ે (પી. .પી. ૧૯૭૭) ‘ લૉરોિફલ’
ઍડવટાઇિઝગ ં ની દુ િનયામાં વીસ વષ ગા યાં બાદ આનદં ે પોતાની રા ડ
ક સ ટ સી કંપની ‘ લૉરોિફલ’ થાપવાનો િન ય કયો. પોતાની કંપનીને
બહુ મોટી ન કરવાનો િનણય તમે ણે અ યતં સભાનપણે કયો છે. કંપનીનું સતત
િવ તરણ કરવામાં સજના મકતાનો ભોગ લવે ાઈ ય છે તથા સજકને આનદં
મળતો નથી. ઉદ્ યોગસાહિસકતાનું આ એક જુ દં ુ જ પિરમાણ છે. ચાલો,
આનદં ની સફર િવશ ે ણીએ.
જેવી દૃિ તવે ી સ ૃિ
એસ.બી. ડાંગાયાચ (પી. .પી. ૧૯૭૨) િસ ટે સ
ી ડાંગાયાચ િસ ટે સ કંપનીના માિલક નથી છતાંય તઓ ૂ પણે એક
ે સપં ણ
ઉદ્ યોગપિતની અદાથી જ કામ કરે છે. ભારતભરમાં ણીતી ‘િસ ટે સ’
નામની પાણીની ટાંકીઓ બનાવતી આ કંપનીમાં નવીનીકરણ અને સશ ં ોધનનું
કાય સતત ચા યા કરે છે. ચો રીસ વષથી એક જ કંપનીમાં નોકરી કરવા
છતાંય આજે ય ી ડાંગાયાચ અ યતં લાગણી અને ઉ સાહથી નવાં િશખરો સર
કય જ ય છે.
આપ ભલા, તો જગ ભલા
િવજય મહાજન (પી. .પી. ૧૯૮૧) બિે ઝ સ
ી મહાજન આઈ.આઈ.ટી. તથા આઈ.આઈ.એમ.ના રૅ યુએટ છે. તમે ણે
પોતાનું વન સમાજસવે ા તથા સમાજમાં રહેલ અસમાનતા િનવારણના કાયને
સમિપત કયું છે. ભારતમાં માઈ રોફાઈના સ ે રે કાય કરવામાં તમે ણે પહેલ
કરી. તમે ની સ ં થાનું નામ ‘બિે ઝ સ’ છે. જે ભારતનાં ગામડાંઓની શોિષત
ર ને નાની રકમનું િધરાણ આપીને પગભર થવામાં મદદ પ થાય છે.
 િવભાગ-૧

આ મિવ ાસ ધરાવનાર
ઉદ્ યોગસાહિસકો
આ એવી યિ તઓની વાત છે, કે જેમણે કુ મળી વય ે જ ઉદ્ યોગસાહિસક
બનવાનું ન ી કરી દીધું હતુ.ં MBA કયા પછી તરત જ બાદ આ
યુવાનોએ ધધં ામાં ઝપં લાવી દીધું ! યાં સુધી તમે ની કંપની સફળ ન થઈ,
યાં સુધી તમે ણે ‘લગે રહો’નો અિભગમ અપના યો. સઘ ં ષ કય જ રા યો.
 ે સાઇટ
ભારતની સૌથી ણીતી વબ

સ ં વ િબખચદં ાની (પી. .પી. ૧૯૮૯)

નોકરી.કોમ (naukri.com )

સ ં વ િબખચદં ાની માટે એક બાબત ચો સપણે કહી શકાય. તે ભારતના સૌથી સફળ
ઇ ટરનટે ઉદ્ યોગપિત છે. દસ-દસ વષ સુધી સતત િન ફળતાઓ મળવા છતાં તે
પોતાના િવચારને વળગી ર યા. ૨૦૦૬માં નોકરી.કોમને ભારતના સહુ રથમ ડૉટકૉમ
આઈ.પી.ઓ. બનવાનું ેય મ યુ.ં આજે તો એવી પિરિ થિત છે, કે બાવીસ વષ
ઉપરના કોઈપણ ભણલે ભારતીય યુવાન-યુવતી આ વ ૅબસાઇટથી અ ણ હોય તે
અશ ય છે.
સ ં વ િબખચદં ાની એટલ ે શિ તનો અખૂટ ભડં ાર ! આ પુ તક માટેના ઇ ટર યૂ માટે
તે મારી ઑિફસમાં આ યા. જરા શાંિતથી બઠે ા, પછી પહેલી ચાલીસક ે િમિનટ તમે ણે મને
‘ ાન’ આપવામાં કાઢી. - મારો ધધં ો વધારે સારી રીતે ચલાવવા માટેનાં અનક
ે
સલાહસૂચન તમે ણે મને આ યાં.
જોકે, તમે ણે મને જે કાંઈ ક યું તે બધું જ મને કામ લાગે તવે ંુ હતુ.ં એક યાપારીની
દૃિ એ મને બધું ઉપયોગી હતુ,ં પણ મારામાંનો લખ ે ક પોકારી ર યો હતો… બાપ રે !
આ માણસ તો નૉન ટૉપ બોલ ે છે ! ચાવી આપલે રમકડું ચાવી દીધલે ી હોય યાં સુધી
ચા યા જ કરે, તમે આ માણસની તો ચાવી ખતમ જ નથી થતી !
છ-છ વષ સુધી પગાર વગર બસ ે ી રહેવા છતાંય તમે નો ઉ સાહ ટકી ર યો હતો. અરે,
કુ ટંુ બીજનોના ભલા ખાતર બી નોકરી ય વીકારવી પડી હતી. અને સૌથી વધુ તો,
પોતાના ધધં ા માટે નાણાં મળી ગયા પછી સમ ર ડૉટકૉમ િબઝનસ ે નો બનાવટી
ગુ બારો ફૂટી ગયા પછી પણ સ ં વ તો અડીખમ !
મુ ય કારણ એ હતુ,ં કે ઉદ્ યોગપિત થવાનું વ ન એ સ ં વ માટે યારેય ઘણાં બધાં
વ નમાંન ંુ એક ન હતુ.ં તણ ે ે ફ ત એક જ વ ન જોયું હતુ.ં સાહિસક ઉદ્ યોગપિત
બનવાનુ,ં અને તન ે ે માટે સવ વ યો છાવર કરવું પડે તો કરવાનું ! સ ં વ ે કદાચ
વ ને ય િવચાયું નહીં હોય, કે તમે ણે શ કરેલ કંપની ઇ ફોએજ (Infoedge) –
જેને ભારતનો ર યક ે યુવાન “naukri.com ” તરીકે ઓળખે છે, તે ભારતીય
શૅરબ રની લાડકી કંપની બની જશ ે ! મ,ે ૨૦૦૮માં આ કંપનીનું માકટ
કૅિપટલાઈઝેશન ૪૩૦૦ કરોડ થશ ે !
સ ં વ રામાિણકતાપૂવક કબૂલ ે છે કે, “મ પોતે ય આવી સફળતાની ધારણા રાખી ન
હતી. મારે તો બસ, પોતાનો ધધં ો કરવાની વત ં રતા જોઈતી હતી. હંુ મારો પોતાનો બૉસ
બની શકું એટલી જ આઝાદી મને ખપતી હતી. કાંઈક સજન કરવું હતુ,ં કાંઈક નોખું
કરવું હતું !
સફળતા તો આજકાલ મળી, પણ હંુ તો મારા ઘરના નોકરની ખોલીમાંથી નાનકડો ધધં ો
કરતો હતો, યારે ય ખુશ જ હતો.” બસ, ખરી વાત આ જ છે. આ મિનભરતાની
ખુમારીનો ભરપૂર આનદં … આ જ છે સ ં વ િબખચદં ાનીની વાત…
 ે સાઈટ
ભારતની સૌથી ણીતી વબ

સ ં વ િબખચદં ાની (પી. .પી. ૧૯૮૯)

નોકરી.કોમ (naukri.com )

હંુ િદ હીમાં જ મોટો થયો છું . મારા બાપુ સરકારી ડૉ ટર હતા તથા મા હાઉસવાઈફ.
ખાનદાનમાં ધધં ો કરવાની કોઈને સૂઝ ન હતી. જોકે, બારેક વષની મરે જ મ લગભગ
ન ી કરી દીધું હતુ,ં કે હંુ તો મારો પોતાનો ધધં ો જ કરીશ. હંુ મારી પોતાની કંપની
બનાવીશ. મને આઈ.આઈ.ટી.માં ઍડિમશન મળી ગયું છતાંય મ િદ હીની સટ િ ટફન
કૉલજ ે માં ભણવાનું ન ી કયુ.ં
તમ ે કદાચ માનશો નહીં, પણ મ તો એ વખતે એટલું જ િવચાયું કે આઈ.આઈ.ટી.માં
રૅ યુએટ થતાં પાંચ વષ થઈ ય, યારે સટ િ ટફનમાંથી બી.એ. ક ં તો રણ
વષમાં િડ રી હાથમાં ! તો ચાલને ભાઈ, શાંિતથી બી.એ. વીથ ઇકોનોિમ સ કરી
કાઢીએ ! પછી બે વષ નોકરી કરીને આઈ.આઈ.એમ. (અમદાવાદ) માટે રય ન
કરીશ.
સાચું કહંુ તો મને ઍિ જિનયિરંગ તરફ કદીય ે લગાવ જ ન હતો. ગવનમ ે ટ કૉલોનીમાં
રહેતા િદ હીના મોટા ભાગના હોંિશયાર િવદ્ યાથીઓની જેમ હંુ પણ I.I.T. ની રવશ ે
પરી ામાં બસ ે ી ગયો, ને પાસ પણ થઈ ગયો. પરંત ુ મારામાં રહેલ આ મિવ ાસે મને
ઍિ જિનયર બનતાં રો યો.
રૅ યુએશન પછી મ રણ વષ કામ કયું તથા પછી IIMAમાં રવશ ે મ યો. કૅ પસ
ઉપર મારા જેવા ઘણા િવદ્ યાથીઓ હતા. મારા જેવા એટલ ે કે જે પોતાનો ઉદ્ યોગ
થાપવાનું સાહસ કરવા ઇ છતા હતા તવે ા. મ પણ LEM તથા PPID જેવા
ઉદ્ યોગસાહિસકતા સલં ન કોિસસ કયા.
મ તે મનોમન ન ી જ કયું હતું કે, બસ એક-બે વષ નોકરી કરીશું ને પછી ઝપં લાવીશુ.ં
િદ હીમાં જ રહેવાનું ન ી હતુ.ં યાં િપતા નું ઘરનું ઘર હતુ,ં માથે વડીલોનું છ ર હતુ.ં
વળી મૂડી હતી નહીં.
મારે જુ દા બનવું હતું પરંત ુ શ આતમાં તો હંુ પણ ઘરેડમાં જ પડી ગયો. સૌથી પહેલું
કામ મ લ ે સો િ મથ- લાઈન કંપનીની નોકરી છોડવાનું કયુ.ં હંુ તમે ની ણીતી
રોડ ટ હૉિલ સનું માકિટંગ કરતો. એક ભાગીદાર સાથે મ બે કંપનીઓ શ કરી.
ઇ ડમાક અને ઇ ફોઍજ. ઇ ડમાક કંપની ફામા યુિટકલ ટ્ રેડમાકનું કામ કરતી
અને ઇ ફોઍજમાં પગાર અગ ે ા સવ અને િરપોટ્ સ બનતા. મને કામની મ આવતી.
ં ન
મિહને ૮૦૦ િપયાના ભાડાથી અમ ે અમારા નોકરની ઓરડી ભાડે રાખી. દર
મિહનાની ૨૯મી તારીખ એટલ ે કતલની રાત ! પગાર કરવાના ફાંફાં જ હોય. હંુ પોતે
િદ હીની આજુ બાજુ િબલાડીના ટોપની જેમ ફૂટી નીકળેલી અમુક કૉલજ
ે ોમાં ભણાવીને
થોડું ઘણું કમાઈ લતે ો.
મારા સદ્ નસીબે મને દેવદૂ ત વ પે એક રોકાણકાર મળી ગઈ હતી… તે હતી મારી
પ ની અને IIMAની મારી સહા યાયી સુરિભ. તણ ે ે રૅ યુએશન પછી મિ ટનશ ે નલ
કંપની ‘ને લ’ે માં નોકરી લીધી હતી તથા તને ો પગાર ખૂબ સારો હતો. તથે ી ઘર
ચલાવવામાં કોઈ મુ કેલી પડતી ન હતી. મ લ ન પહેલાં જ સુરિભ સાથે ચોખવટ કરી
લીધી હતી, “હંુ કોઈપણ નોકરીમાં લાંબ ુ ટકવાનો નથી… હંુ તો ધધં ો ચાલુ કરીશ અને
તારે ઘર ચલાવવું પડશ.ે ”
સુરિભને તો કાંઈ જ વાંધો ન હતો. શી વૉઝ કૂ લ વીથ ઇટ. (અગ યની વાત તો એ છે,
કે સ ં વને વાંધો ન હતો. સ ં વ વૉઝ ઑ સો કૂ લ વીથ ઇટ ! બાકી તો મોટા ભાગના
પુ ષોને ીના પસ ૈ ે વવાનું આવ ે યારે નાનમ લાગે છે.)

ખરી વાત તો એ છે કે ધધં ો કરવો હોય, તો અિભમાન, ગવ, ગુમાન… બધું જ એક

બાજુ એ મૂકી દેવું પડે. જે કામ મળે તે ઝડપી લવે ંુ પડે. તમારા વ નને સાકાર કરવામાં
પડ્ યા હો યારે સગાં-સબ ં ધં ીઓ, પડોશીઓ કે િમ રો શું કહે છે, તે સામ ે આંખ આડા
કાન કરવા જ પડે. “ઘર બરૈ ીના પસ ૈ ે ચાલ ે છે” તવે ંુ એક કાનથ
ે ી સાંભળીને બીજે
કાનથ ે ી કાઢવું પડે.

મને મા ં ભિવ ય મારી નજર સમ દેખાતું હતુ.ં આ

કૉપોરેટ ે રમાં હંુ પાંચ વષ ટકી ગયો હોત તો હંુ ‘િસિનયર
રોડ ટ મૅનજે ર’ના હોદ્ દે પહોંચી શ યો હોત આઠ વષ
‘માકિટંગ મૅનજે ર’ બ યો હોત અને પચીસમ ે વષ કો’ક
કંપનીનો ‘C.E.O.’ બની શ યો હોત. મ મારી તને એક
જ સવાલ પૂછ્યો : ‘શું મારે વનમાં ફ ત આટલું જ જોઈએ
છે ?’
મહેનત કરતાં કરતાં જ કાંઈ તુ ો મળી આવ…ે એવો કાંઈક જુ દો જ િવચાર
વીજળીની જેમ ઝબકી આવ,ે કે જે પાસા પોબાર કરી દે. હંુ પણ આવા જ િવચારની
શોધમાં હતો. તુ ો ગમ ે તે થળે આવી ય… તમ ે જમતાં હો કે બાથટબમાં નહાતા હો
કે યૂટનની જેમ સફરજન તમારા માથે પડે યારે…
હંુ યારે નોકરી કરતો હતો, યારે ઑિફસમાં એક મૅગિે ઝન આવતું હતુ.ં તે જમાનાનું
ખૂબ ણીતું એવું ‘િબઝનસ ે ઇિ ડયા’. તમે ાં છે લાં પાં રીસશી ચાલીસ પાનાં પર ફ ત
નોકરી અગ ે ી હેરખબરો છપાતી. હંુ ઘણી વાર જોતો, કે મારી કંપનીના લગભગ
ં ન
બધાં જ કમચારીઓ એ મૅગિે ઝન છે લા પાનથ ે ી વાંચવાનું શ કરતાં… બસ, એમાંથી
જ મને તુ ો સૂ યો ! દરેક યિ ત વધુ સારી નોકરીની તલાશમાં હોય જ છે.
હંુ જે કંપનીમાં કામ કરતો- HMM - તે તો તે જમાનાની અ યતં સારી કંપની ગણાતી.
યાંના કમચારીઓ પણ પલે ા મૅગિે ઝનમાં ચોરીછૂ પીથી નજર તો નાંખી જ લતે ા ! કદાચ
નોકરી શોધવા માટે નહીં, તોય બ રની ખ ણવા માટે… જોઈએ તો ખરા ભાઈ,
શું ચાલ ે છે ? શું મળી શકે છે ? આ ઉપરાંત, મારા ઉપર પણ ત તના ફોન
આવતા… અમુક નોકરીઓની યારેય હેરાત ન આવતી, પણ છતાંય ખાનગી
એજ સીઓ સારા માણસોની શોધમાં જ રહેતી તથા બધં બારણે જ ઘણીબધી જ યાઓ
ભરાઈ જતી.
બસ, મને તો નવો ધધં ો સૂઝી ગયો. એક તરફ હ રો નોકરીઓ ખાલી હતી, બી
તરફ હ રો કુ શળ માણસો નોકરીની શોધમાં હતા. જો કોઈ રીતે આ બધો ડેટા
એકિ રત કરીને યવિ થત રીતે મૂકવામાં આવ ે તથા તન ે ે સતત અપડેટ કરતા રહીએ
તો કેમ ?! વળી આમાંથી નાણાં ઊભાં થઈ શકે ખરાં ? જોકે, આવો ડેટા ભગ ે ો શી રીતે
કરવો તથા સામા ય નોકિરયાત માણસ આ ડેટાને ઉપયોગમાં લઈ શી રીતે શકે, તે અગ ં ે
ં વણમાં હતો. છેવટે એ આઈિડયા ફાઈલમાં મુકાઈ ગયો, ને અભરાઈ પર
હંુ ભારે મુઝ
ચડી ગયો.
એવામાં સરકારના િડપાટમ ે ટ ઑફ ટૅિલકૉમ તરફથી પપે રોમાં એક હેરખબર
છપાઈ – તમે ાં ‘વીિડયોટે સ’ નામની સરકારી સવે ા અગ ે ી હેરાત હતી. આખા
ં ન
િદ હીમાં ગમ ે યાંથી એક સે ટ્ રલ સવર પરથી તમને જે પણ માિહતી જોઈતી હોય, તે
મળી શકે તવે ી સગવડ સરકારે આપવાની ચાલુ કરી હતી. આ માિહતી ભગ ે ી કરવા માટે
સરકારે ખાનગી પાટીઓને આમિં રત કરી હતી. ખાનગી પાટી માિહતી ભગ ે ી કરે, તન
ે ો
યવિ થત ડેટા બનાવીને લોકભો ય બનાવ ે તથા જે પણ આવક થાય, તમે ાં સરકાર
તથા ખાનગી પાટીની સરખસ ે રખી ભાગીદારી.
મ નોકરી અગ ે ો ડેટા બનાવવાનું ન ી કયુ.ં અમારી કંપનીએ ટે ડર ભયું તથા
ં ન
અમારી પસદં ગી પણ થઈ ગઈ. અમ ે ઝીણવટપૂવક રોજે ટ િરપોટ બના યો, ખૂબ
મહેનત કરી, પણ અતં ે આખો રોજે ટ જ પડતો મુકાયો. વાત ૧૯૯૩ની છે.
એ ગાળામાં મારા ભાગીદારથી પણ જુ દા થવાનું ન ી કયુ.ં એક કંપની એણે રાખી
અને ઇ ફોઍજ મારા ભાગે આવી. કંપની સાથે જે થોડીઘણી મૂડી, જ યા તથા
કમચારીઓ અને અ કયામતો હતાં તે ભાગે પડતાં વહચી લવે ામાં આ યા. સાઉથ
િદ હીની ઑિફસમાંથી અમ ે પાછા અમારા નોકરની ખોલીમાં આવી ગયા. નાનુ-ં મોટંુ કામ
તો મળતું હતુ.ં િરપોટ્ સ બનાવવાનુ,ં ડેટાબઝ
ે નું તથા િવિવધ માકટ સવ કરવાનુ.ં
ખચાપાણી નીકળી રહેતા. ખચા ઓછા હતા એટલ ે પહોંચી વળાતુ.ં થોડા િપયા ભગ ે ા
થયા એટલ ે મ સૌથી પહેલું કામ મારા ઘરનો ઉપરનો માળ િરપરે કરા યો. ઑિફસ યાં
ખસડે ી.
એ ગાળામાં િદ હીના રગિત મદે ાનમાં ‘આઈ.ટી. એિશયા’ નામનો મળ ે ાવડો યો યો.
યાં મ સૌ પહેલી વાર ઇ ટરનટે જોયું અને હંુ અવાક થઈ ગયો ! અ યારે એ વાત
કરતાં ય મારાં ંવાડાં ઊભાં થઈ ય છે !
મ ‘W.W.W.’ નામનો એક ટૉલ જોયો. ટૉલવાળા ભાઈને મ પૂછ્ય,ંુ ‘આ શું છે ?’
ે ે ક યુ,ં ‘W.W.W. એટલ ે વ ડ વાઈડ વબ
તણ ે .’

‘પણ, એટલ ે શું ?’

‘ઇ ટરનટે .’
‘એમ ? એનાથી શું થાય ?’
‘સર, તમ ે તન
ે ાથી ઇ-મલે મળ
ે વી શકો તથા મોકલી પણ શકો.’ એ ટૉલવાળો માણસ
વી.એસ.એન.એલ. કંપનીનો સબઍજ ટ હતો. એને તો ઇ ટરનટે અકાઉ ટ વચ ે વામાં
જ રસ હતો. ઇ-મલે I.D. બનાવી દેવી હતી, પણ હંુ દુ િનયામાં એક પણ એવી યિ તને
ઓળખતો ન હતો, જેને હંુ ઇ-મલે કરી શકું ! ઇ-મલે કરવાનો કોને ?
પલે ો માણસ મને કહે, ‘સર, ઇ ટરનટે થી તમ ે ઢગલાબધં માિહતી પણ મળ
ે વી શકો.’

‘એમ ? શાની માિહતી ?’ મ પૂછ્ય.ંુ

ે ે તો yahoo સચમાં જઈને મને માિહતીના ભડં ારની ચાવી આપી દીધી.
તણ
હંુ ખરેખર ખુશ થઈ ગયો. નોકરીઓનો પુ કળ ડેટા તો મારી પાસે અકબધં પડ્ યો
હતો. હવ ે મારે એક વ ૅબસાઇટ બનાવીને એ માિહતી આ W.W.W.ના મહાસાગરમાં
તરતી કરવી પડે અને તમે ાંથી અ લ વાપરીને થોકબધં નાણાં કમાઈ શકાય.
મ એને જ પૂછ્ય,ંુ ‘મારે તો એક વ ૅબસાઇટ બનાવવી છે. તું મને બનાવી આપે ?’
‘નો સર ! એને માટે તો સવર જોઈએ અને બધાં સવર યુ.એસ.માં જ છે.’
‘ઓ.કે. થકયુ.’ હંુ ઘરે ભા યો. મ તરત જ મારા મોટા ભાઈ સુશીલને ફોન જોડ્ યો.
સુશીલ મારાથી સાત વષ મોટો. પોતે IIMAમાં જ ભણલે ો તથા હાલમાં UCLA માં
રોફેસર હતો.
ે ે ફોન પર પૂછ્ય,ંુ ‘ભાઈ, ત ઇ ટરનટે નું નામ સાંભ યું છે ?મારે એક વ ૅબસાઇટ
મ તન
ચાલુ કરવી છે.’
સુશીલ ે ક યુ,ં ‘હા તો, અમ ે તો અહીં રોજ નટે વાપરીએ છીએ.’
મ ક યુ,ં ‘મારે એક સવર જોઈએ છે પણ મારી પાસે િપયા નથી.’
૧૯૯૬ની આ વાત છે. ભારતમાં પુ કળ મદં ી હતી. વળી બીજુ ં બાળક આવવાની તય ૈ ારી
ે ા કરવા માટે મ ‘પાયોિનયર’
હોવાથી સુરિભએ નોકરી છોડી દીધી હતી. બે છેડા ભગ
નામના વતમાનપ રમાં ક સિ ટંગ ઍિડટરની નોકરી વીકારી લીધી.
મારા ભાઈએ ક યુ,ં ‘િચતં ા છોડ. હંુ તને સવર મોકલીશ. િપયા કમાય યારે પાછા
વાળજે.’
અમ ે ભાગીદારીમાં સવર વાપરવા લા યા. મિહને પચીસ ડૉલર આપવા પડતા. તે મોટા
ભાઈ ચૂકવતા. તમે ને મ કંપનીમાં પાંચ ટકા ભાગીદારી આપી દીધી. તમે ણે યારેય કાંઈ
મા યું ન હતુ,ં પણ મને જ લા યું કે વહેવારમાં ચો ખા રહેવું જોઈએ ઍ ડ ઇટ વૉઝ અ
ફેર િથગં ટુ ડુ.
૧૯૯૦માં IIMA ની બૅચમાંથી મ વી. એન. સરો ને ઇ ફોઍજ કંપનીના બૉડ પર
રહેવા આમિં રત કરીને ૯% ભાગીદારીની ઑફર કરી અને તમે ણે વીકારી. પછી હંુ
અિનલ લાલ પાસે ગયો. િમ ર તો હતો જ, પણ ઍ સલે ટ રો રામર !
મ અિનલને ક યુ,ં ‘મારે એક વ ૅબસાઇટ બનાવવી છે.’
અિનલ કહે, ‘યાર, મને ઇ ટરનટે નો ક ો ય નથી આવડતો.’
મ ક યુ,ં ‘આવડી જશ.ે મહેનત કર.’
અઠવાિડયામાં જ અિનલ ે મને ફોન કયો. ‘આ તો બહુ સહેલું છે. આવડી ગયુ.ં ’ આમ,
અિનલ પણ નોકરી ડૉટકૉમનો થાપક ડાયરે ટર બ યો. તન ે ે ૯% ભાગીદારી મળી.

રણ િદવસમાં તો મારી પાસે જે જૂનો ડેટા હતો, તમે ાંથી જ ૧૦૦૦ નોકરીઓનું િલ ટ
બની ગયુ.ં એક અઠવાિડયામાં સવર મળી ગયુ.ં માચ, ૯૭થી ‘નોકરી.કૉમ’ની
વ ૅબસાઇટ ચાલુ થઈ ગઈ. જોકે, ઘણા લોકોએ મને ક યુ,ં કે ‘નોકરી’ નામ શું રા યું ?
‘નોકર’ શ દનો અથ આપણે યાં રામા કે ઘાટીની જેમ મજૂર વગ સાથે સાંકળવામાં
આવ ે છે. પણ મારો અતં રા મા મને કહેતો હતો, કે ‘િચતં ા છોડ. નામમાં શું બ યું છે ?’
આજે તો આ નામની જ ( રા ડની) િકંમત લાખો િપયાની છે.
ઉદ્ યોગ સાહિસકતાને પોતાના આંતિરક િવ ાસ સાથે સીધો સબ ં ધં છે. ઘણી વાર એવાં
પગલાં લવે ાં પણ પડે, યારે બધા તમારા િનણયને વખોડતા હોય યારે અડગ મનોબળ
રાખવું પડે. અતં રા માના અવાજને અનુસરવો પડે ! આપણને મ યમ વગના સતં ાન
તરીકે જે પણ કાંઈ મા-બાપે શીખ યું હોય, તે ભૂલી જવું પડે. ‘બટે ા ખૂબ ભણજે, પછી
સારી નોકરી મળે એટલ ે ટકીને રહેજે, સતં ોષી થજે તો સુખી થઈશ.’
ઉદ્ યોગ-ધધં ાનું સાહસ કરવું હોય, તો તગડી નોકરીથી ય સતં ોષ નથી મળતો. અમ ે
વ ૅબસાઇટ શ કરી પછી પહેલા છ મિહના તો અમારી પાસે ઇ ટરનટે કને શન જ ન
હતુ.ં અિનલને ઘરે જઈને બે લોપી વ ૅબસાઇટ પર ઠાલવતા. અમ ે એકની એક નોકરી
રીસથી વધુ િદવસ વ ૅબસાઇટ પર રાખતા ન હતા તથા લગભગ હ ર નોકરીઓ
હરહંમશ ે સાઈટ પર રહેતી. િવદેશોમાં આવી સગવડ હતી, પણ ભારતના નોકિરયાતો
માટે આવી સહુ રથમ સવે ા હોવાથી અમા ં કામ વધતું ગયુ.ં એ વખતે સમ ર ભારતમાં
ફ ત ૧૪,૦૦૦ ઇ ટરનટે યુઝસ હતા. જોકે, મને તો એ આંકડો ય મોટો જ લાગતો કેમ
કે IIMAનો રૅ યુએટ એવો હંુ પણ હમણાંથી જ ઇ ટરનટે શી યો હતો.
અમને સા ં એવું રેસ કવરેજ પણ મળવા લા યુ,ં કેમ કે અમારા કોઈ હરીફ જ ન
હતા. પહેલાં બે વષમાં જ વગર મહેનતે ઘણું રેસ કવરેજ મ યુ.ં તે પણ એક રીતે
અમારી સાઈટની હેરાત જ હતી. (મારી સાથે આ પુ તકનો ઇ ટર યૂ ચાલતો હતો તે
દરિમયાન જ સ ં વ પર એક પપે રમાંથી ફોન આવ ે છે. મને ‘એ યુઝ મી’ કહીને
દસ િમિનટ સુધી એ પ રકાર સાથે વાતે વળગે છે. પછી ફોન મૂકીને મને કહે…

અમદાવાદની IIMમાંથી (IIMA) M.B.A. થનાર

સહુ કોઈને મિ ટનશ ે નલ કંપનીઓની તગડી નોકરીની
લાલચ હોય છે. એ નોકરી મળવાથી મોભો વધે છે, રિત ા
મળે છે. પરંત ુ હંુ તો માનું છું કે એ સાવ જ પોકળ રિત ા
 હોય છે. તમ ે તમારા જ િવિઝિટંગ કાડના ગુલામ થઈ ઓ
છો. મોટા-મોટા ફલૅટો પરની લોનના હપતા ભરવા માટે તમારે
એ નોકરી કયા જ કરવી પડે છે. જોખમ લવે ાની વ ૃિ ઘટી
ય છે.
‘કરના પડતા હૈ… ધધં ે કે િલય ે સબકુ છ કરના પડતા હૈ. રી પિ લિસટી તો ધધં ે કે
િલય ે ઑિ સજન હૈ.’ વાત તો સાચી જ છે. ૧૦ સિે ટિમટરની હેરાત માટે કંપનીઓ
લાખો િપયા ખચી કાઢે છે.)
આજે ભારતમાં કોઈને પણ નોકરીઓ િવશ ે લખવું હોય, તો સ ં વ પાસે આવવું જ પડે
તવે ી પિરિ થિત છે. તમ ે જે પણ ધધં ામાં હો, યાં તમારી પિરિ થિત એવી માનભરી થાય,
તે તમારા િબઝનસ ે ના લાભમાં જ છે.

સ ં વ આગળ વધે છે, “અમારી વ ૅબસાઇટ વાપરનાર જ અમારા સૌથી મોટા રચારકો
છે. ધારો કે એક યિ તએ x કંપનીની હેરાત અમારી સાઈટ પર જોઈ. તો તે
કંપનીને એ પ ર લખશ ે તમે ાં શ આત જ આ રીતે કરશ… ે ‘નોકરી.કોમ’ની આપની
હેરાતના અનુસધં ાનમાં…” હવ ે જે કંપનીને અર મળશ ે તે પણ િવચારશ ે જ, કે
આ ‘નોકરી.કોમ’ વળી કઈ બલા છે ?
વ ૅબસાઇટ શ થઈ તન ે ા છ જ મિહનામાં અમ ે ભારતના ૩,૦૦૦ HR મૅનજ ે સ તથા
િર ટ્ સને સીધો જ પ ર મોક યો. ‘ફ ત ૩૫૦/- િપયામાં આપ અમારી વ ૅબસાઇટ
પર નોકરી અગ ે ી હેરાત આપી શકો છો. તથા ૬,૦૦૦/- િપયામાં વાિષકસ ય
ં ન
બની શકો છો.’ બસ, ધધં ો ચાલુ થઈ ગયો. ૨ થી રા લાખ. જોકે એક જ વષમાં કમાણી
આઠથી નવ ગણી વધી. આજ સુધીની અમારી કોઈ રોડ ટમાં હંુ આટલો નહોતો
કમાયો. હ આવકના રમાણમાં ખચ વધારે હતા તથ ે ી નફો નહોતો થતો. યારે વપે ાર
૧૮ લાખે પહોં યો યારે સહુ પહેલી વાર અમ ે ન ી કયું, કે બી બધા ધધં ા હવ ે બધં
! ફ ત ‘નોકરી.કોમ’ પર જ યાન કે દ્ િરત કરવુ.ં ભારતનું અને મા ં ભિવ ય મને
એમાં દેખાયુ.ં
મને ભાન થઈ ગયું હતું કે આ જ પલે ો ‘બીગ આઈિડયા’ છે. હંુ જેની શોધમાં હતો તે
તુ ો આ જ છે. ભારત ખૂબ મોટો દેશ છે. વ તી ઘણી છે અને વધતી ય છે. ભણતર
વધતું ય છે તથા તક પણ ઘણી છે. નોકરીઓની તક વધતી જ રહેવાની. કદાચ
ભિવ યમાં વિૈ ક માંગ પણ વધશ.ે મારી ધારણા તદ્ દન સાચી પડી. ડૉટકૉમનો
ગુ બારો સમ ર િવ માં ચ ે ને ચ ે ચડતો હતો. ૧૯૯૯ની આ વાત છે. ઘરે ઘરે
નવી-નવી ડૉટકૉમ કંપનીઓ ચાલુ થઈ રહી હતી. બધું જ ધીમ ે ધીમ ે ઑનલાઈન જ
વચ ે ીમાં ચાંદ દેખાડીને નાની-નાની
ે ાશ ે તવે ાં ઠાલાં વચનો આપીને બૅ કોને હથળ
કંપનીઓ ચાર-ચાર પાનાંનાંિબઝનસ ે લાન દેખાડીને આડેધડ નાણાં ઉભા કરી રહી
હતી.

હંુ કોઈપણ તના અટપટા એ રીમૅ ટ પર સહી કરવા

ઇ છતો ન હતો. રોકાણકાર મારી કંપનીમાં નાણાં રોકે,
એટલ ે રોજ મારા માથા પર આવીને ઊભો રહે અને મા ં ગળં ુ
દબાવ.ે મને તો આ સીદં ુ સાદં ુ વન માફક આવી ગયું હતુ.ં
પછેડી જેટલી જ સોડ તાણવી.
મને તો સામથ
ે ી ઑફરો આવવા લાગી. અમ ે તમારી કંપનીમાં નાણાં રોકવા ઇ છીએ
છીએ એવું કહેનાર બૅ કો, વ ે ચર કૅિપટલ સાથે િમિટંગો થતી યારે હંુ કહેતો, ‘ના રે
ભાઈ, મારે કોઈનો િપયો ય ન જોઈએ. અમારી કંપનીની રગિત સારી રીતે થઈ રહી
છે. આવતે વષ ૫૦-૬૦ લાખનો વપે ાર થશ,ે ને તન
ે ા રમાણમાં નફો ય થશ.ે મને સતં ોષ
છે.’
મારે કોઈની ળમાં ફસાવું ન હતુ.ં મારો ધધં ો મારા ઘરે થી ચાલતો હતો. હંુ માંડ ઠરીઠામ
થયો હતો યાં વળી યાં િચ રિવિચ ર એિ રમ ે ટના સહીિસ ા અને આંકડાની
માયા ળમાં ફસા ? રોકાણકાર મારી કંપનીમાં પસ ૈ ા મફતમાં તો ન જ રોકે. એને કાંઈ
મારા માટે રેમ ન હોય. તન ે ા રોકેલા નાણાંન ંુ પૂ ં વળતર મળવું જોઈએ. એટલ ે
ે ે તો તન
એ મા ં ગળં ુ દબાવ.ે
પણ હરીફાઈ કયા ધધં ામાં ન હોય ? jobsahead.com નામની અમારા જેવી જ એક
વ ૅબસાઇટ શ થઈ યારે મા ર લૉંિચગ ં પાટીનો ખચ એ કંપનીએ અમારા વાિષક
બજેટથી બમણો કરી દીધો. બસ, એ બનાવ ે મારી આંખ ઉઘાડી. હવ ે બા પલટાઈ
રહી છે તવે ંુ મને ભાન થયુ.ં
ધધં ો કરવો હેય તો િવ તરણ કરવું જ પડે. વતુળના નાના પિરઘમાંથી મોટા પિરઘમાં
આવવાની તય ૈ ારી રાખવી જ પડે. પગબધં ન રાખીને પચાસ લાખના ટનઑવર પર
પાંચ લાખ રોિફટથી સતં ોષ માનીને બસ ે ી ન રહેવાય. પાંચ કરોડનો ટનઑવર અને
પચાસ લાખ રોિફટ કરવા માટે તય ૈ ાર રહેવું જ પડે. અને ટનઑવર વધારવા
બહારથી નાણાં પણ લાવવા જ પડે.
અમ ે બૅ કોને ફરીથી ફોન કયા કે, ‘અમ ે િવચાર બદ યો છે. હવ ે અમ ે તમારાં નાણાં
લવે ાં ઇ છીએ છીએ.’ બૅ કોવાળા તો રા રા થઈ ગયા. અમને િબઝનસ ે લાન
મોકલવાનું કહેવામાં આ યુ.ં આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ. વ ૅ ચસ એિ રલ ૨૦૦૦માં ફ ત
૩૬ લાખનું ટનઑવર ધરાવતી અમારી કંપનીનું મૂ ય ૪૫ કરોડ આં યુ.ં
૨૦૦૦ની સાલ એટલ ે બ રોમાં મદં ીનો ભયાનક ભૂકંપ ! જોકે અમા ં નસીબ જોર
કરતું હતુ.ં અમને મદં ીના કડાકા પહેલા અને ડૉટકૉમના ગુ બારા ફૂટવા લા યા તે
પહેલાં નાણાં મળી ગયા. વળી, એ નાણાં અમ ે આડેધડ વાપરી પણ ન કાઢ્ યા કેમ કે
મદં ીનો માહોલ હતો. અમ ે તો થોડી િફ ડ િડપોઝીટ કરી, નવી ટૅ નૉલૉ , સારા
માણસો તથા સારા રાહકો પાછળ નાણાં વાપયા. ખચા ઘટાડી કાઢ્ યા.
એ વખતે જે કમચારીઓ અમને મ યા, તમે ણે કંપનીની રગિતમાં કદાચ મારા કરતાં ય
વધારે ફાળો આ યો છે. હંુ કંપનીનો થાપક ભલ ે કહેવા . ૧૯૯૦શી ૨૦૦૦ સુધીમાં
કંપની ટકી રહી તમે ાં મારો ફાળો હશ,ે પણ ૨૦૦૦ પછીની હરણફાળ બી ઘણા
કમચારીઓની મહેનતનું પિરણામ છે.
સૌથી પહેલું નામ છે િહતષે ઑબરે ોય. જે આજે ચીફ ઑપરેિટંગ ઑિફસર (C.O.O.)
છે. IIM બ લોરમાંથી પાસ થઈ, તે િહ દુ તાન િલવરમાં નોકરી કરતો હતો. િહતષે
મારી સલાહ લવે ા આ યો હતો. તન ે ે એક ડૉટકૉમ કંપનીમાં નોકરીની ઑફર મળી હતી.
મ તને ી સાથે બ-ે રણ કલાક વાતો કયા પછી લાગલું જ પૂછ્ય,ંુ ‘ય ે સબ તો ઠીક હૈ
મગર તુમ યહાં હી યું નહીં આ તે ? યુ વીલ બી હેપીઅર િહયર… કેમ ? કારણ કે
અમ ે તને પગાર તો ઓછો આપીશું પણ કંપનીના શરે આપીશુ.ં એટલ ે કે ભાગીદારી.’
િહતષે ે ઑફર વીકારી લીધી. આજે તો તે ખૂબ જ ખુશ છે કેમ કે અહીં તને ે ઘણા શરે
મ યા છે અને જે ડૉટકૉમ કંપનીમાંથી તન
ે ે ઑફર મળી હતી, તે તો બધં પણ થઈ ગઈ
છે. આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ. વ ૅ ચસના નાણાં આ યા પછી અમ ે ઘણા સારા માણસોને
આકષી શ યા. વળી, યારે ડૉટકૉમનો ગુ બારો ફૂટી ગયો યારે અમ ે આ જ ધધં ામાં
િવ ાસ રાખીને આગળ વ યા.
તમને તમારા મૂળભૂત િવચારમાં િવ ાસ હોય, તો તે -મદં ીનાં ચ રોથી ગભરાઈ જશો
નહીં. લોકોને ખાવું તો પડશ ે જ, નહાવું ય પડશ ે ને નોકરીએ પણ જવું પડશ.ે બસ,
મદં ીમાં થોડી વધારે મહેનત કરવી પડે. પછી તો અમ ે ૯/૧૧ વખતે પણ ટકી ગયા. જોકે
ICICIનો અમને સતત ટેકો ર યો. તમે ણે ખૂબ ધીરજપૂવક સાથ િનભા યો. યારેય
અમને વારંવાર વાટાઘાટો માટે ન બોલા યા, તથા િનયિમત નાણાં છૂ ટા કયા.
રગિત તો થતી હતી પણ ખૂબ મહેનત કરવી પડતી. ર૦૦૧માં થોડો સમય તો એવો
આ યો કે અમ ે મિહને ૨૫ લાખ રોકડાની ખોટ કરતા હતા. અઢાર મિહના ચાલ ે તટે લા
જ નાણાં કંપની પાસે િસલકમાં હતા. ઘણા લોકો મને ‘કંજૂસ’ કહે છે, પણ મને તો મારો
એ ગુણ જ ખપ લા યો છે. હંુ મ યમવગીય પગારદાર મા-બાપનું સતં ાન. વળી ધધં ો
એવો શો યો કે જેમાં િનયિમત આવકની કોઈ ગરે ંટી નહીં. તથ
ે ી જ બૅ કના નાણાં અમ ે
ખૂબ કરકસરથી વાપરતા.
મોટે ભાગે કોઈ પણ વપે ારમાં એવું થાય કે નાણાં પહેલા રોકવા પડે, તથ ે ી ખચા વધે
અને છે લ ે વચ ે ાણ વધ.ે અમારે યાં પહેલા વચ ે ાણ વધે તવે ંુ થાય. િહતષે ે વચ
ે ાણ
વધારવામાં ખૂબ મોટો ફાળો આ યો. તન ે ાણનો કોઈ અનુભવ ન હતો તે સા ં
ે ી પાસે વચ
જ હતુ.ં તન ે ામાં ખા સી કૉમન સૅ સ હતી. તે કહેતો કે સે સનો એક માણસ કંપનીને
વીસ હ રમાં પડે છે. દસ હ રનો પગાર + મોબાઈલ + પટે ્ રોલ તથા થોડીક ઑિફસ
પસ ે . જો આ માણસ કંપની માટે ફ ત પચીસ હ રનો વપે ાર કરી લાવ ે તોય કંપનીને
પોસાય. તથ ે ી અમ ે સે સ માટે નવી-નવી ઑિફસો ખોલીને પુ કળ કમચારીઓને
વચે ાણમાં જ કામ ે લગાડી દીધા. આંખના પલકારામાં તો કંપનીમાં રણસો કમચારીઓની
સ ં યા થઈ ગઈ. ભારતનાં બાર શહેરોમાં અમારી શાખાઓ ફેલાઈ. બે વષ નુકસાન
કયા પછી રી વષ ૯.૫ કરોડનું વચ ે ાણ થયું યારે નફા-નુકસાનના આંકડા મળી
ગયા. નોઈડામાં અમ ે નવી ચકાચક ઑિફસ કરી.
આજે તો ઇ ફોઍજમાં ૧૬૫૦ કમચારીઓ કાયરત છે, તથા તમે ાંથી ૧૨૦૦ માણસો તો
ફ ત સે સમાં છે. કંપનીએ વિૈ વ યકરણ પણ કયું છે. ‘ વનસાથી.કૉમ’ નામની
લ નનિવષયક વ ૅબસાઇટ, ૯૯ એકસ.કૉમ તથા ઑલચ ે સડીલ.કૉમ નામની રોપટી
સાઈટ્ સ, નોકરીગ ફ.કૉમ નામની મ યપૂવના દેશોની નોકરીની સાઈટ, િ રજ.કૉમ
નામની સામાિજક નટે વિકંગ સાઈટ તથા હાલમાં જ આ કનોકરી.કૉમ તથા િશ ા.કૉમ
નામની શ ૈ િણક વ ૅબસાઇટ શ કરી છે. આ બધું હોવા છતાં ‘નોકરી.કૉમ’ સૌથી
અગ યની ફલૅગશીપ રા ડ રહી છે તથા ભારતમાં મોટા ભાગના લોકો આ વ ૅબસાઇટ
િવશ ે ણે છે.

ઈ ટરનૅટ ારા કમાણી કરવી કેટલી મુ કેલ છે તે તમ ે

ે ાં ભીડમાં જ ર યો છું , એટલ ે પસ
મને પૂછો. હંુ તો હંમશ ૈ ાની
િકંમત સારી પઠે ે સમ ગયો છું .
જેમ જેમ કંપનીનો િવકાસ થતો ગયો, તથા નફાશિ ત વધતી ગઈ, તમે તમે કંપનીના
વધુ િવકાસ માટે હેર નાણાં લાવવાની અમારી ઇ છા વધતી ગઈ. ૨૦૦પમાં અમ ે
આઈ.પી.ઓ. માટે રિજ ટ્ રેશન કયું તથા ૨૦૦૬માં ‘ઇ ફોઍજ’ ભારતની સૌ રથમ
િલ ટેડ ડૉટકૉમ કંપની બની. તે સાલમાં અમ ે ૮૪ કરોડના વચ
ે ાણ સામ ે ૧૩ કરોડનો
નફો કયો હતો.
આઈ.પી.ઓ. પછી પણ ‘ઇ ફોઍજ’ની રગિત કૂ દકે ને ભૂસકે થઈ રહી છે.
૨૦૦૭-૦૮ના વષ ૨૩૯ કરોડના વચ ે ાણ સામ ે પપ કરોડનો નફો થયો અને આજે
કંપનીનું માકટ કૅિપટલાઈઝેશન ૨૫૦૦ કરોડથી ય ે વધુ છે. ઘણી કંપનીઓ ખૂબ
ઝડપથી આગળ વધી ય છે પણ ઇ ફોઍજનો િક સો જરા જુ દો છે. ૨૦૦૨માં વાિષક
ટનઑવર ફ ત રણ કરોડ હતું તથા ૧૦૧ કરોડનું નુકસાન હતુ.ં ૨૦૦૫-૦૬માં
યારે વચે ાણ ૮૪ કરોડનું થયું યારે અમ ે નફો બાર કરોડ જ બતા યો હતો. (જે ૧૩
કરોડ થયો) બૅ કો સામ ે અમ ે કદીય ે ખોટા આંકડા રજૂ નથી કયા, તથ ે ી જ અમારી
શાખ અકબધં જળવાઈ રહી છે. ઑિડટ વખતે વાંધો આ યો નહીં.

યારે પણ હંુ યુવા ઉદ્ યોગસાહિસકો સાથે વાતાલાપ ક ં

છું યારે એક બાબત કહેવાનું ભૂલતો નથી. – રાહકની
જ િરયાતનું યાન રાખતાં શીખજો. નોકરી.કૉમનું
અિ ત વ રાહકોને કારણે જ છે.
જોકે ધધં ામાં યો ય સમય ે યો ય થળે હોવાનું પણ ઘણું જ મહ વ છે. ઇકોનોમી સુધરી
ે ી નોકરીની માંગમાં પણ ઉછાળો આ યો. વચ
તથ ે ાણો વ યા એટલ ે નફો વ યો.
ઇ ટરનટે માં લોકોનો િવ ાસ વ યો તથા અમ ે તકનો લાભ ઉઠા યો.
હાલમાં મને નવા યુવાન ઉદ્ યોગ સાહિસકો સાથે વાતાલાપ કરવાની તક ઘણી વાર મળે
છે. યારે હંુ એક મુદ્દા તરફ બધા યુવાનોનું ખાસ યાન દો ં છું કે રાહકની માંગને
સમજજો. રાહક છે તો આપણે છીએ.
તમારી પાસે એક આઇિડયા હોય, તો કદાચ આજે ને આજે પિરણામ ન મળે. પરંત ુ
રય નો પડતા ન મૂકશો. આપણે તો વ ૈ ાિનકો જેવા ગણાઈએ. શોધ કયા કરવી પડે,
યારેક તો કાંઈક મળી આવ.ે ‘આઈ.ટી. એિશયા’ના મળ ે ાવડામાં હંુ ઘણી વાર જતો
હતો. યાંથી મને ઘણા નવા આઇિડયા મળતા હતા. યાં પણ હંુ મોટી કંપનીઓના
ટો સને બદલ ે નાની કંપનીઓના ટો સ તરફ વધારે યાન આપતો હતો.
ધધં ો કરો એટલ ે ત તનાં રેશર, ટૅ શન સાથે વતા શીખવું જ પડે. મારે માટે
સૌથી મોટો પડકાર કામની સોંપણી (delegation) કરવાનો હતો. જેમ જેમ કંપની
આગળ વધ,ે ટનઑવર વધ,ે તમે નવા, વધુ અનુભવી અને વધારે હોિશયાર માણસો
લાવવા પડે. હંુ બધો જ કંટ્ રોલ મારા હાથમાં રાખવા ટેવાયલે ો હતો. મારે ધીમ ે ધીમ ે
શીખવું પડ્ ય,ંુ કે હવ ે આ મારી એકલાની કંપની નથી. તમ ે કંપનીમાં માટ માણસો લાવો,
તો તમે ને તમે ની રીતે કામ કરવાનું વાત ં ર્ય આપવું પડે, માન-સ માન અને મોકળાશ
આપવી જ પડે. તમે ના હાથમાં સુકાન સોંપીને તમારે તમે ના ર તામાંથી ખસી જવું પડે.”
વાત તો સાચી જ છે. હંુ સ ં વને પૂછ્યા વગર રહી શકતી નથી… ‘સ ં વ, તમને યો ય
સમય ે I.C.I.C.I. તરફથી નાણાં ન મ યા હોત તો ? બી ડૉટકૉમ કંપનીઓની જેમ
તમારી કંપની પણ હાલકદોલક દશામાં જ રહી હોત તો ? તો તમ ે કેટલાં વષ આ મહેનત
ચાલુ રાખી હોત ? પાંચ વષ ? દસ વષ ? સાહિસક ઉદ્ યોગપિત યાં સુધી ટકી શકે ?
યારેક તો થાકે ને ?’
‘અરે હોય કાંઈ ! યારેય ન થાકે !’ સ ં વની આંખમાં આજે ય ઉ સાહ દેખાય છે.
‘જુ ઓ, હંુ પસ
ૈ ાની પાછળ યારે ય દોડ્ યો નથી. જો તમ ે નસીબદાર હો, તો ઉદ્ યોગપિત
તરીકે તમને પાંચ વષમાં સફળતા મળી ય, નહીં તો દસ વષ લાગ.ે તમ ે કમનસીબ હો
તો પદં ર વષ સફળતા મળે. ‘લગે રહો’ શ દ તો સાંભ યો છે ને ?
તમ ે જે કાંઈ કામ કરતા હો તો તમને ગમતું હોય, તો તે તમા ં વન વવાનું કારણ
બની જશ.ે મુ કેલીમાંથી માગ પણ નીકળી આવશ.ે આશા વતી રહેશ.ે
‘િન ફળ ઉદ્ યોગપિત’ યારેય ન હોય. તમ ે રય નો કરવાના છોડી દો તો જ તમ ે
‘િન ફળ’ ગણાઓ, બાકી તો ‘સફળતાથી વત દૂ ર’ છો તમે માનીને મહેનત કયા
કરજો.’
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

બી અલી ! વહેલા ગી જજો. જેટલો વહેલો ધધં ો શ કરશો તટે લું સ તામાં પતશ.ે
સમય વીતતો જશ ે તમે હરીફાઈ વધતી જશ.ે
ે લાન રજૂ કરવામાં કંજૂસ રહેજો. બતાવવું કમ અને કરી બતાવવું વધુ.
િબઝનસ
ટાફ હંમશ
ે ા ે પસદં કરજો. તમારો િબઝનસે લાન તમે ને સમ વજો, સપં િ ની
વહચણી કરવાની વ ૃિ કેળવજો તથા સારા કમચારીઓને કંપનીના શરે પણ આપજો.
ે શ કરવાની ત દી જ ન લશ
ફ ત કમાવાની વ ૃિ હોય, તો િબઝનસ ે ો. કારણ કે
ઘણી બધી નોકરીઓમાં વધારે પગાર મળે છે. તમારી પાસે કંઈક નવીન િવચાર હોય,
વ ન હોય તો જ ધધં ો શ કરજો. મુ કેલીના સમયમાં ટકી જવાનો માગ આવાં
વ નોમાં જ હોય છે.
મને યારે આ િબઝનસ ે (નોકરી.કોમ)નો િવચાર ફુયો, યારે મને વ ને ય ક પના
ન હતી, કે ભારતમાં આ રકારના ધધં ાની આટલી િવશાળ તક છે ! બસ મ તે િવચાયું
કે ઇટ્ સ અ માટ આઇિડયા… આઈ લવ ઇટ !
ૈ ારી પણ રાખજો. કમચારીઓ
ધધં ામાં િવકાસ થાય એટલ ે થોડી સ ા ગુમાવવાની તય
ે પસદં કરજો. ઘણી વાર તો કુ શળ મૅનજ ે સ એવું કામ કરી બતાવ ે છે, કે જેની તમ ે
ક પના પણ ન કરી હોય !
અને છે લ,ે કુ ટંુ બને ન ભૂલશો. તમારા દરેકેદરેક િનણયની સીધી અસર તમારા
કુ ટંુ બીજનો પર થવાની છે. એક જ ઉદાહરણ આપુ… ં તમ ે શહેરના અમુક-તમુક
િવ તારમાં રહેવાનું ન ી કરશો, તો તમારા બાળકો એ િવ તારની શાળામાં જ
અ યાસ કરી શકશ.ે મ તે આવો કોઈ િવચાર જ નહોતો કયો… પણ રભુની કૃ પાએ
બધું સમુસતૂ ં પાર પડ્ ય… ંુ બાળકો અને કુ ટંુ બીજનોની સગવડો સચવાઈ ગઈ !
 મા ં કામ, એ જ મારો આનદં મા ં વન, એ જ
મારો સદં ે શ

શાંતનુ રકાશ (પી. .પી. ૧૯૮૮)

એ યુકો પ (educomp)

તદ્ દન મ યમવગીય પિરવારનું ફરજદં હોવા છતાં શાંતનુએ બી.કૉમ.ના અ યાસની

સાથે જ પોતાનો ધધં ો શ કરી દીધો હતો. ધધં ો કરવાની એ ખૂજલી IIM
(અમદાવાદ)માંથી M.B.A. કયા બાદ પણ શમી નહીં તથા તમે ણે Educomp
નામની કંપની શ કરી. આજે તો ભારતભરની શાળાઓને િડિજટલ કોસવડ
આપવાના ે રે આ કંપનીએ પોતાની આગવી ઓળખ ઊભી કરી છે. ૨૦૦૭-૦૮માં
કંપનીનું માકટ કૅિપટલાઇઝેશન ૭૦૦૦ કરોડને આંબી ગયું છે !
સાહિસક ઉદ્ યોગપિત બનવાનો ગુણ જ મ ત હોય છે, કે કેળવી શકાય છે ?
શાંતનુનો જ મ અને ઉછેર ‘િટિપકલ િમડલ લાસ’ કુ ટંુ બમાં થયો હતો. પરંત ુ ‘હંુ ધધં ો
કરવા માટે જ સ યો છું ’ તવે ો તમે ને યુવાનીમાં જ યાલ આવી ગયો હતો.
કૉલજે કાળમાં જ તમે ણે પોતાની રથમ કંપની થાપી હતી. IIMAમાંથી રૅ યુએટ
થયા બાદ બી કંપની થાપી. ૧૯૮૯નો આ ગાળો હતો. તે વખતે IIMના
રૅ યુએટ્ સમાં ઉદ્ યોગનું સાહસ કરવાની ફૅશન ન હતી.
શાંતનુનો ઇ ટર યૂ લતે ા તમે ના એક નોંધપા ર ગુણનો મને પિરચય થયો. પોતાની
મહેનતની કથા તે સાવ જ સહજતાથી કરે છે. ણે કામમાં તમે ને યારેય મહેનત પડી
જ ન હોય તમે ! આ સફળતા તમે ને રાતોરાત નથી મળી… વીસવીસ વષનાં વહાણાં
વાઈ ગયાં છે, છતાંય તે તો પોતાની વાત કહેતાં વારંવાર મને કહે છે, “આપણને તો
કાંઈ મુ કેલી પડી જ નથી ! વહી ગયલે ાં વષો તરફ નજર નાંખ ંુ છું તો લાગે છે કે એકે
એક વષ ે હતું !”
હંુ િદ હી ન ક ગુડગાંવની ટ્ રાયડ ટ હોટલની કૉફીશોપમાં આ ઇ ટર યૂ માટે તમે ની
સાથે વાતો કરતી હતી યારે ર યક ે પળે મને થતું હતું કે… ‘આ માણસ જૂઠું બોલતો
હોય તમે લાગે છે ! આવું તે કાંઈ થાય ?’ પણ ડો િવચાર કરતાં રતીિત થાય જ કે
આ પોતાના મનની વાત કરે છે. તમ ે જ તમારા ભિવ યના ઘડવયૈ ા છો. તમ ે કેવા રંગના
ચ માંથી દુ િનયાને જુ ઓ છો, તે પરથી દુ િનયા તમને કેવી દીસે છે તે ન ી થાય છે.
ગુજરાતીમાં તો કહેવત છે જ ને કે, ‘કમળાવાળાને બધું પીળં ુ દેખાય’ અને સામી
તરફ… ‘જેવી દૃિ તવે ી સ ૃિ ’.
આપણા જેવા મ યમવગીય લોકોને તો હંમશે ા મા-બાપ શીખવતા હોય છે કે, ‘બટે ા,
યાન રાખજે હોં… આ દુ િનયા બહુ િલમ છે.’ પણ શાંતનુ જુ દી માટીનો ઈ સાન છે.
‘એ યુકો પ’ આજે ભારતની ૯૦૦૦ શાળાઓની સાથે રહીને ભારતના ૬૦ લાખ
િવદ્ યાથીઓને િશ ણ ે રે મદદ પ થઈ રહી છે. ભારત, યુ.એસ. તથા િસગ ં ાપોરમાં
કાયરત થઈને ૨૦૦૭-૦૮માં ૨૭૬ કરોડનો ટનઑવર કરે છે. તથા મ ે ૨૦૦૭માં
કંપનીનું માકટ કૅિપટલાઈઝેશન ૭૦૦૦ કરોડને આંબી ગયું હતુ.ં
જો કે મને જે બાબત વધારે પશી ગઈ તે હતી શાંતનુનો વભાવ ! તમે ની યય
ે રાિ ત
નહીં, પણ યય ે રાિ ત માટે તમે ણે પસદં કરેલ માગ !
 મા ં કામ, એ જ મારો આનદં મા ં વન, એ જ
મારો સદં ે શ

શાંતનુ રકાશ (પી. .પી. ૧૯૮૮)

ઍ યુકૉ પ (educomp)

શાંતનુ રકાશનો જ મ રકેલામાં થયો હતો. િબહારનું નાનું શહેર. ગામમાં ટીલ
ઑથોિરટી ઑફ ઈિ ડયા (SAIL)નો મહામોટો લા ટ હોવા િસવાયની કોઈ સગવડ
ન હતી. િપતા SAILમાં નોકરી કરે અને માતા શાળામાં િશિ કા. શાંતનુ દસમા
ધોરણમાં આ યો યારે િપતા ની બદલી િદ હી થઈ તથા શાંતનુને િદ હી પિ લક
કૂ લમાં દાખલ કરવામાં આ યા.
“ રકેલાની મારી નાની શાળાના રમાણમાં આ જ બર મોટી કૂ લ હતી. બારમું પાસ
થઈને મ ‘ ીરામ કૉલજે ઑફ કોમસ’માં ઍડિમશન લીધુ.ં ભણવામાં હંુ પહેલથ
ે ીજ
ે કાળમાં જ ઘણા િમ રોને યાલ આવી ગયો હતો કે,
સારો કહી શકા તવે ો હતો. કૉલજ
‘આ માણસ કાંઈક જુ દી માટીનો બનલે ો છે.’
મારા િપતા નોકરીને કારણે ખૂબ રવાસ કરતા. તઓ ે ાં મારે માટે પુ તકો
ે હંમશ
લાવતા. આજ સુધી મને બી કોઈ જ િગફટ મળી હોય તવે ંુ યાદ જ નથી. પુ તકોને
કારણે જ મારો ફલક, દૃિ િવશાળ બની હશ ે તવે ંુ આજે મને સમ ય છે.
બીજુ ,ં મારા બાપુ યારે િનવ ૃ થયા યારે તે િદ હી આવીને થાઈ થવા ઇ છતા
હતા પરંત ુ િદ હી ડૅવલપમ ે ટ ઑથોિરટીનો નાનકડો ફલૅટ ખરીદવા જેટલા િપયા ય
િજદં ગીભરની મહેનત બાદ તે ભગ ે ા નહોતા કરી શ યા. આ બાબત મને ખૂબ ખટકતી.
મ મનોમન ન ી કયું કે હંુ નોકરી નહીં જ ક ં.
લડે ી ીરામ કૉલજે માં ભણતો હતો યારે જ મ મારા એક િમ રની ભાગીદારીમાં
ૈ ા કમાવા માટે
નાનકડો ધધં ો ચાલુ કરી દીધો હતો. તમને ણીને નવાઈ લાગશ ે કે પસ
અમ ે સગ
ં ીતના કૉ સટસ ગોઠવતા. મને કાંઈ સગ ં ીતનો શીખબોખ ન હતો હોં, પણ પસૈ ા
મળતા અને મ આવતી.
અમ ે કંપનીઓ પાસે પો સરશીપ લઈ આવતા, તમે ાંથી કલાકારને પસૈ ા આપતા,
િટિકટો વચે તા, હોટેલોમાં રો રામ ગોઠવતા તથા સારા એવા િપયા કમાઈ લતે ા ! એ
જમાનામાં (૨૦-૨૨ વષ અગાઉ) અમ ે આ રીતે ૪-૫ લાખ િપયા કમાયા હતા.
ખરેખર, હંુ તો મારી તને પસ ૈ ાદાર માનવા જ લા યો હતો !

પરંત ુ એવામાં હંુ શરે બ રને રવાડે ચડ્ યો. િદ હી ટોક ઍ સચ ે જના ફલૉર ઉપર
જઈને રોજેરોજ લ-ે વચ ે કરવા લા યો. બે વષ સુધી આ ગાંડપણ મને વળગી ર યુ.ં
છેવટે મારી મહેનતથી કમાયલે ો એકેએક િપયો મ ખોયો, યાં સુધી એ ભૂત મને
વળગલે ંુ ર યુ.ં જો કે, મને તો ગુમાવવામાં ય મ જ પડી હતી. હંુ કૉલજ
ે જવાને બદલ ે
યાં જતો હતો. હંુ એક પુ તવયનો ભડ આદમી કરી શકે તવે ી રવ ૃિત કરતો હતો.
બી.કૉમ. પછી પણ મારે તો િદ હીની FMS – અથાત ફૅક ટી ઑફ મૅનજ ે મૅ ટ
ટડીઝમાં જ ઍડિમશન લવે ંુ હતુ.ં (હસતાં હસતાં) ખરેખર કહંુ તો MBA કઈ બલાનું
નામ છે તે જ મને ખબર ન હતી. અમારી ઈવ ૅ ટ મૅનજ ે મૅ ટ કંપનીમાંથી કોઈ IIMની
પરી ાનું ફોમ આપવામાં મોટંુ પડ્ ય ંુ હતું તથ
ે ી િદ હીથી અમદાવાદ લાઈટમાં ફોમ
આપવા જવાનું હતુ.ં તથ
ે ી મ પણ ફોમ ભરીને મોક યુ.ં

મને IIMAમાં રવશ ે મળી ગયો પછી પણ િદ હીની મારી ઈવ ે ટ મૅનજે મૅ ટ કંપની તો
ચાલુ જ હતી. કામ ખૂબ વધી ગયું હતુ.ં ‘થ સઅપ’ સાથે અમ ે ભારતભરમાં િવિવધ
થળોએ કો સટ માટેનો કો ટ્ રે ટ સાઈન કયો હતો. મુબં ઈમાં અમારે મોટો કો સટ
કરવાનો બાકી હતો.
મારા IIMAના રથમ વષ દરિમયાન હંુ ર યક ં ઈ જતો રહેતો. હંુ અને
ે શિનરિવ મુબ
મારો િમ ર િવિવધ કાય રમો ગોઠવતા. અ યારના ર યાત રૉક ટાર રૅમો
ફના ડીસને સહુ પહેલીવાર અમ ે ટેજ પર લા યા હતા.
ં ઈની એક ણીતી હોટેલમાં તન
મુબ ે ો રથમ કૉ સટ અમ ે યો યો હતો. હંુ અમદાવાદના
મારા રથમ વષ દરિમયાન એટલું બધું બહારગામ જતો, કે એકવાર તો હૉ ટેલના
મારા મ ન.ં D-14 ની બહાર કોઈ િવદ્ યાથી એક બોડ લગાવી ગયો હતો,
‘visiting student’.
ખરેખર IIMના બન ં ે વષ મ તે મ જ કરી છે. પહેલ ે વષ તો હંુ િબલકુ લ િસિરયસ ન
હતો. બીજે વષો મને થયુ,ં ચાલ ભાઈ, કોસ તો જોવા દે ! હંુ પહેલથે ી જ િબ દાસ છું .
મને થતુ,ં અહીં બધાં કેમ સોિગયાં ડાચાં લઈને ફેર છે ? કેમ આટલું બધું ભણે છે ?
જો કે, અમારા વખતમાં IIMની છાપ પડે એટલ ે લાખોના પગારો ય નહોતા મળતા.
મારી જ બૅચના સ ર િવદ્ યાથીઓએ એ વષ િસટીબૅ કની મોભાદાર નોકરી વીકારી
હતી. તમે ને ફ ત ૭ થી ૮૦૦૦નો પગાર મળવાનો હતો. (૧૯૮૮માં) મ તે નોકરી માટે
લાગલે ા એ મોભાદાર કંપનીઓના ટોલમાં પગ પણ ન મૂ યો. વાભાિવક છે કે મને
નોકરીમાં રસ જ ન હોય ! મ મારા િમ ર અને ભાગીદાર સાથે િશ ણ ે રે કાય કરી
શકાય તવે ી કંપની થાપી. િબઝનસ ે મૉડેલ કાંઈક આ રકારનું હતુ…
ં શાળાઓએ
એકપણ િપયાનું રોકાણ કરવાનું નહીં. િવદ્ યાથીદીઠ ફી ઉધરાવીને અમારી
ક યૂટર લૅબ વાપરવાની. કો ટ્ રે ટ સીધો અમારી સાથે તથા લાંબા ગાળાનો
કરવાનો.
એ સમય ે ઈ ફોમશન ટૅ નૉલો હ શાળા સુધી પહોંચી ન હતી. I.T. એક નવું જ
ે ી તરફ જોતા. શાળાના િ રિ સપાલોને તો ક યૂટરમાં કાંઈ જ
તૂત હોય તમે બધાં તન
સમજણ નહોતી પડતી. તમે ણે અમને ઉમળકાભરે આવકારીને વીકારી લીધાં. એ
બધાંને એવો િવ ાસ થઈ ગયો હતો, કે તમે ની શાળામાં ક યૂટર િશ ણ આપવા તથા
લૅબોરેટરી થાપવાના િવષયમાં અમારી ણકારી તમે ના કરતાં ઘણી વધારે હતી.
અમને ઘણું કામ મ યુ.ં
બે વષમાં અમારી કંપનીએ ૫૦ થી ૬૦ શાળામાં ક યૂટર લૅબ થાપી આપી. ટાફ
લગભગ બસોની સ ં યાએ પહોં યો. કંપનીનો ટનઑવર ૫-૬ કરોડને આંબી ગયો. એ
જમાના રમાણે ખરેખર ખૂબ સારો કહેવાય.
પરંત ુ એવામાં ભાગીદારો વ ચ ે મતભદે ઉભા થયા. મારે આ કંપનીને એક ચો સ
િદશામાં લઈ જવી હતી અને મારા ભાગીદારનું લ ય બીજે

કંપની શ કરવા માટે મૂડીની શી જ ર ? ઝીરો

કૅિપટલથી ય કંપની શ કરી શકાય. મૂડી હોય તો વાંધો
નથી, પણ ન હોય તો પોતાનો ધધં ો ચાલુ જ ન થાય તવે ંુ કઈ
ચોપડીમાં લ યું છે ? દોરી-લોટો લઈને જૂના વખતમાં પરદેશ
ખડે નારની વાતો આપોણે નથી સાંભળી ?
હતુ.ં આજે ય અમ ે ખૂબ સારા િમ રો છીએ, પરંત ુ ધધં ામાં ભાગીદારી નથી. ૧૯૯૨માં
અમારી િદશાઓ ફંટાઈ. મારા ભાગીદારે ધધં ો રા યો, મને ખાસ કાંઈ મ યું નહીં પરંત ુ
ફરીથી હામ ભીડીને મ ‘એડ્ યકુ ૉ પ’ કંપની ચાલુ કરી. અગાઉની કંપનીમાં અમ ે
શાળાઓને હાડવરે (ક યૂટર, િવિવધ પાટ્ સ) પૂ ં પાડતા હતા. હવ ે અમ ે અમા ં
યાન સૉ ટવ ૅર પર કે દ્ િરત કયું. ‘ કૂ લ મૅનજ
ે મૅ ટ િસ ટમ નામનું સહુ રથમ
સૉ ટવ ૅર અમ ે ૧૯૯૪માં બનાવી શ યા. શાળાઓને ખૂબ જ કામ લાગે તવે ી આ
રોડ ટ છે.
સૉ ટવ ૅર તો બની ગયુ,ં પણ વચ ે વાની વાત આવી યારે આંખમાં પાણી આવી ગયા.
ખાટલ ે મોટી ખોડ એ જ, કે દરેક શાળાને પોતાનું િવિષ સૉ ટવ ૅર જોઈતું હતું કેમકે
દરેક શાળા અલગ રીતે કામ કરતી હતી. હંુ માંડ દસ કૂ લમાં એ સૉ ટવ ૅર વચ ે ી
શ યો. ધીમ ે ધીમ ે મને ધધં ામાં સૂઝ પડવા લાગી. શાળાઓને પોતાનું વત ં ર સૉ ટવ ૅર
તો જોઈતું હતુ,ં પણ ખીસામાંથી નાણાં કાઢવા ન હતા.
અમને IIMમાં કેસ ટડીઝમાં આવા દાખલા શીખવવામાં આવતા હતા, પણ આપણા રામ ે
તો યાન જ યાં આ યું હતું ? બીજુ ,ં બી.કૉમ. કે એંિજિનયિરંગ પછી સીધસ ે ીધા
MBA કરવા IIM પહોંચી ઓ, તો ધધં ાનો અનુભવ જ ન હોય તથ ે ી તે વખતે
કેસ ટડીઝ ભણવાનો કાંઈ અથ ખરો ? ધધં ાના ડા પાણીમાં ઝપં લા યા પછી જ
અનુભવ ે ઘણું શીખી જવાય છે. વળી મારી પાસે તો ધધં ો શ કરવા માટે મૂડી પણ ન
હતી.
મ બે માણસના ટાફથી શ આત કરી હતી. અમુક શાળાઓમાં મ ક યૂટર લૅબ
બનાવી આપી હતી. યાંથી અિનયિમત પે થોડાઘણા િપયા આ યા કરતા હતા
અને ગાડું ચાલતું હતુ.ં વળી, હંુ જબરો સે સમૅન છું . રોડ ટ હ તો બની ય ન હોય,
ે વા ઊપડી . ઘણીબધી શાળાઓને હંુ મારી રોડ ટ વચ
યાં વચ ે ી શ યો. ધધં ાનો
િવકાસ થયો.
આજે તો અમ ે આ રોડ ટ બનાવતા જ નથી. હવ ે અમ ે શાળાઓ માટે િડિજટલ
ક ટે ટ તથા ઈ-લિનંગના ે રમાં ઘણા આગળ વ યા છીએ. K.G. થી બારમા ધોરણ
સુધી બાળકોને ભણવામાં ઉપયોગી થાય, તમે ની સમજણ વધે તવે ાં અનક
ે ઉપકરણો,
સૉ ટવ ૅર, ઈ-બુ સ વગરે ે અમ ે બનાવીએ છીએ.
હવ ે મારાથી વ ચ ે બો યા બગર રહેવાતું નથી… “શાંતનુ, તમ ે વાત તો એવી રીતે કરો
છો, કે ણે આ તરે તમ ે સાવ જ સહેલાઈથી પહોંચી ગયા હો. ૧૯૯૨શી ૨૦૦૬ની
રિ રયાની વાત કરો ને !’
“સાચું કહંુ તો મને કાંઈ અઘ ં લા યું જ નથી. આ બધું મનનું કારણ હોય છે. મારી
પહેલી ઑિફસમાં પખ ં ો ય ન હતો. પણ મને પખ ં ો યાદ આવતો ય નહોતો. હંુ ભલો ને
મા ં કામ ભલું ! આજે યારે વીતલે ાં વષો તરફ નજર નાખું છું યારે તમે ાંન ંુ એકેએક
વષ મને ે લાગે છે. ર યક ે વષમાં મ કાંઈક સમાજને વધારે કામ લાગે તવે ાં કામ
કયાં છે. અને તથ
ે ી જ તમ ે મને ‘અહિનશ આશાવાદી’ કહી શકો. ગુજરાતીમાં ‘આનદં ી
કાગડાની’ વાતા નથી ? હંુ તો કાદવમાં ય ખુશખુશાલ જ હો છું .
હા, કંપનીની રગિતની વાત ક ં તો, આ બધું કાંઈ રાતોરાત નથી થયુ.ં ૧૯૯૨માં
કંપનીની શ આત થઈ. ૧૯૯૮ સુધીમાં ટનઑવર માંડ ૩.૫ કરોડે પહોં યો હતો. પણ
પછી મ પાછું વાળીને જોયું નથી અને હંુ પગ વાળીને બઠે ો નથી. ર૦૦૦ની સાલમાં બાર
કરોડ, ૨૦૦૭-૦૮માં ૨૭૬ કરોડના વચ ે ાણ પર િસ ેર કરોડનો રોિફટ !’

“શાંતનુ, ચાર કરોડના તરે એવી કઈ બીના બની, કે તમારી કંપનીની રગિતનો
આંક વાિષક ૫૦ થી ૬૦% વધવા લા યો ?” મારાથી પુછાઈ ય છે.

જે ઉદ્ યોગનું સાહસ ખડે ી શકે તન ે ામાં હોંિશયારી તો હોય

જ. જો તમારી પાસે IIM ની િડ રી હોય તો જોખમ ઘણું
ઓછું રહે છે. ધધં ો ન ચાલ ે તો નોકરીઓની યારેય ખોટ
નથી પડતી.
હંુ બે ર ો હંમશ
ે ા મારી તને પૂછતો હતો.

– આ ધધં ામાં રગિતની શ યતા છે ખરી ? તથા

– બ રમાં આ િબઝનસ
ે ના િવકાસ માટે કેટલી તક છે ?

અમારો િબઝનસ ે ટૅ નૉલૉ પર આધાિરત છે, તથ ે ી િવકાસની તક તો છે જ. કેમકે,

ટૅ નૉલૉ હરપળ િવકસી રહી છે તથા નવુ-ં નવું શોધાયા જ કરે છે. વળી ભારત જેવા
દેશમાં યાં બાવીસ કરોડ િવદ્ યાથીઓ છે, જે દેશમાં દસ લાખ શાળાઓ છે, યાં
પચાસ લાખ િશ કો છે, યાં તક શોધવા જવાની યાં જ ર છે ? તક મોં ફાડીને
ઊભી છે, ઝડપી લો. હજુ તો ફ ત બે ટકા બ રને અમ ે ખડે ી શ યા છીએ. આવતાં
દસ વષ સુધી દર વષ ‘ઍડ્ યકુ ૉ પ’ ૧૦૦%ના દરે િવકાસ સાધશ ે જ, તમ ે યાદ
રાખજો.”
આ ધધં ામાં વહેલી-મોડી સફળતા તો મળવાની જ હતી. તન ે ી મને સો ટકા ખાતરી હતી.
ભારતમાં િશ ણનું તર ચું લાવવાની તાતી જ ર છે. તે બાબત િવષે હંુ સતત
સભાન હતો. આજે અમ ે જે રોડ ટ્ સ બનાવીએ છીએ, તન ે ે કારણે િશ કોનું કામ
સરળ તો થયું જ છે, પરંત ુ િશ ણનું તર ચું આ યું છે. અમારી કંપનીની િસ ેર ટકા
આવક શાળાઓને લાઇસ સ ડ સૉ ટવ ૅર વચ ે વામાંથી આવ ે છે.
બી અને અગ યની વાત ! કંપનીના િવકાસના પાયામાં થોડા ખૂબ જ ઉમદા માણસો
હોય છે. મોટાભાગના ઉદ્ યોગ સાહિસકો પોતાના જેવા જ ખતં ીલા ટાફની શોધમાં હોય
છે. મારો રો લમે એ હતો કે મારે ચી તના, ખૂબ જ હોંિશયાર માણસો જોઈતા
હતા, પણ એવા માણસોને મારે યાં કામ કરવું ન હતું ! ટાફ શોધતા મને સખત
તકલીફ પડી છે તે હંુ કબૂલ ક ં છું . ધીમ ે ધીમ ે માણસો મ યા તો ખરા, કેમકે ઘણી
યિ તઓને િશ ણ ે રમાં કાંઈક સા ં કામ કરી બતાવવાની ખવે ના હોય છે.
હંુ યિ તના મનની અદં ર ઝાંખતો. તને ા લોહીના સ ં કાર એવા છે ખરા, કે સમાજના
ઉ ધાર માટે કાંઈક કરી બતાવવું ? કે એ યિ તને ફ ત તગડા પગારથી સતં ોષ છે ?
એક નવી, જુ દી કંપનીની રગિતમાં પાયાની ટ બનવાની તન ે ી ઇ છા છે ?
ે વીને થોડીઘણી ભાગીદારી મળ
કંપનીના શરે ો મળ ે વવાથી તન
ે ો કામ કરવાનો ઉ સાહ વધે
છે ખરો ? મને ઘણી મહેનતને અતં ે સારા ભાગીદારો તથા ટાફમ ે બસ મળી ગયા.
આજેય એ બધાં જ કંપનીને વળગી ર યા છે. આજે ‘એડ્ યકુ ૉ પ’નો ટાફ ૪૦૦૦
માણસનો છે તથા અમારી નોકરી છોડનારની ટકાવારી ફ ત ૩%ની છે. (સારીસારી
સૉ ટવ ૅર કંપનીઓમાં આ ટકાવારી ૧૩ થી ૧૮%ની હોય છે)”
“અરે વાહ ! આવું તમ ે શી રીતે કરી શ યા ?” મ પૂછ્ય,ંુ “બસ, ટાફ અમારે યાં ખુશ
છે. દર વષ ૧૦૦% ના દરે કંપની િવકાસ સાધી રહી છે. ભારતમાં અમારા ે રમાં કામ
કરતી અ ય કંપની (જે બીજે થાને છે) તન ે ા કરતાં અમારી કંપની પાંચ ગણી મોટી છે.
તો ટાફ બીજે શા માટે ય ? કાંઈ કારણ ખ ં ? અમારા પચીસ કમચારીઓ તો
ડૉલરમાં િમિલયનરે થઈ ગયા છે. હંુ બધા િપયા ગાંઠે બાંધીને જવાનો નથી. હંુ તો
સપં િ ની વહચણી ારા કંપનીનો િવકાસ સાધવાનું સહેલું ગિણત સમજુ ં છું .
જૂન ૨૦૦૦માં અમને વ ૅ ચર કૅિપટલ ારા અઢી કરોડ ડૉલરનું ભડં ોળ મ યું હતુ.ં જો
કે ડૉટકૉમ અને આઈ.ટી.નો જે જુ વાળ એ સમય ે ચા યો હતો, તે રીતે નાણાં મળ
ે વવામાં
એ સમય ે કોઈને ય તકલીફ પડતી નહોતી. એ નાણાં મળવાથી અમારા િવકાસમાં કોઈ
ફરક નહોતો પડ્ યો. બસ, જરા છૂ ટ થઈ ખરી.
ફ ત છ જ વષ પછી યારે કંપનીના િવકાસ માટે અમારે વધારે નાણાંની જ ર પડી,
યારે અમ ે પિ લક પાસે જવાનું ન ી કયુ.ં IPO લા યા. એ વખતે અમા ં વચ ે ાણ
પચાસ કરોડે પહોં ચું હતુ.ં આજે ઘણા લોકો મને પૂછે છે… તમ ે એટલી નાની કંપનીને
પિ લક િલિમટેડ બનાવવાનું કેમ ન ી કયું ? થોડી રાહ જોઈ હોત તો ? ( ચ ે ભાવ ે
શરે ોનું િલિ ટંગ થઈ શકત) પરંત ુ મારે ખાનગી ઈ વ ે ટરોના નાણાં ફરીથી લવે ા ન
હતા. વળી, અમારો િવકાસ યારે સૌથી ચા દરે હતો, યારે અમ ે IPO લા યા.
િવકાસના વણાંકના એ તરે લોકો પાસે નાણાં લીધા પછી દર વષો અમ ે ૧૦૦%નો
િવકાસ સાધી શ યા છીએ.”
“આજકાલ કરતાં આ ધધં ામાં તમને વીસ વષ થયાં. થાક નથી લાગતો ?” મ ે પૂછ્ય.ંુ

ધધં ો કરવો હોય તો આશાવાદી બનવું જ ર યુ.ં શા ત

આશાવાદ રાખવો પડે ! ધધં ો શ કયો યારે મને એક પળ
માટેય દ્ િવધા નથી થઈ કે હંુ સાચી િદશામાં જઈ ર યો છું કે
ખોટી ? મને મારો િબઝનસ ે સમટે ી લવે ાનો તો વ નય
ે િવચાર
નથી આ યો.
“ના રે, કંપનીમાં હવ ે મારી ભૂિમકા બદલાઈ છે. કંપનીનું કામ પણ ઘણું વ યું છે. હ
તો િવકાસની ઘણી શ યતાઓ ઊભી છે. અ યારે અમારી કંપનીનું મૂ ય દોઢ િબિલયન
યુ.એસ. ડૉલરનું અક ં ાય છે. (મ ે ૨૦૦૮માં) અને રણ જ વષમાં અમ ે દસ િબિલયન
ડૉલરે પહોંચી જઈશુ.ં
હવ ે અમ ે નવાં-નવાં ે રો ખડે ી ર યાં છીએ. અમ ે શાળાઓ બાંધવાનું ચાલુ કયું છે.
આવતાં બથ ે ી રણ વષમાં અમ ે . ૧૫૦૦ કરોડ ભારતભરમાં દોઢસો શાળાઓ
થાપવામાં રોકવાના છીએ. અમ ે ઉ ચિશ ણ ે રે તથા જૂની શાળાઓ હ તગત
કરવાના ે રે પણ પદાપણ કરવાના છીએ. ભારતની બહારના અ ય દેશોની
શાળાઓ પાંખમાં લવે ાના છીએ. તથ ે ી મને તો આ વષ મારી િજદં ગીનું સૌથી રોમાંચક વષ
લાગે છે ! જો કે, મને તો ૧૯૯પમાં પણ આવી જ લાગણી થતી હતી.
ે જ એવો છે કે “સમાજનું ઋણ ફેડવાની ભાવના સતત ગ ૃત રહે !
મારો િબઝનસ
બસ, આ એક બાબત મને કાંઈક નવું કરવાનું બળ આ યા જ કરે છે. સમાજમાં
મૂ યોની ળવણી તથા ગ ૃિત ે રે તમ ે યારે કામ કરતા હો, યારે શિ તનો સચ
ં ાર
થયા જ કેર છે.”
“શાંતનુ, આટલું બધું કામ કરવામાં કુ ટંુ બનો ભોગ લવે ાઈ ય તે વાત સાચી ?” મ
પૂછ્ય.ંુ
“અરે ભાઈ, મારાં કુ ટંુ બીજનો તો સમ જ ગયા છે કે આ માણસ ગાંડો છે. એને જે
કરવું હોય તે કરવા દો, ને પડતો મૂકો ! જો હંુ કોઈની નોકરી કરતો હોત તો ર ાઓ,
વ ૅકેશન, કુ ટંુ બ માટેનો સમય, વગરે ે બાબતો િવષે ખૂબ સભાન થઈ ત. પણ આ તો
મારો પોતાનો િબઝનસ ે છે. વષો પહેલાં જ મ ન ી કયું હતુ,ં કે બી દસ વષ મારે આ
જ રમાણે કમર કસીને કામ કય જ જવાનું છે. કુ ટંુ બે ભોગ તો ઘણો આ યો છે, હ ય ે
આપે છે. મને તો લાગે છે, કે મારામાં હોંિશયારી થોડી ઓછી છે. કામ અને કુ ટંુ બ વ ચ ે
સમતુલા ળવતા આવડવી જ જોઈએ !” શાંતનુ િવરમ ે છે.

કોઈપણ ઉદ્ યોગ કે સવે ાનું મૂ ય વધારી શકે તે જ સાચો

ઉદ્ યોગપિત !
હંુ મનોમન િવચા ં છું … શાંતનુ, બધાએ એ સમતુલા ળવતા શીખવાની જ ર હોય
છે.
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

પોતાનો વપે ાર ખડે નાર યારેય દુ :ખી થતો નથી. જોખમના રમાણમાં મળતરનું રમાણ
મહેનતુ વપે ારી માટે યારેય ઓછું નથી હોતુ.ં
તમને એક તાજો જ દાખલો આપુ… ં હમણાં ‘ઍ યુકૉ પ’ે એક ઑનલાઈન ટ્ યટુ િરંગ
કંપનીમાં રોકાણ કયુ.ં આ કંપનીનું નામ છે ‘ રી-િ ર સ ઈ-સિવિસઝ’. IIMA ના
રણ આશા પદ યુવાનો ચદં ન અ રવાલ, િરજુ અને મોિહતે ફ ત દોઢ જ વષ પહેલાં
આ કંપની ચાલુ કરી હતી. અમ ે આ કંપનીનો ૭૯% િહ સો ખરીદ્ યો છે.
હવને ાં ફ ત બે જ વષમાં આ રણયે ના ૨૪% ભાગની બ રિકંમત કેટલી થઈ જશ ે
ે ી ક પના કરી શકો છો ? દરેક યુવાન પદં રથી વીસ કરોડનો માિલક થઈ જશ.ે
તન
નોકરીમાં તમને આટલા િપયા વ ને ય ન મળે, સમજો છો ને ?
તમારે બ-ે પાંચ વષ પુ કળ મહેનત કરવાની તય ૈ ારી રાખવી પડશ.ે IIMA માંથી પાસ
થઈને પદં રથી અઢાર લાખની નોકરી વીકારશો તો ટે સ બાદ કરતાં પાંચ વષ પચાસ
લાખના આસામી થઈ શકો. કદાચ ! હંુ તો તમને ખાતરી આપું છું , કે તમારામાં
થોડીઘણી ય હોંિશયારી હોય (જે છે જ તે હંુ ણું છું ) તો ધધં ામાં તમ ે એક વષમાં જ
આટલું કમાઈ લશ ે ો.
મારી પાસે ચોવીસ વષના સાહિસક િવદ્ યાથીઓ આવ ે છે યારે હંુ તો બધાંને કહંુ છું …
જે કરવો હોય તે ધધં ો પસદં કરો, પણ ધધં ો કરો. િદલમાં કંઈક નવુ,ં પોતાનું કરવાની
ઇ છા હોય તો ઝપં લાવો.
િવદ્ યાથીઓ મને પૂછતા હોય છે કે “સર, કયો ધધં ો કરીએ ?” હંુ તો મા ં જ
ઉદાહરણ આપું છું … જુ ઓ ભાઈ, હંુ તો ીરામ કૉલજ ે નો ફ ત કૉમસ રૅ યુએટ
હતો, ખ ં ને ? પછી MBA કયુ.ં એટલ ે આમ જુ ઓ તો બધા ધધં ા મારે માટે નવા જ
હતા. કુ ટંુ બમાં ય કોઈનો ધધં ો હતો નહીં. તમારે બ-ે રણ બાબતનું યાન રાખવું
જોઈએ. એ ધધં ો જે િવ તારમાં કરવાનો છે, યાં તન ે ે માટે તક છે ખરી ? તમ ે
સમાજો થાનમાં તમારી રવ ૃિ થી કોઈ હકારા મક ફાળો આપી શકશો ? બસ, િવચારો
અને ઝપં લાવો.
 ં , તો હ ર ાર ખ ુ લાં
એક ાર બઘ

િવનાયક ચટે (પી. .પી. ૧૯૮૧)

િફડબૅક વ ૅ ચસ

‘પૉ ડ્ ઝ’ કંપનીની દમામભરી નોકરી છોડવાનું કારણ ? ‘આખી િજદં ગી મારે સાબુ
નથી વચ ે વા’ - િવનાયકે િવચાયુ.ં મૂળ તો ‘િફડબૅક’ની થાપના માકટ િરસચ કંપની
તરીકે થઈ હતી. જોકે, આજે તો ‘િફડબૅક વ ૅ ચસ’ ભારતની અ યતં રિતિ ત
ઇ રા ટ્ ર ચર ઍડવાઇઝરી અને ઍિ જિનયિરંગ કંપની તરીકે નામના ધરાવ ે છે.
ઇ ટર યૂ માટે હંુ મોડી પડી છું . િદ હીના પચ
ં શીલ પાકમાં આવલે ‘િફડબૅક વ ૅ ચસ’ની
ઑિફસ શોધવી સહેલી નથી. એક ખાંચો ભૂલી ઓ તો મોટંુ ચ ર કાપવું પડે. ધે
ર તે પાછા આવવું પડે.
જોકે િજદં ગીમાં ય આવું જ થતું હોય છે ને ? ગમ ે તટે લા લાન બનાવીએ તોય ભૂલા
પડી જવાય, ધે ર તે ચઢી જવાય.
િવનાયકનું વન કાંઈક આવું જ ર યું છે. જોકે, દરેક મુ કેલીનો તમે ણે િહંમતથી
સામનો કયો છે. નસીબે જે આકિ મક પીડા આપી, તે ભોગવીન,ે રણ- રણ વાર માંડ
માંડ કંપનીને બચાવી છે.
આ યિ તને મળતાં જ તમને ખાતરી થઈ ય કે ‘હોિશયારી, ‘અડગ િનધાર’ બધું
ઠીક છે, પણ િજદં ગીમાં નસીબ તો અિનવાય છે.
ધધં ામાં અને વનમાં પાર વગરની મુ કેલીઓનો સામનો કરવાની િહંમત ફ ત અ લ
અને હોિશયારીને આભારી નથી. મુ કેલીના વખતમાં સૌથી વધું કામમાં લાગતા હોય તો
તમારા સબ ં ધં ો, તમારી ગુડવીલ, શાખ ! િહ દીમાં ક યું જ છે ને કે ‘સર સલામત, તો
પગિડયાં બહોત !’ ભગવાન એક ાર બધં કરે યારે બી ં ાર ખોલતો જ હોય છે.
 ં , તો હ ર ાર ખ ુ લાં
એક ાર બઘ

િવનાયક ચટે (પી. .પી. ૧૯૮૧)

િફડબૅક વ ૅ ચસ

કોલકાતાથી ૪૦ િક.મી. દૂ ર આવલે એક નાના શહેરમાં િવનાયક મોટા થયા. િપતા

શણની ફૅ ટરીમાં રોડ શન સુપરવાઈઝરની નોકરી કરતા હતા.
“શણનો એ સુવણકાળ. ફૅ ટરીના માિલક કૉિટશ હતા. અમારાં મકાનો સુદં ર હતાં.
સરસ ક પાઉ ડ, વીિમગ ં પુલ, બધી જ સગવડો હતી. મારાં મા કોલકાતા
યુિનવિસટીના ઇકોનૉિમ સ અને પૉિલિટકલ સાય સના રોફેસર હતાં. હંુ મારાં માતા-
િપતાનું એક મા ર સતં ાન.
મોટા ભાગનાં બગ ં ાળી કુ ટંુ બોની જેમ અમારા કુ ટંુ બમાં ભણતરનો ભારે મિહમા. િપતા ને
કારણે કૉપોરેટ િવ સાથે પણ આછોપાતળો નાતો, પણ કુ ટંુ બમાં કોઈએ ધધં ામાં હાથ
ના યો ન હતો. શાળાકીય અ યાસ કોલકાતામાં પૂરો કરીને હંુ કૉલજ ે િશ ણ લવે ા
િદ હી આ યો. હંુ ૧૯૭૪-૭૫ની વાત ક ં છું . કોલકાતામાં ન સલવાદીઓએ જોર
જમા યું હતુ.ં મારા અમુક િપતરાઈ ભાઈ-બહેનો પાસથ ે ી મ િદ હીની સટ િ ટફન
કૉલજે નું નામ વારંવાર સાંભ યું હતુ.ં મ પણ યાં અ લાય કયુ.ં રવશ ે મળી ગયો.

સટ િ ટફનમાં ગાળેલાં એ રણ વષ કદાચ મારી િજદં ગીનાં મહામૂલાં વષો હતાં. હંુ
ત તના િવદ્ યાથીઓને મ યો. મારાથી ઘણા હોિશયાર, પસૈ ાદાર, વગદાર, મોંઘીદાટ
ફે સી શાળાઓમાં ભણલે ા… જોકે, મારે આ મિવ ાસ ઘટવાને બદલ ે વધી ગયો. અમુક
ખૂબ સારા િમ રો પણ આ ગાળામાં થયા.
હંુ સટ િ ટફનમાં ન આ યો હોત તો કોલકાતાની ‘ રેિસડે સી કૉલજે ’માં અથશા
િવષય જ ભ યો હોત. મને આ િવષય ર ય ે જ બર લગાવ હતો. આજકાલ તો દરેક
બગ ં ાળી િમડલ લાસ છોકરાને ઇકોનૉિમ સ ભણીને ‘અમ ય સન ે ’ બનવું હોય છે.
મારે તો અહીંથી િદ હી કૂ લ ઑફ ઇકોનોિમ સમાં અનુ નાતકનો અ યાસ કરીને
ઇિ ડયન ફૉરેન સિવસમાં જોડાવું હતું અથવા તો ડૉ ટરેટ કરીને લ ે યરર બનવું હતુ.ં
પણ ‘ધાયું ધણીનું થાય’ એ યાય ે રૅ યુએશન પછી, મ CATની પરી ા આપી. મારો
ખાસ િમ ર અજય બાંગા (િહ દ િલવરના િવ દી બાંગાનો ભાઈ) મને કહે, “મારા
ભાઈને IIMA માંથી સીધી િલવરમાં નોકરી મળી ગઈ છે. ચાલોન,ે આપણે ય ટ્ રાય
કરીએ.” અમારી આખી ગગ CAT નાં ફોમ ભરી આવી. મને તો અમદાવાદમાં
એડિમશન મળી ગયું ! મારા મનમાં એક તુમલુ યુ ચાલુ થઈ ગયું હતુ.ં ‘િડ- કૂ લ’ કે
‘િબ- કૂ લ’ ? અશાત્ ‘િદ હી કૂ લ ઑફ ઇકૉનોિમ સ’ કે ‘િબઝનસ ે કૂ લ’
(IIMA) ?! ય તે ય કહાં ?
મ અમદાવાદ જવાનું લગભગ માંડી જ વા યું હતુ,ં યાં મારા િમ રોએ મને સમ યો…
‘પાછા આવીને ‘D. School’ માં યાં નથી જવાતું ? એક વાર IIMA નું
એડિમશન જવા દઈશ તો બારણાં હંમશે માટે બધં થઈ જશ.ે િવચારી જો !’

ભારે મનોમથં નને અતં ે હંુ અમદાવાદ આવી પહોં યો. પહેલી બે ટમ તો મને IIMAમાં
ગમતું જ ન હતુ.ં મારા માકસ તો સારા આવતા હતા, પણ મને કૉિસસ જ ન’તા ગમતા.
સાવ બાિલશ િવષયો ભણાવવામાં આવતા, એવું લાગતુ.ં રી ટમથી મને મ પડવા
લાગી. િબઝનસ ે પૉિલસી અને માકિટંગ મારા િ રય િવષયો હતા. ‘સમર ટ્ રેઇિનગં ’ માટે
મ ‘પૉ ડ્ ઝ’ કંપનીની પસદં ગી કરી. નોકરી પણ યાં જ મળી ગઈ. છ જ મિહનામાં
‘એિરયા સે સ મૅનજ ે ર’ તરીકે મા ં રમોશન થયુ.ં જોકે એક જ પખવાિડયામાં મ
મારા બૉસને રા નામું આપી દીધુ.ં
તમ ે મને પૂછશો જ કે આવી સારી નોકરી છોડવાનું કારણ શું હતું ? સાચું કહંુ તો મને ય
ખબર નથી. ‘પૉ ડ્ ઝ’ના કૉ ડ રીમ કે ‘ યુટે સ’નું નઈે લ પૉિલશ િરમૂવર વચ ે વામાં
કોઈ રોમાંચ ન હતો. રોજ સવારે નોકરીએ જવા માટે તય ૈ ાર થઈને આયના સામ ે ઊભો
રહંુ યારે મનોમન િવચારતો… આ ‘નકામી’ ચીજવ તુઓ વચ ે વા માટે હંુ મારી િજદં ગી

ે ે બનતું હોય છે. દેશનું

વનમાં ઘણું બધ ંુ આપમળ
અથત ં ર બદલાય યારે તમારાં પાસાં પોબાર થઈ ય તન ે ે
તમ ે ‘ ટ્ રેટે ’ ( યૂહરચના)નું પાળં ુ નામ આપી દો તો
બધા માની લ ે છે.
વડે ફવા માંગ ંુ છું ખરો ?… કંપની ર ય ે પણ મારી વફાદારી નથી અને મારી ત
ર ય ે તો નથી જ…
હવ ે ‘શું કરવુ’ં છે તે બાબતે મારા મનમાં કોઈ પ તા ન હતી, પણ ‘શું નથી કરવુ’ં
ે ી મને ખાતરી હતી. તમ ે તન
તન ે ે ‘અતં ર આ માનો અવાજ’ કહી શકો.
ં ઈ છોડીને હંુ કોલકાતા પાછો ગયો. એક મિહનો મારાં માતાિપતા સાથે
૧૯૮૨માં મુબ
ગા યો. મારી મા રોફેસર હોવાથી મને ટોકતાં કહે, ‘બટે ા, IIMAમાં જવાની અમ ે તો
તને ચો ખી “ના” પાડી હતી. કૉપોરેટ વ ડ ક તુરી મ ૃગ જેવ ંુ માયાવી છે. તમ ે એ
ૈ ાની સુગધં પાછળ દોડતા જ રહો.’ મારા વાલીઓએ મને યારેય બી નોકરી
પસ
લવે ાની કે તગડા પગાર લાવવાની સલાહ નથી આપી. િપતા એ ફ ત એટલું જ ક યુ,ં
‘દીકરા, તા ં માન જળવાય તવે ંુ કાંઈ પણ કરજે.’
મને લખવાનો પહેલથ ે ી જ શોખ હતો. િદ હીની મારી ‘િ ટફન કૉલજ
ે ’ના મૅગિે ઝન સાથે
હંુ સકં ળાયલે ો હતો. IIMA ના ‘િસન ’ મૅગિે ઝનનો હંુ ઍિડટર હતો. મ
પ રકાિર વમાં રવશ ે વાનો િનણય કયો. કોલકાતાના રિતિ ત ટેટસમૅન દૈિનકનો
‘િબઝનસ ે િવભાગ’ સભ ં ાળવા અગ ે ી એક ઑફર મને સી.આર. ઇરાની તરફથી
ં ન
મળેલી જ હતી. ‘િબઝનસ ે ઇિ ડયા’ પણ એ વષોમાં શ થયું હતુ.ં આ મૅગિે ઝનના
મુબં ઈના રિતિનિધ તરીકેનો હોદ્ દો સભ ં ાળવાની ઑફર પણ અશોક અડવાની તરફથી
મને મળી હતી.
ે ાડીને સમ યો, “બટે ા, હ તો તું ફ ત એકવીસ વષનો છે.
જોકે મારી માએ મને બસ
IIMA પાછો જઈને Ph.D. કરીશ તો ૨૪ વષ તા ં ડૉ ટરેટ પણ પતી જશ.ે નોકરી
કરવાની શી ઉતાવળ છે ?”
ે કરીને હંુ હાવડા ઍ સ રેસમાં
માની વાત મને સાચી લાગી. ફરીથી િબ રા-પોટલાં પક
બસે ી ગયો. ફરીથી IIMA નો એ જ મ ન ં ૧૭ ! ‘િબઝનસ ે પૉિલસી’નો િવષય ન ી
કરીને મ વાંચવાનું શ કયુ.ં
એક િદવસની વાત છે. મારા રોફેસર વી.એલ. મોટેએ મને તમે ના ઘરે બોલાવીને
‘ઍપોલો પ’ના રૌનક િસગ ં ની ઓળખાણ કરાવી. તમે ની કંપની ‘ઍપોલો ટાયસ’
સરકારી નીિતિનયમોને કારણે ભારે દેવાદાર બની ગઈ હતી. (જોકે ૧૯૮૧ના સુિ રમ
કૉટના એક ચુકાદા બાદ કંપનીની માિલકી ફરીથી માિલકોને આપવામાં આવી હતી.)
રોફેસરે મારા ખભે હાથ મૂકીને પૂછ્ય,ંુ “િવનાયક, તું અહીં Ph.D. કરવા આ યો છે
તે હંુ ણું છું , પણ આ ભાઈ તમે ની કંપનીને ફરી પાટે ચડાવવા એક તા
M.B.A.ની શોધમાં છે. તું રૌનક િસગ ં ના ઍિ ઝ યુિટવ આિસ ટ ટ તરીકે
‘ઍપોલો’ પમાં જોડાવા ઇ છે છે ?”
ં નની અવ થામાં જ હતો. આગળ ભણવું ?
ં ે ભારે મનોમથ
હંુ પણ મારી કારિકદી અગ
નોકરી લવે ી ? મ ‘રૌનક પમાં નોકરી વીકારી લીધી. આ પની છ રછાયામાં
ઉ ર ભારતની રણ મોટી કંપનીઓ આવતી હતી. ભારત ટીલ ટ્ ય ૂ ઝ, ભારત િગયસ
અને ઍપોલો ટાયસ. ૧૯૮૨થી ૧૯૮૫ના રણ વષ મ આ પમાં ગા યાં. અ યતં
સઘં ષમય કામનો મોટો પડકાર ઉપાડી લીધો. રણ વષમાં કંપનીની કાયાપલટ થઈ ગઈ
તે જ સતં ોષ હતો.
અમારી નાનકડો ટીમ હતી. હંુ , પારસ ચૌધરી (જે હાલમાં િસઍટ ટાયસના M.D. છે)
અને ઓમકાર ક વર (ઍપોલો ટાયસના વતમાન ચૅરમૅન). જોકે હંુ સૌથી નાનો હતો.
ફ ત રર વષનો !
‘કો ડ રીમ’ વચે વા કરતાં અહીં સાવ જુ દં ુ જ કામ કરવા મળતુ.ં ઘણા બધા િનણયો
લવે ા, તમહેનતથી કંપનીનો ઊડેલો રંગ પાછો લાવવો તથા કંપનીના હાડ-માંસ
બદલવાં.
અમારી ફૅ ટરી કોચીન પાસે િ રસૂરમાં (કેરળ) હતી. દર સોમવારે હંુ િદ હીથી
કોચીનની લાઈટ પકડતો. અમારી બાવીસ તો રા ચ ઑિફસ હતી. બધે જ
સુધારણાની જ ર હતી. હંુ ‘ટાઈમ મૅનજ ે મૅ ટમાં પાવરધો થઈ ગયો. બૅ કો પાસે નાણાં
કઢાવવા, રબર ઇ ડ ટ્ રીની િમિટંગો યોજવી, લોન માટે ધ ા ખાવા, રદૂ ષણ અને
પયાવરણના ર ો હલ કરવા… અરે, મારા બૉસ રૌનક િસગ ં ‘એસોકેમ’ના
રેિસડે ટ હોવાથી તમે નાં ભાષણો ય હંુ લખી આપતો.
હંુ સખત દોડાદોડ કરતો. ધ ે ચડી ગયો હતો. પણ ખરેખર ભારત દેશમાં ધધં ો
કરવાની કળા મને આ મસાત થઈ ગઈ. દરેક M.B.A. એ આ બધું શીખવું જ
જોઈએ. આ કંપનીમાં મને માિલકથી માંડીને મજદૂ ર સુધીના માણસો સાથે કામ કરતાં
આવડી ગયુ.ં જોકે, થોડા વખતમાં હંુ દ્ િવધામાં પડ્ યો… આ કંપનીમાં આ રમાણે કામ
કરીશ તો ૪૫ વષની મરે ‘ઍપોલો ટાયસ’નો M.D. થઈ જઈશ. પણ તન ે ંુ શું ?
નદીમાં પથરો પડ્ યો હોય તો તે પણ રવાહમાં આગળ તો વધે જ છે ને !… મારે તો
કોઈ પડકારનો સામનો કરવો હતો. પોતાનો ધધં ો કરવાનું બીજ મારા મનમાં રોપાઈ ગયું
હતુ.ં
મારી પ ની મઝૂ મ િદ હીની એક ખૂબ જ ણીતી િરસચ એજ સી ‘IMRB’માં
નોકરી કરતી હતી. તણ ે ે મારા મનમાં ધધં ાનો િવચાર રો યો. એક િદવસ મને કહે,
“િવનાયક, મુબ
ં ઈમાં ‘માગ’ (MARG) નામની ક સ ટ સી કંપની શ થઈ છે.
િદ હીમાં આવી કોઈ કંપની નથી. IMRBને અહીં કોઈ હરીફાઈ જ નથી.’
મારી મર એ વખતે છ વીસ વષની હતી. મ એ િદશામાં િવચાર શ કયો. માકિટંગ,
લાિનગ ં વગરે ેમાં મારી આવડત સારી હતી, પણ નાણાકીય બાબતો, ઑપરેશ સ
વગરે ેમાં મને મદદની જ ર હતી. મારા જ સહા યાયીઓનો સપં ક કરવાનો શ કયો.
અમારી બૅચના ટૉપર બી. કે. જૈન, રામ સુ રમ યમ, મારો સે ટ િ ટફનકાળનો િમ ર
રિ મ મિલક (જે ફ યુસનમાં નોકરી કરતો હતો) તથા મારી પ ની મઝૂ મ, જે
કોલકાતા યુિનવિસટીની માનસશા િવષયની નાતક હતી. રામ ઍિ જિનયર હતો,
(IIT) તે ઉપરાંત તણ
ે ે C.A. અને M.B.A. કયું હતુ.ં આજે રામ િફડબૅક વ ૅ ચસના
વાઈસ ચૅરમૅન છે. જોકે બી. કે. જૈન અને રિ મ મિલક હવ ે કંપનીમાં નથી.
અમ ે બધાંએ . ૧પ,૦૦૦/-નું રોકાણ કયું. કંપનીનું નામ એ વખતથી જ
‘Feedback’ રા યું છે. શ આત માકટ િરસચનાં કામોથી થઈ. આજે તો હવ ે અમ ે
માકિટંગનાં કામો લતે ાં જ નથી. કંપની શ કયા પછી સૌથી પહેલું કામ અમ ે રકાશ
ટંડનને મળવાનું કયુ.ં તમે ને અમારી કંપનીના માનદ્ ચૅરમૅન બનવાની િવનતં ી કરી.
તમે ાં સફળતા મળી, તે અગ ે ી મોટી પાટી રાખી. એ પાટીમાં જ અમારી અધી મૂડી
ં ન
વપરાઈ ગઈ. જોકે અમારા જ અમુક િમ રો હવ ે ‘ને લ’ે , ‘અમિે રકન ઍ સ રેસ’ જેવી
મોટી મોટી કંપનીઓમાં હવ ે ચ ે હોદ્ દે પહોંચી ગયા હતા, તથ ે ી તમે ના તરફથી અમને
કામો મળવા લા યાં.
માકટ િરસચમાંથી ઇ રા. કંપનીનું અમા ં પિરવતન કોઈ યૂહરચનાને આભારી ન
હતુ.ં એ એક અક માત હતો. વનમાં અમુક ઘટનાઓ જ એવી બને છે કે તમારે
સજં ોગોને આધીન થવું જ પડે. મારા જૂના બૉસે મને બોલાવીને ક યુ,ં “િવનાયક,
‘બુકર’ નામનું એક પ છે. તમે ને એક ફૅ ટરી બાંધવી છે. તું કામ કરી આપીશ ?”
મારા બૉસને ‘હા’ કહેવા િસવાય મારે છૂ ટકો ન હતો. કામ ખૂબ સા ં થયુ.ં બ રમાં
વાત ફેલાઈ કે, ‘IIMA ના છોકરાએ એક કંપની ચાલુ કરી છે. કામો સારાં કરે છે.
કામમાં લુ ચાઈ નથી.’
૧૯૯૧ની આ વાત છે. ી નરિસહં રાવ આપણા વડા રધાન હતા. ભારતના અથત ં રમાં
ખા સી મોકળાશ રવશે ી રહી હતી. લાઇસ સ યુગનો અ ત થઈ ર યો હતો. િવશાળ
ે નલ કંપનીઓ ધીરે ધીરે ભારત ભણી ડગ માંડી રહી હતી. અમ ે કોકાકોલા,
મિ ટનસ
જનરલ મોટસ તથા બી પણ ઘણી કંપનીઓની ફૅ ટરીઓ થાપવામાં મદદ કરી.
૧૯૮પશી ૧૯૯૦નાં પાંચ વષ અમ ે ફ ત માકટ િરસચ (MR) ના િબઝનસ ે માં ગા યાં.
અમારો નબ ં ર ભારતભરની આ ે રની કંપનીઓમાં ચોથો કે પાંચમો હતો. અમારી ૪-૫
રા ચ ઑિફસો પણ હતી. આ રોજે ટના ધધં ામાં મને વધારે રસ પડવા લા યો કેમ
કે તમે ાં જમીન ખરીદવી, ઈ ડ ટ્ િરયલ પૉિલસીનો અ યાસ કરવો, મશીનરી ખરીદવી,
આયાત માટેના લાઇસ સ લવે ાં… જેવી ઘણો રસ રદ બાબતોનો સમાવશ ે થતો.’

ે મૅ ટના િશ ણથી કોઈપણ ર ની પાસાદાર

મૅનજ
છણાવટ શીખવા મળે છે. આ િશ ણ તમને નોકરી મળવાની
 બાંહેધરી નથી આપતુ.ં આ તો ફ ત એક િડ રી છે. એ
લીધા પછી તમારે જે કરવું હોય તે કરી શકો.
“િવનાયક, તમને રોમાંિચત કરે તવે ંુ રસ રદ કામ કરવું જ ગમ ે છે, ખ ં ને ?” મ
પૂછ્ય.ંુ
“હા તો ! પસ ૈ ો તો કામની આડપદે ાશ છે. કામમાં મ પડે તો િવકાસ થાય, નફો થાય
અને પસ ૈ ા પણ મળે જ. ગાંધી એ નથી ક યુ,ં ‘ યય ે ન ી કરો તો ર તા તો મળી જ
રહેશ.ે ’ મુબ
ં ઈમાં એક બૉડ ઉપર મ યારે આ વા ય વાં યું યારે મ િવચાયુ… ં અહે
વાહ ! આ તો અમારી જ વાત છે ! આઈિડયા સારો હશ ે તો પસ ૈ ો આપનાર તો મળી જ
રહેશ.ે
અમારી કંપનીની રિત ાની વાત ઊડતી ઊડતી તાિમલનાડુની સરકારને કાને પડી.
ભારતનો સૌ રથમ ખાનગી ે રનો ઈ ડ ટ્ િરયલ પાક બાંધવા માટે તમે ણે અમને
આમ ં રણ આ યુ.ં આજે એ પાક ‘મહે દ્ ર વ ડ િસટી’ના નામ ે ઓળખાય છે. ૧૯૯૫
પછી અમ ે નાની નાની ફૅ ટરીઓનાં કામો બધં કરીને મોટા ઈ ડ ટ્ િરયલ પાકનાં કામો
તરફ વ યા. જે કંપની ૫-૧૦ યિ તઓના ટફથી શ થઈ હતી, તે આજે
૧,૦૦૦ની ટાફ સ ં યાએ પહોંચી છે. આવતાં રણ-ચાર વષમાં જ ૫,૦૦૦ની સ ં યાએ
પહોંચવાની અમારી યોજના છે.”
“િવનાયક, આ સફરમાં મુ કેલીઓ તો પડી જ હશ ે ને ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“૧૯૯૭માં માકટ િરસચ તરફથી ઇ રા ટ્ ર ચર તરફનો કંપનીનો ‘યુ ટન’ ી
િદપક પારેખ સાથન ે ી એક િમિટંગને આભારી છે. મારા માટે અગં ત રીતે તમે જ અમારી
કંપની માટે તઓ ે હંમશ ે ા અ યતં િવ ાસુ માગદશક બની ર યા છે. IDFC અને
HDFC અમારા સૌથી મોટા શૅરહો ડસ છે. એ બન ં ે કંપનીના ચૅરમૅન ી િદપક
પારેખ છે. તમે ણે અમારી કંપનીમાં ડો રસ લીધો અને અમને સમ યા કે તમારે
ખાનગી ઇિ વટી ઇ યૂ કરવી જોઈએ. તમે ની એક સલાહ તો અમને ખૂબ જ કામ લાગી
છે – તમ ે ફ ત ઇ રા ટ્ ર ચર ે રને જ પકડો – એમણે યારે અમને આ સલાહ
આપી યારે આ ે રનો આવો િવકાસ થયો ન હતો.
કેટલાય લોકો અમને કહી ગયા… ‘ યા કર રહે હો ! મર ઓગે ! ફૅ ટરી બના
રહે થ…ે અ છા થા.’ પણ અમ ે તો ી પારેખની સલાહને માથે ચડાવીને હાઈવ ે રોડ,
મોટા ઈ ડ ટ્ િરયલ પાક વગરે ે બાંધવાનું શ કયું.”
“એક ર પૂછું ? નવું મોટંુ કામ શ કરવા માટે તમા ં જૂન ંુ કામ છોડવાની જ ર
ખરી ? ઘણી બધી કંપનીઓ નાનાં-મોટાં બધાં કામ સાથે કરે જ છે ને ?”
“હા, કરી શકાય. પણ િફડબૅક તો હંમશે ા એક પગિથયશ ે ી બી પર જ ગઈ છે. વળી,
ઇ રા ટ્ ર ચરની છ રછાયા હેઠળ અમ ે િવિવધ રકારના નાનાં-મોટાં કામો કરીએ
જ છીએ. ૫,૦૦૦ િક.મી.ના રોડ રોજે ટ, પિે શયલ ઇકૉનોિમક ઝો સ (SEZ),
હોિ પટ સ, ઍિ જિનયિરંગ, િડઝાઇિનગ ં , ક ટ્ ર શન, સુપરિવઝન અને રોજે ટ
ે કામો અમારા ૬૦૦ ઍિ જિનયસ કરે છે. અમારી કંપની
ે મૅ ટ જેવાં અનક
મૅનજ
લગભગ ૭૦% ઇજનરે ીના અને ૩૦% ક સ ટ સીનાં કામો કરે છે.”
“િવનાયક, તમ ે M.B.A. છો તથ
ે ી સલાહકાર તરીકેનાં કામો તો સહેલાઈથી કરી
શકો, પણ ઍિ જિનયિરંગનો િવચાર કેવી રીતે આ યો ?”
“અરે, બહુ મ ની વાત છે. એક વાર અનાયાસે જ મલિે શયાના એલચી ી નાિ બયાર
સાથે મારી મુલાકાત થઈ ગઈ. તમે ણે મને પૂછ્ય,ંુ ‘તમ ે શું કરો છો ?’ મ ક યુ,ં ‘અમ ે
ઇ રા ટ્ ર ચર ઍડવાઈઝરીનાં કામો કરીએ છીએ.’ તમે ણે તરત જ સામ ે પૂછ્ય,ંુ
‘ઍિ જિનયિરંગ િવશ ે યારેય નથી િવચાયું ?’ મ ક યુ,ં ‘િવચારી શકાય.’
ી નાિ બયાર કહે, ‘મલિે શયાની એક કંપની ભારતમાં રવશ
ે વા ઇ છે છે.’

હંુ અને રામ ‘HSS Integrated’ નામની એ કંપનીના અિધકારીઓને મ યા. બન ં ે

પ ે ૫૦ : ૫૦ ભાગીદારીની સમજૂતી થઈ. જોકે, થોડા જ વખતમાં અમ ે એ કંપનીને
આખી ખરીદી લીધી. આ બધામાં હોિશયારી કરતાં ય નસીબ વધારે ભાગ ભજવ ે છે.
અમ ે ખા સું જોખમ ખડે ે લુ.ં બન
ં ે જણ (હંુ અને રામ) એકમક
ે ને કહેતા હતા, ‘જો હોગા
દેખા યગ ે ા.’ આજે તો િફડબૅક ભારતની બધી જ ઍિ જિનયિરંગ કંપનીઓમાં
રથમ દસમાં થાન ધરાવ ે છે.”
“તમારી કંપનીનું બહાર ખાસ નામ સભ
ં ળાતું નથી. એમ કેમ ?”
“તમને ણીને નવાઈ લાગશ,ે પણ ભારતમાં કોઈ પણ ઇ રા ટ્ ર ચર
રોજે ટ શ કરવાનો િવચાર મા ર કરે, તો પહેલો ફોન મારા પર આવ ે છે. આથી
વધુ રિત ાની મારે જ ર નથી. અમારા ગ બહારનાં કામો અમારી પાસે છે. બ-ે
રણ વષ પછી અમ ે I.P.O. ારા પિ લકના નાણાં પણ લઈશુ.ં હાલમાં L & T એ
પણ અમારી કંપનીમાં શૅરહોિ ડંગ ખરીદ્ ય ંુ છે. જોકે ૪૦% જેટલા શૉરો હ પણ મૂળ
રમોટસ પાસે જ છે. હવ ે અમ ે ‘ORRU’ નામનો એક લાન બના યો છે. તમને આ
શ દ સાંભળીને હસવું આવશ,ે પણ તન ે ંુ પૂણ વ પ છે - Organic Rapid Ramp
Up - જે કાયમાં અમારી કંપની ે છે, તમે ાં જ વધું ે તા પુરવાર કરવાનો અમ ે
રય ન કરવાના છીએ.”
“તમારી કંપની ૧૯૯૮-૯૯માં બધં થઈ જવાને આરે હતી તવે ંુ મ તો સાંભ યું હતુ.ં સાચી
વાત શી છે ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“અરે, અમ ે કેશ લો લાિનગ
ં માં મોટા ગોટાળા કયા હતા. પગાર આપવાના ફાંફાં થઈ
ગયા હતા. ‘આમદાની અઠ ી ઔર ખચા પય ૈ ા જેવો ઘાટ થયો હતો. હંુ તો રાતોરાત
િદપક પારેખની ઑિફસમાં મુબં ઈ પહોંચી ગયો, ‘સર, િ લઝ, હે પ મી.’
િદપક પારેખ સીધું મારી આંખમાં જોઈને બો યા, ‘આ વખતે તો હંુ તને બચાવી લઈશ,
પણ કંપનીને તું બચાવી શકીશ ?’
ે લખી આ યો. િદ હી ગયા પછી મ કંપનીના અમુક
પાંચ જ િમિનટમાં તમે ણે મને ચક
ખચા ઘટાડી દીધા. અમ ે ઇ રા ટ્ ર ચરના વધુ રોજે ટ્ સ લવે ાનું શ કયું તથા
ઘણા િડિવઝન બધં જ કરી દીધા. અમુક િસિનયર માણસોનો ખોફ પણ મારે વહોરવો
પડ્ યો.
ટં ૂ કમાં કહંુ તો, કંપનીના ઇિતહાસમાં રણ- રણ વાર આવા બનાવો બ યા છે. રણય ે
વખત અમારે દેવાળં ુ ફૂંકવાનો વારો આવ ે તમે હતુ.ં અમારા પરના અખૂટ િવ ાસને
કારણે અમુક િમ રો અને માગદશકોએ અમને અણીના સમય ે મદદ કરી છે. કોઈપણ
રકારની મીનગીરી વગર અમારી સામ ે નાણાંની કોથળી ખુ લી મૂકી દીધી છે. એ
મદદ ન મળી હોત તો કંપની ખુદ એક ઇિતહાસ બની ત. એ િવ ાસ પી દેવું કદાચ
હંુ વનભર ચૂકવી શકવાનો નથી. નાણાં તો હવ ે ચૂકવાઈ ગયા છે. આજે કંપની
સપં ણ ૂ પણે ઋણમુ ત છે; પરંત ુ આજે ય યારે મને કોઈ કહે છે, કે “તમ ે ખરેખર ખૂબ
સફળતા મળ ે વી છે હોંકે !”

યારે મારો અતં રા મા પોકારી ઊઠે છે… રણ રણ વખત મ એવી પહાડ જેવી ભૂલો
કરી છે, કે હંુ ર તા પર આવતાં બચી ગયો છું .
આવ ે વખતે તમને રભૂના અિ ત વ પર પણ િવ ાસ થઈ ય. માણસની આવડત,
હોિશયારીની પણ એક સીમા હોય છે. માણસની ઔકાત કેટલી ? હા, એક વાત તો છે
જ. જો તમ ે કોઈનો િવ ાસઘાત ન કયો હોય, રામાિણકતાથી મહેનત કય રાખી હોય
તો આ સમાજમાં તમારા જેવા સાચા ઇ સાનોને મદદ કરવાવાળા ઈ સાનો છે જ !
યારે ખચા ઘટાડવાની નોબત આવી, યારે અમ ે બધાએ પણ પગારમાં અડધોઅડધ
ઘટાડો વીકાયો હતો.”
“તમ ે મને ક યું કે રણ એવા રસગ ં ો બ યા હતા, યારે કંપની મરણને શરણ થતાં
રહી ગઈ. તો રણય ે વખત ભૂલ જુ દી જુ દી હતી ?”

“જુ ઓ આ યાપાર િવ માં એક બાબત બધાંએ શ આતથી સમ લવે ા જેવી હોય

છે. બધી કંપનીઓ બધાં કામ ન કરી શકે. પહેલી વાર અમ ે કૂ દકે ને ભૂસકે આગળ
વધવા ગયા તમે ાં પછડાયા. આવક કરતાં ખચા વધી ગયા. બી વાર એવું બ યું કે
અમ ે ડેવલપર બનવાનું આંધળં ુ સાહસ કરવા ગયા. સો એકર જમીન ખરીદી અને પછી
તમે ાં D.C.F. કે L & T ની જેમ ડેવલપમૅ ટ કરવાની લા યમાં અમ ે િન ફળ ગયા.
‘જેન ંુ કામ જે કરે, બીજો કરે બગાડ’ એ કહેવત કેટલી સાચી છે તન ે ો મને અહેસાસ
થયો. વળી ૧૯૯૦ના વષમાં પણ આવી જ એક ભૂલ થઈ ગઈ હતી. જોખમ તો લવે ંુ જ
પડે ને ? અમ ે તો ફ ત પદં ર હ ર િપયાની મૂડી રોકી હતી. વધારેમાં વધારે એ
િપયા ગુમાવવા જેટલું જ જોખમ ખડે વાનું હતુ.ં બાકી, ગમ ે યારે નોકરી મળવા
જેટલી તો ખાતરી હતી જ. અમ ે કોઈ ર તા પર આવી જવાના ન હતા. મનમાં સૌથી
વધારે ડર સમાજનો, િમ રોનો અને કુ ટંુ બીજનોનો રહેતો. એ લોકો શું કહેશ ે ? જોકે
અમ ે તો સાવ ડી ચામડીના થઈ ગયા હતા. જેને જે કહેવું હોય તે કહે !”
િવનાયકની વાતમાંથી હંુ એટલું તો સમ જ કે બી અનક ે સાહિસક
ઉદ્ યોગપિતઓની જેમ જ, તે તમે ના આ માના અવાજને અનુસયા હતા. મિ ટનશ ે નલ
કંપનીની કોઈપણ તગડી નોકરી મળ ે વવાની મતા પોતાનામાં હોવા છતાં, પો ડ્ ઝના
ડ્ રીમફલાવર ટૅ કમ પાવડર ભારતનાં ગામડાંઓની ધૂળમાં વચ ે વા કરતાં પોતાનો ધધં ો
શ કરવાનું તમે ણે મુનાિસબ મા યુ.ં
વાત કેટલી સાચી છે ! તમને જેમાં રસ હોય, િવ ાસ હોય તે શોધીને બસ, ફ ેહ કરો !
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

મારી એક મા ર િશખામણ સાંભળશો ?

ં ન ન કરશો. તમારે િજદં ગીભર દોડધામ
તમારા અતં રા માના અવાજનું કદીય ે ઉ લઘ
કરવી છે ? તમને પધા મક વન ગમ ે છે ? તો તમ ે તવે ંુ વન વજો. મૂ યો વગરે ેને
મારો ગોલી ! મારા પોતાના ઘણા િમ રોએ મૂ યોને નવે ે મૂકીને મોટીમોટી કંપનીઓ
બનાવી છે.
તમારો માં યલો તમને સમાજસવે ા કરવાનું કહેતો હોય તો તે ે ર પસદં કરજો. તમને
ે ક બનવાનો શોખ હોય તો તે કરજો. પ રકાર, લખ
લખ ે ક જે બનવું હોય તે બની
શકાય. સટ િ ટફનમાં મારો એક િમ ર હતો - રામચદં ્ ર ગુહા. અથશા નો િવષય
લઈને નાતક થયા બાદ તે ઇિતહાસિવદ્ થયો. તન ે ી જ તમે ાં રસ હતો. આજે
ે ે પહેલથ
ે ે કોણ નથી ણતું ?
તન
ે ો અમલ નથી
આજકાલ ઘણા યુવાનો અતં રા માનો અવાજ સાંભ યા પછી પણ તન
કરતા.
તમારા સમવય ક િમ રો તરફથી દબાણ ન અનુભવશો. વનમાં કોઈ સફળ થાય,
કોઈ િન ફળ ! અતં ે તો તમને સાંજ પડ્ ય ે અરીસામાં તમા ં િન કપટ રિતિબબ
ં દેખાવું
જોઈએ. ગમતું કામ કયાનો આનદં મળવો જોઈએ. પલે ી પિં તઓ તો યાદ છે ન… ે
‘તારી જો હાક સૂણી કોઈ ના આવ,ે તો તું એકલો ને રે…’
પોતાનો ધધં ો ચાલુ કરવાની બાબતને હંુ ખાસ મહ વ આપવા નથી માગતો. આ કાંઈ
ફૅશન નથી. અગ ં ત પસદં ગીનો સવાલ છે. કોઈએ કોઈના વાદ કરવાની જ ર નથી.
તમ ે યયે ની ખોજ કરજો, ર તા તો મળી જ જશ.ે ગીતામાં િન કામ કમયોગની જ વાત
છે ને ? ‘કમ યવે ાિધકાર તે મા ફલષે ુ કદાચન’ – duty without desire – ખ ં
ને ?
મહેનત તો કરવી જ પડશ.ે ‘લગે રહો’ શ દ મને ગમ ે છે. ઇ ફોિસસના ી નારાયણ
મૂિત ઘણો વાર કહે છે, “It has taken me 25 years to become an
overnight wonder. ” (રાતોરાત સફળતા મળ ે વતાં મને પચીસ વષ લા યાં છે.)
 સૉ ટવરે ના ચન ે ાડીઓ
ુ દં ા ખલ
ં દેસાઈ (પી. .પી. ૧૯૭૯)
આશક

‘મા ટેક’

૧૯૮૦માં યારે ભારતમાં ભા ય ે જ કોઈએ ‘સૉ ટવરે ’નું નામ સાંભ યું હતુ,ં તે
જમાનામાં આશકં દેસાઈ અને તમે ના િમ રોએ આ કંપનીની થાપના કરી. ભારતના
બ રની ખને સમ ને ‘મા ટેક’ જેવી કંપની થાપવાનું સાહસ કરનાર આશક ં
દેસાઈની આ કંપની આજે ભારતની ટૉપ ૧૫ સૉ ટવ ૅર કંપનીના િલ ટમાં થાન પામી
છે.
ચાર િમ રો એક મમાં ભગે ા થઈને આખી રાત ગે યારે શું કરે ? દા પીવ ે
અથવા તો ૨૦૦ કરોડની કંપનીની થાપના કરે ! ‘મા ટેક’ની આવી જ વાત છે.
ભારતની સૌથી મોટી IT કંપની બનવાનું સદ્ ભા ય આ કંપનીને મ યું નથી, પરંત ુ
પોતાના િમ રોના સાથ-સહકારથી કંપની શ કરવા ઇ છતા અસ ં ય િવદ્ યાથીઓ
માટે આ એક રેરક ઉદાહરણ બની રહેશ.ે િમ રો ભગ ે ા થઈને કંપની તો શ કરી દે,
પણ પ ચીસ વષ સુધી એ જ િમ રો સાથે રહી શકે, તે પણ આ કિળયુગમાં ‘ઘટના જ
કહેવાય ને ?
IIMમાં ઘણા િમ રો સપનાં સવે ે છે. યારે IIMમાંથી તઓે બહાર નીકળે છે યારે એ
વ નાંનો ભગ ં ાર થઈ ય છે. જોકે આશક ં , સુદં ર અને કેતન આમાં અપવાદ પ છે.
તમે ણે વ નાં જોયાં તથા સાકાર કરવા ભરપૂર રય ન કયો. એવા જમાનામાં તમે ણે
િબઝનસ ે શ કયો કે યારે ટેિલફોનની લાઈન મળતાં પદં ર વષ લાગતા હતા.
‘પી.સી.’નું તો કોઈએ નામ પણ નહતું સાંભ યુ.ં એ જમાનામાં સૉ ટવરે કંપની શ
કરવી એ લોઢાના ચણા ચાવવા બરોબર હતુ.ં
જોકે મીિડયાનો એ જમાનામાં આટલો રાસ ન હતો. કંપનીઓ પર દર ચાર મિહને
આંકડાની માયા ળ રજૂ કરવાનું ટે શન ન હતુ.ં ટી.વી. પર ફ ત ‘દૂ રદશન’
દેખાડવામાં આવતુ.ં ભૂલો કરવાની બધાંને છૂ ટ હતી. લોકો પાસે ધીરજ હતી, ભૂલને
સુધારી લવે ાનો સમય હતો. આજે તો સમય જ કોની પાસે છે ?
‘મા ટેક’ની ઑિફસમાં આશક ં દેસાઈને મળવા માટે હંુ ‘SEEPZ’ પહોંચી યારે મારે
બધાં જ ઇલ ે ટ્ રોિનક સાધનો ‘િડ લૅર’ કરવા પડ્ યાં. જોકે બહાર નીકળી યારે
કોઈએ કાંઈ ચક ે ન કયુ.ં આમય ે , ક ટમવાળાને કામ લાગે તવે ી કોઈ મોંઘી ચીજ મને
મગલ કરવા માટે મળી ય ન હોત. મને તો જે મોંઘરે ી ચીજ હાથ લાગી હતી, તે હતી
આશક ં દેસાઈને મળવાનો અવસર !
 સૉ ટવરે ના ચન ે ાડીઓ
ુ દં ા ખલ
ં દેસાઈ (પી. .પી. ૧૯૭૯)
આશક

‘મા ટેક’

“અમારા કુ ટંુ બમાં બધા જ રોફેસર, ડૉ ટર અથવા ઍિ જિનયર જ બને ! બધાંનો

ણે એ એકમા ર યય ે . પણ મારા મગજમાં નાનપણથી ધધં ો કરવાનો કીડો સળવળતો
હતો.
હંુ IITમાં ભણતાં ભણતાં પણ ‘કાંઈક કરવું છે…’ એવા િવચારો કયા કરતો. થોડો
સમય મ નોકરી કરી યારે પણ મનમાં ધધં ાનું ભૂત ધૂ યા જ કરતુ.ં IIMમાં મારા
િવચારોએ ન ર વ પ ધારણ કયું. હંુ ૧૯૭૮ની વાત ક ં છું …”
આશક ં ની વાત સાંભળતાં મને રૉક-બૅ ડ યાદ આ યુ.ં કંપનીઓના થાપકો પણ
રૉકબૅ ડના સગ ં ીતકારોની જેમ જ એકઠા થતા હશ ે ? મોટે ભાગે સહકાયકરો, િમ રો
કે સહા યાયીઓ ભગ ે ાં થઈને કંપનીની થાપના કરતા હોય છે.

આશક ં , કેતન મહેતા, સુદં ર અને વાસન વ ચન

ે ી મ ૈ રી IIMA ના કૅ પસ પર શ
થઈ. ચારેય િમ રો રોજ નવા નવા ધધં ાની ચચા કરતા. ‘PPID’ નામનો એક કોસ
IIMAમાં ભણાવવામાં આવતો. પૂણ પ આપીએ તો ‘Project Planning
Implementation and Development ’. આ કોસ અ વય ે અમ ે એક
ઇ ફોમશન ટૅકનૉલૉ નો જ રોજે ટ લીધો. એ જમાનામાં ‘IT’ નું નામ ખાસ ણીતું
ન હતુ.ં આ રોજે ટ દરિમયાન અમ ે િદ હીના ઘણા વગદાર રાજકારણીઓનો અને
િબઝનસ ે મૅ સનો સપં ક કયો. IIM ના નામથી અમ ે ઘણાંને પ રો પાઠવીને પુછા યુ,ં
“અમ ે I.T. નો ધધં ો ચાલુ કરવા ઇ છુ ક છીએ. તમ ે અમને મદદ કરશો ?” ી અ ણ
નદં ા તથા ી િકશોર ખરે જેવા ઘણાંએ હકારા મક જવાબ પણ મોક યા.
આમ સલાહ, સૂઝ અને અમારા સબ ં ધં ો બધું જ IIMAને જ આભારી છે તમે કહી
શકાય. અમારી કૉલજે ના રોફેસરોનો પણ અમને ખૂબ સહકાર મળતો. રો. મોહન
કૌલ અને IT િડપાટમૅ ટના ી િનતીન પટેલનો તો હંુ હંમશ
ે માટે ઋણી રહીશ. તમે ણે
અમારા રોજે ટમાં એટલો ડો રસ લીધો કે મારો ઉ સાહ વધી ગયો.
IIMA નો અ યાસ પૂરો થયા પછી નોકરી માટે લસ ે મૅ ટની લાઈનમાં હંુ તો ઊભો જ
ન ર યો, કેમ કે હંુ ગોદરેજ કંપનીની ‘ ટડી-લીવ’ લઈને અહીં ભણવા આ યો હતો.
એ કંપનીમાં પાછા ફરવાની મારી નિૈ તક ફરજ હતી. સુદં રે HCLમાં, વાસને IDMમાં
અને કેતને NOCILમાં નોકરી વીકારી લીધી.
IIM પર ધધં ાના લાન તો ઘણા બને છે, પણ ભણવાનું પત,ે નોકરી મળે, લ ન થાય
એટલ ે બધા લાન કાગળ પર જ રહે. અમ ે ચારેય મુબ ે ી વારંવાર મળતા
ં ઈમાં હતા તથ
અને ધધં ાના લાન િવશ ે િવચાયા કરતા.
ગોદરેજ કંપનીએ મને રહેવા માટે જે ઘર આ યું હતું યાં અમારી િમિટંગો ચાલતી. ઘણી
વાર તો અડોશ-પડોશમાંથી લોકો બૂમાબૂમ કરતા… ‘ યા કરતે હો તુમ લોગ ?
રાતભર બાત કરતે રહતે હો !’ આજે ય જમશદે ગોદરેજ મળે તો તમે ને હંુ મ કમાં
કહંુ છું , કે મારી કંપનીની થાપના માટે આડકતરી રીતે તમ ે જવાબદાર છો.
અમ ે માકટ િરસચ, વૉ ટેજ ટેિબલાઈઝર તથા કૉ યૂટસ બનાવવા જેવા િવિવધ ધધં ા
િવશ ે િવચાયું હતુ.ં જોકે છેવટે અમ ે I.T. માં ઝપં લાવવાનું રણ મુ ય કારણોસર ન ી
કયુ.ં રથમ, તમે ાં મૂડીની જ ર ઓછામાં ઓછી પડે. બ,ે મ ે યુફે ચિરંગની મુ કેલીઓ
નહીં તથા રણ, અમારા ચારેયની સમજ અને ડી રસ. મુબ ં ઈમાં જ રહેવાનો પણ અમ ે
િનણય કયો હતો. તન ે ી પાછળ હૃદય અને મન બન ં ે કારણભૂત હતાં.”
“આશક ં , તમને યાલ હતો, કે I.T. િબઝનસ
ે સામા ય માનવીનું વન આ હદે બદલી
કાઢશ ે ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“હા અને ના. એ વખતે ક યૂટરના ડેટાનો ટેઈ સ પર સ ં રહ કરવામાં આવતો.
પસનલ ક યૂટર ઘરે ઘરે અ ો જમાવી દેશ ે એવો તો મને વ ને ય યાલ ન હતો. હા,
એક બાબતની મને ખાતરી હતી કે કંપનીના

મા ટેકનો IPO આ યો તે જમાનામાં શૅર રોકસ

સૉ ટવ ૅરનો ‘સ’ પણ સાંભ યો ન હતો. ઘણા ટૉક રોકસ
મને પૂછતા, ‘તમ ે શું બનાવવાના છો ? ફલૉપી િડ ક ?’
વહીવટમાં તથા ટ્ રેટેિજક લાિનગં માં IT રાંિતકારી બદલાવ લાવશ ે તથા
સૉ ટવરે ના ે રે ખૂબ ઝડપી િવકાસ થશ.ે મૅનજ ે મૅ ટ અગ ે ા િનણયો લવે ામાં તથા
ં ન
અટપટા કોયડાનો ઉકેલ મળ ે વવામાં I.T. અિનવાય બની જશ.ે તથ ે ી જ અમ ે કંપનીનું
નામ ‘Management and Software Technologies’ (MASTEK)
રા યુ.ં
સૌથી પહેલાં સુદં ર નોકરી છોડી પછી કેતન.ે મારાં લ ન થઈ ગયાં હોવાથી મ લગભગ છ
મિહના પછી નોકરી છોડી. આ ૧૯૮રની વાત છે. કેતનનું ઘાટકોપરમાં ઘર હતુ.ં યાં
કંપનીની ઑિફસ . ૧પ,૦૦૦/-ના રારંિભક રોકાણથી શ કરવામાં આવી. િમ રો
અને સબં ધં ીઓ તરફથી કામો મળવા લા યાં. IIMA નો એક િમ ર િરચાડસન
િહ દુ તાન (હવ ે રો ટર ઍ ડ ગ ૅ બલ)માં કામ કરતો હતો. અમારો પહેલો મોટો કહી
શકાય તવે ો કૉ ટ્ રે ટ તને ા તરફથી મ યો.

આ કંપની ભારતની એક ખૂબ જ ણીતી રોડ ટ ‘િવ સ’ બનાવતી હતી.

‘િવ સ’ની માંગ જૂન, જુ લાઈ અને ઑગ ટમાં ખૂબ વધી ય. શરદી અને કફની
ભારતમાં એ િસઝન ગણાય. મૅનજ ં વણ એ હતી કે માંગ શ થાય, તે પહેલાં
ે મૅ ટની મૂઝ
જ થામાં માલ બનાવીને બ રમાં ખડકી દેવો, કે જેમ માંગ વધે તમે ઉ પાદન વધારવું
!? ઘણા બધા ક સ ટ ટ પાસે આ ર રજૂ કરવામાં આ યો હતો, પણ કંપનીને
ે અમારી પાસે આ યા - ચાલો,
યાંયથી સતં ોષકારક જવાબ નહોતો મ યો. છેવટે તઓ
આ જુ વાિનયાઓને પણ અજમાવી લઈએ - કાંઈક નવો, તાજો તુ ો લઈ આવશ.ે
અમ ે ‘ટ્ રા સપોટશન ઍ ગોિરધમ’ પર આધાિરત એક મૉડલ બનાવીને તમે ને ખુશ
કરી દીધા. આજે ય મારી કંપનીમાં નવા કમચારીઓની ટ્ રેઇિનગ
ં ચાલતી હોય યારે હંુ
એ ‘િવ સ’વાળં ુ ઉદાહરણ ખાસ આપું છું .
એ જમાનામાં ‘યુઝર ઇ ટરફેસ’નો યાલ જ ન હોવાથી ‘C’ કૉડ વાપરીને એ કામ
કરવું પડતુ.ં અમારો િમ ર વાસન ‘C’ કૉડ લખવામાં એ ો હતો. પહેલા જ
કૉ ટ્ રે ટના અમને ા. ૩૦,૦૦૦/- મ યા તથા િનધાિરત સમયમયાદા પહેલાં કામ
પૂ ં કરવા માટે અમને ખા સું બૉનસ પણ મ યુ.ં MBA થયલે ા ઘણા સાહિસક
ઉદ્ યોગપિતઓ પોતાની અ લ-હોિશયારી પર મુ તાક હોય છે. અમારી હોિશયારી જ
અમા ં બળ હતુ.ં કંપનીને એક તરથી બીજે તરે લઈ જવા માટે હવ ે અમારે એ
આવડત વાપરવાની હતી.
કેતનના ડ્ રૉ ગ મમાંથી ઑિફસ ખસડે ીને અમ ે નિરમાન પૉઇ ટ પર લઈ ગયા.
ઑિફસ તો ફ ત ૩૫ કવરે ફૂટની હતી, પણ મુબ ં ઈના િવ યાત િમ લ ટાવસમાં
હોવાથી ભભકો ભારે હતો. ફ ત સરનામાથી જ વટ પડી જતો. ઘાટકોપરશી ઑિફસ
આ િવ તારમાં ખસડે વાનું બીજુ ં પણ એક કારણ હતુ.ં રહેણાક િવ તાર હોવાથી યાં
ફોનનું એક કને શન મળતાં પદં ર વષનાં વહાણાં વાઈ જતાં. ધધં ો કરવો શી રીતે ?
આ ઑિફસમાં ય ફોન તો નહોતો જ. બાજુ ની ઑિફસ સોનીની હતી. તે અમારા ફોન
લતે ો અને અમને બોલાવતો. જોકે, થોડા જ વખતમાં તણ
ે ે કંટાળીને એ સવે ા બધં કરી
દીધી. આજે તો મારી વાતો તમને સાય સ િફ શન જેવી લાગતી હશ,ે નહીં ? પણ
’૮૦ના ગાળામાં જેમણે ધધં ો ચાલુ કયો હોય તવે ી કોઈ પણ યિ તને આવા અનુભવો
થયા જ હશ.ે
પિ લક ફોનથી અમ ે ફોન કરતા, પાંચ વષ સુધી અમારી પાસે પોતાનું કૉ યૂટર પણ ન
હતુ.ં તમ ે માની શકો છો ? રાહકોની ઑિફસોમાં જઈ જઈને અમ ે કામ કરી આવતા,
તમે ના ટેિલફોન અને કૉ યૂટર વાપરતા. નફો ખાસ થતો ન હતો.
અમ ે મિહને ૧-૨ હ ર િપયા પગાર પટે ે લતે ા. અમારા ઘણા િમ રોએ મિ ટનશ ે નલ
બૅ કો-કંપનીઓમાં તગડી નોકરી વીકારી લીધી હતી. તમે નું વનધોરણ ખૂબ ચું
થઈ ગયું હતુ.ં તઓે લને માં ફરતા અને અમ ે ? સક
ે ડ લાસમાં અથડાતા. એક-બે
વાર તો ધધં ો બધં કરીને દસથી પાંચની આરામદાયક નોકરી વીકારી લવે ાનો સુવં ાળો
િવચાર અમારા મનમાં ય આવી ગયો હતો. કુ ટંુ બના મ મ ટેકાથી અને સારી સ ં થા
ઊભી કરવાના આશયથી અમ ે ટકી ર યા.
ે વવાની બી પણ એક યુિ ત હતી.
નાણાં િનયિમત મળ
એક રોજે ટને અલગ-અલગ િવભાગમાં વહચીને દરેક
િવભાગની િડિલવરી વખતે િબલ મોકલવુ.ં અમુક બ ૅ કોએ
આવા િબલોની સામ ે અમને નાણાં ધીયાં.
કંપની શ કરી તે િદવસથી જ અમ ે સારા કમચારીઓની ભરતી ચાલુ કરી દીધી હતી.
અમ ે ‘િરિડફયૂઝન’ નામની એક કંપની માટે થોડું કામ કયું હતુ.ં સુધાકર યાં નોકરી
કરતો હતો. તને ે અમારી કંપનીમાં અને યુવાન ટીમમાં એટલો રસ પડી ગયો, કે તણે ે
અમારા બૉડ પર પાટનર તરીકે આવવાનું સૂચન કયુ.ં યાં સુધીમાં અમારામાંથી વાસન
છૂ ટો થઈ ગયો હતો.
એવામાં ક યૂટર સોસાયટી ઑફ ઇિ ડયા (CSI) નો એક મળ ે ો થયો હતો. અમારી
કંપની માટે એ ટિનંગ-પૉઇ ટ ગણી શકાય. યાંથી અમને િસટી બૅ ક અને
િહ દુ તાન િલવરના મોટા ઑડર મ યા. PCની પણ શોધ થઈ ગઈ હતી. એ મળ ે ામાં
અમારા િસવાય કોઈપણ સૉ ટવ ૅર કંપનીએ હેરાત પણ નહોતી કરી તન ે ો લાભ અમને
મ યો. ‘IIM’ રા ડનો તો ફાયદો થયો જ. છ વષ આકરો સઘ ં ષ વઠે વો પડ્ યો.
મ એક મૅનજે મૅ ટનું પુ તક વાં યું હતુ.ં તમે ાં લ યું હતુ,ં કે ‘કોઈપણ ધધં ાનું દૃિઢકરણ
થતાં છથી સાત વષ લાગે છે.’ દસ હ ર કંપનીઓનો અ યાસ કરીને તઓ ે આ તારણ
પર પહોં યા હતા. અમ ે છ વષમાં તો ‘ડેટા વ ે ટ’ મૅગિે ઝનના ટૉપ સૉ ટવ ૅર કંપનીના
 ં ર છ ો હતો. અમારો ટનઑવર તો ફ ત ૪૬ લાખ હતો છતાં
િલ ટમાં હતા. અમારો નબ
ય અમ ે મનોમન હરખાતા. હવ ે આપણી કંપની કાંઈ નાની ન કહેવાય ! આ ૧૯૮૮ની
વાત છે.
હવ ે અહીંથી કઈ િદશા પકડવી ? અમ ે અ ય સૉ ટવ ૅર કંપનીઓ કરતાં એક અલગ
ચીલો ચાતયો. ભારતમાં ‘સૉ ટવ ૅર રોડ ટ્ સ’ બનાવવા ે રે અમારી કંપનીએ પહેલ
કરી. અમ ે ફાયનાિ શયલ અકાઉિ ટંગના તમે જ ટૉક રૉિકંગના પૅકેજ બના યા.
‘Ingres’ નામની એક કંપની સાથે કરાર પણ કયા. એ કંપની ‘Oracle’ ની
પધામાં હતી. આ બધા સૉ ટવ ૅર વચે વા કરતાં ય વધુ કમાણી િનકાસમાંથી મળી શકે
તમે હતી.
જોકે િવદેશી બ રોને સર કરવા શી રીત,ે તે અમારી મોટી મૂઝ
ં વણ હતી.
‘સૉ ટવ ૅર ઍ સપોટ’નો અમને કોઈ જ અનુભવ ન હતો. અમારાં કોઈ સગાંસબ ં ધં ીઓ
પણ યુ.એસ.માં ન હતા. તથ ે ી જ િવદેશના બ રોમાં રવશ
ે માં અમ ે પાછળ રહી ગયા.
કંપની શ કયા પછી દસ વષ હંુ રથમ વાર િવદેશ ગયો. યાં, ખબર છે ? ફ ત
િસગ ં ાપોર સુધી જ ! મને બરાબર યાદ છે, કે આખી ઑિફસ મને ઍરપૉટ પર િવદાય
આપવા હાજર હતી ! TCS અને TATA Burroughs અમારે માટે આદશ પ
કંપનીઓ હતી; છતાંય અમ ે અમારા મૂળ ધધં ાને વળગી ર યા. અમ ે બધાંથી ‘કાંઈક
જુ દં ુ ’ કરવા ઇ છતા હતા.
૧૯૮૯-૯૦ દરિમયાન અમ ે ‘MAMIS’ નામની એક તદ્ દન અ ણી રોડ ટ પર
કામ કરવાનું ચાલુ કયુ.ં ‘ERP’ ને સલં ન આ સાવ જ નોખા રકારની ચીજ હતી.
અમને ICICIની વ ૅ ચર કંપની TDICI તરફથી ૮૦ લાખ િપયાની મદદ મળી. આ
કંપનીએ આ પહેલાં આઠ કંપનીમાં નાણાં રો યા હતા અને બધે રાતે પાણીએ રોવાનો
વારો આ યો હતો. અમ ે ૧૯૯રમાં યારે IPO કયો, યારે TDICIએ રોકેલા નાણાં
દૂ ધે ધોઈને પાછા આ યા. તમે ના િપયા ૨૪ ગણા થઈ ગયા હતા.
મા ટેકને ભારતની સૌ રથમ પિ લક િલિમટેડ સૉ ટવ ૅર કંપની બનવાનું સદ્ ભા ય
રા ત થયું છે. અમારા શરે એ વખતે ૬૦ િપયા િ રિમયમ ે વચ
ે ાયા હતા. યારે અમ ે
િલિમટેડ કંપની કરી, યારે અમારી કુ લ આવકનો ૮૦% િહ સો ફ ત ભારતના
યાપારનો હતો એ ણવા છતાં લોકોએ િવ ાસપૂવક નાણાં રો યાં હતાં.
અમને પોતાને ડૉમિે ટક (ભારતીય) બ રમાં િવ ાસ હતો. અમ ે IT િવષયક
રોડ ટ્ સ ભારતીય રાહકો માટે બનાવીન,ે સફળતા મળ ે વીને પછી જ દુ િનયા ખૂદં વા
માગતા હતા. ધારણા રમાણે બધું થતું નથી, પણ અમારી િફલસૂફી તો સાચી જ હતી.
એ ગાળામાં ભારતમાં િવદેશી સૉ ટવરે ે પગપસ ે ારો કયો. ‘SAP’ ના આગમનથી
અમારી ભારે જહેમતપૂવક તય ૈ ાર કરેલી રોડ ટ ‘MAMIS’નું તો બાળમરણ થઈ
ગયુ.ં ‘NASSCOM’ ના થાપક સ ય તરીકે મ સૉ ટવ ૅર ઇ ડ ટ્ રીના ફાયદામાં
િવદેશી સૉ ટવ ૅર પરની ડ્ યટૂ ી

ઇ ફોમશન ટે નૉલૉ નો ઉદ્ યોગ એટલ ે વાઘના માથે

ે વાનું કામ. અહીં તમારે સતત આ મખોજ કયા જ કરવી
બસ
પડે !
ખતમ કરાવવામાં મોટો ભાગ ભજ યો હતો. મારી કંપનીના ફાયદા કરતાં આખી
ઇ ડ ટ્ રીનો ફાયદો વધુ અગ યનો હતો.”
“આશક ં , ‘MAMIS’ રોડ ટ બનાવવા માટે તમ ે જે નાણાં ઉધાર લીધા હતા તન
ે ંુ શું
થયું ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“એ િપયા અમ ે ફ ત એ રોડ ટ માટે વાપરવાના ન હતા એટલ ે બહુ વાંધો ન
આ યો. તમને ણીને નવાઈ લાગશ ે કે એ જમાનામાં કંપનીના ભાિવ તરફ –
રોજે શન તરફ – જોયા વગર જ બૅ કો યાજની ગણતરી કરતી. ૮૦ લાખની લન ે
ૈ ા ગણી યો !! ‘Sweat Equity’ નો
લવે ી હોય તો કંપનીના ૮૦% લખી આપો ને પસ
િવચાર તો વષો પછી જ યો.
IPO પહેલાં અમારી આવક ૪ કરોડની હતી. IPO પછી ણે કંપનીની રગિતને
પાંખો આવી ! એ જ વષના અતં ે અમ ે ૯-૧૦ કરોડે પહોં યા, િનકાસ પણ વધી અને
ભારતીય બ રમાં પણ કામ વ યુ.ં અમારા બધાનાં સુખ-શાંિતનાં સાધનો વ યાં,
રોજેરોજના લોહીઉકાળા બધં થયા.
યારે એક સાહિસક ઉદ્ યોગકારના વનમાં િપયાની દૃિ એ સલામતી અનુભવાય
યારે ધધં ામાં બરકત આવી ગણાય. તે કાંઈક બીજુ ં િવચારી શકે. કઈ નાની, નવી
કંપનીએ ‘વિકંગ કૅિપટલ’ની હાડમારી નહીં વઠે ી હોય ? હંુ તો એક નોટ લઈને
ઑિફસમાં ટેબલ ે ફરતો અને કોણે કેટલા િપયાની ઉઘરાણી કરી લાવવાની છે તે
નોં યા જ કરતો. સૉ ટવરે કંપનીઓને તો બૅ કો ય િધરાણ આપતી ન હતી, કેમ કે
અમારી પાસે થાવર-જગ ં મ િમ કત ન હોય. અમારી િમ કત એટલ ે અમારા મગજ, બહુ
બહુ તો હોિશયાર માણસો !
ે ી ૨૦-૩૦% િપયા એડવા સ પમે ે ટ તરીકે લઈ લતે ા.
અમ ે અમારા રાહકો પાસથ
ઘણો વાર એક જ રોજે ટને િવિવધ િવભાગોમાં વહચીને દરેક ટેપની િડિલવરી વખતે
 િપયા લતે ા. અમુક બૅ કો અમને િબલોની સામ ે િધરાણ આપતી થઈ.
૧૯૯૫થી ૨૦૦૦નાં વષોમાં કંપનીએ િનકાસ તરફ યાન કે દ્ િરત કયું. સુદં ર તો હવ ે
યુ.એસ.માં જ ઠરીઠામ થઈ ગયો હતો. તણ ે ે આ ે રે ઘણું કામ કયું. હંુ રહેતો ભારતમાં
પણ સતત ફરતો રહેતો… િસગ ં ાપોર, યુ.કે. પાન, જમની… કેતન અને સુધાકર
સૉ ટવરે બનાવવામાં ય ત હતા. તઓ ે કંપની અને િવિવધ ટીમ બનાવવા પર યાન
કે દ્ િરત કરતા.
હંુ ી નારાયણ મૂિત તથા અ ય સૉ ટવરે િન ણાતો ભારતની સૉ ટવરે ઇ ડ ટ્ રીના
રણતે ા કહેવાઈએ. િનકાસને કારણે આ ઉદ્ યોગ ફા યો, અનક
ે નાં વનધોરણ
સુધયાં, ‘મા ટેક’ને પણ ઘણો લાભ થયો. ી F.C. Kohli બાદ ‘ના કૉમ’ના
ચૅરમૅન તરીકે ૧૯૯૬માં મારી વરણી થઈ. મને પણ િવ યાપારનો યાલ આ યો,
અમારી િ િતજો િવ તરી.
આ દરિમયાન અમ ે અમારી કંપનીનું આંતિરક ત ં ર સુદૃઢ કયુ.ં થાપક ટીમ,ે કોઈપણ
બહારના ક સ ટ ટની મદદ વગર આ કાય પાર પાડયુ.ં આમય ે , હંુ HR ( યુમન
િરસોસ)નો કીડો છું . સુધાકર અને કેતને સૉ ટવરે ડૅવલપમૅ ટ મોરચ ે સુ યવ થા સ .
અમારી કંપનીનો ટાફ ૩પ-૪૦નો હતો, યારથી જ અમારે યાં ઍ રેઝલ િસ ટમ
(મૂ યાંકન) દાખલ કરેલી છે. ૧૯૯૧-૯૨થી કંપનીમાં અમ ે ‘બલે ે ડ કૉર-કાડ
િસ ટમ’ પણ દાખલ કરી છે. આ પ િતને કારણે કંપનીનો તદ્ દન નીચલી પાયરીનો
કમચારી પણ કંપનીના યય ે અને લ યાંકો અગં ે માિહતગાર રહે છે. આ જ કારણે
વષોથી અમારી કંપનીને ‘ISO 9001’ નું સિટિફકેશન મળી ગયું છે.
કોઈપણ કંપની માટે નાણાકીય િશ ત અ યતં મહ વની બાબત છે. ઉપરી અિધકારીની
નજર હોય કે ન હોય, કંપનીના િનયમો અને િસ ટ સ જ એવી હોવી જોઈએ કે ખચા
કાબૂમાં રહે. ૧૯૮૮-૮૯ના ગાળામાં હંુ અમારા રાહકોના પમે ૅ ટ મળ
ે વવા ફોન પર
બસે ી જતો. જે–તે રોજે ટના

‘મા ટેક’ કંપની શ કયા પછી બરોબર પદં ર વષ મ

વ ૅકેશન લીધ ંુ હતુ.ં સમાજની કે લોકોની દૃિ એ આને
‘કુ ટંુ બ વનનો મોટો ભોગ’ કહી શકાય, પણ હંુ તો એવું
કાંઈ માનતો નથી. મને મારા કામમાં આનદં મળતો હતો તથ ે ી
હંુ કય જતો હતો.
મૅનજ ે રે જ આ પમે ૅ ટ કઢાવવા માટે લાય ટને ફોન કરવો જોઈએ ને ? કંપનીના
માિલકે આવી બાબતમાં ચચ ં પૂ ાત ન જ કરવી જોઈએ. આને હંુ િશ તનો અભાવ ગણું
છું . હવ ે અમ ે આવી બધી બાબતો માટે યો ય પગલાં તો ભયાં જ છે, તે ઉપરાંત જે
કમચારીઓ કામમાં વધુ ઉ સાહ બતાવ,ે તમે ને રો સાિહત કરવામાં આવ ે છે.
આ બધું કરવા માટે અમ ે I.T. નો ભરપૂર ઉપયોગ કયો છે. એક-બે બટન દબાવતાં જ
કંપનીમાં શું ચાલી ર યું છે તન ે મૅ ટને યાલ આવી ય તવે ી ગોઠવણ કરી છે.
ે ો મૅનજ
આ બધાં પિરબળોને કારણે ૨૦૦૦ના વષમાં કંપનીએ ૨૫૦ કરોડનો ટનઑવર હાંસલ
કયો. કમચારીઓની સ ં યા લગભગ હ રે પહોંચી. િનકાસની આવક ૪૦શી ૪૫%
જેટલી છે. દેશની પદં ર ટોચની સૉ ટવરે કંપનીઓમાં અમ ે થાન ળવી રા યું છે.
આઈ.ટી.ના ધધં ામાં નવી ટૅ નૉલૉ નો િસહં ફાળો હોવાથી અમારે સમયની સાથે ચાલતાં
નહીં, દોડતાં શીખવું જ ર યુ.ં ઇ ટરનટે ના ભારતમાં આગમનથી અમને ફાયદો થયો
છે. અમ ે ‘IAAL’ નામનું એક સાધન પણ િવકસા યું હતુ.ં ડૉટકૉમ કંપનીઓ માટે
પણ અમ ે ઘણું કામ કયુ.ં જોકે એમાંની ઘણી કંપનીઓને તાળાં લાગી ગયાં યારે અમારા
સારા એવા નાણાં ડૂબી ગયાં હતાં. ધધં ામાં તો આવું બધું ચા યા કરે… મને કોઈ
વસવસો નથી ! ૨૦૦૦ની સાલમાં યારે ‘Y2K’ નો વાયરો વાયો યારે અમ ે એ અગ ે ંુ
ં ન
એક પણ કામ ન લીધુ.ં અમ ે ઇ ટરનટે અને નવી ટૅ નૉલૉ માં જ યાન કે દ્ િરત
કયુ.ં
આજે તો બાર વષના છોકરાઓ ય વબ ે િડઝાઈન કરી શકે છે. વ ૅબસાઇટ બનાવી આપે
છે. ક યૂટર અને ઇ ટરનટે ે ઘરે બઠે ાં આ બધી સગવડ કરી આપી છે, પણ અમ ે
યારે આ કામ શ કયું યારે તો ‘હાઈ ટૅ નૉલૉ ચલે ે જ’ ગણાતુ.ં રાહકની માંગ
સાથે અને સમય સાથે બદલાતાં તો શીખવું જ ર યુ.ં જૂના સૉ ટવરે ફકી પણ દેવા પડે.
ભારતમાં સૉ ટવરે નું બ ર િવ બ રના રમાણમાં ઘણું નાનું હોવાથી અમારે ઘણે
ઠેકાણે પગપસે ારો કરવો પડ્ યો. નફો કરવો હેય તો જે હાથમાં આવ ે તે કામ લવે ંુ જ પડે.
વિૈ ક બ રમાં રવ ે યા પછી, મોટાં કામ મળે યારે અમુક રકારનાં જ કામ પર
કંપની યાન કે દ્ િરત કરી શકે, બાકી તો અલગ અલગ વીસ વ તુઓ પણ કરવી
પડે.

યારે તમ ે નાના બ રમાં ખડે ાણ કરતા હો, યારે તમને

દરેક કામ આવડવું જ જોઈએ.
૨૦૦૦ની સાલ સુધી અમ ે પણ ત તના ઉદ્ યોગો માટે કામ કયુ.ં કયા ે રમાં અમ ે
ે છીએ એ અમારે શોધી કાઢવાનું હતુ.ં ધીમ ે ધીમ ે અમને યાલ આ યો યારે ર
એ આ યો, કે અમારામાંથી ‘કોણ’ ન ી કરે કે આ કામ કરવું ને આ ન કરવું ?
અમારે ઘણી ચચા થતી, વાદ-િવવાદ થતા, ઝઘડા ય થયા છે. કેટલીય વાર િન કષ
પર આ યા વગર અમ ે ચારેય ટેબલ પરથી ઊભા થઈ ગયા છીએ. આવું બધું તો ચા યા
કરે. એકમકે પર િવ ાસ હોય, તો વહેલીમોડી સમં િત સધાઈ જ ય છે. શૅરહૉિ ડંગની
દૃિ એ જુ ઓ તો અમારા ચારેયનું કંપનીમાં સરખું હૉિ ડંગ નથી, પણ જવાબદારીઓ
સરખી જ છે.
અમ ે IIMAના કૅ પસ પર તથા મુબ
ં ઈના ફલૅટમાં લગભગ ચારેક વષ એકમક ે ની સાથે
ગા યાં છે. અમને એકબી પર િવ ાસ છે તથા અમારાં મૂ યો પણ સરખાં હોવાથી
નસીબજોગે આજે રપ વષ પછી ય અમ ે સાથે છીએ.
૨૦૦૦ના વષ પછીની કંપનીની સફરની હવ ે વાત ક ં… અમ ે “MASTEK
First” નામ ે કંપનીના દૃિઢકરણની કવાયત શ કરી. ફ ત મોટા રાહકો પર
યાન કે દ્ િરત કરવુ,ં નાના-નાના રોજે ટ્ સ ન લવે ાં, ઇ યુર સ ે રના સૉ ટવરે
પર યાન આપવુ,ં િસ ટમ ઇ ટી રેશનના રોજે ટ્ સ ઝડપી લવે ાં વગરે ે. આ ગાળામાં
અમને ખૂબ જ રો સાિહત કરે તવે ો દબદબાભયો લડં ન શહેરનો ‘London
Congestion Charge ’ રોજે ટ મ યો. આજે ય આ રોજે ટની વાત કરતાં
મારાં ંવાડાં ઊભાં થઈ ય છે ! રોજે ટ ઘણી મોટો તે હતો જ, પણ સાઠ લાખ
લોકોના વન પર એનાં પિરણામોની સીધી અસર અનુભવાવાની હતી.
આ રોજે ટમાં જરા જેટલી ભૂલ થાત તો આપણા દેશનું નામ બગડત. અમારી સાથે
આખા દેશની રિત ા જોખમાત. આકરી મહેનતને અતં ,ે રોજે ટ સફળ થયો.
‘મા ટેક’ની સાથે ભારત દેશની રિત ાને પણ ચાર ચાંદ લાગી ગયા.
જોકે, આ રોજે ટને કારણે અમારે ઘણા નાના રોજે ટ્ સ જતા કરવા પડ્ યા, અમુક
અધવ ચ ે પડતા મૂકાયા તથા મનદુ :ખને કારણે ઘણા કમચારીઓ કંપની છોડીને બીજે
ગયા. ૨૦૦૧ પછી ડૉટકૉમનો ગુ બારો ફૂટ્ યો અને પછી ૯/૧૧ની કટોકટી થઈ. અમારી
કંપની િનકાસલ ી હોવાથી અમને ફટકો વધારે પડ્ યો. દરેક કાળા વાદળને જેમ
પરે ી િકનાર હોય છે, તમે આ ખરાબ સમયમાં અમારી કંપનીએ ‘િડલોઈટ
ક સિ ટંગ’ નામની રિતિ ત મિ ટનશ ે નલ કંપની સાથે જોડાણ કયું. તમે ના
અનુભવનો તથા રિત ાનો અમને ઘણો ફાયદો મળે છે. ૨૦૦૦માં કંપનીનું ‘CMM’
મૂ યાંકન પણ થયુ.ં
“PCMM (People C.M.M.)” નામનું સિટિફકેશન મળ ે વનાર િવ ની રથમ
કંપની ‘મા ટેક’ બની. મને આનદં એ વાતનો છે કે અમ ે ફ ત કંપની નથી થાપી,
અમ ે એક મૂ યો પર આધાિરત સ ં થા થાપી છે. છે લાં ૮-૯ વષમાં તો અમ ે નાણાકીય
સ ધરતા પણ રા ત કરી છે. ૧૯૯૪ પછી અમ ે લોકો પાસે નાણાં લવે ા ગયા જ નથી.
હાલમાં અમારી બૅલ ે સ શીટમાં ૬૦% નાણાકીય રવાિહતતા છે. અમ ે ૧૯૯૪ પછી
‘IPO’ કે ‘ADR’ કયો જ નથી. આ બધી કમાણી કંપનીની સ ધરતા અને
મહેનતને આભારી છે. રોકાણકારો સાથે અમારા સબ ં ધં ો ખૂબ જ સારા છે. કંપનીની
બૅલ ે સ શીટમાં અમ ે યારેય ગોટાળા કયા નથી, આંકડાઓ સાથે ચડે ાં કયાં નથી.
અમારા ઇ વ ે ટસને અમારા પર સપં ણ ૂ િવ ાસ છે. આ િવ ાસનું વાતાવરણ ઊભું થતાં
વષો લા યાં છે, ઘણી મહેનત પડી છે, પણ એના બદલામાં કંપનીની જબરદ ત
રિત ા ઊભી થઈ છે.
હવ ે વાત ક ં ‘કૉપોરેટ ગવન સ’ની. આજકાલ આ શ દ ઠેર ઠેર સાંભળવા મળે છે,
પણ ૧૯૯૩-૯૪માં આ શ દ ખાસ રચિલત ન

માિલક અને કંપનીના પગારદાર ઍિ ઝ યુિટવ વ ચ ે

એક જ શ દનો ફરક હોય છે - ‘જવાબદારી’. જે કંપની
ચલાવતું હોય, જે માિલક હોય તે જ જોખમ ઉઠાવ,ે તે જ
કંપનીને સફળ બનાવવામાં લોહી રેડે. ‘એિ ઝ યુિટવ’ શા
માટે જવાબદારી લ ે ?
હતો કેમ કે આપણાં બ રો આટલાં પિરપ વ ન હતાં. હવ ે તો નાની-મોટી દરેક
કંપનીએ અમુક િનયમોનું પાલન કરવું પડે છે.”
૩૧ માચ, ૨૦૦૮ના રોજ મા ટેક ૨૦૦ િમિલયન ડૉલરનો ટનઑવર ધરાવતી કંપની
બની ગઈ છે. ટાફ સ ં યા ૪,૦૦૦ પર પહોંચી છે. ગય ે વષ કંપનીની રજત જયતં ી
ધમાકાભરે ઊજવવામાં આવી.”
જોકે, હંુ મનોમન ઇ ફોિસસ સાથે મા ટેકની સરખામણી કરી ર યો છું , યાં જ આશક
ં
મારા મનની વાત ણીને બોલ ે છે…
“ઇ ફોિસસ અને િવ રોએ સફર ઘણી ઝડપથી કાપી છે. અમ ે ફ ત ‘IT
Solutions’ પર જ યાન કે દ્ િરત કયુ.ં Y2Kના સમયમાં અમ ે એક પણ કામ ન
લવે ાનું ન ી કયું હતુ,ં યારે આ કંપનીઓ એ ગાળામાં ઘણી બધી ફૉ યુન ૫૦૦
કંપનીઓના સપં કમાં આવી.
દરેક કંપનીની એક આ યા હોય છે. અમુક વ તુ અમારા લોહીમાં જ નથી. તથ ે ીજ
ૈ ાર નથી. અમ ે ‘િબકાઉ’ નથી.
કોઈપણ મોટી કંપની ારા ખરીદાઈ જવા માટે અમ ે તય
આ કંપનીને અમ ે અમારી રીતે ચલાવવા ઇ છીએ છીએ.”
હાલમાં આશકં ‘SINE’ (Society for Innovation and
Entrepreneurship) ના વાઈસ ચૅરમૅન છે. આ સ ં થા IIT (મુબ
ં ઈ) ારા
થાપવામાં આવી છે. ઊગતી, નાની કંપનીઓને આ સ ં થા ારા દરેક રકારની મદદ
કરવામાં આવ ે છે.
આશકં મને કહે છે, “રિ મ, આજના જુ વાિનયાઓને હંુ તો કહંુ છું , ‘અમ ે તમારા જેટલા
નસીબદાર ન હતા. તમને તો કેટકેટલી મદદ મળે છે !”
જોકે આશક ં ની ઑિફસ છોડતાં હંુ તો મનોમન મલકા છું . કોઈની ‘મદદ’ની રાહ
ે ી થોડું રહેવાય ? આશક
જોઈને બસ ં અને તમે ના િમ રોએ તે એવું નહોતું કયું ! ધધં ો
ચાલુ કરવાની અદ ય ઇ છા હોય તો ઝપં લાવી દો…
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

ં :
આશક
એકમક ે પર અખૂટ િવ ાસ ધરાવતી એક ટીમ કોઈપણ ધધં ા માટે અિનવાય છે. તે
ટીમનો િવ ાસ પોતાના નતે ા તરફ હોવો જોઈએ. કોનું શૅરહૉિ ડંગ વધુ છે તે મહ વનું
નથી. પરંત ુ નતે ા માટે સહુને માન હોવું જ જોઈએ. તે બધાંથી વધુ હોિશયાર હોવો
જોઈએ.
પોતાનો િબઝનસ ે શ કરતાં પહેલાં ૪-૫ વષનો અનુભવ ચો સ લજ ે ો. બી ને પસૈ ે
શીખવાની આ તક છે. થોડીઘણી બચત કરો, પગભર થઈને ધધં ો ચાલુ કરો. વ ૅ ચરના
નાણાં તો મળી શકે, પણ થોડા પોતાના િપયા પણ મૂકવા જ પડે. જોકે લાંબી રાહ ન
જોશો.
કંપનીને નાની રાખવી, મોટી બનાવવી કે રા સી કદની કંપની સજવી, તે િનણય તમારે
જ લવે ાનો રહેશ.ે કોઈને ૧૦૦ કરોડના િબઝનસ
ે થી સતં ોષ હોય તો કોઈને ૧૦૦૦
કરોડથી ય સતં ોષ ન હોય ! તમારી એષણાઓ, મૂ યો અને ગમા-અણગમાને યાનમાં
લજે ો.
સુદં ર :
(૧) િવચારો ન કરશો, અરમાનો ન સવે શો, જો ધધં ો કરવાની ઇ છા હોય તો ઝપં લાવી
જ દેજો.
(ર) એક વાર અદં ર પડ્ યા તો સફળ થવા માટે જે કાંઈ કરવું પડે તે સઘળં ુ કરી
છૂ ટજો.
(૩) તમારો આઈિડયા િન ફળ જઈ શકે તમ ે નહીં.
(૪) ‘ રેટ કંપનીઝ આર મઈે ડ બાય રેટ િપપલ’ - આ વા ય કદીય ે ન ભૂલશો.
બધાંના સાથ-સહકારશી જ કંપની સફળ થાય.
કેતન :
- ટીમવકને હંુ ખૂબ મહ વ આપું છું . ટીમના સ યોની આવડત ઓછીવ ી હોય તો
ચાલ,ે પણ મૂ યો અને દૃિ કોણ સરખાં જ હોવાં જોઈએ.
- બ રની ખ જોઈન,ે પવન રમાણે સઢ ફેરવવાની તય
ૈ ારી રાખજો.
- થીંગ િબગ. અમ ે તો વષોથી મોટી કંપનીઓની રીતરસમો જ અપનાવી લીધી છે.
- કામ અને કુ ટંુ બ વન વ ચ ે સમતુલા ળવતા શીખજો.
 ં ને દો કાજ
એક પથ

આર. સુ રમ યન (પી. .પી. ૧૯૮૯)

સુિભ ા

ફ ત પદં ર જ િદવસમાં તમે ણે ‘િસટી બૅ ક’ની નોકરીને લાત મારી… કારણ ? બસ,
કાંઈક ‘જુ દં ુ ’, ‘વધારે’ કરવું હતું ! એ ‘વધારે’ એટલ ે ભારતની સૌથી મોટી િરટેઈલ
શખં ૃ લા – જેને સમ ર ભારતમાં અબાલવ ૃ સહુ કોઈ, ‘સુિભ ા’ને નામ ે ઓળખે છે.
આર. સુ રમ યને ‘િરલાય સ િરટેઈલ’ની તગડી ઑફરને પણ નકારી કાઢી હતી. તે
માને છે કે હ તો ઘણું વધારે, ે કરવાનું બાકી જ છે.
આર. સુ રમ યનને મળવા હંુ ખા સી તલપાપડ છું . કેમકે, ભારતભરનાં શહેરોમાં,
ખાસ કરીને દિ ણના શહેરોમાં ‘સુિભ ા’ની દુ કાનો તો ચોરેને ચૌટે નજરે પડે છે, પરંત ુ
આ ધધં ા પાછળની યિ ત યારેય હેરમાં દેખાતી નથી. તમે ની આસપાસ એક
રહ યમય ળં ુ ગૂથ ં ાયલે છે. છાપાં-મૅગઝ
ે ી સમાં તમે નું નામ વારંવાર છપાતું રહે છે,
ં ત વન કે કામ કરવાની રીત િવશ ે ખાસ માિહિત યાંય વાંચવા
પરંત ુ તમે ના અગ
મળતી નથી. વતમાનપ રોમાં વારતહેવારે સમાચાર વાંચવા મળે… “ફલાણા રા યમાં
સો નવી ‘સુિભ ા’ની દુ કાનો દશરે ાએ ખુલશ.ે ” હા… યારેક એવા સમાચાર પણ
વાંચવા મળે છે કે, “િરલાય સ િરટેઈલ ‘સુિભ ા’ કંપનીને ખરીદશ ે ?”
જો કે, આર. સુ રમ યન હમશ
ે ા આવા સમાચારોને િબનપાયાદાર ગણાવીને રિદયો
આપે છે.
હંુ મનમાં િવચા ં છું … અરે વાહ ! આવો ભડવીર કોણ હશ,ે કે જે િરલાય સ સામ ે
ટ ર લઈને ‘નો થે ક યુ’ કહેવાની િહંમત રાખી શકે છે ?!
ં ઈના માટંુ ગા જેવા મ યમવગીય પરાની એક નાનકડી સે સ ઑિફસમાં ી
યારે હંુ મુબ
આર. સુ રમ યનને મળી, યારે મને મારા આ, તથા બી અનક ે સવાલોના જવાબ
મળી ગયા. ઈયા કૉલજ ે ની બરોબર સામ,ે એક રહેણાક મકાનના પહેલ ે માળે, તઓ
ે
એક નાનકડી ઑિફસમાં બસ ે ે છે. જોકે, સતત માણસોની તથા રવ ૃિ ઓની
ચહલપહલથી એ નાનકડી ઑિફસ ખૂબ જ વતં લાગે છે. નીચન ે ા બ રોની ગરમી
તથા ઉ ણતા અહીં સુધી અનુભવાય છે. મ ટીનશ ે નલ કંપનીઓની ઠંડીગાર
ઉ માિવહીન ઑિફસો જેવી આ જ યા નથી.
આર. સુ રમ યન પોતે પણ ખૂબ િમલનસાર અને માયાળુ યિ ત છે. ઑિફસમાં બધાં
તમે ને આર.એસ. (R.S.) કહે છે. આ િમિટંગ માટે પદં ર િમિનટ મોડા પડ્ યા હોવાથી તે
સૌ પહેલાં તો અતં :કરણપૂવક મારી માફી માગે છે… પછી અમ ે કૉ ફર સ મમાં
બસ ે ીને અમારો વાતાલાપ શ કરીએ છીએ.
 ં ને દો કાજ
એક પથ

આર. સુ રમ યન (પી. .પી. ૧૯૮૯)

સુિભ ા

મને ઘણાં પૂછે છે… એ ટરિ ર યોર એટલ ે શું ? ‘ઉદ્ યોગસાહિસક’ની યા યા શી ?
ે ાં કહંુ છું , “એ એક એવી યિ ત છે, જે જેને પોતાનું મગજ છે, િવચારશિ ત
હંુ હંમશ
છે.” એ િવચારશિ ત ફ ત ઉદ્ યોગ કે કંપની શ કરવાથી અટકી નથી જતી… એ
રિ રયા વનભર ચાલુ જ રહે છે. બધાં જ િનણયો એ િવચારશિ તને આધીન હોય
છે.
આ પુ તકમાં સમાિવ થયલે ાં મોટાભાગનાં રથમ પઢે ીના ઉદ્ યોગસાહિસકોની જેમ જ
સુ રમ યનનું કુ ટંુ બ પણ ‘સરકારી નોકરી’થી આગળ વ યું ન હતુ.ં પોતે એક બૅક
ં
ે ન ી કયું હતુ.ં
ઑિફસરના એકમા ર સતં ાન હોવાથી, કુ ટંુ બે જ તમે ને માટે એક યય
અ ય હોિશયાર િવદ્ યાથીઓની જેમ આઈ.આઈ.ટી.માં ભણીને ઉ ચ અ યાસ માટે
િવદેશ જવાનુ.ં
પણ… આર. એસ. કાંઈ જુ દી જ માટીના બનલે ા હતા. આઈ.આઈ.ટી. (ચ ે ાઈ )માં
અ યાસ પૂરો કયા પછી તમે ણે આઈ. આઈ. એમ. (અમદાવાદ) ખાતે
પો ટ રે યુએશન કરવાનું ન ી કયુ.ં બે વષના એ કોસના પહેલા જ વષમાં તમે ને
માકિટંગમાં ખૂબ રસ પડી ગયો તથા પાસ થયા પછી કઈ કંપનીમાં જોડાવુ,ં તે પણ
મનોમન ન ી કરી લીધું - ‘પો ડઝ’ - કારણો પ હતાં. એક તો, એ નાની કંપની
હતી. (તે અરસામાં) તથા બીજુ ,ં મદ્ રાસમાં જ રહેવા મળે તમે હતુ.ં
પછી તો, ઉનાળાની ર ઓમાં પો ડઝ કંપનીમાં જ ટ્ રેઈની તરીકે કામ કયું અને કોસ
પતે પછી, કંપનીએ તમે ને કાયમી નોકરીની બાંહેધરી પણ આપી… પરંત ુ િવિધનું
િનમાણ કાંઈક જુ દં ુ જ હશ ે તથ
ે ી તે ગાળામાં નાનકડી પો ડઝ કંપનીને મ ટીનશ ે નલ
િવદેશી કંપની યુિનલીવરે (હવ ે િહ દુ તાન યુિનલીવર) પોતાની પાંખમાં સમાવી લીધી.
આર. એસ. પાસે હ ય ે નોકરીની ઑફર તો હતી જ. પરંત ુ આવી મોટી કંપનીમાં કામ
કરવાની તમે ની ઈ છા ન હોવાથી તમે ણે ‘સીટીબૅક ં ઈ વ ૅ ટમૅ ટ બૅિં કંગ’માં જોડાવવાનું
ન ી કયુ.ં
સીટીબૅક ં ની નોકરીમાં જોડાય ે હ તો પદં ર િદવસય ે માંડ થયા હશ,ે ને આર.એસ.ને
લા યુ,ં કે આ નોકરીમાં જો ઠરીઠામ થઈ જઈશ, તો ંદગીમાં યારેય કાંઈ જ ‘જુ દં ુ ’ કે
‘પોતાનુ’ં કહેવાય, તવે ંુ નહીં જ કરી શકું … તમે ણે મનોમન િવચાયુ… ં આ બૅક ં મને
તદ્ દન પોચો, માટીપગો બનાવી દેશ… ે ઘર માટે સ તા દરે લૉન આપશ,ે તગડો પગાર,
વટે ર પહેરીને બસ ે વું પડે તવે ી ઠંડીગાર ઑિફસ… બધું જ આપી દેશ… ે હંુ સોનાના
ં રમાં પૂરેલ પખ
િપજ ં ી મા ર બની જઈશ… જે િપજ ં રામાંથી ઉડવા માંગ,ે તોય ઉડી ન શકે
! તથે ી પદં રમા િદવસે જ િહંમત એકઠી કરીને તમે ણે રા નામું ધરી દીધુ.ં આમ તો આ
નોકરી તમે ણે એિ રલમાં શ કરી હતી, તથ ે ી તમે ની બૅચના અ ય િવદ્ યાથીઓ યારે
જૂનમા નોકરીએ લા યા, યારે આર.એસ.એ નોકરી છોડી દીધી.
ભણવાનું પતે અને રથમ નોકરીમાં જોડાઓ, યારે બધાં જ િવદ્ યાથીઓને અમુક
ં વતા જ હોય છે… આ નોકરી મારે માટે બરોબર તો છે ને ? અહીં મારી
સવાલો મૂઝ
શિ ત બહાર આવતે વે ંુ કામ મળશ ે ? મને નહીં ગમતું કામ હંુ આખી ંદગી તો નહીં
ક ં ને ?
જો કે, ટ્ રેઈનીંગના ગાળામાં જ મોટાભાગના િવદ્ યાથીઓ, બધું વીકારી લવે ા માંડે છે.
મનોમન િવચારે… ‘ વનમાં બાંધછોડ તો કરવી જ પડે…’, ‘એ તો બધું એમ જ
ચાલ… ે ’ પરંત ુ આર.એસ. જુ દી માટીના હતા. તે વખતના IIMA ના ચૅરમૅન ી વી.
કે. િ ર નામૂિતના શ દો સતત તમે ના કાનમાં ગૂજ ં તા… “િવદ્ યાથીઓ, તમ ે બધાં
મોટી-મોટી િવદેશી બૅકં ોની નોકરીઓ વીકારીને શું સાિબત કરવા માગો છો ? હાય
આર ટ યુ ડુ ગ સમિથગ ં માટર ? તમારી હોિશયારી સાિબત કરવા માટે ઘણાંબધાં
ે રો ખુ લાં છે.”
બસ, એ શ દોએ તમે ને મ ં રમુ ધ કરી દીધાં. હંુ પણ કાંઈક પોતાનું કરીશ… કરી
બતાવીશ. આર.એસ.ે િનધાર કરી લીધો.
“પહેલથ
ે ી મારા વભાવમાં થોડી બળવાખોરવ ૃિ ખરી ! યુિનયન બનાવીને સૂ રો ચાર
કરવાનું કે એ બધું નહીં, પરંત ુ હંુ જરા જુ દો જ હતો.”
“કેવી રીતે ?”
“હંુ I.I.T.માં ભણતો, યારે પહેલ ે જ વષ, ઉનાળાની ર ઓમાં મ એકાઉ ટીંગ નો
આખો કોસ કયો હતો. બી.ટેક્ .ના િવદ્ યાથીઓ ભા ય ે જ આવા કોમસ સલં ન કોસ
કરતા. વળી, હંુ યારે અમદાવાદ I.I.M. માં ભણતો યારે બધાં િવદ્ યાથીઓનો રા રે
તે િદવસ ઉગતો. કૅ પસ પર આખી રાત ચહલપહલ ચાલ ે ! પણ હંુ , સાડા આઠે તો
ઘસઘસાટ ધી .”
“વહેલા વહેલા ઘી જવાનું અને નોકરી મળ
ે વવાની ગળાકાપ પધામાંથી પણ વળ
ે ાસર
બહાર નીકળી જવાનુ…ં ખ ં ને ?”
“હા, િસટીબૅ ક રકરણ યાં જ પ યુ.ં મનમાં કાંઈક કરવાનો જબરદ ત ઉ સાહ
હતો, શિ ત હતી, િહંમત હતી. મને થોડા વખત પહેલાંની એક વાત યાદ આવી.
એનિફ ડ મોટરસાઈકલ કંપની’ના ી એસ. િવ નાથન સાથે મદ્ રાસમાં થોડી ચચા
થઈ હતી. એક જમાનામાં જેના વાવટા ફરકતા તવે ી આ કંપની હવ ે ‘સીક-યુિનટ’ થઈ
ગઈ હતી. કંપનીના માિલક-ચૅરમને ી િવ નાથનને એક માકિટંગ રોજે ટ માટે હંુ
ે ે ઑફર મૂકી હતી… “ભાઈ, તું ભણી લ,ે પછી મારી કંપનીના
મ યો હતો. ચૅરમન
દરવા તારા માટે હંમશ ખુ લાં છે.”
હવ ે એ ઑફર આકષક જણાતી હતી. આર.એસ.ે ી િવ નાથન સાથે સપં ક
સાધવાનો ઘણી રય ન કયો, પરંત ુ તે છૂ ી માણવા ઉપડી ગયા હતા. આર.એસ.ે શોધી
કાઢ્ ય,ંુ કે તઓ
ે યાં ગયા છે, અને યાં પહોંચી ગયા.
“સ૨, મ સીટીબૅક
ં ની નોકરી છોડી દીધી છે. તમારી કંપનીમાં રાખશો ?”
“શું પગાર લઈશ, ભાઈ ?”
“મુબ
ં ઈમાં મને પ,૫૦૦ મળે છે.”
“ઓ.કે. હંુ પણ એટલા જ આપીશ. તારે મારી સાથે જ કામ કરવાનુ.ં તારી પદવી
‘ પિે શયલ ઑિફસર’ની રહેશ.ે ચાલશ ે ને ?”
૧૯૮૯ની આ વાત ! એનિફ ડ ખૂબ મોટી કંપની હતી. મૅ યુફે ચિરંગ, માકિટંગ,
પરચઝ ે તથા િવિવધ િડપાટમ ે ટમાં અસ ં ય માણસો ! ચાર અલગ-અલગ ફે ટરીઓમાં
થઈને પાંચથી છ હ રનો ટાફ હશ.ે કંપની જ બર ખોટ કરતી હતી. ફડચામાં
જવાની તય ૈ ારી જ કહેવાય તવે ી િ થિત ! ‘એનિફ ડ’ બાઈકનો એક જમાનો હતો…
પરંત ુ પાનીઝ મોટરસાઈકલોએ તમે ના બ રનો દાટ વાળી દીધો હતો. હ કીફૂ કી,
સ તી, ટકાઉ તથા વધુ માઈલજ ે આપે તવે ી બાઈકે બ રો ક જે કરી લીધી હતી. આવી
પિરિ થિતમાં એનિફ ડ જેવાં ભારે, પટે ્ રોલના કૂ વા કોણ ખરીદે ?

િરટેઈિલગં નો ધધં ો આટલો મુ કેલીભયો છે, તે મને ખબર

હોત, તો મ વ ને ય આ ધધં ામાં ઝપં લા યું ન હોત. આ
િબઝનસ ે માં પારાવાર વહીવટી આંટીધટંૂ ીઓ છે. ઘણા
લોહીઉકાળા છે. પણ એ આંટીધટંૂ ીઓ સૂલઝાવવામાં જ ખરી
 મ છે. એક અદં રની વાત કહંુ ? આ ધધં ામાં પધા પણ
ઓછી રહેવાની… આટલા અઘરા કામમાં કોણ હાથ નાંખે ?
“એ કંપનીમાં હંુ ઘણું શી યો. પહલ ે જ િદવસથી મને કહી દેવામાં આ યું હતું કે ‘તને જે
ગમ ે તે કરજે’. તથ ે ી મ કંપનીના િવિવધ િડપાટમ ે ટમાં કામ કયું. નાણાંની ભારે તગ
ં ી
હતી, તથ ે ી ફાઈના શીયલ િર ટ્ ર ચિરંગ કયું, રોજબરોજની લાખો િપયાની ખરીદી
હતી, તથ ે ી તમે ાં પણ ઝપં લા યું તથા છે લ ે રોડ શન લાિનગ ં પર પણ હાથ
અજમા યો. છેક નાના માણસથી મોટા માણસ સુધીના સાથે હંુ વાત કરતા, કામ કરતા
શી યો. બૅક ં ો તથા ફાઈના શીયલ ઈ ટીટ્ યશ ુ ન પાસે નાણાં કેમ કઢાવવા તે પણ મને
આવડ્ ય.ંુ મારા કામ િવશ ે હંુ પોતે તો અિભ રાય ન જ આપી શકું , પણ આજે એટલો
સતં ોષ છે, કે મને એ કંપનીમાં ખૂબ શીખવા મ યુ.ં અને આ મહેનતનું મુ ય પિરણામ એ
મ યું કે એ માંદી કંપનીને ‘ રી ઝ આઈશર’ નામની કંપનીએ ચી િકંમતે ખરીદી
લીધી. ી િવ નાથનને સારી એવી રકમ મળી.
હંુ એમ કહેવા નથી માંગતો, કે મારા રય નોને કારણે એમને કંપનીના સારા- િપયા
મ યા… પણ, મ એ રિ રયામાં મહ વનો ભાગ ભજ યો હતો. ‘આઈશર’ના ી
િવ રમલાલ ે મને િદ હી આવી જવા કહેણ મોક યુ.ં પણ હવ ે મારે કાંઈક પોતાનું કરવું
હતુ.ં
એક વાત હંુ ખાસ કહેવા ઈ છું છું . હોિશયારી અને આવડત મહ વના ગુણ છે, પરં તુ
સબં ધં ો સાચવવાની કુ નહે , એ સૌથી અગ યનો ગુણ છે. ૧૯૯૧માં ી િવ નાથને મને
પૂછ્ય,ંુ “તું હવ ે શું કરવા માંગે છે ?”
“ફાઈના શીયલ સિવિસઝ પૂરી પાડે તવે ી કંપની શ કરવા ઈ છું છું , સર.”
“આ િવષયમાં તને સમજણ છે ખરી ?”
“નો સર ! સહેજ પણ નહીં.”
“તારી પાસે કંપની શ કરવા માટે નાણાં છે ?”
“નો સર !”
“તારે કેટલા િપયા જોઈએ છે ?”
મારા મગજમાં જે સૌથી મોટે આંકડો એ િમિનટે ઝબ યો, તે હંુ બોલી ગયો… “અઢી
કરોડ, સર !”
“ઓ. કે., આવતા બે વષમાં હંુ તને કટકે-કટકે અઢી કરોડ આપીશ. તારી કંપનીમાં
ૈ ા હંુ રોકીશ. તું પસ
પસ ૈ ાની િચતં ા કયા વગર કંપની ચલાવ. મારે આ કંપનીમાં માિલક
નથી બનવુ,ં તથ ે ી તારી સગવડે મને િપયા પાછા આપજે અને શરે લઈ જજે.”

અન,ે એ િદવસ હંુ યારેય નહીં ભૂલ ંુ ! કોઈ લખાપ ી નહીં, કોઈ એ રીમ ે ટ નહીં…
યાંય સહીિસ ા નહીં… જબાનની જ િકંમત ! ‘ રાણ ય અ વચન ન એ’
તવે ો િવ ાસ ી િવ નાથને મારામાં મૂકીને ત કાળ પચાસ લાખ આપી દીધા. ૧૯૯૦માં
િપયા પચાસ લાખ ! ૧૯૯૧માં ‘િવ િ રયા ફાઈના શીયલ સિવિસઝ ઍ ડ
િસ યોિરિટઝ િલ.”ના ીગણશ ે થયાં.

સમ ર ભારતમાં આ ે રમાં અમારી પહેલી જ કંપની હતી. ૧૯૯રમાં

આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ. બૅકં ે તથા ૧૯૯૩માં સીટીબૅક
ં ે આ ે રમાં પગરણ માંડ્યા.
૧૯૯૪માં ‘િવ િ રયા’ એ આઈ.પી.ઓ. ફાઈના સીંગ કરીને આ ે રે હરણફાળ
ભરી. આજે તો અનક ે ફાયના સ કંપનીઓ આ ે રમાં છે, પણ અમ ે એક વચ ૈ ાિરક
રાંિતના રણતે ા હતા. આઈ.પી.ઓ.ને પાંખમાં લઈને સપં ણ
ૂ રિ રયાને પૂરી કરી
આપવાનો એક નવીન િવચાર અમારા ફળદ્ પ ભે ની ઉપજ છે… આજે પણ,
કોઈપણ કંપની આ કામ કરે છે યારે, ૧૯૯૪માં અમ ે જે મૉડેલ બના યું હતુ,ં તે જ
વાપરે છે.
‘િવ િ રયા ફાયના સ’ે અઢળક કમાણી કરી. કંપની ખૂબ િવ તરી. ણે સોનાનો
ચ હાથ લાગી ગયો હોય, કે તલે નો કૂ વો મળી આ યો હોય, તવે ી અમારી િ થિત હતી.
૧૯૯૪ સુધી બ રમાં પણ ભારે તે હતી. ’૯૬ સુધી એ તે બરકરાર રહી. અને પછી
શરે બ ર ભારે મદં ીનો િશકાર બ યુ.ં
અમારી પાસે નાણાંની રેલમછેલ હતી. પણ હાથ પર કાંઈ જ કામ ન હતુ.ં પસ
ૈ ાને
નાખવા યાં ? પચ ં ોતરે માણસોનો ટાફ હતો. લગભગ બધાં જ ઉ ચ િડ રીધારી
રોફેશન સ હતાં. અઢી કરોડનું રોકાણ આજે એંશી કરોડે પહોંચી ગયું હતુ.ં હા,
૧૯૯૬માં ‘િવ િ રયા’ની નૅટવથ એંશી કરોડ હતી ! ૧૯૯૪શી ૯૬ સુધીનાં રણય ે
વષમાં અમ ે દર વષ પદં રસો કરોડ િપયા યાજે ધીયા હતા.
આઈ.પી.ઓ. માટેની દરેક લોનનો ગાળો ફ ત બથ ે ી રણ મિહનાનો જ રહેતો. એટલ ે
એક જ ખતે રમાં ખડે ૂ ત જેમ વષ બ-ે થી રણ પાક લ,ે એ રીતે અમ ે હોિશયારીથી
િપયા ફેરવતા. કંપનીની બલે ે સશીટ દળદાર હતી. બૅક ે ી પણ ઘણા િપયા
ં ો પાસથ
લવે ા પડતા. તથા ી િવ નાથન જ કંપનીની માિલકી ધરાવતા. ૧૯૯૪માં તમે નું િનધન
થયુ.ં મારા િદલને ખા સી ઠેસ પહોંચી. જો કે, કંપનીના રોજબરોજના કારભારમાં તઓ
ે
રસ લતે ા ન હતા, તથે ી કંપનીને વાંધો ન આ યો.

આમ, ૧૯૯૬માં એવી િવિચ ર પિરિ થિત ઉભી થઈ… કે કંપની હતી, પુ કળ પસ ૈ ા
હતા, સારો ટાફ પણ હતો પણ કાંઈ જ કામ ન હતું ! વળી, બ રમાં એવી મદં ી
છવાયલે ી હતી, કે નવો ધધં ો કરવાનું જોખમ ઉઠાવવું કે નહીં તન
ે ી દ્ િવધા હતી.
‘િવ િ રયા’એ વધારાનાં નાણાં જમીનો- રોપટીમાં રોકવાનું શ કયું. આમ, િપયા
તો ઠેકાણે પડ્ યા, નફો પણ થવા લા યો…પણ કામ કાંઈ જ ન હતું ! બધા જ
નવરાધૂપ !
ધધં ા માટેની સાહસવ ૃિ એટલ ે કે ઍ ટરિ ર યોરશીપ એ એક રકારની ખૂજલી છે.
શરીર પર ચળ આવતી હોય, તો તન ે ા પર મલમ લગાડવાથી જ શાતા વળે, તમે ધધં ાની
ચળ ઉપડે એટલ ે કાંઈક કામ કરો, તો જ શાતા મળે. કામ જ મલમની ગરજ સારે. અને
એ કામ રસવ ૃિ જગાડે તવે ,ંુ મહેનત માંગી લ ે તવે ંુ તથા સાહસવ ૃિ પોષે તવે ંુ જ હોવું
જોઈએ.

‘સુિભ ા’ તરફ સારા માણસો ખચાયા તન ે ી પાછળ એક

કારણ હતુ.ં હોિશયાર યિ તઓએ જોયુ,ં કે ટેિલકોમ ે ર
ચા યુ,ં ઈ યોર સ પણ ચા યુ,ં નાણાંકીય સવે ા ે રે પણ
ઘણી રગિત થઈ… તો િરટેઈિલગ ં પણ ચાલશ.ે યો ય સમય ે
કંપનીને યો ય યિ તઓ મળી, તન ે ે કારણે મોટો ફાયદો
થયો.
અમારી ટીમ ે િવિવધ ધધં ા િવશ ે િવચાયુ…
ં સો ટવરે કંપની િવશ ે પણ અમ ે િવચાયું
હતુ…
ં પરંત,ુ એ રકારની કંપની શ કરવા માટે અમ ે મોડા હતા. ટી.સી.એસ.,
િવ રો જેવી ઘણી કંપનીઓ એ ધધં ામાં આવી ચૂકી હતી. એવામાં અમને િરટેઈિલગ ં નો
આઈડ્ યા આ યો.
આ પળે હંુ એવું કહી શકું , કે મ એક રાંિત આણી… પણ મ તો બે જ વ તુ િવચારી
હતી. એક તો, આ ધધં ામાં હરીફાઈ ઓછી હતી તથા બીજુ ,ં અને સૌથી અગ યનું -
ભારત દેશમાં એ સમય ે પણ ખૂબ િવશાળ જનસ ં યા ‘િમડલ લાસ’ની ક ામાં હતી. આ
મ યમવગના પગારોમાં વષોવષ ખા સી વ ૃદ્ િધ થઈ રહી હતી. મને ગધં આવી ગઈ હતી
કે ઉપભો તાવગ વધવાનો જ છે.
પોટર મોડેલથી જોઈએ, તો હરીફાઈ ઓછી હતી તથા િન ફળતા મળે, તો બહાર
નીકળવાના માગ પણ ઘણા હતા. તદુ પરાંત, ‘િવ િ રયા’ કંપની શ કરી યારે મારી
જે િ થિત હતી, તે હવ ે ન હતી. તે વખતે તો હંુ તળાવમાં કૂ દી જ પડ્ યો હતો… તરતાં
આવડી ગયુ.ં આ વખતે મ આ િબઝનસ ે િવશ ે ખૂબ વાં યું તથા ઝીણવટભયું લાિનગ ં
કયુ.ં
િરટેઈલ િબઝનસ ે શી રીતે ચાલ ે છે, તમે ાં િપયો યાંથી આવ ે છે અને યાં ય છે,
િહસાબો કેવી રીતે કરવા તથા સૌથી અગ યનું - રાહકને શું ગમશ ે ? - આ બધાં
પાસાંનો અમ ે તલ પશી અ યાસ કયો. ખૂબ મહેનત પછી ‘સુિભ ા’ નામના ભારતીય
અવતારના ટોરની શ આત થઈ. ડા અ યાસ પછી અમ ે એક બાબતે પ થઈ
ગયા હતા, કે ભારતના રાહકને સ તી ચીજ જ આકષી શ શ.ે િવદેશનું મોડેલ
આપણા દેશમાં ન ચાલ.ે
િરટેઈિલગં ના ધધં ામાં બે મુ ય ખચ હોય છે. જ યાનો - એટલ ે કે, દુ કાન ખરીદવાનો
ખચ અને ટાફ રાખવાનો ખચ. યુરોપ-અમિે રકા જેવાં િવકિસત રદેશોમાં આવા
િવશાળ ટોસ મોટેભાગે શહેરની બહાર હોય છે. યાં જમીનો સ તી હોય છે. બધાં પાસે
મોટરો હોય, એટલ ે લોકો ગાડીઓ ભરીભરીને ખરીદી કરી લાવ.ે જોકે, યાં ટાફ ઘણો
મોંઘો પડે. તથ
ે ી, િવદેશોમાં આપણને ‘મોટા ટોસ તથા નાનો ટાફ’ એ રીતની
યવ થા જોવા મળે છે.
આપણા દેશમાં ઉલટી ગગં ા વહે છે. ટાફ સ તો, ને જ યા મોંઘી. વળી, ટોસ પણ
શહેરોમાં વ ચોવ ચ જ લવે ા પડે, કેમ કે બધાં પાસે પોતાનાં વાહનો ન હોય. દૂ રદૂ ર
સુધી ફ ત શોિપગં કરવા કોણ આવ ે ? ભારતમાં તો જ યા ભલ ે નાની હોય, ટફ
પૂરતો જોઈએ. વળી, અસ ં ય નાની કિરયાણાની દુ કાનો સાથે હરીફાઈમાં ટકી રહેવું
હોય, તો ભાવ પણ યાજબી રાખવા પડે તથા સામાનની ‘હોિડલીવરી’ પણ કરવી પડે.
આ બધું સમ ને માચ ૧૯૯૭માં ચ ે ાઈમાં અમ ે સૌ રથમ ‘સુિભ ા’ ટોરનો રારંભ
કયો. ‘સૌથી સ તુ’ં એ જ મારો મ ં ર. અમ ે એ કંપનીમાં પાંચ કરોડનું રોકાણ કયુ.ં
પહેલાં બે વષ ભારે મુ કેલીઓ નડી. આટલા તલ પશી અ યાસ પછી પણ િરટેઈલીંગના
િબઝનસ ે માં અમને કાંઈ જ સૂઝ નહતી પડતી. જોકે, ભારતમાં બી કોઈને ય નહતી
પડી. (એટલ ે કે, પધા ન હતી.)
જેમણે િરટેઈિલગ
ં માં કામ કયું હોય, તવે ી એક પણ યિ તને અમ ે ટાફમાં લીધી ન
હતી. મને લાગતું કે, એ લોકો પોતાના િનિ ત મત સાથે આવશ.ે નવું વીકારતા
ખચકાશ.ે
૧૯૯૯માં, ઘણા સઘ ં ષ બાદ, સુિભ ામાં કાંઈક િ થરતા આવી. આછોપાતળો નફો
દેખાયો. હવ ે અમ ે ચ ે ાઈના િવિવધ િવ તારોમાં દસ ટોસ ખોલી દીધા હતા. મારા મતે
સૌથી મોટી સફળતા એ હતી, કે અમારો આ નવો િવચાર લોકોને ગ યો હતો. જે
એકવાર ખરીદી કરીને જતો, તે ઘરાક ફરીથી ચો સ આવતો.
૨૦૦૦ની સાલમાં તો સુિભ ાની સ ં યા પચાસે પહોંચી ગઈ. એ સમય ે આ મોટી સફળતા
ગણાઈ. જમાનો ડૉટકોમ કંપનીઓનો હતો. વ ે ચર કેિપટલ કંપનીઓમાં નાણાં છલકાઈ
ર યા હતા. અમ ે પણ ‘આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ.’ વ ે ચસને ‘સુિભ ા’નો દસ ટકા
ે ીને પદં ર કરોડ િપયા ધધં ાના િવકાસ માટે મળ
િહ સો વચ ે યા.

આ કંપનીનો હંુ ‘માિલક’ છું તવે ંુ વ ને ય િવચારતો

નથી. હંુ આ કંપનીનો અદનો “મન ે ર” મા ર છું . કંપનીના
ે જ
કાયદાકાનૂન પાળવા તથા બધાંના સલાહસૂચન વીકારવા
હંુ અ ય ટાફમ ે બસની જેમ જ આ ાંિકતપણે તય ૈ ાર હો
છું .
એ િપયામાંથી આખા તાિમલનાડુમાં અમ ે દુ કાનોની શખં ૃ લા ઉભી કરી દીધી. જોકે,
ફ ત ચ ે ાઈમાં પચાસ ટોસ ચલાવવા કરતાં આ કામ ખૂબ અઘ ં હતુ.ં ખૂબ તકલીફો
પડી, ઘણી ગરે સમજો ઉભી થઈ. છતાંય ૨૦૦૨માં દુ કાનોની સ ં યા ૧૨૦ પર પહોંચી.
એક તરફ િવચારીએ તો રિગતનો આનદં , ને બી બાજુ એ ઝડપ એક ભયાનક
વ ન જેવી લાગતી ! કંપની, માણસો તથા ત ં ર એ િવકાસ સાથે કદમ િમલાવી શકવા
માટે અસમથ હતાં.
ર૦૦૩ના અતં સુધી અમ ે ખૂબ મહેનત કરીને દુ કાનોમાં ત ં ર બરોબર ગોઠ યુ,ં
નફાશિ તમાં પણ થોડો વધારો થયો. માંડમાંડ બધું થાળે પડ્ ય ંુ તથા અનુભવ ે અમને
ઘણું શીખ યુ.ં
ચ ે ાઈ ઉપરાંત િ રચીમાં પણ િડ ટ્ િર યુશન માટેનું બીજુ ં સે ટર શ કયુ.ં અને
૨૦૦૪માં અમારી યશગાથામાં નવા રકરણનો ઉમરે ો થયો. ‘સુિભ ા’એ તાિમલનાડુની
બહાર પગરણ માંડ્યાં.
ફરીથી આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ. બૅક ં નો સપં ક કરવામાં આ યો. અમારે િવ તરણ કરવું
હતુ.ં બૅક ૈ ાર હતી.
ં અમને િધરાણ આપવા તય
૨૦૦૫નું વષ અમારી િવકાસગાથામાં યશકલગી સમાન ગણી શકાય. અમ ે િવકાસની
હરણફાળ ભરી ! રથમ ચરણમાં આં ર રદેશ, કણાટક અને ગુજરાતમાં સુિભ ાની
શાખાઓ શ કરવાનો િનણય લવે ાયો. ફરી નાણાં ઉભા કરવા પડ્ યા. બી ચરણમાં
િદ હી અને મુબ ે થયો. પછી તો રીજુ ,ં ચોથું અને હાલમાં િવકાસનું પાંચમું
ં ઈનો સમાવશ
પગિથયું અમ ે ચડી ર યા છીએ.” (૨૦૦૭ નવ.ે માં) આ ઈ ટર યૂ લવે ાયો, યારે
સુિભ ાની ભારતભરમાં નાની-મોટી ૧,૦૦૦ દુ કાનો ધમધમી રહી છે.
આર. સુ રમ યનનું મોં અનાયાસે જ મલકી ઉઠે છે ! “હ ર દુ કાનો તો હેરાત પામી
ચૂકી છે, એ ઉપરાંત આવતી િદવાળી સુધીમાં ઘણીબધી સુિભ ા ખૂલી ચૂકી હશ.ે ”
આર.એસ.નું મોં ખુશીથી ચમકી ર યું છે.
તમ ે તો એક દુ કાનમાંથી હ ર દુ કાન સુધી સાવ સહજતાથી પહોંચી ગયા હો એવું લાગે
છે ! ણે કાંઈ મહેનત જ ન પડી હોય તવે ી વાત કરો છો…
“ના, સાવ એવું નથી. સાચું કહંુ તો પહેલા પચાસ ટોર સુધી પહોંચતાં જેવી મુ કેલીઓ
પડી, તવે ી અડચણ પછી નથી પડી. રોજ કાંઈક શીખવાનું હતુ.ં ઝીરોથી શ કરેલ.ંુ
આજે ય શીખવાની રિ રયા પૂરી નથી થઈ, પણ સમય સમયનું કામ કરે છે. યારે
તાિમલનાડુમાં સો દુ કાનો કરી અને ભારતભરમાં હ રે આંકડો પહોં યો યારે ટાફ
ે મૅ ટનો ખૂબ મોટો ર થયો. વળી, જેમ કામ વધતું ય તમે બધાં જ કેલ
મૅનજ
વધ.ે ”
એક અ યતં રસ રદ બાબત એ છે, કે ટેિલકોમ કંપનીઓની માફક ‘સુિભ ા’ પણ
સકલ પ િતથી જ ચાલ ે છે. ફ ત અમુક જ બાબતો ‘ઉપર’થી ગોઠવવામાં આવ ે છે
બાકીનું કામ જે તે રા ય, તાલુકા તરે જ ન ી કરવામાં આવ ે છે. જે તે શાખાને
બજેટ તથા પાયાના િસ ાંતો િવશ ે માિહતગાર કરવામાં આવ ે છે. વળી નાણાંનો વહીવટ
તથા દેખરેખ મુ ય ઑિફસથી થાય છે. આઈ.ટી., માકિટંગ તથા ખરીદી પણ
વડામથકેથી કરવામાં આવ ે છે.
કયા િવ તારમાં કે રા યમાં કય ે થળે ટોર કરવો, કેટલા ટોસ કેટલ ે અતં રે
બનાવવા, કીમો યારે - કેવી રાખવી તે શહેર-તાલુકા-રા ય લવે લ ે ન ી થાય છે.
(જેમ કે ગુજરાતમાં ‘સફ સાબુની ખરીદી પર દાંિડયા રી’ જેવી ઑફર રા ય લવે લ ે
ન ી કરી શકાય.)”
સાંભળવામાં આ બધું બહુ સહેલું લાગે છે, ખ ં ને ? પણ ના. સ ખત પિર મી ટાફ
વગર બધું જ નકામુ…
ં આર.એસ. હવ ે ગભ ં ીરતાથી કહે છે…

“આજે અમારી કંપનીમાં અ યતં કાયદ અને હોિશયાર ટાફ છે. આજ સુધી યારેય
ન હતા, તવે ા માણસો છે. પણ તમે ને સતત રિતબ રાખવા, એ સોથી કિઠન કામ છે.
અમ ે તાિમલનાડુ સુધી સીિમત હતા, યારે કામકાજ વધતું જતુ,ં તમે નવો ટાફ આવતો
જતો. હવ ે યારે રા ્રીય તરે કામ કરીએ છીએ યારે ચા પગારે, હોિશયાર
માણસોને બહારથી લાવીને આખા િવ તારો સોંપી દેવા પડે છે. તઓે નવા િવચારો લાવ,ે
તમે ની આકાં ાઓ હોય, વળી તમે ની પાસન ે ા બહોળા અનુભવનો લાભ લવે ાનો હોય, આ
બધી મારે માટે રોજબરોજની પરી ાઓ છે.
મુ ય યવ થાપક િવ તરણનું યાન રાખ,ે ટાફ માટે વડીલ જેવ ંુ છ ર પૂ ં પાડે,
તથા લોકલ ટી સનું પણ યાન રાખ.ે આજે ય કંપની પાસે ‘કોપોરેટ ઑિફસ’ કહી
ં ઈથી કામ કરે, ટાફમન
શકાય તવે ંુ કાંઈ જ નથી. ફાયના સ િડપાટમ ે ટ મુબ ે જ
ે મે ટ
િદ હીથી થાય છે. અમ ે દોડતા જ હોઈએ છીએ. ટાફ સાથે િનકટતા કેળવીને જ કામ
થાય.”
સુ રમ યન લગભગ રોજ ભારતના કોઈ એક જુ દા જ શહેરમાં હોય છે. તે પોતે
વતુળની ધરી સમાન છે, જેની આસપાસ આખું ત ં ર ફેર છે, તથા ત ં ર એ ધરીને
વળગીને રહે છે.
“હંુ બધું જ કામ આજે ય તે ક ં છું . મારાથી નવરા બસ
ે ાતું જ નથી.” આર.એસ.
કહે છે.
વળી, અમારા ધધં ાના િવકાસમાં ટૅ નોલો નો ખૂબ મોટો ફાળો છે. દસ વષ પહેલાં
કદાચ હંુ આ િબઝનસ ે આ તરે ન પહોંચાડી શ યો હોત ! મ ે ૨૦૦૮માં સુિભ ાની
સ ં યા ૧૩૮૧ એ પહોંચી છે. ટનઑવર ૨૦૦૦ કરોડનો છે, તથા નફો ૪૦-૪૫ કરોડ
છે.
જો કે, અમારા ધધં ામાં રોિફટમાિજન ફ ત બથ ે ી અઢી ટકા જ હોય છે. એને નસીબ
કહો, કે કમનસીબ, પણ આ ધધં ો આવો જ છે. હંુ યારેય એવું નથી કહેતો કે
સુિભ ાએ આટલો નફો કયો… હંુ તો એવું જ કહંુ છું કે સુિભ ાના મૂ યમાં ૨૪૦
કરોડનો વધારો થયો. એમાંથી ૨૦૦ કરોડનો માલ રાહકોને યાજબી દરે આપીએ
છીએ અને રાહકનો સતં ોષ એ જ અમારી મૂડી તથા નફો છે. રાહકના પસ ૈ ા બચ ે છે,
ે ી જ સુિભ ા ટકી ર યું છે. વળી, ટાફને પણ યાલ છે કે અ યતં ન વા નફે
તથ
રાહક સુધી વનજ િરયાતની ચીજ પહોંચાડીને અમ ે સમાજની સવે ા કરીએ છીએ.
એમાં ફ ત ધધં ાનો આશય નથી. ટાફનો ઉ સાહ પણ આ કારણસર ખૂબ વધે છે.
‘સુિભ ા’ સ ં કૃ ત શ દ છે. તન
ે ો અથ છે ‘સારી ચીજવ તુ આપનાર’ મારે માટે
સુિભ ા ‘એક પથ ં ને દો કાજ’ જેવી વાત છે. ધધં ો તો ખરો, સમાજનો ઋણ વીકાર
પણ ખરો.”
 ૧૯૯૦નો ગાળો અમારે માટે (IIM ના િવદ્ યાથીઓ
માટે) એક રીતે સારો હતો. કંપનીઓ તગડા પગારોની
લોભામણી ઑફર લઈને આવતી ન હતી. ધધં ામાં
ઝપં લાવવાની આગ ર વિલત રહેતી, કેમ કે કાંઈ
ગુમાવવાનો ડર જ ન હતો. અ યારે તો લાખો-કરોડોની
લલચામણી ઑફરો મળે છે. ધધં ામાં ઝપં લાવતા પહેલાં સો
વાર િવચારવું પડે ! સીટીબક
ં ૅ ની ૫,૫૦૦/- િપયાની
નોકરીને લાત મારવા જેવી આ વાત નથી !
આર.એસ. િફલસૂફની અદામાં વાત કરે છે.
ં ષ છે. પણ નાણાં લાવવાનો સઘ
આર. સુ રમ યનની વાતમાં સઘ ં ષ તમે ણે કદીય ે નથી
કયો. ૧૯૯૧માં અઢી કરોડ િપયા તમે ના હાથમાં આવી ગયા હતા… યાદ છે ને ?
“હા, વાત તો સાચી જ છે. પસ ં ષ નથી કરવો પડ્ યો. ‘આવતી
ૈ ા માટે મારે કદીય ે સઘ
કાલ ે પગારો શી રીતે કરીશ ?’ એવી િચતં ા મારે કરવી પડી નથી. જોકે, આઈ .પી.ઓ.
ફાયના સીંગનું કામ કરતો યારે બૅક ે ી મ રણસો કરોડ ઉભા કયા હતા.”
ં ો પાસથ
“ખીસામાં નાણાં હોવાને કારણે તમારી િહંમત વધી ગઈ હતી તે વાતમાં કેટલું ત ય છે
?” મ પૂછ્ય.ંુ
“ના, ના, મૂળ િવચારનું જ મહ વ છે. ફાયના સ કંપની ચાલુ કરવી, આઈ.પી.ઓ.નું
કામ, વગરે ે અમારા પહેલાં ભારતમાં કોણ કરતું હતું ? મ તક જોઈ, ઝડપી. કાંઈક જુ દુ
કરવાની િહંમત કરી. પહેલ કરી. બહુ મોટો ધધં ો કરવાનું તો મ વ ને ય નહતું િવચાયુ.ં
િવ તરણ થતું ગયુ…ં આઈ.પી.ઓ. એક વચ ૈ ાિરક રાંિત હતી. એ સફળ થઈ. હંુ ખુશ
હતો. પણ યારે મ ‘સુિભ ા’ શ કરી યારે મને વ ને ય યાલ ન હતો, કે તે
ભારતની મોટામાં મોટી િરટેઈલ શખં ૃ લા બની જશ ે ! મારે તો એક બાબત સાિબત કરવી
હતી કે ભારતમાં પણ ‘દેશી ટાઈલ’નું િરટેઈિલગ ં સફળ થઈ શકે છે.”
“૧૯૯૭માં જો તમ ે મને પૂછ્ય ંુ હોત, તો મ ત તના જવાબો આ યા હોત… “રેડીમઈે ડ
કે ટીલના વાસણો”…, શી ખબર ? પણ આજે વાત કાંઈક જુ દી જ છે. આમાં મ
તકશિ ત પણ નથી વાપરી અને ગિણત પણ નથી માંડયુ.ં
છેક ૨૦૦૦ની સાલમાં યારે અમ ે તાિમલનાડુમાં રગિત સાધી યારે અમારી ઑિફસની
ે લાન િવશ ે િવચાયુ.ં યાં સુધી તો અમ ે કિરયાણું અને
ે ીને િબઝનસ
આખી ટીમ ે બસ
અનાજ તથા ખાવા-પીવાની અમુક ચીજવ તુઓ જ વચ ે તા હતા. ધીરે-ધીરે અમ ે
ક ઝ્ યુમર ેણીમાં રવ ે યા-ટી.વી. વી.સી.આર., વૉિશગ ં મશીન, એ.સી. … વગરે ે
અને પછી ગારમ ે ટસ. આમ, િવિવધ રદેશોમાં ટોસ શ કરવા કરતા વધારે
અગ યનું એ છે કે િવિવધ ધધં ામાં તમ ે કુ નહે રા ત કરો. હંુ ‘કીડા’ની જેમ ધધં ાનો
અ યાસ ક ં છું . પછી ધધં ો િવ તરતો ય.
ઘણા લોકો માને છે, કે ધધં ો શ કરવામાં જે મ છે, તે િવ તરણમાં નથી. ખરેખર
તો, િવ તરણ એટલ ે તમ ે જે એક વખત કરી ચૂ યા છો તન ે ે ફરી-ફરીને કરવાનું છે.
એ રિ રયામાં વતળ ૃ ના પિરઘનો યાપ વધવો જોઈએ. મારી જ વાત ક ં તો, આ
ધધં ામાં આઠ વષ સુધી કામ કયા પછી અમ ે ૧૪૦ ટોસ સુધી જ પહોંચી શ યા હતા
અને આજે બારમ ે વષ અમ ે ૧,૩૦૦ને પાર કરી ગયા છીએ. બ-ે રણ વષ પહેલાં મને જ
કોઈએ આ આંકડો ક યો હોત, તો મને આંચકો લાગત.”
“તો, તે દુ ઈ છડી યાં છે ?” - મ પૂછ્ય.ંુ
“પણ ભાગમાં વહચી શકાય. પહેલા ભાગમાં બ રને મૂકી શકાય. બ રની સ જતા !
આવા ધધં ા માટે નાણાં આપવાની તથા આવા ધધં ામાં કમાણી કરવી આપવાની.
ભારતના માકટની સ જતા.
બીજુ ,ં સારા માણસો ! ચી પાયરીએ અમને ઘણો સારો ટાફ મળી ગયો, તે અમા ં
નસીબ.
રીજુ ં અને છે લુ…
ં અમારી છાપ. રાહક જ રાહકને ખચી લાવ ે છે.
૧૪૦ દુ કાનો સુધી પહોંચવામાં જે આઠ વષ લા યાં, તે પાયા પર અમ ે હવ ે ઘણું બાંધકામ
કરવા સ મ થઈ ગયાં છીએ. ભૂલો તો થઈ છે જ, પણ સાવ મૂખ નથી બ યા.
યારે િવ તરણની ઝડપ વધી ગઈ યારે એક ખુબ અગ યનો િનણય લવે ાની પળ
આવી ગઈ. હવ ે આગળ શી રીતે વધવું ? બધો દોર અમારી પાસે જ રાખવો (Central
Command Model) કે, જે તે િવ તારોને િવકાસમાં ભાગ પ બનાવવા ?
કાયભારનું િવકે દ્ રીકરણ કરવું ?
જો મ ચ ે ાઈમાં જ બધું કે દ્ િરત કરી દીધું હોત, તથા ઉપરથી નીચન
ે ા માણસો યાંથી
જ િપરાિમડની માફક ગોઠવી દીધા હોત, તો આ ઝડપે િવકાસ સધાયો ન હોત. ઘણા
િરટેઈલરો એ િદશામાં િન ફળ ગયા છે. એમની પાસે પણ ટાફ તો સારો જ હતો, પણ
િવકે દ્ રીકરણ અિનવાય હોય છે.
આ SBU મૉડેલ મારે માટે હુકમના એ ા સમાન નીવડ્ ય.ંુ મૂળ વાત તો એ છે, કે
અમારો આ મિવ ાસ ખૂબ વધી ગયો.
હવ ે ૨૦૦૦ સુિભ ા ટોસ હાથવતમાં લાગે છે. તમને કદાચ એવું પણ લાગ,ે કે હંુ ડંફાસ
મા ં છું . મને ઘણા લક ે ો કહે છે, કે “સુિભ ા મૉડેલ તમ ે પાિક તાન, આિ રકા કે
બાં લાદેશમાં કેમ નથી શ કરતા ?” ધધં ાની આ જ મ છે. મને તો આ બધું ખૂબ
રોમાંચક લાગે છે. િનતનવું શીખવાનુ… ં ત તની ઉ ેજના. ઘણા લક ે ો મને પૂછે છે,
‘સુિભ ા’ તમ ે વચ ે ી કાઢવાના છો ?” અરે ભાઈ, શા માટે વચ ે ંુ ? ધધં ો સારો ન ચાલતો
હોય, તો વચ ે .ંુ ભિવ યમાં રો લમે થવાના હોય, તો ય વચ ે .ંુ પણ અ યારે તો બધું
બરોબર છે, કમાઈએ છીએ, િવ તરણ કરીએ છીએ. ભિવ ય ઉજળં ુ છે.
કમાણી, એ મારે માટે ધધં ાનું મુ ય આકષણ નથી. િવકાસ તથા નવું શીખવાની તક એ
જ મારે માટે સૌથી મોટો નફો છે. અમારી કંપનીનું કામ તો ચા યા જ કરશ,ે
ધાંધલધમાલ પણ આ ધધં ાનું અિનવાય અિન છે. હરીફાઈનું ત વ પણ રહેવાનું જ.
આ બધું ન હોય, બધું જ િનયમ રમાણે ચા યા કરે, તો મને તો િબલકુ લ જ ન ગમ.ે
સવારના પહોરમાં ઑિફસ આવવાનુ,ં ફાઈલોમાં સહીિસ ા કરવાના, જે તે િરપોટ વાંચી
જવાના… ને ઘરભગ ે ા થઈ જવાનું ! આ તો મહાબોિરંગ લાગે ! મને તો નવું નવું
શીખવુ,ં કરવુ,ં તક ઝડપવી તથા પધાનો પડકાર ઝીલવામાં મ આવ ે છે. ઈટ કી સ
મી હેપી.”

આપણે એવા કુ ટંુ બમાંથી આવીએ છીએ, કે યાં નાણાંન ંુ

અમુક હદથી વધ ુ મહ વ જ નથી. વાપરી વાપરીને કેટલા
વાપરો ? બક ં ૅ માં મૂકીને કેટલા મૂકો ? હા, કંપનીના િવકાસ
માટે નાણાં જોઈએ જ, પણ યાં પણ જો પુ કળ િપયા
આવી ય, તો ટાફ એદી અને આળસુ બની ય.
“પણ તમારા કુ ટંુ બ માટે સમય ફાળવી શકો છો ? બધો જ આનદં કામમાંથી મળી ય
છે કે આરામ, વકે ે શન, કુ ટંુ બીજનો સાથે સમય ગાળો છો ?”

“ખ ં કહંુ , તો તમે ની પર અસર તો થાય જ છે. હંુ મારા કામના બોજનો વાંક કાઢી
શકું … પણ સાચી વાત તો એ છે, કે મારી પસનાિલટી જ કામઢી છે. ઘણા લોકો ફ ત
નોકરી કરતા હોય છે, તો ય, િદવસના વીસ કલાક કામ કરે છે અને ઘણા
ઉદ્ યોગપિતઓ પણ વીસ કલાક કામમાં ગાળે છે… હંુ પણ એવો જ છું .
સવારે સાત, સાડાસાતે તો હંુ અચૂક ઘરે થી નીકળી છું . રા રે દસ પહેલાં મોટેભાગે
પાછો નથી ફરતો. સ તાહના છએ છ િદવસ કામ ક ં છું અને સાતમ ે િદવસે ય અધો
સમય ફોન પર હો છું . મારી પસનલ લાઈફ ખરેખર નોમલ નથી. જો કે, કુ ટંુ બને મારી
ખરી જ ર પડે, યારે હંુ હાજર થઈ છું .”
“આ જ ર તમારી પ ની તથા બાળકોને પૂછું તો ?”
“જો જો, એવું કરતા ! એ લોકોને ગમતું તો નથી જ, પણ બધાં જ ખૂબ સમજદારીથી
વત છે.”
“તો, તમ ે યારેય ધીરા પડવાનું િવચારો છો ખરા ?”
“હા, મારી પ નીને વષોથી રોિમસ આ યા ક ં છું … જો કે, હવ ે તન
ે ો મારા પરથી
િવ ાસ ઉઠી ગયો છે. એ તો એવું જ કહે છે, કે તમ ે આ િબઝનસ
ે તો ઓછો નહીં જ
કરો, પણ વખત જતાં કાંઈક નવું પણ શોધી કાઢશો.”
હા તો, એ ીની વાત કેટલી સાચી છે ! આર. સુ રમ યન જેવી યિ ત હાથ પર
હાથ રાખીને બસ ે ી શકે ? ‘િવ િ રયા’ જેવી સફળ કંપની ચલા યા પછી પણ અથાગ
પિર મ કરીને ‘સુિભ ા’ જેવી કંપની થાપવી એ કાચાપોચાનું કામ નથી ! ખૂબ
શિ ત, મહેનતની જ ર પડે ! જો કે, આ કામના ભારમાંથી બહાર ખુ લી હવામાં
તા ં પુ પોની સુગધં લતે ા પણ શીખવું જોઈએ. અને હા, ઘરે તમારી રાહ જોતી એ
સમજુ , રેમાળ પ ની માટે યારેક ગુલાબનાં ખુ બોદાર ફૂલ લઈ જજો… આર.એસ.
!
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

તમ ે જે યાપાર શ કરવા ઈ તા હો, તન ે ે સલં ન કંપનીમાં જ નોકરી શ કરજો.

દા.ત. તમ ે ફાયના સ ે રે આગળ વધવા ઈ છો છો… તો ગો ડમન ે સે સ જેવી
કંપનીથી શ આત કરો. ધધં ાના તાણાવાણા જોડાતા શીખો, સબ ં ધં ો બાંધો તથા એવા
થોડા કાબલે િમ રો બનાવી યો, જે તમને સાથ આપવા તમારી સાથે આવ,ે નોકરી
છોડે.
આજકાલ બે સમાંતર િવ માં કામ ચાલ ે છે. નજરે દેખાય છે તે દુ િનયા અને વ યુઅલ
િવ -ક યૂટરની કળની કરામતથી ચાલતી દુ િનયા. આઈ.ટી., ફાયના સ જેવા ધધં ા
વ યુઅલ િવ માં ચાલ ે યારે અમારો ધધં ો પરસવે ો પાડવાનો છે.
તમ ે ન ી કરી લજ ે ો સાથે કામ કરવું ગમ ે છે કે નહીં ? વ તુઓ વચ
ે ો, કે તમને લક ે વી,
લોકોને મળવુ,ં રાહકને સતં ોષ આપવો… આ રીયલ વ ડ છે. મને લાગે છે કે આ
સાચૂકલા િવ માં કામ કરવાની મ જ જુ દી છે. અને હા, િહ દુ તાન લીવર કે
કોકાકોલા જેવી મોટી કંપનીઓમાં તમને ખાસ શીખવા નહીં મળે. તથ ે ી બને એટલી
નાની કંપનીથી નોકરીની શ આત કરજો. ઘણું શીખવા મળશ.ે હંુ િસટીબૅ કમાં ર યો
હોત તો બે વષમાં બૅ કો સાથે વાટાઘાટ કરતાં ન શી યો હોત !
સતત ત સાથે પધામાં રહો, અને અનુભવથી શીખો.
 સફળતાનો મીઠો-મધરુ ો વાદ

નરે દ્ ર મુરક બી (પી. .પી. ૧૯૯૪)

ી રેણક
ુ ા શુગસ

નાતક થયાં પછી સૌથી પહેલું કામ તમે ણે પોતાની શ કરેલી પહેલી કંપની બધં કરી
દેવાનું કયું ! કારણ ? એ કંપનીનો ટનઑવર ‘ફ ત’ પાંચ કરોડનો ‘જ’ હતો તથ ે ી!
તમે નું બીજુ ં સાહસ એટલ ે ‘ ી રેણક
ુ ા શુગસ’ ૧૦૦૦ કરોડનો ટનઑવર ધરાવતી
મહાકાય ખાંડની કંપની. શરે ડીની ખતે ી કરતા અનક ે ખડે ૂ તોનાં વનમાં આ કંપની
આમૂલ પિરવતન આણી શકી છે, તે જ તન ે ી િસદ્ િધ છે.
થોડાં વષો પહેલાં મૅગિે ઝનોમાં ‘કરોડપિત’ઓનાં િલ ટ બહાર પડતાં. હવ ે
‘અબજોપિત’નાં િલ ટ બહાર પડે છે. િજ ાસાવશ હોય કે કુ તૂહલવશ, આપણો બધાં
ય આ િલ ટ પર નજર નાંખી જ લઈએ છીએ. હંુ પણ તમે ાં અપવાદ પ નથી જ.
એક િદવસ ‘િબઝનસ ે વ ડ’ મૅગિે ઝનમાં છપાયલે ‘ભારતના નવા અબજોપિતઓ’ના
િલ ટ પર હંુ નજર નાખી રહી હતી, યાં જ મારી નજર એક નામ પર અટકી !
નરે દ્ ર મુરક બી ! અરે, આ તો IIMAમાં મારાથી એક જ વષ પાછળ હતો ! આને
તો હંુ સારી રીતે ઓળખું છું !
અમારા કૅ પસ પરના અમુક િબ દાસ, તદ્ દન સાદા, ચપં લ પહેરીને ફરતા
િવદ્ યાથીઓમાંથી આ એક જ યિ તને આ િલ ટમાં થાન મ યું છે. નરે દ્ ર મને
બરોબર યાદ છે ! મિહના-મિહના સુધી એકનું એક સ પહેરે, સતત િવચારમાં હોય
તથા સાદગી એનો વનમ ં ર !
વધારે નવાઈ તો એ બાબતની છે, કે IIMના િવદ્ યાથીઓ ‘ટાઈપ’નો એક પણ ધધં ો
કયા વગર તે આટલી િમ કતના વામી બની ગયા છે. અહીંના િવદ્ યાથીઓ મોટે ભાગે
I.T., ડૉટકૉમ કંપની, B.P.O., ક સિ ટંગ તથા સિવિસઝ જેવા ધધં ા જ શ કરતા
હોય છે. ખાંડના ધધં ામાં તે હાથ નખ
ં ાય ? એ ધધં ો તો રાજકારણીઓ જ કરી શકે
અથવા તો કૌટંુ િબક સહાય હોય તો કરી શકાય.
સારી નોકરીની શ યતા ધરાવનાર IIMAનો િવદ્ યાથી ધધં ો ખડે વાનું સાહસ કરે
ે ો એને ‘ગાંડો’ જ માની લ,ે અને એમાં ય ખાંડનો ધધં ો ? ચો સ
યારે લક ઢીલો
હશ…ે
ઘણા મૅનજ ે મૅ ટ ગુ પાસે મ એક િવચાર વારંવાર સાંભ યો છે : ‘જે કાંઈ કરો તમે ાં
પહેલ કરો.’ નરે દ્ રની ટોરી આ િવચારને પુિ આપતી નથી. તઓ ે શુગરના ધધં ામાં
અક માતે આવી પડ્ યા નથી. નથી તમે ણે કોઈ પહેલ કરી, પરંત ુ આ ઉદ્ યોગમાં વષોથી
ચાલતી આવતી રીતરસમોને બદલવાની તમે ણે શ યતા જોઈ છે. કોઈએ વ ને પણ ન
િવચાયું હોય તવે ા મોટે પાય ે કામ કરી બતા યું છે.
ખરેખર નરે દ્ રની કથા એટલ ે એક રેરણાગાથા !
 સફળતાનો મીઠો-મધરુ ો વાદ

નરે દ્ ર મુરક બી (પી. .પી. ૧૯૯૪)

ી રેણક
ુ ા સુગસ

“હંુ વપે ારી કુ ટંુ બનું ફરજદં છું . પઢે ીઓથી અમા ં કુ ટંુ બ ટ્ રેિડંગના િબઝનસ
ે માં છે. મ
ઇલ ે ટ્ રોિન સ ઍિ જિનયિરંગ પતા યું પછી તરત જ હંુ પણ અમારા કૌટંુ િબક ધધં ામાં
ઝપં લાવવાનો જ હતો, યાં એક િમ રએ મને M.B.A. િવશ ે વાત કરી.
CATની પરી ા આપીન,ે પાસ થઈન,ે હંુ બલે ગામથી સીધો અમદાવાદ IIMમાં આવી
પહોં યો. જોકે, આપણું તો પહેલથ
ે ી જ ન ી હતું કે ‘કોઈની ય નોકરી કરવી નહીં.
આપણો તો ધધં ો જ કરવો છે.’
IIMના બી વષમાં મારો એ ઇરાદો વધુ મજબૂત થયો. ઉનાળુ ટ્ રેઈિનગ
ં મ ‘સોહન
િસ ક’માં કરી. ભારતની ‘લાજ ટ િસ ક ઍ સપોટર’ ગણાતી આ કંપની રથમ
પઢે ીના એક સાહિસક ઉદ્ યોગપિત ારા ચલાવાતી હતી. અહીં કામ કયા પછી મ મારી
િડ શનરીમાંથી ‘ લસે મૅ ટ’ શ દની બાદબાકી કરી કાઢી. IIMA પર જે મહાકાય
કંપનીઓ તગડી નોકરીની ઑફરો લઈને આવતી, તન ે ી લાઈનમાં આપણા રામ તો ઊભા
જ નહીં રહે એ વાત ન ી.
બી વષમાં જ મ િનણય લઈ લીધો. મારો એક િમ ર થોડા વખત માટે ‘ટાટા’ કંપનીની
‘બાયો-પિે ટસાઈડ્ ઝ’ના સશ ં ોધન અગ ે ી કંપનીમાં હતો. એ રોડ ટે બ રનું મોં તો
ં ન
જોયું જ નહીં પણ જેમણે એ સાહસની શ આત કરી હતી, એ જે ટલમૅન હવ ે
વાધ યને આરે હતા, િનવ ૃ થઈ ગયા હતા. હંુ તમે ને મ યો. દાદા સાથે મ હ તધૂનન
કયુ.ં અમ ે ‘મુરક બી બાયોએ રો’ નામથી જતં ન ુ ાશક દવાઓનું ઉ પાદન શ કયુ.ં
મૂડી તરીકે પાંચ લાખ મારા િપતા એ રો યા. પચીસ લાખ અમ ે લોન પે મળ ે યા. એ
પછીનાં ચાર વષોમાં અમ ે ઘણી રગિત કરી. ટાફ સ ં યા ૮૦ પર પહોંચી, ૮ રા યોમાં
અમારી રોડ ટ્ સ વચ ે ાતી થઈ તથા ૧૯૯૮માં ટનઑવર પાંચ કરોડે પહોં યો.
નફાશિ ત પણ સારી હતી. પાંચ કરોડના વચ ે ાણ પર ૪૦ લાખનો નફો ખચા બાદ
કરતાં થયો હતો.”
“સા ં કહેવાય નહીં ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“ના રે, શું સા ં ? પાંચ વષમાં જ હંુ તો નાસીપાસ થઈ ગયો હતો ! કંપની ખાસ મોટી
ન કહેવાય.”
“તમ ે વચ
ે ાણ વધારીને કંપનીને મોટી કરી જ શ યા હોત ને ?”

“ના, એ એટલું સહેલું ન હતુ.ં આપણા ખડે ૂ તો રાસાયિણક જતં ન ુ ાશકોથી ટેવાયલે ા છે.
‘બાયો-પિે ટસાઈડ્ ઝ’ની અસર થોડી ધીમી હોય. જમીનનો જે િવનાશ રસાયણોએ વય ે ો
છે તે ‘બાયો’ રોડ ટથી ન થાય. પણ આપણા દેશના અભણ ખડે ૂ તોના મગજમાં આ
સ ય ઉતારતાં મારે નાકે દમ આવી ગયો. વ તુ વચ ે વી સહેલી છે, િવચાર વચે વો અઘરો
છે. િવદેશોમાં આ જતં ન
ુ ાશકોની ભારે માંગ છે, પરંત ુ યાંના બ રમાં આપણને કોણ
પસે વા દે ? મ ઘણા િપયા યાંના રિજ ટ્ રેશન માટે ખચી કાઢ્ યા, પણ પિરણામ
શૂ ય ! મૅનજ ે સ ારા ધધં ાને નાને પાય ે ચાલતો રાખીને મ આસપાસ નજર દોડાવવી
શ કરી.
હંુ ભારતના જે િવ તારમાં જ મીને મોટો થયો છું , યાં ખાંડનો વપે ાર ણીતો છે, સૌથી
મોટો યાપાર છે. ૧૯૯૮માં ખાંડ પરના સરકારી અક ે ી રીસ વષ
ં ુ શો મુ ત થયા. તથ
પછી મહારા ્ર અને કણાટકમાં ણે સોનાનો સૂરજ ઊ યો. નવી શુગર ફૅ ટરીઓ
થાપવાની ખાનગી ે રને પરવાનગી મળી. છે લાં રીસ વષથી ફ ત સરકારી
સ ં થાઓને જ આ વપે ાર કરવાની પરવાનગી હતી.
મને આ ધધં ામાં મોટી તક દેખાઈ. જોકે મ ે યુફે ચિરંગના કોઈપણ ધધં ામાં ઘણી બધી
મૂડી જોઈએ.”
“તમ ે નાણાંની સગવડ શી રીતે કરી ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“શ આતમાં તો અમારા ચાલુ ધધં ામાંથી નાણાં તથા નફો એ ધધં ામાં ના યો. બાકીના
િપયા યાજે લીધા. ધધં ા પર લોન લીધી, સગાં-સબ ં ધં ીઓ પાસથ ે ી યાજે િપયા
લીધા, બૅ કોમાંથી ય લીધાં તો ય ઓછા પડ્ યા એટલ ે અમ ે શરે ડીનું વાવતે ર કરનાર
િકસાનો પાસે ગયા. ચાલો, ખડે ૂ તોને જ શૅરો આપીને તમે ને ધધં ામાં ભાગીદાર બનાવીએ.
મહારા ્ર અને કણાટકમાં ‘કૉ-ઑપરેિટવ સોસાયટી’નું ક ચર છે જ. અહીં શરે ડી,
કપાસ, દૂ ધ વગરે ે સહકારી મડં ળીઓ ારા એક ર કરીને વપે ાર થાય

આપણા વપે ારનો િવકાસ કરવાની િચતં ા આપણે સતત

કયા જ કરીએ છીએ. મનમાં િવચારોનું તુમલુ યુ ચા યા જ
કરે છે. અમુક આઈિડયા સફળ થાય તો ટોરી બની ય.
િન ફળતાઓ િવશ ે યાંય લખાતું નથી. સો વાતની એક
 વાત, મોટી સફળતા મળી ય તો તમારી િન ફળતાઓ
ઢંકાઈ ય છે.
છે. અમ ે આ જ િવચારને થોડો મૉડન રીતે રજૂ કયો અને તમે ને મડં ળીના સહભાગી
બનાવવાને બદલ ે એક પિ લક િલિમટેડ કંપનીના શૅરહૉ ડર બના યા.
સૌથી પહેલું કામ અમ ે જૂની ખાંડની ફૅ ટરીઓ શોધવાનું કયુ.ં આં ર રદેશની સરકારે
આવી જ એક બધં પડેલી ફૅ ટરી માટે ટે ડર બહાર પાડ્ ય ંુ હતુ.ં અમ ે તે ફૅ ટરી
ખરીદી લીધી. આ માંદં ુ એકમ હોવાથી અમને ગવનમ ે ટ ઑફ ઇિ ડયા તરફથી સાવ
પાણીના ભાવ ે લોન પણ મળી. અમ ે ૫૦૦ કારીગરોને વિૈ છક િનવ ૃિ (VRS) લવે ા
માટે સમ વી લીધા, કારણ કે અમારે આખી ને આખી િમલ ઉઠાવીને બલે ગામ લઈ જવી
હતી.”
“કેમ ? આ તો બહુ મોટંુ કામ કહેવાય !”
“જેણે આ શુગર િમલ થાપી હતી, તણ ે ે કાચા માલનો (શરે ડીનો) િવચાર કયા વગર
આંધળિુ કયું કયું હતુ.ં શરે ડી અહીં સુધી લાવવા-લઈ જવામાં જ ખચાનો પાર ન રહે.
શુગર િમલ હંમશે ા શરે ડીનો જ થાબધં પાક થતો હોય યાં જ નખ ં ાય.”
“પણ આના કરતાં તો તમ ે નવી િમલ નાંખી શ યા હોત !” મારાથી પુછાઈ ગયુ.ં
“નવી િમલ મને ૧૦૦ કરોડમાં પડે. આમાં પચાસ કરોડમાં મા ં કામ પ યુ.ં બાર કરોડ
તો ઇિ વટી પટે ે મળેલા હતા. ૧૯૯૭માં ફૅ ટરી શ થઈ ગઈ.
તમને ણીને નવાઈ લાગશ ે કે એ જ જૂની ફૅ ટરીનાં જૂનાં મશીનોમાં એ કંપનીએ
છે લાં ૨૧ વષમાં જેટલી શરે ડી પીલી હતી, તટે લી શરે ડી અમ ે મા ર રણ વષમાં પીલી
કાઢી. તે ઉપરાંત અમ ે શરે ડીના કચરાને રોસસ ે કરીને તમે ાંથી ઊ નું ઉ પાદન કયુ.ં
ન કમાં આવલે વીજળીઘરને એ ઊ વચ ે ીને તમે ાંથી કમાણી કરી. જોકે, આ મારો
‘ઑિરિજનલ આઇિડયા’ ન હતો, પણ ‘કામ કામને શીખવ’ે તવે ંુ થયું હતુ.ં
આ ધધં ો મને રાતોરાત આવડી નહોતો ગયો. બે વષમાં મ લગભગ ૪૦ શુગર
ફૅ ટરીઓની મુલાકાત લીધી હતી. ટૅિ નકલ િડઝાઈન માટે મ દેશના ે
ક સ ટ ટ્ સની મદદ લીધી હતી. હંુ સળંગ છ-છ મિહના સુધી ફૅ ટરીમાં જ રહેતો.
આજે ય બધાં મશીનો, ખાંડ બનાવવાની ટૅિ નક અને ઊ ઉ પાદન િવશ ે હંુ
ૂ પણે માિહતગાર છું . અમારી કંપનીએ યારેય ખોટ નથી કરી. થ સ ટુ પાવર
સપં ણ
જનરેશન ! પહેલા રણ વષમાં ખાસ મોટો નફો ય નથી થયો. ૨૦૦૦ની સાલમાં ૫૦
કરોડના ટનઑવર પર ર કરોડનો નફો થયો હતો.
આ ધધં ામાં નફાશિ ત ઓછી રહે છે છતાંય હંુ તો આને ‘ રેટ િબઝનસ
ે ’ માનું છું .
ધધં ાની િવશાળતા તો જુ ઓ ! આખી દુ િનયા ખાંડ તો ખાય જ. રોડ શનમાં વધઘટ
થાય, માંગ તો વધતી જ ય.”
“છતાંય ખાંડના ઉદ્ યોગને રહણ તો નડે જ છે ને ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“હા, ૨૦૦૨માં ખાંડના ભાવમાં કડાકો બોલી ગયો હતો. સરકારી નીિતઓ બદલાય
યારે પણ નફા પર અસર પડે છે. આવા સમય ે અમ ે અમા ં યાન બીજે દોડાવીએ
છીએ. િનકાસ તથા િવદેશોમાં ખાંડના ટ્ રેિડંગ પર વધુ યાન આપીએ છીએ. ૨૦૦૨માં
યારે ભારતની બધી જ કંપનીઓ ખોટમાં હતી યારે અમ ે નફો કયો હતો.
ઘણી બધી કંપનીઓ નફો કરી શકી હોત, પરંત ુ ‘અમ ે તો ખાંડના ઉ પાદકો છીએ,
વપે ારીઓ (ટ્ રેડસ) નહીં’ એવા ગુમાનમાં તઓ ે ી ર યા. અમારા મૅનજ
ે બસ ે મૅ ટ ગુ ઓ
એને ‘કૉર કૉિ પટ સ’નું પાળં ુ નામ આપે છે. સાદી ભાષામાં કહંુ તો ‘તમને જે
ધધં ાની આવડત હોય, તે જ કરો, ચારે િદશામાં ન દોડો’ એવું આપણને શીખવવામાં
આવ ે છે.
હંુ એમાં નથી માનતો. સાહસ એટલ ે સાહસ. બધી આવડતોનો, ધધં ાઓનો શભ ે ો.
ં મુ ળ
તમારા મૂળ ધધં ામાં બરકત ન હોય તો આગળ-પાછળ નજર તો દોડાવવી જ પડે ને !
માથે હાથ દઈને બસ ે ી થોડા રહેવાય ? મ તો ખાંડના ધધં ામાં રહેલી ર યક
ે તક િવશ ે
િવચારી જોયું હતુ.ં ખાંડના ઉ પાદન ે રે મદં ી હતી, પરંત ુ અ ય ે રે રચડં તક
હ ય ે હતી જ.
મને ખાંડની િરફાઈનરી બનાવવાનો િવચાર આ યો. આમાં થોડી હલકી ગુણવ ાવાળી
ખાંડને ખરીદીન,ે સાફ કરીન,ે બ રમાં વચ
ે વાલાયક, ખાવાલાયક બનાવવામાં આવ ે
છે. ખાંડના ભાવ ઘટવા લા યા યારે ભારતમાં ખાંડનું ઉ પાદન પણ ઘટી ગયુ.ં
૨૦૦૨-૦૫ દરિમયાન ખાંડની

કોઈપણ િબઝનસ ે ો પહેલાં

ે કરવા ઇ છતા હો, તો તન
ડાણપૂવક અ યાસ કરજો. પાયો પાકો કયા પછી જ
ચણતર ચાલુ કરજો.
આયાતમાં ભારે વધારો થયો. ખાંડની આયાત કરનાર દેશોમાં િવ ભરમાં ભારતનો
નબં ર પહેલો હતો ! એ વષમાં સરકારે કાચી ખાંડની આયાત પર રિતબધં ઉઠાવી
લીધો અને િનકાસ િન:શુ ક કરી દીધી. અમારે તો ઘી-કેળાં થઈ ગયાં.
છે લાં ચોવીસ વષમાં ખાંડના ધધં ામાં કોઈપણ તની રગિત થઈ ન હતી. એ જ મથ ં ર
ગિતએ, સહકારી ે રે, સરકારી રાહે બધું રગિશયા ગાડા જેવ ંુ ચા યા કરતું હતુ.ં આ
લાઇસ સ ને પલે ી પરિમટ ! યારે આ ે રે થોડા સુધારા દેખાવા લા યા યારે મારા
જેવા અનક ે લોકો આ ધધં ા ર ય ે આકષાયા.

હાલમાં કોલકાતા ન ક હિ દયા બદં ર પાસે ‘ ી રેણક ુ ા શુગસ’ની નવી ફૅ ટરી

આકાર લઈ રહી છે. પિ મ બગ ં ાળમાં શરે ડી પાકતી જ નથી છતાંય અહીં િરફાઈનરી
બાંધવાનું અમ ે સાહસ કયુ,ં કેમ કે આ િમલને કાચા માલ માટે ફ ત આયાતી ખાંડ પર
જ આધાર રાખવાનો છે. તય ૈ ાર માલ આ બદં રેથી જ ઍ સપોટ થઈ જશ.ે ”

“તમારી કંપનીમાં જે ખડે ૂ તોએ શ આતમાં નાણાં રો યાં હતાં તમે ની શરે ડીનું શું થશ ે
?” મ પૂછ્ય.ંુ
“મારી પહેલી િમલને શરે ડી તઓ ે પૂરી પાડતા હતા. અમારા શૅરહૉ ડસ હોય તવે ા
ખડે ૂ તોની શરે ડી અમ ે સૌ પહેલાં ખરીદીએ છીએ. અમારી કંપનીમાં રોકાણ કરવાનું સૌથી
મોટંુ આકષણ જ એ હતુ.ં હવ ે તો ઘણી શુગર િમલો થઈ ગઈ છે. િપલાણ માટેની શરે ડી
ઓછી પડે છે. તથ ે ી આ આકષણ ઘટ્ ય ંુ છે. અમ ે જ એકમાંથી છ ફૅ ટરી પર પહોંચી
ગયા છીએ. હા, ખડે ૂ તોને એક મોટો ફાયદો ‘ ી રેણક ુ ા શુગસ’નું ટૉકમાકટમાં
િલિ ટંગ થયુ,ં એ િદવસે થયો. ૧૦/- િપયાના શૅરનો ભાવ ા. ૨૮૫/- પર ખૂ યો.
ખડે ૂ તોને તો પહેલ ે જ િદવસે લોટરી લાગી !
૫૦% ખડે ૂ તોએ બધા જ શરે ો વચે ી દીધા અને બાકીના િકસાનોએ હ રા યા છે. દર
વષ ૨૦% િડિવડ ડ મળે છે તન ે ાથી તમે ને સતં ોષ છે. જેમણે શૅરો વ ે યા છે, તે ખડે ૂ તોએ
એ નાણાં જમીનમાં જ રો યા છે, તથ ે ી નાના ખડે ૂ તો જમીનદાર બની ગયા છે.

આ ધધં ામાં એક નવીનીકરણ અમ ે એ કયું છે, કે ઘણી બધી સહકારી મડં ળીઓનું
મૅનજે મૅ ટ અમ ે હ તગત કરી લીધું છે. વાત એમ હતી કે નવી િમલો બાંધતા ઘણો સમય
થાય. બી બાજુ , દેશમાં ખાંડની ઘણી અછત હતી. આવ ે સમય ે અમ ે જે તે િવ તારના
નતે ાઓ પાસે ગયા. આ નતે ાઓ જ મડં ળીઓના કતાહતા હોય છે. મડં ળીઓ ારા
ચલાવાતી ફૅ ટરીઓ સાવ ખાડે ગયલે ી હોય છે કેમ કે સિહયા ં એ કોઈનું નહીં !
હાલમાં અમારી જે છ ફૅ ટરીઓ છે, તમે ાંથી રણ અમ ે મડં ળીઓ પાસે ભાડાપ ે લીધલે ી
છે. િમ કત તમે ની, મજૂરી અમારી, નફો સિહયારો !
તમને પૂછવાનું મન થશ ે જ કે ‘આમાં તમને શો ફાયદો ?’ જુ ઓ, તમને સમ વું ! નવો
લા ટ બનાવવામાં સમય તો ઘણો થાય જ, મૂડી પણ ઘણી જોઈએ. આ બધી જ માંદી
ે મૅ ટને કારણે અમ ે જોતજોતામાં ધમધમતી કરી દીધી છે.
િમલોને અમારા સુદૃઢ મૅનજ
પહેલી જ ફૅ ટરીનું ઉદાહરણ આપુ.ં પોતાની મતા કરતાં ફ ત અધું (૫૦%)
ઉ પાદન યાં થતું હતુ.ં ગય ે વષ અમ ે ૧૧૫% મતાથી તમે ાં કામ લીધું છે.”
“મને તો તમારો આ આઈિડયા પણ તદ્ દન નવો જ લાગે છે.” મ ક યુ.ં
“કયો ?” નરે દ્ ર.
“તમારા જેવો એક યુવાન ધધં ામાં પોતાની મ મીને પાટનર બનાવ ે તે !” મ ક યુ.ં
“મને તો લાગે છે કે હંુ ભણી-ગણીને તય
ૈ ાર થા તન
ે ી રાહ જોઈને જ તે બઠે ી હતી.
આવા િક સા ખરેખર તો વધારે બનવા જોઈએ એવું તને નથી લાગતુ,ં રિ મ ? અરે,
ભાઈ સાથ,ે િપતા સાથ,ે િમ ર કે પ ની સાથે ભાગીદારીમાં ધધં ો ચાલુ કરી શકો તો મા
સાથે કેમ ન કરી શકો ?”
“નરે દ્ ર, મને તો બહુ જ નવાઈ લાગે છે. ખરેખર ! મોટા ભાગના પુ રોને મ મીની
ધધં ાની આવડત પર િવ ાસ જ ન બસ ે …
ે ” મ ક યુ.ં

“મને તો યારેય એમની ‘િબઝનસ ે સે સ’ પર શકં ા નથી થઈ. તે મારા િપતા ને પણ

તમે ના ટ્ રેિડંગના ધધં ામાં મદદ કરતી હતી. હાલમાં ૬૧ વષની મરે તે આ ધધં ાની
૫૦% ભાગીદાર તો છે જ, પણ જવાબદારી પણ એટલી જ ઉઠાવ ે છે.”
“તમ ે કામની વહચણી કેવી રીતે કરી છે ?”
“નાણાકીય બાબતો, સરકારી તથા બહારનાં કામો, ઍ સપોટ તથા વિૈ ક બ રો પર
હંુ નજર રાખું છું . મારી મ મી ખડે ૂ તો સાથ,ે મડં ળીઓના ડાયરે ટસ સાથે તથા થાિનક
નતે ાઓ સાથે વાટાઘાટો કરવામાં પાવરધી છે. રોિજદં ા કામનું પણ તે જ યાન રાખે છે.
વહીવટમાં હંુ કાચો પડું છું . મ મી આજે ય બલે ગામમાં જ રહે છે. િનયિમતપણે
ફૅ ટરીઓની મુલાકાત લ ે છે. હંુ મુબ ં ઈમાં રહંુ છું તથા મિહને એકાદ વખત જ
ફૅ ટરીની િવિઝટ ક ં છું . જુ ઓ, બહારના ભાગીદાર લવે ા કરતાં ઘરના ભાગીદાર શું
ખોટા ? એકમક ે પર સપં ણ ૂ િવ ાસ રહે છે, કુ ટંુ બની જ એક યિ ત તમારી પડખે
હોય તથ ે ી મોટો સહારો બીજો કયો હોય ? નોકરી કરતા હોય તન ે ે ઘણા િમ રો હોય, પણ
ધધં ો કરનાર એકલો પડી ય છે.”
સ ટે બર, ૨૦૦૭માં ‘ ી રેણકુ ા શુગસ’નો ટનઑવર ૧૦૦૦ કરોડે પહોં યો છે.
નરે દ્ ર કહે છે કે આવતા વષ ટનઑવર ૨૦૦૦ કરોડને આંબી જશ.ે ૨૦૦૮ના
યુઆરીથી માચના િ રમાિસક ગાળામાં કંપનીની આવક ગયા વષના આ જ ગાળા
કરતાં ૯૫% વધી છે.
“નરે દ્ ર, કામ કરવાનું બળ તમને કયા કારણે મળે છે ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“આ ધધં ામાં આગળ વધવાની ઘણી શ યતાઓ છે. બીજુ ,ં ભારતના કૃ િષ ે રે કાંઈક
સ કાય કયાનો આનદં મને મળે છે. સૌથી અગ યનું કારણ તો એ છે કે અમારા
ં ોતરે કમચારીઓ અને દસ હ ર ખડે ૂ તો આજે ય કંપનીના શરે ોને કારણે િનયિમત
પચ
રીતે કમાય છે. તમે ના વનધોરણમાં સુધારો લાવવામાં વ ેઓછે અશ
ં ે હંુ કારણભૂત
બ યો છું .
મારી રણયે નવી ફૅ ટરીઓ મ અલગ-અલગ થળે બનાવી છે. જેવી ફૅ ટરી શ
થાય કે તરત જ આસપાસનાં ગામોનું વનધોરણ ચું આવતું તમને નરી આંખે દેખાય
! એ સૌથી મોટો સતં ોષ છે.”
“નરે દ્ ર, હજુ તો તમ ે માંડ ૩૮ વષના છો. બી ં ૨૦-૩૦ વષ તો કામ કરશો જ ને ?
આ કંપનીમાં બૉર નહીં થઈ ઓ ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“ખબર નથી ! પહેલાં કંપનીનો ટનઑવર ૫૦ કરોડ હતો, પછી ૧૦૦ કરોડ. હવ ે
યારે ૧૦૦૦ કરોડે પહોં યો છે, યારે ય દેશના કુ લ ખાંડના વચ ે ાણમાં અમારો ફાળો
તો ફ ત ૨.૫% જ છે. તથ ે ી કરવું હોય તો ઘણું બધું કરવાનું બાકી છે. અ યારે તો વી
આર ધ ફા ટે ટ રો ગ કંપની ઇન ધીસ ઇ ડ ટ્ રી. જોકે, રણ-ચાર વષમાં િવકાસ
થોડો ધીમો તો થશ ે જ. આ ઉદ્ યોગમાં આવું થઈ શકે તન ે ી મને ક પના ન હતી, પણ
દરેક ઉદ્ યોગને પોતાની એક મયાદા હોય છે.
અ યારે બધું બરોબર ચાલ ે છે. અમ ે ઘણા િસિનયર કમચારીઓને કંપનીમાં લીધા છે.
ખૂબ જ હોિશયાર C.O.O. (ચીફ ઑપરેિટંગ ઑિફસર) પણ આવશ.ે ટનઑવર
૭૦૦૦-૮૦૦૦ કરોડ પર પહોંચશ ે એટલ ે હંુ કોઈ બી ધધં ાની શોધમાં નીકળીશ. કંપની
આ ટનઑવરે પહોંચશ ે કે નહીં એ સવાલ નથી, ફ ત ‘ યારે’ પહોંચશ ે તે જ જોવાનું
છે. ભારત દેશમાં ધધં ા માટે એટલી બધી તક છે, કે એક ધધં ાને િજદં ગીભર વળગી
રહેવું એ મૂખામી છે. કૅ પસ પર આપણને એક ધધં ાને આ મસાત કરવાનું શીખવતા.
હવ ે એ વાતમાં કાંઈ માલ નથી. આ જમાનામાં તો હોિશયાર ઉદ્ યોગપિતઓ એક ધધં ો
સફળતાપૂવક કરીન,ે માણસોને સોંપીને બી માં પડે છે. જેટલું કરે તે બધામાં ે તા
પુરવાર કરે છે.
ધધં ાના પહેલાં ચાર વષ કદાચ સૌથી અઘરાં હોય છે. હંુ યારે ‘બાયો-
પિે ટસાઈડ્ ઝ’નો ધધં ો કરતો યારના િદવસો યાદ ક ં તો આજે ય કમકમાટી છૂ ટી
ય છે. બધી જ દોડાદોડ હંુ તે જ કરતો. પગારો આપવાની રેવડ ન હોય તથે ી
સારા માણસો પણ ન મળે. અમ ે એ કંપની ‘પાટનરશીપ ફમ’ તરીકે શ કરી હતી.
 ે ે ‘ રાઈવટે િલિમટેડ કંપની’ બનાવી. કેમ કે કોઈ સારા માણસો
પછી અમ ે તન
‘પાટનરશીપ ફમ’માં જોડાવા રા જ ન થતા.”
“નરે દ્ ર, તમ ે તો ભારતના ‘િરચ-િલ ટ’માં આ યા છો. જ િરયાતથી ઘણા વધારે
ૈ ાનું તમારે મન શું મહ વ છે ?” મ પૂછ્ય.ંુ
પસ
“િઠક છે બધું ! મારી લાઈફ ટાઈલ તો િબલકુ લ બદલાઈ નથી. હંુ આજે ય ભાડાના
ફલૅટમાં જ રહંુ છું . મ મારો પોતાનો ફલૅટ નોંધા યો છે, પણ હજુ એક વષ પછી પઝેશન
મળવાનું છે. અને હા, સૌથી પહેલા મ ફૅ ટરીઓ બાંધી, પછી ઑિફસમાં રોકાણ કયું
અને છે લ ે ફલૅટમાં ! હા, કંપની તરીકે વધુ ને વધુ રગિત કરવાની મારી અદ ય
ઇ છા છે, પણ પસ ૈ ાદાર થવા માટે નહીં. પસ ૈ ાથી ખરીદી શકાય તવે ી મોટા ભાગની
વ તુઓ મને કંપની તરફથી જ મળે છે. મોટર, લન ે ોની િટિકટો, હોટલના મ,
મિે ડકલ ખચા, વાિષક વ ૅકેશન, ટ્ રાવિે લગં નો ખચ… બધું જ.”
“તો તમ ે િબિલયૉનર લોકો ખરીદે તવે ંુ કાંઈ ખરીદવાના નથી ? જેટ લન
ે , યૉટ કે
લ ે બોિગની કાર ?” મ પૂછ્ય.ંુ
નરે દ્ ર હસી પડે છે.
“અરે, આ ‘િબઝનસ ે વ ડ’ મૅગિે ઝનવાળા મને મળવા આ યા, યારે મ ક યુ,ં કે તમ ે
અબ ુ િવશ ે લખો, ભાઈ ! ખરા ‘િબિલયૉનસ’ તો એ લોકો ગણાય. મારા િવશ ે
ં ાણીબધં ઓ
તમ ે લખશો તો તમારે ખડે ૂ તો િવશ ે લખવું પડશ,ે કેમ કે આ િમ કત તમે ની ભાગીદારી
વગર અશ ય હોત !”
નરે દ્ ર ફ ત ‘પિ લક ઇમજ
ે ’ બનાવવા માટે આવું કહે છે, તમે રખે માનતા ! હાલના
આ નવી પઢે ીના સાહિસક ઉદ્ યોગપિતઓ ખરેખર ‘સો યલી િર પોિ સબલ
િસટીઝ સ’ છે. તઓે પોતાનાં સમય અને શિ ત સમાજનું ઋણ ફેડવામાં િનયિમત પે
વાપરે છે પણ ખરા.
ઉદાહરણ પ,ે કંપનીના ૫% શરે ો ‘ ી રેણક ુ ા શુગસ ડેવલપમૅ ટ ફાઉ ડેશન’ને નામ ે
છે. શરે ડી વાઢનાર મજૂરોનાં બાળકો માટે ચલાવાતી શાળાઓ માટે આ નાણાં વપરાય
છે. હવ ે બધી ફૅ ટરીઓમાં હે થ સે ટસ અને હૉિ પટ સ પણ બની ર યાં છે.
ફાઉ ડેશનનું પોતાનું ભડં ોળ ૧૦૦ કરોડ પર પહોં યું છે તથા મધ
ે ાવી કારિકદી
ધરાવનાર યુવા ટાફ ારા તન ં ાલન થાય છે.
ે ંુ સચ

છે લાં બે વષથી નરે દ્ ર ICICI બૅ કના બૉડ મ ે બર પણ છે. “વષમાં ફ ત બાર

િદવસ મારે આ કામ માટે કાઢવા પડે છે, પણ બૅ કવાળાને ખતે ીિવષયક અનુભવ
ધરાવનાર ઉદ્ યોગપિત બૉડ પર જોઈતો હતો. હંુ એમની નજરમાં વસી ગયો તથ
ે ી મને
બોલા યો.” તદ્ દન િવન રતાથી નરે દ્ ર કહે છે.
નરે દ્ ર સાથને ી વાતને અતં ે મને એટલું તો સમ યું જ છે કે ધધં ો નવો કે જૂનો નથી
હોતો. ધધં ો કરવાની રીત જૂની કે નવી હોય છે. ‘બાયો-પિે ટસાઈડ્ ઝ’નો ધધં ો નવો
હતો પણ કરવાની ટાઈલ જૂની હતી, યારે ખાંડનો ધધં ો તો જુ ગજૂનો છે. એ ધધં ો
કરવાની નરે દ્ રની રીત નવી છે.
તમે ણે આ ધધં ામાં ઘણું નવીનીકરણ કયુ,ં ખાંડની આયાત કરી, િરફાઈનરીઓ તો
પહેલાં ય હતી તમે ણે ૫૦ ટનની િરફાઈનરીને થાને સીધી ૨૦૦ ટનની મતા બનાવી.
બી ૧૦૦ ટન ખાંડ આયાત કરતા યારે તમે ણે હ ર ટનની શ આત કરી.
આમ, ‘અશ ય’ જેવ ંુ કાંઈ હોતું જ નથી તમે માનીને ચાલો, તો ર તા તો મળી જ ય
છે.

ધધં ો કરતા હો એટલ ે જવાબદારી તો રહેવાની જ. આમાં

યારેય ‘િ વચઑફ’ કરવાનો સવાલ જ નથી આવતો.
શારીિરક રીતે ઘરમાં હો યારે પણ તમા ં મન ધધં ાના
િવચારે ચડેલું હોય છે. કુ ટંુ બીજનોને પણ સહન તો કરવું જ
પડે છે.
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

અ યાસ પૂરો કયા પછી તરત જ ધધં ામાં ઝપં લાવવાનું કામ ઘણું મુ કેલ છે. અનુભવની
એરણ પર ચડ્ યા પછી જ અમુક સમજણ આવ ે છે. છતાંય, એક બાબત તો હંુ
ખાતરીપૂવક કહી શકીશ કે આપણા IIMના કૅ પસ પર િવદ્ યાથીઓ માટે જે
નોકરીઓની ઑફર આવ ે છે, તે ભાિવ ઉદ્ યોગપિત બનવાની િદશામાં િબલકુ લ મદદ
નથી કરતી.
આ નોકરીઓ તમને એક જ િદશામાં, ચો સ ે રમાં જ તય ૈ ાર કરે છે. દા.ત.,
ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅિ કંગની નોકરી તમ ે ભૂલમાં વીકારી લ ે તો પગાર તો ચો મળે, પણ
તમારો પોતાનો િબઝનસ ે શ કરવા અગ ે ો કોઈ અનુભવ ન મળે.
ં ન
 “હંુ આપની શી સવે ા કરી શકંુ , સાહેબ ?”

ચ ે દર બા (પી. .પી. ૧૯૭૨)

રૉયલ ઓિકડ હોટે સ

િસમલાની જૂની અને ણીતી બા હોટેલની માિલકી ચ ે દરના કુ ટંુ બની છે. જોકે,
એક મૅનજ ે મૅ ટ રૅ યુએટ યુવાન તરીકે ચ ે દરે કાંઈક આગવું કરવાનું બીડું ઝડ યુ.ં
પાં રીસ વષના અથાગ પિર મ ે આજે એ વ નું સાકાર થયું છે. રૉયલ ઑિકડ હોટેલ
આજે ૧૫૦ કરોડના ટનઑવરે પહોંચી છે.
ચ ે દર બા નો ફ ત એક જ શ દમાં પિરચય આપવો હોય તો કહેવું પડે કે –
િ થત ર . પોતાની કથાનું વણન કરતાં તમે ને સાંભળીએ, તો એવું લાગે કે ણે એ
કોઈ બી ની વાત કરી ર યા છે.
તમ ે પાં રીસ વષ સુધી કાળી મજૂરી કરીન,ે કેટલીય મુ કેલીઓ વઠે ીને તથા
તડકીછાંયડી જોઈને એક ધધં ાને વળગી ર યા હો, તો તમ ે િ થત ર થઈ જ ઓ…
કેમકે, નહીં તો તમ ે દુ િનયાને ફાની સમજવા લાગો અથવા તો મનમાં ને મનમાં સમજો કે
આ િદવસ પણ જતા રહેશ.ે
ી બા ની વાત સાંભળીએ યારે આપણને પણ મનોમન ખાતરી થાય, કે સફળતા
અને િન ફળતા ફ ત માણસના હાથમાં નથી. ઘણીવાર કોઈ વણદીઠેલ, અકલ ય
ત વ પણ કામ કરતું હોય છે. ટકી રહેવા માટે પણ ઘણાંને ખૂબ મહેનત કરવી પડે છે.
અનક ે યિ તઓને નસીબ વષોનાં વષા સુધી યારી નથી આપતુ.ં બધા જ ખરાબ
બનાવો તમે ના જ વનમાં બન.ે કેસ થાય, હડતાલ થાય, દેવું થઈ ય, ૯/૧૧નો
મદં ીનો ગાળો આવ.ે આ ઉપરાંત ઘણા અવરોધ વટાવવા પડે. ી બા ૧૯૮પમાં
કંપનીનો પિ લક ઈ યુ બ રમાં લાવવા ઇ છતા હતા, પરંત ુ તે વ ન છેક ૨૦૦૬માં
ફળીભૂત થયુ.ં
જોકે, ખૂબ જ સુદં ર રીતે આકાર પામલે રૉયલ ઑિકડ હોટેલની લૉબીમાં હાલમાં હંુ
ઊભી છું યારે િવચાર આવ ે છે, કે આટલાં વષોની ી બા ની મહેનત રંગ લાવી છે !
એક સવાલ પણ મનમાં ઊઠે છે… આપણા બધામાંથી કેટલામાં આટલી ધીરજ હોય છે
?
 “હંુ આપની શી સવે ા કરી શકંુ , સાહેબ ?”

ચ ે દર બા (પી. .પી. ૧૯૭૨)

રૉયલ ઓિકડ હોટે સ

તમ ે યારેય િસમલા ગયા છો ? તો તમ ે યાંની જૂની અને ણીતી બા હોટેલમાં

જમવા તો ગયા જ હશો. બસ, ચ ે દર બા આ કુ ટંુ બના સ ય છે.
બા નો જ મ અને ઉછેર િસમલામાં થયો તમે ણે િદ હીથી બી.કોમ. કરીને અમદાવાદના
IIMમાંથી M.B.A. કયુ.ં નોકરી કરવાની ઇ છા ન હોવાથી, તમે ણે કૌટંુ િબક ધધં ામાં
જ સાથ આપવાનું ન ી કયુ.ં જોકે, થોડા જ વખતમાં યાં તમે ને ગૂગ ં ળામણ થવા લાગી
કેમ કે, તમે ના િપતા તથા ભાઈ પણ આ ધધં ામાં હોવાથી તમે ની યાં કાંઈ જ ર જ ન
હતી.
“મ િસમલામાં જ ‘ફૅિસનૅશન’ નામની એક ફૅ સી રૅ ટોરાં ચાલુ કરી. મોટેભાગે
કૉલજે ના િવદ્ યાથીઓ જ આ જ યાએ આવતા. ૧૯૭રમાં એક તક ઊભી થઈ. અમારા
એક કૌટંુ િબક િમ રએ ક યુ,ં કે માયસોર ટેટમાં (હાલનું કણાટક) બે હોટેલ
ભાડાપ ે (લીઝ પર) આપવાની છે.
તમે ણે મને ‘વદં ૃ ાવન ગાડન’ તથા ‘મટે ્ રોપૉલ’ નામની બે હોટેલનાં ટે ડસ મોકલી
આ યાં. મ ડે ટર તો ભયું, પણ એ હોટેલના નુકસાન પટે ે ભરવાના નાણાંની બાબતે
આખી વાત કૉટમાં ગઈ અને મામલો યાં જ ફસાઈ ગયો. એ બાબત પછી આગળ વધી
જ નહીં, પણ એ િમ ર નવી રપોઝલ લઈને આ યા. બ લોરમાં એક હોટેલ હતી, જે
બરોબર ચાલતી ન હતી. મારા િપતા એ મને પાંચ લાખની મદદ કરી. મ લીઝની
િડપોિઝટ ભરી. એ હોટેલનું નામ ‘ ટે લોંગર હોટેલ’માંથી ‘હષા’ હોટેલ રા યુ.ં બસ,
આ મા ં પહેલું સાહસ.
યુઆરી ૧૯૭૩ના ગાળાની આ વાત છે. બ લોર ‘પે શનસ પૅરેડાઈઝ’ તરીકે
ઓળખાતુ.ં િરટાયડ સરકારી બાબુઓનું શહેર ! વળી, અહીં કોઈ મોટા ઉદ્ યોગધધં ા
િવક યા ન હતા. થોડીઘણી સરકારી કંપનીઓ હતી ખરી ! ધધં ો હોય, તો રવાસીઓ
આવ ે ને ? વળી, એ સમય ે ઑફિસઝન ચાલતી હતી.
પણ, ‘ યાર િકયા તો ડરના યા’ - ની જેમજ ‘િબઝનસ ે િકયા તો અબ સોચો કે
કરના યા ?’ - એમ િવચારીને મ તો એમ. . રોડ પર બે રે ટોરાં ચાલુ કરી દીધી.
આ ઉપરાંત શહેરમાં રેડ સ લાય કરી શકાય, તે હેતુથી બૅકરી પણ ચાલુ કરી. મારી
પ ની સુનીતા પણ ખભખ ે ભા િમલાવીને રાતિદવસ મડં ી પડી હતી.

બધું ઠીકાઠીક ચાલતું હતુ.ં ૧૯૮૫ સુધીમાં ‘હષા’ નફો કરતી તો થઈ ગઈ, પણ અમ ે જ
ણીએ છીએ કે કેટલા વીસે સો થઈ ! હવ ે કાંઈક નવુ,ં જુ દં ુ કરવાની ઇ છા રબળ
થઈ.
‘સુખી’ કહી શકાય તવે ંુ બધું જ મારી પાસે હવ ે હતુ.ં બગ
ં લો, મોટરો… પણ હવ ે મારે
િબઝનસ ે નું િવ તરણ કરવું હતુ.ં કંપનીનો આઈ.પી.ઓ. લાવવાની ધૂન ચઢી હતી. તથ ે ી
આઈ.પી.ઓ. માટે અમ ે ઘણી તય ૈ ારી કરી, ખૂબ ખચ પણ કરી કાઢ્ યો. પણ તે સમય ે જ
બ ર ભારે મદં ીનો િશકાર બ યુ.ં અમ ે િવ તરણ તથા આઈ.પી.ઓ. કરવાની યોજના
અભરાઈ પર ચઢાવી દીધી.
આ વખતે અમારી લીઝમાં કેટલાક રો લ ે સ ઊભા થવાથી એમ. . રોડ પરની બન ં ે
રે ટોરાં બધં થઈ ગઈ. ૧૯૮૭માં ટાફ હડતાલ પર ઊતરી ગયો. બૅકરી વચ ે ીને નાણાં
ઊભા કરવા પડ્ યા. ૧૯૮૮માં ‘હષા’ હોટેલની લીઝ પણ પૂરી થઈ. હવ ે મારી પાસે
‘હષા’ને ખરીદી લવે ા િસવાય કોઈ જ િવક પ ન હતો. હંુ તો દેવાિળયો થઈ જ ચૂ યો
હતો, તમે ાં દુ કાળમાં અિધક માસ જેવી આ મુ કેલી. બૅ કમાંથી લૉન લવે ા િસવાય કોઈ
જ િવક પ બ યો ન હતો.
૧૯૮૭થી ૧૯૯૦નો ગાળો ખૂબ જ યાતનાભયો ર યો. જોકે ધીરેધીરે બધું થાળે પડતું
ગયુ.ં ૧૯૯રમાં બ લોર ઍરપૉટ ન ક લીઝ પર એક જમીન મળી ય તવે ા સજ ં ોગો
ઉભા થયા. મ ટે ડર ભયું, ઘણા બધા િપયા પણ ભરવા પડ્ યા. નસીબ એવું વાંકુ, કે
એ જમીન માટે કેસ થયો. પસ ૈ ા તો ભરાઈ ગયા પણ ૧૯૯૯ સુધી કોટમાં કેસનો િનકાલ
ન થયો. ૧૯૯૯માં હોટેલનું બાંધકામ શ થયુ.ં
દેવું કરીને મળ
ે વલે ા િપયામાંથી ઊભો થઈ રહેલો આ એક ખૂબ જ આશા પદ
રોજે ટ હતો. આમ તો મારી ઇ છા રી ટાર હોટેલ બનાવવાની જ હતી, પણ
બાંધકામ ચા યું તે દર યાન થયું કે, ચાલોને યારે, આને હવ ે ફાઈવ ટાર જ બનાવી
દઈએ ! દેવું સ ર-અઢાર કરોડે પહોંચી ગયુ.ં જોકે, બૅ કો સાથન ે ા મારા સારા
સબ ે વવામાં મને યારેય મુ કેલી પડી નથી.”
ં ધં ોને કારણે નાણાં મળ
“તમારી પાસે ધધં ાની પ યોજના હતી ખરી ?” મ પૂછ્ય.ંુ “આ બધી યોજનાઓની
વાતો પોથીમાંના રીંગણા જેવી હોય છે. ક યૂટર પર રેડશીટમાં કોઈપણ યિ ત
આંકડાની માયા ળ િમિનટોમાં રચી શકે. જુ ઓ, હંુ તમને ઉદાહરણ આપું – હંુ એવી
ધારણા ક ં કે, મારી હોટેલમાં મનું ભાડું હંુ િદવસના ૨,૦૦૦/- િપયા રાખીશ.
પરંત ુ એ તો બ રની ખ પર આધાિરત હોય છે. બ લોરમાં મદં ી હોય તો ૧,૦૦૦/-માં
જોઈએ એટલા મ મળે છે અને જો મોટી કૉ ફર સ આવ ે તો ા. ૩,૦૦૦/- આપતાંય
મ ન મળે.
માકટ તો ઉપર પણ ય અને નીચ ે પણ ય. બ લોરમાં તે આવી એટલ ે અમારા
ધધં ામાં ય લાલઘૂમ તે થઈ ગઈ. ૧૯૯૪શી ૯૭નાં રણ વષ તો ખૂબ સારાં ગયાં.
થોડાંઘણાં નાણાં ભગે ા થઈ ગયાં… પણ એ વખતે મને ભાિવનાં યાં એંધાણ હતાં ?
એ િપયા ભિવ યમાં ખૂબ કામ લાગવાના હતા.
૧૯૯૮માં મારો મોટો દીકરો અમિે રકા ભણવા ગયો. ખચા વ યા. મ વધારે લૉન લીધી.
ખાતર પર િદવલે ! શું ક ,ં પલા યું તો મૂડં વું ય પડે ને !”
“તમને ટૅ શન નહોતું થતું ? આટઆટલાં દેવાંનો ભાર ન લાગે ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“હંુ તો આશાવાદી માણસ છું . મ િવચાયુ,ં જોયું જશ ે ! લાખ ભગ
ે ા સવાલાખ ! બીજુ ં શું
કરીએ ?

ધધં ામાં મદં ી હોય યારે તો તમ ે ખચા પર નજર રાખો જ

છો. યારે તે હોય યારે જ આપણા યાન બહાર
આડાઅવળા ખચા થાય છે.
અને ખરેખર, મારી આ આશાએ રંગ રા યો. ર૦૦૧માં રૉયલ ઑિકડ હોટેલની
દબદબાભરે પધરામણી થઈ. હ તો ઉજવણીનો ઉ લાસ શ યો ય ન હતો, યાં
ં ર તારા થઈ. લોકોમાં એવો ગભરાટ ફેલાયો કે રવાસીઓ
યુયૉકમાં ૯/૧૧ની ભયક
આવતા જ બધં થઈ ગયા. િબઝનસ ે માં મદં ી યાપવાથી હોટેલો ખાલીખમ રહેવા લાગી.

મારે તો દેવું ચૂકતે કરવાનું હતુ.ં વળી આ દરિમયાન મારો બીજો દીકરો પણ અમિે રકા
ભણવા ગયો. હંુ ખૂબ મુ કેલીમાં હતો. એ વખતે હંુ પસ ૈ ો ગણીને વાપરતો. હોટેલમાં
ૈ પે સ
પણ ખચા પર ત તના કાપ મૂકીને અમ ે માંડમાંડ એ ગળા સુધીના પાણીમાંથી હેમખમે
બહાર નીકળી શ યા.
એક વાત મારે ખાસ જણાવવી છે. મ જે કાંઈ કયું છે તે સપં ણ
ૂ પણે રામાિણકતાથી કયું
છે. મ બૅ કોના પસ
ૈ ા પર િનયિમતપણે યાજ ચૂક યું છે, હપતા ચૂકવવામાં ઢીલ નથી
કરી તથા અ યને ડુબાડીને મા ં ઘર નથી ભયુ.ં મારા કમચારીઓને પગાર ચૂકવવામાં
ચોરી નથી કરી. મારી શાખને કારણે જ બૅ કો પાસથ ે ી નીચા દરે મને નાણાં મ યા છે.
ર૦૦૩શી પિરિ થિત બદલાઈ અને એ પછી મ પાછું વાળીને જોયું નથી. બૅં લોરના
ર યાત એમ. . રોડ પર અમને એક હોટેલ લીઝ પર મળી, જેન ંુ નામ અમ ે ‘રૉયલ
ઑિકડ સે ટ્ રલ’ રા યુ.ં ૨૦૦૪માં મારા પહેલા યાર સમાન હોટેલ ‘મટે ્ રોપૉલ’ લીઝ
માટે મુકાઈ. આ હોટેલને કારણે તો િસમલાથી હંુ બૅં લોર ખચાઈ આ યો હતો. આ વખતે
મ ટે ડર ભયું. મને કો ટ્ રે ટ પણ મળી ગયો. ૨૦૦૪ સુધીમાં તો મારી પાસે ચાર હોટેલ
થઈ ગઈ હતી. હવ ે મને બ લોરની બહાર હોટેલ ખરીદવાનું મન થયુ.ં તે વખતે અમારી
કંપનીનો ટનઑવર ૧૫થી ૧૬ કરોડ હતો.
અમ ે જયપુર, હૈદ્ રાબાદ અને પૂનામાં લીઝ પર હોટે સ લીધી. િવ તરણ માટે નાણાંની
જ ર હોવાથી પિ લકમાં આઈ.પી.ઓ. કરવાનું ન ી કયું.
અનક ે િવિધઓમાંથી પસાર થતાં લગભગ એક વષ લા યુ.ં ૨૦૦૬માં અમા ં વચ ે ાણ ૩૬
કરોડ હતું અને પિ લક ઈ યુમાંથી ૧૩૦ કરોડનાં નાણાં મ યાં. તે ઉપરાંત અમુક
ે મૅ ટ પણ કરવામાં આ યુ.ં
શરે ોનું રાઇવટે લસ
‘નાણાંન ંુ સપં ણૂ વળતર’ એ અમારી કંપનીનો મુદ્રાલખ ે છે. તમ ે ફાઈવ ટારના ભાવ
ચૂકવો, તો ફાઈવ ટારની સગવડ મળવી જ જોઈએ. ‘ઑિકડ સે ટ્ રલ’ ફોર ટાર
હોટેલની શખ ં ૃ લા છે. અમ ે તાજ તથા િવ ડસર મૅનોર જેવી હોટેલો સાથે પધામાં છીએ.
જોકે અમ ે બધાં અમારા ગુણદોષ ધરાવીએ છીએ તથા અમુક િનયિમત રાહકો હોય જ
છે.
૨૦૦૭માં ૧૨૫ કરોડની આવક પર ૩૫ કરોડનો નફો થયો. ઘણા રોજે ટ્ સ અ યારે
પૂરા થવાની અણી પર હોવાથી આ નફામાં વધારો થવાનો જ છે. અ યારે તો બૅં લોરની
અમારી મુ ય હોટેલનો આ આવકમાં ૫૦% જેટલો ફાળો છે, પરંત ુ ધીમધ
ે ીમ ે એક હોટેલ
પર િનભરતા ઓછી થઈ જશ.ે ૨૦૦૯ સુધીમાં ‘રૉયલ ઑિકડ’ ક ાની દસ હોટેલો
ભારતનાં િવિવધ રા યોમાં શ થઈ જશ.ે ”
“ચ ે દર, તમા ં કુ ટંુ બ તો નાની હોટેલ ચલાવતું હતુ.ં યાં એ નાનો ધધં ો, અને યાં
આ િવશાળ સા રા ય ! આટલો ઝડપી િવકાસ અને બહોળો િબઝનસ ે તમ ે એકલ ે હાથે
ં ાળી શકો છો ?”
સભ
“અરે, હોય કાંઈ ! કંપની પાસે રોફેશનલ મૅનજ ે સ છે, ધધં ાનું િવ તરણ, ફાઈના સ
તથા રોિજદં ા કામકાજ માટે ચુનદં ો ટાફ છે. મારા બન ં ે દીકરાઓ પણ હવ ે અમિે રકાથી
ભણીને પાછા આવી ગયા છે. ૨૭ વષનો અજુ ન અમિે રકાની રિતિ ત કોનલ
યુિનવિસટીનો રૅ યુએટ છે તણ ે મૅ ટનો જ અ યાસ કયો છે. તે પોતાની
ે ે હોટેલ મૅનજ
સ તા ભાડાની હોટેલની ‘પપે રિમટં ’ નામની શખ ં ૃ લા શ કરવા ઇ છે છે તથા તે
 રોજે ટ પર ખૂબ મહેનત કરે છે. પહેલી હોટેલ ચાલુ કરવા માટેનાં નાણાં અમ ે આપીશુ,ં
પણ તે વ ૅ ચર કૅિપટલ ફિ ડંગ માટે પણ ઘણી મહેનત કરે છે.
નાનો દીકરો કેશવ પણ અમિે રકાની હોટન યુિનવિસટીમાંશી રૅ યુએટ થઈ,
યૂયોકમાં લહે મૅન રધસમાં થોડો સમય અનુભવ લઈને ભારત આ યો છે. તણ ે ે
ઈિ ડયન કૂ લ ઑફ િબઝનસ ે માંથી એમ.બી.એ. પણ કયું છે. તે નવા રોજે ટ્ સ તથા
સોદા પાર પાડવાની િદશામાં કાયરત છે.

અમારી પધા ભારતની ઉ કૃ હોટલો સાથે છે. તાજ

ે ૉર (બ ં ૅ લોર) સાથે હંુ પધામાં છું .
અને િવ ડસર મન
હંુ ઘણો રેિ ટકલ માણસ છું . કોઈપણ ધધં ામાં બે ભાઈઓ હોય, તો વહેલા-મોડા અલગ
થવાનું ન ી જ હોય છે. અબ ં ાણી ભાઈઓ પણ યાં સાથે રહી શ યા ? તથ ે ી હવ ે હંુ
કંપનીનું માળખું જ એવું કરવા ઇ છું છું , કે જેમાં ભિવ યમાં અલગ થવું હોય તો
મનદુ :ખ ન થાય તથા ભાઈઓ વ ચન ે ા સબ ં ધં ો ન બગડે.
ં ે દીકરાઓ પોતપોતાનું અલગ કામ કરે અને કંપનીનો જે મુ ય
હંુ તો ઇ છું જ છું કે બન
િબઝનસ ે છે, તે પગારદાર કમચારીઓ ારા ચાલવા દે. માિલકી અને કારભારને જુ દાં
જ રાખવા જોઈએ.
ઈ ટર યૂ પતે છે યારે હંુ મનોમન િવચા ં છું … બાપ રે ! આ કંપનીને આ થાને
પહોંચતા પાં રીસ વષ લા યાં છે… અને આમ જુ ઓ તે આજથી પાંચ વષ પહેલાં ધધં ો
ડામાડોળ હતો. કોઈ િ થરતા ન હતી.
અમારી વાત પતવા આવ ે છે યારે પહેલી વાર હંુ ી બા ને ખુ લા િદલ ે હસતાં જો
છું . “ધધં ામાં ચડતી-પડતીનું ચ ર તો ચા યા જ કરે. વટં ોિળયામાં ટકી ય તે ઝાડ જ
પાકું કહેવાયને !? ખરેખર, મને તો હંમશ ે ા એવું જ લાગે છે કે ભગવાનની મારા પર
ખૂબ મહેરબાની છે.” તઓ ે િવરમ ે છે.
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

તમને કયું કામ કરવું ગમ ે છે તે શોધી કાઢો. મને તો પહેલથ

ે ી હોટેલનો િબઝનસ
ે
ખૂબ જ ગમતો. મન ે ુ બનાવવુ,ં રસોઈ બનાવવી, બધું જ મને ગમતુ.ં તમારા ગમતા
કામને તમારો ધધં ો બનાવી દેશો તો સફળતા વહેલી-મોડી તમારા કદમ ચૂમતી
આવશ.ે
જે ધધં ામાં રવશ
ે વા ઇ છતા હો તે અગ ે ો થોડો અનુભવ લજ
ં ન ે ો. ધધં ા માટે નાણાં
ઊભા કરવા હવ ે બહુ મુ કેલ નથી. વ ૅ ચર કૅિપટલ દેવદૂ તસમા ખાનગી
રોકાણકારો તથા બૅ કો તમને નાણાં આપશ.ે
હા, િબઝનસ ે કરશો તો કુ ટંુ બ વનનો ભોગ તો લવે ાશ ે જ. તમ ે લાંબા રવાસે
(કુ ટંુ બ સાથ)ે નહીં જઈ શકો. એર, રવાસે જશો યાં ય ઈ-મલે અને ફોન
તમારો કેડો નહીં મૂકે… પણ, તમને તમા ં કામ ગમતું હશ ે તો તમને આ બધું
ખલલે પ નહીં લાગ.ે
 ં ીર
ઘીરા સો ગભ

મદન મોહા કા (પી. .પી. ૧૯૬૭)

ટેગા ઇ ડ ટ્ રીઝ

૧૯૭૦માં સરકાર પાસે ફૉરેન કૉલો રેશનની સમં િત મળે વતાં મદનને સાત વષ
લા યાં હતાં. જોકે પોતાના વ નને સાકાર કરવા તમે ણે ‘લગે રહો’નો અિભગમ
અપના યો. આજે ‘ટેગા ઇ ડ ટ્ રીઝ’ ખિનજના ખોદકામનાં સાધનો બનાવતી
િવ ની ‘થડ લાજ ટ કંપની’ હોવાનું માન ધરાવ ે છે.
 રથમ પઢે ીનો સાહિસક ઉદ્ યોગપિત એટલ ે એક એવો યુવાન/યુવતી કે જેના કુ ટંુ બમાં
પઢે ીઓથી કોઈએ ધધં ો ન કયો હોય. એવી યિ ત માટે ધધં ો કરવો અઘરો છે, પરંત ુ
વષોથી ચા યા આવતા કૌટંુ િબક ધધં ામાં પડીને તમે ાં પિરવતન કરવું કદાચ વધારે
અઘ ં કામ છે. જૂની ઘરેડોને બદલીને નવી યવ થા દાખલ કરવી તથા ધધં ામાં
રોફેશનલ મૅનજ ે મૅ ટ દાખલ કરવુ,ં એ વધારે મોટો પડકાર છે. આજે ભારતના અનક ે
બી અને રી પઢે ીના યુવા ઍ ટરિ ર યૉસ કુ ટંુ બ સામ ે જગ ં છેડી બઠે ા છે.

કુ ટંુ બ ારા ચલાવાતી એક નાની ‘ઇલ ે ટ્ િરક ઇ ટૉલશ ે ન’ કંપનીને આજે

‘મિ ટનશ ે નલ ઍિ જિનયિરંગ કંપની’ના થાને પહોંચાડતા મદને ઘણાં ક વઠે ્ યાં
છે. અનક ે પડકારોનો સામનો કયો છે. જો નવો ધધં ો શ કયો હોત તો કામ વધારે
સહેલું થાત. કહે છે ને કે નવું મકાન બાંધવું સહેલું છે, િરનૉવશે ન કરવું અઘ ં છે.
મદનમાં એક જૂનન ુ છે – જુ સો છે. કોઈ પણ ભોગે ધારેલ કામ કરવાની અદ ય
અિભ સા છે. આ કારણથી જ આજે ‘Tega Industries’ નું સજન થયું છે.
મદનનું ઘર અને ઑિફસ તદ્ દન અડોઅડ જોઈને મને સહેજેય નવાઈ નથી લાગતી.
કોલકાતાના શાંત યુ-એલીપોર િવ તારમાં રિવવારની બપોરે મદન પોતાના ઑિફસના
ં લતે ા જોવા મળે છે. રિવવારની સુ ત બપોરે ઘ
કમચારીઓ સાથે કૅ ટીનમાં લચ
ખચવાને બદલ ે તે નવા કમચારીઓ માટેના ટ્ રેઇિનગં રો રામને સબં ોિધત કરવાની
ૈ ારીમાં પડ્ યા છે.
તય
જોકે, મને એક વાતની ભારે નવાઈ લાગે છે ! રીસ વષ પહેલાં ચાલુ કરેલી એક
કંપની માટે આજની તારીખે ય આટલો લગાવ !? ચાલો, આ રેમકહાણી િવશ ે
વાંચીએ…
 ં ીર
ધીરા સો ગભ

મદન મોહા કા (પી. .પી. ૧૯૬૭)

ટેગા ઇ ડ ટ્ રીઝ

મદન મોહા કા IIM (અમદાવાદ)ની ખૂબ શ આતની બૅચના રૅ યુએટ છે. એ

જમાનામાં આ સ ં થા આટલી ણીતી ન હતી. મદનનું કુ ટંુ બ પઢે ી દર પઢે ીથી િબઝનસે
સાથે સકં ળાયલે ંુ હતુ.ં યારે મદને ‘ધધં ો’ શીખવા માટે M.B.A. કરવાનું ન ી કયું
યારે ઘરમાં બધાએ િવરોધ કયો હતો… ‘આપણા તો લોહીમાં જ ધધં ો છે. એમાં વળી
શીખવા જેવ ંુ શું છે ?’
“મ ઍિ જિનયિરંગ પતાવી દીધું એટલ ે કુ ટંુ બમાંથી ફરમાન છુ ટ્ય.ંુ ‘હવ ે કાંઈક કરો,
ભાઈ ! કામ કરવાનું ચાલુ કરો.’
જોકે હંુ તો IIMA આવી ગયો અહીં ભ યો અને ધધં ા ર યન ે ી મારી દૃિ જ બદલાઈ
ગઈ ! હંુ એવા વાતાવરણમાં ઊછરીને મોટો થયો હતો, કે યાં કોઈ પણ ભોગે પસૈ ા
કમાવાનું જ મહ વ હતુ.ં ગમ ે તો રીત અપનાવો, યન
ે કેન રકારેણ િપયા કમાઓ !

આ ણવા છતાં કૌટંુ િબક ધધં ામાં તો હંુ જોતરાઈ જ ગયો. અમારી કંપની ‘ટૅ નો
ઇલ ે ટ્ િરક રા. િલ.’નું મુ ય કામ ઇલ ે ટ્ િરકલ ઇ ટૉલશ ે નનું હતુ.ં જુ ગજૂની
પરંપરાઓ મુજબ ધધં ો ચા યા કરતો. મ ધધં ો કરવાની રીતમાં પિરવતન લાવવાનું બીડું
ઝડ યુ.ં તમ ે માનશો ? હંુ યારે કંપનીમાં જોડાયો યારે અમારી કંપનીનું મુ ય કામ
ઍિ જિનયિરંગનું હોવા છતાં કંપનીમાં સમ ખાવા પૂરતો એકેય ઍિ જિનયર ન હતો.
સૌથી પહેલું કામ મ પાંચ ઇજનરે ોને નોકરીમાં રાખવાનું કયું. ઉ ચ ક ાની ટૅ નૉલૉ
વાપરી શકાય તવે ા ધધં ા પર પણ અમ ે યાન કે દ્ િરત કયું.
અમ ે યુઅલ હૅ ડિલગ ં િસ ટ સની િડઝાઈન, સ લાય અને ઇરે શનના કામમાં
ઝપં લા યુ.ં આ ધધં ામાં રોકાણની સામ ે તગડો નફો મળે છે.
નફા કરતાં ય સારી વ તુ એ બની કે કંપનીની ઇમજ ે બદલાઈ. પહેલાં અમારી કંપની
ે ન માટેનાં સાધનો તથા મજૂરી પૂરી પાડનાર કંપની તરીકે
ઇલ ે ટ્ િરક ઇ ટૉલશ
ઓળખાતી હતી. હવ ે અમારી કંપની ‘ઍિ જિનયિરંગ કંપની’ તરીકે ઓળખાતી થઈ.
મારી નજર નવા નવા િબઝનસ ે ની તક શોધતી રહેતી. હંુ ખિનજ, કોલસો, લોખડં -
પોલાદ તથા પાવર ઉદ્ યોગની િવદેશી જરન સ અને મૅગિે ઝ સ મગ ં ાવતો તથા
ઝીણવટપૂવક વાંચતો. એ િવદેશી રોડ ટમાંથી એક પણ ચીજ ભારતમાં ચાલ ે તવે ી
હોય, તો ઉ પાદકોને પ ર લખીને તન ં ાવતો. મારા કુ ટંુ બના અ ય સ યો
ે ી માિહતી મગ
જમશદે પુર અને દુ ગાપુરમાં કૌટંુ િબક ધધં ો ચલાવતા હતા. તમે ને આ બધું ણવામાં
સહેજે ય રસ ન હતો.
જમનીની એક ખૂબ ણીતી કંપની ‘િબ ચોફ ઍ ડ હે સલે ’ સાથે મ મા ં સવ રથમ
ધધં ાકીય જોડાણ કયુ.ં એ કંપની મોટરાઈઝ્ ડ િરિલગ
ં ડ્ ર સ બનાવતી હતી. ભારતમાં
આ આઈટમનું વચ ે ાણ રથમ વષ ફ ત ૧૯ લાખનું જ થયુ,ં જે ખાસ મોટંુ ન કહેવાય,
પણ અમને એક એવી ચીજ હાથ લાગી ગઈ, જેમાં અમારી મૉનોપૉલી હતી.
૧૯૭૬માં આ વચ ે ાણ ૩૨.૫ લાખ પર પહોં યુ.ં અમારો ઉ સાહ બવે ડાઈ ગયો. મ બે નવી
કંપનીઓની થાપના કરી. નફાશિ ત શ આતથી જ ખૂબ ચી હતી. મારી રથમ
કંપનીનું નામ ‘ઇલૅ ટ્ રો ઝેવોડ’ (ઇિ ડયા). ટૅ નૉ ઇલ ે ટ્ િરકના એક િસિનયર
ે રે એ કંપનીનું સુકાન સભ
મૅનજ ં ા યુ.ં એ કંપની લોખડં -પોલાદ તથા પાવર ઉદ્ યોગના
રોજે ટનું કામ કરતી. બી કંપની, એટલ ે ‘ટે નો પાઈપ વ સ’. આ કંપની ફ ત
પાઈપલાઈનના રોજે ટ્ સ હાથ પર લતે ી.
જોકે, આ નાના નાના સાહસોની સાથે મારા મનમાં કાંઈક વધારે મોટંુ કરવાની અદ ય
ઇ છા ગ ૃત હતી. જૂન, ૧૯૭૧માં ખાણ ઉદ્ યોગ અગ ે ી એક જનલમાં મ વીડનની
ં ન
‘ કૅગા એ.બી.’ નામની કંપનીની હેરાત જોઈ. એ કંપની માઇિનગ ં અને િસમ ે ટ
ઉદ્ યોગમાં વપરાતું ‘ઘસારારિ ત રબર’ બનાવતી.
મ તો એ કંપનીને સીધો પ ર જ લખી કાઢ્ યો. ‘જુ લાઈ, ૧૯૭૧ના રથમ અઠવાિડયામાં
હંુ આપની કંપનીની મુલાકાત લવે ા ઇ છું છું તથા

‘ કૅગા’ નામની વીિડશ કંપની સાથે મ યારે આ

સાહસ કયુ,ં યારે મને સહેજે ય યાલ ન હતો કે કુ ટંુ બના
આવા ર યાઘાત આવશ.ે જો મને જરા જેટલી ય ગધં આવી
હોત કે કુ ટંુ બ આ કારણસર વરે ણછેરણ થઈ જશ,ે તો મ આ
સાહસ કયું જ ન હોત ! એ િનણય સાચો હતો, કે ખોટો એ
હંુ આજે ય સમ નથી શ યો. જે હોય ત,ે ન ી કયા પછી
પાછી પાની કરવામાં હંુ માનતો નથી.
 ં િડરે ટર સાથે મારી િમિટંગ ગોઠવશો .’ વળતી ટપાલ ે વીડનથી પ ર
મૅનિે જગ
આ યો, ‘ભારત ખાતે રિતિનિધની અમારે કોઈ જ ર નથી. આપ મુલાકાત લવે ાની
ત દી લશ ે ો નહીં.’ જોકે, મને એ પ ર મ યો જ ન હતો. હંુ તો વીડન ઊપડ્ યો.
મને જોઈને એ લોકોને ભારે અચબ ં ો થયો. એમનો એક સે સ ઍિ જિનયર મને
ઍરપૉટ લવે ા આ યો હતો. કંપનીના MD બહારગામ ગયા હોવાથી મારી િમિટંગ
ટૅિ નકલ મૅનજ ે ર સાથે ગોઠવવામાં આવી હતી. િમિટંગ ખૂબ સરસ ગઈ. સબ
ં ધં બધં ાયો.
જોકે, મારી કંપનીની મતા પર એમને િવ ાસ ન બઠે ો.
વીડનથી પાછા આવતાં હંુ િદ હીમાં નૅશનલ િમનરલ ડેવલપમૅ ટ કૉપોરેશન
(NMDC) ના ચીફ ઍિ જિનયર ી એન. ગુહાને મ યો. તમે ણે મને આ રોડ ટ
િવશ ે હકારા મક રિતભાવ આ યો. ી ગુહાએ ક યુ,ં ‘આ કપનીનું રૉશર જ કહી
આપે છે કે ચીજ કેટલી ઉમદા હશ ે ! તું િચતં ા કયા વગર કૉલા રેશન કરી દે !’ એ
પળથી જ એક લાંબા, મહેનતભયા છતાંય લાગણીભયા સબ ં ધં ની શ આત થઈ !
૨૪મી ઑગ ટ, ૧૯૭૧નો િદવસ મને બરોબર યાદ છે ! મારી વષોની લખાપ ી અને
રિત ાનો અતં આ યો. ‘ કૅગા’ કંપનીએ અમુક શરતે સાથ,ે મને ભારત અને નપે ાળ
ખાતે તમે ના અિધકૃ ત રિતિનિધ તરીકેનો દર જો આ યો. ૧૯૭રમાં તમે નો એક
િર રેઝ ટેિટવ ભારત આ યો. અહીંના બ રનો તણ ે ે તલ પશી અ યાસ કયો. તમે ની
સાથે અમારો એક ઍિ જિનયર તાલીમ લવે ા માટે વીડન ગયો.
ખિનજનું ખોદકામ, રિશગ ં અને િમકેિનકલ ઍિ જિનયિરંગ, રણય ે માં માિહતગાર
હોય તવે ા માણસો મળવા ખૂબ મુ કેલ હતા. એથી જ અમ ે અમારા એક હોિશયાર
ઇજનરે ને વીડન મોક યો. આ દરિમયાન ૧૯૭૨થી ૧૯૭૪ની વ ચ ે અમારા માકિટંગ
ઍિ જિનયર ી મનોજ બાસુ રાહકો સાથે િમિટંગ કરવા આખા દેશમાં ફરતા હતા.
રોડ ટની માંગ સારી નીકળશ ે તવે ંુ લાગતું હતુ.ં અમને રણ લાખના બે ઑડસ પણ
મ યા. એ ગાળામાં ‘ કૅગા’ કંપનીના મન ં િડરે ટર ી અસાર વ ૅ સન સાથે
ે િે જગ
મારી પહેલી મુલાકાત થઈ.
વનમાં ખૂબ થોડા લોકોથી હંુ અિભભૂત થયો છું . ી વ ે સનને મળીને હંુ અ યતં
રભાિવત થઈ ગયો. ફૅ ટરીમાં કારીગર સાથે મશીનનું િરપિે રંગ પણ કરી શકે, અને
બૉડ િમિટંગમાં સૂટ-બૂટ પહેરીને બઠે ા હોય યારે તમે ની ડેિશગ
ં પસનાિલટીશી બધાં
અ ં ઈ ય ! વભાવ ે પણ અ યતં માયાળુ અને હેતાળ.
ી અસારને મ યા પછી હંુ મારા કુ ટંુ બની માિલકી ધરાવતી અમારી કંપની (ટેગા) િવશ ે
જરા જુ દા દૃિ કોણથી િવચારવા લા યો. ‘ કૅગા’ કંપનીની સો ટકા માિલકી અસારના
કુ ટંુ બની હતી. ધીમ ે ધીમ ે અસાર વ ૅ સરને પોતાના કુ ટંુ બને કંપનીનો માિલકીહ
ઓછો કરવા સમ યુ.ં ી અસારને લાગતું કે ઘણા કુ ટંુ બીજનો પોતાના વાથને
પહેલાં સાધી લ ે છે અને કંપનીની રગિતમાં આડખીલી પ બને છે. (અમદાવાદની
ઘણી કાપડની િમલોમાં બ યું તે મુજબ.)
અસાર સાથે મારી મ ૈ રી મી. કૅગા કંપનીએ ભારતમાં આવવા માટે અમુક શરતો રજૂ
કરી હતી. તમે ાંની બે મુ ય શરતો એ હતી, કે ૧૫ લાખ િપયા તુરત જ જમા કરવા
તથા બાકીના ૩પ લાખ િપયા પાંચ વષમાં કૅગાને ભરપાઈ કરવા. તો જમાનામાં
આટલી મોટી રકમના િવદેશી રોકાણની મજ ં ૂરી સરકાર પાસે મળે વતા નાકે દમ આવતો.
તે ઉપરાંત, ભારતમાં આ ધધં ામાંથી આટલું મોટંુ વળતર મળવું પણ શ ય લાગતું નહોતુ.ં
અમારી કંપનીના બ-ે રણ નફાકારક ધધં ા તો ચાલુ જ હતા. મારી જ યાએ બીજો
કોઈપણ માણસ હોત તો તણ ે ે આ બધી ‘જફા’ કરવાનું સો ટકા માંડી વા યું હોત.
સરકારમાં મોકલલે અમારી પહેલી અર નો અ વીકાર થયો. વીિડશ કંપનીએ
ભારતના સરકારી બાબુઓની સમ વટ માટે પોતાના અિધકારીઓ મોક યા. મારા
સદ્ નસીબે એ જ વષમાં ભારતથી એક સરકારી ડૅિલગશ ે ન યુરોપની મુલાકાતે ગયુ.ં
તમે ણે ‘ કૅગા’ કંપનીની ફૅ ટરીની મુલાકાત લીધી. એ લોકો ખિનજના ખોદકામ
અગ ે ાં સાધનો ખરીદવા યુરોપ ગયા હતા. ‘ કૅગા’ની ફૅ ટરી તથા રોડ ટ્ સ જોઈને
ં ન
તઓ ે ખરેખર ખૂબ ખુશ થયા. પાછા આ યા પછી મારો કેસ ફરી ખૂ યો. ‘ કૅગા’
કંપની ભારતમાંથી દર વષ ૪૫ લાખનું મિટિરયલ ખરીદશ,ે તવે ી શરત સાથે સરકારે
ધધં ાની સમં િત આપી.
૧૦ િડસે બર, ૧૯૭પને િદવસે બધી જ સરકારી શરતોને આધીન રહીને ‘ કૅગા’એ
અમારી સાથે કરાર કયો. જોકે, ફાઈલની એ વલ આવતાં બીજુ ં દોઢ વષ વીતી ગયુ.ં
“માય ગૉડ ! મદન, તમ ે સાત વષ સુધી લડત આપી ?! ‘ કૅગા’ પાસે એવું તો શું હતું
?” મ પૂછ્ય.ંુ
“સાચું કહંુ ?! મને એ કંપનીની એક બાબત જબરદ ત પશી ગઈ હતી – તમે ણે
કદીય ે હેરાત નથી કરી. તમે ને હેરાત કરવી જ નથી પડતી. આ કંપની તમે ના
રાહકોને ફ ત એક જ વા ય કહેતી : ‘વી ટેઈક અપ સૉ યુશ સ ફૉર ધ
ક ટમર…’ તમારી પાસે રો લમે છે ? તો અમારી પાસે તન
ે ો ઉપાય છે. દરેક રાહક
તમે ણે સૂચવલે ા સૉ યુશનથી ખુશ હતો.
ં આવી જતાં. પરંત ુ ધધં ો
એ જમાનામાં સરકારી નીિતઓથી ભલભલા ઉદ્ યોગપિતઓ તગ
કરવાની બી કોઈ રીત પણ ન હતી. બધા ર ોનું િનરાકરણ આવી ગયું યારે બી
 ર ો મોં ફાડીને ઊભા થયા. ધધં ો શ કરતાં પહેલાં અમ ે માકટ સવ કરા યો હતો.
અમારી રોડ ટ માટે રાહકો તય ૈ ાર જ બઠે ા છે તવે ંુ અમ ે માનતા હતા. જોકે રોડ ટ
બની યારે અમને ભયક ં ર શૉક લા યો. જેમણે અમને મોટા મોટા વાયદા આ યા હતા તો
રાહકો ય મોં ફેરવી ગયા.
ૂ પણે હેર ે રની પકડમાં હતો.
મુ ય કારણે એ કે ભારતમાં ખિનજ ઉદ્ યોગ સપં ણ
તાતા િસવાય એક પણ ખાનગી કંપની આ ે રે ન હતી. સરકારી બાબુઓને અમારી
રોડ ટ બતાવીએ તો તરત જ જવાબ મળે, ‘ભાઈ, અહીં તો જેમ ચાલ ે છે તમે જ
ચાલવા દો. તમારી ચીજ વાપરીએ (ન)ે જો ફેઈલ ય તો અમારા બૉસ અમારો ઊધડો
લઈ નાંખ.ે રોડ ટ સારી હોય તો અમને કોઈ રમોશન આપવાનું નથી. તમારે માટે અમ ે
શા માટે જોખમ લઈએ ?’
સરકારમાં આજે ય બધું આમ જ ચાલ ે છે. ‘જૈસે થ’ે ની જેમ ફાઈલો એક ટેબલ પર
વષોનાં વષો ધૂળ ખાય. બધાંને મિહનો થાય એટલ ે પગાર મળી જતો હોય તો કામ કોણ
કરે ? હા, એ ‘સાહેબો’ને દોડતા કરવાનો એક ઉપાય હતો – લાંચ આપીને મારી
રોડ ટ વચ ે વાનો – જે હંુ કરવા ઇ છતો ન હતો.

તમ ે માનશો ? એ એદી સરકારી ઑિફસરોએ પણ મને ક યું હતું કે, ‘િમ. મદન, તમારી
રોડ ટ ખૂબ સરસ છે. ગરમ ભિજયાંની જેમ ખપી જશ.ે ’ પરંત ુ એવા પોકળ વચનોથી
શું થાય ? બધા સાહિસક ઉદ્ યોગપિતઓએ આમાંથી પાઠ ભણવા જેવ ંુ છે. માકટ સવની
મહેનત ઘણી વાર માથે પડતી હોય છે. રાહક પોતાના િખ સામાં હાથ નાખીને તમારી
ચીજ ખરીદે, યારે જ સાચી સફળતા મળી કહેવાય.
ICICI ના જનરલ મૅનજ ે ર ી એસ. એસ. નાડકણીએ મને આછી ટકોર કરી જ
હતી કે વ તુ બનાવવી સહેલી છે, વચ ે વી અઘરી છે. પણ મારી નસોમાં તો જુ વાનીનું લોહી
ઝડપભરે વહેતું હતું ! જો ી નાડકણીનું ક યું મા યું હોત તો હંુ આગળ વ યો જ ન
હોત. તમે ણે મારામાં િવ ાસ રાખીને ICICI તરફથી નાણાંની મદદ પણ કરી. હવ ે
પછીનાં ચાર વષ મારી િજદં ગીનો સૌથી મુ કેલ સમય હતો. રોજે ટ પૂરો થાય તો પહેલાં
હંુ એક વલણ ે અક માતમાંથી માંડ બ યો અને બરોબર પાંચ મિહના હૉિ પટલમાં
ર યો. બાંધકામનો ખચ ધાયા કરતાં ઘણો વધી ગયો.
યારે રોડ શન શ થયું યારે ‘ રથમ રાસે મિ કા’ની જેમ મૉ ડ જ ખોટા આવી
ં ાવવા પડ્ યા. દુ કાળમાં અિધક માસ ગણી શકાય
ગયા. અમારે વીડનથી નવા મૉ ડ મગ
કે સ ટે બર, ૧૯૭૭થી યુઆરી, ૧૯૭૮ સુધી એક પણ ઑડસ ન મ યા.
અમારી પાસે હવ ે એક જ ર તો બ યો હતો. ‘કુ દે્મુખ આયન ઑર કંપની િલ.’
(KIOCL) પાસે ઑડર લવે ો. આ સરકારી કંપની હતી. યાં તો જે સૌથી ઓછા ભાવ
ભરે તન ે ે ઑડર મળે. મારી કંપનીને બચાવવા મ એટલા ઓછા ભાવ ભયા, કે મારા
િસિનયર કમચારીઓએ મને સુિફયાણી સલાહ આપી, ‘ભાઈ, તમ ે આ શું કરો છો ? આ
તો કુ હાડી પર પગ મારવા જેવી વાત છે !’ પણ હંુ શું ક ં ? ચારે બાજુ થી ઘરે ાઈ ગયો
હતો. વીડનથી ‘ કૅગા’ કંપનીએ પણ સલાહ આપી, ‘જેમાં આટલું બધું ફેિ રકેશનનું
કામ આવતું હોય તવે ંુ કામ ન લો. મરશો ! લોખડં ના ભાવ વધશ ે તો ?’
અ ં રે માં કહેવત છે ને ! હેન િમઝિરઝ કમ, ધે કમ ઇન બટાિલયન ! મારા ઉપર
પણ ણે મુસીબતોનો પહાડ તૂટી પડ્ યો. ટીલના ભાવ વધવા લા યા. અમ ે ૮૦૦
મટે ્ િરક ટન ફેિ રકેશનનું ટે ડર ભયું હતુ.ં કામ મળી ગયું પછી યાલ આ યો, કે
આટલું મોટંુ કામ કરવાની અમારી કંપનીની મતા જ નથી ! તથ ે ી અમારે
સબકૉ ટ્ રા ટર શોધીને કામ બહાર કરાવવું પડ્ ય.ંુ એટલું જગ ં ી નુકસાન થયું કે
આજે ય એ િદવસ યાદ આવતાં મને કમકમાં આવી ય છે. કંપનીની બધી જ મૂડીનો
સપં ણ ૂ સફાયો થઈ ગયો. પગારનો િદવસ આ યો. હંુ શું મોં લઈને ઑિફસ ? મારા
વભાવ િવ , સાવ સૂનમૂન થઈને હંુ ઘરમાં બઠે ો હતો. મારી પ નીએ મને પૂછ્ય,ંુ ‘શું
થયું ? આજે તમ ે ઑિફસ કેમ નથી ગયા ?’ મ તન ે ે માંડીને બધી વાત કરી. છે લ ે એ
પણ ઉમય ે ં ુ કે આ બધી મુ કેલી કામચલાઉ છે. થોડા વખતમાં બધું બરોબર થઈ જશ.ે
મારી પ ની બાજુ ના મમાં ગઈ. તણ ે ે પોતાની LIC ની પૉિલસી તથા બધાં જ ઘરેણાં
મારી સામ ે મૂકી દીધાં. હંુ શું બોલું ? એ િદવસથી સમ ગયો છું કે ભલ ે દુ િનયા આખી
તમારો િવરોધ કરતી હોય, પણ ઘરનો સપોટ હશ ે તો તમને ઊની આંચ નહીં આવ.ે
બીજુ ં એક સ ય એ પણ સમ યુ,ં કે રોજે ટ ખચ હંમશ ે ા ૫૦% ચો જ માની લવે ો.
મોટે ભાગે એવું બનતું હોય છે કે અધવ ચ ે નાણાં ખૂટે છે. તમ ે એ સમય ે પસ
ૈ ા માગવા
નીકળશો તો લોકો તમને ધુ કારશ.ે ધે ટ્ રીટ યુ લાઈક અ ડૉગ. તમારી દશા િભખારી
જેવી થશ.ે
(અ યારે એક અગ યની બાબત કહેવાની ઇ છા રોકી શકતો નથી. મારી પ ની અને
અ યની મદદથી અમ ે દેવામાંથી બહાર તો આવી ગયા પરંત ુ ICICI બૅ કની મુબ ં ઈમાં
ં કૂ લ છે, તમે ણે તમે ના કૉસમાં અમારો િક સો ‘કૅસ ટડી’ તરીકે લીધો.
જે ટ્ રેઇિનગ
તમે ણે ન ી કયું કે ભિવ યમાં અમારા જેવી કંપનીને તઓ ે જ ર કરતાં ૫૦% વધારે
નાણાં ધીરશ.ે જો રોજે ટમાં અધ ર તે નાણાં ખૂટે કે બી મુ કેલી પડે તો એ નાણાં
કોઈ પણ તની પૂછતાછ વગર એ સાહિસક ઉદ્ યોગપિતને આપવા બૅ ક બધં ાયલે ી
છે.)
 કંપનીનું નતે ૃ વ સભં ાળનાર યિ તમાં કયા ગુણ હોવા
જોઈએ તો િવશ ે હંુ શું કહંુ ? બે વષ પહેલાં જ TISCO ના
ી મયુરામનને મ યાંક બોલતાં સાંભ યા હતા કે
‘િટ કોના M.D. ને માકિટંગ અને રોિજદં ા વહીવટનું
બહોળં ુ ાન હોવું જોઈએ.” આજે એ જ મથુરામન કહેતા
હોય છે કે “કંપનીના િવકાસ માટે નતે ૃ વ એવી યિ તને
સોંપાવું જોઈએ જેનામાં દીઘદૃિ હોય, નાની-મોટી
કંપનીઓને હ તગત કરીને મોટી કંપની સજવાની આવડત
હોય…”
તમ ે માનશો ? આટઆટલી મુ કેલીમાં ય મારો એક પણ કમચારી મને છોડીને ગયો નથી.
એ વખતે જે અમારો માકિટંગ મૅનજ ે ર હતો તે IIT, IIMનું પીઠબળ ધરાવતો હતો.
એને યાંય પણ પાંચ આંકડાની નોકરી મળી ત. પણ એણે આવીને મને ક યુ,ં
“ભાઈ, િચતં ા ન કરશો. અમ ે બધાં તમારી પડખે છીએ.” ડૂબતા વહાણમાંથી કૂ દી પડવું
તો ખૂબ સહેલું છે. તન
ે ે બચાવીને કંપની ઉગારવી અઘરી છે.

ધીમ ે ધીમ ે મને સરકારી ઑિફસરોને પટાવતા પણ આવડી ગયુ.ં પહેલાં હંુ ખૂબ
ઉતાવિળયો હતો, તથ ે ી હંુ જ દી હતાશ થઈ જતો. અનુભવ તમને ઘણું બધું શીખવ ે છે.

અને છે લ,ે આટઆટલી મુ કેલીઓમાં પણ બહારથી યાજે નાણાં લાવીને ય અમ ે

લીધલે ા ઑડસ પૂરા કયા, તથે ી અમ ે રાહકોનો િવ ાસ સપં ાિદત કરી શ યા.
ઇિ ટિ રટી ઑ વ ૅઝ મટે સ.
૧૯૮૧માં અમ ે કંપનીનો રાઈટ ઇ યૂ. કરવાનું ન ી કયું. પણ, આવી દેવાિળયા
કંપનીના શૅરો ખરીદવામાં કોને રસ હોય ? એ કપરા વખતમાં ICICI ના ી
નાડકણી મારી વહારે ધાયા. તમે ને મારામાં તથા મારી રોડ ટમાં જ બર િવ ાસ હતો.
તમે ણે તો નાણાં રો યાં જ, પરંત ુ IDBI અને IFCI ને પણ મારી કંપનીના રાઈટ
ઇ યૂમાં નાણાં રોકવા સમ યા.
બસ, એ િદવસથી એક નવું રભાત ઊ યુ.ં સારા ઑડસ મ યા, નાણાંની છૂ ટ થઈ,
નુકસાન બધં થયુ.ં ‘ કૅગા’ કંપનીએ પણ અમારા કપરા સમયમાં અનરે ો સહકાર
આ યો. અમારે તમે ને જે રૉય ટી આપવાની હતી તો માફ કરી દીધી. જોકે, કંપનીમાં
નફો થયો કે તરત જ મ સામ ે ચાલીને તો નાણાં ચૂકવી દીધાં.
અનુભવ ે હંુ શી યો છું કે ધધં ો, નફો-નુ સાન, બધું ઠીક છે મારા ભાઈ, પણ સબ ં ધં ો
ળવવાનું સૌથી વધુ મહ વનું છે. બૅ કો સાથ,ે મારા રાહકો તથા ‘ કૅગા’ કંપનીના
માિલકો સાથન ે ા સબં ધં ો મને અણીના સમય ે કામ લા યા છે. જોકે, મારા મુ કેલીના સમય ે
અમારા સયં ુ ત કુ ટંુ બમાં ભાઈઓ વ ચન ે ા સબં ધં ો વણસી ગયા. ૧૯૭૮માં મારા બે
ભાઈઓ કોલકાતા રહેવા આ યા. તમે ણે ધધં ામાં ભાગ મા યો. મ આ કંપનીમાં
રોફેશનલ મૅનજ ે મૅ ટ દાખલ કયું હતુ.ં હવ ે ચ રને ધું ફેરવવું શ ય ન હતુ.ં તઓ ે
એ જ જૂની શઠે -ચાકર પ િતથી ધધં ો કરવા ઇ છતા હતા. શિે ઠયાઓ અને યુવાન
ઍિ જિનયરો વ ચ ે મનદુ :ખ, ટપાટપી અને રોજના લોહીઉકાળા શ થયા. અમારી
‘ટેગા’ની આખી ટીમ યુવાન હતી, છતાં ય બધાનો પગાર ચો હતો તો મારા ભાઈઓ
સાંખી શ યા નહીં. ખૂબ ટે શનને અતં ે અમ ે કંપનીઓ વહચી લીધી.
‘ટેગા’ મારો ફ ટ લવ ! ૧૯૮૧માં કંપનીઓની વહચણી બાદ અમ ે ભાઈઓ છૂ ટા થઈ
ગયા. ‘ટૅ નૉ-ઇલ ે ટ્ િરક’ વચે ી દેવામાં આવી, ‘ટૅ નો પાઇિપગ
ં ’ બધં કરી દીધી,
‘ઇલૅ ટ્ રો ઝેવૉડ’ ચાલુ રહી. મને ‘ટેગા’ કંપનીનું સુકાન મ યુ.ં
એ વખતે કંપનીનું કામકાજ તો સાવ ‘ઠીકઠાક’ કહી શકાય તવે ંુ જ હતુ.ં ભારતમાં
બ ર જ યાં હતું ? વળી, માઇિનગં ઉદ્ યોગનો િવકાસદર વષ ફ ત ૧% હતો.
હેર ે રની કંપનીઓનું આ ધધં ા પર એકહ થુ શાસન હતુ.ં
૧૯૯૦શી ૧૯૯૮ વ ચ ે તો આ ે રની હાલત એટલી ખરાબ હતી, કે અમને કૅશ પમે ૅ ટ
પણ ન મળતા. હંુ તમને એક ઉદાહરણ આપું : અમ ે ‘િહ દુ તાન કૉપર’ને માલ પૂરો
પાડ્ યો યારે કંપનીએ અમને પમે ૅ ટ તરીકે િપયાને બદલ ે ટનબધં તાંબ ંુ મોક યુ.ં
ે ીને નાણાં ઊભાં કયાં, એ ય અડધા ભાવ ે !
અમ ે એ તાંબ ંુ બ રમાં વચ
૧૯૯૮માં અમા ં ‘ કૅગા’ કંપની સાથન
ે ંુ જોડાણ પૂ ં થયુ.ં અમારી વ ચન
ે ા કરાર
અ વય ે અમ ે ફ ત ભારતના બ રમાં જ માલ વચ ે ી શકતા. ભારતમાંથી િનકાસ કરવા
પર રિતબધં હતો. ૧૯૯૮માં એ કરારનો

ચાઈનીઝ પધાનો અમને પણ થોડો ડર તો છે જ ! જોકે

એક બાબત અમારા પ માં છે. અમારી રોડ ટમાં સૉ ટવરે
ં ે વપરાય છે. ચીની ર કદાચ હાડવ ૅરમાં
અને હાડવ ૅર બન
મારી બરોબરી કરી શકે તમે છે, પણ સૉ ટવ ૅરમાં અમારી
સાથે હરીફાઈ કરી શકે તમે નથી.
અતં આવતાં અમ ે િવદેશી બ ર પર યાન દોડા યુ.ં યાં વળી બીજો રો લમે નડ્ યો.
અમિે રકા અને યુરોપના િવકિસત બ રમાં ભારતની કંપનીની રોડ ટ પર કોઈને
િવ ાસ ન હતો. આિ રકામાં બ ર સા ં હતું પણ યાં ય બધી મોટી કંપનીઓના
ે રો ધોિળયાઓ હોવાથી અમારો કોઈ ભાવ ન પૂછતુ.ં
મૅનજ
મ આનો એક ઉપાય શો યો. એક અ ં રેજને સે સ મૅનજે ર તરીકે લૅ ડથી ભારતમાં
િનયુ ત કયો. એ ધોિળયો અમારા બધાનો પગાર ભગે ો કરીએ એટલો તો પગાર લતે ો
!”
“મદન, તમ ે એક નાની કંપનીની સફળતા માટે આટલો મોટો ખચ કયો, તો શું સાચું
પગલું હતું ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“જુ ઓ, દરેક િસ ાની બે બાજુ હોય છે. આ માણસને હંુ ન લા યો હોત તો રય નને
અભાવ ે કંપની મરી પરવારી હોત. એ માણસ સફળ થાય તો કંપની ઊગરી જવાની
હતી. હવ,ે રય ન કયા વગર મરવું કે સામી છાતીએ યુ લડી લવે ાની તય ૈ ારી કરવી
? મ લડી લવે ાનો િનધાર કયો.
એ માણસ યાં યાં જતો, યાં કોઈ એને એક પણ સવાલ નહોતું પૂછતું ! ‘કંપની
કેટલી મોટી છે ? કેટલા વખતમાં માલની િડિલવરી થશ ે ? તમ ે સ લાય કરી શકશો કે
નહીં ?’ કાંઈ જ નહીં ! બસ, ધડાધડ ઑડસ જ મળવા લા યા ! એ મોંઘા ધોિળયાને
લૅ ડશી ઉપાડીને ભારત લાવવાનો િનણય કદાચ મારી િજદં ગીના સૌથી અઘરા
િનણયોમાંથી એક હતો.
અમ ે એવા દેશોમાં િનકાસ શ કરી કે યાં યુરોિપયનો માલ સ લાય તો કરતા હતા,
પરંત ુ સારી સિવસ ન આપતા. દા.ત. ઘાના. પાંચ જ વષમાં અમ ે ધાનાનું ૬૮% બ ર
કબજે કરી લીધુ.ં પલે ા િ રિટશ માણસે અઢી વષ કંપનીમાં ગા યા. કંપનીની
કાયાપલટ થઈ ગઈ ! અમારો વ ૃદ્ િધદર પ૦થી ૬૦% થઈ ગયો. ફ ત માઇિનગ ં અને
ખિનજ ે રનાં સાધનો બનાવતી કંપની માટે આ દર ખૂબ ચો ગણી શકાય.
૧૯૯૦ના અતં ભાગમાં આ ે રે આખા િવ નું બ ર ૧૫૦૦ કરોડનું હતુ.ં આજે
િવ ભરમાં ‘ટેગા’ કંપની રી થાને છે.”
“મદન, તમ ે કંપની શ કરી યારે તમ ે ણતા હતા કે આ રોડ ટનું બ ર ખાસ
મોટંુ નથી ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“ના, રે ! મને િબલકુ લ યાલ ન હતો. મારી ધારણા કરતાં તો કંપની ઘણી વધુ મોટી
થઈ ગઈ છે. મારી ઇ છા ઇલ ે ટ્ િરકલ િબઝનસ ે ને બદલ ે કાંઈક નવું અને જુ દં ુ
કરવાની હતી.”
“તમારી બી કંપનીઓનું શું થયું ? તમ ે આટલું બધું કામ એકલ ે હાથે સભ
ં ાળી શકો છો
?”
“મ જે કંપનીઓ ચાલુ કરી હતી તમે ાંથી અમુક બધં કરી દીધી છે. અમુકમાં મ ભાગીદારો
લીધા છે. એક કંપની તો પાંચ વષ પહેલાં જ વચે ી. હાલમાં એક િસવાયની બધી જ
કંપનીઓનું ‘ટેગા’માં એકીકરણ કરવામાં આ યું છે. જોકે અમારા પના ૨૫૦
કરોડના ટનઑવરનો ૭૫% જેટલો િહ સો ‘ટેગા’નો છે. MM Aqua
Technologies (જમન કંપની મ ટસ સાથે કૉલા રેશનમાં)નો ફાળો ૪૦ કરોડનો
છે તથા ‘Hosch’ કંપનીનો ફાળો ફ ત ૧૩-૧૪ કરોડનો જ છે. જોકે તમે ાં ૩૦-૪૦%
નફો બસ ે ે છે.

‘Hosch’ કંપની તો મારે ચલાવવી જ નથી પડતી. આપમળ ે ે ચાલ ે છે. M.M. Aqua
નો ધધં ો જ િવકાસશીલ છે. તમ ે મારા શ દો યાદ રાખજો – ભિવ યમાં ‘પાણી’ના
િબઝનસ ે નું ખૂબ મહ વ રહેશ.ે ‘પાણી’ને સલં ન બધા જ ધધં ા ચાલશ.ે

‘ટેગા’નું ભાિવ પણ ઊજળં ુ છે. િવ ભરમાં ધાતુની માંગ વધવાની સાથે અમારા જેવી
કંપનીઓનું ભિવ ય બદલાઈ ગયું છે. હવ ે લગભગ ૩૦૦૦ કરોડનું બ ર છે, જેમાં
‘ટેગા’નો િહ સો ૧૦% છે.
આ ે રમાં જે નબ ં ર વન કંપની છે તમે નું ટનઑવર ૧૨ િબિલયન ડૉલસ છે. બી
નબ ં રની કંપની પણ ‘િબિલયન ડૉલર કંપની’ છે. બન ં ે કંપનીઓ દર છ મિહને અમારાં
ાર ખખડાવતી ઊભી રહે છે. મારી કંપનીને ખરીદી લવે ા ચાહે છે. બન ે મને કોરો
ં એ
ચકે આપી રા યો છે. િહ દી િફ મનો પલે ી ડાયલોગ યાદ છે ન… ે ‘એક રકમ, જો
આપને િસફ સૂની હો… કભી દેખી ન હો…’ પણ મારી એવી કોઈ ઇ છા નથી.
અમારી ‘R & D’ સગવડ તથા ટૅ નૉલૉ માં તમે ને રસ છે. તમને એક ખાનગી વાત
કહંુ ? અદં રખાનથ ે ી તો મારી ઇ છા વહેલી મોડી એ બન ં ે કંપનીઓને ગળી જવાની છે.
ભારતની કેટલીય કંપનીઓ િવદેશી હોટેલો, ટીલ કંપનીઓ વગરે ેને ખરીદે જ છે ને ?
મારી કંપની મોટી થવા દો ન,ે હંુ જ એમના બારણે જઈને કોરે ચક ે લઈને ઊભો રહીશ !

એક બાબત હંુ ગવપૂવક કહંુ છું . મારા કમચારીઓની મ િદલથી સભ ં ાળ લીધી છે.
ભારતમાં યારે કમચારીઓને ૬% રોિવડંટ ફંડ કાપવાનો કાયદો હતો યારે ય મ
મારા ટાફને ૧૨% પી.એફ. આ યું છે. હંુ ૧૯૭૬થી પી.એફ. આપું છું . આટઆટલું
કરવા છતાં, બગં ાળમાં ફૅ ટરી હોવાથી યુિનયનના સકં માં એક વષ માટે કંપનીને
તાળાં લાગી ગયા હતા. જોકે, અમ ે સમાધાન સાધી લીધું છે. આજે આ એક જ એવી
કંપની છે કે (આખા બગ ં ાળમાં) જેમાં યુિનયન નથી. અમારા બધા જ િસિનયર
મૅનજે સને ફૅ ટરીના ફ ત એક િકલોમીટરની િ ર યાના અતં રે ઘર આપવામાં આવ ે
છે. અમ ે જ તમે ને માટે લૅટ બાંધીને . ૨૨પ/- કવરે ફીટના પાણીના ભાવ ે તમે ને
આ યા. માણસ રીસ વષની નોકરીમાંથી િનવ ૃ થાય યારે પોતાનું કહેવાય તવે ંુ ‘ઘર’
તો જોઈએ જ ને ?
મને એવું લાગે છે કે ‘ટેગા’ પોતાના જમાના કરતાં વીસ વષ આગળની રોડ ટ
બનાવતી અને ભારત દેશ િવ ના રમાણમાં વીસ વષ પછાત હતો. હમણાં અમ ે સાઉથ
આિ રકાની એક કંપની હ તગત કરી. તમ ે માનશો ? હવ ે િરઝવ બૅ કની પરિમશન
પણ નથી લવે ી પડતી. ૧૯૭૧માં હંુ પહેલી વાર વીડન ગયો યારે મારા રવાસ ખચના
િદવસના રપ ડૉલરની મજ ં ૂરી માટે મારે તે િરઝવ બૅ કમાં જવું પડ્ ય ંુ હતું !! એ
જમાનામાં તમારા િવદેશી પાટનર કે રાહકની સાથે સૌથી પહેલાં એક શરત કરવી
પડતી – મારો રવાસખચ, હોટેલ િબલ તમ ે ઉઠાવી શ શો ? પચીસ ડૉલરમાં શું થાય ?
મને તો એટલી શરમ આવતી કે ન પૂછ્યો વાત !
હાલમાં ‘ટેગા’ ૧૨ દેશોમાં ઑિફિસઝ ધરાવ ે છે તથા અમારા રાહકો િવ ના ૪૩
દેશોમાં પથરાયલે છે. સાઉથ આિ રકામાં જે કંપની અમ ે હ તગત કરી છે તો હવ ે
આિ રકાના દેશોમાં સ લાય કરશ.ે િપયો પણ ટ્ રૉંગ થયો હોવાથી યાજ ઘટી ગયું
છે. આિ રકાની માંદી કંપની અમ ે એક વષમાં નફો કરતી કરી શકીશું તવે ંુ લાગતું હતુ.ં
ફ ત ચાર જ મિહનામાં કંપની સા થઈ ગઈ છે. ૨૦૦૦ની સાલમાં અમ ે યુ.એસ.એ.,
ઑ ટ્ રેિલયા અને કેનડે ામાં સબિસિડયરી કંપની ઊભી કરવામાં ઘણું મોટંુ રોકાણ કયુ.ં
ખૂબ મોટંુ જોખમ લીધું છે. મારી બધી જ સપં િ , જમીનો… મારી પાસે જે હતું તો બધું જ
મ દાવ પર લગાડી દીધુ.ં ”
“મદન, તમ ે કંપનીના ભાિવ માટે તમા ં વન સમિપત કરી દીધું હોય તમે તમને
યારેય નથી લા યું ? એક િપતા, પિત તરીકે તમારા રૉલનું શું ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“હંુ કબૂલ ક ં છું કે મ કુ ટંુ બને સમય નથી આખો. મારા રથમ પુ રનો જ મ
િસઝેિરયન ઑપરેશનથી થયો હતો. મારે એ િદવસે ધનબાદ જવાનું હતુ.ં મારી પ ની
ઍને થિે શયામાંથી બહાર આવી યારે તન ે ી આંખો મને શોધતી જ હશ.ે તન ે ે તો એમ હતું
કે હંુ અમારા પુ રને ખોળામાં લઈને બઠે ો હોઈશ. હંુ તો ધનબાદ જવા નીકળી ગયો
હતો. તન ે ે ખરેખર આઘાત લા યો હતો. મારાં બાળકો તો તમે ની મ મીને જ ‘મ મા-
પ પા’ બન ં ે માને છે. જોકે હવ ે હંુ એ વીતી ગયલે ા િદવસોનું સાટંુ વાળં ુ છું .”
“અરે, તમ ે તો કંપની શ કયાના ચાલીસ વષ પછી આજે કંપનીના દરેક કામમાં
એટલો જ ઉ સાહ અને રોમાંચ અનુભવો છો !” મ ક યુ.ં
‘ના…ના… હવ ે તો હંુ ફ ત બે જ િવભાગ સભ ં ાળં ુ છું - ટ્ રેઇિનગ
ં અને િરસચ ઍ ડ
ડૅવલપમૅ ટ (R & D). અને હા, જે નવા દેશમાં અમારી ઑિફસ ખૂલ ે તો દેશની
મુલાકાતે જઈ આવું છું . યાંની અથ યવ થા અને ત ં રનો અ યાસ કરી આવુ.ં ” મદન
સાવ ભોળા ભાવ ે કહે છે.
અને હંુ િવચારમાં પડું છું … આ યિ ત સહેજ પણ મોટાઈનું રદશન કરતી નથી.
તમે ના કમચારીઓના કહેવા રમાણે આજે ય તઓ ે િદવસના અઢાર કલાક કામ કરે
છે. જોકે, એવું બને ખ ં કે મદન એને કામ માનતા જ ન હોય ?!
તમે ને માટે આ વન વવાની રીત છે. કામ જ વન છે.
 યવુ ાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ
તમને કોઈ રોડ ટ પર િવ ાસ હોય તો મહેનત કરજો. અધવ ચ ે છોડી ન દેશી.
યારેક તો તમારી મહેનત રંગ લાવશ ે જ.
બીજુ ,ં ધીરજનાં ફળ હંમશ
ે ાં મીઠાં હોય. બધાના સાથ-સહકારથી કામ કરશો તો આજે
નહીં તો કાલ,ે સફળતા ચો સ મળશ.ે
રીજુ ,ં કોઈપણ નવો િબઝનસ ે શ કરતા હો તો ધારણા કરતાં ૫૦% વધુ નાણાંની
સગવડ રાખજો. આનું પિરણામ એ આવશ ે કે પસ ૈ ાને કારણે ધધં ો અડધે ર તે તમ ે છોડી
ે દારોથી નજર છૂ પાવવાનો વારો કદીય ે નહીં આવ.ે
નહીં દો. તમારા લણ
તમ ે નાની કે મ યમ ક ાની કંપની શ કરવા ઇ છતા હો તો લા ટ એક જ થળે
નાખજો. મોટા ભાગની િમડસાઈઝ કંપની માિલકની મહેતનથી જ ચાલતી હોય છે. બ-ે
રણ જ યાએ લા ટ હોય તો યાન રાખવામાં મુ કેલી પડે છે.
નવલોિહયા યુવાનોને એક અગ યની વાત હંુ કહેવા ઇ છું છું . કોઈપણ દેશને સ મ
બનાવવો હોય તો ‘મૅ યુફે યિરંગ બઇ
ે ઝ’ વધારવો જ પડે. િવ ના ર યક ે િવકિસત
દેશમાં આ બઈે ઝ ૬૫ થી ૭૦% છે, યારે ભારતમાં ફ ત ૩૭% છે. તથ ે ી જ આ દેશમાં
ઉ પાદકતા વધારવાની તાતી જ ર છે તથા આ ે રે ઘણી ઉજળી તક છે. લાંબા
ગાળે દેશના અથત ં રને મજબૂત કરવાની આ એકમા ર ચાવી છે. સિવસ ે રે જે
નોકરીઓની તક સ ય છે તે અથત ં રની મજબૂતીને પુિ નથી આપતી.
તમારી પાસે કોઈ અનોખી રોડ ટ હોય, તમને તમારી ચીજમાં િવ ાસ હોય તો વ ૅ ચર
ે વવામાં મુ કેલી નહીં પડે.
કૅિપટાિલ ટ તરફથી નાણાં મળ
 લોઢાને સવુ ણ વ પ આપનાર પારસમિણ

સુિનલ હા ડા (પી. .પી. ૧૯૭૯)

એકલ ય ઍ યુકેશન ફાઉ ડેશન / કૉર ઍ બલે જ

ે

IIMA ના LEM (Leadership and Entrepreneurial Motivation)

કોસના પાયાની ટ સમાન ી સુિનલ હા ડાએ આજપયંત અનક ે િવદ્ યાથીઓને
ઉદ્ યોગનું સાહસ ખડે વાની રેરણા આપી છે. તમે ની વનયા રા ધધં ામાં ગળાબૂડ
ખૂપં લે િબઝનસે મૅન વ પે શ થઈ તથા હાલમાં િશ ણ ે રે એ યા રા અિવરતપણે
ચાલુ જ છે. ખરેખર આ રવાસનું વણન તમને પણ રોમાંિચત કરી દેશ ે !
સુિનલ હા ડાની ઓળખાણ કેવી રીતે આપું ? મારા જ નહીં, બ કે IIMAના
‘LEM’ કોસના અનક ે િવદ્ યાથીઓના િમ ર, િશ ક અને માગદશક. ૧૯૯૨થી તઓ
ે
IIMAમાં આ કોસ ભણાવ ે છે.
આ રકરણ લખવું મારે માટે ખૂબ જ મુ કેલ છે, તને ંુ મુ ય કારણ પણ આ જ છે.
‘સાહેબ’ િવશ ે લખતાં હંુ તટ થ રહી શકીશ ? મા ં લખલ ે ંુ તમે ને ગમશ ે ખ ં ?

સુિનલ હા ડા સાથે વાતો કરનાર તમે નાથી રભાિવત થયા વગર રહી જ ન શકે !
પોતાની વનિકતાબનાં પાનાં તઓ ે રામાિણકપણે ખુ લાં કરી દે. તમે ની કહાણી
સાંભળતાં તમને અવ ય એવો ભાસ થાય કે એર, આ તો મારી જ વાત છે ! આપણા
પોતાના િવશ ે આપણે વધુ ણતા થઈ જઈએ.
તમે ની કહાણી મને વધારે રસ રદ એટલા માટે લાગી કે આ પિરવતન – એક
change – ની વાત છે. ફ ત ધધં ાનું પિરવતન નહીં, પણ સૂ મતાથી જોઈએ તો
હૃદયપિરવતન. વનનાં ૧૫ વષ સુિનલ ે અ ય િબઝનસ ે મૅનની જેમ જ િવતા યાં. ધધં ા
િસવાય બી કોઈ વાત જ નહીં ! પરંત ુ પોતાના સગા ભાઈ સાથન ે ા ઉ ર િવખવાદે
તમે ને િવચારતા કરી મૂ યા… કલશ ે ને કારણે ભાઈ-ભાઈ િવખૂટા થયા યારે ફ ત
ધધં ા માટે જવાતા એ વન ર ય ે તમે ને નફરત ગી. ‘પસ ૈ ો મારો પરમ ે ર અને હંુ
પસૈ ાનો દાસ’ની માફક ફ ત ધધં ા માટે વવાનો કોઈ ફાયદો ખરો ?

આ િવચારોની ફળ િત પે ‘એકલ ય’ કૂ લ અિ ત વમાં આવી. ધધં ા અને નફા-

નુ સાનના આંકડાની માયા ળથી દૂ ર પણ એક િવ છે. જે લોકોના વન પર સીધી
અસર કરે છે, તવે ંુ િશ ણ ે ર. અને હા, િશ ણ ે ર પણ ધધં ા જેટલો જ મોટો પડકાર
છે… કદાચ એથી ય ે િવશષે . હાલમાં સુિનલ પોતાની બધી જ શિ ત આ રોજે ટને
ફાળવી ર યા છે.
વનમાં આ કારણે ઘણી સમતુલા સ ઈ છે. ઍટિલ ટ, સુિનલ એ િદશામાં ઘણો
રય ન કરી ર યા છે.
 લોઢાને સવુ ણ વ પ આપનાર પારસમિણ

સુિનલ હા ડા (પી. .પી. ૧૯૭૯)

એકલ ય ઍ યુકેશન ફાઉ ડેશન / કૉર ઍ બલે જ

ે

ભારત-પાિક તાનના ભાગલા બાદ સુિનલના િપતા કુ ટંુ બ સાથે અમદાવાદ આવી
પહોં યા અને શૂ યમાંથી સજનની શ આત કરી.
“પાિક તાનથી શરણાથી તરીકે મારા િપતા અમદાવાદ પહોં યા યારે તમે ણે માતા-
િપતા બન ે ે ગુમાવી દીધાં હતાં. અમદાવાદની એક કાપડની િમલમાં મજૂર તરીકે તમે ણે
ં ન
વનની શ આત કરી. તઓ ે રા રે ૧૨ થી સવારે હતી પાળીમાં કામ કરતા. િમલની
બાજુ માં જ ચાલીમાં રહેતા. આખી રાતના ઉ ગરા પછી, સવારે શાળામાં જઈને ભણતા
અને બપોરે R. C. પૉિલટૅિ નકમાં લબ ે આિસ ટ ટનું કામ કરતા. આવી કાળી મજૂરી
કરીને તમે ણે S.S.C., B.Sc. અને LL.B. કયુ.ં તમે ણે ભારતમાં ઘણે થળે
નોકરીઓ બદલી હતી તથ ે ી જ હંુ બારમા ધોરણમાં આ યો યાં સુધીમાં સાત શાળાઓ
બદલી ચૂ યો હતો.
મોટે ભાગે અમ ે શહેરની બહારનાં પરાં િવ તારમાં રહેતા. દા.ત., કોલકાતામાં અમ ે બજ
બજ નામના પરામાં રહેતા. િદ હીમાં ગુડગાંવમાં અને અમદાવાદમાં અમ ે કલોલ પાસે
રહેતા. અમારે ખાસ િમ રો પણ ન હતા.
મારા મોટા ભાઈ અને નાની બહેન ભણવામાં ખરેખર હોિશયાર હતાં, પણ હંુ તો તદ્ દન
નિફકરો હતો. અિગયારમા ધોરણમાં હંુ હૈદ્ રાબાદ પિ લક કૂ લમાં દાખલ થયો યાં
સુધીની િજદં ગીમાં મ છાપાં ય નહતા વાં યા. પુ તકો તો હંુ સમ ખાવા પૂરતાં ય ન
વાંચતો ! ૪૫-૫૦% માંડ આવ.ે કોઈ મને પૂછે કે તારી શ ૈ િણક કારિકદીમાં આવડો
મોટો બદલાવ યારે આ યો ? તો હંુ ચો સ કહી શકું કે અિગયારમા અને બારમા
ધોરણમાં હૈદ્ રાબાદ કૂ લની હૉ ટેલમાં ગયો યારે.
યાં મારા સહા યાયીઓ પુ કળ વાંચતા હતા. મ તો મારા ભણવાનાં પુ તકો ય પૂરા
વાં યા ન હતા… મને ખૂબ ઓછું આવડતુ… ં હંુ અમારી શાળાના લાઇ રેિરયન
િમિસસ ફાિતમાને મ યો. તમે ની પાસે રડી પડ્ યો. મ તમે ને ક યુ,ં ‘મ િજદં ગીમાં એક
પણ ચોપડી વાંચી જ નથી. તમ ે મને વાંચનની શ આત કરાવશો ?’ તો તો ખૂબ જ
નવાઈ પા યા.
પછી તો ણે ચૌદ વષના વાચન-વનવાસનું સાટંુ વાળવાનું હોય તમે જે હાથમાં આવ ે તો
બધું જ હંુ વાંચવા લા યો. આજકાલ ૧૧-૧૨મા ધોરણના િવદ્ યાથીઓને ભણવા
િસવાયની બધી જ રવ ૃિ ઓ પર પૂણિવરામ મૂકી દેતા જો છું યારે મને તો નવાઈ જ
લાગે છે ! બારમાની પરી ાનો આવડી બધો હાઉ !? હંુ તો એ વષોમાં મારી શાળાની
હૉકી ટીમમાં હતો, િહ દી વકત ૃ વ ટીમમાં હતો, અ ં રે નાટકમાં ર યો તથા િફિઝ સ
લબનો રેિસડે ટ પણ હતો. મારી શાળાનો રિતિ ત ‘ રેિસડે ટ્ સ કાઉટ ઍવૉડ’
પણ મને મ યો.
દસ િવદ્ યાથીઓ ભગ ે ા થઈને જેટલું ન કરી શકે તટે લી રવ ૃિ ઓ મ એકલાએ બે
વષમાં કરી હતી. મ ઘોડેસવારી શીખવાનું શ કયું હતુ.ં જોકે અધવ ચ ે મૂકી દીધુ.ં હંુ
મરઘાઉછેરની લબમાં પણ જોડાયો હતો પણ માથું ફાટી ય તવે ી દુ ગંધ મારે માટે
અસ ય હોવાથી દસ િદવસમાં જ હંુ યાંથી ભા યો.
અમારી હૉ ટેલમાં સખત રેિગગ ં થતુ.ં એ વખતે મારો બાંધો સાવ નાજુ ક. વજન પૂ ં ૪૦
િકલો ! વળી, અ ં રે બોલવાના વાંધા. લાસમાં કોઈપણ ર પૂછું, તો બધા હસવા
માંડે કેમ કે, હંુ ગામિડયાની માફક બોલતો હતો.
બધા મારી મ ક કરે, મારા પર દાદાગીરી કરે તથા મને મારે પણ ખરા. હૉ ટેલમાં
બઠે ો બઠે ો ઘણી વાર હંુ િવચારે ચડતો. અહીંથી ભાગી છૂ ટવાનો ે ર તો કયો ? હંુ શું
ક ં ? આ પ ૃ વી રસાતાળ કેમ નથી થતી ? મારો તો છૂ ટકારો થાય !
જોકે, ‘તાર જમીન પર’ના આમીર ખાનની રિતકૃ િત જેવા અમારી હૉ ટેલના વૉડન
ી િતવારી મારી વહારે ધાયા. તમે ણે મા ં વન જ બદલી કાઢ્ ય.ંુ તો અમને િહ દી
પણ ભણાવતા. એક વાર હંુ રડતો રડતો એમની પાસે ગયો. “સર, મને િ લશ બોલતા
નથી આવડતું એટલ ે બધા મારી મ ક કરે છે. શું ક ં ?”
સરે ફ ત એક જ િશખામણ આપી : “અ ં રે શીખ.”
હંુ આ એકા રી જવાબ સાંભળીને સડક થઈ ગયો, પણ મ તરત જ િ લશ ડ્ રામા
લબ અને પિ લક િ પિકંગ લબમાં નામ નોંધા યુ.ં એક જ વષમાં તો મારી ગણના
શાળાના અ છા વ તા તરીકે થવા લાગી.
ે માટે અિં કત થઈ ગઈ છે.
િતવારી સર િવશ ે બી એક બાબત મારા મ ૃિતપટ પર હંમશ
તો અમને વારંવાર પાનની વાતો કરતા. અમિે રકા ારા ખદે ાનમદે ાન થઈ ગયા પછી
બદલો લવે ાની ભાવનાથી પાને અમિે રકા કરતાં ય વધુ રગિત કરી બતાવવાનો
િનણય કયો. િરસચ, મ ે યુફે ચિરંગ તથા ઇ ડ ટ્ રી બધા જ ે રે પાને જે રગિત
કરી તે વાતોની મારા કુ મળા મન પર ભારે અસર થતી. મારા મનોબળને મજબૂત
બનાવવામાં તથા મુ કેલીઓ સામ ે લડી લવે ાની તાકાત પદે ા કરવામાં િતવારી સરનો મોટો
ફાળો છે. ઇિ દરા ગાંધી પણ હંમશ ે કહેતા, કે હંુ યારે િવષમ પિરિ થિતમાં હો યારે
મારામાં કોઈ અ બ શિ તનો સચ ં ાર થાય છે. એ પાશવી શિ ત જ મને બળ આપે છે.
‘I will do it and show them ’… િતવારી પાસે દેડકાને રાજકુ મારમાં
પિરવિતત કરવાની કુ નહે હતી.”
“… અને દસમા ધોરણમાં માંડ ૪૫% માક સાથે પાસ થનાર એ દેડકો HPSમાંથી
ICSE બૉડના ે િવદ્ યાથીઓમાંનો એક િ ર સ બનીને બહાર નીક યો. ખ ં ને
?” મ પૂછ્ય.ંુ
“હા. િફિઝ સમાં મને આખા ભારતમાં સૌથી વધારે માક્ સ મ યા હતા. મને ખૂબ જ
સહેલાઈથી BITS (Pilani) માં રવશ ે મળી ગયો. એ પછીનાં પાંચ વષ મારી
િજદં ગીના સવ ે વષો હતાં. ચોથા વષમાં મને સૂયઊ (Solar Energy)નું ઘલે ંુ
લા યુ.ં મારા િમ ર ભરત સાથે મળીને અમ ે ‘હનીકૉ બ કલ ે ટસ’ િવશ ે ખૂબ વાં યુ.ં
આમ તો ૧૯૨૯માં રિશયન લોકોએ આ શોધ કરી હતી, પરંત ુ તન ે ાં ઝાઝાં પિરણામ
નહોતાં મ યાં.
બે જ મિહનામાં અમને સફળતા મળી. એક સપાટ થાળીમાં અમ ે એટલી ઊ અને
ગરમી પદે ા કરી શ યા, કે એક િદવસ તો એ સાધનમાં જ આગ લાગી. ઉનાળાની
ર ઓમાં અમ ે ઘરે પણ ન ગયા. આ સશ ં ોધન અગ ં ે એક પપે ર લ યું : ‘ઇ ટરનશ
ે નલ
સે ટર ફૉર િશયોરોિટકલ િફિઝ સ’ નામની ઇટાલીની ખૂબ જ િવ યાત સ ં થા ખાતે
આ પપે ર પિ લશ પણ થયુ.ં અમને બન ં ને ે ઇટાલી આવીને એ પપે ર વાંચવા માટે
આમ ં રણ મ યુ.ં જોકે રવાસનો ખચ અમારે કાઢવાનો હતો, જે હતો . ૮,૦૦૦.
મ શઠે ી ક તૂરભાઈ લાલભાઈને પ ર લ યો. તમે ણે મને ૨૫૦/- િપયાનો ચક ે
મોક યો. મ ‘ યોિત’ તથા ‘િહ દુ તાન રાઉન બૉવરી’ (હવ ે ABB) ને પણ પ ર
લ યા. એમણે જણા યુ,ં ‘અમારા વ ૈ ાિનકોને તમ ે આ અગ ં ે વ ત ય આપો તો અમ ે
તમને પુર કાર આપીશુ.ં ’ એ રમાણે બી ં . ૯૦૦ મ યા. આમ ને આમ . ૩,૦૦૦
ભગે ા થયા. આ દરિમયાનમાં મને IIMA માં રવશ ે મળી ગયો હતો. તથ
ે ી ભરતે બી
. ૫,૦૦૦ કાઢ્ યા અને તણ
ે ે કૉ ફર સમાં હાજરી આપી.
આ આખો અનુભવ જ એક સાહસ હતું ! નવો ચીલો ચાતરવાની એક રબળ ઇ છા
તથા તો માટેના રય નોને સાહસ જ કહેવાય ને ! આજે ય એ રસગ
ં યાદ ક ં યારે
હંુ રોમાંિચત થઈ છું .
સૉ ટવરે ે રે તમ ે ‘િવ ડોઝ’ને જો પથદશક શોધ માનતા હો તો સૌરઊ ે રે
‘હનીકૉ બ કલ ે ટસ’ પણ આવી જ શીધ છે. અમને ઇઝરાયલે , યૂઝીલ ે ડ,
ઑ ટ્ રેિલયા તથા યુ.એસ.એ. તરફથી નોકરીની ઑફસ પણ મળી હતી, પરંત ુ એ
ે રે કારિકદી બનાવવાની અમારી ઇ છા ન હતી.”
“કેમ ? િરસચ ે રે કારિકદી બનાવવાને બદલ ે તમ ે મૅનજ
ે મૅ ટ ભણી કેમ વ યા ?”

“અરે, ફાયનલ ઇયર સુધી તો મારે મૅનજ ે મૅ ટ કરવું જ ન હતુ.ં હંુ તો

ે મૅ ટવાળાઓને ‘પોકળ બબડાટ કરનાર ફરેબી લોકો’ જ માનતો હતો ! મ તો
મૅનજ
‘થાઈિર ટર’ નામની રોડ ટ બનાવવાનું અને ઇલ ે ટ્ િરકલ ઇ ડ ટ્ રી નાખવાનું
િવચાયું હતુ.ં હંુ આ ‘થાઈિર ટર’ના રેમમાં પડી ગયો હતો. મારે તમે ાં Ph.D. કરવું
હતુ.ં આ વ તુ પર કિવતાઓ પણ લખતો.
મારા િપતા મને એક િદવસ બરોડામાં ‘ યોિત’ કંપનીનું R & D સે ટર જોવા લઈ
ગયા. યાં હંુ િવજય વણીકરને મ યો. તે ‘ યોિત’ના પસોનલ મૅનજ ે ર હતા. એ મને
રણ-ચાર કલાક માટે વડોદરાના મશહુર કમાટીબાગમાં લઈ ગયા. તમે ણે MBA
ે ા મારા િવચારોમાં ધરમૂળથી પિરવતન કરી દીધુ.ં એ મારા વનનું ટિનંગ
િડ રી િવશન
પોઇ ટ !
૧૯૭૭માં મ CAT પરી ા આપી. ૨૨૦૦ િવદ્ યાથીઓ એ વષ પરી ામાં બઠે ા હતા.
IIMA માટે મારો નબ ં ર રિત ાસૂિચમાં હતો. અનલકી નબ ં ર - ૧૩મો. એ જ વષ
IIM (બ લોર), કોલકાતા, XLRI, બ જ અને પ ં બ યુિનવિસટીના MBA માટે
હંુ વઈે ટ-િલ ટમાં હતો. BITS માં મા ં નામ ‘મૅનજ
ે ર ઇન વ ૅઇિટંગ’ પડી ગયું હતુ.ં

છેવટે IIMA માં ઍડિમશન તો મ યું જ, પણ મારામાં ઘણો લઘુતા રંિથ હતી. યાં
ભારતભરના સૌથી કાબલે િવદ્ યાથીઓ ભગ ે ા થયા હતા. કોઈ આઈ.આઈ.ટી.નો ટૉપર
ને કોઈ િદ હી યુિનવિસટીનો રથમ રમાંક ! રણ જ િદવસમાં મને થયું કે હંુ કોઈ
ભળતી જ જ યાએ આવી ગયો છું !
જોકે મારામાં સામ ે પાણીએ તરવાની વ ૃિ ગ ૃત થઈ ચૂકી હતી. મ ન ી કરી લીધું કે
એક જ વષમાં હંુ આ બધાને પછાડીશ. રોજ રણ-ચાર વા યા સુધી ઉ ગરા કરી
કરીને મ “I School” માં સાતમું થાન રા ત કયું. (I School) એટલ ે
’ઇ ડ ટ્ રી કોલરશીપ’. IIMA ના ે િવદ્ યાથીઓને આ કોલરશીપ આપવામાં
આવ ે છે તથા આ અ યતં રિતિ ત ઍવૉડ છે.) અમારા વખતમાં ફ ત સાત
કૉલરશીપ આપવામાં આવતી. હંુ સાતમો હતો. અ યાસ સાથે મ ઘણી બધી ઇતર
રવ ૃિ ઓમાં પણ ભાગ લીધો.
ં માટે હંુ NTPC ગયો. એ કંપની નવી હતી. કંપની િસ ં રઉલીમાં ૨૦૦૦
સમર ટ્ રેઇિનગ
ે ાવૉટનો પાવર લા ટ . ૪૦૦૦ કરોડને ખચ નાંખવાની હતી. પહાડોની વ ચ ે
મગ
કોલસાની ખાણના મથાળે જ પાવર ઉ પાદન કરવા માટેનો લા ટ નાંખવાનો હતો.
NTPC ના ચૅરમૅન ી કપૂરે અમને રોજનો ફ ત એક જ પાનાનો રોજે ટ િરપોટ
આપવાનું ફરમાન કયુ.ં (રોજેરોજ ૧’ના દળદાર િરપોટ બનતા હતા) મિહને .
૪૫૦/- ટાઈપે ડ મળતું હતુ;ં ખૂબ જ શીખવા મળતુ.ં

IIMAમાંથી રૅ યુએટ થયલે ા ૨૩ વષના લબરમૂિછયા

યુવાનને ભાવનગરનું એક માંદં ુ એકમ સાજું કરવાની
જવાબદારી સોંપવા માટે ઘણી િહંમત જોઈએ ! આવા કામમાં
શીખવાનો જે અનુભવ મળે છે, તે અન ય હોય છે. જે ૧૯
મિહના મ ભાવનગરના માંદા એકમના CEO તરીકે
ગા યા અને યાં મને જે વિૈ વ યપૂણ અનુભવ મ યો, તે
‘િહ દુ તાન િલવર’ કંપનીના ‘મૅનજ ે મૅ ટ ટ્ રેઈની’ તરીકે
ન મ યો હોત ! કદાચ એમાંનો એક ટકો ય ન મળત !
IIMAમાં બધા જ િવષયો મારા િ રય હતા, પણ ‘ERI’ નામની એક કવાયતે મારા
વનને નવી િદશા બ ી. ૧૯૭૮ની બી ઑ ટોબરે રો. પુિલન ગગ તથા રો.
ઇિ દરા પરીખ સાથે લગભગ બ-ે રણ કલાક સુધી અમને આ પરી ણ ારા ણે
ર મ ાન થયુ.ં મને સા ા કાર થયો. રભુએ આવીને ણે મારા કાનમાં ક યુ,ં
“વ સ, તું જ તારો ભા યિવધાતા છે. તારા વનની સપં ણ
ૂ જવાબદારી તારે િશરે છે.”
બસ, એ િદવસથી વનની કોઈ પણ પિરિ થિત માટે મારી જવાબદારી છે તો મ
વીકારી લીધુ.ં હંુ હવામાનનો, સરકારી નીિતઓનો કે મારાં માતા-િપતાનો વાંક નથી
જોતો. મારા વનમાં સારો બનાવ બને તો મારી જવાબદારી અને ખરાબ બને તો ય
મારી જ ભૂલ.
IIMA માંથી બહાર નીકળીને તરત જ મ FAIRમાં નોકરી લીધી. ‘Foundation
to Aid Industial Recovery ’ માં મારા ચાર િસિનયસ અને દસ સહા યાયીઓ
પણ જોડાયા હતા. અમને ૧ર૫૦/- નો પગાર મળતો હતો. પગારધોરણ તદ્ દન નીચું
ગણી શકાય, પરંત ુ ‘FAIR’ નો આઇિડયા જબરદ ત હતો. એમાં એક માંદા યુિનટને
બૅ ક પાસથે ી અમારા જેવા MBAની િન ામાં મૂકવામાં આવતુ.ં અમને બે વષનો સમય
મળતો. આ બે વષમાં એ માંદી કંપનીને ધમધમતી કરવાની જવાબદારી અમારી ! હંુ છ
મિહના તો આવા માંદા યુિનટની તપાસમાં ભારતભરમાં ફયો. છેવટે ભાવનગરની
‘મચ ટ ટીલ’ પર મારી નજર ઠરી.

કોઈપણ ધધં ામાં સામ ય હોય છે જ. ઉદાહરણ તરીકે

શાળા શ કરવાથી નાણાકીય ફાયદો ન પણ થાય, પરંત ુ
ઊગતી પઢે ીના ચાિર ર્ય ઘડતરમાં તમ ે જે ફાળો આપો છો તે
તમારો નફો છે. હંુ યારે ‘નફો’ શ દ વાપ ં છું યારે
નાણાકીય ફાયદાની જ વાત નથી કરતો. યિ તિવકાસ
પી ફાયદાની વાત ક ં છું .
ભાવનગર જતાં પહેલાં મ ‘FAIR’ ના એક રૉજે ટ પર પણ કામ કયુ.ં
યુ.એસ.એ.ના રિતિ ત ફોડ ફાઉ ડેશને આ માટે નાણાં આ યાં હતાં. િબહારના
અ યતં સુદં ર ‘મધુબની’ િચ રોના િચ રકારોને એક િચ રના ફ ત ર૦૦થી ૩૦૦
િપયા જ મળતા. આ િચ રો િદ હીના કૉટેજ ઍ પોિરયમમાં . ૧૦,૦૦૦/-માં
ે ાતા. એટલ ે કે વચિે ટયાઓ જ મોટા ભાગની કમાણી ચા કરી જતા. ફોડ
વચ
ફાઉ ડેશન આ વચિે ટયાઓની નાબૂદી ઇ છતી હતી. ી કુ િરયને દૂ ધ માટે ભારતમાં
કૉ-ઑપરેિટવ સજવાનું જે મહાન કાય કયું એવું જ કાંઈક અમ ે ‘મધુબની પઇ
ે િ ટં ઝ’
માટે કરવા ઇ છતા હતા.
હંુ અને મારા જ લાસનો સ ં વ ફંસલકર મધુબની પહોંચી ગયા. યાં લગભગ એક
મિહનો ર યા. ‘મા ટર રાફટ્ સ િવમૅન ઍસોિસઍશન ઑફ િમિથલા’ની થાપના
કરીને િચ રકાર ીઓને એક ર કરી. આજે ય આ સિમિતને કારણે મૂળ કલાકારોને
વચ ે ાણ િકંમતના ૮૦% જેટલો િહ સો મળે છે.

યાં અમ ે બી એક કરામત પણ કરી. આજે તો કોઈ પણ કાય માટે યો ય યિ ત

શોધવા માટે હંુ આ જ ઉપાય અજમાવું છું . હવ ે મારી આ ‘ ટાઈલ’ બની ગઈ છે.
િમિથલામાં ીઓની સિમિત તો બની ગઈ, પણ એ સિમિતનું અને તન ે ા વહીવટનું
સચં ાલન અમારી િવદાય પછી કોણ કરશ ે ? મ સ ં વને ક યુ,ં ‘આ દુ િનયામાં એવી
એક યિ ત તો હશ ે જ ને કે જે આપણી િવદાય પછી આ કાય સભ ં ાળી શકે ?’
સ ં વ કહે, ‘તું કોની વાત કરે છે ?’
મ ે ક યુ,ં ‘મને ખબર નથી… તું જ કહે કે એ ી હશ ે કે પુ ષ ?’
સ ં વ કહે, ‘ભાઈ, ીઓની સિમિત ી ચલાવ ે તે જ બહેતર છે.’
મ ક યુ,ં ‘હા, પથી ૪૫ વષની વ ચન
ે ી કોઈ ી મળી ય તો સા .ં ’

‘પરણલે ી હશ ે કે કું વારી ?’

સ ં વ : “પરણલે ી હોય તો સા ં… જરા માનપા ર રહેશ.ે ’
હંુ , ‘એનું નામ શું હશ ે ?’
તમને કદાચ ખબર જ હશ ે કે િબહારમાં િમ ા અટક ખૂબ જ રચિલત છે. મોટા
ભાગના રા મણ ‘િમ ા’ હોય.
ે ી વયની િમ ા અટક ધરાવતી પરણલે ી ીની
બસ, અમ ે તો ઉપથી ૪૫ વષની વ ચન
શોધમાં દરભગં ા તરફ ગયા.

દરભગં ા ગ સ કૉલજ ે માં પહોંચીને િ રિ સપાલને મ યા. મ પૂછ્ય,ંુ ‘અહીં કોઈ િમિસસ
િમ ા છે ? મોટે ભાગે પૉિલિટકલ સાય સ કે સોિશયોલૉ શીખવતા હશ.ે ’
તરત જ જવાબ મ યો, ‘હા, છે.’
અમ ે તમે ને મ યા. અમ ે તમે ને ક યુ,ં ‘આ પાટ-ટાઈમ જૉબ છે. અમ ે બ-ે રણ લાક
રાખીશુ,ં પરંત ુ તમારે અઠવાિડય ે એક-બે વખત ઑિફસમાં જવું પડશ.ે આપ આ
સ ં થાના માનદ્ સે રેટરી બનશો ?’
િમિસસ િમ ા તો ખુશ થઈ ગયાં.
એ િદવસથી આજ િદન સુધી મ અનુભ યું છે કે સારી રવ ૃિ શ કરવી હોય તો
માણસ મળી જ રહે છે. આવું શરે લૉક હૉ સ રકારનું લૉ ક વાપરીને મ ઘણા માણસો
શો યા છે.
આ કામ પતાવીને હંુ ભાવનગર પહોં યો. ‘મચ ટ ટીલ’ના ચાર લા ટ હતા. ટીલનાં
વાસણો, ટીન ક ટેઈનસ, ડ્ ર સ તથા રોિલગ ં િમલ. એક-બે મિહનામાં જ મ વાસણો
બનાવવાનો લા ટ બધં કરી દીયો, કેમ કે િમલ ખોટ કરતી હતી. એ પછી રોિલગ ં િમલ
પણ બધં કરી દીધી. બાકીના બે ધધં ા પર મ યાન કે દ્ િરત કયું.
જૂના બૉડ મ ે બસને થાને નવા સ યો લીધા, દેવાની ચૂકવણી કરી, ચડી ગયલે
પગારોની ચૂકવણી કરી તથા મ ૃત: રાય કંપનીના વમાં વ આ યો. ઓગણીસ
મિહનાની મહેનત પછી મ આ થળેથી િવદાય લવે ાનો િન ય કયો. ‘મુબ ં ઈ સમાચાર’માં
કંપની વચ
ે વા અગ ે ી હેરાત કરવામાં આવી. કેિડયા નામના એક વપે ારીએ એ
ં ન
યુિનટ
ખરીદી લીધું તથા કંપનીમાં નોકરીની મને ઑફર પણ કરી. જોકે ૧૯૮૧ની ૩૧મી
િડસે બરે મ ભાવનગરને અલિવદા કરી.
મારા મોટા ભાઈ સુશીલ હા ડા અમદાવાદમાં એક ક સ ટ સી કંપની ચલાવતા હતા.
તમે ણે તમે ના એક િમ રને ભાગીદારી માટે ઑફર કરી હતી, પરંત ુ ક સ ટ સીનો
િબઝનસ ે ચાલશ ે કે નહીં એ િદવામાં તમે ના િમ રએ ઑફરનો અ વીકાર કયો. હંુ
‘FAIR’ માં જોડાયો એ પહેલાં સુશીલ ે મને પણ ભાગીદારીની ઑફર કરી હતી, પણ મ
િવચાયું હતુ…ં ભાઈ-ભાઈ વ ચ ે સુમળ ે ભયા સબ ં ધં ો ળવવા હોય તો ધધં ામાં ભાગીદારી
ન જ કરવી જોઈએ.
યારે સુશીલ ે ફરીથી એ જ ઑફર કરી યારે હંુ પીગળી ગયો. ‘કૉર ક સ ટ સી
સિવિસઝ’ નામની એક નાની કંપનીમાં અમ ે સરખી ભાગીદારીથી ધધં ો શ કયો. થોડા
વખતમાં કંપનીનું નામ બદલીને ‘કૉર ક સ ટ ટ્ સ રા. િલ.’ કરવામાં આ યુ.ં
મૅનજે મૅ ટની સાથે ક યૂટર ક સ ટ સી સવે ાઓ પણ અમ ે શ કરી. સૉફટવરે ,
બિે ડંગ તથા વીમા અગ ં ન ે સૉફટવરે અમ ે બના યાં. આ ે રમાં પહેલ કરનાર
ે ા અનક
ગણીગાંઠી યિ તઓમાં તમ ે મા ં નામ ગણી શકો. અમને િસચાઈ તથા પાણીની
વહચણીના પણ રૉજે ટ્ સ મ યા.
હંુ યારે ક સ ટ ટ હતો, યારે સારામાં સા ં કામ કરીને મારા કલાય ટના ઘણા
િપયા બચાવતો. લાંબા-લાંબા દળદાર િરપોટ્ સ આપવામાં હંુ માનતો ન હતો. હંુ તો
કામ મળતાં જ, રોજરોજ લાય ટ સાથે ચચાિવચારણા કરીને છ મિહનામાં તમે ના
ર નું િનરાકરણ લાવી દેતો.

સાચો ‘મૅનજ ે ર’ કોને કહેવાય ? તન ે ા મૂ યાંકનનો

માપદંડ શી ? હંુ તો માનું છું કે તન
ે ી કારિકદીનાં રીસ વષ
ે ા હાથ નીચ ે કામ કરતી યિ તઓ સુખી અને
પછી તન
સફળ હોય, તો તમે ની સફળતાનો થોડોઘણી યશ એ
ે રને મળવો જોઈએ.
મૅનજ
અમારા રાહકોને અમારાથી ખૂબ જ સતં ોષ હતો. એ સમય ે કંપનીનો ટનઑવર ૧
કરોડ (૮પ-૮દમાં) અને નફો ૬૦ લાખ જેટલો હતો. જોકે ૧૯૮૬માં અમ ે કંપની બધં
કરીને ફામા યુિટકલ ે રે રવશે વાનો િનણય કયો.”
“કેમ ?”
“મારે એક એવો ઉદ્ યોગ થાપવો હતો કે યાં ભૂગ ં ળં ુ હોય, ધુમાડો નીકળતો હોય,
ફૅ ટરી હોય, માલ લઈને ટ્ ર સ આવ- કરતી હોય, ચોકીદાર હોય, કામદારો
ખૂણામાં બઠે ા-બઠે ા બીડી ફૂંકતા હોય અને ફૅ ટરી જેવ ંુ વાતાવરણ લાગતું હોય !
ક સ ટ સીના િબઝનસ ે માં રગિતની એક મયાદા હોય છે. સાચું કહુ તો આજ સુધીમાં
મ ઘણા સલાહકારો િન યા છે, પણ મારાથી સારા ક સ ટ ટ્ સ મને નજરે નથી પડ્ યા.
ખરેખર કહંુ તો ૧૯૮પમાં ગુજરાતમાં િહદુ -મુિ લમ રમખાણો ફાટી નીક યાં યારે અમને
કામમાંથી થોડી નવરાશ મળી હતી. એ નવરાશની પળોમાં અમને ફૅ ટરી શ કરવાનો
િવચાર આ યો હતો. અમદાવાદ લગભગ એક મિહના સુધી બધં ર યું હતુ.ં સદ્ નસીબે
અમારી ઑિફસના િવ તારમાં કરફયુ ન હતો. અમ ે લગભગ છથી આઠ મિહના કઈ
રોડ ટ બનાવવી તે િવચારમાં જ કાઢ્ યા. છેવટે અમ ે ફામા યુિટકલ પર પસદં ગી
ઉતારી.
આ ઉદ્ યોગ અગં ે અમને કોઈ જ ણકારી ન હતી, પરંત ુ િહંમત હારવાનું મારા
વભાવમાં જ નથી. હંુ પુ તકો વાંચ,ંુ એ ઉદ્ યોગના ણકારોને મળં ,ુ ફૅ ટરીઓ જોવા
. મહેનતથી શીખી લ . મ મારા વનમાં જે કાંઈ કયું છે તે સશં ોધના મક પ િતથી
જ કયું છે.
I.I.M.માંથી રૅ યુએટ થઈને ૨૩ વષની મરે મ સૌરા ્રમાં િસગ ં તલે ના પદં ર
િકલોના ડબા બનાવવાનો િનણય લીધ,ે યારે બધા મારી પર હસતા હતા ! આજે
આટલાં વષ પછી પણ િસગ ે ાય છે. સૌરા ્રમાં
ં તલે પદં ર િકલોના ડબામાં જ વચ
િસગં તલે ના ડબા બનાવવાની સકડો ફૅ ટરીઓમાં આજે જે ડબા બને છે તન ે ી
શ આત મ કરી હતી.
અમારી ફામા. ફૅ ટરીમાં અમ ે I.V. Fluids (ઇ દ્ રાિવનસ બાટલા) બનાવવાની
શ આત ૫,૦૦૦ બાટલાની બૅચ સાઈગઝથી કરી હતી. અમ ે રપ-રપના બે િવભાગમાં
એ બૉટ સને જતં રુ િહત કરતા, એક બૉ સમાં ૨૪ બૉટલનું પિે કંગ કરતા. આજની
તારીખમાં પણ ભારતની ૯૫% ફામા કંપનીઓ આ જ રિ રયાઓને અનુસરે છે. અમ ે
સશં ોધન ે રે પહેલ કરી હતી.”
બી કોઈ યિ ત આ બધું બોલતી હોય તો હંુ માની જ લ , કે એ બણગાં કૂ કે છે,
પરંત ુ સુિનલ હા ડા જે કાંઈ બોલ ે છે એ સો ટકા સ ય લાગે છે કેમ કે તે એવા જ છે.
“રિ મ, હંુ ાનને વહેચવામાં માનું છું ; પરંત ુ મને પોતાને ખૂબ ખરાબ અનુભવ થયા છે.
અમારે લુકૉઝના બૉટ સની ફૅ ટરી શ કરવી હતી યારે મ અમુક ચાલુ ફૅ ટરી
જોવા માટે રય ન કયો. મને એક પણ ફૅ ટરીમાં અદં ર જવા જ ન મ યુ.ં છેવટે, હંુ
ચોરીછૂ પીથી બે ફૅ ટરીમાં ઘૂસી ગયો હતો. એક ફૅ ટરીમાં અમદાવાદની ણીતી
શારદાબાઈ હૉિ પટલનો ડૉ ટર ગાડગીલ બની ગયો અને બી કંપની ‘GIDC’ ના
ઇ પે ટરનો વશ ે પલટો કરીને જોઈ આ યો. જોકે, મારી ફૅ ટરી જે કોઈને જોવી હતી
તે સહુને મ બતાવી છે.
અમુક દવાઓનાં પરી ણ રાણીઓ પર કરવા પડતા. અમ ે ‘ રાણીયર’ પણ
એરકંિડશ ડ બના યું હતુ.ં મોટા ભાગની ફામા કંપનીઓનો આ ગદં ામાં ગદં ો િવ તાર
હોય છે. માથું ફાટી ય તવે ી દુ ગધ આવતી હોય, પ ીઓની િવ ા સાફ ન થાય,
રાણીઓનું િબલકુ લ યાન ન રખાય. અમ ે રાણીઓ સાથે જે માનવતાભયો યવહાર
કયો, તને ંુ અમને થોડા જ સમયમાં ઉ સાહજનક પિરણામ મ યુ.ં

સુદાની એક કંપનીનું ૬૦ લાખ બૉટલનું ટે ડર બહાર પડયું હતુ.ં છે લી હરીફાઈ

અમારી કંપની અને એક પાિનઝ કંપની વ ચ ે હતી. સુદાનથી ચાર યિ તઓની ટીમ
અમારી ફૅ ટરી જોવા આવવાની હતી. ટીમનાં લીડર એક બહેન હતાં.
સુદાનની ચારેય યિ તઓ મુિજનમ ધમ પાળે છે તે અમ ે શોધી કાઢ્ ય.ંુ અમ ે
અમદાવાદની એક સુદં ર મિ જદ . ૨૦,૦૦૦ ખચીને ચો ખી કરાવી. સુદાનના પ
માટે નમાઝ પઢવા માટે શતે રં ઓ ખરીદી રાખી. અમારી ફૅ ટરીમાં નમાઝ માટેનો એક
ૈ ાર કરા યો તથા મ ાની િદશા (ઇશાન િદશા) પણ શોધી રાખી. પણ,
શાંત બડં તય
આખી બા ની ે સોગઠી પલે ંુ ‘ રાણીઘર’ બની ગયુ.ં પલે ાં બહેન તો અમારા
રાણીધરના રેમમાં પડી ગયાં હતાં. બ-ે રણ િદવસમાં કેટલીય વાર રાણીઘરમાં ફરી
આ યાં. તમ ે સમ જ ગયા હશો કે એ ઑડર તો અમને મળી જ ગયો. થોડા જ વખત
પછી અમારા મૅનજ ે રે મને જણા યું કે પલે ાં બહેને માંચ ે ટર યુિનવિસટીમાંશી
માઈ રોબાયોલૉ માં Ph.D. કરેલ હતું તથા સ ર વષ લ ે ડમાં કામ કયું હતુ.ં એ
સ રમાંથી અિગયાર વષ તમે ણે આવાં ‘ રાણીઘર’માં રયોગો કરવામાં ગા યાં હતાં.
અમારી કંપનીમાં રાણીઓ પર જે રીતે પરી ણ થતું હતું તે તમે ને ‘દયા’ અને
‘ક ણાસભર’ લાગી હતી.
અમા ં ‘ રાણીઘર’ બી કંપનીઓ કરતાં જુ દં ુ બની શ યુ તન
ે ંુ એક રહ ય હતુ.ં અમ ે
દવાઓનાં પરી ણ સસલાં પર કરવા ઇ છતા હતા. ભારતનાં સસલાં પર ભારે દવાની
ે ી અમ ે અમારા એક મૅનજ
ય ધારી અસર નથી થતી. તથ ે રને સસલાં ખરીદવા બૅિ જયમ
મોક યો. મુબ ં ઈની ‘હાફિક સ ઇિ ટટ્ યટૂ મદથી ચાર સસલાં – બે નર અને બે માદા
– આયાત કરવામાં આ યાં. હવ ે આ સસલાંની દેખરેખ રાખનાર યાંથી શોધવા ?
અમદાવાદના સું સરં ક ી િબન ડેિવડ સમ ર ભારતના ે રાણીિવદ્ ગણાતા.
અમ ે તમે ની સલાહ લવે ા ગયા. તમે ણે અમને સોનરે ી િશખામણ આપતાં ક યુ,ં ‘તમ ે જે
યિ તની પસદં ગી કરો તન ે ે રાણીમા ર તરફ ખૂબ જ રેમ અને અનુકંપા હોવી જ
જોઈએ. બી કોઈ આવડત હોય કે ન હોય !’
મને રાજપર ગામના કનુભાઈ મળી ગયા. તમે ણે બધાં જ નવરોની માવજત માનવી
જેવી કરી, રેમ અને લાગણીથી.”
સુિનલની રસ રદ વાતો સાંભળતાં મારી સવાર પડી ત… પણ મારે તો તમે ની ફામા
કંપની ‘કૉર પરે ે ટ સ’ િવશ ે ણવું હતુ.ં આઠ વષની એ યા રાની વાત સુિનલ ફ ત
બે જ િમિનટમાં પતાવી દે છે !
“અમારી રથમ ફૅ ટરીમાં અમ ે ટેલાનટે ે સ, કૅપબ સ અને િસરપ બનાવતા. કંપનીનું
નામ હતું ‘કૉર લૅબૉરેટરીઝ િલ.’. અમ ે પિ લક ઇ યૂ પણ લા યા હતા, જે સાવ ફલોપ
ગયો હતો. આખા રોજે ટનું મૂ ય ૬૦ લાખ હતુ,ં જેમાંથી વીસ લાખનું રોકાણ અમા ં
હતું તથા બાકીનું બૅ કોનુ.ં
બીજે જ વષ I.V. રવાહીની ફૅ ટરી શ કરવામાં આવી, જેમાં કુ લ ૪.૫. કરોડના
રોકાણની જ ર હતી. અમ ે ૧ કરોડનું અગં ત રોકાણ કયું તથા બાકીના ૩.૫ કરોડ
IFCI તરફથી મ યા હતા. ૧૯૪ સુધીમાં તો કંપનીનું ટનઑવર ૬૦૦ કરોડે પહોંચ ંુ
તથા કુ લ પાંચ ફૅ ટરીઓમાં ઉ પાદન ચાલતું હતુ.ં
આખો રોજે ટ આઠ મિહનામાં પૂરો કરવામાં આ યો હતો. હંુ લગભગ ચોવીસ કલાક
ફૅ ટરીમાં જ ગાળતો. I.V. રવાહીના ઉ પાદન ે રે અમ ે ઘણી શીધ કરી હતી. I.V.
ઉદ્ યોગમાં વિૈ ક ે રે અમ ે ખા ં રદાન કયું છે. મશીનોની િડઝાઈન પણ બદલાવી
છે. આજે ય યુરોપમાં યાં યાં આવાં મશીનો બને છે, યાં મા ં ખૂબ માન છે.”
સુિનલની વાતોમાં ઠેર ઠેર ગવ છતો થાય છે, પણ એ ગવની પાછળ ડોિકયું કરી જતું
દુ :ખ મારાથી અછતું નથી રહેતુ.ં સુિનલ મને બધી જ સારી-સારી વાતો જ કેમ કહે છે ?
કદાચ તે ગઈગુજરી ભૂલી જવા ઇ છતો હશ ે ! કૉર પરે ે ટ સના ક ણ અ ં મનું મુ ય
કારણ ભાઈ-ભાઈ વ ચન ે ો અણબનાવ ! ‘અમ ે ફૅ ટરી બાંધી, તન
ે ો ખૂબ િવ તાર કયો,
પણ ૧૯૪ પછી હંુ અને મારા ભાઈ છૂ ટા પડી ગયા. તે પછી ધધં ામાંથી ણે મારો રસ જ
ઊડી ગયો.”
જોકે આજે સુિનલ ‘કૉર એલજ
ે ના C.E.O. છે. તમે ની કંપની કો ગટે ે ડ બૉડ બનાવ ે
છે.
પોતાના આ નવા સાહસ અગ ં ે જણાવતાં સુિનલ કહે છે : ‘ઘણી અિન છા હોવા છતાં ય
મ આ કંપની શ કરી, કેમ કે માણસે કમાવું તો પડે જ ને ! અમ ે બન ં ે ભાઈઓ છૂ ટા
પડ્ યા યારે અમારી વ ચ ે એક સમજૂતી થઈ હતી – મારી આ નવી ફૅ ટરીમાં બનતા
ખોખાં કૉર પરે ે ટ સ સીધસે ીધાં ખરીદી લશે .ે જોકે એવું કાંઈ બ યું નહીં. ૧૯૯દમાં મ
ં મિટિરયલ બનાવવાની િવશાળ ફૅ ટરી તો નાંખી દીધી, પણ મારા ભાઈએ
પૅકેિજગ
વચન પા યું નહીં. મને જેગી ખોટ ગઈ.
‘કૉર પરે ે ટ સ’ િવશાળ જ થામાં માલ બનાવતી હતી. એટલા જ થા માટે પિે કંગ
મિટિરયલ પણ વધારે જ બનાવવું પડે ને ? આ િવચારથી મ ખૂબ મોટી ફૅ ટરી બાંધી
દીધી હતી. આજે ય આ ફૅ ટરી ખાસ ચાલતી
નથી કેમ કે જે મોટા રાહકની ધારણા હતી, તે ર યા જ નથી.” સુિનલના
સૂરમાં િનરાશા છે.
“સુિનલ, આ કંપનીમાં તમા ં યાન પણ ઓછું છે એ વાત સાચી છે ?” હંુ પૂછી લઉ છું .
“અરે ઓછું કયાં, િબલકુ લ જ નથી ! દશરે ાની પૂ ને િદવસે વષમાં ફ ત એક જ વાર
હંુ એ ફૅ ટરીની મુલાકાત લઉ છું . ધધં ામાંથી મારે રસ જ ઊડી ગયો છે. પસ ૈ ાની
પાછળની આંધળીદોટ મ છોડી દીધી છે. મારી કંપનીના શૅરોની રોજેરોજની વધઘટ હંુ
નથી જોતો. આજની તારીખમાં એ કંપની વચ ે ીને હંુ નવરોપૂપ થઈને બસ
ે ી ઉ, તો ય
મને અગ ં ત રીતે કોઈ જ ફરક પડતો નથી. પણ હાલમાં કંપની સારી ચાલ ે છે, ઠીકઠીક
નફો પણ થાય છે અને થોડી રવ ૃિ પણ રહે છે એટલ ે ચલા ય ે છું …”
હાલમાં ‘કૉર ઍલજ ે ’નું ટનઑવર ૩૫ કરોડે પહોંચ ંુ છે. કંપની લગભગ યશાવત્ –
નહીં નફો નહીં નુ સાન – જેવી પિરિ થિતમાં ચાલ ે છે. “આ કંપનીમાં ય શ આતમાં
મ નવી નવી સશં ોધના મક રોડ ટ્ સ બનાવવાનો રય ન કયો હતો, પણ ભાઈ
સાથને ા િવખવાદે મારા િદલને ભારે ઠેસ પહોંચાડી હતી. ણ,ે વન ર ય ે જોવાની
મારી દૃિ જ બદલાઈ ગઈ !
અમ ે બન
ં ે ભાઈઓ ખૂબ જ કટુતાશી છૂ ટા પડ્ યા હતા. એ આઘાતની કળ વળતાં ખૂબ
ૈ ા કમાવામાંથી રસ જ ઊડી ગયો. મારાં હૃદય, મન, આ મા બધું
સમય થયો. મને તો પસ
જ વરે ણછેરણ થઈ ગયું હતુ.ં મને સતત િવચાર આવતો… વનમાં શું પસ ૈ ો જ સવ વ
છે ?… િજદં ગીમાં પહેલીવાર હંુ િડ રેશનનો િશકાર બ યો. અ યાર સુધી િડ રેશનના
દદીઓની હંુ તો કાયમ મ ક કરતો હતો !
મારે મતે તો િડ રેશન એટલ ે ‘નોનસૅ સ ! હંુ પોતે વામી િવવક ે ાનદં અને રામિ ર ની
‘આંતિરક શિ ત’ની િથયરી પર અન ય િવ ાસ ધરાવતો હતો અને મા ં જ મન ડગી
ગયું હતું ! ણે મા ં મન મારા ક યામાં જ ન હતું ! દસ મિહના સુધી હંુ રોજેરોજ મયો
છું . મારા કબાટમાં મ કાિતલ ઝેર પોટેિશયમ સાઈનાઈડની બાટલી સતં ાડી રાખી હતી.
કાલ ે તો મરી જ જવું છે એમ િવચારીને હંુ મ ૃત: રાય દશામાં બસ વ ે જતો હતો !
નદં ાકુ માર મારો BITS (િપલાણી) કાળનો કૉલજ ે રે ડ હતો. તન ે ે મારી ખૂબ િચતં ા
થઈ. તે મને થોડા િદવસ પોતાની સાથે બ લોર લઈ ગયો. યાં એક સાધુબાવાએ મારા
માટે ‘સપપૂ ’ કરી અને મને રણ લીંબ ુ આપતાં ક યુ,ં “આ સાચવી રાખજે.” લીબુ
સુકાઈ ગયાં યાં સુધી મ સાચવી રા યાં. એક િદવસ કંટાળીને ફકી દીધાં. પણ અધા
જ કલાકમાં હંુ એ રણય ે લીબુ શોધીને પાછા લઈ આ યો. માલમાં મૂકીન,ે ગાડીમાં
ાથી મૂકીન,ે ગાય રી મ ં ર બોલીને પિવ ર સાબરમતી નદીમાં પધરાવી આ યો યારે
મને શાંિત થઈ !
મારી પ ની િદ યા મને િવશાખાપ નમ લઈ ગઈ. યાં એક લોલકના ણકારે મારી
સારવાર કરવાનો રય ન કયો. એક મુિ લમ ફકીરે મને લોહચુબ
ં કથી ટ્ િરટમૅ ટ
આપવાનો પણ રય ન કયો. ખરેખર, ‘ડૂબતો માણસ તરણું ઝાલ’ે એ કહેવત કેટલી
સાચી છે !
છેવટે દસ મિહનાને અતં ે મારી પ ની તથા માતાિપતાના રય નો થકી હંુ આ
દુ : વ નમાંથી બહાર આ યો. ધધં ા અને કૉપોરેટ વનથી મને નફરત થઈ ગઈ હતી.
એ નફરતમાંથી ‘એકલ ય’નો િવચાર મને કુ યો.
જોકે મને એક વ ૃ ા મ શ કરવાનો પણ િવચાર આ યો હતો, પરંત ુ લોકો પોતાનાં જ
વડીલોનું યાન ન રાખી શકે તે પિરિ થિતને હંુ વગ
ે આપવા ઇ છતો ન હતો. તથે ીમ
િશ ણ ે રે રવશ ે વાનો િન ય કયો. મ ે મારી આગવી ટાઈલ મુજબ IIMA ના
રણ યુવાન નાતકોને નોકરીએ રા યા. * આ રણય ે યુવાનોએ લગભગ પદં ર
મિહના સુધી ભારતભરનો તથા િવ ભરનાં રવાસ કરીને ઉ મ શાળાનાં લ ણો
શો યાં.
સાત દેશોના રવાસમાં અમ ે લગભગ ૧૫૦ ે શાળા-કૉલજ ે ોની મુલાકાત લીધી; જેમાં
શાંિતિનકેતન અને ઑ સફડનો પણ સમાવશ ે કયો હતો. શાળા ચાલુ કરવા પાછળની
િફલસૂફી અમારે સમજવી હતી. ધીમ ે ધીમ ે અમને બધી આંટી ટીઓ સમ ઈ અને
૧૯૯૮માં ‘એકલ ય’ કૂ લનો શુભારંભ થયો. આજે અમદાવાદની સૌથી ણીતી અને
માનીતી
શાળાઓમાં આ શાળાની ગણના થાય છે. માચ, ૨૦૦૬માં બારમા ધોરણની અમારી
રથમ બૅચ ઉ ીણ થઈ છે.
શાળા સારી રીતે ચલાવવી એ સફળ ઉદ્ યોગ ચલાવવા જેવી જ અઘરી બાબત છે.
‘એકલ ય’ નફો કરતી કંપની નથી, પણ એક સાહસ તો છે જ!
આ શાળામાં નવીનીકરણની દૃિ એ અમ ે વગસ ં યા મયાિદત રાખી છે તથા આિથક
રીતે નબળા િવદ્ યાથીઓને ફીમાં રાહત આપીને અ ય િવદ્ યાથીઓ સાથે દાખલ કયાં
છે. શાળાને ચાર િવભાગમાં વહચવામાં આવી છે. િ ર- રાઇમરી, જુ િનયર, િમડલ અને
િસિનયર. ચારેય િવભાગને પોતાનાં અલગ લાઇ રેરી, સાધનો તથા િ રિ સપાલ છે.
એટલ ે જ આગવી ઓળખ છે.
અમારી શાળાનાં બાળકોના વાલીઓ શાળાની રવ ૃિ ઓમાં ડો રસ લ ે છે. બાળકોની
મ મીઓ માટે ‘મધસ વકશોપ’ યોજવામાં આવ ે છે. ‘એકલ ય’ એક ઉ ચ ક ાની
શાળા છે. બાળકોને િવિવધ ે રોની ણકારી મળે તવે ંુ વાતાવરણ અમ ે સજયું છે. આ
બાળકો વષો પછી યારે મોટાં થશ,ે યારે તમે ના વન પર આ કેળવણીની અસર
વતાશ.ે ”
“સુિનલ, આપની વાત સાથે હંુ સપં ણ
ૂ પણે સમં ત છું , પણ કયાં ધધં ાની એ નફા-તોટાની,
સફળતા-િન ળતાની દુ િનયા, અને કયાં આ દુ િનયા ? ! વળી, તમારી શાળામાં તો
બી શાળાઓની જેમ િરઝ ટ અને માફસની દૃિ એ િવદ્ યાથીઓનું મૂ યાંકન પણ
નથી કરવામાં આવતુ.ં ખરાબ િરઝ ટને કારણે કદીય ે િવદ્ યાથીને શાળામાંથી ખસદ
નથી આપવામાં આવતી. ખ ં ને ?” હંુ પૂછું છું .
“અમ ે જે ‘તોફાની’ િવદ્ યાથીઓને શાળામાંથી કાઢી નથી મૂ યા તઓે ભિવ યમાં
સફળતાને વરશ ે તન ે ી મને ખાતરી છે.” બોલતાં બોલતાં સુિનલની આંખમાં ચમક આવી
ય છે.
હાલમાં ‘એકલ ય’ વિનભર છે. જોકે સુિનલ હા ડાએ પોતાની સપં ણ
ૂ શિ ત શાળા
પાછળ જ ખચી છે. દરરોજ શાળાની મુલાકાત લવે ા ઉપરાંત તઓ
ે િશ કો તથા
િવદ્ યાથીઓ સાથે સારો એવો સમય ગાળે છે. “જો
હંુ પાંચ વષ સુધી ‘એકલ ય’ જવાનું બધં કરી દ તો આ કૂ લ પણ ‘બી ’ શાળાઓ
જેવી જ ‘સામા ય શાળા’ બની ય. મ મારા ટેલ:‘ શીધ પણ આદરી દીધી છે… જોકે
એ કામ ઘણું અઘ ં છે.”
શાળાના િવદ્ યાથીઓ ઉપરાંત IIMAના ‘LEM’ના લાસના િવદ્ યાથીઓના
િવચાર અને વન પર સુિનલ ે ડી અસર કરી છે. ‘લૅબૉરેટરી ઇન
એ ટરિ ર યોિરયલ મૉિટવશ ે ન’નો કોસ ૧૯૯રથી તઓે IIMAના િવદ્ યાથીઓને
ભણાવ ે છે. સુિનલ હા ડાની ભણાવવાની રીત તદ્ દન અનોખી છે. પાઠ્ યપુ તકમાંથી
ભણવાનું નહીં અને પરી ા આપવાની નહીં. અનુભવોની આપ-લ,ે રેરણા અને
િવદ્ યાથીઓને બળ આપે તવે ી વાતો તઓે કરે છે.

આજ સુધીમાં તમે ણે જે ૪૦૦-૫૦૦ િવદ્ યાથીઓને આ કોસ ભણા યો છે, તમે ાંથી લગભગ
૧૫૦ િવદ્ યાથીઓએ પોતાનાં ઉદ્ યોગ-પધં ા શ કરવાનું સાહસ ખડે યું છે. યુવાન
િવદ્ યાથીઓને એક મૂ યવાન સલાહ આપવાનું તઓ ે યારેય મૂકતા નથી : ‘બી
ઑને ટ ટુ યોરસે ફ’ – ‘તમારી તને વફાદાર રહો !’.
પોતાની વાતને આગળ વધારતાં સુિનલ કહે છે : “ યિ તની સફળતામાં ૫૦% ફાળો
નસીબનો ગણાય, પરંત ુ રય ન કરનારને જ નસીબ સાથ આપે છે. હંુ મારી
િન ફળતા માટે વાતાવરણનો દોષ જોવામાં નથી માનતો. હંુ તો મારી તને બદલવામાં
માનું છું . િન કપટ રહેવામાં ડહાપણ સમજુ ં છું .”
ખૂબ જ રામાિણકપણે સુિનલ કહે છે : “હંુ સારો મૅનજે ર છું , સારે કવૉિલટી કંટ્ રોલ
ળવી શકું છું . ટૅિ નકલ, પસોનલે અને યુમન િરસોસની બાબતોમાં એ ો છું , પણ
યાં નાણાંની વાત આવ,ે માકિટંગ અને પી.આર.ની જ ર પડે યાં મારી સમજણ
મયાિદત છે. ‘કૉર પરે ટ સ’ની સફળતામાં મારા ભાઈનો ફાળો ઘણી મોટો હતો. તન ે ંુ
મુ ય કારણ પણ તમે ની આ િવષયોની હોિશયારી હતી. ભગવાને જ ણે ઉપરથી જ
અમને એકમક ે નાં પુરક તરીકે સ ને મોક યા હતા. કંપનીની સફળતામાં તમે નો ફાળો
૫૦% કરતાં વધુ હતો પરંત ુ મારી મદદ વગર તઓ ે આ સફળતા ન મળ ે વી શ યા હોત
! અમારી
ભાગીદારી તૂટી ગઈ, છતાંય આજે તો હંુ ખૂબ જ ખુશ છું .
હંુ યારે ‘સફળ િબઝનસ ે મૅન’ હતો યારે મારે ‘કૌટંુ િબક વન’ જેવ ંુ કાંઈ હતું જ
નહીં. ભયક ં ર તનાવ રહેતો. બ કે, મારાં સતં ાનોનો જ મ, તમે નો ઉછેર, તમે ણે બોલલે ો
રથમ શ દ… મને કાંઈ જ યાદ નથી. પસ ૈ ાએ મને શું આ યું ? ખરેખર કહંુ તો કાંઈ
જ નહીં !
આજે હંુ મારા ‘LEM’ના િવદ્ યાથીઓને અગાઉના િવદ્ યાથીઓને આપતો, તે કરતાં
જુ દી જ સલાહ આપું છું . પહેલાં હંુ બધાંને કહેતો, “સફળતા મળ
ે વવી હોય તો કૌટંુ િબક
વનનો ભોગ આપવો જ પડશ.ે ” આજકાલ
હંુ કહંુ છું , “સફળતા અને સારી ફેિમલી લાઈફનો સુભગ સમ યય કરવાનો રય ન
કરજો.”
સુિનલની વાતમાં સ ચાઈનો રણકો છે. રગિતને ર તે યારેક થોભીને પાછળ નજર
નાખવાનો રય ન કરવા જેવો છે.
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

મારા બધા જ િવદ્ યાથીઓને હંુ આ વાત ખાસ કહંુ છું ! નોકરી કરજો, પણ ફ ત બ-ે
રણ વષ માટે જ ! પછી તમ ે નોકરીના એશીઆરામશી ટેવાઈ જશો. નોકરી પણ રણ-
ચાર રકારની જ કરજો. દા.ત.,
(૧) માંદા એકમની સપં ણ ે વીને તે કંપનીના માિલક તથા બૅ કસની
ૂ માિલકી મળ
સમં િતથી એકમની કાયાપલટ કરવાનું કામ મળે તો ચો સ કરજો. શોધશો તે
આવું કામ મળી જશ.ે આવી નોકરીઓ IIMA ના લસ ે મૅ ટમાંથી નથી મળતી,
તને ી તલાશ કરવી પડે છે.

(ર) મ યમ કદની કંપનીના ‘ટોપ બૉસના ‘ઍિકઝ યુિટવ આિસ ટ ટ’ તરીકેની

નોકરીમાં ઘણું શીખવા મળે છે.
(૩) યાં નવો રોજે ટ બની ર યો હેય, તન ે ી ટીમના અગ યના મ ે બર તરીકેની
નોકરી મળે તો ઝડપી જ લજ ે ો ! ધારો કે નાિસકમાં ‘ લ ે સો’ની ફૅ ટરી છે.
તમે ાં ૫૦ કરોડના ખચ િવ તરણ થવાનું હોય, કે દવાની કંપનીમાં સો કરોડને
ખચ ઍ ટીબાયૉિટ સનો નવો લા ટ નખાવાનો હોય તો રારંિભક ટીમના
મ ે બસને ઘણું શીખવા મળે છે. જમીન ખરીદવી, સરકારી એ વ સ લવે ી,
પૉ યુશન બૉડના ધ ાફેરા ખાવા, આિકટે ટની િનમણક, સુકરલ
ઍિ જિનયર તથા ઇલ ે ટ્ િરકલ કૉ ટ્ રે ટર શોધવા, બોઈલર ખરીદવુ,ં
ચોકીદારોની શીધ કરવી, બાગ બનાવવો, હેરાતની એજ સી ન ી કરવી
તથા નવી રોડ ટનું નામકરણ કરવુ… ં આવી અનક ે રિ રયાઓ તમને
શીખવા મળશ.ે શ આતની છ યિ તની ટીમ ધીમ ે ધીમ ે ૧૦૦ની તથા અતં ે ૮૦
પણ થાય. તમને ણે ણે બદલાતું જતું િચ ર જોવા મળશ.ે
આવા રોજે ટ પર બ-ે રણ વષ કામ કયાં બાદ, તમ ે તમારી પોતાની ફૅ ટરી નાંખવા
સ મ બની જશો. તમ ે કદાચ પચાસ કરોડનો િવશાળ
ઉદ્ યોગ થાપવાની મતા ન ધરાવી શકો, પણ બે કરોડનો ઉદ્ યોગ તે ચો સ ઊભો
કરી શ શો.
આ રકારની િવિવધ નોકરીઓ પર તમ ે યાન કે દ્ િરત કરી શકો. જોકે, હ અને
ફરજ એક િસ ાની બે બાજુ ઓ છે. તમને કંપનીમાં જેટલી વ યું વત ં રતા મળે,
ૈ ારી
તટે લી જ વધુ જવાબદારી વીકારવાની તય
રાખજો.
માણસોને કેળવવાની, ટ્ રેઇિનગ ં આપવાની મારામાં અદ્ ભુત આવડત હતી તે મ મારા
‘કૉર’ના અનુભવ ે જોયું હતુ.ં તગડા પગારોવાળા માણસો કંપનીને મઘ
ે ા પડે છે. મ તો
જોયું છે કે નવા િનશાિળયાઓને તાલીમ આપવાથી કંપની પર ભાર પણ ઓછો પડે છે
અને લાંબે ગાળે તઓ ે કંપની માટે ‘સોનાની લગડી’ સાિબત થાય છે. બધા કદાચ હીરા
ન નીકળે, પણ જો થોડા કમચારીઓ ટકી ય, તો કંપનીની ે મૂડી સમાન ગણાય.
* ‘એકલ ય’ શાળાના રારંભે પડેલી તકલીફો તથા િવકાસ આડે આવલે અવરોધો
િવશે વધુ માિહતી માટે ર૨ મું રકરણ વાંચશો. ી વકટ િ ર નન આમાંના એક
IIMA રૅજયુએટ હતાં.
 સલામ છે આ ઊગતી પઢે ીને !

વદન કા રા (પી. .મી. ૨૦૦૪)

ફાઉ ટનહેડ કૂ લ

૨૦૦૪માં રો ટર ઍ ડ ગ ૅ બલ (P&G) કંપનીની લોભામણી ઑફર ઠુકરાવીને વદન

કા રાએ એક નમૂનદે ાર શાળા શ કરવાના પોતાના વ નને સાકાર કરવા ભણી
રયાણ કયુ.ં વદન એક એવી ઊગતી પઢે ીનું
 રિતિનિધ વ કરે છે, કે જે સાત આંકડાની આકષક પગારની લાલચને લાત મારીને
ફ ત પોતાની ઇ છા
રમાણે વવાની ખુમારી ધરાવ ે છે. સલામ છે આ ઊગતી પઢે ીને !
આપણને આજકાલ આવા અનક ે વીરલાઓ જોવા મળે છે ! પોતાનાં વ નને સાકાર
કરવા માટે આકાશપાતાળ એક કરતા, સાત-સાત આંકડાના પગારની લાલચને
ઠુકરાવતા અને પોતાના શીખને યવસાય બનાવવા સમાજ તથા કુ ટંુ બ સામ ે બગાવત
છેડતા આ નવી પઢે ીના રિતિનિધઓ છે.
માચ ર૦૦૪માં વદન કા રા IIMA માંથી MBA થયા તે પહેલાં જ તમે ણે રો કટર
ઍ ડ ગ ૅ બલ કંપનીની આકષક પગારની ઑફરને ઠુકરાવીને એક શાળા શ
કરવાનું ન ી કરી દીધું હતુ.ં આખા ભારતના વતમાનપ રોમાં આ વાત સમાચાર પે
છપાઈને ઘરે ઘરે પહોંચી ગઈ. વ નાંને સાકાર કરવા માટે જે આદશની જ ર હોય
છે, તે વદનમાં હતા.
OOP (Opting Out of Placements) અથાત્ કૅ પસ પરથી જ મળી જતી
નોકરીઓથી દૂ ર રહેનારા િવદ્ યાથીઓની સ ં યા ર૦૦૪થી વધતી ય છે. ૨૦૦૮માં આ
ે ી આંકડે પહોંચી લગભગ ૧૧ િવદ્ યાથીઓ નોકરીની લાલચથી દૂ ર જ ર યા.
સ ં યા બક
ે ઉદ્ યોગ-ધધં ાનુ સાહસ કરવા ઇ છે છે. બધાં જ િવદ્ યાથીઓનું વ ન વદન
તઓ
કા રા જેવ ંુ આદશવાદી નથી હોતુ,ં પરંત ુ હરીફાઈના આ જમાનામાં સાત આંકડાના
પગારથી દૂ ર
રહીને પોતાનું ‘કાંઈક’ શ કરવું – કે કરવાની ઇ છા રાખવી – એ નાનીસૂની
ઘટના નથી. આથી ઉ ચ િડ રી મળ ે વા (અથાત્ િહ દુ તાન લીવરમાં
ે વીને સાબુ વચ
નોકરી વીકારવી) કે લોકોના િપયાનો વહીવટ કરવો. (અથાત્ િસટીબૅ ક જેવી
િવદેશી બૅ કની નોકરી લવે ી) કરતાં આ બાબત જ આદશવાદનો નમૂનો છે.
તમ ે કૉલજ ે વવાની સાથે જ નોકરી વીકારી લીધી હતી ? તો આ વા ત
ે ની િડ રી મળ
વાંચતા જ તમને સમ શ,ે કે સુખસગવડભરી આરામદાયક િજદં ગી કરતાં વનમાં
ે વી શકાય છે. વદન અને અિં કતા કા રા આ
કાંઈક જુ દુ કરીને પણ વધારે સા ં મળ
સ યનું વતં ઉદાહરણ છે.
 સલામ છે આ ઊગતી પઢે ીને !

વદન કા રા (પી. .મી. ૨૦૦૪)

ફાઉ ટનહેડ કૂ લ

વદનો ઉછેર જગ ં લના ખુ બોદાર કૂ લ તરીકે થયો હતો. િપતા સી. કે. િબરલા સૂપની
કંપનીમાં નોકરી કરતા હોવાથી બદલીઓ થયા જ કરતી. બારમા ધોરણ સુધીમાં તો
વદન નવ અલગ-અલગ શાળાઓમાં અ યાસ કરી યૂ યા હતા તથા ભારતનાં અનક ે
રાજયો તમે જ નાઈ િરયામાં રહી યૂ યા હતા. આ દર યાન એક સારી બાબત એ
બની કે ખૂબ િમ રો થયા, ભારતના ખૂણખ ે ણ ે ી!
ૂ થ
“નાનપણથી જ મા ં વ ન તો સ ૈ યમાં જોડાવાનું જ હતુ,ં પરંત ુ અ ય હોિશયાર
િવદ્ યાથીઓની જેમજ હંુ પણ સમય જતાં IITનું મહ વ સમજયો અને મ IIT
(મુબ
ં ઈ)માંથી બી.ટેક્ . તથા એમ.ટેક્ .ની િડ રી મળ
ે વી. કૉલજ
ે ના રી વષમાં હતો,
યારે અમારી કૉલજ ે માં સમ ર ભારતનો સૌથી િવશાળ ટૅ નૉલૉ કલ ફૅિ ટવલ (જેને
Techfest કહે છે.) યો યો. હંુ આખા ફૅિ ટવલનો મુ ય સૂ રધાર હતો. મને આ કામ
ખૂબ ગયું હતું તથા એવામાં જ મારી કૉલજ ે ના રણ િસિનયર િવદ્ યાથીઓએ ભારતની
સૌ રથમ ડૉટકૉમ કંપની શ કરવાનું સાહસ કયું.
મને એ િવદ્ યાથીઓની ભારોભાર ઈ યા આવતી – બસ એજ વખતે મ િનધાર કરી
લીધો ! હંુ પણ મા ં પોતાનું કાંઈક કરીશ. નાનકડા, પણ પોતાના ધધં ાનું મને તગડા
પગારવાળી નોકરી કરતાં પહેલથ ે ી વધારે આકષણ હતુ.ં મ ન ી કયું કે હંુ હાઈફાઈ
નોકરીની લાલચને વશ નહીં જ થા .
આઈ.આઈ.ટી.માંશી રૅ યુએટ થયા બાદ મ મારો પોતાનો લઘુઉયોગ થા યો પણ
ખરો. હંુ ખિનજ અને મિટિરયલ સાયસ ં નો ઍિ જિનયર હોવાથી મ એક ‘િડટોનૅશન
રે કૉિટંગનું યુિનટ ચાલુ કયુ.ં થોડા જ વખતમાં મારે એ યુિનટ બધં કરી દેવું પડ્ ય ંુ
કેમકે ધધં ો કેમ કરવો તન ે ી મને સમજણ ન હતી, તથા ધધં ામાં ટકી રહેવાની મૂડી પણ
ન હતી. મ બધું સક ં ે લીને આઈ.આઈ.એમ.માંથી M.B.A. કરવાનું ન ી કયુ.ં
પહેલા વષમાં અ ય િવદ્ યાથીઓની માફક હંુ પણ એ સ ં થાની ગળાકાપ પધાનો
િશકાર બ યો હતો. જોકે, થોડા જ વખતમાં મને યાલ આવી ગયો કે હંુ જરા જુ દી
માટીનો બનલે ો છું . ઉનાળા દર યાન મુબ
ં ઈની P&G કંપનીમાં બે મિહના ઈ ટનિશપ
કરી યારે તો મને ખાતરી થઈ ગઈ, કે કોઈપણ બૉસના હાથ નીચ ે કામ કરવાનું
આપણા રામને યારેય નહીં ફાવ ે !
I.I.M.ના બી વષમાં મ ી સુનીલ હાંડા ારા સચ ં ાિલત L.E.M. (લૅબોરેટરી ઈન
ઍ ટરિ ર યૉરશીપ મૉિટવશ ે ન)નો કોસ કયો. આ કોસ મારે માટે રેરણા પ તો હતો
જ, પરંત ુ એક સાહસ કરીને તમે ાં કેમ ટકી રહેવું તથા તે સાહસ આગળ ધપાવવાની
રીતો પણ હંુ શીખી શ યો.
IIM ના બી વષ દરિમયાન એકવાર હંુ અમદાવાદની એકલ ય કૂ લ જોવા ગયો.
(આ શાળાની વાત આ પુ તકમાં અ ય જ યાએ જ ર વાંચશો) મને પણ શાળા શ
કરવાનું મન થયુ.ં અમ ે અિગયાર િવદ્ યાથીઓનું એક પ બના યું હતુ.ં અમારા
બધાંની ઇ છા કાંઈક સાહસ કરવાની હતી. અમ ે ત તના આઈિડયા લડાવતા.
અિગયાર િવદ્ યાથીઓએ અલગ-અલગ સબકિમટી બનાવી હતી. જેને જે ઉદ્ યોગ-
ધધં ામાં રસ હોય, તે કિમટીમાં રહી શકે. િશ ણ પણ એક ે ર હતુ.ં મને એ ે રમાં
રસ હોવાથી અમ ે જયપુર, અમદાવાદ, વડોદરા, સુરત, મુબ ં ઈ તથા િદ હીની િવિવધ
શાળાઓની મુલાકાત લીધી. ર યક ે સ ં થામાં જે સારા પો ટ હોય, તે વીકારવા તથા
મુ કેલીઓ હોય, તન ે ો માગ શોધવો – આ અમારો મુ ય હેતુ હતો.

રૅ યુએશન પછી બધા છૂ ટા પડી ગયા. મારા અને ફ ત એક અ ય િવદ્ યાથી

િસવાય બધાંએ તગડા પગારોવાળી નોકરીઓ વીકારી લીધી. મ ગુજરાતની દિ ણે
આવલે સુરત શહેર ભણી રયાણ કયુ.ં મારા રવાસ દરિમયાન મ જોયું હતુ,ં કે સુરતમાં
વ તી ખૂબ ઝડપથી વધી રહી છે, આવક પણ ચી છે પરંત ુ સારી શ ૈ િણક
સ ં થાઓની ઊણપ છે.
ગુણવ ાવાળી વ તુ આપો તો સુરતીઓ છૂ ટથી િપયા આપી શકે છે.
જોકે, પહેલા છ મિહના તો સાવ જ બક ે ારીમાં ગયા. હંુ કઈ િદશામાં જઈ ર યો હતો તન
ે ી
જ મને સૂઝ નહોતી પડતી ! હારીશાકીને મ એક પુ તકની દુ કાન શ કરવાનો પણ
િવચાર કયો… જોકે, પછી એ િવચાર પડતો મૂ યો. છેવટે ખૂબ િવચારને અતં ે મ ન ી
કયુ,ં કે મોટી મૂડી ન હોય તથા જોખમ પણ ઓછું લવે ંુ હોય તો િમરકેલ ચાલુ કરવી…
પછી ધીરેધીરે આગળનાં વગો ઉમરે વા.
નાનાંનાનાં ડગ માંડ્યાં પછી રેસ દોડવાનું સાહસ કરાય.
આ સાહસમાં મને મારી IIMની બૅચમટે અિં કતા િદવકે રનો સહકાર મ યો. મારા કૂ લ
ે ી જ આકષાઈ હતી, પરંત ુ તે ન ી કરી શકતી ન હતી કે,
રોજે ટ ભણી તે પહેલથ
ખરેખર મારા વ નને સાથ આપવો કે નહીં. અતં ે તણે ે P & G કંપનીની નોકરીની
ઑફર વીકારી લીધી.
નોકરી કરતાં કરતાં મને મદદ કરવા અિં કતા અનક ે વાર સુરત આવી. થોડા જ
વખતમાં અમ ે લ નના બધં નમાં બધં ાવાનું ન ી કયું અને તરત જ, લ નના બે મિહના
પહેલાં જ, તે નોકરી છોડીને સુરત આવી ગઈ. અમ ે ‘ફાઉ ટનહેડ રી- કૂ લ’ શ
કરી.
ી સુનીલ હા ડા તથા અમારા બન ે ા કુ ટંુ બીજનોએ ભગ
ં ન ે ા થઈને લગભગ તરે લાખ
િપયાનું રોકાણ કયુ.ં એિ રલ ૨૦૦૪માં ફ ત છ બાળકોની મૂડી સાથે શાળા શ
થઈ. યુ. ૨૦૦૬માં આ સ ં યા પચાસે પહોંચી અને યુ. ૨૦૦૭માં આ સ ં યા ૧૪૦
ઉપર પહોંચી છે. અમ ે યાંય હેરાત કરી નથી, છતાં ય અમારા િવદ્ યાથીઓ તથા
વાલીઓ જ અમારી વતં હેરાત છે. સુરતમાં એક ‘સારી શાળા’ તરીકે અમ ે નામના
ે વી લીધી છે. અમ ે ‘ રા ડનું સજન કરી શ યા, તે મારે માટે િવશ ે મહ વની બાબત
મળ
છે.
અિં કતા રી- કૂ લનો સપં ણ ૂ વહીવટ સભં ાળે છે. યુ. ૨૦૦૭માં મ ‘લાઈફ કી સ’
ં સે ટર શ કયું છે. આ સે ટર ારા િવદ્ યાથીઓન,ે નોકિરયાત
નામનું ટ્ રેિનગ
કમચારીઓને તથા અ ય ધધં ાથીઓને ટં ૂ કાગાળાની તાિલમ આપવામાં આવ ે છે.
સુરતના બે િબઝનસ ે મૅન સાથે પાટનરશીપમાં મ આ સાહસ કયું છે. આવતા એકાદ
વષમાં આ સે ટર બરોબર ચાલવા લાગે પછી હંુ સપં ણ ૂ સમય કૂ લને આપવા ઇમા છું .

િશ ણને ધધં ા તરીકે કરવામાં આવ ે તો એ ધધં ાની

સફળતા િવશ ે મને િબલકુ લ શકં ા નથી. મોટી શાળા શ
કરવી હોય તો જમીનમાં નાણાં રોકવા પડે. આપણાં શહેરોમાં
જમીનોના જે ભાવ છે તે જોતાં મોટી શાળા શ કરવી
મુ કેલ પડે, પણ બાલમિં દર ચાલુ કરવામાં ખાસ મૂડીની
જ ર નથી પડતી.
મને તો લાગે છે, કે આ સે ટરમાં અમ ે જે વન વવા માટે જ રી આવડતો શીખવીએ
છીએ, તે શાળાકીય તરે શીખવવાની જ જ ર છે. બાળકો પહેલથ ે ી જ વત ં ર રીતે
િવચારતાં શીખ,ે દયાવાન, ક ણાશીલ તથા આ મિનભર થઈ શકે તે િશ ણ
ગળપૂશીમાંશી જ મળવું જોઈએ.
સામા ય ર ને પણ હવ ે સમજણ પડવા લાગી છે, કે ફ ત મા સનું મહ વ સીિમત છે.
વધારે ગુણ એટલ ે વધારે સફળતા એવું હવ ે ર યું નથી. જોકે, વાલીઓ તથા િશ કોની
િવચારસરણીમાં ધરમૂળથી ફેરફાર લાવતાં હ વાર લાગશ.ે
શાળા માટે જમીન મળ
ે વતા અમારા નાકે દમ આવી ગયો. જથી પ એકર જમીન તો
જોઈએ જ ! હવ ે આજના ભાવ ે આટલો િવશાળ જમીન સુરત શહેરમાં કોને પોસાય ?
યુ. ૨૦૦૫માં અમ ે સરકારને જમીન માટે અર મોકલી યારે બધાં અમને કહેતા
હતા, કે લગભગ અઢારેક મિહનામાં તમને જમીન મળી જશ.ે પણ બે વષ સુધી જમીનની
અર નો કોઈ િનકાલ ન થયો. વળી બ રભાવ કરતાં અમને કેટલા ટકા ઓછે ભાવ ે
જમીન આપવામાં આવશ,ે તે બાબતે પણ મગનું નામ કોઈ મરી નહોતું પાડતુ.ં
હારી-શાકીને મ કેટલાક રાઈવટે રોકાણકારો સાથે વાતચીતનો દોર આરં યો.
રોજે ટની િકંમત ચારથી પાંચ કરોડ થતી હતી. જમીન તથા શાળાના મકાન માટે
નાણાં મળ ે ંુ મુ ય કારણ એ છે, કે શાળા એ ટલ ે નફા –
ે વતા મને ઘણી મુ કેલી પડી તન
વગરનો સવે ાનો ધધં ો – આવી સમાજમાં સમજ. િબઝનસ ે લાન બનાવીને કાગિળયાં
ચીતરો તો કોઈપણ ફાલતુ ધધં ામાં ય રોકાણ કરનાર મળી ય, પણ શાળાના
‘ધધં ા’માંય ‘કમાણી’ તો છે જ, એ બાબતની કદીય ે હેરાત નથી થતી એટલ ે
મોટાભાગના લોકો માને છે કે આ તો સવે ાની રવ ૃિ છે.
ફાઉ ટનહેડ શાળામાં ફ ત િ ર- કૂ લની વાિષક ફી અમ ે ૨૧,૬૦૦ રાખી છે. જોકે તમે ાં
ના તો વગરે ે આવી ય. ઉ યવગનાં બાળકો પાસે અમ ે આનાથી પણ વધારે ફી લઈએ
છીએ તો ડ્ રાઇવર, કામવાળી જેવાં નીચલા મ યમવગનાં તરનાં બાળકોને ફીમાં માફી
આપવામાં આવ ે છે. ૮-૯ બાળકો ફ ત મિહને સોથી બસો િપયાની ન વી ફીમાં ભણે
છે.
ખચામાં ગણી તે ૪૦શી ૫૦% ખચ િશ કોના પગાર પટે ે કરીએ છીએ, છતાંય સારા
ં , કોસમટે ર ન ી કરવું તથા અમુક વહીવટી
િશ કો મળતા નથી. ટીચસ ટ્ રેઈિનગ
બાબતોમાં અમદાવાદની એકલ ય કૂ લનો અમને સપં ણ ૂ સહકાર મ યો હોવાથી અમા ં
કામ ઘણું સરળ થયું છે. તોય હ ઘણું શીખવાનું બાકી છે.
જૂન ૨૦૦૮થી અમ ે સપં ણ
ૂ સમયની સૌ રથમ કૂ લ શ કરવાના છીએ. આટલાં
વષની તપ યાનું હવ ે ફળ મ યું હોય તમે જણાય છે. સુરતના એક થાિનક
િબઝનસ ે મૅનની ભાગીદારીમાં અમ ે દસ એકર જમીનમાં બસો બાળકોને રવશ
ે આપી
શકાય તવે ી બાલમિં દરથી પાંચમા ધોરણ સુધીની શાળા શ કરી ર યા છીએ. િ ર-
કૂ લ પહેલાની માફક ભાડાના મકાનમાં જ ચાલુ રહેશ.ે
અમારી શાળા ખરેખર જોવા જેવી છે ! મને કહેતાં ગવ થાય છે, કે અમ ે દરેક વ તુ
સારામાં સારી વૉિલટીની વાપરી છે. વળી અમ ે I.B. ‘ઈ ટરનૅશનલ બૅ સરેટનો
રાથિમક કાય રમ પણ શ કરવાના છીએ. લગભગ એક વષથી તન ે ી કાયવાહી
શ થઈ ગઈ છે. જોકે સમં િત મળતાં સાડા રણ વષ થાય છે.”
આ વખતે અમારી વાતમાં વદનની પ ની અિં કતા જોડાય છે. “અમ ે I.B. નો કોસ
અમારી શાળામાં શ કરવા અગં ે ખૂબ જ ઉ સાિહત છીએ. આ એક વિૈ ક કોસ છે
જેમાં ભાર વગરના ભણતર પર યાન અપાય છે. અમારા બન ે ી િવચારસરણીને જચી
ં ન
ય તવે ો આ કોસ છે.
ચારથી પાંચ વષના ગાળામાં ફાઉ ટનહેડ કૂ લને અમ ે એક ‘આદશ શાળાના
વ પમાં જોવા ઇ છીએ છીએ. તે પછી િવ તરણનો િવચાર કરીશુ.ં ૨૦૦૮ના નવ ે બર
સુધીમાં િ ર- કૂ લની બી શાખા ખૂલશ.ે અમારો આ રયોગ સફળ થશ ે તો આ મૉડલ
પરથી જ િવકાસ થતો
જશ ે
આ વષ ટાફની સ ં યા પચ ં ોતરે ે પહોંચશ.ે શાળાઓ વધે તમે ટાફ વધતો ય.
ં આપવી જ પડે. ઉનાળાની
િશ કોને સમય સાથે તાલ િમલાવી શકે તવે ી ટ્ રેઈિનગ
ર ઓમાં િશ કો માટે ૯ અઠવાિડયાંનો ટ્ રેઈિનગ ં રો રામ અમ ે રા યો હતો. આ
દરિમયાન િશ કોને શ ૈ િણક વીિડયો કૅસટ બતાવવામાં આવ ે છે, રવાસોનું આયોજન
કરવામાં આવ ે છે.
આ બધું કરતાં ચાર વષ થયાં, પરંત ુ આજે એક વ ન સાકાર થયલે ંુ દેખાય છે. ઘણા
ર ો છે, મુ કેલીઓ છે, પણ આદશોને મૂિતમતં કયાનો સતં ોષ છે. હ તો ઘણુ-ં બધું
કરવાનું બાકી છે.” – અિં કતાના મોં પર સતં ોષ દેખાય છે.
વદન વાતમાં સૂર પુરાવતાં કહે છે… શાળા હ તો શ ય નહોતી થઈ યારે જ
દેશભરનાં વતમાનપ રોમાં મારે િવશ ે લખ
ે છપાઈ ગયા હતા. તથ ે ી મને તો એમ કે મા ં
કામ બહુ સહેલું થઈ જશ.ે હવ ે મને સમ ય છે કે વ નાં રાતોરાત હકીકત બની જતાં
ે ી જ છાપામાં િરપોટ અને ફોટા જોઈને બહુ ખુશ થવું નહીં.”
નથી. તથ
વાત તો સાચી જ છે ને ! મ િવચાયુ…
ં પરંત ુ વ નાં જોવાં ય જોઈએ ને ! મૂખામીભયા
િનણયો કરવાની શિ ત આવા આસમાની સપનાં જ આપે છે
વન વહેતા ઝરણા જેવ ંુ છે. ફાઉ ટનહેડ કૂ લના જ મની સાથસ
ે ાથે જ અક માતે
વદન અને અિં કતાના રથમ બાળકનો પણ જ મ થયો. સુનયના જ મ ે વનના
સમીકરણો બદલી કાઢ્ યાં.
વદન કહે છે… “મારી તો કામ કરવાની ઢબ, વન ર ય ે જોવાની દૃિ જ
બાળકના જ મ સાથે બદલાઈ ગઈ છે. હંુ તો માનતો હતો કે હંુ અ ય મા-બાપ જેવો
નહીં જ થા … પણ હંુ તો િટિપકલ ફાધર છું . અિં કતાને માથે પણ ભાર બવે ડાઈ ગયો
છે. શાળા ચલાવવાનો તથા બાળકના ઉછેરનો.
િડિલવરી થઈ તન ે ા આગલા િદવસ સુધી અિં કતાએ શાળામાં કામ કયું છે અને
બાળકના જ મ પછી ચાલીસમાં િદવસે તો તે કામ ે લાગી ગઈ ! શાળાના કામ પર
અિં કતાની ગરે હાજરીની નકારા મક અસર થઈ હતી તથ ે ે ખૂબ જ ઝડપથી કામ
ે ી તણ
પર પાછા ફરવાનું ન ી કયુ.ં ”
બાળકના જ મ માટેનું કોઈ ટાઈમટેબલ નથી ન ી કરી શકાતુ.ં કામ તો ચા યા જ
કરે છે, પણ બાળકના સાંિન યમાં જે આનદં મળે છે તે કામમાં નથી મળતો. તથ
ે ી જ તો
રભુએ એમના પયગબ ં ર વ પે બાળકોને આ પ ૃ વી પર મોકલી આ યાં છે.

આ રમાણે કંપની ચાલુ કરવા માટે પણ કોઈ િનિ ત ે સમય નથી જ હોતો.
થોડુંઘણું જોખમ તો રહેવાનું જ ! વન િનિ ત થઈને ફરવા માટે તો નથી જ ને ! તથ
ે ી
જ તો આવાં પુ તકો લખાય છે ને વચ ં ાય છે.
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

વનને િદશા મળતાં સમય લાગે છે તથ ે ી જ મહેનત કયા કરવી. થોડું િ રયિે ટવ
ે ાં કામ લાગે છે. આમ તો, કોઈપણ ર ના એકધાયા જવાબો નથી મળતા
િથિકંગ હંમશ
છતાં ય યારેક બધાં કરતાં જુ દં ુ િવચારવાથી ઉકેલ મળી ય છે ખરો !
કોઈપણ ર િવશ ે હંુ ખૂબ િવચા ં છું . ઉ ર મળતાં ઘણીવાર તો િદવસોના િદવસો
વીતી ય છે. જોકે એકવાર િનણય ક ં, પછી હંુ મારા િનણયને વળગી રહંુ છું . હંુ
અ યના અિભ રાય લઉ છું , પરંત ુ જે બાબત મને અગ ં ત રીતે અસર કરતી હોય યાં હંુ
તે જ િનણય ક ં છું . ઉદાહરણ તરીકે કહંુ તો, નોકરી ન લવે ાનો મારો િનણય ફ ત
મારો જ હતો. બધાં જ િમ રો તથા કુ ટંુ બીજનોએ મને ચો ખું ક યું હતુ,ં “દોઢડા યો ન
થઈશ. આવી સરસ નોકરીને લાત થોડી મરાય ?” હંુ તો મારા અતં રઆ માના અવાજને
અનુસયો.
હંુ યારે નોકરી કરવી કે ધધં ો એ િનણય લઈ શકતો ન હતો યારે મને એક IITનો
િવદ્ યાથી મ યો હતો. તે કેટલાય ધધં ા શ કરી મૂ યો હતો. તણ
ે ે મને સરસ વાત કહી
હતી… ધધં ો કરવાની સહેજ પણ ઇ છા હોય તો નોકરી યારેય ન કરાય. બસ, ચાલુ
જ કરી દે ! ક યું છે ન,ે

માંહી પડ્ યા તે મહાસુખ માણ,ે

દેખણહારા દાઝે જેને !
શ કરો, આગે આગે ગોરખ ગે !
 િવભાગ-ર

ે ાર સાહિસકો
તક ઝડપી લન
આ એવી યિ તઓ છે, કે જેમણે ઉદ્ યોગનું સાહસ કરવાનો લાન નહોતો
કયો, પરંત ુ તક મળતાં જ ઝડપી લીધી. આ વાતો વાંચતા આપણને યાલ
આવ ે છે, કે ઍ ટરિ ર યોરશીપ એ જ મ ત ગુણ હોય છે, તે મા યતા
ભૂલભરેલી છે. આ ગુણ કેળવી શકાય છે… કોઈપણ મરે !
 હમસફર

િદપ કાલા (પી. .પી. ૧૯૯૨)

મૅકમાયટ્ રીપ.કૉમ

કોઈપણ યિ તને ઉદ્ યોગસાહિસક બનવું હોય તો પહેલાં શું જોઈએ ? નાણાં ખ ં ને
? બધાંન ંુ વ ન હોય કે સહેલાઈથી નાણાં મળી રહે તો નાનકડું, ને મા ં પોતાનું
સાહસ ખડે ું ! િદપને તો સામ ે ચાલીને એક વ ૅ ચર કૅિપટાિલ ટ બે િમિલયન ડૉલર
આપી ગયા ! જોકે, ડૉટકૉમનો ફુ ગો જોતજોતામાં ફૂટ્ યો અને નાણાંનો રો ર સુકાઈ
ગયો. એ વખતે િદપે બધી જ કમાણી પોતાની જ કંપનીને ખરીદવામાં હોમી દીધી.
આજે તો ભારતમાં ‘makemytrip.com ’ ને કોણ નથી ણતું ?
તમ ે ઍરલાઈનની હેરખબરો યાનથી જોતા હો તો તમે ાં એવા સુઘડ, બૅ કર
ટાઈપના િવ રવાસીઓને મૉડલ તરીકે લવે ામાં આવ ે છે, કે જે બધે ફયા બાદ
‘દુ િનયાનો છેડો ઘર’ માનીને શાંત કુ ટંુ બ વન માણતા હોય. િદપ તદ્ દન આવા દેખાય
છે.
મારી સાથે ન ી કરેલ એપૉઈ ટમૅ ટ રદ કરવા તમે નો ફોન આ યો યારે મને
િબલકુ લ આ ય ન થયુ… ં કારણ કહંુ ? તમે ને ‘HP’ કંપનીની હેરખબરના મૉડલ
તરીકે શૂિટંગમાં જવાનું હતું !
અમ ે મ યા યારે િદપ કહે, “HP” સારી કંપની છે. િવ ભરમાં હમણાં તઓ ે આ નવા
રકારની હેરખબર વહેતી મૂકવાના છે, જેન ંુ નામ છે… ‘achievers
campaign’. મને તમે ણે પસદં કયો યારે મ િવચાયુ,ં મારા અહંના સતં ોષ ખાતર
નહીં, પણ મારી કંપનીના ભલા માટે હંુ થોડું મૉડિલગ
ં કરી લઉ તો શી વાંધો ? વળી, મ
મારી કંપની માટે ઘણા બધા િ ર ટસ પણ ખરીદ્ યા. મ તો મોટંુ િડ કાઉ ટ મા યુ.ં
એમની હેરાત માટે સવારે ૭-૩૦ વા યાથી હંુ ધ ે ચડ્ યો, તો થોડો ઘણો મારી
કંપનીનો ફાયદો પણ મારે જોવો જ જોઈએ ને ?
પોતાની કંપનીનો િપય-ે િપયો બચાવવા માટે અથાગ પિર મ કરતા કોઈપણ
ે ો, કે એ સાચો ઍ ટરિ ર યૉર છે.
માણસને તમ ે જુ ઓ તો માની લજ
 હમસફર

િદપ કાલા (પી. .પી. ૧૯૯૨)

મૅકમાયટ્ રીપ.કૉમ

િદપ એટલ ે િદ હીના એક સામા ય પિરવારનો સીધોસાદો છોકરો !

“મારા દાદાની ચાંદનીચોકમાં ડ્ રાય ટની દુ કાન હતી. મારા બાપુ એ વષો પહેલાં
એ દુ કાનમાંથી ભાગ લઈ લીધો હતો. તઓ ે ખાનગી કંપનીમાં સારા પગારની નોકરી
કરતા. અમ ે ખાધપે ીધે સુખી હતા, પણ નાનપણથી મા-બાપે એક વાત પ કરી દીધી
હતી… અગર કુ છ બના હૈ તો ખુદ હી બનના હૈ…
મ િદ હીની સટ ટીફ સ કૉલજ ે માંથી B.A. કરીને તરત જ IIMA માં રવશ ે
મળે યો મારામાં કોઈ રકારની રિતબ તા ન હતી. બસ, બધું બનતું ગયુ.ં અ યાસ
પૂરો થયો કે તરત જ ‘ABN Amro’ બૅ કમાં નોકરી મળી ગઈ. પણ એક જ વષમાં
મ ન ી કયું કે બૅિ કંગ મારા કામનું નથી. મારો ખુદનો ધધં ો ચાલુ કરવાનું બીજ તો
મનમાં એ વખતે જ રોપાઈ ગયું હતુ.ં યાર બાદ મ થોડો સમય ‘અરિવદં િમ સ’ તથા
‘િપઝા હટ’માં પણ નોકરી કરી જોકે એ પછી મ જે કામ કયું તે નયું ગાંડપણ કહી
શકાય ! ભારતમાં સૌ રથમ વાર શ થયલે ‘AMF બૉિલગ ં ’ નામની કંપનીમાં હંુ
જોડાયો.
કંપનીનું ભારત ખાતે આ પહેલવહેલું સાહસ હતુ,ં તથ ે ી મારી નોકરી પણ ખુદના ધધં ા
જેવી હતી. બધા જ િનણયો મારે લવે ા પડતા. તમ ે તો ણતા જ હશો કે ભારતમાં
લોકોને િબિલયડ આવડતું હતું પણ ‘પુલ’ ટેબલ અને બૉિલગ ં નું તો કોઈએ નામ પણ
નહોતું સાંભ યુ.ં જેમ જેમ હંુ ‘બૉિલગ
ં ’ રમત િવશ ે ણતો થયો, તમે તમે મને સમ યું કે
આ ગમૅ માં એક પસ ૈ ાની ય અ લ વાપરવાની જ ર નથી. તથ ે ી ભારતમાં આ રમત
ચો સ ચાલશ.ે
અમ ે સો-બસો ‘બૉિલગ
ં ઍલી’ ભારતના િવિવધ શહેરોમાં ઊભી કરી, પરંત ુ ધધં ામાં
બરકત ન હતી. કારણ સીધું હતુ.ં ૧૯૯પમાં ભારતમાં જ યા-જમીનોની િકંમત ખૂબ
ચી હતી. વળી, એ વખતે આટલાં મિ ટ લ ે સ કે મૉલ ન હતા. મ ‘AMF’ માં ચાર
વષ ગા યાં તથા ખૂબ જ મહેનત કરી. અમારી રણ ઑિફસ હતી. ભારતમાં રા ્ર
ક ાની રમત તરીકે ‘બૉિલગ ં ’નો વીકાર થાય તે માટે જે કાંઈ કરવું પડે તે અમ ે કયું.
શાળાનાં બાળકો માટે ટુનામૅ ટ્ સ યો , મા યતાઓ મળે વી, કૉમનવ ે થ રમતોમાં ટીમ
બનાવીને મોકલી. એર, ઑિલિ પકમાં પણ ‘ઍિ ઝિબશન પોટ’ તરીકે ‘બૉિલગ ં ’ને
મા યતા મળે તે માટે રય નો કયા.
આ કંપનીમાં મારો પગાર ઓછો હતો, પણ મને સાધનોનાં વચ ે ાણ પર કિમશન મળતું
હતુ.ં આ મારો પોતાનો ધધં ો હોય તે જ રમાણે હંુ દોડધામ કરતો. વળી, અમિે રકામાં
આવલે હેડઑિફસની અમને ખાસ મદદ મળતી ન હતી. થોડા જ વખતમાં મને આ કામ
‘ િટન’ લાગવા લા યુ.ં થોડું કંટાળાજનક પણ ખ ં !
મ ‘GE ક ટ્ રીવાઈડ’ના ‘ક ઝ્ યુમર ફાઈના સ’ ે રમાં નોકરી વીકારી. મારા
બૉસ િનતીન ગુ તા પાસે મને ઘણું શીખવા મ યુ.ં એ મને કહેતા, “ઇ ટરનટે નો બહોળો
ઉપયોગ કરીને આપણી િબઝનસ ે હરણફાળ ભરી શકે તમે છે. આ ધધં ામાં રાંિત
લાવવા માટે ઇ ટરનટે નો ઉપયોગ કરો.”
આ ગાળામાં જ મને ‘rediff.com ’ કંપનીના અ ત બાલિ ર નન,
‘Naukri.com ’ ના સ ં વ િભખચદં ાની અને ‘sify.com ’ ના થાપકોનો
પિરચય થયો. બસ, આ જ મારા વનનો િનણાયક તબ ો !
મને ખાતરી થઈ ગઈ કે ઇ ટરનટે એક એવી રાંિતકારી શોધ છે, કે જે આપણા
બધાંન ંુ મૂળભૂત વન જ બદલી કાઢશ.ે એ વખતે મારી મર રીસ વષની હતી. મ
િવચાયુ,ં ‘અભી નહીં િકયા, તો કભી નહીં કરગ’ે .
અને મ ઝપં લા યું ! .ઈ.માં મારો નોિટસ િપિરયડ ૩૧મી માચ, ૨૦૦૦ને િદવસે પૂરો
થયો. ૧લી એિ રલ ે મ ધધં ો શ કયો. ‘એિ રલફૂલ’ના િદવસે જ ! ખરેખર પોતાનો
ધધં ો કરવાનું સાહસ કરનાર દુ િનયાની નજરમાં તો ‘fool’ જ હોય છે ને ? શું કહો
છો ?
૧૯૯૯-૨૦૦નો એ ગાળો એટલ ે આવી નાની ‘ ટાટઅપ’ કંપનીઓનો સુવણયુગ ! યાં
ને યાં ‘ડૉટકૉમ’ ચાલુ થઈ ગયા હતા. વ ૅ ચસવાળા

હંુ ‘M.B.A.’ ને જબરદ ત િડ રી માનું છું . એ િડ રી

તમારા ગળાનો ફાંસો પણ બની શકે અને તમારા વનનો
વીમો પણ બની શકે. હંુ એને સુર ાકવચ તરીકે વાપરવામાં
માનું છું .
સામ ે ચાલીને નાણાંની મદદ પણ કરતા. મારી પ નીની નોકરી ચાલુ હતી તથ ે ી િબઝનસ ે
શ કરવાનો િનણય લવે ો મારે માટે સરળ થઈ પડ્ યો. જોકે, ધધં ો શ થયો યાં
સુધીમાં તો તણે ે નોકરી છોડી દીધી હતી. બાળકના જ મ અને ઉછેરની જવાબદારી તણ ે ે
ઉપાડી લીધી. અદં રખાનથ ે ી હંુ થોડો સાહિસક તો ખરો જ ! પ ાંનો જુ ગાર ન ખલ ે ,ંુ પણ
ધધં ાના જુ ગારનું જોખમ લઈ લઉ. જોકે ધધં ો નહીં ચાલ ે તે હંુ ર તા પર તો નહીં જ
આવી તવે ો છૂ પો આ મિવ ાસ પણ મને હતો.
.ઈ.ની નોકરી ચાલુ હતી તે ગાળામાં જ રા રે–રા રે મ કયા ે રમાં ઝપં લાવવું તે
અગ ે ા િવચારો ચાલુ કરી દીધા હતા. મને ‘ઑનલાઈન ટૉક રોિકંગ’ તથા
ં ન
‘ઑનલાઈન ટ્ રાવલે િવષયક સિવસ’ એ બન ં ે ધધં ામાં રસ હતો. છેવટે મ ‘ટ્ રાવલે
પૉટલ’ શ કરવાનો િનણય કયો કેમ કે મને ખુદને ટ્ રાવિે લગ ં નો શોખ છે. મારા
હૃદયનો મારા મન પર િવજય થયો. આવા િનણયો લતે ી વખતે આ માનો અવાજ
સાંભળવો જ જોઈએ.
જોકે, ફ ત િદલની વાત સાંભળીને ય િનણયો ન લવે ાય. બ રની ખ, ધધં ાની તક
તથા નફાકારકતા પણ જોવાં જ જોઈએ. એ ગાળામાં જ અમારે ઘરે પારણું બધં ાયું
હતુ.ં મને તો બાળક અગ
ં ને ી વ ૅબસાઈટ ચાલુ કરવાનો ય િવચાર આ યો હતો. પણ સા ં
થયું કે મારો એ માનસપુ ર (વ ૅબસાઇટ) જ યો જ નહીં. એ સમય ે યુ.એસ.એ.ના ઇ-
કૉમસના કુ લ યાપારમાં લગભગ ૫૦% િહ સો રવાસન ઉદ્ યોગનો હતો.
મ બે લા સ તો બના યા જ. ‘ઑનલાઈન ટૉક રોિકંગ’નો િવચાર મ પડતો મૂ યો
ે ા મૂળમાં મારી એક સબળ મા યતા હતી. મને લાગતું કે મોટી ફાયનાિ શયલ
તન
ઇિ સ્ટટ્ યશૂ સ જ આ ધધં ામાં ટકી શ શ.ે મારા જેવા નાના માણસનું આમાં કામ નહીં.
જોકે ‘ICICIDIRECT.COM ’ નું કામકાજ જો છું યારે મને મારા િવચારો
સાચા લાગે છે અને ‘Indiabulls.com ’ જેવા નાના ખલ ે ાડીઓને ટકેલા જો છું ,
યારે મારી મા યતા ખોટી લાગે છે.
ં મા ં િ રય ે ર છે. હંુ ફરવાનો શોખીન તો છું જ, પણ આ ે ર સાથે મારી
ટ્ રાવિે લગ
પ ની પણ સક ં ળાયલે છે. ખૂબ જ ણીતા ટી.વી. શૉ ‘નમ તે ઇિ ડયા’ અને
‘Indian Holiday’ ની િનમાણટીમની તે સ ય હતી. અમ ે કંપનીનું નામ ‘Indian
Ahoy’ રા યુ.ં આજે પણ િવદેશી પયટકોને આકષવા માટે વ ૅબસાઈટ ચાલ ે છે. મુ ય
ધધં ાનું નામ ‘makemytrip.com ’ આપવામાં આ યુ.ં જે ભારતીય પયટકોને ગમી
ગયુ.ં
આજે યારે હંુ ભૂતકાળ પર નજર નાખું છું , યારે મને જ મારો િબઝનસ
ે લાન
હા યા પદ લાગે છે.”
“િદપ, એમાં ‘હા યા પદ’ જેવ ંુ શું હતું ?” હંુ પૂછું છું .
“અરે, મ તો ધારેલ ંુ કે મારી વ ૅબસાઈટ પર િવિવધ પયટન થળો અગ ં નો વીિડયો જોવા
માટે પણ રાહકો પસ ૈ ા આપશ.ે એમાંથી ઘણી આવક ઊભી થશ.ે હંુ અણઘડ જ કહેવા
ને ? આવક થઈ તો ખરી જ, પણ અલગ રીતે !
અમને નાણાં આપનાર ‘વ ૅ ચર કૅિપટાિલ ટ’ મળી ગયા. અમારો અને એમનો મળ
ે ાપ
કેવી રીતે થયો, તે વાત તમને કહીશ તો તમને ય અચરજ થશ ે !
‘ઈ-વ ૅ ચસ’ નામની એક કંપની હતી. અમારા જેવા નવા િનશાિળયાઓને ધધં ા માટે
ં
ે િધરાણ કરતા. હંુ ઈ-વ ૅ ચસના મૅનિે જગ
તઓ
પાટનર ી નીરજ ભાગવને મુબ ં ઈના રેસકોસ ન ક આવલે રોસરોડ્ ઝ મૉલમાં મળવા
ગયો હતો. યાં ફૂડકૉટમાં નાનકડી રે ટોરાંના પપે રનિે ક સ પર થોડા આંકડા
ગણીન,ે મારી વાત સમ ને તે મને બે િમિલયન ડૉલર (આજની ગણતરી રમાણે ૧૦
કરોડ િપયા) આપવા સમં ત થઈ ગયા ! નવાઈ લાગે છે ને ? મને પણ ભયક ં ર નવાઈ
લાગી હતી !
જોકે, એ નાણાંની મ ખૂબ મોટી િકંમત ચૂ વી હતી. બે િમિલયન ડૉલરની મદદ પટે ે મારી
કંપનીનો ૭૦% િહ સો તમે ના હાથમાં આવી ગયો. મને તો ઝાઝી સમજણ જ નહોતી
પડતી તથે ી મ થોડા દો તોની સલાહ રમાણે કયું. મા ં સા ં નસીબ ગણો કે
કમનસીબ, પણ મારી કંપનીનો એ િહ સો ‘ઈ-વ ૅ ચસ’ પાસે ફરીથી ખરીદી લવે ાની મને
થોડા જ વખતમાં તક મળી. યારે ર૦૦૧માં ‘ડૉટકૉમ’નો ગુ બારો ફૂડ્ યો યારે ‘ઈ-
વ ૅ ચસ’ ભારતમાંથી પોટલા બાંધવા શ કયા. બધા ધધં ા સમટે ીને ઉચાળા ભરવાની
ઉતાવળમાં બધો િહ સો સ તામાં વચ ે ી કાઢ્ યો. મારી જ કંપની, મારી પરસવે ાની
કમાણીથી મ જ પાછી ખરીદી ! બસ, એ િદવસે ખરા અથમાં હંુ ઍ ટરિ ર યૉર
બ યો…

ફ ત ૨૦ પાનાંનો િબઝનસ ે લાન રજૂ કરવાથી તથા એ

ધધં ો હંુ સફળતાથી િસ કરી શકીશ તવે ી ખાતરી આપવાથી
તમને કોઈ નાણાં આપે ખ ં ? મને તો રવાસન ઉદ્ યોગનો
કોઈ અનુભવ પણ ન હતો, છતાંય મારા આઈિડયામાં નાણાં
રોકનાર મળી ગયા. નવાઈની વાત છે ને ?
અઢાર મિહના સુધી મ પગાર પણ ન લીધ.ે જોકે એ કમાણી મારા શૅરોમાં તબદીલ થતી
હતી. મારા બે િસિનયર સહકાયકરોને પણ મ પગારને બદલ ે શૅર પે ભાગ આ યો,
તથા તમે ને કંપનીના સહ થાપકનું થાન આ યુ.ં જોકે, ઘણા જૂના કાયકરો ડૂબતા
બહાણમાંથી કૂ દી પણ પડ્ યા… ‘યાર, અમને તો આવું નહીં ફાવ…
ે ’ કહીને સાથ
છોડી ગયા.
હંુ જૂન, ર૦૦૧ની વાત ક ં છું . હવ ે કંપનીના શૅરોનો મોટે જ થો અમારી પાસે
(મૅનજે મૅ ટ પાસ)ે હતો તથા થોડો િહ સો થોડા ‘ઍ જલ ઇ વ ે ટસ’ પાસે હતો. ‘ઈ-
વ ૅ ચસ’ કંપની ભલ ે રોકડી કરીને ભાગી ગઈ, પણ તે કંપનીના કેટલાક કમચારીઓને
અમારા િબઝનસ ે લાનમાં એટલો િવ ાસ હતો, કે તમે ણે પોતાના અગ ં ત નાણાં
‘મૅકમાયટ્ િરપ’માં રો યા હતા. આ ગાળામાં કંપનીની ટાફસ ં યા ચાલીસમાંથી વીસ
પર પહોંચી ગઈ. પગારો ચૂકવવામાં ધાંિધયા થવા લા યા.
ઑખલા ઈ ડ ટ્ િરયલ ઍ ટેટમાં આવલે ી ૩,૦૦૦ કવરે ફૂટની ઑિફસ છોડીને તે જ
િબિ ડંગના ભડં િકયાની એક હ ર કવરે ફૂટની ઑિફસમાં અમ ે આવી ગયા. જોકે
આટલો નાની ઑિફસમાં ય અમ ે એક ૧૪”નું ટી.વી. રાખીને િ રકેટની બધી મચ ે ો
જોતા’તા. બધા ખૂબ સપં ીને મ થી કામ કરતા. સૌથી અગ યની વાત તો એ છે, કે એ
મુ કેલીના સમયમાં ટકી ગયલે ા એ વીસ જણમાંથી પદં ર કરતાં ય વધારે માણસો આજે
ય કંપનીમાં અિડખમ ઊભા છે. એ વખતે રણ મિહનાના પગારો ચડી ગયા હતા,
સ લાયરોનાં િબલો મોઢં ુ ફાડીને ઊભા હતા અને િસલક પટે ે કંપનીમાં િપયો ય ન
હતો. એક િદવસ તો મ તે જ ટાફને ક યુ,ં “તમ ે બધાં તમારા ચડેલા િપયા લઈને
ભાગો. તમને બીજે સારી નોકરી મળી જશ.ે ” મારા ટાફે મને ક યુ,ં “વી આર ગૉ ગ
ટુ ફાઈટ ઇટ આઉટ, બૉસ !”
હંુ શું બોલું ? અમ ે કમર કસીને ફરીથી કામ ે લાગી ગયા. સાહસનો ર તો કંટકભયો જ
હોય. દરેક વળાંક પર નવું ભય થાન હોય. િહંમતે મદા, તો મદદે ખુદા. લગે રહો…
યારે ‘મૅકમાયટ્ રીપ.કૉમ’ કંપનીની વ ૅબસાઈટની તથા ધધં ાની અમ ે શ આત કરી
યારે અમારો િવચાર ભારત તરફી, ભારત તરફથી તથા ભારતની અદં રના રવાસન
ઉદ્ યોગ ે રે કામ કરવાનો હતો. એટલ ે કે િવદેશી રવાસીઓ, એન.આર.આઈ.
ભારતીયો, ભારતમાંથી િવદેશ રવાસ ઇ છુ ક રવાસીઓ.. બધાંને સિવસ આપવાનો
અમારો ઇરાદો હતો.
જોકે, ર૦૦૧માં ઑનલાઈન િટિકટો કે પૅકે સ ખરીદવાવાળા જ યાં હતા ? કેટલાને
ઘરે ઇ ટરનટે હતું ? અમારી વ ૅબસાઈટ ઝાંખવાવાળા ઘણા લોકો હતા, પણ તન
ે ો લાભ
 ે ાર, િટિકટ ખરીદનાર કોઈ જ ન હતા. ‘Lots of Lookers, but no
લન
bookers ’ - જેવી દયામણી હાલત હતી. વ ૅબસાઈટ જોઈને કેટલાય લોકો બોલી
ઊઠતા… વાઉ… ધીસ ઇઝ ફૂલ… બસ, વાતા યાં જ પૂરી. ધધં ાના નામ ે મીંડું !
આ ગાળામાં ‘ICICI Venture’ ની ‘Travelgenie’ ટાર ટી.વી.ની
‘Net2travel’, િસટી બૅ કની ‘ટ્ રાવલે માટઈિ ડયા’ તથા ‘ટ્ રાવલે ે ઝા’ નામની
કંપનીઓ પણ અમારી હરીફાઈમાં આવી. અમારી આગવી ઓળખ ઊભા થવા માટે એક
સબળ કારણ MBA પ િતથી કરાતું કંપનીનું મૅનજ ે મૅ ટ હતુ.ં અમ ે જોરદાર
આંકડાકીય સવ ણ કરીને ધધં ો કઈ િદશામાંથી આવશ ે તન ે ી જ શોધમાં રહેતા.

આ ધધં ામાં સૌથી પહેલો પાઠ હંુ એ ભ યો કે રાહક મળ

ે વવા અને ટકાવી રાખવા માટે
ઘણી ખચ કરી કાઢવો પડે છે. અ યારે તો દર કલાકે અમારા કૉ યૂટરો આ ગણતરી
ગ યા કરે છે. MIS ારા જે િરપૉટ જનરેટ થાય છે તમે ાં ‘DDS’ એ સૌથી
અગ યનો છે. જેને અમ ે ‘િડિસશન સપોટ િસ ટમ’ કહીએ છીએ. આ બધી
આંકડાકીય માિહતીને અતં ે અમને સમ યું કે ફ ત ‘ભારતના રવાસન ઉદ્ યોગ’
તરફ યાન કે દ્ િરત કરવામાં માલ નથી. અમ ે ફ ત ‘N.R.I.’ રાહકો ર ય ે
યાન કે દ્ િરત કરવાનો િનણય કયો. એ િનણય ે કંપનીને ડૂબવામાંથી બચાવી લીધી.
અમ ે ૯/૧૧માં તરી ગયા, પાલામૅ ટ પરના આતક ં વાદી હુમલા બાદ ફેલાયલે ી
અધં ાધુધં ીના સમયમાં ય ટકી ર યા તથા સાસ અને ‘ડૉટકૉમ’નો ગુ બારો ફૂટ્ યો
યારે ય બચી શ યા કેમ કે ‘N.R.I’ રવાસીઓ ઑનલાઈન િટિકટો ખરીદવા માટે
ટેવાયલે ા હતા. વળી, આ ધધં ો વધતો જ રહે છે, કેમ કે ભારત આવવા માટે તમે ને
કારણ મળી જ રહે છે. લ નો, િવવાહ, જનોઈ, જ મ, મરણ… બધું તો ચા યા જ
કરવાનુ.ં ખ ં ને ? ‘ભારત આવો’ એવું આ રવાસીઓને સમ વવું નથી પડતુ.ં બસ,
વાજબી દામ ે િટિકટો આપો એટલ ે કામ પ યુ.ં
૨૦૦૫ સુધી આ ધધં ામાંથી જ અમ ે ઘણું કમાયા. ૧૫ િમિલયન ડૉલરનું િબિલગ
ં અને ૨
િમિલયનનું કિમશન-કમાણી. જોકે, આ ધધં ામાં આગળ વધવાની મને હવ ે બહુ તક
દેખાતી ન હતી. એવામાં ભારતમાં ખાનગી ઍરલાઈ સ શ થઈ. છાપાંઓમાં ૯૯
િપયા, ૭ િપયા એર, ૦ િપયાની િટિકટોની હેરાતો આવવા લાગી. ગળાકાપ
હરીફાઈ શ થઈ ગઈ, અમારા માટે તો આ લૉટરી જેવ ંુ હતુ.ં અમારી વ ૅબસાઈટ પર
તમ ે ‘લૉગઇન’ કરો એટલ ે તમને બધી ઍરલાઈનની િટિકટોના ભાવ મળી ય. સૌથી
સ તું ભાડું, સમયપ રક, બધું જ મળે. સિવસ અમારી, િનણય તમારો ! છે ને બધાંના
ફાયદાની વાત ! રાહકોને તો ઘરે બઠે ાં ગગ
ં ા મળી ગઈ.
આ દરિમયાન મારી ઓળખાણ ‘ઇિ ડયન રેલવઝ ે ’ના અિમતાભ પાંડે સાથે થઈ. તે સટ
ટીફન કૉલજ ે માં મારાથી બ-ે રણ વષ આગળ હતા, તથ ે ી હંુ તમે ને જોય ે તો ઓળખતો
હતો. મને ણીને નવાઈ લાગી કે એ વષોમાં પણ રેલવન ે ી રોજની ૫૦૦૦ િટિકટો
‘ઑનલાઈન’ વચ ે ાતી હતી ! વાતવાતમાં જ અિમતાભે મને આ માિહતી આપી દીધી હતી
! અિમતાભ મને કહે, “િદપ, તું માની શકે છે, આ બધા રાહકો રેિડટકાડથી જ
નાણાં ચૂકવ ે છે.”
ે જે છે, તે આદશ વા ય જફ
મારી ટીમનો મુદ્રાલખ ૅ
િબઝોઝનું છે.
“Work hard, have fun, create history. But
two out of three is not an option.”
મારા મગજમાં બ ી થઈ ! ભારતના લોકો પણ હવ ે રેિડટકાડ વાપરતા અને
કૉ યૂટર પર િટિકટો ખરીદતા થઈ ગયા ?… વાઉ… ! હવ ે ફ ત N.R.I. પરથી
ભારતના લોકો પર યાન આપવાનું શ કરો, ભાઈ ! આપણી વ તી તો જુ ઓ ! જોકે
૬૫% િટિકટો નૉન-એ.સી. ટ્ રેનોની હોવાથી નફો ઝાઝો ન થાય. અમ ે પોતે
‘irctc.com ’ નામની ભારતીય રેલવન ે ી વ ૅબસાઈટ પરથી િટિકટો ખરીદીને તમે ની
સવે ાની ખાતરી કરી લીધી. રેલવવે ાળા બીજે િદવસે સવારે અિગયાર પહેલાં િટિકટ
તમારા હાથમાં પહોંચાડી દે છે. અમને પણ સમયસર િટિકટો મળી ગઈ. િરફંડની શરતો
થોડી કડક છે, પણ સિવસ સારી છે. એવામાં જ Nasscom એ હેર કયું કે
ભારતમાં જોતજોતામાં ૩૦ કરોડ લોકો ઇ ટરનટે નો વપરાશ કરતા થઈ જશ.ે
‘ઍરડે ન’નો અમને સારો સહકાર મ યો. રાહકોને ખાતરી થઈ ગઈ કે સ તી
િટિકટો જોઈતી હોય તો ઇ ટરનટે પરથી જ ખરીદવી પડશ.ે અમારે કોઈ હેરાત જ ન
કરવી પડી. આ સમય ે અમારે બીજો એક મહ વનો િનણય લવે ો પડ્ યો. હાલની જે
સીધીસાદી વ ૅબસાઈટ છે, તન
ે ાથી ચલાવી લવે ંુ કે ૬શી ૯ મિહનાની િવચારણાને અતં ે નવી
મૉડન વ ૅબસાઈટ બનાવવી ?
અમ ે તો એ જ જૂની, સાદી વ ૅબસાઈટ પરથી જ કામ ચાલુ રા યુ.ં એ િનણયને કારણે
અમને ફાયદો એ થયો, કે સ ટે બર ૨૦૦૫માં બ રમાં હરીફાઈ ન હોવાનો અમને ઘણી
લાભ મ યો. રવાસ કરવો હોય તો ‘મૅકમાયટ્ રીપ’ની વ ૅબસાઈટ તો જોવી જ પડે, તવે ંુ
લાખો લોકોના મનમાં વસી ગયુ.ં આજે તો આ ે રે કંપનીઓની ગળાકાપ હરીફાઈ છે,
એ છતાંય અમ ે અિડખમ ઊભા છીએ.
હવ ે તો અમારી સામ ે એક મોટો પડકાર ભારતના આંતિરક િબઝનસ ે ને નફાકારક
બનાવવાનો છે. માચ 200૮માં અમ ે ૨૫૦ િમિલયન ડૉલરના વચ ે ાણ પર (૧૦૦૦ કરોડ)
લગભગ ૨૦ થી ર૫ િમિલયન ડૉલરનો (૮0થી ૯૦ કરોડ) નફો કયો છે. હાલમાં ૭૦%
િબઝનસ ે ભારતના રવાસીઓ તરફથી મળે છે અને રોજની ૧૦,૦૦૦ િટિકટો
ઑનલાઈન વચ ે ાય છે. ૨૦૦૫માં શ કયા પછી ફ ત અિગયાર મિહનામાં જ અમ ે
ઑનલાઈન િટિકટ વચ ે ાણ ે રે મોખરાનું થાન રા ત કરી લીધું છે.

રોકાણકાર હોય કે કમચારી હોય, હંુ વફાદારી કરતાં

હોિશયારીને વધ ુ મહ વ આપું છું .
હવ ે રવાસન ઉદ્ યોગને લગતી બી સવે ાઓ પણ અમ ે ઑનલાઈન વચ ે વાના છીએ.
હોટેલ સ, હૉિલડે પૅકેિજસ વગરે ે. જોકે, પૅકે સની વાત આવ ે યારે એક ચીજ મ
હંમશે ાં નોંધી છે, કે રાહક બધી જ તપાસ ઑનલાઈન કરે છે, પણ બુિકંગ સાચુકલા
માણસ (ઍજ ટ) પાસે જ કરાવ ે છે. આ બાબત યાનમાં લઈને અમ ે ફોન પર પૅકેજ
વચે ી શક ે તવે ા ઘણા માણસો રા યા છે. અમ ે ભારતના િવિવધ શહેરોમાં વીસ જેટલા
‘ટ્ રાવલે ટોસ’ બના યા છે. લોકો અમારી દુ કાન જુ એ તો તમે ને ખાતરી તો થાય ન,ે
કે રવાસ દરિમયાન મુ કેલી પડે તો જવાબ આપનાર હાજર છે ! આજકાલ
ઑનલાઈન અને ઑફલાઈન બન ે સારા ચાલ ે છે.
ં ે િબઝનસ
તમને થોડાં ઉદાહરણ આપુ.ં ગયા મિહને ફ ત અમદાવાદમાં એક કરોડનું વચ ે ાણ થયું
! િબલકુ લ અણધાયું જ ! હ તો અમ ે છ મિહના પહેલાં જ યાં ઑિફસ શ કરી છે.
આવતે મિહને બ લોર એક કરોડને પાર કરી જશ ે ! મને તો થાય છે કે આ બધી
જ યાએ હંુ આટલો મોડો કેમ પહોં યો ? ધધં ો કરવો હોય તણ ે ે સમય સાથે બદલાવાની
કલા િસ કરવી જ પડે. ફ ત ‘ઑનલાઈન’ કંપની જ ચલાવીશ’ એવું ન ી કરીને
ે ી ર યો હોત તો આજે કંપનીનું અિ ત વ જોખમાઈ ગયું હોત. આપણામાં નથી
હંુ બસ
ક યુ,ં ‘ગરજે ગધડે ાને ય બાપ કહેવો પડે.’ ધધં ામાં તો બધું જ કરવાની તય
ૈ ારી
રાખવી પડે. સક ં ુ િચત વ ૃિ ન રખાય. રવાસન ઉદ્ યોગમાં યાં તક હોય યાં
ઝપં લાવવું પડે. દિરયો, જમીન, આકાશ, ઑનલાઈન, ઑફલાઈન, અ ડરલાઈન…
ગમ ે યાં !
િવકાસની મારે મોટી િકંમત પણ ચૂકવવી પડી છે. રા ડ િબિ ડંગ માટે મ ઘણાં નાણાં
ચૂક યાં છે. હેરખબરનો મારો ચલા યો છે. ઘણા રોકાણકારોની મદદ લવે ી પડી.
સૉફટ બૅ ક એિશયા ઇ રા. ફંડ, હૅિલયોન પાટનસ, િસયૅરા વ ૅ ચસ અને ટાઈગર
લૉબલ તરફથી નાણાં મ યાં છે.”
“િદપ, આટલો બધી સ ં થાઓ પાસે નાણાં લવે ાનું કારણ ?”
“દરેક સ ં થા તરફથી અમને ધધં ો કરવાની નવી-નવી રીત શીખવા મળે છે. હંુ મારી
કંપનીના બૉડ પર યારે કોઈને લઉ છું , યારે સૌથી પહેલું એ િવચા ં છું કે મારી
કંપનીમાં આ યિ તએ નાણાં ન રો યા હોત તો ય હંુ એને બૉડ પર લવે ાનું સૌજ ય
દાખવત ? દરેક વખતે મને ‘હાં’ જવાબ મ યો છે. મ ઘણી સહાય નકારી છે.
કમચારીઓ િવશ ે વાત ક ં તો વફાદારી કરતાં હોિશયારીને હંુ વધારે મહ વ આપું છું .
નવા કમચારીઓ વધારે હોિશયાર હોય, તો જૂના ટાફે જ યા પરથી ઊઠવાની, યાં
તો વધુ હોિશયાર બનવા માટે િશિ ત થવાની તયૈ ારી રાખવી જ જોઈએ.”

હાલમાં ગુડગાંવ િ થત ‘મૅકમાયટ્ રીપ’ની ઝમકદાર ઑિફસ છોડીને અમ ે િદપની

મોટરમાં િદ હી તરફ જઈ ર યા છીએ. િદપને રેલી િડપાટમૅ ટ સાથે િમિટંગ છે.
‘મૅકમાયટ્ રીપ.કૉમ’ ારા રે વન ે ાણ કરવાની સમ વટ માટે તે જઈ
ે ી િટિકટોનું વચ
ર યા છે. મને કહે, “કરોિળયાની જેમ રય નો કયા જ કરવાના.”
ે િવશ ે તો ઘણી માિહતી મળી, પરંત ુ આ યા રા કેવી રહી ? “૨૦ના
મને િદપના િબઝનસ
ટાફથી ૭૫0ની સ ં યાએ પહોંચવાનો અનુભવ વણવો ને !” મ ક યુ.ં
“શ આત તો સારી હતી. નાણાં આપનાર ઇ વ ે ટર મળી ગયા હતા. એક િમિલયન
થોડા સમય પછી આવવાના હતા. જે આ યા જ નહીં… અમારા સવ રથમ રોકાણકાર
નીરજ (િલિમટેડ પાટનસના) માટે મને આજે ય એટલું જ માન છે કેમ કે તમે ણે અ યતં
શાલીનતાથી વતન કયું હતુ.ં તમે ણે મારે ખભે હાથ મૂકીને ક યું હતુ,ં ‘િદપ, આઈ ફીલ
ે . અમારી કંપની હવ ે ભારત ખાતે નવું રોકાણ કરવા ઇ છતી જ નથી.’ અમ ે
હે પલસ
પણ સાવ ભોળપણમાં કાંઈ લિે ખત કરાર કયો ન હતો. ધધં ો એ સમય ે ‘રોલરકૉ ટર
રાઈડ’ જેવો બની ગયો. મારી જ કંપની મ ખરીદી. બધું હોમી દીધુ.ં દોઢ વષ સુધી પગાર
ન લીધો. મારા પોતાના ૩૦ લાખનું મ આંધણ કરી દીધુ.ં મનમાં સતત બીક ર યા
કરતી…
આટલું કરવા છતાં ધધં ો નહીં ચાલ ે તો ?
આ મિવ ાસ, િહંમત, ધીરજ, આ થા, બધાંની કસોટી થઈ ય. મારી પ નીને સા ં
લગાડવા માટે હંુ આ નથી કહેતો, પણ ઘરમાં શાંિત હોય, રેમાળ ટેકો હોય તો જ આ
સાહસ સફળ થાય. રોજ તમારી પ નીનો કકળાટ સાંભળવાનો હોય તો ચોવીસ કલાક,
િદવસરાત મહેનત કરવાનો આનદં મળે ખરો ?
મારી કંપનીના કટોકટીકાળમાં તમે ણે મને સતત િહંમત આપી છે. “‘ABN Amro’
ની સલામત નોકરી તારે છોડવી હોય તો છોડી દે. હંુ છું ને ? મારી નોકરી તો છે જ.” તે
કહેતી. તણ ે ે મને સતત કરો રા યુ,ં “તને ધધં ો કરવામાં મ તો પડે છે ને ? તો િહંમત
રાખ. જો, ધધં ામાં મારી ચાંચ નથી ડૂબતી, પણ સાંજ પડ્ ય ે તને સતં ોષ મળતો હોય તો હંુ
હંમશ ે ા તને સાથ આપીશ.” રિ મ, એક વા ય તે ી યારેય નથી બોલી… જેને માટે
હંુ હંમશે ાં તને ો ઋણી રહીશ. “ભ’ઈસાબ, તમ ે આંધબળિૂ કયાં ન કરતા, આપણું ઘર
પાકું રાખજો.”
“િદપ, તમ ે યારેય િહંમત ન હાયા ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“અરે, એક વાર તો લગભગ િહંમત હારી જ ગયો હતો. બધું સમટે ી લવે ાનું ય િવચાયું
હતું પણ એક વાર ધધં ો કરનારનું પલે ા વાઘ જેવ ંુ થઈ ય છે ! માણસનું લોહી ચાખી
ય પછી તન ે ે બીજુ ં કાંઈ ન ભાવ,ે તમે ધધં ો કરનારનું નોકરીમાં િદલ ન ચોંટે. હા,
કંપની ખરીદનાર કોઈ મળી જશ,ે તો હંુ િવચારીશ. જોકે હાલમાં તો હંુ કંપનીનો IPO
લઈને આવવાનું િવચારી ર યો છું . શૅરહૉ ડરોન,ે મન,ે રોકાણકારોને તથા કંપનીને
ફાયદો થશ.ે ”
“એ પછી શું કરશો ?”
“મારો એક વ ૅ ચર કૅિપટાિલ ટ િમ ર મને ઘણી વાર મ કમાં કહે છે કે ‘તું પણ
વહેલોમોડો અમારી જમાતમાં જ ભળવાનો !’ મને પણ એની વાતમાં ત ય લાગે છે.
‘વ ૅ ચર’ બનો, એટલ ે નવા નવા કેટલાય િબઝનસ ે િવશ ે ણવા મળે તથા જેમાં નાણાં
રોકે તમે ાં આડકતરી રીતે કંઈક ‘નવુ’ં કયાનો સતં ોષ પણ મળે.”
િદપને મળીને મને તો લા યું કે ધધં ામાં મળેલા વતદાનની ર યક
ે પળ હાલમાં તઓ
ે
માણી ર યા છે. નસીબે પણ તમે ને સારો સાથ આ યો છે.
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

(૧) ધધં ાનું ે ર પસદં કરવામાં સતકતા ળવજો. અમુક ધધં ામાં િવકાસની રા સી
તકો હેય છે. તમારો પોતાનો અનુભવ ઓછો પડતો હોય તો ભાગીદારો તથા
સહ થાપકોની મદદ લતે ા અચકાશો નહીં.
(ર) કમાણી શ થાય તે અગાઉ નાણાંની મદદ મળ ે વવા બૅ કો કે અ ય V.C. પાછળ
દોડશો નહીં. એવું કરવામાં તમારી કંપનીના ઘણા બધા શરે ો (equity) તમે ના
કબ માં આવી જશ.ે એક ‘એ જલ’ ઇ વ ે ટરની મદદ મળી ય તો સૌથી ઉ મ.
સમય પણ બચશ ે અને શરતો પણ કડક નહીં હેય. જેમ જેમ કંપની િવકાસને પથ ં ે
આગળ વધતી ય, તમે િવિવધ તો રથી નાણાં મળ ે વજો. નાણાંને અભાવ ે ઘણી સારી
સારી કંપનીઓને તાળાં લાગતાં મ તે જોયાં છે.
(૩) સારા કમચારીઓ એટલ ે ઉ મ કંપનીની પહેલી પરખ ! તમારા કરતાં ય હોિશયાર
કમચારીઓ રાખતા અચકાશી નહીં. એક ખાનગી વાત કહંુ ? જે કમચારીઓને કારણે
તમને સતત હરીફાઈનો અહેસાસ થતો હોય, તમે ને તમારા િમ રો ગણજો અને
હજૂિરયાખોને તમારા દુ મન માનજો.
(૪) કંપનીમાં મોકળાશ અને આનદં નું વાતાવરણ હશ,ે ટાફ વ ચ ે મ ૈ રીની ભાવના
હશ ે તે સહુને કામમાં જ આરામનો અહેસાસ થશ.ે કમચારીઓને તમારી કંપનીમાં કામ
કરવાની મ પડે તવે ંુ વાતાવરણ સજવાની જવાબદારી તમારી છે.
(પ) કંપની થોડાં વષો ચલાવીને બી ને ‘પધરાવી’ દેવાની ભાવના ન રાખશો. ન ર
ધધં ો ઊભો થયો હશ ે તે બીજુ ં બધું આપોઆપ મળી રહેશ.ે (પસ
ૈ ા, સતં ોષ, માન-સ માન
તથા અતં ે ખરીદનાર)
 પ ુ પની જેમ ખીલો અને પમરાટ રસરાવો
ે શા (પી. .પી. ૧૯૮૯)
રસશ

ઍડલવાઇસ કૅિપટલ

જે. પી. મોગન અને મૅિરલ િલ ચ જેવી રા સી ફાઈના સ કંપનીઓના આિધપ ય

ધરાવતા આ દેશમાં, આ સમય,ે વદેશી ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅ ક ઉભી કરવાનું કામ ફ ત
એક જ દાયકામાં કરી બતાવવું એ કાંઈ નાનીસૂની િસદ્ િધ નથી. જો કે, આ િસદ્ િધનો
માગ અનક ે ખાડા-ટેકરા- કંટક ભયો હતો.
‘ધધં ો’ એટલ ે ગદં કી ! ુદ્ર, નીરસ કામ ! રસશે શાહની આ પાકી સમજણ.
IIMAમાં ભણવાનું તમે ણે શા માટે િનધાયું ? ‘સ માનિનય યિ ત’ બનવા માટે. તે
‘respected professional’ બનવા ઇ છતા હતા.
પણ આજે તમે ની કારિકદીએ 360° નો વણાંક લીધો છે. ચ ર પૂરેપ ૂ ં ફરી ગયુ.ં
‘ રોફૅશનલ’ તરીકેની કારિકદી શ કયાં બાદ તમે ણે પોતાનો િબઝનસ ે શ કયો.
અને મને પૂછો, તો રસશ ે શાહની કંપની ‘Edelweiss Capital’ ની અ યતં શાંત,
નીરવ, આ હાદક, શીતળ, ઑિફસમાં હાલમાં યારે હંુ તમે ની રાહ જોઈ રહી છું , યારે
‘ધધં ો એટલ ે ગદં કી’ એ ઉિ ત સાથે િબલકુ લ સહમત નથી થતી. મારી બરોબર સામ ે
મોંઘા, િવશાળ કાચની આરપાર અરબી સમુદ્રનાં મો ં ઊછળતાં દેખાય છે ! વાઉ !
વૉટ અ ફે ટાિ ટક યૂ !
અને આ કંપનીનું નામ પણ કેટલું સુદં ર છે ! ‘Edelweiss’ ! કંપનીના થાપકનું
નામ પણ નહીં અને બનાવટી િવશષે ણ પણ નહીં ! જરમાન જૂની અ ં રે િફ મ
‘સાઉ ડ ઑફ યુિઝક’થી રચિલત થયલે એક ફૂલનું આ નામ છે ! ખરેખર, મને તો
આ નામ ખૂબ જ ગમી ગયુ.ં નામમાં આંતરરા ્રીયતા છે, નાણાકીય કંપનીના નામ જેવ ંુ
ભારેખમ નથી તથા રસશ ે શાહના યિ ત વ જેવ ંુ જ સરળ અને િબનભપકાદાર છે.

હંુ ઘણા ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅ કસને મળી છું . મોટાભાગનાનું યિ ત વ અટપટંુ અને આં

નાખે તવે ંુ હોય ! મોંધી પન
ે ો, ઘિડયાળો અને મોબાઈલનો ઠઠારો હોય. રસશ ે નું
યિ ત વ એટલ ે નીતરતી ખાનદાની. ખૂબ ધીમથ ે ી બોલવું તથા પોતાનાં ગાણાં ન ગાવાં.
તમે ની ભ થોડી અચકાય છે. તમે ના વભાવની શાંત િનિભકતા મને પશી ગઈ. સૌથી
વધુ રભાિવત કરનારી બાબત તો એ હતી, કે મને આપલે વચન તમે ણે અ રસ:
પા યુ.ં મારી સાથે પૂરેપરૂ ા બે કલાક ગાળવાનું વચન ! અને હા, અમારી િમિટંગ
દરિમયાન તમે ણે એકપણ ફોન ન લીધા કે ન કયા !
હંુ એમને માટે અ યતં મહ વની યિ ત હો તવે ંુ તમે નું સતત વતન ર યું અને તથ
ે ીજ
મા ં કામ સરળ થઈ ગયુ.ં ઉ મ નતે ાનું આ જ લ ણ હોય ને ?
 પ ુ પની જેમ ખીલો અને પમરાટ રસારાવો

રસલે શાહ (પી. .પી. ૧૯૮૯)

ઍડલવાઇસ કૅિપટલ

રસશે શાહનો જ મ અને ઉછેર મુબ

ં ઈના વપે ારી કુ ટંુ બમાં થયો. િપતા નો ધધં ો શાળા–
કૉલજે ની નોટબુ સ અને ટેશનરી આઈટમનો હતો. કાકાઓ પણ એ જ ધધં ામાં.
ે પોતાની વાત શ
રસશ કરે છે…
“અમારા કુ ટંુ બમાં બધા વપે ારીઓ હતા. મને એમાં િબલકુ લ રસ ન હતો. વળી ધધં ો પણ
ચોપડા વચ ે વાનો. િબલકુ લ સામાિજક મોભો નહીં. મને હંમશે ા થતુ…
ં ધધં ો એટલ ે
ગદં કી. હંુ તો ભણીગણીને રોફેશનલ જ બનીશ. ડૉ ટર, ચાટડ ઍકાઉ ટ ટ કે
ઍિ જિનયર. ધધં ો તો કદી ય ે નહીં ક ં ! મ મુબ
ં ઈની K.C. કૉલજ ે માંથી
ટેિટ ટી સના િવષય સાથે બી.એસસી. કયું તથા IIFTમાંથી એક વષનો
એમ.બી.એ. જેવો જ કોસ કયો. ભણીને એક ઍ સપોટ કંપનીમાં થોડો સમય નોકરી
કરી. જો કે, પલે ા એક વષના M.B.A.થી મને સતં ોષ ન હતો તથ ે ી મ CATની
પરી ા આપી. રથમ રય નમાં પાસ તો થયો, પરંત ુ IIMAમાં રવશ ે ન મ યો તથ
ે ી
બીજે વષ ફરી પરી ા આપી અને રવશ ે મળે યો.

પહેલથે ી જ મને ‘ફાઈના સ’માં રસ હોવાથી કૅ પસ પરથી જ મને ICICIમાં નોકરી

મળી ગઈ. ભારતનું અથત ં ર એ સમય ે મુ ત થઈ ર યું હતુ.ં ‘ઈ ફોિસસ, ‘મા ટેક’
તથા ‘યુનાઈટેડ ફૉ ફરસ’ જેવી કંપનીઓને સવે ા આપતા િવભાગમાં હંુ કામ કરતો.
અમારી ટીમ ‘ઍ સપોટ પ’ કહેવાતી. ભારતમાં એ સમય ે તાતા-િબરલા-િકલો કર-
બ જ જેવા કૌટંુ િબક માિલકીના ધધં ાનું સા રા ય હતું છતાંય ઈ દ્ રોિસસ, મા ટેક
જેવી સાહિસક નાની કંપનીઓ ઊભરી રહી હતી. મને તરત જ યાલ આ યો, કે આ
કંપનીઓને
િવકાસ માટે નાણાંની જ ર તો પડશ ે જ. તમે નામાં આવડત છે, િહંમત છે, ધધં ા માટે
નવો આઈિડયા છે, પણ તઓ ે ીમતં કુ ટંુ બના નબીરા નથી. કંપનીઓ નાણાંની
જ િરયાત પૂરી કરવા ICICI, IDBI કે ટેટ બૅ ક પાસે જ જતી. અમિે રકામાં તો
ઘણી રાઇવટે ઈ વ ે ટમૅ ટ બૅ કો અિ ત વમાં છે. ભારતમાં હવ ે આ જ ર ઊભી થશ ે
જ. મારા અમુક િમ રો િવદેશમાં ‘ગૉ ડમૅન સક
ે ્ ’માં નોકરી કરતા હતા. તમે ને પણ મારો
િવચાર ગમી ગયો.
હંુ ૧૯૯૩-૯૪ની વાત ક ં છું . ICICIની નોકરી છોડવાનો િનણય હંુ સહેલાઈથી લઈ
શ યો. તન ે ંુ મુ ય કારણ મારી પ ની િવદ્ યા ! િવદ્ યા ‘ITC CLASSIC’ માં
નોકરી કરતી હતી. યાંથી તે ‘Peregrine’ કંપનીમાં ગઈ. તન ે ો પગાર ખૂબ જ સારો
હતો. િવદ્ યાએ મને ખૂબ જ િહંમત આપી. મને કહે, “ રય ન તો કરો… હંુ છું ને !”
મ ે ૧૯૯પમાં ઝપં લાવી જ દીધું ! તમ ે માનશો, ફોનની લાઈન આવતાં જ છ મિહના
નીકળી ગયા ! ધધં ો કરવો શી રીતે ? મોબાઈલ તો હતા નહીં ! વળી નવી કંપની એટલ ે
સારા માણસોય ન મળે. હંુ યારે ICICI ની નોકરી છોડવાની તથા મારો પોતાનો ધધં ો
શ કરવાની વાતો કરતો હતો યારે મારો સે રેટરી અને બી એક-બે સાથી હંમશ ે
કહેતા, “સર, તમ ે યાં જશો યાં અમ ે તમારી સાથે જ આવીશુ.ં ” ખરેખર મ કંપની
ચાલુ કરી, યારે બધા ફરી ગયા. મ તો મૂખાની જેમ તમે ને એપોઈ ટમૅ ટ લટે સ મોકલી
દીધા. કોઈ ચકલું ય ન ફર યું ! બધાંએ બહાનાબા કરી.
મને એ વખતે ભાન થયું કે ધધં ા માટે ફ ત આઇિડયા હોવો જ જ રી નથી, સાથસ ે ાથે
કમચારીઓને યવિ થત વાતાવરણ આપવું પડે. ટેિલફોન, ફે સ મશીન, કૉ યૂટર,
િરશ ે શની ટ બધું હોય તો જ ‘real’ કંપની જેવ ંુ લાગે ! લોકો ‘કંપની’ માટે કામ
કરવા આવ ે છે, ‘આઈિડયા માટે નહીં.
ફે આરી ૧૯૯૬માં મારા ICICIના સહકાયકર વકટ સાથે મ લગભગ ૧ કરોડની
મૂડી સાથે આ કંપની શ કરી. અમ ે બન ે અમારી બચત તથા થોડી ઉધાર મૂડી સાથે
ં એ
‘catagory 1’ ના લાઇસ સથી કંપનીનાં ીગણશ ે કયાં !

અમ ે યારે કંપની શ કરી યારે મનોમન િવચાયું હતુ,ં કે આ રકારના ધધં ામાં ખાસ
હરીફાઈ નથી. અમારી પહેલી જ કંપની છે. તથે ી આ ે રે પહેલ કરવાનો ખા સો લાભ
અમને મળશ,ે ધારણા સાચી હતી. પણ ધારણા અને હકીકતમાં ફરક હોય છે. ભારતનું
અથત ં ર મુ ત થવાથી અમારી કંપનીને લાભ થશ ે તવે ી પણ ધારણા હતી. પણ
૧૯૯પથી ૨૦૦૨નો ગાળો આપણા બ રો માટે તદ્ દન નીરસ હતો. તમને કદાચ યાદ
ં ઈ શરે બ રનો ઈ ડે સ ૪૫૦0 હતો. જે ૨૦૦૩માં ૩૦૦૦ થઈ
હરો કે ૧૯૯૪માં મુબ
ગયો. જો ફુગાવા સાથે એડજ ટ કરીને જુ ઓ તો બ રે ૮૦% જેટલું મૂ ય ફ ત એક
જ વષમાં ગુમાવી દીધું હતુ.ં
નસીબ ગણી કે કમનસીબ, એ મદં ીના ગાળામાં અમ ે કંપની શ કરી. અમ ે રોજ બ ર
સુધરવાની રાહ જોતા. જો કે, અથત ં રના િવકાસ આડે હ ઘણાં વષ બાકી હતાં.
અથત ં ર તદ્ દન કાચબાગિતએ વધતું હતુ,ં યાજદર ખૂબ ચા હતા.
M.B.A.માં અમને લાિનગ ં શીખવાડે છે. વનમાં કે ધધં ામાં આપણી ધારણા રમાણ
કાંઈ જ થતું નથી. અમ ે તો હવાઈિક લા બાં યા હતા કે રથમ વષમાં ૩૦ લાખ, બીજે
વષ ૫૦ લાખ, રીજે વષ ૧ કરોડ, પછી ૧.૫ અને પાંચમ ે વષ ર કરોડની આવક કરી
શકીશુ.ં પહેલ ે જ વષ અમ ે ફ ત ૨૮ લાખનું લ યાંક રા ત કરી શ યા. બીજે વષ ૩પ
લાખ અને રીજે વષ તો ફ ત ૨૧ લાખ ! કંપનીના ઇિતહાસનું સૌથી નબળં ુ વષ !
સદ્ નસીબ,ે અમ ે ખોટ કદીય ે નથી કરી. (વાિણયાનો દીકરો ખોટનો ધધં ો કરે ખરો ?)
જો કે પહેલા પાંચ વષ ભાગીદારોએ ફ ત રણ લાખનો વાિષક પગાર + બોનસ જ
લીધું છે. મારી છે લી નોકરીમાં મને વષ રીસ લાખ મળતા હતા !
અમ ે ખચ પર કાપ મૂકી દીધો. એમ કહો, કે દિરયામાં હોડીમાંથી ફંગોળાઈ ઓ તો
િહંમતથી તયા કરો તો વહેલામોડા કોઈ વહાણ આવ ે અને તમને બચાવી લ,ે તવે ંુ જ
અમા ં થયુ.ં ૧૯૯૮ના મ યભાગે શ થયલે ‘કૉટકૉમ’નો જુ વાળ અમને તારી ગયો.
ચોથે વષ ૧.૫ કરોડનો ધધં ો થયો અને પાંચમ ે વષ તો ૧૧ કરોડની કમાણી થઈ !
૨૦૦૧માં પાછું મદં ીનું ચ ર ચાલુ થયુ.ં એ ગાળામાં અમ ે એક રોકરેજ કંપની હ તગત
કરી. અમારે કંપનીને ફ ત એક ઢાંચામાં ઢાળવી ન હતી. િવિવધ રકારના િબઝનસ ે
કરવા હતા. ૨૦૦૧માં અમારી પાસે વધારાનાં નાણાં પણ હતાં.
જો કે આ એક જુ ગાર જ હતો અને એ ખલ ે તાં તો ખલ
ે ી ના યો પણ એનાં પિરણામ
મળતાં ઘણી સમય લા યો. ૨૦૦૦ની સાલમાં કંપનીમાં ફ ત ૧૦ કમચારીઓ હતા.
૨૦૦૩માં આ સ ં યા ૩પએ પહોંચી. ૨૦૦૩માં કેતન પારેખ કૌભાંડે શરે બ રને
હચમચાવી દીધુ.ં લાખો લોકોએ બ રમાંથી નાણાં ખચી લીધા અથવા ગુમા યા.”

આ ચચા કોઈ કરતું નથી, પણ હંુ તમને પ પણે કહંુ છું

કે મિ ટનૅશનલ બ ૅ કની નોકરીમાં જે મોભો નરી આંખે
દેખાય તે પોતાનો ધધં ો કરનાર સાહિસકના વનમાં ન જ
દેખાય. સામાિજક રિત ા, ઝાકમઝોળ આવતાં વષો વીતી
ય છે.
શરે ો
“મારી પાસે નાણાંની સગવડ હતી. હંુ હંમશ ે ા પછેડી રમાણે સોડ તાણવામાં ડહાપણ
સમજુ ં છું . િસલકમાં થોડા નાણાં હંમશ
ે ા રાખું જ. ઉડાઉ ખચા ન ક ં. વળી, અમારા
અનકે કમચારીઓને અમ ે પગારના બદલામાં શરે ો આપતા. આ કારણો ખચ તો
અકં ુ શમાં રહેતો જ, અને કમચારી કંપની માટે ‘પોતાનાપણા’ની લાગણી ધરાવતો.
યારે કંપની શ કરવાનું ન ી કયું, યારે હંુ ી નારાયણ મૂિત (ઈ ફોસીસ)ની
સલાહ લવે ા ગયો હતો. તમે ણે જ મને કમચારીઓ તમે જ કંપનીના લાભમાં ‘ઈ ફોસીસ
મૉડલ’થી કંપની સજન કરવાનું શીખ યું હતુ.ં અમ ે કંપની શ કરી યારે અમારી
હોિશયારી અને ICICIના અનુભવને યાનમાં લઈને એક મોટા રોકાણકારે અમારી
કંપનીના ૨૦% શરે ો ભાગીદારી પે લવે ાની ઑફર પણ કરી હતી. અમને થોડો લોભ
પણ થયો હતો. એ વખતે કંપનીમાં નાણાંની રેલમછેલ થઈ ત. પણ ી મૂિતએ મને
લાખ િપયાની િશખામણ આપી હતી, “જો ભાઈ, કંપનીમાં ફ ત નાણાંનો ઢગલો થઈ
ય, તે આશયથી કોઈને ય ભાગીદારી કે અમુક ટકા શરે ો ન અપાય. તારા
કમચારીઓને જ ભાગીદાર બનાવને ! કંપનીનું મૂ ય આપમળ ે ે વધરો.” મ તમે ની સલાહ
માની, તન ે ો આજે મને આનદં છે.

જો કે ર૦૦૦ની સાલમાં અમ ે થોડી મૂડી બહારના રોતથી મળ ે વી છે. એ વખતે જેમણે

રોકાણ કયુ,ં તમે ને પાંચ વષમાં આઠ ગણું વળતર મ યું છે. આજે તો એ રોકાણ ૭૦ થી
૮૦ ગણું થઈ ગયું હશ.ે
ધીરજનાં ફળ કેટલાં મીઠાં હોય છે, કહંુ ? નવ.ે ૨૦૦૭માં અમ ે પિ લક ઈ યૂ કયો. એ
વખતે અમારા ૧૧૦૦માંથી ૫૫૦ કમચારીઓ પાસે કંપનીના શરે ો હતા. કંપનીના ૨૫%
શરે ો ESOPમાં જ ફર છે ! પિરણામ ે અમારી કંપનીમાં બાં યો પગાર ખાસ વધારે
નથી, પણ કંપનીના શરે ોના વ પે કમચારીઓને ઘણી ફાયદો થાય છે. વળી, ખચ
પર કાબૂ રહે છે. કમચારીઓ પોતાને પણ કંપનીના માિલક સમ ને કપરાકાળમાં ટકી
રહે છે.
વપે ાર-ધધં ામાં તે -મદં ીનું ચ ર તો ચા યા જ કરે. ખરાબ સમય ે ટકી જવાની િહંમત
અને આવડત જોઈએ. અમ ે પણ ૨૦૦૧ થી ર૦૦૩ના ગાળામાં ટકી ગયા. એ સમય ે જે
કોઈ કંપની ટકી ગઈ તે તરી ગઈ.
ર૦૦૩થી અમ ે િવિવધ ે રમાં ઝપં લા યુ.ં રાઇવટે ઇિ વટી, આિ રટ્ રાજ,
ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅિ કંગ, વીમો તથા દલાલી ! િબઝનસ ે કૂ લમાં આપણને આવડત હોય તે
ૂ યાન કે દ્ િરત કરવાનું શીખવવામાં આવ ે છે. પણ મ િવચાયું કે
ધધં ા પર જ સપં ણ
એક જ યાપારમાં ડા ઊતરવાને બદલ,ે તે યાપારને સલં ન અલગ-અલગ ે રમાં
ઝપં લાવવામાં વધારે ફાયદો છે. એક જ થળે ઊભા રહીને ચારે િદશામાં તીર તાકી
શકાય ને ?
તમ ે િરલાય સનો જ દાખલો જુ ઓ ને ! પટે ્ રો કેિમક સથી શ આત, પછી યાનનું
ટ્ રેિડંગ પછી ફાયબર મૅ યુફે ચિરંગ, ઓઈલ િરફાઈિનગ ં , તલે ના કૂ વાનું શારકામ
અને હવ ે ? િરટેઈિલગ
ં ે રે પણ તમે ણે રવશ ે કયો છે. િવદેશી કંપની ‘Nike’ નું
ઉદાહરણ આપણી નજર સમ છે. કંપની શ આતમાં ફ ત પોટ્ સ શૂઝ બનાવતી.
ધીરેધીરે કપડાં, રમતગમતનાં સાધનો, ગૉ ફના શૂઝ, ટૅિનસ લય ે રનાં કપડાં… બધું
જ બનાવ ે છે. ફ ત હરીફાઈને કારણે બી ે રમાં દોડી જવાનું િહતાવહ નથી. એ
થળે પણ હરીફાઈ તો થશ ે જ. તમને એ ધધં ામાં રસ હોય અને િવ ાસ હોય તો જ યાં
જજો.
અમ ે ‘Edelweiss’ શ કરી યારે ફ ત ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅિ કંગ પર જ યાન
કે દ્ િરત કયું હતુ.ં પણ ૨૦૦૦ની સાલમાં આ ે રે ૧૫૦ કરોડનો ધધં ો હતો. અમારો
ભાગ ફ ત ૫-૬ કરોડ જ હતો. એટલ ે કે, બ રના મા ર ૩ થી ૪% ઇ વ ે ટમૅ ટ
બૅિ કંગમાં એક કંપની ૫%થી વધારે ધધં ો મળ ે વી જ ન શકે. તથ
ે ી અમારે કંપનીનો
િવકાસ કરવો હોય તો આસપાસ નજર દોડાવવી જ પડે. અમ ે ‘ રોકરેજ’ – દલાલીના
ધધં ામાં ઝપં લા યુ.ં એ બ ર ૫૦૦ કરોડનું હતુ.ં આમ, તક જોઈને અમ ે નવાં-નવાં
સાહસ ખડે ્ યાં છે.
કોઈપણ કંપની માટે સારામાં સા ં મૅનજ
ે મૅ ટ તથા માિલકી ભાવના ધરાવતા
કમચારીઓ સૌથી સબળ પાસું છે. અમારી કંપનીના િસિનયર માણસો તો માિલક જ
હતા. વળી, કંપનીના િવકાસના તબ ે એકપણ િસિનયર માણસો કંપની છોડીને ગયા
નથી. દા.ત. વકટ આજે ય ‘ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅિ કંગ’ િવભાગ સભ ં ાળે છે. દલાલીનું કામ
શ કયું યારે અમ ે એ િવભાગમાં બી િસિનયર યિ ત મૂ યા છે.
ભારતમાં ઘણીવાર આઈ.ટી. કંપનીવાળા પણ િરયલ ઍ ટેટમાં ઝપં લાવ ે છે. અરે ભાઈ,
બધાંને બધું કામ થોડું આવડે ? હા, હંુ ફાઈના સનો માણસ હો તો મૂડીરોકાણને
સલં ન સલાહ આપી શકું . હૉિ પટલ થોડી ચલાવી શકું ?
જેમ જેમ કંપનીનું િવ તરણ થયું તમે તમે મ મારી જવાબદારીઓ ઓછી કરી છે.
કંપનીના િસિનયર માણસોને િનણય લવે ાની વાય તા આપવી જ પડે. હંુ ભદે ભાવ
અને વહાલા-દવલાની ખટપટથી દૂ ર થઈ ગયો. પાટનસ જ બધું સભ ં ાળે છે. કંપનીમાં
િવિવધ કામના િન ણાતો હોય તો મારે બધામાં માથું મારવાની શી જ ર ? એક
કુ ટંુ બમાં ઘણાં બાળકો હોય યારે મા-બાપનો રેમ તો બધા માટે સરખો જ હોવો જોઈએ
ને ?
મારી પ નીએ મને ખૂબ મદદ કરી છે. ૨૦૦૦ની સાલમાં અમારે યાં બી સતં ાનનો
જ મ થયો. િવદ્ યાએ એ જ વખતે પોતાની નોકરી છોડવાનું ન ી કયુ.ં તને ી નોકરીમાં
વારંવાર બહારગામ જવું પડતુ.ં એ ગાળામાં અમારી કંપની િવ તરણના તબ ામાં હતી.
મ િવદ્ યાને ક યુ,ં “આપણી કંપનીમાં ઍડિમિન ટ્ રેશન, ફાઈના સ અને H.R.માં
કાબલે યિ તની તાતી જ ર છે. તું મને જ મદદ કરને !”
િવદ્ યાએ આ રણય ે કામો ખૂબ જ િસફતથી પોતાની પાંખમાં લઈ લીધાં. મારો કેટલોય
ભાર તણ ે ે ઉઠાવી લીધો. બાકી તો CEO નો મોટાભાગનો સમય આ બધા રોિજદં ાં
કામોમાં બગડી જતો હોય છે ! િવદ્ યા પાટટાઈમ આવતી, પણ કંપની માટે એટલો સમય
પૂરતો હતો.
િવદ્ યાએ મને પહેલથ ે ી જ ક યું હતું કે, “હંુ ફ ત એક-બે વષ જ કંપનીમાં રહીશ.
૨૦૦૩માં મને છૂ ટી કરજો.”
પણ ર૦૦૩થી તો કંપનીનો િવકાસ રૉકેટગિતએ થવા લા યો. ર૦૦૩માં ટાફ સ ં યા
૩પ થી ૧૦૦ પર પહોંચી, પછી ૨૦૦ પછી ૩૫૦ અને પછી ૬૦૦૦ ઑગ ટ ૨૦૦૭માં
િવદ્ યાએ કંપની માટે કામ કરવાનું બધં કયું છે પરંત ુ અમારી સવે ાકીય સ ં થા
‘Edelweiss Foundation’ની તે હેડ છે.” “િવદ્ યા સાથે કામ કરવાનો અનુભવ
કેવો લા યો ?”
“પોતાની પ ની સાથે એક જ કંપનીમાં કામ કરવાની સલાહ હંુ તો નથી જ આપતો.
રોજના ટે શનો ઘણીવાર સબધં ોની ઉ મા ઘટાડી શકે. તમારી કંપનીમાં પ ની CFO
ે ા બૉસ હો, યારે વાત વધુ વણસી શકે.
હોય તથા તમ ે તન
વળી, તમારી પ ની હોવાને કારણો બી કમચારીઓ કે ભાગીદારો કરતાં તન
ે ે વધુ
અિધકાર મળે તે પણ કંપનીના િહતમાં નથી.
રીજુ ,ં હેરમાં એકમક ે સાથે વતન શી રીતે કરવું ? મને તો ભારે સક
ં ોચ થાય ! અમ ે
તો એ અગ ે ે બસ
ં ે ઘરમળ ે ીને થોડા કાયદા બનાવી દીધા હતા. દા.ત. અમ ે એકેય િદવસ
જોડે જ યા નથી. (ઑિફસમાં) િવદ્ યા એનો ડબો લઈ ય અને હંુ મારો !
જો કે િવદ્ યાએ ઑિફસ આવવાનું વીકાયું યારે અમ ે િનણય કયો હતો કે, “ઘરમાં
ઑિફસના રો લ ે સની ચચા નહીં કરવી.” આ િનણય અમ ે પાળી શ યા નથી.
કેટલીય વાર ઘરે ટપાટપી થઈ છે.
પિત-પ ની એક જ કંપનીમાં સાથે કામ કરી શકે તો સૌથી મોટો ફાયદો એક િવ ાસુ
સાથીદાર મ યાનો થાય છે. કંપનીનાં નાણાં અને કમચારીઓનું યાન રાખનાર એક
‘ઘરનું માણસ’ સતત તમારી પડખે ચું છે એ અહેસાસ જ કેટલું બળ આપે !
હંુ ઉદ્ યોગસાહિસકતાને ફ ત નાણાં, મૂડી, લાિનગ ં તથા અ યામતોના સદં ભ નથી
મૂલવતો. ઇ છાઓ, લાગણી વગરે ેન ંુ પણ ચું મૂ ય આંકંુ છું . આપણો લાન અને
મહે છા વ ચ ે એક ભદે રેખા દોરી દીધી છે. પરંત ુ લાન ટં ૂ ક સમયનો હોય, મહે છા
લાંબા ગાળાની હોય. યારે મ એક કરોડની મૂડી સાથે કંપની શ કરી યારે મારી
મહે છા તો ‘Edelweiss’ને વિૈ ક કંપની ‘ગો ડમૅન સક ે ્ ’ જેવી બનાવવાની જ હતી
!
એ ટરિ ર યોર તરીકે આપણો ટં ૂ કાગાળામાં ઝડપથી જ બધું હાિસલ કરવાનો રય ન
ે ાડી બનવું વધારે અઘ ં છે. લબ
કરીએ છીએ. લાંબા ગાળાના ખલ ં ી
તમ ે કંપનીના C.E.O. હો, તથા શરે હૉ ડર પણ હો તો તમ ે બૅ ક
કે અ ય રોકાણકારો તરફથી નાણાં લવે ાની ઇ છા ન રાખો તે
વાભાિવક છે. એમ કરવાથી તમા ં શૅરહૉિ ડંગ ઘટી ય. તમ ે
ફ ત C.E.O. હો તો તમને કંપનીના િવકાસમાં જ રસ હોય.
શૅરહૉિ ડંગનું જે થવાનું હોય તે થાય !
યોજના અને આકાં ા વ ચ ે એક મોટો તફાવત હોય છે. યોજના
ટં ૂ કા ગાળાની હોય. આકાં ા કે અિભલાષા લાંબા ગાળાની હોય.
રેસ કા ઘોડા ! મ તો જોયું જ છે, કે રાતોરાત લખપિત થઈ જવાનાં વ ન જોનાર ખૂબ
જ દી થાકી ય છે.”
“રસશ
ે , િહંમત ટકાવી રાખવાના ઉપાય બતાવો ને !”

“આશા અમર છે ! વ ન જોયું હોય તો પોતાની ત પર િવ ાસ રાખીને મહેનત

કરવી પડે. વળી, ધધં ામાં જેમજેમ રગિત થતી ય, તમે તમારે અણગમતાં કાયો પણ
કરવા પડશ.ે મોટાભાગનો સમય નવાનવા માણસોના ઈ ટર યૂ લવે ામાં, પગારો ન ી
કરવામાં ય જશ.ે શુ રવાર થરો ને એકાદ કમચારી રા નામું લઈને આવશ.ે તન ે ે ખભે
હાથ મૂકીને ઠંડો પાડવો પડશ.ે આ બધાનો સખત થાક લાગતો હોય છે. પણ શું થાય ?
સાહિસક ઉદ્ યોગપિત તરીકે તમારે રોજેરોજ ઉ ેજના પમાડે તવે ંુ કામ કરવું હોય છે.
એવું વા તિવક વનમાં નથી બનતુ.ં ધધં ાની શ આત કરો યારે તમારા મનમાં ર
હોય કે ‘How’ ? હંુ આ કામ કેવી રીતે કરીશ ? કંપની મોટી થાય એટલ ે િવિવધ કામ
કરનારા હોંિશયાર માણસો આવ ે પછી તમને થાય ‘What’ ? હવ ે હંુ શું કરીશ ?
ે ીમ ે એ ર પણ હલ થાય યારે નવો ર ખડો થાય ! ‘WHO’ ? હવ ે આ
ધીમધ
કામ કોણ કરશ ે ? જેમ જેમ તમ ે કામની વહચણી કરતા ઓ તમે તમે મ ઓછી તો
થાય જ.
પરંત ુ તમારી મ ઓછી થાય, તન ે ો લાભ કંપનીને મળે છે. દાખલા તરીકે ૧રમી
િડસે બર ૨૦૦૭ને િદવસે અમારી કંપનીનું મુબ ં ઈ શરે બ રમાં િલિ ટંગ થયુ.ં અમારો
IPO ૧૧૯ ગણે ભરાયો હતો. બ રમાંથી અમ ે ૭૦૦ કરોડનું ભડં ોળ મળ ે વી શ યા.
૨૦૦૭માં અમારો ટન ઑવર ૩૭૧.૭૬ કરોડનો હતો જે ૨૦૦૮માં ૧૦૮૮-૮૬ કરોડે
પહોં યો છે. માચ ૨૦૦૭માં પૂરા થતા નાણાકીય વષમાં નફો ૧૦૯-૮૯ કરોડ હતો, તે
૨૦૦૮માં ૨૭૩.૨૪ કરોડે પહોં યો છે. (૧૪૯%નો વધારો) ! ખરેખર જ બર િવકાસ
આને કહેવાય !’
રસશ ે , એક ર પૂછવાની ઇ છા રોકી શકતી નથી. યારે યારે શુ યમાંથી સજન
કરવાની તથા આવી મહાકાય કંપની ઊભી કરવાની વાત થાય, યારે બધાં માની જ લ ે
છે, કે કંપનીના થાપકોએ કંપનીની ઇમારતના
પાયામાં લોહી રેડ્ય ંુ હશ ે ! ચોવીસ કલાક, ૩૬૫ િદવસ કાળી મજૂરી કરી જ હરો !
કુ ટંુ બને બાજુ એ મૂકી દીધું હરો ! તમ ે શું માનો છો ?”
“જુ ઓ, ઘણા CEOએ આવી કાળી મજૂરી કયા વગર પણ શૂ યમાંથી સજન કયું જ
છે. કંપની સબળ હોય, િસ ટ સ સારી હોય તો િવકાસ સાધી શકાય. ખરેખર તો 24 x
7 x 365 કામ કરનાર કાંઈક ભૂલ કરે છે. હા, વષના અમુક મિહના એવા ય
ખરા, કે યારે ખૂબ કામ રહે. લાંબી િમિટંગો ચાલ,ે લાય ટ આવવાના હોય તો
રિવવારે ય કામ કરવું પડે. હંુ ICICI માં નોકરી કરતો યારેય ૧૦-૧૧ કલાક તો
રોજ કામ કરવું પડતું ! મુબ
ં ઈની લાઈફ જ એવી છે !
હંુ તો અઠવાિડયામાં રણ િદવસ િનયિમતપણે િજમમાં જઈને કસરત ક ં છું . શિન-
રિવમાં અલીબાગના મારા ફામહાઉસમાં િનરાંતની પળો માણું છું , ખૂબ વાંચ ંુ છું .
શુ રવારે સાંજે િફ મ જોવા ઊપડી છું તથા દર વષ બે વખત ર ઓ ગાળવા
ચા યો છું .”
રસશે ની વાતો સાંભળીને મારામાં પણ શિ તનો સચ
ં ાર થયો. હોંિશયારી વાપરીએ તો
કામ અને વન વ ચ ે સમતુલા સાધી શકાય ખરી ! ચાલો, આપણો બધા પણ આવી
આશા રાખીએ !
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

મોટાભાગના સાહિસકો ધધં ો શ કરતાં પહેલાં મૂડીનું મહ વ સમજતા નથી. ધધં ા માટે
ખૂબ નાણાંની જ ર પડે છે. બને તો તમારા બજેટ કરતાં વધારે મૂડીની સગવડ
રાખજો. મ મારી કારિકદીમાં ઘણા C.E.O. જોયા છે. સારામાં સારી રોડ ટ બનાવી
શકે, વચ
ે ી શકે, સાઈટ સભ
ં ાળી શકે, પણ િહસાબિકતાબમાં કાચા હોય તથ ે ી કંપની
તકલીફમાં મુકાઈ ય. ધધં ો કરવો હોય તો નાણાકીય બાબતોમાં પાવરધા થવું જ પડે
!
બીજુ ,ં ભાગીદાર એવો રાખજો કે તમારો સમોવિડયો થવા રય ન ન કરે. હા,
શ આત એક તરે કરી શકાય, પણ પછી એકે નતે ા બનવું જ પડે અને બી એ
આિધપ ય વીકારવું જ પડે. નહીં તે રોજ હંુ સાતુસ
ં ી, ઝઘડા અને કંપનીનું સ યાનાશ
વળે ! મારા જ કુ ટંુ બમાં મારા િપતા અને કાકાઓ વ ચ ે મ ે ભાગાદારી અગ ે ા
ં ન
મનદુ :ખ જોયાં છે. ઘણા દાખલા મોજૂદ છે.
શ આતથી જ એક ભાગીદાર પાસે થોડું વધારે શરે હોિ ડંગ હોય તો સા .ં હંુ યારે
‘ઇ ફોિસસ’ના ી નારાયણ મૂિત પાસે સલાહ લવે ા ગયો હતો યારે તમે ણે મને આ
સોનરે ી િશખામણ આપી હતી અને હવ ે હંુ પણ બધાંને આ શીખ આપું છું . અને હા, બહુ
ભાગીદારો ભગ ં કાશીએ ન પહોંચ.ે અમ ે શ આતમાં પાંચ ભાગીદારો
ે ા ન કરશો. એ સઘ
હતા – સા ં જ થયું કે રણ િમ રો કંપનીમાં જોડાયા જ નહીં. પાંચ જણનો અહં
ટકરાય તો કંપની પાયમાલ થઈ ય. હંુ તો બધાંને બે ભાગીદારની જ સલાહ આપું
છું … આદશ આંકડે ચારનો ગણાય. તથ ે ી વધુ તો નહીં જ !

એક વ તુ પર ખાસ ભાર મૂકવા ઇ છું છું . ટકી રહેજો, ભાંગી ન પડશો. તમારી ધારણા
રમાણે કાંઈ જ નહીં થાય, ખૂબ તકલીફો વઠે વી પડશ,ે એ વખતે િહંમત ન હારશો.
અમારી કંપનીનું રીજુ ં વષ ભારે યાતનામય હતુ,ં પણ અમ ે ટકી ર યા તો તરી ગયા !
અને છે લ,ે તમને જો તગડો પગાર, સાઉથ બૉ બમે ાં ઘર અને ટેટસની જ પડી હોય
તો િહ દુ તાન િલવરની નોકરી જ કરજો. ધધં ામાં રાતોરાત સામાિજક વીકૃ િત અને
મોભો નહીં મળે. જો મોભો ગુમાવવાની તય
ૈ ારી હોય તો જ ઝપં લાવજો.
 ે ી નાંખવા દે !
આ છે લો જુગાર ખલ

િનમલ જૈન (પી- -પી. ૧૯૮૭)

ઇિ ડયા ઇ ફોલાઇના

પોતાનો ઇ ફોમશન સિવિસઝનો િબઝનસ ે ૧૯૯૯માં બધં કરીને તમે ણે એક મોટે જુ ગાર
ખલે ી નાં યો. બધા જ નાણાં ઇ ટરનટે ારા ચાલતા ટ્ રેિડંગ િબઝનસ ે માં રોકી દીધા !
જોકે એ જુ ગારમાં તમે નાં પાસાં સવળાં પડ્ યાં અને આજે ‘ઇિ ડયા ઇ ફોલાઈન’
ભારતનું સૌથી મોટંુ શરે ટ્ રેિડંગ માટેનું લૅટફૉમ છે.
કોઈપણ ધધં ો શ કરવાના સાહસમાં જોખમનું ત વ તો હેય જ ! પણ જોખમ કેટલી
હદે લવે ંુ જોઈએ ? ૨૦૦૦ની સાલમાં િનમલ જૈને પોતાની તને આ ર પૂછ્યો હતો.
પોતાની કંપની ‘ઇિ ડયા ઇ ફોલાઈન’ને બચાવવા માટે તમે ણે છે લો જુ ગાર રમી લવે ાનું
ન ી કયુ.ં
ગુજરાતના ભયાનક ભૂકંપની ં રી હ શમી ન હતી. એક સાંજની વળ ે ાએ િનમલ
અને તમે ના ભાગીદાર વકટ ચચાએ ચડયા હતા. ભલ,ે ગમ ે તે થાય ! આપણે આ ધધં ો
છોડવો નથી. ભૂકંપમાંથી બચી ગયા, તો નાના-મોટા આઘાતની શી િવસાત ? ન બચી
લાખોં પાય ે !
અને આજે પિરણામ તો જુ ઓ ! ભારતભરમાં ઇ ટરનટે ટ્ રેિડંગ ે રે ઇિ ડયા
ઇ ફોલાઈના િસ ા પડે છે. કંપની ફ ત બચી ગઈ એટલું જ નહીં… જ બર િવકાસ
પણ પામી !
આજે મારે િનમલ જૈનનો ઇ ટર યૂ લવે ાનો છે. િદ હીના ગુડગાંવ િ થત ‘નશ ે નલ
ટોક એ સચ ે જ’ િબિ ડંગમાં હંુ પહોંચીને નવાઈ પામી છું . અરે ! હંુ કોઈ ખોટી
જ યાએ તો નથી પહોંચી ને ? અહીં તે ઇિ ડયા ઇ ફોલાઈનની એક નહીં, અનક ે
ઑિફસો છે. યાં જ િનમલ જૈનના અગ ં ત મદદનીશ હષદ આ ટે મને જુ એ છે….
‘આવો, આવો ! હા, આ ઑિફસ જોઈને કોઈ પણ યિ ત જરા મૂઝ ં ાઈ ય છે. પહેલાં
અમારી ઑિફસ ખૂબ નાની જ હતી. ફ ત એક ઑિફસમાંથી બધું કામ થતુ.ં હવ ે આ
બે િવશાળ ઑિફસો પણ નાની પડે છે. કામ જ એટલું વધી ગયું છે ! શું થાય ?’
એક વાત તો ચો સ છે… કોઈપણ ધધં ાની સફળતા માટે સૌથી જ રી બાબત એ છે,
કે તમ ે યો ય સમય ે યો ય જ યાએ તક ઝડપવા હાજર હો ! જોકે હંુ અ યારે ‘રાઈટ
લસ ે ’માં છું પણ ‘રાઈટ ટાઈમ’ે નથી કેમ કે ફ ત ૪૫ િમિનટ પછી િનમલ કંપનીની
‘ઍ યુઅલ જનરલ િમિટંગ’ (AGM) ને સબ ં ોિધત કરવાના છે. તથ
ે ી જ િનમલને
જોતાંની સાથે જ હંુ સવાલ-જવાબ શ કરી દ છું કેમ કે સમયનો સદ્ ઉપયોગ પણ
ધધં ો કરવાની એક આવડત જ છે ને ?
 ે ી નાંખવા દે !
આ છે લો જુગાર ખલ

િનમલ જૈન (પી- -પી. ૧૯૮૯)

ઇિ ડયા ઇ ફોલાઇન

િનમલ જૈન તદ્ દન સીધી-સરળ યિ ત લાગે છે. તમે ના વનની વાત તઓ ે સાવ
ટં ૂ કમાં રજૂ કરે છે. બધાં જ પાનાં ખુ લાં કરીને મારી સાથે વાતે ચડે છે.
“ચાટડ એકાઉ ટ સી તથા કૉ ટ એકાઉ ટ સીનો અ યાસ પૂરો કરીને મ ે
IIMAમાંથી ૧૯૮૯માં MBA પતા યુ.ં હંુ ફાઈના સના િવષયો ભ યો હતો તથ ે ી
બધાંએ માની લીધું હતું કે હંુ કોઈ બૅ કની કે ક સ ટ સી કંપનીની નોકરી જ
વીકારીશ. પણ મ તે કૅ પસ પરથી સીધું જ િહ દ તાન િલવર તરફ રયાણ કયુ.ં
૧૯૮૯શી ૧૯૪ સુધીનાં પાંચ વષ મ યાં નોકરી કરી.
િહ દુ તાન િલવરમાં હંુ તલે તથા મગફળી જેવી કૉમોિડટીના વચ ે ાણનું કામકાજ શી યો.
એ નોકરીને કારણે મને લ-ે વચ ે (ટ્ રેિડંગ)ની ડી સમજ આવી ગઈ. ૧૯૯૧ની વાત છે.
ભારતનું અથત ં ર ધીમ ે ધીમ ે બારણાં ખોલી ર યું હતુ.ં ખાસ કરીને નાણાકીય ે રે.
િવદેશી નાણું ભારતમાં આવવા લા યું હતુ.ં મને પ દેખાતું હતું કે નાણાકીય ે રે
આપણી દેશ થોડા જ સમયમાં હરણફાળ ભરશ.ે
હંુ તો C.A. અને C.S. થયલે હતો. મારો ઝોક પહેલથ ે ી જ નાણાકીય સિવિસઝ ે રે
હતો. તથ ે શ
ે ી મ નોકરી છોડવાનું ન ી કયું યારે જ મનોમન મારો પોતાનો િબઝનસ
કરવાના લાન સાથે જ છોડી. નોકરી છોડીને મ િવદેશી બૅ ક કે ફૉરેન ઇ વ ે ટર
સાથે જોડાઈને ગુલામી કરવા કરતાં બે ણીતા રોકર મોતીલાલ ઑ વાલ અને
રામદેવ અ રવાલ સાથે ભાગીદારીમાં ઇિ વટી િરસચની કંપની શ કરી. એ કંપનીનું
નામ રા યું ‘ઇ કવાયર’. સમય હતો માચ ૧૯૯૪નો.
ફ ત દોઢ વષમાં જ મ ‘ રોિબટી િરસચ ઍ ડ સિવિસઝ રા. િલ.’ નામની મારી
પોતાની કંપની ચાલુ કરી. ‘ રોિબટી’નો અથ ણી છો ? રામાિણકતા, ઇમાનદારી,
વાત ં ર્ય. વળી, તન
ે ો બીજો અથ શરે બ રોમાં થાિપત કંપનીઓની કામગીરીનું
પ ૃથ રણ, ઇ વ ે ટમૅ ટ એનાિલિસસ એવો પણ થાય છે. અમારી એક રોડ ટ
(સૉફટવ ૅર) ‘ રોિબટી ૨૦૦’એ બ રમાં ધૂમ મચાવી હતી. ભારતની ૨૦૦ ે
કંપનીઓની નાણાકીય કામગીરી આ રોડ ટ ારા મળતી.
આપણે બધાં જ ણીએ છીએ કે તે હોય કે મદં ી, શરે બ રમાં આ ટોપ ૨૦૦
કંપનીઓમાં જ ૯૦% જેટલી લ-ે વચ ે થાય છે. બી બધી કંપનીઓનો ફાળો ફ ત
૧૦% હોય છે. તથ ે ી અમારી પાસે જે માિહતી હતી તન ૈ ાર જ હતુ.ં ફ ત
ે ંુ બ ર તો તય
શરે રોકરો જ નહીં પણ મોટી કંપનીઓ, FIIS (ફૉરેન ઇિ ટટ્ યશૂ નલ ઇ વ ે ટસ)
તથા મોટી બૅ કોને પણ આ ડેટાની જ ર પડતી. એ ઉપરાંત અમ ે અમુક ે રોની
કંપનીઓના િરપોટ્ સ પણ બનાવવાના શ કયા. IIMમાંથી જ પાસ થયલે ા મારાથી
બે મોટા િવદ્ યાથીઓએ એ ગાળામાં જ ‘INFAC’ નામની કંપની શ કરી હતી.
તઓે માકટ િરસચ કરતા હતા પરંત ુ તમે ણે ઑઈલ અને ગસૅ , ફા ટ મુિવગ ં ગુડ્ઝ,
ઇ ફોમશન ટૅ નૉલૉ તથા ફામા ે રની કંપનીઓને િરસચમાંથી બાકાત રાખી હતી.
અમ ે એ જ કંપનીઓને પકડી. અમારા િરપોટ્ સ વખણાયા, વીકારાયા.
૧૯૯૫થી ૧૯૯૯ સુધી શરે બ રમાં ખાસ તે ન હતી. તે હોત તો તો ધધં ો ખૂબ જ
યો હોત. જોકે, એક રીતે તે ન હતી તે સા ં જ હતુ.ં અમ ે મુ કેલીમાં ટકી રહેતા,
ઓછા ખચ ધધં ો કરતા અને અ ય ખચા ઓછા રાખતાં શી યા.
૧૯૯૯નું વષ અમારી કંપની માટે ‘ટિનંગ પોઈ ટ’ કહી શકાય. જોકે આ શ દ તો
તદ્ દન વામણો લાગ.ે ઇ ટરનટે નો આપણા દેશમાં રવશે થયો. ચારે બાજુ ઇ ટરનટે ને
ં ળાવા લા યુ.ં
લગતા નાના-મોટા ધધં ા ફૂટી નીક યા. ડૉટકૉમ- ડૉટકૉમ ચારે બાજુ સભ
અમારી કંપનીમાં પણ એ જ વાતો ! એક િદવસ એક જણે એક તુ ો લડા યો…
‘આપણે આ

તમ ે એમ. એફ. હુસને જેવા િચ રકાર હી, કે ટાઈગર

વુડ્ઝ જેવા મહાન ગૉ ફના ખલ ે ાડી હો તો તમારે ટીમવકમાં
પાવરધા થવાની કદાચ જ ર ન પડે. તમ ે મા ર તમારી
શિ ત પર મુ તાક રહી શકો. ધધં ાનું ય કાંઈક એવું જ છે.
તમારે જ ન ી કરવાનું છે, કે તમારે એક અટૂલા ગૉ ફર
બનવું છે કે ભારતની િ રકેટ ટીમના કૅ ટન ?
ે ા કરતાં ઇ ટરનટે ઉપર આપણી વ ૅબસાઇટ પર
ે ીએ છીએ, તન
નાની-મોટી િરસચ વચ
આ બધી જ માિહતી સાવ જ મફત મૂકી દઈએ. જેને જોવી હોય તે જુ એ. અ યારે
આપણા ફ ત ૨૫૦ રાહકો છે. પણ આમ કરવાથી લાખો રાહકો થઈ જશ.ે ’ અમ ે તો
એ તુ ાને અમલમાં મૂકી દીધો. અમારી વ ૅબસાઇટ પર તમને બધી જ માિહતી મફત મળી
શકે. અમા ં જૂન ંુ મૉડલ તો સાવ જ પડી ભાં યુ.ં
૧૯૯૯માં અમ ે એક કરોડના વચ ે ાણ પર દસથી ૨૦ લાખનો નફો કયો હતો. અમ ે આ
નવા રકારના િબઝનસ ે ની શ આત તો કરી દીધી, પણ ખચા યાંથી કાઢવા ? વળી,
નવું સૉફટવરે પણ લવે ંુ પડે. ટૅ નૉલૉ માટે નાણાંન ંુ રોકાણ કરવું પડે. તથ
ે ી અમ ે
િમ રો અને ઍ જલ ઇ વ ે ટરો પાસથ ે ાં કયા.
ે ી નાણાં ભગ

આર. વકટરામન કંપનીમાં સહ થાપક તરીકે જોડાયા. તે IIM (બ લોર)ના

રૅ યુએટ હતા, તથા ‘ICICI’, ‘બાકલઝ
ે તથા ‘ .ઈ. રાઈવટે ઇિ વટી’ એમ
રણ કંપનીઓનો અનુભવ ધરાવતા હતા.
અમારી વ ૅબસાઇટ ખૂબ ણીતી થઈ ગઈ. થોડા જ વખતમાં વ ૅ ચર કૅિપટલ અમને
શોધતા આ યા. CDC વ ૅ ચસ (જે હવ ે Actis તરીકે ણીતી છે) અમારી કંપનીમાં ૧
િમિલયન ડૉલસનું રોકાણ કયુ.ં
આ વખતે જ અમ ે એક િનણય લીધો. અમ ે શરે ોની લ-ે વચ ે ની સગવડ ક યૂટર ારા
આપવાના િબઝનસ ે માં પગરણ માંડીશુ.ં રાહક સીધો જ પોતાના લપે ટૉપ કે પી.સી.
પરથી શૅરોનું ટ્ રેિડંગ કરી શકે, તવે ી સગવડ સૉફટવ ૅર ારા િવકસાવવાનું અમ ે બીડું
ઝડ યુ.ં જોકે આવું સૉફટવ ૅર બનાવતા અમને રણ વષ લા યાં. એ ગાળામાં અમ ે આ
અગ ે ી ટૅ નૉલૉ બહારથી ખરીદી લવે ાનું ન ી કયું.
ં ન
માચ, ૨૦૦૦માં અમ ે ઇ ટેલ કૅિપટલ ારા બી પાંચ િમિલયન ડૉલરનું ફંિડંગ મળે યુ.ં
એ પછી તરત જ શરે બ રોમાં તથા ના કેડમાં ભયકં ર મદં ી આવી. ડૉટકૉમનો ફુ ગો
ફૂટી ગયો અને અમારી કંપની પણ ભારે
તકલીફમાં આવી ગઈ.
અમ ે તો ઇ વ ે ટરો ારા મળેલા નાણાંને િવિવધ ધધં ામાં રોકી દીધા હતા. કેટલાંય
કમચારીઓ રા યા હતા અને હવ ે મૂડીના ય વાંધા હતા ! વ ૅ ચર કૅિપટલ પાસે જઈએ
ૈ ા આપીશુ…
તો બધા કહે કે હા, હા, અમ ે તમને પસ ં પણ કોઈ ગજવામાં હાથ ના નાંખે
! થોડીઘણી મૂડી છેક સોળ મિહના પછી મળી !
મ અને વકટે અમારી પોતાની મૂડીનો છે લો િપયો કંપની બચાવવા માટે વાપરી
કાઢ્ યો. કટકે-કટકે રણ કરોડ િપયા કંપનીમાં ના યા. ખચા ઘટાડી કાઢ્ યા. મોટી
ઑિફસ કાઢીને નાની ઑિફસમાં આવી ગયા. ર૦૦૧થી ૨૦૦૩-૦૪ સુધીનો ગાળો
‘િવકાસ’નો ન હતો, ફ ત ‘ટકી રહેવાના રય ન’નો હતો.
 ે લ શ કરવાનો (િબઝનસ
અમ ે અમારી પોતાની ટીવી. ચન ે અગ ે ી) િનણય કયો હતો.
ં ન
વળી ઇ યોર સ, પસનલ લૉન વગરે ે ે રે રવશ ે વાના હતા. એ બધા જ તુ ા સમટે ી
લીધા અને ફ ત ઇ વ ે ટમૅ ટ ે રે જ ટકી ર યા. યુ યુઅલ ફંડનું વચ ે ાણ તથા ઇ-
રોિકંગ િસવાયના બધા જ ધધં ા અમ ે બધં કરી દીધા.
અ યારે આ બોલું છું યારે મને એ િદવસો યાદ આવ ે છે કેમ કે એ ગાળામાં માણસો
ટકાવી રાખવા ખૂબ જ અઘરા હતા. કોઈને ય ડૉટકૉમ સાથે દૂ રનો ય સબ ં ધં હોય તવે ી
કંપનીમાં કામ જ નહોતું કરવું ! અમારી પાસે ફ ત રણ જ મિહના ચાલ ે તટે લા
િપયા બ યા હતા. સ લાયસને નાણાં ચૂકવવામાં મિહનાઓ લાગતા, પગારો કરવામાં
ય મુ કેલી પડતી ! મને ખૂબ જ તણાવ રહેતો.
ઑ ટોબર ર૦૦૧માં અમ ે બી ૧.૨ િમિલયન (દ કરોડ)નું ભડં ોળ અમારા હાલના
ે વી શ યા. રકમ ખાસ મોટી ન હતી, પણ ટકી રહેવા માટે
રોકાણકારો પાસે જ મળ
પૂરતી હતી.
અમ ે તો ખૂબ ઉતાવળમાં હતા. અમ ે ADR (અમિે રકન િડપોિઝટરી િરિસ ટ) ઇ યૂ માટે
પણ ફાઈલ કરી દીધું હતુ.ં એ ારા અમારે ૫૦થી
૬૦ િમિલયન ડૉલરની મૂડી એકઠી કરવાનો િવચાર હતો. અમારા બૅ કરો અને
રોકરોએ પણ અમને વચન આ યું હતું કે, ‘૫૦-૬૦ િમિલયન ડૉલર િવદેશોમાંથી ભગ ે ા
કરવા એ તો તમારા જેવી કંપની માટે રમત વાત છે. ચપટીમાં થઈ જશ.ે ’ અમ ે પણ
મનોમન હવાઈિક લા બાંધવા લા યા કે ૫૦-૬૦ િમિલયન નહીં, તો ૧૫-૨૦ િમિલયન
ADR ઈ યૂમાંથી ભગે ા થઈ જ જશ.ે

પણ આ ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅ કરો અને વ ૅ ચર કૅિપટાિલ ટો જેટલી લુ ચી ર કોઈ નથી

! તમારે માથે સૂરજ તપતો હેય યારે તે લોકો બે છ રી લઈને ઊભા રહે અને જેવો
વરસાદ પડવાનો શ થાય એટલ ે બન ં ે છ રી ખસડે ી લ ે ! તમારી કંપની જોરમાં હોય
યારે જ ન ક ફરકે. આ લોકો ફ ત ઊગતા સૂયને જ પૂજે છે. એમના નાણાં
ફટાફટ વધે તો જ તઓ ે તમારી કંપનીમાં નાણાં રોકે. વળી ‘વર મરો, ક યા મરો,
ગીરનું તરભાણું ભરો’ — એ યાય ે જ એ લોકો તમારી કંપનીમાં નાણાં રોકે. તમ ે
કમાઓ કે નહીં, તમે નાં િખ સાં ભરાવા જોઈએ. િબચારો સાહિસક ઉદ્ યોગપિત તો
સાબુ ચોળીને શાવર નીચ ે ઊભો હોય, ને એકાએક પાણી જ જતું રહે – એવા હાલ આ
વ ૅ ચરવાળા આપણા કરી કાઢે છે.
હા, તો અમારી હાલત પણ એવી જ હતી. અમ ે સાબુ ચોળીને ઊભા હતા. પાણી યારે
આવશ ે તને ી કોઈ ખાતરી નહીં. મદં ીનું એવું જ હોય છે ! રાહ જોઈ જોઈને તમ ે થાકી
 ઓ ! યારેય તે નું ચ ર શ થશ,ે તન ે ો અણસાર જ ન આવ ે ! રોજ તમને એમ
લાગે કે ‘કાલથી બધું ઠીકઠાક થઈ જશ’ે ને પાછું એનું એ !
અમારે માટે એ સૂય ર૦૦૩માં ઊ યો. શરે બ રમાં તે ના અણસાર દેખાવા લા યા.
િવદેશી નાણું આ યું અને અમા ં ટ્ રેિડંગ લૅટફૉમ પણ યવિ થત કામ કરવા લા યુ.ં
ર૦૦૩-૦૪માં અમારી કંપનીએ પહેલવહેલી વાર નફો કયો. ૭.૫. કરોડનો ! બીજે જ
વષો અઢી ગણી નફો થયો. (લિે ખકાની નોંધ : આ ઇ ટર યૂ લવે ાઈ ર યો હતો યારે
ઑ ટોબર, ૨૦૦૭માં ઇિ ડયા ઇ ફોલાઈનનો ટનઑવર ૪૦૦ કરોડનો હતો. મ,ે
૨૦૦૮માં આ પુ તક છપાવા જઈ ર યું હતું યારે ઇિ ડયા ઇ ફો.નો ટનઑવર
૧૦૨૩.૫૯ કરોડ હતો, જે ગયા વષ કરતાં ૨.૪૦ ગણી વધારે હતો તથા નફો ૧૫૯.૮૮
કરોડનો હતો.)
ખરેખર, ઇ ટરનટે પર આધાિરત એક નાની કંપનીના રમાણમાં આ આંકડા
આ યજનક છે. હંુ િનમલને પૂછું છું , “તકલીફના સમયમાં ટકી રહેવાનું બળ યાંથી
મ યું ?”
“આશા રાખવી પડે, િવ ાસ અને ‘લગે રહો’નો અિભગમ જોઈએ. વળી, અમારી
કંપનીમાં ૮-૧૦ એવા માણસો છે, કે જે મુ કેલીના સમયમાં પણ સાથ છોડીને ન ગયા.
ડૂબતા વહાણમાંથી કૂ દકો મારવો સહેલો છે, પણ બધાને છે લ ે સુધી સાથ આપીને
વહાણને િકનારે પહોંચાડવું ખૂબ અઘ ં કામ છે. આજેય એ ૮-૧૦ કમચારીઓ મારી
સાથે જ છે. એ બધા મારા િબઝનસ ે પી મહેલના થાંભલા છે. માણસ ગમ ે તટે લો
હોંિશયાર હોય, એકલો કાંઈ ન કરી શકે. અમુક કમચારીઓ અમને છોડીને ગયા છે,
પણ ઘણા બધા ટકી ર યા છે.”
“પગાર વગર તથા ભિવ યની િચતં ા સાથે એ બધાં ટકી શી રીતે ર યા, િનમલ ?”
“ધધં ાની બાબતમાં મારા નામની જેમ હંુ પણ િનમળ છું , તદ્ દન પારદશક. બધા જ
કમચારીઓ ણતા, કે મારા અને વકટના પસ ૈ ા પણ અમ ે કંપનીમાં જ રો યા હતા.
તથ ે ી કંપની તરફની મારી જવાબદારી અગ ં ે તમે ના મનમાં યારેય શક ં ા ન હતી. બીજુ ,ં
હંુ કંપનીના ટાફ સાથે વારંવાર િવચારોની આપ-લ ે કરતો. હંુ એમને સમ વતો કે,
‘જુ ઓ, હંુ તો ચાટડ એકાઉ ટ ટ છું , એમ.બી.એ. છું . હંુ આ કંપની છોડીને બહાર
જઈશ તો એક િદવસે ય ભૂ યો નહીં રહંુ . મને તરત જ નોકરી મળી જશ ે પણ આ ધધં ો
ચાલવાનો છે. ચો સ ચાલશ.ે તમ ે ૧૦૦% ખાતરી રાખજો. ઇ ટરનટે આગળ વધવા
માટે જ ભારતમાં આ યું છે. લોકો સાડી, દાગીના, કબાટ કે ટી.વી. ઇ ટરનટે પર નહીં
ખરીદે કેમ કે તમે ાં તો અડકીને જોવું પડે, રંગ-િડઝાઈન, મૉડલ જોવાં પડે ! પણ
 િપયાનો એક જ રંગ હોય છે. શરે ોનો વહીવટ કાગિળયાં પરથી િડમટે પર આવતાં
હવ ે વધારે વખત નહીં લાગ.ે ફાયનાિ શયલ િબઝનસ ે કેન બી બૅ ટ ડન ઑન ધ નટે
! બૅ કોની લવે ડદેવડ ઇ ટરનટે ારા કરવામાં શી વાંધો ? બસ, રાહકને જેટલી
વધારે સગવડ આપીશું તટે લો નફો વધશ.ે
અમિે રકામાં Etrade નામની કંપનીની સફળતા મ જોઈ હતી. આ વાત સામા ય બુદ્િધ
ધરાવનારને સમ ય તવે ી હતી. મ બધા કમચારીઓને
સમ યું કે, જો આપણે આ પળે ટકી નહીં જઈએ તો એક મોટી તક ગુમાવવાનો રંજ
હંમશે માટે રહી જશ.ે તથ
ે ી છે લા ટીપાં સુધી જેમ યો ો લડી લ,ે તમે અમ ે પણ છે લા
િપયા સુધી મહેનત ચાલુ રાખી.
બસ, મારી તો આ જ વાત છે. કંપનીઓ તો ઘણા લકે ો શ કરે છે પણ કંપનીને ટકાવી
રાખવા ઉ સાહ અને િહંમત જોઈએ છે. ૧૯૯૯માં અમારી ટાફ સ ં યા ૧૫ની હતી જે
આજે ૧,૫૦૦ છે.
એક બાબતનું મ પહેલથ ે ી જ યાન રા યું હતું કે ક સિ ટંગ અને િરસચનો ધધં ો
યિ ત પર આધાિરત હોય છે. હવ ે જો મારી કંપનીના બધા જ રાહકો મારી સલાહ
લવે ા આવ,ે તો હંુ ઝાઝા રાહકો ન ઊભા કરી શકું . કંપની નાની જ રહે. તથ ે ી જ એવી
ટૅ નૉલૉ િવકસાવવી પડે કે યાં દરેક રાહકને એકસરખી સુિવધા મળે અને તમે ને
મારી સલાહની જ ર ન પડે. આ એક જોખમ તો હતું જ, પણ જોખમ લ ે તન ે ેજ
ઉદ્ યોગ સાહિસક કહેવાય ને ? જોખમ લવે ાની િહંમત રાખે તન ે ે જ સફળતા મળે.

હા, અમારા ધધં ામાં હરીફાઈનું ત વ તો છે જ. ICICI BANK, HDFC BANK

તથા ઘણા િવદેશીઓ પણ આ ધધં ામાં તક જોઈને તીડનાં ધાડાંની જેમ ઊતરી પડ્ યા છે
પણ અમ ે ટૅ નૉલૉ અને િરસચને કારણે ટકી ર યા છીએ. અમારો યુ.એસ.પી. છે.
કવૉિલટી િરસચ અને ઍડવાઈઝ – અમ ે અમારી સિવસમાં ખૂબ ઝડપી છીએ. અમા ં
સૉફટવ ૅર વાપરવું ખૂબ જ સરળ છે. િવદેશમાં જેમ લુમબગ છે, તમે અમારા સાધનમાં
પણ તમને શરે ના તા ભાવ, ચાટ્ સ, માિહતી, કંપનીના િરઝ ટ બધું જ ફટાફટ મળી
ય છે. તમ ે એક વાર India Infolineની વ ૅબસાઇટ જુ ઓ, તો તમને તે રોજ
જોવાની આદત પડી ય. નશો ચડે !
આ કંપનીને હંુ એક કુ ટંુ બ જ માનું છું . ૫૦નો ટાફ હતો યારે પણ અમ ે એ ભાવનાથી
કામ કરતા અને આજે ૧,૫૦૦નો ટાફ છે યારે પણ એ જ ભાવના રવત છે. તમ ે
અમારી કંપનીના રા ચ મૅનજ ે સને કે િરલશ ે સને મળો તો તમને તરત જ
ે નશીપ મૅનજ
 યાલ આવશ ે કે હંુ ખોટંુ નથી બોલતો. તે લોકો પણ સામ ે એવી જ સિવસ આપે છે.
અમારા હરીફો કરતાં ઘણી વધુ સારી !
હંુ તો આ ે રમાં આવી રહેલી મોટી મોટી કંપનીઓથી યારેય ગભરાતો નથી. હાથી
કરતાં દર હંમશે ા વધારે ચકોર અને ઝડપી હોય છે, ખ ં ને ? કંપનીના િવકાસના
િવિવધ તબ ે દરેક પાસા પર નજર રાખવી પડે છે. શ આતમાં ૧૦થી ૧૫નો ટાફ
હોય, પછી ૫૦થી ૧૦૦નો થાય, પછી હ રોએ સ ં યા પહોંચ.ે તથ ે ી ધધં ાની પિરભાષા તો
બદલાય. તમારા જ િબઝનસ ે તરફ જોવાની દૃિ તમારે બદલવી પડે. એ ન કરે તો
કંપની આગળ ન વધ.ે
મ િહ દુ તાન િલવરમાં જે પાંચ વષ ગા યાં, તે અનુભવની દૃિ એ મારે માટે અમૂ ય
હતાં. યાંની િસ ટ સ, રોસિે સઝ… મારા બાપુ પણ પોતાનો નાનકડી વપે ાર કરતા
ે ી રહે. હંુ િહ દુ તાન િલવરમાં કામ કરતો થયો યારે મને યાલ
હતા. સતત દુ કાને બસ
આ યો, કે આ કંપનીના બૉસ તો લડે નમાં બઠે ા છે. તોય બધા કમચારીઓ રાતના દસ-
દસ વા યા સુધી કામ કરે છે. તો અમારા બધાનું યાન કોણ રાખે છે ? અમને સતત
રેરણા કોણ આપે છે ? એ અનુભવ ે મને શીખ યું કે કંપનીમાં કાયદા જ એવા હોવા
જોઈએ કે બધાંએ રાતિદવસ કામ કરવું જ પડે. વચ ે ાણનાં ટાગટ, રાહકનો સતં ોષ,
એ બધી જ અગ યની બાબતો છે.
ધધં ાનું જોખમ ઉઠા યા પછી મહેનત તો કરવી જ રહી. નસીબનો થોડો સાથ મળી ય
અને સમય સહકાર આપે તો પાસા પોબાર ! બધાંને માટે ચારેય પિરબળો સવળા ન ય
પડે ! તમ ે ગમ ે તટે લા હોંિશયાર હો, સફળતાની કોઈ ગરે ંટી નથી હોતી. અમિે રકામાં
Ames અને Walmart બન ં ે કંપની લગભગ એક સાથે જ શ થઈ હતી. Ames
િવશ ે આજે કોઈ ણતું ય નથી, ને વૉ માટ ફૉ યુન ૫૦૦ના િલ ટમાં હંમશ ે રથમ
હરોળમાં હોય છે.
ઉદ્ યોગ સાહિસકતા એ મિં ઝલ નથી, રવાસ છે. સફળતા મળે, તો મિં ઝલ મળી ગણાય,
પણ ન મળે તો રવાસનો આનદં કમ નથી.

અહીં જોખમ તો છે જ. ધધં ો એક જુગાર જ છે. ધધં ો એક

એવી રમત છે કે તમ ે સારામાં સારા ખલ
ે ાડી હી, તો પણ શૂ ય
પર આઉટ થઈ જવાની શ યતા રહે છે.
છે લાં રણ વષમાં અમને ખૂબ સફળતા મળી છે. પિ લકમાં અમારી કંપનીની ચો સ
ઇમજે બધં ાઈ છે, માકટ કૅિપટલાઈઝેશન વધુ છે, શરે બ રમાં િલિ ટંગ પણ થયુ…
ં
મને ઘણી સતં ોષ છે. એ સતં ોષ ફ ત પસ
ૈ ાથી નથી મળતો. કાંઈક જુ દં ુ કયાનો સતં ોષ
છે. હ રો માણસોને નોકરી આપવાનો તથા કાંઈક સા ં કયાનો આ સતં ોષ છે.”
િનમલ કંપનીની AGM માટે દોડીને ય છે અને હંુ િવચારતી થા છું .
ઇિ ડયા ઇ ફોલાઈનની હેરખબર તો તમ ે સાંભળી જ હશ.ે “IT IS ALL
ABOUT MONEY, HONEY…” જોકે, િનમલને પોતાને પસ ૈ ા સાથે લગાવ
નથી, કાંઈક નવો ધધં ો કરવાનો સતં ોષ એમના શ દેશ દમાંથી નીતરે છે.
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

એક સરસ ટીમ બનાવજો. કામની વહચણી અને સોંપણી કરતાં શીખજો. તમારા
કમચારીઓને સ ા આપજો… તમ ે જે કામ પાંચછ વષથી કરતા હો એ કામ નવો
કમચારી કદાચ તમારા જેટલું સા ં ન કરતો હોય તોય તન ૈ ાર
ે ે તાલીમ આપીને તય
કરજો, તક આપજો, ભૂલ થાય તો માફી પણ બ જો. જોકે બધો ભાર તન ે ા માથે ન
નાખતા. સમતુલા ળવજો.
ઉદ્ યોગ સાહિસકતા એ મોટંુ જોખમ છે. જોખમ લવે ાનો તમારો વભાવ હોય તો જ ધધં ો
શ કરજો. િન ફળતા માટે તય ૈ ાર રહેજો. િન ફળતા સહન કરવાની તય ૈ ારી ન હોય
તો આ સાહસમાં પડતા જ નહીં. ૨૦૦૩માં તો અમ ે બધું જ ગુમાવવાની સપં ણ
ૂ તય ૈ ારી
રાખી હતી. જોકે એ વખતે ય અમ ે વાતો તો એવી જ કરતા કે ‘આ ધધં ો બધં થઈ જશ ે
તો કાંઈ નવું કરીશુ.ં ’
તમારા ગમતા લોકોની ટીમ યારેય ન બનાવશો. કંપની માટે કામ કરે તવે ા હોંિશયાર
કમચારીઓની ટીમ બનાવજો. તમારા િમ રોને દૂ ર રાખજો. અનક ે િક સામાં મ જોયું છે
કે તમારા િમ ર ભાગીદાર બને તો મ ૈ રીને કારણે તમ ે તન
ે ે કામ અગં ે રોકી નથી શકતા.
ધધં ામાં લાગણીશીલતાને વ ચ ે ન લાવશો.
પોતાનો િબઝનૅસ શ કરો તે પહેલાં રણથી પાંચ વષ મ યમ કે મોટી સાઈઝની
કંપનીમાં કામ કરવાનો અનુભવ જ ર લજે ો.
ભાગીદાર ગમ ે તટે લા હોય, નતે ા તો એક જ હોવો જોઈએ. ધધં ામાં રણથી ચાર જણ
સમાન થાને હોય, તો બધા જ િનણયો ચારેયની સમં િતથી જ લવે ાય. કોઈ પણ ધધં ાની
પડતીની આ પહેલી િનશાની છે. દેશ હોય, સ ૈ ય હોય કે કંપની હોય, નતે ા ફ ત એક
અને મા ર એક જ હોવો જોઈએ.
 યા યારથી સવાર

િવ રમ તલવાર (પી. .પી. ૧૯૭૦)

EXL Service

IIMAમાંથી પાસ થઈને લગભગ ૨૬ વષ સુધી બૅ ક ઑફ અમિે રકામાં નોકરી કયા

બાદ િવ રમ િરટાયર થઈને બાકીનું વન િનરાંતે ગૉ ફ રમવામાં િવતાવી શ યા
હોત, પણ તમે ણે તો એ મરે નવી કંપની શ કરવાનું જોખમ લીધુ.ં ‘EXL
સિવિસઝ’ આજે િવ ભરમાં B.P.O. ે રે ણીતું નામ છે અને ભારતની સૌથી મોટી
B.P.O. કંપની છે.
પોતાનો ધધં ો શ કરવાનો ે સમય કયો ? કોલજ ે માંથી નીકળીને તરત જ કે થોડાં
વષના અનુભવ બાદ ? અ યતં સફળ કહી શકાય તવે ી લાંબી કારિકદી છોડીને
પોતાનો િબઝનૅસ ચાલુ કરવાનું સાહસ કોઈ કરે ?
મારા આવા જ ર ોના ઉ ર મળ ે વવા માટે હંુ િવ રમ તલવારને મળી. િવ રમ ે બૅ ક
ઑફ અમિે રકામાં લગભગ છ વીસ વષ ચા હોદ્ દે નોકરી કયા બાદ ‘EXL
Services’ નામની બી.પી.ઓ. કંપની ચાલુ કરી છે. આવા તગડા પગારવાળી નોકરી
છ વીસ વષ સુધી કયા પછી કોઈપણ યિ ત ‘પરફે ટ કૉપૉરેટ િસટીઝન’ બની ય.
બહુ બહુ તો પોતાની સલાહકાર (ક સિ ટગ) કંપની ખોલીને િદવસમાં બ-ે રણ કલાક
આરામથી કામ કરે અને બાકીના સમયમાં ગૉ ફ રમ ે ! ખ ં ને ? પરંત,ુ િવ રમ ે જોખમ
લવે ાનું ન ી કયુ.ં એ મરે પોતાની કંપની શ કરવાનું જોખમ !
િવ રમ ે બી.પી.ઓ. કંપની ચાલુ કરી છે. એ રીતે જોતાં એ નવા જમાનાના યવસાયમાં
છે. પરંત ુ આચારિવચાર, ટાઈલ - બધી જ રીતે તે જૂના જમાનાના માણસ જણાય છે.
નખશીખ સ જન, પરફૅ ટલી ડ્ રે ડ અને અ ં રે ભાષા પર ફાંકડું રભુ વ !
આજકાલ આવું સચોટ અને શુ અ ં રે સાંભળવા ય નથી મળતુ.ં િવ રમ ખા સા
અતડા પણ છે. િ લશમૅન જેવા જ !
નોઈડા િ થત ‘EXL સિવિસઝ’ના કૅ પસમાં રવશ ે વાનો અનુભવ પણ મારે માટે
યાદગાર હતો. તમારી પાસે જે કોઈ ચીજવ તુ હોય, તે િસ યુિરટીની સામ ે િડ લરે
કરવાની. કૅમરે ા, મોબાઈલ, લૅપટૉપ, વૉઈસ રેકોડર… બધું જ. પછીથી મૅટલ
િડટે ટરમાંથી પસાર થવાનું અને છે લ ે ગાડ તમને િવિવધ રંગના નાના-નાના
બૉલમાંથી એક બૉલ ઉપાડવાનું કહે.
‘એક ઉઠા લો.’
મારી જેમ તમ ે પણ લાલ બૉલ ઉઠાવી લો, તો તમારી તપાસ ફરી એક વાર થાય.
કૅિબનમાં ! શરીર પર હાથ ફેરવીને !
બધું પતાવીને છે લ ે હંુ અદં ર દાખલ થઈ. મને બૉડ મમાં લગભગ િપ તાલીસ િમિનટ
રાહ જોવડા યા બાદ િવ રમ મમાં રવ ે યા… અને આ મુલાકાત શ થઈ…
 યા યારથી સવાર

િવ રમ તલવાર (પી. .પી. ૧૯૭૦)

EXL Service

શાળાકીય અ યાસ લખનૌની ‘લા માિટિનયર કૉલજ ે ’ નામની રિતિ ત શાળામાંથી

પૂરો કયા બાદ િવ રમ િદ હીની સે ટ િ ટફન કૉલજ ે માંથી નાતક થયા. કોઈપણ
તના નોકરી-ધધં ાના અનુભવ વગર જ િવ રમ ે ૧૯૬૮માં ફ ત વીસ વષની મરે
IIMAમાં રવશ ે મળે યો.

‘એ જમાનામાં અનુભવ લવે ાની ખાસ કોઈને જ ર જ નહોતી લાગતી. આજે તો હંુ પોતે
જ માનું છું કે MBA કરતાં પહેલાં નોકરી-ધધં ાનો અનુભવ લવે ો જોઈએ. એ વખતે
આપણા દેશમાં MBAનું નામ જ કોઈએ સાંભ યું ન હતુ.ં હંુ ૧૯૬૮ની વાત ક ં છું …
મારા િપતા િસિવલ સિવિસઝમાં અને માતા ગવનમૅ ટ સિવસમાં હતાં. બન ં ે એ પહેલાં
આમીમાં સિવસ કરી ચૂ યાં હતાં. મારા કુ ટંુ બીજનોમાંથી કોઈએ ય પોતાનો ધધં ો
કરવાનું સાહસ કયું ન હતુ.ં અમારા મોટા ભાગના કુ ટંુ બીજનો સ ૈ યમાં, સરકારી
નોકરીઓમાં કે િસિવલ સિવિસઝ ે રે (નોકરીમાં) હતા.’
“તો િવ રમ, આપે એ રાહ પસદં ન કયો ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“મારે કાંઈક જુ દં ુ … ઍ સાઈિટંગ કરવું હતુ.ં મારા િપતા એ તો મારી ઇ છાનો ખૂબ
િવરોધ કયો હતો.”
હંુ મનોમન િવચારતી હતી… દુ િનયાના યા િપતાને પોતાના દીકરાના િનણયો સામ ે
વાંધો નથી હોતો ? ભા ય ે જ કોઈ િપતા પોતાના પુ રના કારિકદી અગ ે ા િનણયથી
ં ન
રા હોય છે. આજે ગવનમૅ ટ સિવસ કરતાં આવી ચી કૉપૉરેટ નોકરીની ઘણી
વધારે િકંમત છે. એટલ ે જ, કોઈપણ િપતાએ એવું માનવાની ભૂલ ન કરવી, કે પોતે જ
સપં ણૂ સાચા છે.
IIMAમાંથી જ િવ રમને બૅ ક ઑફ અમિે રકામાં નોકરી મળી ગઈ. તરત જ
યુ.એસ.એ. જવાનું થયુ.ં
“મને યુ.એસ.એ. જવાની વાતથી જ ભારે રોમાંચ થઈ ગયો હતો. મ ‘બૅ ક ઑફ
અમિે રકા’માં છ વીસ વષ નોકરી કરી, નવ દેશોમાં ર યો અને ખરેખર મ એ નોકરી
ૂ પણે માણી છે. હંુ ‘ લાિસક કૉપૉરેટ િસટીઝન’ બની ગયો. આજે અહીં તો કાલ ે
સપં ણ
યાં… બૉડ િમિટં ઝ, રવાસો અને વધુ િમિટંગો…
૧૯૯૬માં મ બૅ ક ઑફ અમિે રકાની સુખસગવડભરી નોકરી છોડી. છ મિહના તદ્ દન
આરામ કયો. ધીમ ે ધીમ ે મને આરામનો ય થાક લાગવા લા યો. અડતાલીસ વષ એ કાંઈ
િરટાયર થવાની મર ન હતી. જોકે, ફરીથી કૉપૉરેટ જગતમાં દાખલ થવાની મારી
િબલકુ લ ઇ છા ન હતી.
ઇ છા હોવી એ એક બાબત છે અને એ પિરપૂણ થવી એ બી ! ઇ છા ન હોવા છતાં
ય હંુ ફરી કૉપૉરેટ વ ડમાં જ દાખલ થઈ ગયો. યૂયોક ખાતે અ સટ ઍ ડ યગ ં માં મ
દોઢ વષ કામ કયુ.ં E & Yને ભારતમાં ટૅ નૉલૉ રૅિ ટસ શ કરવી હતી, તથા
આઉટસોિસંગના ે રે પણ રવશ ે કરવો હતો. જોકે થોડા જ વખતમાં તમે ણે એ યોજના
પડતી મૂકી. પરંત ુ મ ભારતના લોકોની આવડત ને ભારતનો વ તીિવ ફોટ જોઈન,ે મારા
બળ પર જ બી.પી.ઓ. કંપની શ કરવાનો િનણય કયો.
એ વખતે મારી મર હતી. પ૧ ! વન રવશ ે ! મોટા ભાગના લોકો િનવ ૃિ નો પથં પકડે.
એટિલ ટ, નવું સાહસ કરવાનો તો વ નને ય િવચાર ન કરે. બહુ બહુ તો ક સ ટ ટ
બનીને સલાહ આપવાની ઑિફસ કરીને બસ ે .ે આ ધધં ો શ કરવામાં કેટકેટલી
ે ો મને ય યાલ ન હતો. એ સમયમાં ભારતમાં બી કોઈ B.P.O.
તકલીફો પડશ ે તન
(િબઝનૅસ રોસસ ે આઉટસોિસંગ) કંપની પણ ન હતી. ૧૯૯૯માં ભારતે ટૅ નૉલૉ કલ
ે રે પણ એટલી રગિત નહોતી કરી.
એ વખતે Y2K નું તૂત કોઈએ ચલાવલે ,ંુ એટલ ે ટૅ નૉલૉ કંપનીઓને ઘી-કેળાં થઈ
ગયલે ાં. છતાંય એવી કોઈ મોટી કંપનીઓ તો દૃિ ગોચર થતી જ ન હતી. બૅ કોના
નાણાં મળવાની કોઈ શ યતા ન હતી અને મારી એ મરે મારે એ બધી જફા કરવાની
જ રેય શી હતી ?
મને ઘણી વાર િવચાર આવતો…. પસ ૈ ા તો મ પુ કળ બનાવી લીધા છે. આઠ-દસ
કંપનીઓના બૉડ પર ડાયરે ટર તરીકે સુખથ ે ી ગોઠવાઈને રોજ બપોરે શાંિતથી મારી
િ રય રમત ગૉ ફ રમવા તો શું ખોટંુ ? પણ મારો વભાવ મને પગ વાળીને બસ ે વા
દેતો ન હતો. હંુ િ રએિટવ માણસ છું . મને નવું નવું બનાવવું ખૂબ ગમ.ે તમને એક
ખાનગી વાત કહંુ ? મને રસોઈ બનાવવાનો ય ખૂબ શોખ છે. નવી નવી વાનગીઓ
ટ્ રાય કયા જ ક ં ! હા, તો અ યાર સુધી મ જે કૉપૉરેટ ે રની નોકરીઓ કરી હતી
તમે ાં સજકતાનો આનદં મને યારેય મ યો ન હતો. બધું રોિજદં ં ુ કામ બધાં કરતા હોય
તમે જ કયો જવાનું !

કામ કરવામાં મને આનદં મળે છે. હંુ િ રયિે ટવ આદમી

છું . મને રસોઈ બનાવવાનો ય ખૂબ શોખ છે. અ યાર સુધીમાં
મ જે કૉપૉરેટ ે રની નોકરીઓ કરી હતી તમે ાં સજકતાનો
આનદં મને યારેય નહોતો મ યો. ખૂબ જ રોિજદં ં ુ , બૉિરંગ,
એકધાયું કામ મ વષો સુધી કય રા યું હતુ.ં
આ ઉપરાંત, મારી પોતાની કંપની આ મરે ઊભી કરવી એ મારે માટે એક ચલે ન ે જ હતી
! શું હંુ ટકી શકીશ? એશોઆરામની જે િજદં ગીથી હંુ ટેવાઈ ગયો હતો, તન
ે ા વગર રહી
શકીશ ? હંુ આ પડકારોનો સામનો કરી શકીશ ?
આજે તો EXL ૭૨૦ કરોડનું ટનઑવર ધરાવતી કંપની છે. (૨૦૦૭માં) ભારતમાં ઘરે
ઘરે લોકો ણે છે કે બી.પી.ઓ. એટલ ે શું ? ૧૯૯૯માં ભા ય ે જ કોઈ આ રકારના
િબઝનૅસને ણતા. ૨૦૦૭માં અમ ે ૧૭૯.૯ િમિલયન ડૉલરનું િબિલગ ં કયું છે. જે
આગલા વષ કરતાં ૪૭.૭% વધારે છે.
“િવ રમ, આપને વ નને ય ખાલ હતો કે આ કંપની આટલા જ વખતમાં બીજમાંથી
વટવ ૃ સમાન થઈ જશ ે ?” મ પૂછ્ય.ંુ
‘અરે, જરાય નહીં ! હા, તક હતી, પણ આટલી મોટી હતી તન ે ો મને કોઈ અણસાર ન
હતો. આ ધધં ામાં મૂડીની પણ ખૂબ જ ર પડે. શ આતમાં જ ઘણાં સાધનો,
ક યૂટસ, સારી ઑિફસ, વાહનો વગરે ે લવે ાં પડે. મ િબઝનૅસ લાન તો બના યો, પણ
યાંયથી નાણાં મળતાં ન હતાં.
છેવટે G.E. કૅિપટલના ભૂતપૂવ ચૅરમૅન ગરૅ ી વ ૅ ડર મારી મદદે આ યા. મારે તમે ની
સાથે અગ ં ધં હતો. પરંત ુ સાચી વાત તો એ હતી કે આ ધધં ો સફળ થવાની
ં ત સબ
જ બર તક છે તન ે ો તમે ને આછોપાતળો યાલ હતો જ.

EXLની શ આત રણ ભાગીદારોથી થઈ. આ રકારની, અને બી અનક ે

કંપનીઓમાં થતું હોય છે, તમે એક પાટનરને કાંઈ વાંધો પડ્ યો. તે નીકળી ગયા. જોકે,
એ તો પાશરે ામાં પહેલી પૂણી હતી. પછી તો તકલીફોની પરંપરા સ ઈ…
અમારા પહેલા રાહક ‘કૉ સક ે ો’ નામની એક િવશાળ વીમા કંપની હતી. કામ મ યું
એવામાં જ ગરૅ ી વ ૅ ડર એ કંપનીના ચૅરમૅન અને સી.ઈ.ઓ. બ યા. તમે ને લા યું કે
“હંુ જ મારી કંપનીને કામ આપું તો ‘કન લી ટ ઑફ ઈ ટરે ટ’ જેવ ંુ થાય. મારો
આ મા મને ડંખ.ે હંુ EXLને આખઆ ે ખી ખરીદી જ લ તો ?’ તથ ે ી EXL વચે ાઈ
ગઈ. એવામાં પલે ી વીમા કંપની ‘કૉ સક
ે ો’એ દેવાળં ુ ફૂં યુ.ં અમ ે (મ અને મારા પાટનર
રોિહત)ે અમારી જ કંપની ખરીદી લીધી.
૨૦૦૨માં ફરીથી અમ ે એકડે એકથી શ આત કરી. અમારી પાસે એક પણ રાહક ન
હતો કારણ કે એક મા ર ઘરાકે તો દેવાળં ુ ફૂં યું હતુ.ં જોકે અમારી પાસે થોડાં
િબિ ડંગ અને બારસો કમચારીઓ હતા. નાણાં ખૂટવા આ યા હતા. છ મિહના નીકળે
તમે હતુ.ં
અમ ે બી રોકાણકારો પાસે પહોં યા. જોકે, ખાસ કાંઈ મ યું નહીં. મોટા ભાગની
જવાબદારીઓ અમારે માથે જ રહી. ટં ૂ કમાં કહંુ તો અમને નવા રાહકો મ યા તથે ી
પિરિ થિત બદલાઈ અને ૨૦૦૩થી બા પલટાઈ. ર૦૦૬માં EXLનું ના કેડ પર પણ
િલિ ટંગ થયુ.ં આજે ટાફ સ ં યા દસ હ રે પહોંચી છે. કંપનીનું માકટ
કૅિપટલાઈઝેશન ૭૫૦ િમિલયન ડૉલર છે અને કમાણી ૧૮૦ િમિલયન ડૉલરની છે.
જુ ઓ, આ બધું કહેવું બહુ સહેલું લાગે છે પણ નસીબ કોઈપણ ધધં ામાં મોટો ભાગ
ભજવી ય છે અને મહેનત પણ !! ખૂબ જ જોખમ ઉઠાવવાની તય ૈ ારી રાખવી પડે છે,
બિલદાન આપવાં પડે છે.
કૌટંુ િબક વન વરે ણછેરણ થઈ ય. કામ િસવાય બી કોઈ જ રવ ૃિ માટે તમ ે
સમય ન ફાળવી શકો. આ બી.પી.ઓ. કંપની એટલ ે તો વળી ર૪ કલાકની નોકરી.
આપણા દેશમાં રાત પડે, યારે બી પિ મી દેશોમાં સવાર થાય. અમા ં કામ તો
ચોવીસે કલાક ચા યા જ કરે. કુ ટંુ બના અને પ નીના સપં ણ
ૂ સહકાર વગર આ ધધં ો ન
થાય.”
“િવ રમ, તમ ે કંપની શ ે ી નાંખી અને ફરીથી શા માટે ચાલુ કરી ?”
કરી, વચ
“શું થાય ? બારસો કમચારીઓના ઘરમાં ચૂલો આ કંપનીને કારણે જ સળગતો હતો.
મારા વચનની પણ કાંઈ િકંમત તો હોય જ ને ! કેટલાય કમચારીઓ સારી-સારી
નોકરીઓ છોડીને ફ ત મારા શ દો પર િવ ાસ રાખીને આ કંપનીમાં જોડાયા હતા.
તમે ને શું ર તા પર મૂકી દેવાના ? વળી, કાલ ે હંુ ન હો યારે પણ થોડાઘણા લોકો મને
સારી રીતે યાદ કરે તવે ંુ કાંઈ યાદગાર કરવાની મારી રબળ ઇ છા હતી.’
“તો પછી એવું તે શું બ યું કે કંપની નફો કરતી થઈ ગઈ ?”
“એમાં થોડું નસીબ અને થોડી મહેનતનો સુભગ સમ વય થયો ! બ યું એવું કે અમ ે
એક નાની વીમા કંપની માટે થોડું કામ કરેલ ંુ હતુ.ં એ કંપની હવ ે ભારત ખાતે શાખા
શ કરવાની વતે રણમાં હતી. અમ ે તરત જ એ તક ઝડપી લીધી. તમે ને મળીને
સમ વી દીધુ,ં કે તમ ે બી કોઈપણ કંપનીને આ કામ આપશો, તો તમે ને સમજતાં ઘણો
વખત વીતી જશ.ે અમ ે આ રકારનું કામ કરેલ ંુ છે. ટ્ રાય અસ !
ખરેખર વનમાં ‘ટાઈિમગ ં ’ એ કદાચ સૌથી અગ યનું પિરબળ છે. ધધં ામાં પણ યો ય
સમય ે યો ય તક મળે તો પાસા પોબાર થઈ ય.
આ િબઝનૅસમાં વ ૃદ્ િધદર ખૂબ જ ચો હોય છે. પહેલું વષ તો મૂડી ઊભી કરવામાં જ
વીતી ગયું હતુ.ં મ છ વીસ વષ સુધી ખૂબ ચી પાયરીએ નોકરી જ કરી હતી. કૉપૉરેટ
વ ડ તમારી આદતો બગાડી કાઢે છે. તમ ે આિસ ટ ટ્ સ તથા સે રેટરીઓથી ટેવાઈ
ગયા હો, તમને તય ૈ ાર ભાણે જમવાની આદત પડી ગઈ હોય, પછી તમારે સરકારી
બાબુઓની સામ ે નાની-નાની ઍ વ સ માટે કલાકો સુધી તપ યા કરવી પડે, એ
ખૂબ જ આક ં લાગે છે ! તમારા ગવને બાજુ એ મૂકીને સાવ સામા ય સરકારી
ઑિફસરની દાઢીમાં હાથ નાખવો પડે ! પણ એક વાત ચો સ છે. પસ ૈ ા માટે મ આ બધું
નથી કયુ.ં મારા કામ માટેનો જબરદ ત લગાવ જ મને આ મજૂરી કરવા રેિરત કરતો.
જે િદવસે આ રેમમાં ઓટ આવશ,ે એ િદવસે હંુ આ કંપની ચો સ છોડી દઈશ.’

પોતાની નોકરી છોડીને મને ધધં ામાં સહકાર આપવા

આવલે કમચારીઓને મારા પર િવ ાસ હતો. હંુ પાછી પાની
ક ં તો તમે નું શું થાય ? રાણ ય અ વચન ન ય’ે
વા ય તો સાંભ યું છે ને ? હંુ ન હો યારે પણ લોકો મને
યાદ કરે તવે ંુ કોઈ સજન મારે કરવું છે.
યય ે ની સફળતા માટે મહેનત કરજો. પસૈ ાદાર થવા માટે
નહીં. જો ધનવાન થવાનો તમારો એકમા ર યય ે હોય તો
મહેરબાની કરીને ધધં ો ચાલુ કરવાની ત દી ન લશે ો.
(IIMAના રૅ યુએટ તરીકે નોકરીમાં તમને વધારે પસ ૈ ા
મળશ.ે )
િવ રમની વાતમાં સ ચાઈનો સો ટકાનો રણકો જણાય છે. કેમ કે, આજે િવ રમ
EXLના ફ ત ૬% િહ સાની જ માિલકી ધરાવ ે છે. આજપયંત યારેય ૧૨%થી વધુ
માિલકી તમે ણે ધરાવી જ નથી. બાકીની માિલકી શૅરહૉ ડસ, કમચારીઓ તથા મોટા
રોકાણકારો ધરાવ ે છે.
“તો િવ રમ, અઝીમ રેમ િવશ ે આપનો શો અિભ રાય છે ? તઓ
ે િવ રોના ૮૦%
શરે ની માિલકી ધરાવ ે છે.” મ પૂછ્ય.ંુ
“જુ ઓ, િવ રો કૌટંુ િબક માિલકીની કંપની છે. આઈ.ટી.ના િબઝનસ ે માં તો તઓ
ે હમણાં
હમણાંથી દાખલ થયા છે. અઝીમ ગભ ીમતં હતા. મ યમવગીય યિ ત આપબળે મૂડી
ઊભી કરીને ધધં ો ખડે વાનું સાહસ કરે, તમે ાં અને અઝીમ રેમ માં મોટો તફાવત છે.
મુકેશ અબં ાણીને તમ ે શું ‘એ ટરિ ર યૉર’ની ક ામાં મૂકી શકો ? મારા મતે તો જરાય
નહીં ! હા, એ એક અ છા િબઝનસ ે મૅન છે, પણ ઉદ્ યોગ સાહિસક નથી. સુનીલ
િમ લને હંુ સાહિસક માનું છું . તમ ે આ તફાવત સમજો છો ન?ે ’
“હા, હા, સમજુ ં છું પણ સુનીલ ે તો યુવાન વય ે સાહસ ખડે ્ ય ંુ હતું તમ ે વન રવશ
ે પછી
સાહસ કરવાની િહંમત કેમ કરી ?”
“અતં ે તો આ સાહસ જ છે ને ! તુ ો આવ,ે અથવા તો મારી જેમ રબળ ઇ છા હોય તો
મરનો શો બાધ ? જોકે, પોતાનો ધધં ો શ કરવાની ઇ છા હોય તો અનુભવ લઈ લવે ો
િહતાવહ છે. કંપનીઓમાં કામ કેમ ચાલ ે છે, ટાફને શી રીતે સાચવવો, નફા-
નુકસાનનાં ગિણત કેમ માંડવા… આ બધું જ શીખી લવે ંુ જોઈએ અને એક ખાસ વાત
! ભાગીદારની પસદં ગીમાં ખૂબ ખૂબ જ યાન રાખજો. EXLમાં પણ અમ ે રણ
પાટનસ હતા. એકને શ આતમાં જ વાંધો પડ્ યો. અમ ે રણએ ે અગાઉ સાથે કામ
કરેલ ંુ હતુ,ં તે છતાંય ટકી ન શ યા. ભાગીદારી કરવી હોય તો ઉભયપ ે પારાવાર
સમજણ, સહનશિ ત અને જતું કરવાની તય ૈ ારી જોઈએ. આમાં લ ન જેવ ંુ જ છે. અરે,
લ ન કરતાં ય આ ખરાબ છે ! લ નમાં તો એક જ બૉસ (મોટે ભાગ)ે હોય છે. આમાં
તો કોણે કોનું આિધપ ય વીકારવું એ મુદ્દે જ પહેલો ઝઘડો થાય. એટલ ે સમતુલા
ળવતા શીખવું પડે !
અમારે યાં EXLમાં, હંુ અને રોિહત બન ં ે IIMAના રૅ યુએટ્ સ છીએ, પણ રોિહત
મારા કરતાં સોળ વષ નાનો છે. એની દૃિ સાવ જ જુ દી છે. અમ ે બન ં ે સાવ જ જુ દી
રીતે િવચારીએ છીએ, છતાંય એકમક ે ની સબળતા અને નબળાઈઓ સમ ને સહકાર
સાધીએ છીએ. ભાગીદારીમાં કામ કરવું હોય તો અહંને બાજુ પર મૂકવો પડે. ‘આ કામ
મને નથી આવડતું તું કહે ન,ે હવ ે શું કરીશુ?ં આ શ દો બોલવાની તય ૈ ારી રાખવી પડે.
લ નમાં જેમ ભાગીદારો વ ચન ે ી કેિમ ટ્ રી પરફે ટ હોવી જોઈએ, તમે !

રોિહત કરતાં હેરમાં મારો ચહેરો વધારે દેખાય છે. EXLની વાત આવ,ે એટલ ે મારો
અિભ રાય લવે ાય છે પણ. અમારા બન ં ે વ ચ ે આ બાબતે સમજૂતી રવત છે. અને હા,
વનની જેમ જ િબઝનસ ે માં પણ બધું બદલાતું રહે છે. યિ તના વનકાળમાં સૌથી
અઘ ં કોઈ પણ કામ હોય તો તે છે િનણયો લવે ાનું ! િવિવધ તબ ે િવિવધ િનણયો
લવે ા જ પડે. લ ન કરવાં કે નહીં, કોની સાથે કરવાં, ધધં ો કરવો કે નોકરી… ?
પોતાનો િનણય ખોટો પડે તે કોઈને ગમતું નથી તથા દોષનો ટોપલો પોતાને માથે
ઓઢવાનું કોઈ પસદં નથી કરતુ.ં તથ ે ી જ કંપનીઓ બૉડ ઑફ ડાયરે ટસની
કિમટીઓ ારા ચલાવવામાં આવ ે છે.

ભાગીદારીમાં ધધં ો કરવો હોય તો ઉભયપ ે પારાવાર

સમજણ, સહનશિ ત અને જતું કરવાની તય ૈ ારી જોઈએ.
આ લ ન જેવો જ સબ ં ધં ગણાય; અરે, લ ન કરતાં ય
ખરાબ !!
હવ ે તો EXL પણ અ ય કૉપૉરેટ કંપનીઓ જેવી િવશાળ કંપની છે. કાયદા રમાણે
ચા યા કરે છે. જોકે, મને મારા કામમાં આજે ય એટલો જ રોમાંચ મળે છે.”
િવ રમની ફાંકડી અ ં રે ભાષા હ ય ે ણે સાંભ યા જ ક ં એવું મને મન છે પણ
EXLના કૅ પસમાં દાખલ થવા જેટલું જ અઘ ં કામ િવ રમના મનમાં દાખલ થવાનું
છે ! આ ચચાને અતં ે એટલું તો જ ર સમ , કે મન હોય તો કોઈ પણ મરે કોઈ પણ
પડકાર ઉઠાવવાનું અઘ ં નથી. તમારા બધા વાળ સફેદ થયા પછી, પણ હૈયામાં જોમ
હોય તો તમ ે યુવાન જ છો. યા યારથી સવાર, ચાલો !
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

ે માંથી નાતક થઈને તરત જ કોઈપણ ધધં ો શ ન કરશો. છ-સાત વષ કામ

કૉલજ
કરજો, બીજે અનુભવ લજ
ે ો, યાપારિવ ને ન કથી ઓળખજો. િહસાબિકતાબ,
ફાઈના સમાં એ ા થઈ જજો. જો મોટો ધધં ો ખડે વાની ઇ છા હોય તો તો નાણાકીય
ાન અ યતં અિનવાય છે.
જો તમને નાણાકીય બાબતોની સૂઝ-સમજણ ન હોય તો અ યતં િવ ાસુ ભાગીદાર
ે ો.
લજ
IIMA પછી મોટી ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅ કરની નોકરી લઈ લશ ે ો, તો ઉદ્ યોગસાહિસકતા
અગં ે કાંઈ જ ાન નહીં મળે. કોઈ પણ નાની કંપનીમાં છેક નીચન ે ી પાયરીથી શ
કરીને ઉપર તરફ રવાસ કરજો. એવી નાની કંપનીમાં કદાચ પગાર ખાસ નહીં મળે,
પણ શીખવાની તક ઘણી મળશ.ે
 સપનાંનો સોદાગર

કે. રાઘવ ે દ્ ર રાવ (પી. .પી. ૧૯૦૯)

ઑિકડ ફામા

ફ ત તરે વષનાં ટં ૂ કા ગાળામાં રાઘવ ે દ્ ર રાવ ે ૩૦૦ િમિલયન ડૉલરનું ટનઑવર

ધરાવતી કંપની થાપી છે. નોકિરયાત કુ ટંુ બના આ ફરજદં ે મોટા વાબ જોવાની િહંમત
કરીને ‘ઑિકડ ફામા’ને ભારતની સવ રથમ િબિલયન ડૉલર ફામા કંપની બનાવવાનું
બીડું ઝડ યું છે.
કે. રાઘવ ે દ્ ર રાવને તમ ે જોયા છે ? તમે ના યિ ત વથી અ ં યા વગર તમ ે રહી જ ન
શકો. એક અ બોગરીબ કિર મા અને આભાથી કોઈપણ રભાિવત થઈ ય !
ઍિ કમોને બરફ વચ ે ી આવ,ે રણમાં ગરમ ચાની લારી પણ ચલાવી શકે અને ભલભલા
પયાવરણ રેમીને લાિ ટક વચ ે ી આવ ે તવે ો આ આદમી છે !

મોટા ભાગના સાહિસક ઉદ્ યોગપિતઓ નાની કંપની શ કરીને ધીમ ે ધીમ ે આગળ વધે
છે. યારે, ઑિકડ ફામાનો ફલક પહેલથ ે ી જ િવશાળ ર યો છે. રાઘવ ે દ્ રે જે પહેલો
િબઝનસ ે લાન બતા યો, તમે ાં ૧૧.૯૫ કરોડની મૂડીની જ ર હતી. એ રકમમાં સહેજે
ય બાંધછોડ કરવાની તમે ની તય ૈ ારી ન હતી.

તો આ મૂડી તમે ણે ઊભી શી રીતે કરી? સૌ પહેલાં તો પોતાના બધા જ િપયા મૂ યા

અને પછી િવિવધ રોતથી નાણાં ભગ ે ાં કયા. સ ં થાઓ, જનરલ પિ લક, િમ રો અને
અતં ે સાવ અ યા લોકો પાસથ ે ી પણ પોતાની આવડતથી તઓ ે નાણાં એક ર કરી
શ યા. તમે ના ભાઈના એક િમ ર ઍપોલો હૉિ પટલમાં ડૉ ટર હતા. બાકીનાં નાણાં
તમે ણે રો યા.
‘મન હોય તો માળવ ે જ નહીં, િદ હી, મુબં ઈ અને યુ.એસ.એ. પણ જવાય’ એ ઉિ ત
આ કંપની માટે બનાવવી પડે. ‘ઇફ ધરે ઇઝ અ વીલ, ધરે ઇઝ મૉર ધન ે વન વ.ે ’ અને
હા, ી રાવની કહાણી સાંભળવા માટે મ પણ આ કહેવત રમાણે જ કયુ.ં એમનો
ે ીને ઍરપોટ સુધી ગઈ. આખા ર તે અમ ે ખૂબ
ઈ ટર યૂ લવે ા તમે ની સાથે મોટરમાં બસ
વાતો કરી. અ યતં રભાિવત થઈ જવાય તવે ી અનક ે વાતો… હવ ે વાંચો…
 સપનાંનો સોદાગર

કે. રાઘવ ે દ્ ર રાવ (પી. .પી. ૧૯૦૯)

ઑિકડ ફામા

રાઘવ મ યમવગીય નોકિરયાત પિરવારનું ફરજદં . િપતા દિ ણ-મ ય રેલવ ે ખાતાની

નોકરી કરતા હતા. રાઘવનો ઉછેર માતા-િપતા અને દાદીમા સાથે તન
ે ાલી નામના
નાનકડા ગામમાં થયો હતો.
“મ શાળા–કૉલજ ે બધું જ યાં પતા યું હતુ.ં બી.કૉમ. પછી તરત જ મ IIMAમાં
રવશે મળે યો. પાસ થઈને મુબ ં ઈમાં ‘ વૉિલટી આઈસ રીમ’ કંપનીમાં નોકરી શ
કરી. યાં મ અઢી વષ ગા યાં. અમદાવાદમાં ‘ વૉિલટી’નું ખાસ નામ ન હતુ.ં મ અને
મારી ટીમ ે એ સમય ે ખૂબ મહેનત કરીને અમદાવાદમાં આ રા ડની જમાવટ કરી.
બસ, એ કંપનીમાં જે કાંઈ શીખવાનું હતું તે મ એ અઢી વષમાં શીખી લીધુ.ં મ ચ ે ાઈમાં
‘અશોક લલે ે ડ’ કંપનીમાં નોકરી વીકારી. તમ ે ણતા જ હશો કે આ કંપની ટ્ ર સ
અને બસો બનાવ ે છે. યાં મને િવિવધ િડપાટમ ે ટ્ સમાં કામ કરવાની તક મળી.
અકાઉ ટ્ સ, બજેટ, કૉિ ટંગ તથા િબઝનસ ે ડેવલપમૅ ટ. વળી, આ ગાળામાં મને સાંજે
ઘણી નવરાશ મળતી હતી. ઑિફસથી આવીને હંુ સાવ નવરોધૂપ ! મ કૉ ટ
અકાઉ ટ સી અને કંપની સે રેટરીિશપ (C.S.) પણ પતાવી દીધુ.ં
મારામાં અન ય ઉ સાહ અને ધગશ હતાં. અશોક લલે ે ડની નોકરી મને પડકાર પ
નહોતી લાગતી. તથ ે ી ૧૯૮૬માં એ નોકરી છોડીને હંુ હૈદ્ રાબાદ ખાતે ‘ ટા ડડ
ઑગિન સ પ’માં જોડાયો. આ કંપની ત તના ધધં ા કરતી. મોટા પાય ે દવાનું
ઉ પાદન, લ-ે વચ
ે , મિે ડકલ ટે ટ માટેનાં સે ટસ તથા િલિઝગ ં . ફામાઉદ્ યોગ સાથન
ે ો
મારો રથમ પિરચય આ થળે થયો.
આ કંપનીના ચૅરમૅન ી ચદં ્ રશખે ર રાવના મારા પર ચાર હાથ હતા. તમે ણે મને પહેલા
િદવસથી જ વત ં રતા આપી હતી. આ કંપનીમાં હંુ રોજે ટ મૅનજ ે ર તરીકે જોડાયો.
થોડા જ વખતમાં વાઈસ રેિસડે ટ ( રોજે ટ્ સ એ ડ ફાઈના સ) તરીકે મારી બઢતી
થઈ અને જોતજોતામાં તો હંુ વાઈસ રેિસડે ટ (ઑપરેશ સ) બની ગયો. બૅ કોમાં
લોનની અર કરવાથી માંડીને નાણાં લાવવા, ઇ ટ યૂ લવે ા, માકિટંગ તથા સાધનો
અને મશીનોની ખરીદી બધું જ મારી રાહબરી હેઠળ થવા લા યુ.ં હંુ ણે સવસવા બની
ગયો હતો. મને ખૂબ શીખવા મ યુ.ં
ભારતમાં અનક ે થળે એ સમયમાં મ શારીિરક તપાસ માટેનાં ડાય નૉિ ટક સે ટસ
ઊભાં કયાં. હૈદ્ રાબાદ ખાતે કંપનીએ બ ક-ડ્ રગનો િવશાળ લા ટ ઊભો કયો, તે
ટીમમાં પણ કામ કયુ.ં િવદેશોમાં ભારતીય દવાઓ વચ ે વા માટે US FDAની સમં િત
અિનવાય હોય છે. અમારી કંપનીની એક રોડ ટ - સ ફામૅથો સડે ૉલ – માટે અમને
તે મજં ૂરી મળી ગઈ. ભારતની કદાચ એ સૌ રથમ US FDA હતી. એ મજ ે વવા
ં ૂરી મળ
માટે મ એટલી બધી મહેનત કરી કે હંુ િવચારતો થઈ ગયો. હંુ બી ને માટે આટલું કામ
ક ં છું , તો મારી પોતાની કંપની માટે આટલું ક ં તો….?
‘ ટા ડડ ઑગિન સ ’માં ફ ત અઢી વષના ગાળામાં કંપનીનું વચ ે ાણ પાંચ કરોડથી
પચીસ કરોડે પહોંચી ગયું હતુ.ં એ ગાળામાં મારાં લ ન થયાં. અમારે ઘરે લ મી પણ
પધાયાં. મારી પ ની ઘરગ ૃહ થી સભ ં ાળતી તથા અમા ં બૅ ક બલે ે સ હતું ફ ત .
૧૧,૨૦૦ ! લગભગ નવ વષની નોકરીની રઝળપાટ પછી !
આટલાં વષ નોકરી કયા પછી પણ ભારત દેશમાં તમ ે પોતાનો ધધં ો ચાલુ કરી શકો
એટલાં નાણાં ભગ ે ા ન થાય. વળી, મારે કોઈ નાનો ધધં ો ચાલુ કરવો ન હતો. મૉલ
કૅલ યુિનટ્ સ મોટે ભાગે બધં જ થઈ ય છે, કેમ કે તમે ની બનાવટ બ ર સુધી
પહોંચાડતા જ ખા સો ખચ થઈ ય છે. એટલ ે જ મારે તો મ યમ ક ાનું કે મોટંુ યુિનટ
જ શ કરવું હતુ.ં
ૈ ા કમાવવા માટે મ િવદેશ તરફ નજર દોડાવી. યાંની કમાણી અહીં ટૅ સ- રી થઈ
પસ
ય. થોડાં વષ યાં મહેનત કરીન,ે પસ
ૈ ા ભગ
ે ા કરીને ભારત આવીને ફામા કંપની
શ કરવાના વ ન સાથે મ ઓમાન ભણી રયાણ કયુ.ં
આ નોકરી માટે મારો ઇ ટર યૂ મુબ ં ઈની ભપકાદાર ઑબરે ોય હોટલમાં યો યો હતો.
મને કહેવામાં આ યું કે ‘માનમાં તમ ે “અલ બુરાઈમી” પ માટે કામ કરશો. કંપનીને
પોતાના હોટેલ િબઝનસ ે ના િવકાસ માટે ડું ફાયનાિ શયલ ાન ધરાવતી યિ તની
જ ર છે.’ હંુ તો કોઈ મોટી નોકરીની આશાએ ઓમાન પહોંચી ગયો. યાં પહોં યો અને
એ હોટેલ જોઈ, યારે હંુ તો કાપો તો લોહી ન નીકળે તવે ો થઈ ગયો ! તમ ે માનશો ?
ફ ત સોળ મની સાવ સામા ય ી ટાર ક ાની હોટેલ ! જોકે, એક વાર મારો
આઘાત ઓસયો અને એ પના માિલકને હંુ મ યો, પછી મારામાં થોડા ઘણા
ઉ સાહનો સચ ં ાર થયો. માિલક પાસે થોડી ઘણી જમીનો પણ હતી. વળી, નવું નવું
કરવાની ધગશ પણ હતી. બીજે િદવસે ઑિફસ ગયો યારે શું જોયુ?ં આખી કંપનીમાં
ફ ત ૨૦-૩૦ જ કમચારીઓ અને સૌથી વધુ ભણલે ો માણસ ફ ત બારમી ચોપડી પાસ
હતો !!

મારી કંપની પહેલા જ િદવસથી ‘પિ લક િલિમટેડ

કંપની’ છે. હંુ મારી કંપનીને સપં ણ
ૂ પણે સમિપત છું અને
કંપની માટે બધ ંુ જ કરવા સ મ છું .
નાસીપાસ તો થયો પણ હવ ે શું થાય ? મ તો આ જ યાએ મને મળેલી તકનો લાભ
લવે ાનું ન ી કયુ.ં મ સાડા રણ વષ આ કંપનીમાં ગા યાં અને કંપનીની ણે સપં ણ
ૂ
કાયાપલટ કરી કાઢી ! એ કંપનીમાં હંુ જ ‘સવ વ’ હતો. ૧૬ મની એ સામા ય
હોટેલનું વાિષક ટનઑવર વીસ લાખ ડૉલરનું હતુ.ં ૧૯૮૮થી ૧૯૯૨નાં ચાર વષમાં એ
આઠ કરોડ ડૉલરે પહોં યુ.ં
એ ઉપરાંત ફામા ે રના મારા અનુભવને કામ ે લગાડીને મ ‘અલ બુિરમી’ પને
‘ઑમાન કેિમક સ ઍ ડ ફામા યુિટક સ’ નામની કંપની ૧૯૯૦માં શ કરાવી.
આજની તારીખમાં પણ સમ ર આરબ િવ માં બ ક ડ્ ર ઝનું ઉ પાદન કરતી આ એક
જ કંપની છે. ભારતનાં મશીનો, માણસો અને ટૅ નૉલૉ ારા મ એ લા ટ ઊભો કયો.
‘અલ બુિરમી ગારમ ે ટ્ સ’ નામનો એક રેિડમઈે ડ કપડાંનો લા ટ પણ અમ ે એ ગાળામાં
જ ના યો. આજે પણ ઓમાનનો એ સૌથી િવશાળ લા ટ છે. આ ઉપરાંત એક
ફાઈવ ટાર હોટેલ અને ‘િમડલ-ઇ ટ મટે લ ઇ ડ ટ્ રીઝ’ નામનો ટીલ લા ટ અમ ે એ
વષોમાં ઊભા કયા. ટાફ સ ં યા વીસમાંથી બે હ રે પહોંચી, એક નાનકડા ધધં ા પી
બીજનું ઉદ્ યોગ સા રા ય પી વટવ ૃ સ યુ.ં
મ યપૂવના દેશોમાં કોઈપણ ધધં ામાં માિલકી કે શૅરહૉિ ડંગ ફ ત આરબોનું જ હોય.
મને ખૂબ જ સારો પગાર મળતો. મિહને ર,૦૦૦ ડૉલરના પગારથી હંુ થોડા જ વખતમાં
મિહને દસ હ ર ડૉલર કમાવા લા યો. ઓમાન પહોં યો યારે માિલકોએ મને ‘ યુક’
ગાડી આપી હતી. થોડા જ વખતમાં મને ‘BMW’ આપી દેવામાં આવી. માિલકો મા ં
ખૂબ યાન રાખતા, પણ નફામાં ભાગીદારીનો ગ ફના દેશોમાં સવાલ જ ન થાય ! હવ ે
મારી પાસે િમિડયમ સાઈઝનો ધધં ો શ કરવા જેટલા િપયા ભગ ે ા થઈ ગયા હતા,
ે ી ૧૯૯૨માં મ ભારત ભણી રયાણ કયુ.ં
તથ
તમ ે મને પૂછશો જ કે મ દવા બનાવવાનો ઉદ્ યોગ જ કેમ પસદં કયો? તન ે ાં બે કારણ
હતાં. પહેલું તો એ મારો રથમ રેમ. અને બીજુ ,ં યાં સુધી પ ૃ વી પર માણસો છે, યાં
સુધી રોગ રહેવાના અને દવાઓ વચ ે ાવાની જ ! ખ ં ને ?
મારી પાસે પાંચ લાખ ડૉલરની મૂડી હતી. મ એકેએક પાઈ કંપનીમાં રોકી. મદ્ રાસમાં બે
બડે મના ભાડાના લૅટમાં હંુ રહેવા ગયો. યાં જ ઑિકડ ફામા યુિટકલનાં
ીગણશ ે થયા. જોકે હ તો મારે ઘણા નાણાંની જ િરયાત હતી. તથ ે ી હંુ ખાનગી
ઇ વ ે ટરો પાસે તથા IDBIમાં પહોં યો. પહેલ ે જ િદવસથી આ કંપની ‘પિ લક
િલિમટેડ’ છે. પિ લકે મને પસ
ૈ ા આ યા, કેમ કે મ બધાને ક યું કે મારી પાસે જે કાંઈ
છે તે પણ મ આ કંપનીમાં જ રો યું છે. તથ
ે ી લોકોને મારી વાતમાં િવ ાસ પડ્ યો.

રોજે ટ માટે ૧૧.૯૫ કરોડની જ િરયાત હતી. અ પિવકિસત િવ તારમાં ફૅ ટરી

નાંખી એટલ ે ૧૫ લાખ િપયાની ટેટ તરફથી રાહત મળી. હવ ે કેટલા જોઈએ ?
૧૧.૮૦ કરોડ, ખ ં ને ? અમ ે ૬ કરોડ મૂડી તરીકે અને પ.૮ કરોડ લોન તરીકે લવે ાનું
િવચાયુ.ં
સૌથી પહેલાં હંુ IDBIના જનરલ મૅનજ ે ર ી મ ૈ રાને મ યો. એક બાબત મ હંમશ ે ા
નોંધી છે – બૅ કો પાસથ ે ી કામ કઢાવવું હોય તો ટોચના અિધકારીને બ મળો.
ખૂબ જ ખુ લા િદલ,ે હૃદયપૂવક તમારી વાત રજૂ કરો, વચિે ટયાઓને દૂ ર રાખો અને
નીચલી પાયરીએ લાગવગ યારેય ન લગાડો. મ તો હંમશ ે ા આ રમાણે જ કયું છે અને
મને સફળતા મળી છે. તમારી રપોિઝલ યો ય હશ ે તો બૅ કને નાણાં આપવામાં શો
વાંધો હોય ? ઉપરી અિધકારીની આંખ રામાિણક વપે ારી અને નાટિકયા, લુ ચા
વપે ારી વ ચને ો ભદે તરત જ પારખી ય છે. આઈ.ડી.બી.આઈ.એ ૫.૮ કરોડની લોન
ં ૂર કરી. મ ી મ ૈ રાને સમ યું કે હ બી ૬ કરોડની મૂડીની મારે જ ર છે.
મજ
તમ ે કંપનીના શૅરોમાં રોકાણ કરશો ? મારી પાસે દોઢ કરોડ તો છે. મ ઓમાનમાં
બચા યા છે. આઈ.ડી.બી.આઈ.એ પોતાની કંપનીના ઇિતહાસમાં સૌ રથમ વખત એક
તદ્ દન અ યા માણસની અ ણી કંપનીમાં પચાસ લાખની મૂડીનું રોકાણ કયુ.ં
જોકે હ તો બી ૪ કરોડ લાવવાના હતા. IDBIએ જ અમને ‘પિ લક ઇ યૂ’
કરવાનું સૂચન કયુ.ં તઓ
ે અમારા ઇ યૂના લીડ મૅનજ ે સ પણ બ યા. ૨.૫ કરોડ આ
રમાણે ભગે ા થયા. હવ ે બાકીનાં નાણાં માટે મ ખાનગી ઇ વ ે ટરો તથા વ ૅ ચર કૅિપટલ
તરફ નજર દોડાવી. ખૂબ દોડવું પડ્ ય… ંુ પણ અતં ે ANZ િ ર ડલ,ે 3i તથા PLC
તરફથી પચાસ લાખ મ યા. બાકીનાં નાણાં મારા ભારતીય અને િવદેશી િમ રો તરફથી
મ યાં. મારો ભાઈ ઍપોલો હૉિ પટલમાં ડૉ ટર છે. તણ ે ે મને ઘણા ડૉ ટરોની ઓળખાણ
કરાવી. ઘણાએ કંપનીમાં પસ ૈ ા રો યા પણ ખરા. ધધં ા માટે પસ ૈ ા ભગ
ે ા કરવાનું કામ
બહુ જ અઘ ં છે. ક યૂટર પર પાવર-પોઈ ટ રેઝ ટેશન બનાવીને દસ જણને
બતાવી દેવું એ અલગ બાબત છે અને એક-એક રોકાણકારના મગજમાં તમારી વાત
ઉતારવી એ સાવ જુ દી બાબત છે. જોકે, જો તમારી તમાં અને િબઝનસ ે મૉડલમાં
તમને િવ ાસ હોય તો નાણાંની સગવડ થઈ ય છે. ‘ઑિકડ’ એનું વતં ઉદાહરણ
છે.”
“અરે રાઘવ, આટઆટલી મુ કેલી પડી તો થોડા ઓછા િપયાથી નાનું યુિનટ ચાલુ
કરી દીધું હોત તો ન ચાલત?” મ પૂછ્ય.ંુ
“જુ ઓ, આમાં કાપડ રમાણે વતે રવા જેવી વાત નથી. જો અમુકથી ઓછું ઉ પાદન
થાય તો રોજે ટ િન ફળ ય. સો ટન એિ ટબાયોિટક દવા ન બનાવું તો મારી મૂડી
તો પાછી ન આવ ે અને ખચા ય ન નીકળે. હંુ કેટકેટલો ખચ કરીને ે ટૅ નૉલૉ
ભારતમાં લઈ આ યો હતો !”
“મોટે ભાગે M.B.A. થઈને જે યિ ત પોતાનો ઉદ્ યોગ થાપવાનું સાહસ કરે છે, તે
I.T. કે B.P.O. જેવા ાન પર આધાિરત િબઝનસ ે જ કરે છે. તો તમ ે આવા મોટા
મ ે યુફે ચિરંગ યુિનટ પર કેમ યાન કે દ્ િરત કયું ?” મ પૂછ્ય.ંુ
રાઘવ કહે છે : “જે સૉફટવ ૅર અને આઈ.ટી.નો ધધં ો કરે છે તમે ના માટે મને માન છે,
પણ મારે તો સજનનો આનદં જોઈતો હતો. અલગ-અલગ કેિમક સ ભગ ે ાં કરીન,ે
મનુ ય િતને પરેશાન કરતા એકાદ રોગ પર પણ જો કાબૂ મળ ે વવામાં હંુ સફળ થા
તો આ મનુ ય વન યું લખ ે ે લાગ.ે વળી, ટ્ રેિડંગ જેવો ધધં ો તો મને ગમ ે જ નહીં. X
પાસથે ી કાંઈક ખરીદીન,ે તમારા ટકા ચડાવીને Y ને માથે મારવાનું મારા વભાવમાં જ
નથી.”

મારી ખુદની કંપની શ કરતાં પહેલાં મ યાં યાં

પગાર લઈને કામ કયું છે, યાં પણ માિલકીભાવનાથી જ
કયું છે. મારી પાસે કંપનીના શૅર હોય કે ન હોય, કામ
ર યન ે ી મારી રિતબ તામાં યારેય ફરક નથી પડ્ યો.
“રાઘવ, તમ ે આજ સુધીમાં ઘણા રોજે ટ ઊભા કયા હતા. ટા ડડ ઑગિન સ તથા
અલ બુરાઈમીમાં – ખ ં ને ? હવ ે તમારી પોતાની મૂડીથી રોજે ટ નાખવાનો અનુભવ
કેવો ર યો ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
“ટુ બી ઑને ટ. મ જે પણ કંપનીમાં નોકરી કરી હતી યાં માિલકીભાવનાથી જ હંુ કામ
કરતો હતો. મારી પાસે કંપનીના શૅર હોય, કે ન હોય ! હવ ે જેમની પાસે નાણાં લીધાં
હતાં, તમે નાં નાણાં સાચવવાની અને તન
ે ંુ સા ં વળતર આપવાની જવાબદારી મારા
િશરે હતી.”
 ં રમાણે જ ચાલતું હતુ.ં
એ જવાબદારી રાઘવ ે દ્ ર રાવ ે સુપરે ે િનભાવી. બધું જ લાિનગ
૧લી જુ લાઈ, ૧૯૯૨એ કંપનીની થાપના થઈ. ૨૪ નવ ે બર, ૧૯૯૨એ IDBI તરફથી
લોનની મજ ં ૂરીનો પ ર આ યો. બરોબર એક વષ બાદ ભારતના ભૂતપૂવ રા ્રપિત ી
આર. વકટરામને ફૅ ટરીનું ઉદ્ ઘાટન કયુ.ં ૧લી ફે આરી, ૧૯૯૪થી ઉ પાદન પણ
શ થઈ ગયુ.ં
૬ સ ટે બર, ૧૯૯૩એ ઑિકડ ફામાનો પિ લક ઇ યૂ બ રમાં આ યો. કંપનીએ
શૅરહૉ ડસને વચન આ યું હતું કે રોજે ટ માચ, ૧૯૯૪માં પૂરો થઈ જશ.ે જોકે,
ફૅ ટરીનું કામ પાંચ મિહના પહેલાં જ પૂ ં થઈ ગયુ.ં ૩૧મી માચ સુધીમાં તો પાંચ
કરોડનું ઉ પાદન પણ થઈ ગયું અને પહેલ ે જ વષ ૪૩ લાખનો નફો થયો.
જોકે દર વષ આવાં જ સુખદ, અણધાયાં પિરણામોનો િસલિસલો આજે ય ચાલુ જ છે.
૧૯૯૪-૯૫માં કંપનીની ધારણા ર૭ કરોડના ટનઑવરની હતી, જે ૪૩ કરોડ થયો.
૧૯૯૫-૯૬માં ૩૨ કરોડના લ યાંકને વટાવીને ૧૧૧ કરોડ, પછી ૧૯૩ કરોડ થયો.
રોડ શન શ કયાનાં રણ જ વષમાં ૧૯૩ કરોડના ટનઑવરનું લ ય ભા ય ે જ
કોઈ કંપની િસ કરી શકે !
“૧૯૯૭માં મને ભારતના ‘બે ટ યગ ં એ ટરિ ર યૉર’નો ઍવોડ મ યો તથા ફાઈનલ
માટે હંુ કેનડે ા ગયો. યાં પણ મને સુવણચદં ્ રક મ યો.”
“િમ. રાવ, તમારી સફળતાનું રહ ય તો કહો !” હંુ ઉ કંઠાથી પૂછું છું .
“સફળતા માટે રણક ે પિરબળો જવાબદાર છે. સૌથી પહેલું કે મારી ટીમ ખૂબ જ સરસ
છે. મારી પાસે ચુનદં ા ટાફ મ ે બસ તથા સાથીદારો છે. ટા ડડ ઑગિન સમાંથી
અમુક કમચારીઓ મારી સાથે ઓમાન આ યા હતા. મ ઑિકડ ચાલુ કરવાનું ન ી કયું
યારે એ બધાં મારી સાથે ભારત પાછા આ યા.
જુ ઓ, હંુ કૌટંુ િબક માિલકી ધરાવતા ધધં ાનો િવરોધી નથી, પણ મને મારા સાળા કે
સસરા કરતાં નાણાકીય બાબતો અગ ં ે મારા ચાટડ એકાઉ ટ ટ સાથે વાત કરવામાં
સરળતા લાગે છે. હંુ તો મારી તને ખૂબ જ નસીબદાર સમજુ ં છું , કે આ કંપનીમાં મને
ે ટૅિ નકલ, કૉમિશયલ, ઍિ જિનયિરંગ અને ફાઈના સ હેડ્ ઝ મ યા છે.
આઈ.ડી.બી.આઈ.ની લોનની મજ ં ૂરી આવી, યાં સુધીના પાંચ મિહના અમારામાંથી
કોઈએ પગાર નહોતો લીધો. જોકે સામૂિહક ખચા કંપનીમાંથી મળતા હતા અને અમ ે
બધાં જ વધતું ઓછું શૅરહૉિ ડંગ પણ ધરાવીએ છીએ.
સફળતાનું બીજુ ં રહ ય - કઈ દવાઓ બનાવવી એ ન ી કરવાની હોિશયારી !
દવાઓ અનક ે તની હોય છે, કેમ કે રોગ અનક
ે હોય છે. ઘણી કંપનીઓ પદં ર-વીસ
તની દવાઓ બનાવ ે છે. શરદીની પણ બનાવ ે અને કૅ સરની પણ ! મારો આઈિડયા
સહેજ જુ દો હતો.
હંુ પહેલથ
ે ી જ માનતો કે એક ખાસ રોડ ટ જ િવકસાવવી જોઈએ, પછી િરસચ કરીને
તમે ાં ડા ઊતરવું જોઈએ. ધીમ ે ધીમ ે એ રોડ ટ ઓછા ખચ બનાવવાની આવડત
રા ત કરીને કંપનીનો નફો વધારવો જોઈએ. અ ં રે માં જેને ‘niche’ રોડ ટ કહે
છે એવું કાંઈક ! આમ કરવાથી હરીફાઈ પણ ઓછી થઈ ય અને રિત પધીઓ પણ
તમારી આવડતને આંબી ન શકે.
માઈ રોબાયલ દવાઓના બે રકાર છે. એિ ટબાયોિટક અને એિ ટફંગલ. આ બમે ાં
ફરક એટલો જ છે કે એક શરીરમાં તકલીફ આપતા વાણુઓને મારી નાંખે છે,
યારે બી રકારની દવાથી એ બૅ ટેિરયા વધતાં અટકે છે. ૧૯૨૦માં દવા ે રે
એક મોટી રાંિતકારી શોધ થઈ પિે નિસિલનની !
દવા તરીકે સારી હતી, પણ તે ખરાબ બૅ ટેિરયાની સાથે સાથે શરીર માટે જ રી
એવા સારા વાણુઓને પણ મારી કાઢતી. એ પછી સમે ી-િસ થિટક પિે નિસિલનની
શોધ થઈ. તને ી આડઅસરો ઓછી હતી, પણ રોગ સામ ે તન ે ી અસરકારકતા પણ ઓછી
હતી.
હવ ે થડ જનરેશન એિ ટબાયોિટક શોધાયાં છે. છે લાં પચ ં ોતરે વષમાં આ એક
રાંિતકારી શ તાજેતરમાં જ શોધાયું છે, જેને ‘િસફેલો પૉિરન’ કહેવાય છે. આ
ે ી આડઅસર ખૂબ જ ઓછી છે, તથા તે
દવાને હંુ રાંિતકારી કહંુ છું કારણ કે તન
હાિનકારક બૅકટેિરયાને શોધી શોધીને મારે છે. ઝાઝા ડાણમાં ઊતરવાને બદલ ે
એટલું જ કહીશ કે અમારી કંપનીએ આ દવાના ઉ પાદન પર યાન કે દ્ િરત કયુ.ં
‘િસફેલો પૉિરન’ એ મુ ય ડ્ રગ છે. અમ ે ટીકડીઓથી માંડીને ઇ જે શન સુધી બધું જ
બનાવીએ છીએ. આ ે રે અમારી પહેલી કંપની છે. આજે પણ િવ માં ફ ત પાંચ
કંપની આ રકારની દવા બનાવી શકે છે.
અમારી કંપનીની સફળતાનું રીજુ ં અને સૌથી અગ યનું કારણ એ હતુ,ં કે અમ ે
૧૦૦% ‘એ સપોટ ઑિરએ ટેડ યુિનટ’ ‘EOU’ તરીકે જ શ આત કરી. એ
વખતે (૧૯૯૩-૯૪માં) િવ માં ભારતની ગુણવ ા પર કોઈને િવ ાસ ન હતો. મને
કેટલાય લોકો કહી ગયા કે ‘િવ ના દવા યવસાયમાં ભારતનો ફાળો ફ ત ૧%નો જ
છે.’ મ તો મનોમન િવચાયું… યો, સા ં જ છે ને ! બાકીના ૯૯%નો િહ સો અમારા
જેવી કંપનીઓ માટે છે. ભારતમાં રહીને અમ ે િવ સર કરીશુ!ં ”
“રાઘવ, િવદેશી દવા કંપનીઓને તમારામાં િવ ાસ કેવી રીતે પડ્ યો ? તમે ને તમારી
ં ા ન થઈ ?” મ પૂછ્ય.ંુ
વૉિલટી િવશ ે શક
“જુ ઓ, તમને સમ વુ.ં દરેક દવામાં એક મૂળભૂત ત વ હોય છે. એ મૂળ દવાને કારણે
જ રોગ મટે છે. એને બ ક ડ્ રગ (Bulk Drug) કહેવાય. આ દવા ખૂબ મોટા
રમાણમાં બનાવવી પડે, પણ એને તમ ે સીધસે ીધી ગોળી કે ઇ જે શન તરીકે દદીને
ે વણી કરીને ‘ફો યુલશ
આપી ન શકો. તમે ાં ભળ ે ન’ બનાવવી પડે. ટે લટે , કે યુલ કે
ઇ જે શનના વ પમાં દદીને અપાય.
‘ઑિકડ’ બ ક ડ્ રગથી શ આત કરી. તન ે ે કારણે ધધં ો મી ગયો, ટનઑવર વ યો
અને િવદેશી રાહકો અમને ઓળખતા થયા. આમાં યાંય કંપનીનું નામ ન આવ.ે
બ રમાં અમારી કોઈ દવા ન મળે. તમને ઉદાહરણ આપુ… ં

ૂ બનાવતી કંપની તો ટ્ યબ
ટી.વી.ની અદં ર િપ ચર ટ્ યબ ે ી કાઢે. એ ટ્ યબ
ુ વચ ુ સોનીના
ટી.વી.માં ય વપરાય અને િફિલપસમાં પણ ! રાહકને કે ટ્ યબુ બનાવનારને શો ફરક
પડે ?
અમ ે િનકાસની શ આત ફ ત રણ દેશોથી કરી - િસગ ં ાપોર, હોંગકોંગ અને ચીન.
બીજે વષ અમને બાર દેશોમાંથી ઓડર મ યા. રીજે વષ એ સ ં યા રીસ પર પહોંચી
અને આજે તો અમારા રાહકો પચ ં ોતરે દેશોમાં ફેલાયલે ા છે. અમિે રકા અને યુરોપમાં
ે ાણ શ કરતાં ખૂબ મુ કલી પડી, પણ આજે તો અમારી રી ભાગની કમાણી
વચ
યુ.એસ.એ.ના વચ ે ાણમાંથી થાય છે.

આટલી રૉકેટ ગિતએ િવકસલે ી કંપનીઓ તમને ભા ય ે જ દેખાશ ે ! િવકાસની સાથે

મુ કેલીઓ પણ આવ ે જ છે. સારા માણસો મળવા તથા ટકવા એ પહેલો રો લમે ! આ
કેિમકલના િબઝનસે માં ભય થાનો ઘણાં છે. માણસો હોિશયાર અને િહંમતવાળા જોઈએ.
ટૅ નૉલૉ ના અ છા ણકાર હોવા જોઈએ. આવી નવી કંપનીમાં જોડાવા કોણ તય ૈ ાર
થાય ?
પણ હંુ તો સપનાંનો સોદાગર છું ! હંુ સારા માણસોને મળતો તથા મારો ‘ફાઈવ ઇયર
લાન’ સમ વતો. હંુ કહેતો, ‘જો ભાઈ, તું મારી કંપનીમાં જોડાય કે ન જોડાય, હંુ તો
પાંચ વષમાં આ કંપનીને આ તરે પહોંચાડવાનો જ છું . મારી ‘પચ ં વષીય યોજના’માં
ભાગીદાર બનવામાં તા ં પણ ભલું છે અને મા ં પણ !’ ફામાઉદ્ યોગમાં તથા અનક ે
દદીઓના વનમાં બદલાવ લાવવાની આ એક અમૂ ય તક છે. હંુ વધારે ચા પગાર
કે પદવીની લાલચ ભા ય ે જ આપતો. હંુ તો એટલ ે સુધી કહેતો કે અ યારે ઑિકડમાં
જોડાવું ન હોય તો વાંધો નથી, પણ બ-ે રણ વષ પછી અમારી કંપનીની રગિત જોઈને
તમ ે તમારી તે જ ન ી કરજો. ઘણા કમચારીઓ એ સમયથી જ અમારી સાથે છે.
આજે તો કંપનીના ઘણા બધા શૅરોની માિલકી પણ એ જૂના કમચારીઓ ધરાવ ે છે.
કંપનીની સાથે તમે ની પણ રગિત થઈ છે.

હંુ તો ‘સપનાંનો સોદાગર’ છું .

હોિશયાર માણસોને હંુ મારો ‘ફાઈવ ઇયર લાન’ સમ વતો.
એ ચોપડી તમે ની સામ ે ખોલીને તમે ને કહેતો : જો ભાઈ, તમ ે
મારી કંપનીમાં જોડાઓ કે ન જોડાઓ, હંુ તો પાંચ વષમાં
આટલું કામ કરવાનો જ છું .
અમારી કંપનીના ચાયપાઉ છોકરા પાસે પણ કંપનીના થોડા શૅરો છે. મારી પોતાની
ે ી જ કંપનીમાં રોકાણ કયું છે તથા શ આતના ૧૩૫ કમચારીઓએ
મૂડીનું મ પહેલથ
પણ પોતાની મૂડી કંપનીના શૅરોમાં રોકી છે. એ સમય ે (૧૯૯૩-૯૪માં) અમને કોઈને
વ નને ય ખાલ ન હતો કે આ શૅર સોનાની લગડી સાિબત થશ ે ! અમને તો બસ,
અમારી િનયતમાં જ િવ ાસ હતો. ૧૯૯૯માં ભારતમાં ફ ત આઈ.ટી. ે રની કંપનીઓ
જ ESOP (કમચારીઓને ભાગે પડતા શૅર) ઇ યૂ કરતી હતી. કમચારીઓને
કંપનીના શૅરોની વહચણી કરનાર ભારતની સવ રથમ ફામા કંપની ‘ઑિકડ’ છે.
આજે ય ‘ઑિકડ’ને છોડીને બી કંપનીમાં જનાર કમચારીઓની સ ં યા ખૂબ જ
મયાિદત છે. જેન ંુ મુ ય કારણ છે – ઝડપી રગિત. ફ ત તરે વષમાં ૩૦૦ િમિલયન
ે ાણ કઈ કંપની કરી શકે? મારા યાનમાં તો આવી કોઈ દવાની કંપની
ડૉલરનું વચ
નથી.
તમને થશ ે જ કે આ બધું શી રીતે બ યું ? જો મારે એક વા યમાં કહેવાનું હોય તો
કહીશ, કે િરસચ ઍ ડ ડેવલપમૅ ટને કારણે જ. જેને R & D કહે છે તન ે ે માટે મ
ૂ મોકળાશ આપી છે. ૧૯૯૭માં અમા ં R & D સે ટર
અમારા વ ૈ ાિનકોને સપં ણ
ૈ ાર થયુ,ં યારે ઘણા લોકોએ ટકોર કરી હતી કે ‘આટલો બધો ખચ કરવાની શી
તય
જ ર ? આ તો ફાઈવ ટાર હોટેલ જેવ ંુ લાગે છે.’ હંુ તો માનું છું કે િવ ક ાના R &
D સે ટર વગર આપણે િવ ક ાની દવાઓ બનાવી જ ન શકીએ.
હવ ે એક નવો પડકાર અમારી સામ ે હતો. ફ ત બ ક ડ્ રગ બનાવીને સતં ોષ માનવાનો
ન હતો. દદીને કામમાં લાગે તવે ી ‘એિ ટવ ડ્ રગ’ અમ ે બનાવવા ઈ છતા હતા.
‘સૅફેલૉ પૉિરન’ િસવાય પણ બી ઘણી દવાઓ બ રમાં મૂકવા ઈ છતા હતા.
િવ તરણ માટે હવ ે કંપનીને ૧૦૦ િમિલયન ડૉલરની જ ર હતી..
ે ાં થાય. તથ
પાંચ વષમાં કોઈ પણ કંપની પાસે આટલાં નાણાં તો ન જ ભગ ે ી મ ર૦૦૦થી
ર૦૦પની બી ‘પચ ં વષીય યોજના’ બનાવી. મ િવદેશી રોકાણકારો તથા રાઈવટે
ઇિ વટી ભડં ોળના માિલકો તરફ નજર દોડાવી. મ મારી કંપનીની આજપયંતની
સફળતાની તથા ભાિવ યોજનાઓની વાત કરી. મ તમે ને સમ યા, “તમને મારામાં
િવ ાસ હોય તો જ આ કંપનીમાં નાણાં રોકજો. અને હા, દરરોજ ‘ઇકોનૉિમક
ટાઈ સ’માં આ શૅરના ભાવની વધઘટ જોવાના હો, તો મહેરબાની કરીને કંપનીમાં પસ ૈ ા
ન રોકશો.”
મ રોકાણકારોને વચન આ યું કે ચાર વષમાં અમ ે ચાર લ ય હાંિસલ કરીશું :
(૧) US FDA (અમિે રકન ડ્ રગ ટા ડડ) રમાણે અ યતં િવશાળ દવા
બનાવવાની ફૅ ટરી બનાવીશુ.ં
(ર) ે ં ોધન સે ટર (R & D) ઊભું કરીશુ.ં
ક ાનું સશ
(૩) અમારી બનાવલે ી અમુક દવાઓની પટે ટ લઈશુ.ં
(૪) બ રમાં વચે ી શકાય તવે ી દવાઓ (ફૉ યુલશ
ે ન) બનાવવાનું શ કરીશુ.ં બ ક
ડ્ રગના ધધં ા ઉપરાંત, આ દવાઓ પણ બનાવીશુ.ં
અમ ે િવદેશી કંપનીઓ સાથે માકિટંગ માટે સમજૂતી કરાર કયા હતા. ૨૦૦૫માં અમુક
દવાઓની પટે ટ પૂરી થતી હતી. તે જ યા ભરવા અમારી દવાઓ તય ૈ ાર જ હતી !
રૉડસ નામની િવદેશી ફાઈના સ કંપનીએ ‘ઑિકડ’માં ૪૦ િમિલયન ડૉલરનું
રોકાણ કયુ.ં IFCએ બી ૨૦ િમિલયન ડૉલર ફાળ યા તથા બાકીના ૪૦ િમિલયન
અમ ે બૅ કો પાસથે ી લીધા.
ે વવામાં મને ઘણી ઓછી મુ કેલી પડી. વનની આ એક
આ વખતે નાણાં મળ
વા તિવકતા છે અને િબઝનસ ે વ ડનું કડવું સ ય છે, કે નાણાકીય સ ં થાઓ અને
બૅ કો સફળ કંપનીઓને નાણાં આપવા લાલ જમ િબછાવીને તય ૈ ાર જ હોય છે. પણ
ઊગતી, સઘં ષ કરતી કંપનીને કે યુવાનને મદદ કરવા કોઈ આગળ નથી આવતુ.ં
નાણાંસ ં થાઓને અને િવદેશી રોકાણકારોને આપલે વચન રમાણે જ ૨૦૦૫માં
કંપનીએ જબરદ ત રગિત કરી. નફો રણ ગણો થયો. માચ ૩૧, ૨૦૦૮ના
પિરણામોમાં નફો ફરીથી બમણો થઈ ગયો છે. આ વષ અમારી કંપનીએ ૧૩૦૧ કરોડ
 િપયાના વચે ાણ પર ૧૭૫ કરોડ િપયાનો નટે રોિફટ કયો છે. ૨૦૦૭માં ૯૮૫
કરોડના વચે ાણ પર ૭૮.૫ કરોડનો નફો થયો હતો.

અમારી કંપની માટે હંુ ગવથી કહી શકું છું કે, “સશ
ં ોધન પર આધાિરત દવાઓ
બનાવતી આ એક વિૈ ક કંપની છે.’ દદીઓ પર સીધી વાપરી શકાય તવે ી દવાઓ
(ફૉ યુલશે સ) િવ ના બ રમાં વચ ે વી એ કદાચ સૌથી વધુ અઘરી બાબત છે. િવિવધ
દેશોના ઇ ટલ ે યુઅલ રોપટીના તથા પટે ટના કાયદાકાનૂન અ યતં ગૂચ ં વાડાભયાં
હોય છે. નાની સરખી ભૂલનું પિરણામ લાખો ડૉલરના નુકસાનમાં પિરણમી શકે. વળી,
વાઈ માટેની દવા બનાવવાની અને ‘ઍિ ટબાયોિટક’ના ઇ જે શન બનાવવાની
રિ રયામાં આસમાન-જમીનનો ફરક છે.

કંપનીના કમચારીઓ સામ ે નાટિકયું િ મત કરીને “તમ ે

તો મારા ‘ફેિમલી મ ે બસ’ છો.’ તવે ંુ મા ર કહી દેવાથી કાંઈ
અથ ન સરે. આપણે આપણા શ દોનો અથ સમજવો જોઈએ.
આપણા વતનમાં, વાણીમાં અને યવહારમાં એ સતત
રિતિબિં બત થવું જોઈએ. વી. હેવ ટુ વૉક ધ ટૉક !
કંપનીની રગિત સાથે કૉપૉરેટ લાિનગ ં , ફાઈના સ વગરે ે િડપાટમ ે ટમાં ખાસ
બદલાવ નથી આ યો, પરંત ુ ઘણા નવા અને કાબલે કમચારીઓ કંપનીમાં જોડાયા છે.
િરસચ િડપાટમ ે ટમાં કામ કરતા વ ૈ ાિનક પોતાની દુ િનયામાં જ રહે તે ન ચાલ.ે
કંપનીની દવા વચ ે વા માટે ડો ટરોની ઑિફસોમાં ફરતા મિે ડકલ િર રેઝ ટેટીવની
મુ કેલી અમારે વ ૈ ાિનકને સમ વવી પડે છે. બન ે ે એકસૂ રે બાંધતી આ એક મહાન
ં ન
કંપની છે, તે વાત તમે ને ગળે ઉતારવી પડે છે.
હાલમાં અમારી ટાફસ ં યા ૩૭૦૦ની છે તથા ઑિફસો, મ ે યુફે ચિરંગ લા ટ્ સ તથા
R & D સે ટસ લગભગ દસક ે અલગ-અલગ થળે છે. હંુ વારંવાર મારા
કમચારીઓને મળં ,ુ તમે ની સાથે િવચારોની આપ-લ ે ક ં, નાના-નાના પ સાથે લચ ં -
િડનર કરીને તમે ને સતત રેરણા આપું છું . કંપનીના વાિષકો સવ તથા રમતો સવમાં
ે ા હાજરી આપું છું . ૪-૫ ભાષાઓ પર રભુ વ ધરાવતો હોવાથી દરેક કમચારી
હંમશ
સાથે તને ી ભાષામાં વાત કરી શકું છું . આ કારણસર તઓ
ે મને તમે ના કુ ટંુ બીજન જેવો
જ સમજે છે.
હંુ ફ ત કહેવા ખાતર નથી કહેતો, પણ મારાં વાણી તથા વતનમાં મારા કમચારીને હંુ
ે રય નશીલ રહંુ છું . તમને એક જ
તમે ના કુ ટંુ બીજન જેવો જ લાગું તે માટે હંમશ
ઉદાહરણ આપુ.ં અમ ે ‘ઑિકડ’ની સવ રથમ ફૅ ટરી યાં બાંધી, યાં પહેલથ ે ીજ
બી રેવીસ કંપનીઓની ફૅ ટરીઓ હતી. એ િવ તારમાં જે બસ આવતી, તે
કમચારીઓને પાંચ િકલોમીટર દૂ ર ઉતારી દેતી. બધી જ કંપનીઓનો ટાફ રોજ સવારે
લાંબો પગપાળા રવાસ કરીન,ે થાકીને નોકરીએ આવ.ે મ તરત જ અમારા ટાફ માટે
ખાનગી બસની યવ થા કરી. આ િવ તારમાં જમવાની પણ સગવડ ન હતી. તથ ે ીમ
કૅિ ટન પણ ચાલુ કરાવી. અરે, આ બધી મહેનત માણસ પટે માટે તો કરે છે ! અમારા
કેટલાય કામદારો પાસે કંપનીના શૅસ છે.
અમારી કંપનીના કેટલાય કમચારીઓ પાસે કોઈ પણ તના બૉ ડ પર સહી કરા યા
વગર અમ ે તમે ને ઉ ચ અ યાસાથ લોન આપી છે. એ વધારે હોિશયાર થશ ે તો બીજે
નોકરી કરવા ચા યો જશ.ે એવા ભય હેઠળ મારા કમચારીનો િવકાસ ંધવામાં હંુ નથી
માનતો. પ નીની િડિલવરી વખતે િપતાને ર આપવામાં આવ ે છે. કમચારીઓનાં
બાળકોને ઉ ચ અ યાસાથ મદદ કરવામાં આવ ે છે તથા જેની વષગાંઠ હોય તન ે ે કંપની
તરફથી નાનીશી ભટે આપવાનો િશર તો છે. વાઈસ રેિસડે ટ હોય કે પટાવાળો,
તમામને એક જ સરખી ભટે મળે છે.”
“રાઘવ, હવ ે આગળ શું લાન કયું છે તમ?ે ” મ પૂછ્ય.ંુ
“૨૦૧૧ સુધીમાં મારે ‘ઑિકડ’ને િબિલયન ડૉલર કંપની બનાવવી છે. આ વખતે મને
ે ી મને ખાતરી છે. મુ કેલી કોઈ નવી, અલગ
ે વવામાં મુ કેલી નથી પડવાની તન
નાણાં મળ
દવા શોધવામાં પડશ.ે યાં હરીફાઈ ઓછી હોય તવે ંુ ે ર શોધવાનું છે. અમ ે નવી
દવાની શોધ કરીશું એટલ ે બી પણ ઘણી કંપનીઓ હરીફાઈમાં આવી જ જશ.ે પણ તે
કંપનીઓ અમારી ન ક આવ ે તે પહેલાં અમ ે નવા પડાવ પર પહોંચી જઈશુ.ં નવી કેડી
કંડારવા તયૈ ાર થઈ જઈશુ.ં ”

“રાઘવ, તમ ે તો ખૂબ ડાણપૂવક લાિનગ ં કયું છે, પણ ખરેખર વનમાં બધું જ

ં રમાણે થાય છે ખ ં ?” મ પૂછ્ય.ંુ
લાિનગ
“જુ ઓ, ઈલ ે ટ્ રોિન સ કે ફૅશન ઇ ડ ટ્ રી કરતાં દવાનો ઉદ્ યોગ સાવ જુ દી રીતે
કામ કરે છે. અહીં તો પટે ટનું રાજ છે. એ માિહતી વાપરીને કંપનીઓ ભાિવ
યોજનાઓ ઘડી શકે છે. ધારો કે પરે ાિસટમૉલ કે આઈ યુ રોફેન વષો જૂનાં ડ્ ર ઝ છે.
અનક ે કંપનીઓ બનાવ ે છે. યારે ઘણી બધી કંપનીઓ એક સરખી દવાઓ બનાવતી
હોય, યારે મોટા પાય ે દવા બનાવવામાં જોખમ તો છે જ. નાણાં પણ ઘણાં રોકવા પડે.
આમ જુ ઓ તો કયા ધધં ામાં જોખમ નથી ? નવી નવી તની દવા બનાવો યારે પણ
રણ-ચાર વષ રાહ જોવી પડે છે. અમારે FDAના કાયદા પાળવા પડે છે. એ ઉપરાંત
તમને કદાચ યાલ નહીં હોય, પણ અમુક દવા યાં બનતી હોય યાં બી દવા ન
બનાવી શકાય. દા.ત. પૅિનિસિલનના લા ટમાં સૅફેલૉ પૉિરન ન બનાવાય. એ બન
ં ે
દવાઓના નાના-શા રજકણની પણ ભળ ે વણી થઈ ય અને દદી એ દવા લ ે તો ગુજરી
ય!

આ િવ તારમાં જે બસ આવતી તે કમચારીઓને કંપનીથી

પાંચ િક.મી. દૂર ઉતારી દેતી. મ યારે આ જોયું યારે પહેલું
કામ ટાફ બસ ખરીદવાનું કયું. આ િવ તારમાં જમવાની
પણ કોઈ સગવડ ન હતી તથ ે ી અમ ે કૅિ ટન પણ શ કરી.
કૅિ ટનથી માંડીને ગોડાઉન સુધીનું દરેક મકાન એકમક ે થી અમુક અતં રે હોવું જોઈએ.
કેટલી કંપનીઓ આવું મોટંુ રોકાણ કરી શકે ? દવાઓની પટે ટ પતે એની રાહ જોઈને
િબલાડી જેમ પારેવા પર તાકીને બસ ે ી રહેવું પડે ! તક મળે કે તરત જ ઝડપી
ે ે એમ બસ
લવે ી પડે.
હા, હંુ પિરણામોની આશામાં ખાસ રોકાણ કરી ચૂ યો છું . કંપનીના સરવયૈ ા પર એનો
ભાર તો જણાય જ છે. મ ઘણા િપયા યાજે લીધા છે. હાલમાં તો રાહ જોઈને બઠે ા
છીએ. નવાં નવાં િશખરો સર કરવાનો રય ન કરીએ છીએ.
િવશષે નોંધ :
સોમવાર, ૧૭મી માચ ૨૦૦૮ને િદવસે ‘ઑિકડ કૅિમક સ ઍ ડ ફામા યુિટક સ’ના
શૅરનો ભાવ ફ ત એક જ િદવસમાં ૩૯.૦૯% ઘટીને ૧૨૭.૦પ/- પર બધં ર યો.
‘ઑિકડ’ના રવકતાના જણા યા અનુસાર બ રમાં ફરતી અફવાઓ તથા કેટલાક
આંતિરક પિરબળોને કારણે શૅરના ભાવમાં આટલો મોટો ઘટાડો નોંધાયો હતો.
અફવા એ હતી કે બૅર ટનસ નામના મોટા િવદેશી રોકાણકારે એક જ િદવસમાં
ભારતની ઘણી બધી કંપનીઓના લાખો શૅરો બ રમાં એ િદવસે વ ે યા હતા. આ
ઉપરાંત રમોટરના અમુક િહ સાના શૅરો વાયદે વચ ે ાયલે હોવાથી એક જ િદવસમાં
રમોટસનું હૉિ ડંગ ૭.૯% જેટલું ઘટી ગયું છે. શૅરનો ભાવ વધુ ગગડ્ યો.
કે. રાઘવ ે દ્ ર રાવ ે એક જ િદવસમાં . ૭૫ કરોડનું નુકસાન વઠે ્ ય.ંુ વળી
‘રેનબે સી’ નામની ણીતી ફામા કંપનીની માિલકીની ‘સોલરે સ’ નામની કંપનીએ
આ તક ઝડપીને ‘ઑિકડ’ના ૧૫% શરે ો બ રમાંથી જ ખરીદી લીધા.
‘ઑિકડ’ માટેની આ મારામારીને અતં ે બનં ે કંપનીઓએ ૨૨મી એિ રલ, ૨૦૦૮ને િદવસે
‘ધધં ામાં ભાગીદારી’ કરી હોવાની હેરાત કરી.
‘રેનબે સી’ના સી.ઈ.ઓ. અને એમ. ડી. માલિવદં ર િસઘ ં ે આ બાબત અગ ં ે ખુલાસો
કરતાં ક યુ,ં “વિૈ ક ફામાઉદ્ યોગમાં અ યતં રિત ાભયું થાન અને ચી શાખ
ધરાવતી ‘ઑિકડ ફામા યુિટકલ’ સાથે એક લાંબા ગાળાની યૂહા મક સમજૂતી
સાધતાં અમને આનદં થાય છે. ઉમદા વૉિલટીની વાણુરિહત દવાઓ બનાવવામાં
‘ઑિકડ’ની બરોબરી કરી શકે તવે ી કંપનીઓ જૂજ હોય છે. બન ં ે કંપનીઓનું જોડાણ
ઉભયપ ે ફાયદાકારક રહેશ ે તન ે ી મને ખાતરી છે.”

આ અગ ં ે ‘ઑિકડ’ના ી રાઘવ ે દ્ ર રાવ ે ક યુ,ં “‘રેનબે સી’ સાથે સિં ધ કરતાં અમ ે

અ યતં આનદં અનુભવીએ છીએ. ભારતની સૌથી મોટી ફામા યુિટકલ કંપની સાથન ે ા
જોડાણને કારણે અમને પણ વિૈ ક બ રનો લાભ મળશ ે તથા ‘ઑિકડ’ની િવ
ક ાની દવાઓ બનાવવાની ફૅ ટરીઓનો ‘રેનબે સી’ને લાભ મળશ.ે હંુ માનું છું કે
ં ે કંપનીઓ માટે આ ‘win-win’ પિરિ થિત છે.”
બન
ખરેખર આ સબ ં ોધન કરતાં ી રાવ મનોમન તો એવું જ િવચારતા હશ ે ન,ે કે ધાયું
ધણીનું થાય ! જે હોય ત,ે કોઈપણ પિરિ થિત માટે આપણે બધાંએ તય
ૈ ાર રહેવું
જોઈએ. ધધં ામાં તથા વનમાં “આજનો હાવો િલિજય ે રે, કાલ કોણે દીઠી છે ?!”
નોંધ : જૂન ૨૦૦૮માં પાનની મહાકાય ફામા-કંપની ‘દાઈચી’ ારા ‘રેનબે સી’
કંપની ખરીદાઈ ગઈ !!
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

સૌ રથમ એક યય ે ન ી કરો. તમ ે કોઈ પણ ે ર પસદં કરી શકો છો ! રોડ ટ,

સિવસ ે ર અથવા િશ ણ…પણ હા, એક વાત ખાસ યાનમાં રાખજો. એ ે રનું
આયુ ય લાંબ ંુ હોવું જોઈએ. દ્ િવધામાં હો તો અતં રા માના અવાજને સાંભળવાનો
રય ન કરજો.
બધાથી અલગ કરજો અથવા કાંઈક િવશાળ કરજો. બધાં જ જે બનાવતા હોય તે જ
બનાવશો તો ફાયદો નહીં થાય. સાથીદારો સારામાં સારા શોધીને ટીમિ પરીટથી કામ
કરજો. બધાંને માન આપજો. કેમ કે, દરેક યિ તના કામનું મહ વ છે. તમારી
મહ વાકાં ા ર ય ે તમને સબળ લગાવ હશ ે તો મૂડી જ ર મળી રહેશ,ે કેમ કે સારા
આઇિડયા તથા ઉદ્ યમી માણસને મદદ કરનાર મળી જ રહે છે.
કાયમી છાપ છોડી ય તવે ંુ કાંઈક કરી બતાવજો, જેથી આ દેશ તમને તમારાં મૂ યો
માટે યાદ કરે.
 દેર આય,ે દુર ત આય ે

જરૅ ી (જયતીથ) રાવ (પી. .પી ૧૯૭૩

‘ઍ ફેિસઝટ’

િસટી બૅ કની લાંબી કારિકદી બાદ, લગભગ ચાલીસની વય ે જરૅ ી રાવને ઉદ્ યોગપિત
બનવાની ચટપટી થઈ. તમે ણે ‘ઍ ફેિસઝ’ નામની ખૂબ િવશાળ અને નફાકારક
કંપનીની થાપના કરી. હાલમાં તમે ણે પોતાની કંપની ણીતી િવદેશી કંપની ‘EDS’
ે ી છે. તઓ
ન ે વચ ે કદાચ ણે જ છે કે પોતે શ કરેલી કંપની માટે ઉ કટ રેમ હોવો,
એક વાત છે અને એ લગાવથી અલગ થઈ શકવું એ વધારે અગ યની બાબત છે
તમે ણે એક લાંબી કોપોરેટ કારિકદી સ .
પછી તમે ણે એક કંપનીનું સજન કયું.
ે ીને આગળ વધવાનું ન ી કયું છે.
હવ ે તમે ણે એ કંપનીને વચ
જયતીથ રાવ - જેમનું હુલામણું નામ છે જરૅ ી રાવ. તે લાગણીવડે ામાં માનતા નથી.
“આપણે જે કંપનીનું સજન કરીએ તન ે ી સાથે લાગણીના તારથી બધં ાઈ જઈએ, તન ે ે
‘મોહ’ કહેવાય. કંપનીના લાભમાં જે કાંઈ કરવાનું હોય તે જ દરેક ઉદ્ યોગપિતએ
ે ી દેવાથી ધધં ામાં લાભ થતો હોય, તો કંપની વચ
કરવું જોઈએ. જો કંપનીને વચ ે તા પણ
અચકાવું ન જોઈએ. મને કોઈ વસવસો નથી.” જરૅ ી િફલસૂફની અદામાં કહે છે.
અઠવાિડયાના એક ચાલુ િદવસે જરૅ ી સાથે મારી િમિટંગ બ લોરના ધનાઢય િવ તાર
એલકે ઝાંડ્રા રોડ પર િ થત તમે ના િનવાસ થાને જ યો ઈ છે. ઘર મોડની છે,
સુખસગવડભયું છે, પણ સાદું છે. ધનાઢય યિ તના ઘર જેવ ંુ તો િબલકુ લ જ નથી.
કદાચ આ બાબતમાં પણ જરૅ ીએ ‘મોહ’નો યાગ કયો હશ ે !
ં પતાવી ર યા છે. આવા ચાલુ િદવસે શાં…િતથી લચ
જરૅ ી ધીરે ધીરે લચ ં લઈ શકાય
ે ે કદાચ ખરા અથમાં વભ
તન ૈ વ કહી શકાય. સમય જ સમય ! આખા મમાં પુ તકોના
ઢગલઢે ગલા ખડકાયલે ા છે. આ પુ તકો ફ ત દેખાડો કરવા માટે નથી મૂકવામાં
આ યાં. જરૅ ીએ મોટા ભાગનાં વાંચલે ાં છે. હાલમાં તઓ
ે એક પુ તક લખવામાં પોતાનો
સમય ગાળે છે. બી પણ ઘણા ‘ લાન’ છે, પણ સમય આવશ ે યારે જ તઓ ે પોતાની
ભાિવ યોજનાઓ અગ ં ે વાત કરશ.ે
હાલ પૂરતી તો ભૂતકાળની વાતોથી જ મારે સતં ોષ માનવાનો છે.
 દેર આય,ે દુર ત આય ે

જરૅ ી (જયતીથ) રાવ (પી. .પી ૧૯૭૩

‘અ ફેિસઝટ’

હંુ કૅમ ે ટ્ િરના િવષય સાથે બી.એસસી. કરતો હતો. મારા િપતા ગવનમ ે ટ સિવસમાં
હોવાથી તમે નું વ ન હતું કે હંુ IAS ક ં. મ એ વખતે IIMનું નામ સાંભ યું હતુ.ં થયું
એવુ,ં કે મારી મર ફ ત ઓગણીસ વષની હતી. IASની પરી ા આપવી હોય તો
વયમયાદા એકવીસની હતી. મ િપતા ને ક યુ,ં મને બે વષ IIMAમાં ભણી લવે ા દો.
પછી હંુ IAS ચો સ કરીશ. રોિમસ !
IIMAમાંથી પાસ થઈને તરત જ મને ‘ફ ટ નૅશનલ બૅ ક’ (હાલમાં િસટી બૅ ક)માં
ં માટે મને બ ૈ ત મોકલવામાં આ યો. યાંથી મ IASનાં
નોકરી મળી ગઈ. ટ્ રેઇિનગ
ફોમ પણ ભરીને મોક યાં હતાં, પણ ધીમ ે ધીમ ે મને કૉપૉરેટ કારિકદીમાં મ આવવા
લાગી. નોકરી ખરેખર સારી હતી.
િવ ની આ બી નબ ં રની સૌથી મોટી બૅ ક હતી. અ યાર સુધી તઓ ે ફ ત
અમિે રકામાં કાયરત હતા. હવ ે િસટી બૅ ક િવિવધ દેશોમાં િબઝનસે શ કરવા
ઇ છતી હતી, તથ ે ી મને ખૂબ શીખવા મળતુ.ં બ ૈ તથી ભારત આવીને મ બ-ે રણ વષ
ભારતમાં નોકરી કરી. પછી મને મ યપૂવમાં મોકલવામાં આ યો. થોડા વખત માટે મ
કૉપૉરેટ વન સાથે છેડો ફાડવાનું ન ી કરીને આગળ અ યાસ કરવાનું ન ી કયુ.ં
૧૯૭૯માં મ ‘યુિનવિસટી ઑફ િશકાગો’માંથી Ph.D. કરવાનું ન ી કયુ.ં જોકે બે વષ
પછી મને સમ યું કે આ આપણા રસનો િવષય નથી. હંુ અધવ ચથ ે ી પાછો આ યો.

િસટી બૅ કની નોકરી ફરી મળી ગઈ. હવ ે હંુ યૂયોકની ઑિફસમાં બસ ે તો. પછી મને
સાઉથ આિ રકા મોકલવામાં આ યો. જોકે ૧૯૮૪માં મારા િમ ર રાણા તલવારે મને
ભારત પરત આવવા સમ યો. તણ ે ે ક યુ,ં ‘ભારતમાં િસટી બૅ કનો િરટેઇલ અને
ક યુમર િબઝનસ ે તું શ કર ને ! આ દેશમાં તારા જેવા માણસોની જ ર છે !’
આમ તો હંુ િસટી બૅ કના ને હેઠળ જ કામ કરતો હતો, પણ મારા પોતાના ધધં ામાં
કામ કરતો હો , તમે જ મારે બધું કરવું પડતુ.ં ભારતમાં ATMની શ આત અમ ે કરી
હતી. િવ ભરમાં તો આ ટૅ નૉલૉ વીસ વષથી આવી ગઈ હતી, પણ ભારતમાં આ
રાંિતના રણતે ા અમ ે બ યા.
બરોબર નવ વષ પછી મારી બદલી યુરોપમાં કરવામાં આવી. યાં િસટી બૅ કના
ટૅ નૉલૉ કલ ડેવલપમૅ ટ િવભાગના હેડ તરીકે મારી વરણી થઈ. યાં મને
ઇ ટરનટે નો રથમ પિરચય થયો. ૧૯૯૫ની હંુ વાત ક ં છું . િસટી બૅ કનો R & D
નો ઘણો ખચ મ ઇ ટરનટે ના ઉપયોગ ારા બચા યો. એ વખતે કૅિલફોિનયામાં રોજ
એક નવી કંપની ચાલુ થતી હતી અને િસટી બૅ ક પોતાનું કામ એ બધી િબનઅનુભવી
કંપનીઓ પાસે કરાવતી હતી. ભારતમાં પણ ઘણું કામ થતું હતુ.ં મને રોજ િવચાર
આવતો… અરે ! હંુ જ આવી એકાદ કંપની ખોલી કાઢં ુ તો કેમ ?! કામના તો ઢગલા
છે. અમ ે જ બી પાસે કામ કરાવીએ જ છીએ ન!ે ….
પસ ૈ ાનો મારે કોઈ રો લમે ન હતો. હંુ ઘણો સ ધર હતો. મ િવચાયુ…
ં . ચાલો, ટ્ રાય તો
કરીએ. લા યું તો તીર, નહીં તો તુ ો ! િસટી બૅ કની કે કોઈપણ બી સારી નોકરી
તો મળવાની જ છે. (જો િન ફળ , તો) અને હા, આ નોકરીમાં હવ ે હંુ ઉપરના
પચાસ ઑિફસરની ક ામાં હતો. ટોચ ન ક ખરો, પણ ટોચ પર પહોંચવાથી ખા સો
દૂ ર ! કૉપૉરેટ પોિલિટ સને કારણે છેક ઉપલા તરે હંુ કદાચ યારેય ન પહોંચી શકત
!
૧૯૯૮માં મારા એક સહકાયકરની ભાગીદારીમાં અમ ે ‘ઍ ફેિસઝ’ના ીગણશ
ે કયા.
ભાગીદાર હતો જરૅ ૉઈન તાસ.
હંુ િસટી બૅ કના મારા બોસ પાસે ગયો. મ તમે ને ક યુ,ં ‘જુ ઓ, લોકો મારી કૂ થલી કરે
તવે ંુ મને નહીં ગમ.ે બધાં બોલશ ે કે તમ ે મને પાણીચું પકડા યુ.ં એવું ન બન,ે તે માટે તમ ે
ફ ત એક વષ સુધી મારી કંપનીની સલાહકાર સિમિતમાં રહેશો ? જોકે પગાર
આપવાના પસ ૈ ા મારી પાસે નથી.’

તમે ણે રેમથી મારી ઑફર વીકારી, ઉપરથી કામ પણ આ યુ.ં પછી તો મોટાં કામ
મળતાં થયાં. ઘણા લોકો પાસથે ી મ એક ર ન સાંભ યો છે… ‘ધધં ો કરવા માટે
MBA જ રી છે ? તન ે ાથી શો લાભ થાય ?’

ઉ રમાં હંુ તો મારી જ વાત ક ં છું . IIMAના સબ

ં ધં ોનું ળં ુ મને તો ખાસ કામમાં
લા યું છે.

આ િબઝનસ ે મ ૩-૪ વષ પહેલાં શ કયો હોત તો વધારે

સા ં થાત (૧૯૯૫ની આસપાસ). કાંઈ વાંધો નહીં !
 વનમાં બધ ંુ આપણી ધારણા રમાણે નથી થતુ…
ં . યા
યારથી સવાર !
ઉદાહરણ આપું તો… અમારી કંપની શ કયા બાદ થોડા જ સમયમાં અમ ે ‘બાયઝન
િસ ટ સ’ નામની કંપની હ તગત કરી. આ કંપની IIMAના ભૂતપૂવ િવદ્ યાથી મોહન
િ ર નનની માિલકીની હતી. તથ ે ી તે અમારી કંપનીનો રીજો સહ થાપક બ યો.
યારે અમારી કંપનીને નાણાંની જ ર ઊભી થઈ યારે િસટી બૅ ક વ ૅ ચસનો અમ ે
સપં ક કયો. યાં મારે લિતકા મોંગા સાથે વાટાઘાટો કરવી પડતી. તે પણ IIMAની
નાતક હતી. જોકે યાં િન ફળતા મ યા પછી અમ ે ‘બૅિરં ઝ રા. ઈિ વટી’નો સપં ક
કયો. યાં વળી બી બે IIMAના િવદ્ યાથીઓ કંપનીના હેડ તરીકે હતા. રાહુલ
ભસીન અને સુ બુ સુ રમ યમ ! અમારી કંપની માટે કમચારીઓની પસદં ગીનો સવાલ
આ યો, તો યાંય IIMAના િવદ્ યાથીઓ કામ લા યા. રાિધકા રાજન, િવ રમ
જયપુિરયા અને રીિત િશનોય અમારા જૂના કમચારીઓ છે.
િસટી બૅ ક અને યુિનવિસટી ઑફ િશકાગોના સબ ં ધં ો પણ ખૂબ કામ લા યા. અમારી
કંપનીમાં સૌથી પહેલું રોકાણ ી રીક રેડોકે કયુ.ં તે િસટી કોપના રેિસડે ટ હતા
તથા હંુ તમે નો લાડકો હતો.
૧૯૯૯ના વષમાં દર ચાર મિહને અમારો િવકાસ ૧૦૦% થયો. જોકે આમાં મોટો ફાળો
‘ડૉટકૉમ’ના ગાંડપણનો પણ હતો. િસટી બૅ કની નોકરીના અનુભવને કારણે
લાય ટને શું જોઈએ, તે બાબત હંુ બરોબર સમજેલો હતો કેમ કે આજ સુધી હંુ જ
કલાય ટ હતો. વળી, ટૅ નૉલૉ માં મને ા હતી.
િસટી પમાં મ જ ઇ ટરનટે બૅિ કંગ તથા ઇ ટરનટે રોકરેજની પહેલ કરી હતી.
આ અગ ે ી કિમટીનો હંુ ચૅરમૅન હતો. ‘ઑનલાઈન બિે કંગ ઍસોિસયશ
ં ન ે ન’નો રણતે ા
હતો. વૉિશ ં ટન ડી.સી. ખાતે યુ.એસ. પાલામ ે ટમાં મ ‘ઇ ટરનટે ફાઈનાિ શયલ
સિવિસઝ’ અગ ં ે રજૂઆત કરી હતી.
જોકે આ દર યાન ‘બૅિરં ઝે’ BFL નામની અ ય કંપનીમાં ૫ર % જેટલો િહ સો
ખરીદ્ યો હતો. અમારી કંપનીમાં તમે નો ૨૫% ભાગ હતો. BFLના C.E.O.એ
એકાએક રા નામું આપતાં યાં શૂ યાવકાશ સજયો. ‘Mphasis’ અને ‘BFL’ નું
એકીકરણ કરી દેવામાં આ યુ.ં કંપનીનું નામ ‘ઍ ફેિસસ બી.એફ.એલ.’ થઈ ગયું
તથા સી.ઈ.ઓ. તરીકે મારી વરણી થઈ. ‘BFL: ભારતમાં િલ ટેડ હોવાથી અમારી
કંપની આપમળ ે ે જ શરે બ રમાં નોંધાઈ ગઈ. માચ, ૨૦૦૦માં ૩૪ િમિલયન ડૉલરની
કમાણી હતી. ૨૦૦૧માં નફો ૬૪ િમિલયને પહોં યો, લગભગ ૧૦૦%નો વધારો !
 રૉ લમે શ થયા ૨૦૦૧માં ! ડોટકોમનો ફુ ગો ફૂટ્ યો. તે નાં વળતાં પાણી થયાં.
જોકે ૧૯૯૯માં જ આકિ મક રીતે અમ ે નાનકડું કૉલ સે ટર ચાલુ કયું હતુ.ં આજે તો
B.P.O.ના િબઝનસ ે માં ‘ઍ ફેિસસ’ ખૂબ ણીતું નામ છે, અને અમારા ધધં ાની ૩૩%
કમાણી આમાંથી થાય છે.
હંુ તો માનું છું , કે એક જ થળે બધું રોકાણ (ધધં ાનુ)ં કરવા કરતાં અલગ-અલગ
જ યાએ બુદ્િધપૂવકનું રોકાણ કરવું જોઈએ.
૨૦૦૧માં ભારતની ણીતી આઈ.ટી. કંપનીઓમાં અમા ં થાન રપ કે ર૬મા નબ ં રે
હતુ.ં ૨૦૦૬ સુધીમાં અમ ે ટોપ ટેનમાં પહોંચી ગયા ! જોકે, હંુ ધીરે ધીરે સમ ર યો
હતો, કે કૉલ સે ટરના આ િબઝનસ ે માં ખા સા મૂડીરોકાણની જ ર પડશ.ે

અમ ે ‘ રીસકૅિપટલ’નો સપં ક કયો. ખૂબ જ િહંમતવાળા ઇ વ ે ટરો છે ! તમે ણે

બ રભાવ કરતાં ય ચા ભાવ ે અમારા શરે માં રોકાણ કયુ.ં જોકે, તમે ને વળતર પણ
સા ં મ યુ.ં હંુ હંમશ
ે તમે નો આભારી રહીશ. જોકે તમે ણે આપલે દસ િમિલયન ડૉલર
અમ ે યારેય વાપયા નહીં પણ એ નાણાંથી િહંમત રહેતી. રા રે ઘ સારી આવતી.
૨૦૦૪-૦૫થી એક બાબત પ થઈ ગઈ ! ટોપ ર-૩ આઈ.ટી. કંપનીઓ તથા
બી.પી.ઓ. કંપનીઓ, અમારા જેવી િમડસાઈઝ કંપનીઓ કરતાં ખૂબ જ ઝડપથી
આગળ વધી રહી હતી. વળી I.B.M. તથા Accenture જેવી વિૈ ક કંપનીઓ
ભારતમાં રવશ ે ી હતી. એકીકરણનો સમય પાકી ગયો હતો. અમ ે EDS નામની િવશાળ
કંપની સાથે ખૂબ ચચાિવચારણાને અતં ે કરાર કયા. કદાચ અમ ે આમ ને આમ ટકી તો
શ યા હોત ! નાની કંપની, થોડો ઘણો નફો… પણ પછી શું ? ધીમ ે ધીમ ે હાંિસયામાં
ધકેલાઈ જવાનું ? સારા માણસો બી મોટી કંપનીઓમાં જતા રહે તે જોયા કરવાનું ? મ
EDS ની પટે ાકંપની બનવાનો િનણય લીધો.

ઘણી કંપનીઓ ગ બહારનું રોકાણ કરીને િફઝૂલ

ખચામાં રાઈવટે ઈિ વટીનાં નાણાં વડે ફી કાઢે છે. મોટી
ઓિફસો બનાવ,ે િવદેશી ફિનચર વસાવ ે તથા ગ ં વર
પગારો આપ.ે આવક રમાણે જ ખચા કરવા જોઈએ .
આ એકીકરણ પછી કંપની ઝડપથી િવકસી રહી છે. EDS જબરદ ત રા ડ છે અને
અમારી પાસે માકિટંગની સૂઝ છે. જોકે, કંપની વચ
ે ાઈ ગઈ તે એક વા તિવકતા છે,
અને હંુ એ વીકારી ચૂ યો છું .”
“જરૅ ી, તમારી ઊભી કરેલ કંપની વચ
ે ી દેતાં તમા ં કાળજુ ં કપાઈ ન ગયું ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“જુ ઓ, મ ઘણાં વષોની નોકરી બાદ આ કંપની ચાલુ કરી હતી. વીસમા વષ ચાલુ કરી
હોત તો હંુ આખઆ ે ખો તૂટી ગયો હોત ! પણ હંુ આ કંપની સાથે લાગણીસ ૃ ર ખાસ
બધં ાયલે ો જ ન હતો. વળી હંુ તો દેશિવદેશમાં ફરેલો છું ! અમિે રકામાં તો ઠંડા કલજ
ે ે
કેટલાય સી.ઈ.ઓ. રા નામાં ધરી દે છે, ે પદવી પર હોય યારે જ િનવ ૃિ લઈ લ ે
છે… કંપની વચ ે ી કાઢે છે ! ભારતની વાત જરા જુ દી છે. જેણે તમહેનતથી નાની
મરે ધધં ો શ કયો હોય, તે લાગણીતતં થ ુ ી બધં ાઈ ય છે. કંપનીનું ભલ ે ગમ ે તે થાય,
પોતે થાન છોડી શકતા નથી. હંુ આવા લાગણીવડે ામાં માનતો ન હતો તથ ે ી જ EDS
સાથન ે ંુ જોડાણ શ ય બ યુ.ં ”’

“તો તમ ે તમારી કારિકદીને કેવી રીતે મૂલવો છો ? મને સમ વી શકશો ?” મ પૂછ્ય.ંુ

“સમય સમયનું કામ કરે છે. ૧૯૭૩માં IIMAમાંથી પાસ થઈને કદાચ મ કંપની શ
કરવાનો િવચાર કયો હોત, તો પસ ૈ ા યાંથી મળત ? ૧૯૯૦ પછી આખું દ ય જ
બદલાઈ ગયું છે. જોખમ ખડે વા તય ૈ ાર હોય, મહેનતુ અને હોિશયાર હોય એવા માણસોને
નાણાં આપનાર મળી રહે છે.
બીજુ ,ં સબ
ં ધં ોનું મૂ ય હંુ ખૂબ ચું આંકંુ છું . સબ
ં ધં ોને કારણે બ રમાં તમારી શાખ
બધં ાય, ઘણાં બારણાં ખૂલી ય.
રીજુ ,ં નસીબનું ઘણું મહ વ છે. કૉલ સે ટર શ કરવાનો િનણય અમ ે નસીબજોગે જ
લીધો હતો. આખું બૉડ મારી િવરોધમાં હતુ.ં મારો એટલો િવરોધ થયો, કે મને અલગ
નામ હેઠળ જ એ કોલ સે ટર શ કરવાની મજ ં ૂરી મળી હતી. નસીબ સા ં કે ગિણત
સાચું પડ્ ય ંુ !

નાણાકીય બાબતો પરથી એક િમિનટ માટે ય નજર ન

હટાવવી જોઈએ. રોકડનું યાન ન રાખવાથી ખોટા સમય ે
બ રમાંથી નાણાં ઉઘરાવવા પડે છે તથા કંપની આપણા
હાથમાંથી સરી ય છે.
ધધં ાની શ આતમાં જ હંુ બ-ે રણ પાઠ ભણી ગયો. કંપનીના થાપકે પોતાના
રાહકોને મળવું જ જોઈએ. સે સમન ે ને મોકલવાથી ન ચાલ ે ! મારા ધધં ા માટે મારા
િદલમાં જે રેમ હોય, વફાદારી હોય તે અ યમાં યાંથી હોય ?
બીજુ ,ં તમારી કંપની નાની હોય તો રામાિણકતા અને પારદશક વહીવટ, એ બે
અિનવાય છે. મોટી કંપનીઓ પોતાની ભૂલ છાવરી શકે, નાની કંપનીએ તો માફી માગતા
અચકાવું ન જ જોઈએ. રાહકને કહી દેવું જોઈએ, ‘અમારી ભૂલ થઈ ગઈ છે. સૉરી,
 યો આ િરફંડ.’ આવી નાની લાગતી બાબતોથી જ શાખ ઊભી થાય છે. િસટી બૅ કમાં
મ જે શાખ ઊભી કરી હતી તન ે ે કારણે કેટલાય કમચારીઓ િસટી બૅ કની નોકરી
છોડીને મારી કંપનીમાં જોડાયા હતા.
હા, હવ ે વાત પારદશકતાની. તમારા ઓિડટસ પહેલથ ે ી જ સારા હોય, તો નાણાં
સ ં થાઓ તમને ઓછા દરે નાણાં આપે છે. ‘કૉ ટ ઑફ કૅિપટલ’ નીચી આવ ે છે.
રોકાણકારોને તમારામાં વધારે િવ ાસ પડે છે. આ કારણે જ અમ ે અમા ં ઓિડટ પહેલ ે
િદવસથી જ િવ િવ યાત કંપની KPMGને આ યું હતુ.ં
ધધં ામાં કેટલીક વાર કપરા િનણયો લવે ા પડે છે. મારો જ અનુભવ કહંુ . અમારી
કંપનીમાં અમ ે બે સહ થાપકો હતા. અમારે જુ દા થવું જ પડયુ.ં દુ ઃખ તો થાય જ. જેની
સાથે એક કૅિબનમાં બસ ે ીને અધી અધી ચા પીધી હોય, તન ે ાથી છૂ ટા પડતાં વ તો
બળે જ ! પણ શું થાય ? કંપનીના િવકાસ માટે એ િનણય લવે ો જ પડ્ યો.
અમારી કંપનીનું ટનઑવર ૧૦૦ િમિલયન ડૉલરમાંથી ૨૦૦ પર પહોં યું યારે અમને
ભાન થયુ,ં કે અમ ે િસ ટમ તથા ઘણી બધી રિ રયાઓને બદલવામાં ઊણા ઊતયા
હતા. ઘણી વાર તો અમ ે જે યિ તનો છ મિહના પહેલાં જ ઇ ટર યૂ લીધો હોય, તન ે ો
ફરીથી ઈ ટર યૂ લવે ાઈ જતો હતો. કંપનીમાં ડેટા સાચવવાની કોઈ સગવડ જ ન હતી.
રાહકો અગ ં ને ો ડેટા પણ એક િડપાટમ ે ટમાંથી બી િડપાટમ ે ટમાં ય એટલ ે
ખોવાઈ ય. પછી એ રાહક પણ ખોવાઈ ય, બીજે ચા યો ય. એટલ ે જ,
‘િસ ટમ અપ રેડેશન’ જ ર પડે તે પહેલાં જ કરી લવે ંુ જોઈએ. જોકે વધુ પડતું
મૂડીરોકાણ એક નાની કંપની ન કરી શકે, તથ ે ી સમય વતીને ચાલવુ.ં

લાન તો બનાવવા જ જોઈએ. જોકે તમારી યોજનાઓમાં

વખતોવખત બદલાવ લાવવાની તય ૈ ારી પણ રાખવી જોઈએ.
એમાંય, ટૅ નૉલૉ ના ધધં ામાં સતત ફેરફાર માટે ત પરતા
રાખવી પડે છે.
રોકડા પસૈ ા કોઈ પણ કંપની માટે ખૂબ અગ યના છે. અમ ે શ આતમાં થોડી લોન
લીધી હતી. જોકે યારેય વાપરી ન હતી. અમુક સજ ે બુકમાંથી પણ
ં ોગોમાં મ મારી ચક
ચકે ો આ યા છે. પગારો તો િનયિમત કરવા જ પડે ને ?

અમ ે ખચને પણ ખૂબ કાબૂમાં રાખતા. અમારે વારંવાર કામ અગ ં ે િવદેશની મુસાફરી

કરવી પડતી. હંુ હંમશ ે ાં મારા ‘િ ર વ ટ લાયર માઇ સ’ કંપનીના કામમાં જ
વાપરતો. અગં ત વક ે ે શન માટે હંુ મારા જ િપયા કાઢતો. વળી યૂયોક યારે
 ૈ ા બચાવતો. પછેડી રમાણે જ
મોંઘી હોટેલમાં રહેવાને બદલ ે િમ રને ઘરે રહીને પસ
માણસે સોડ તાણવી જોઈએ, ખ ં ને ?
હેરખબર કોઈપણ કંપનીની કમર તોડી નાખે છે. PRના સબ ં ધં ો આવ ે સમય ે ખૂબ
કામ લાગે છે. દાખલા તરીકે અમ ે યૂયોકમાં એક PR (પિ લક િરલશ ે ન) ઍજ સી
જોડે સબ ં ધં રા યા હતા. એ ઍજ સીને કારણે ધધં ાની શ આતમાં જ યૂયોકના
ણીતા પપે રના રથમ પાના પર મારો ફોટો છપાયો અને હેડલાઈન પણ છપાઈ…..
“એ સ બૅ કર હેઝ ટારટેડ એન આઈ.ટી કંપની…” અમારી કંપનીને ખા સી
રિસદ્ િધ મળી ગઈ ! હેરખબર આપવા કરતાં ઘણી-ઘણી વધુ!
બધી જ કંપનીઓને જે સૌથી મોટી મુ કેલી લાગે છે, તે મારે માટે પણ માથાનો દુ ખાવો જ
છે. સારા, અનુભવી ટાફની શોધ અને તમે ને ટકાવવાની જહેમત! આ ે રે મ ઘણી
ભૂલો કરી છે અને એ ભૂલો મને ખૂબ મોંઘી પડી છે!

૧૯૫૬થી ૧૯૯૧ દરિમયાન ભારતના કૉપૉરેટ ે રે

જેમણે નોકરીઓ કરી છે, તમે ની મને તો દયા આવ ે છે. તઓ ે
અ યતં કાબલે હતા, પરંત ુ તમે ની કાબિે લયત તદ્ દન
ં ળામણભયા વાતાવરણમાં ંધાઈ ગઈ હતી. આપણે તો
ગૂગ
નસીબદાર છીએ. અથત ં રની મુિ તની મોકળાશનાં મો ં
પર સવારી કરી ર યા છીએ.
અનુભવ હંુ શી યો છું કે “Known devil is better than unknown devil.”
તમારી પાસે ૮૦% આવડતવાળો માણસ હોય, તો તન ૈ ાર કરો. સો ટકા
ે ે જ ૧૦૦% તય
આવડતવાળા માણસ મળતા નથી, મળે તો ટકતા નથી, ટકે તો ખૂબ મોંઘા પડે છે.
અને છે લ,ે તમ ે નવી રોડ ટ બનાવવા ઇ છતા હો, તો હરીફ કરતાં તમારે પ૦થી
૬૦% સ તુ આપવાની તય ૈ ારી રાખવી પડશ.ે ફ ત દસ ટકાનો ફરક હશ ે તો
િન ફળતા તમારી રાહ જોઈને તય ૈ ાર ઊભી છે તે ન ી છે. કમચારીઓને કંપનીની
રગિતમાં ભાગીદાર બનાવજો. અમારા ૧૫-૨૦% શરે ટાફ પાસે છે. વળી તમે ને કામ
કરવાનો આનદં મળે તવે ંુ વાતાવરણ ઊભું કરવું પડે ! ઘરે બસ ે ીને કામ કરવું હોય તો તે
છૂ ટ પણ આપી શકાય. હૅ ી ફોડ અને રેરડિરડ ટીલરે મ ે યુફે ચિરંગ
ઈ ડ ટ્ રીઝમાં જે િસદ્ િધ મળે વી છે તે રમાણે અમ ે પણ ફ ત સાત વષમાં ૧૨,૦૦૦
નોકરીની તક ઊભી કરી છે. એ બાર હ ર કમચારીઓને કારણે બી અનક ે નોકરી
સ ઈ છે.”
ઈ ટર યૂ લગભગ પૂરો થવા આ યો છે. હ સુધી જરૅ ી ‘P’ વડ (passion) નથી
બો યા. હંુ પૂછ્યા વગર રહી નથી શકતી… “જરૅ ી, તમ ે ધધં ા માટેની રબળ મહે છા
(passion) ની વાત તો કરી જ નહીં ? લાગણી સાથે ધધં ાને ન જોડવાનો િનણય કયો
છે કે શું ?”
“જુ ઓ, પૅશન અને ઈમોશનમાં મોટો ફરક છે. આપણા બાળકો માટે આપણને ઈમોશન
હોય. આપણું બાળક કાંઈક ખોટંુ કરે તો ય આપણે આંખ આડા કાન કરીએ છીએ.
ે ન જુ દી વ તુ છે. લાગણી (emotion) ને હંુ ‘મોહ’ સાથે સરખાવું છું . મોહથી દૂ ર
પશ
રહેવું જોઈએ. આ મારી કંપની છે, મારી ઑિફસ છે…વગરે ે ! કંપનીની માયાથી
અિલ ત થવાનો સમય પાકી ગયો છે તે સમયસર સમ ને તમારે અળગા થવું જ
જોઈએ. ધીમ ે ધીમ ે જવાબદારી ઓછી કરીને ‘મૅ ટર’ વ પે રહી શકાય.’ ( ી
નારાયણ મૂિત જે ી રાવના મામા છે, તે આનું ે ઉદાહરણ છે.)

તમ ે નાના દુકાનદાર હો તો તમારે નાનકડી કંપનીના

બોસને મળવા માટે ય સે રેટરીને ફોન કરવો પડે. તે તમને
કેટલાય સવાલ પૂછે : શા માટે મળવા માગો છો ? બોસ િબઝી
છે… વગરે ે… તમ ે જો મોટી કૉપૉરેટ કંપનીના રિતિનિધ
હો તો બધે માન-સ માન, રેડકાપટ વલે કમ મળે છે.
“જરૅ ી, ઍ ફેિસસનું ધીરે ધીરે નામ લુ ત થઈ જશ ે ? તમ ે એ સહન કરી શકશો ?”
“અરે, આખો મોગલ યુગ અ ત પા યો, િવ િવજેતા િસકંદર મરી પરવાયો તો આપણે
‘િકસ ખતે કી મૂલી ?’ મોટી મોટી બૅ કોનાં નામ ભૂસાઈ ગયા… હેનોવર, ઇિવગ ટ્ ર ટ,
કેિમકલ !”
હાલમાં જરૅ ી EDS ની સલાહકાર સિમિતના ઉપ રમુખનું થાન શોભાવ ે છે. કંપનીમાં
પોતાની જવાબદારી તમે ણે સાવ જ ઘટાડી દીધી છે. કંપની તો કૂ દકે ને ભૂસકે આગળ
વધી રહી છે.
“જરૅ ી, વીસ વષની િસટી બૅ કની નોકરી અને ૭-૮ વષની ઉદ્ યોગપિત તરીકેની
કારિકદી પછી આ આંિશક-િનવ ૃિ નું વન ગમ ે છે ? તમને એવા િવચાર આવ ે ખરા,
કે હવ ે મારા વનનાં બાકીનાં ૨૦-૩૦ વષ મારે ‘મારી પસદં ગી’નું કામ કરવું છે ?”
“અરે ! તમ ે એવું કેમ માનો છો કે અ યાર સુધી મ મારી પસદં ગીનું કામ નથી કયું ? મ
મારા વનની ર યક ે પળ માણી છે. આ ધધં ામાં, તથા િસટી બૅ કમાં ! ભિવ યનો
િવચાર કરીને આજને થિગત ન કરાય. િનવ ૃિ અગ ં ે સતત લાિનગ ં કરનારને હંુ તો
મૂરખા જ સમજુ ં છું . મોત કહીને થોડું આવ ે છે ? કાલ ે ય આવ ે ! જે કરવું હોય તે આજે
જ કરો.”
ે ી વાતોની ફળ િત પે મને એટલું સમ યુ,ં કે યારેય વચ
જરૅ ી સાથન ૈ ા ઊભા
ે ીને પસ
કરવા માટે ધધં ો ચાલુ કરવો નહીં. એ દૃિ એ િવચારનાર મૂખ છે. જોકે, આવા ઘણા
મૂખી આપણી આસપાસ જ ફરતા હોય છે. (તમ ે એમાંના જ એક નથી ને ?)
નોંધ
* િવ િવ યાત કંપની HP ( યુવલટે પક
ે ાડ) ારા EDS ૨૦૦૮ના મ ે મિહનામાં
ખરીદી લવે ાઈ છે.
* ઍ ફેિસસે માચ ૩૧, ૨૦૦૮માં પૂરા થયલે વષાતે ર૪ર૩ કરોડના વચ
ે ાણ પર ર૫૫
કરોડનો નફો કયો છે, જે આગલા વષ કરતાં ૩૮% વધુ છે.
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

આજકાલ એક જ કંપનીમાં વીસ વષ કાઢે, તવે ા વીરલાઓ યાં જોવા મળે છે ? જોકે
િસટી બૅ કનો મારો અનુભવ ખૂબ જ સારો ર યો. તમ ે ૪-૫ વષ પણ આવ ે થળે કામ
કરવાનો અનુભવ લો તો િશ ત આવ,ે ખૂબ સબં ધં ો બધં ાય, ખચ પર અક
ં ુ શ રાખતાં પણ
શીખી જવાય અને અ યતં મુ કેલીભયા કામ પાર પાડવાની આવડત તમારામાં આવી જ
ય!
રૅ યુએશન પછી તરત જ પોતાની કંપની શ કરી દેનાર યિ ત બૅ ક લોન,
નાણાં, સબં ધં ોની ળવણી તથા વાટાઘાટો કરવામાં ઊણી ઊતરે. ચોવીસ વષની કાચી
મરે ખાસ ભોળપણ હોય છે. તમારી પાસે કોઈ જબરદ ત આઈિડયા હોય, તો જ એ
મરે ધધં ાનું સાહસ કરજો.
હા, એક ખાસ વાત. તમારી રોડ ટ વચ ે વા ઓ યારે મહેરબાની કરીને બણગાં ન
ફંકશો. સામ ે ચાલીને જ તમારી મયાદાઓ ર ય ે રાહકનું યાન દોરી દેજો. રાહકને
તમારા પર ખૂબ િવ ાસ બસ ે શ.ે તે િવચારશ,ે “ચાલો, આ માણસ રામાિણક તો છે !
સાચસે ાચું કહેતાં અચકાતો નથી.”

તમારા રાહકોના તમારી કંપની કે રોડ ટ અગ ં ને ા અિભ રાયનું ખૂબ મહ વ હોય છે.
અમુક રાહકો લિે ખત અિભ રાય આપતાં અચકાય છે. તમે ની પાસે ટેિલફોન પર
અિભ રાય લઈ લજ ે ો. નવું કામ લવે ા જશો, યારે પાવર પોઈ ટ રેઝ ટેશન કરતાં
તમારા જૂના રાહકોના મતં ય વધારે ઉપયોગી થશ.ે
 અનતં રવાસી

િશવરામન દુ ગલ (પી. .પી. ૧૯૭૬)

ઇિ ટટ્ યટૂ ફૉર િ લિનકલ િરસચ ઇન ઇિ ડયા (ICRI)

િશવરામ હંમશ ે ા ‘મોટી તકની શોધ’માં જ હોય છે. િવદેશી જોડાણ સાથન
ે ી ભારતની સૌ
રથમ ખાનગી કૉલજ ે (Wigan and Leigh) થાપતાં પહેલાં તમે ણે ત તની
રસ રદ નોકરીઓ કરી હતી. ભારતમાં િ લિનકલ િરસચ ે રે કેળવણીના તઓ ે
રણતે ા છે.
િશવરામન દુ ગલને સતત કાંઈક નવું કરવાની ખૂજલી આ યા જ કરે છે ! ફૅશનબ ે લ
કપડાંથી માંડીને પખ
ં ા અને પખં ાથી માંડીને કૉ યૂટર હાડવરે સુધીની બધી જ
ચીજવ તુઓ તઓ ે વચ ે ી ચૂ યા છે. દરેક યાપારમાં હાથ નાખી ચૂ યા છે. છેવટે તમે ણે
પોતાનું સાહસ ખડે વાનો િન ય કયો.
આજે તો િબઝનસ ે ે રે પદાપણ કય પદં ર વષ વીતી ચૂ યાં છે, પણ આ પદં ર વષમાં
િશવરામને િવિવધ ે રો ખડે ્ યાં છે. સૉ ટવરે કંપની, કૉલજે ો અને હાલમાં િ લિનકલ
ં ઇિ ટટયૂટ ! બધાં જ ે રે તઓ
િરસચ માટેની ટ્ રેઈિનગ ે પાયા પ ર યા છે, છતાં
ય એકે ય િવશાળ કંપનીનું સજન તઓ ે કરી શ યા નથી. જોકે તમે ને એમાં રસ પણ
નથી.
િશવરામ ે સાહસોની ંખલા સ છે. પવતની ટોચ પર કૅ પ થાપીને ચારે તરફનાં
સુદં ર દૃ યો િનહાળવાને બદલ ે તઓે આસપાસની નાની-નાની કેડીઓ પર ચાલીને નવા
િશખર તરફ રયાણ કરવાનું વધુ પસદં કરે છે. એક થળે બસ ે ી રહેવાનું તમે ના
વભાવમાં જ નથી. તમે ને કંટાળો આવ ે યારે તે નવું સાહસ શ કરે છે. િશવરામને
મળં ુ છું યારે હંુ પણ મનોમન િવચા ં છું … ‘ખરેખર તો રવાસની જે મ છે તે યય ે
પર પહોંચવામાં નથી. પળેપળ તમને આનદં આપે તવે ા આ લાદક રવાસમાં ‘અનતં
રવાસી’ રહેવામાં જ હોિશયારી છે. ખ ં ને ?’
 અનતં રવાસી

િશવરામન દુ ગલ (પી. .પી. ૧૯૭૬)

ઇિ ટટ્ યટૂ ફૉર િ લિનકલ િરસચ ઇન ઇિ ડયા (ICRI)

િશવરામન દુ ગલનો જ મ અને ઉછેર લ કરી િશ તમાં થયો હતો. િપતા આમીમાં હતા.
િદ હી યુિનવિસટીમાંથી અથશા ના િવષય સાથે નાતક થયા બાદ તરત જ તમે ણે
M.B.A. નો અ યાસ કરવાનું ન ી કયુ.ં
“આમ તો એ જમાનામાં રૅ યુએશન પછી ગવનમ ે ટ જોબ મળી ય તો ભયોભયો !
બધાં વીકારી જ લ ે અને આરામની િજદં ગીમાં ગોઠવાઈ ય. પણ મારે િમિલટરીમાં જવું
ે ી મ IIMની રવશ
ન હતું તથ ે પરી ા આપી, પાસ થઈ ગયો અને IIMAમાં રવશ ે
મળી ગયો.
IIMAમાં બે વષ ભ યા પછી તરત જ મને ‘ટુટાલ’ નામની એં લો- રચ કંપનીમાં
નોકરી મળી ગઈ. મ એ કંપનીમાં સાત વષ કામ કયું. ચાર વષ લડં નમાં, રણ વષ
યૂયોકમાં અને એક વષ બ ૈ તમાં. જોકે, તે ગાળામાં બ ૈ તમાં િવ રહ ચાલુ થયો અને
પિરિ થિત ખૂબ બગડી ગઈ. આ નોકરીમાં ‘અમાની’ અને ‘લુઈ યૂટૉન’ નામની
અ યતં ણીતી ફૅશન રા ડનાં ચાં દામનાં વ ોનું માકિટંગનું કામ હંુ સભ ં ાળતો.
કૅ પસ પરથી મને જે કંપનીમાં નોકરી મળી હતી તન ે ંુ નામ ‘મ ે ુર િબયડસલે ’ હતુ.ં
કંપની ચ ે ાઈની હતી. આ કંપનીનું વડું મથક હોંગકોંગમાં હતું તથા ભારત ખાતન ે ી
અનક ે મિ ટનશે નલ કંપનીઓનું કામકાજ ચ ે ાઈની આ ઑિફસથી ચાલતુ.ં

૧૯૭૬માં યારે હંુ IIMA માંથી રૅ યુએટ થયો, યારે ભારત પૂણ વ પે મુ ત
અથત ં ર હતુ.ં આજે તો વષો પછી ફરીથી એ જ પિરિ થિત સ ઈ છે, પણ એ
જમાનાની તો વાત જ જુ દી હતી. કમનસીબ,ે ૧૯૭૬ના અતં ભાગે ઇિ દરા ગાંધીની
સરકારે ‘FERA’ (ફોરેન એ સચ ે જ રે યુલશ ે ન એ ટ)નો કાયદો લાગુ પાડ્ યો.
કાપડના વપે ાર પર અક ં ુ શ મુકાઈ ગયા. કંપનીમાં મારી ફરજ મ ે ુર ‘માલ’ અને મ ે ુર
‘લોંગ લોથ’ વચ ે વાની હતી. FERAનો કાળો કાયદો અિ ત વમાં આવવાથી અમારા
ધધં ાનું સ યાનાશ વળી ગયુ.ં ધીમ ે ધીમ ે ચાર-પાંચ વષમાં કંપનીએ ભારતમાંથી ધધં ો જ
સકં ે લી લીધો. આજે તો ‘ મ ે ુર માલ’ નામશષે થઈ ગયો છે. જૂના કાપડના વપે ારીઓને
પૂછશો તો આ કાપડના વટનો તમને યાલ આવશ.ે ’
“િશવરામન, તમારા જેવા અનક ે કમચારીઓનું કંપનીએ શું કયું ? બધાંને હેડઓિફસે
સમાવી લીધા ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“ના રે, ઑિફિશયલી તો કોઈને ય કંપનીએ નોકરી ન આપી. મને તાલીમ માટે માંચ ે ટર
મોકલવામાં આ યો હતો. એટલ ે હંુ તો ભુલાઈ જ ગયો હતો. મને કોઈએ ક યું કે “ભારત
પાછો જઈને શું કરીશ ? કંપનીને તો તાળાં દેવાઈ ગયાં છે.” તથ
ે ી હંુ લડં નમાં જ રહી
ગયો. યાંથી ‘DKNY’ અને ‘લૉરા ઍે લ’ે રા ડ માટે નોકરી કરવા અમિે રકા
ગયો. વળી, એકાદ વષ એ જ કંપનીના કો ડ ટોરેજનું કામ કરવા બ ૈ ત ગયો. સાત
વષના અનુભવ પછી હંુ ફ ત દસ િદવસ માટે ર ઓ ગાળવા ભારત આ યો, પરંત ુ
યારેય પાછો ન ગયો.
ભારતમાં મારા બાપુ પથારીવશ હતા. મ િવચાયુ,ં અમિે રકામાં રહીને હંુ શું કરીશ ?
ભારતમાં ઠરીઠામ થઈને સારી લાઈફ ટાઈલથી વવું શ ય તો છે જ. થોડી વધારે
મહેનત કરવી પડશ.ે હંુ અહીં રહી પડ્ યો. બરોબર એક વષ બાદ િપતા અવસાન
પા યા.
આ ૧૯૮૩ની વાત છે. મ ‘ઇ ટર રાફટ’ નામની કંપનીમાં નોકરી ચાલુ કરીને
ભારતની સૌ રથમ િરટેઈલ ૃંખલા ‘ઇ ટરશૉપ’ે ની થાપના કરી. લટે ે ટ ફૅશનનાં
સ, ચકાચૌંધ કરી દે તવે ી િનયૉન લાઈટ્ સ, સુદં ર સ વટ, આકષક ગોઠવણી તથા
આજ સુધી લોકોએ યારેય ન જોયો હોય તવે ો માલસામાન ! અમ ે ખૂબ ણીતી િવદેશી
સની રા ડ FU’s ને પણ ભારતમાં ધમાકાભરે રવશ ે કરા યો. એક જ વષમાં
અમ ે ૨૩ ટોસ ખોલી દીધાં. મ આ કાય માિલકીભાવનાથી જ કયું હતું કેમ કે પગાર
ઉપરાંત મને નફામાંથી ભાગ મળતો હતો.
એક જ વષમાં મને બહે દ સફળતા મળી હતી. એવામાં જ મારા િવવાહ ન ી થયા. મારા
ભાિવ સસરા ICS ઑિફસર હતા. ભારે વમાનભયા ગવનમ ે ટ ઑિફસર ! મને
બોલાવીને કહે, ‘જો ભાઈ, મારી દીકરીને પરણવું હશ ે તો તમારે કોઈ ઢંગની નોકરી
શોધવી પડશ.ે આવાં કપડાં વચ ે નાર માણસને હંુ મારી દીકરી નહીં પરણાવુ.ં તમ ે કોઈ
સ માનનીય નોકરી શોધો એટલ ે આપણે આગળ વધીએ.’ મારા સસરાને પસ ૈ ાની પડી
ન હતી. હંુ ખૂબ સા ં કમાતો હતો કેમ કે ઇ ટર રાફટ ખૂબ જ મોટી, ણીતી કંપની
હતી.
 ચાલતો િબઝનસ ે આગળ ચલાવવાનો હોય તો નોકિરયાત
રોફૅશનલ ચાલ.ે જેણે પોતાનું લોહી રેડીને ધધં ો ચાલુ કયો
હોય તે ધધં ાના રેમમાં પડી ય છે. રેમ આંધળો હોય છે.
કંપનીમાં ગરબડ-ગોટાળા થાય તો પણ તમ ે આંખ આડા
કાન કરો છો.
મ લાલા ીરામની માિલકીની ખૂબ જ ણીતી કંપની ‘ઉષા ઇ ટરનશ ે નલ’માં નોકરી
વીકારી લીધી. આજથી ર૬ વષ પહેલાં પોતાનો નાનો સરખો ધધં ો કરવો એ ખાસ
માનભરી િ થિત નહોતી ગણાતી. મ ‘મોટી’ કંપનીમાં ‘માનભરી’ નોકરી મળે વીને મારા
સસરાના આશીવાદ મળ ે વી લીધા. એ કંપનીમાં હંુ ‘િડિવઝનલ મૅનજ
ે ર’ના હોદ્ દા સુધી
પહોંચી ગયો. મ લગભગ છ વષ યાં ગા યાં.
એ નોકરીમાં મારે પખં ા, િડઝલ એિ જન જેવી રાહકોના વપરાશની મોટી ચીજવ તુઓ
ે વાની હતી. મ ઉ ર રદેશ, આસામ, ઓિર સા અને ગુજરાત રા ય સભ
વચ ં ાળી લીધા.
મને ખૂબ જ સારો પગાર મળતો. સાચું કહંુ તો ‘અિતશય’ સારો કહેવાય તવે ો ચો
પગાર હતો. પણ આજે મારા વનના એ છ વષોનું સરવયૈ ંુ કાઢં ુ તો વનવાસ જેવો
ગાળો લાગે છે. પસ
ૈ ો હતો, ખૂબ જવાબદારી પણ હતી, કુ ટંુ બ માટે ખા સો સમય પણ
મળતો… પણ હંુ તો સખખત કંટાળી ગયો હતો. ણે ‘રણ’માં ઊભલે ંુ એકલું અટૂલ ંુ
વૃ !
એ નોકરીમાં મારે પખ ં ા, િડઝલ એિ જન જેવી રાહકોના વપરાશની મોટી ચીજવ તુઓ
વચે વાની હતી. મ ઉ ર રદેશ, આસામ, ઓિર સા અને ગુજરાત રા ય સભ ં ાળી લીધા.
મને ખૂબ જ સારો પગાર મળતો. સાચું કહંુ તો ‘અિતશય’ સારો કહેવાય તવે ો ચો
પગાર હતો. પણ આજે મારા વનના એ છ વષોનું સરવયૈ ંુ કાઢં ુ તો વનવાસ જેવો
ગાળો લાગે છે. પસૈ ો હતો, ખૂબ જવાબદારી પણ હતી, કુ ટંુ બ માટે ખા સો સમય પણ
મળતો… પણ હંુ તો સ ખત કંટાળી ગયો હતો. ણે ‘રણ’માં ઊભલે ંુ એકલું અટૂલ ંુ વ ૃ
!
એક િદવસ મ િનણય લઈ જ લીધો ! હવ ે આવી અરિસક નોકરી મારાથી
નહીં થાય. HCL કંપનીના અજુ ન મ હો રા અમારી કંપનીમાં પણ ડાયરે ટર હતા.
એક િદવસ નહે લસ ે પર ચાલતાં ચાલતાં સાવ અનાયાસે તમે ની સાથે મળ ે ાપ થયો.
યાં ઊભા ઊભા જ તમે ણે મને ઇ ટર યૂ માટે આમ ં રણ આ યુ.ં હંુ ગયો, પસદં થયો
અને HCLમાં જોડાયો.
મારે માટે આ તદ્ દન નવું જ ે ર હતુ.ં નવી કંપની, નવા પડકારો, નવી ટીમ ! મા ં
વન આવું જ છે. વણખડે ે લા રદેશો ખડે વા માટે હંુ હંમશ
ે ા ત પર હો . એક જ યાએ
બસે ંુ તો મને ચટપટી થાય અને હંુ યાંથી ઊભો થઈને નવાં સાહસ ખડે વા તય ૈ ાર. જોકે,
જે જે કંપનીમાં મ નોકરી કરી છે યાં મ મા ં કાંઈક આગવું રદાન કયું છે.
દા.ત. ઉષા ઇ ટરનશ ં ા બનાવડાવવાની પહેલ મ કરી
ે નલ કંપની પાસે રંગીન પખ
હતી.પહેલાં કંપની ફ ત ધોળા પખ ં ા બનાવતી. મ િવિવધ રંગના પખ ં ા બનાવવાનું
કંપનીને સૂચન કયું યારે મારા સૂચનનો ઘણો રિતકાર થયો હતો. આજે તો રાહક
ં ા બ રમાં ઉપલ ધ છે. ‘રંગીન પખ
માંગે તે રંગના પખ ં ા’ એ મારા ફળદ્ પ ભે ની
ઊપજ છે.
અરે, મારી પહેલી જ નોકરી આં ર રદેશના ‘બાલાકોલ’ે નામના ગામમાં હતી. આખું
ગામ એક જ ધધં ા પર નભે છે. ‘લસ ે ’ એટલ ે ‘િકનાર’ બનાવવાના ધધં ા પર !
લૅ ડમાં મ જોયું હતું કે આવી ળીવાળી સુદં ર લસે મૂકેલી ચાદરો અને તિકયાના
કવર પાછળ એ ધોળી ર આંધળો ખચ કરી કાઢે. મ મારી કંપની ારા લસ ે મૂકેલી
ચાદરો તથા ઓશીકાનાં કવર બનાવડાવવાનું શ કરા યું હતુ.ં િવદેશી લોકોને પસદં
પડે તવે ી િકનારો બનાવવાની ટ્ રેઇિનગં આપવાથી માંડીને કાચા સામાનની ખરીદી,
માફકસરનો દોરો બનાવવાની ફૅ ટરી તથા ગ ૃહઉદ્ યોગ તરીકેનો દરજજો… આ ે રે
ભારતભરમાં અમ ે રણતે ા છીએ. આજે તો આ ઉદ્ યોગને કારણે ૪૫થી ૫૦ હ ર
કારીગરોને રો રોટી મળે છે.
HCLમાં મને પગાર ઓછો મળતો, પણ કિમશન ચું મળતુ.ં તમને નવાઈ લાગશ ે કે એ
જમાનામાં ભારતમાં કોઈએ ‘ફે સ મશીન’નું નામ પણ નહોતું સાંભ યુ.ં હંુ સૌ રથમ
વાર ભારતમાં ફે સ મશીનો લા યો તથા ખૂબ ચા દામ ે વ ે યા. ફોટોકોિપઅસ પણ એ
સમય ે જ ભારતમાં આ યા. HCLમાં મ આખું નવું િડિવઝન શ કયું હતુ.ં ખરેખર,
આ બધી રાંિતકારી રોડ ટ્ રસ હતી.
મ પોતે પાનમાં યારે સૌ પહેલી વાર ‘ફે સ’ મશીન જોયું યારે મારા અચબં ાનો પાર
ન હતો ર યો. ટેિલફોન લાઈનથી કાગળ ટ્ રા સફર થઈ જ કેમ શકે ?! હંુ એક
મશીન યાંથી ઉઠાવી લા યો અને િદ હીની MTNLની ઑિફસમાં લઈ ગયો. બધાંને
બતા યુ.ં MTNLના એક બાબુ મને કહે, ‘એ તો બધું ઠીક છે, આ કાગળ ચીન
મોકલવો છે. તે મોકલ અને તન
ે ો જવાબ પણ આ મશીન ારા જ મગ ં ાવ.” મ તરત જ એ
પ ર મોક યો. જવાબ પણ આવી ગયો. બધા આ યથી મારી સામ ે જોઈ જ ર યા ! મ
ણે દુ ન કયો હોય તમે ! અમારી કંપનીએ શ આતનાં અમુક મશીનો ર-ર લાખમાં
વ ે યાં હતાં ! અ યારે કોઈને કહંુ , તો માને જ નહીં ! અમ ે કેટલો જ બર નફો કયો
હશ,ે સમજો છો ? જોકે, આ ૧૯૮૭ની વાત છે. એ જમાનામાં ‘સૉ ટવરે ’નું કોઈએ નામ
પણ નહોતું સાંભ યુ.ં બધી કંપનીઓ હાડવરે જ વચ ે તી. અમારી કંપની એ ે રમાં
મોખરાનું થાન ભોગવતી હતી. અમારી કંપનીનું એક િડિવઝન ‘ઑિફસ
ઑટોમશ ે ન’ની ચીજવ તુઓ વચ ે તી હતી. એ િવભાગના સચ ં ાલન માટે મારી િનમણૂક
કરવામાં આવી હતી, કેમ કે એ િબઝનસ ે મ ૃત: રાય થઈ ર યો હતો. પાન જઈને હંુ
એ િવભાગ માટે નવી નવી ઘણી રોડ ટ્ રસ લઈ આ યો. મિહને દસ મશીન જે
િડિવઝનમાં વચ ે ાતા, યાં મિહને પાંચસો મશીન વચ ે ાવા લા યા. અમ ે મોદી ઝેરો સાથે
સીધી પધામાં હતા. બન ં ે કંપનીઓ બ રમાં લગભગ સરખું વચ ે ાણ ધરાવતી હતી.

૧૯૮૯માં અમારા ઘરના ભોંયતિળય ે મારી પ નીએ િડઝાઈનર વલે રીનું રદશન રા યું
હતુ.ં અમારાં બાળકો ખૂબ નાનાં હોવાથી બાળકોની દેખરેખ રાખવા માટે મ તે િદવસે
ર લીધી હતી. હંુ નવરો બઠે ો મનોમન િવચારતો હતો… ચાલો, આવું દાગીનાનું
રદશન-વચ ે ાણ કરવાથી મારી પ નીને બે ઘડી આનદં મળતો હોય તો મારે તન ે ે
રો સાહન આપવું જોઈએ. બરૈ ાંઓ ઘરે બઠે ાં થોડો ટાઈમ પાસ કરે તો આપણે
પુ ષોએ તમે ના ઉ સાહ પર ઠંડું પાણી ન રેડવું જોઈએ. કમાઈ કમાઈને શું કમાવાની ?
ઠીક મારા ભઈ, બે ઘડી ગ મત !
રા રે એ નવરી પડી એટલ ે મ એને મ કમાં જ પૂછ્ય,ંુ ‘મડે મ, કેટલી કમાણી કરી ?’
ે ે ક યુ,ં ‘૪૫,૦૦૦’ !
એણે ઠંડા કલજ

મારી કારિકદીની શ આત મ નોકરીથી કરી હતી.

અલગ- અલગ નોકરીઓ કરવાથી મને ઘણો લાભ થયો.
કમચારીઓ શું િવચારે છે, કેવી રીતે િવચારે છે તન
ે ો મને
યાલ આ યો. મારા કરતાં િવચ ણ કમચારીઓને
નોકરીઓ રાખું તો જ મારી કંપનીનો ઉ ાર થાય, તે હંુ
શી યો.
હંુ તો હબક ખાઈ ગયો. આખા મિહનાની દોડાદોડને અતં ે મને ૪૫,૦૦૦ મળતા હતા
અને આ બાઈએ એક જ િદવસમાં ઘરે બઠે ા એટલા િપયા ઉતારી લીધા હતા !! માય
ગૉડ ! વૉટ એમ આઈ ડુ ગ ?
બસ, એ આઘાતે મને મા ં પોતાનું સાહસ ખડે વા રેયો. સાવ આકિ મક રીતે જ
૧૯૮૯માં મ મારો ધધં ો ચાલુ કયો. મારી પ નીએ બનાવલે ા દાગીના લઈને હંુ િવદેશ ગયો.
એ જમાનામાં બૅગમાં દાગીનાના સે પલ લઈ જવા એ ગુનો હતો. લઈ તો જવાય, પણ
પાછા ન લવાય. બધાં જ નગં વચ ે ી દેવા પડે, પણ હંુ તો પહેલથ
ે ી જ આશાભયો !
દાગીના બૅગમાં ભરીને ઊપડ્ યો.
મારી આખી િજદં ગીની કમાણી એ બૅગમાં હતી. હંુ પહેલાં પાન ગયો, પછી હોંગકોંગ.
સમ ખાવા પૂરતો એકેય પીસ ન વચ ે ાયો. આજપયંતની એ મારી સૌથી િન ફળ
સે સટ્ રીપ ગણી શકાય. રવાસના છે લા િદવસે હોંગકોંગના ‘ઓશન ટિમનલ’
નામના થળે બઠે ો બઠે ો હંુ િવચારે ચડ્ યો. આ દાગીના તો મારે દિરયામાં જ પધરાવવા
પડશ.ે ભારત પાછા તો ન જ લઈ જવાય. િવચારમાં ને િવચારમાં મારા હાથમાંથી
દાગીનાની બૅગ પડી ગઈ અને ખૂલી ગઈ. મારી ચારે તરફ દાગીના વરે ાયા. સાંજે ૪-૩૦
વાગે મારી લાઈટ હતી. બપોરે ૧૨ વાગે આ બનાવ બ યો.
એક ી રવાસી મને મદદ કરવા ઊભી રહી ગઈ. મારા દાગીના બો સમાં મૂકતાં મૂકતાં
ે ે મને પૂછ્ય,ંુ ‘તમ ે આ દાગીના વચ
તણ ે વા ઈ છો છો ?’

મારે માટે તો ણે સા ાત્ રભુ પધાયાં ! મૂળ િકંમત પર થોડોઘણો નફો લઈને મ બધા
જ દાગીના બહેનને વચ ે ી દીધા. આ બહેન હોંગકોંગના ટોચના વલે રે ી આયાતકાર
હતા. આજે ય મારી પ નીના હોંગકોંગ ખાતન ે ા તે એજ ટ છે. આ આખા બનાવમાં હંુ
ફ ત નસીબનો જ ફાળો માનું છું .
જોકે યાંથી આવીને મને સા ા કાર થઈ ગયો કે આપણે દાગીનાના ધધં ાને લાયક
નથી. ૧૯૯૨માં મ HCLમાંથી રા નામું આ યુ.ં મ ‘ઑરે જ ટૅ નૉલૉ ઝ’ નામની
ં ે બાળકો શાળાએ જવા લા યાં હતાં.
સૉ ટવ ૅર કંપની ચાલુ કરી. યાં સુધીમાં મારાં બન
આવક ટં ૂ કી પડતી હતી. કંપનીએ ERP સૉ યુશ સ પર યાન કે દ્ િરત કયું હતુ.ં
અમ ે ચાર ભાગીદાર હતા. િવજય મોઝા (જે HCLનો િરિજયોનલ મૅનજ ે ર હતો), નવલ
ં લ (HCLનો સે સ એિ ઝ યુિટવ), હંુ તથા મારો િમ ર િવનય પિ ચા. ચારેયની
બસ
સરખી ભાગીદારી હતી. જોકે િવજય છે લી ઘડીએ કૌટંુ િબક કારણોસર ખસી ગયો.
નવલ બસ ં લને ૯-૧૦ મિહનામાં રીનકાડ મળી ગયું એટલ ે એ અમિે રકા ઊપડી ગયો.
અતં ે હંુ અને િવનય બે જ ર યા.
આટલાં વષોની નોકરી પછી મારા રોિવડંટ ફંડના ખાતામાં ફ ત . ૧, ૨૦,૦૦૦
એકઠા થયા હતા. તમે ાંથી ૩૦,૦૦૦/- મ નવી કંપનીમાં રો યા. ફ ત બે જ વષમાં
કંપનીનો ટનઑવર ૩.૮ કરોડે પહોં યો.
આ ધધં ાનું કોઈ જ ટેિ નકલ ાન મને તો હતું જ નહીં. મને રો રાિમગ
ં પણ નહોતું
આવડતુ.ં હંુ તો સારા રો રામસને નોકરીએ રાખી ણુ.ં બે વષમાં ટાફ સ ં યા
૪૦-૫૦ પર પહોંચી. મા ં કામ સૅ સનું અને િવનયનું કામ ઑિફસના કામકાજનું
યાન રાખવાનુ.ં કંપની સારી ચાલતી હતી પણ નાણાંની હંમશે ા ખચ રહેતી. કોઈ અમને
ઉધાર માલ ન આપતુ.ં એકેએક કૉ યૂટર પણ અમ ે રોકડ િપયા આપીને ખરીદ્ યા
છે. ‘વ ૅ ચર કેિપટલ’નું તો નામ પણ એ જમાનામાં કોઈએ સાંભ યું ન હતુ,ં તથ
ે ી
અમારી હાલત કથળતી જતી હતી. લાય ટ્ સ પાસે ઍડવા સ પટે ે જે િપયા મળતા
ે ાથી અમ ે ગાડું ગબડા ય ે જતા. હરીફાઈનું રમાણ પણ નિહવત્ હતુ.ં
તન
અમારી નફાશિ ત જબરદ ત હતી. તમને સહેજ આઇિડયા આપું ? હંુ સો િપયાનું
વચે ાણ કરતો યારે મારો ખચ ફ ત ૨૦|- િપયા જ હતો. પહેલ ે વષ અમ ે ખૂબ
કમાયા. બીજે વષ પણ કમાણી ઠીકઠીક રહી, પરંત ુ રીજે વષ મને યાલ આ યો કે
મોટા મૂડીરોકાણ વગર હવ ે આ કંપનીનું િવ તરણ શ ય નથી.
હંુ ૧૯૯૫ની વાત ક ં છું . ભારતમાં સૉ ટવરે કંપનીઓનાં પગરણ મડં ાઈ ર યા હતા.
ઇ ફૉિસસમાં અને અમારી કંપનીના ટનઑવરમાં ખાસ ફરક ન હતો. એમનો િબઝનસ ે
૭-૮ કરોડનો હતો અને અમારો ૪.૫-૫ કરોડનો. ઇ ફૉિસસનો પિ લક ઈ યૂ પણ
આવી ગયો અને ૧૯૯૯-૨૦૦૦ના ગાળામાં ભારતની એ જરમાન કંપની બની ગઈ.”
િશવરામને લાગતું કે હવ ે આ ધધં ામાં કસ નથી, િવ તરણ માટે નાણાં નથી. અથવા તો
કાંઈક નવું કરવાની ચળ ફરી ઊપડી હશ.ે જે હોય ત,ે તમે ણે િશ ણ ે રે રવશ ે
કરવાનું ન ી કયુ.ં
“િશ ણ ે ર પર પસદં ગી ઉતારવાનું મુ ય કારણ એ જ કે આ રોકિડયો ધધં ો.
એડવા સમાં ફી આવ.ે નાણાંનો તો ર સુકાય જ નહીં.
ભારતમાં ‘િ રિટશ એ યુકેશન’નું એ સમય ે નામોિનશાન ન હતુ.ં વળી, હંુ IIMમાં જે
ભણલે ો તવે ,ંુ મન
ે જ ં વ હતુ.ં મને
ે વવું સામા ય િવદ્ યાથી માટે અસભ
ે મૅ ટનું િશ ણ મળ
ભારતમાં ઉ ચ િશ ણ ે રના િવકાસની બહોળી તક જણાઈ.
ફ ત ‘કોિચગ ં લાસ’ શ કરવાની મારી ઈ છા ન હતી. મારે તો યવિ થત કૉલજ ે ો
જ શ કરવી હતી. ‘િવગાન ઍ ડ લહે ’ (Wigan and Leigh) કૉલજ ે ના
ભારતભરના હ મ ખરીદી લીધા. િશ ણ અગ ે ા એક રદશનમાં હંુ આ કૉલજ
ં ન ે ના
રિતિનિધને મ યો હતો. તઓ ે ભાગીદારની શોધમાં જ હતા. મારી પાસે ન તો કોઈ
આવડત કે અનુભવ હતાં, ન નાણાં હતાં. આજકાલ લોકો જે િબઝનસ ે મૉડલ વાપરે છે,
તે મૉડલથી મ શ આત કરી. મકાન ભાડે લો, તમારા ધધં ાની પુ કળ હેરાત કરો
અને રાહકો મળ ે વો. કમાણી થાય, બચત થાય, પછી જ પોતાની જ યા ખરીદવામાં
નાણાં રોકો.
તમને ણીને નવાઈ લાગશ,ે કે અમ ે યારે ટાઈ સ ઑફ ઇિ ડયાના પહેલ ે પાને
Wigan & Leigh માટે હેરાત નોંધાવી, યારે પપે ર છપાતાં પહેલાં ટાઈ સની
ઑિફસમાંથી મારા પર ફોન આ યો. તમે ના મા યામાં નહોતું આવતું કે કોઈ કૉલજ
ે વાળા
આ રમાણે ટાઈ સના પહેલ ે પાને હેરાત આપી શકે ! આજે તો પપે રોના મોટા ભાગનાં
પાનાં શ ે િણક સ ં થાઓની હેરાતોથી જ ભરાયલે ાં હોય છે, પણ મ આ બાબતમાં
પહેલ કરી હતી. હવ ે તો ‘ટાઈ સ’વાળા અમુક પૂિતઓ ફ ત િશ ણ ે રને અનુલ ીને
જ છાપે છે. દા.ત., એ યુકેશન ટાઈ સ.
જોકે ધધં ો કરવો હોય તો કેટલાય પડકારોનો સામનો કરવો જ પડે. ગવનમ ે ટ ઑફ
ઇિ ડયા મારી પાછળ પડી ગઈ. AICTE ના સાહેબો અમને સકં માં નાખવા માટે
છે લી પાટલીએ જઈને બઠે ા ! તમે ણે ફતવો બહાર પાડ્ યો… ‘િશ ણ ે રની માિલકી
ફ ત સરકારની જ હોઈ શકે. ઉ ચ િશ ણ ફ ત પિ લક સે ટરની માિલકીનું હોય.”
હંુ એ બાબુઓને શું કહંુ ?
એમને મોઢે એવું કહંુ કે સાહેબો, તમારાં બાળકોને તો તમ ે િવદેશ મોકલી દો છો. સરકારી
સ ં થાઓમાં કોઈ ભણાવતું જ નથી. હંુ કાંઈક સા ં કરવા ઇ છું છું તો તમ ે તમે ાં િવ નો
નાખવા આ યા છો ? હવનમાં હાડકાં નાંખવાનું યારે બધં કરશો ?
આમ, સરકાર તરફથી ખૂબ મુ કેલીઓ પડી, પણ અમને િવદ્ યાથીઓ પુ કળ મ યા.
અમારા િશ કોને તાલીમ આપવા છેક લૅ ડથી રોફેસસ આ યા.
એક વાર આ કૉલજ ે શ થઈ ગઈ એટલ ે મ યુ.કે.ની અ ય કૉલજ ે ો સાથે કરાર કયા.
હૅિરઅટ-વાટ યુિનવિસટી સાથે M.B.A. કૉલજ ે નો, લડં ન કૂ લ ઑફ ઈકોનૉિમ સ
સાથે B.B.A.ના એ સટનલ કોસ માટે તથા હડસિફ ડ યુિનવિસટી સાથ.ે
ે જ
મન ે મૅ ટને લગતાં પુ તકો છાપવા માટે મ એક િ રિ ટંગ રેસ પણ બના યુ.ં ”

“િશવરામ, િશ ણના ધધં ામાં નફાકારકતા હોય છે ખરી ? કાયદાની દૃિ એ તો આ

‘નૉન- રોિફટ’ સવે ા છે. મોટા ભાગની શ ૈ િણક સ ં થાઓ પણ ‘ટ્ ર ટ’ અને
‘સ ં થા’ના ઓઠા હેઠળ ચાલતી હોય છે. (જોકે આપણે બધાં જ ણીએ છીએ કે એ
સ ં થા ‘કોની’ સવે ા કરે છે) બધું દલા તરવાડીની વાત જેવ ંુ જ હોય છે !”
‘રિ મ, તારી વાત સાથે હંુ સમં ત થા છું . મ તો ‘િવગાન ઍ ડ લહે ’ને િલિમટેડ
કંપનીના નામ ે જ શ કરી હતી. મારા િવચારો એટલા રાંિતકારી હતા, કે મ
સરકારી મજં ૂરી લવે ાની પણ ત દી ન હતી લીધી. રોજગારલ ી િશ ણનો હંુ રખર
િહમાયતી છું . ફૅશન, િડઝાઈન, મીિડયા, પ રકાિરત વ… આ બધાં ે રે રોજગારની
ભારોભાર તક છે. અમારી સફળતાનું આ જ રહ ય હતુ.ં સીધી નોકરી મળી જ ય.”
િશવરામનની વાતથી પ થાય છે, કે ફ ત કરવા ખાતર કાંઈક નવું કે જુ દં ુ
કરવાથી પિરણામ નથી મળી જતુ.ં કોઈ પણ રવ ૃિ ઉપયોગમાં આવ ે એવી હોય તો જ
લોકોને આકષી શકે છે. વાલીઓ પોતાને પટે ે પાટા બાંધીને પણ સતં ાનોને િશવરામનની
ે ોમાં ભણવા મૂકે છે કેમ કે આ કોસ કયા બાદ નોકરી મળવાની ગરે ંટી હોય છે.
કૉલજ
આજકાલ તો િશ ણ જ નોકરીલ ી થઈ ગયું છે એ પણ એક સ ચાઈ છે, પરંત ુ એ
બધી ચચા આપણે ફરી યારેક કરીશુ.ં
૧૯૯૯માં ધધં ાનો ટનઑવર લગભગ ૪૦ કરોડે પહોં યો. ‘ઍ પાયર ઇિ ટટ્ યટૂ ’
નામની સ ં થા સાથે કરેલી સમજૂતી કોઈ કારણસર એટલી હદે વણસી કે િશવરામન
છાપે ચડ્ યા. ઘણી બદબોઈ થઈ, પપે રોવાળાએ તમે ને માથે માછલાં ધોયાં, ણીતાં
છાપાંઓના મુખપ ૃ પર ‘િશવરામન ચોર છે ?’ જેવાં મથાળા હેઠળ ઘણું ખ ં-ખોટંુ
લખાયુ.ં જોકે િશવરામન તો એટલું જ કહે છે : ‘ઠીક હૈ… હોતા હૈ… ચા યા કરે…’
‘િવદ્ યાથીઓને અમારા કોસ તરફ આકષવામાં ઘણાં નાણાં વપરાઈ ય છે, તથ ે ી
ધધં ાની નફાશિ ત લગભગ ૨૦% બસ ે ે છે. હા, અમારી ફી ઘણી ચી હોય છે, પણ
િશ ણ ે જ હોય છે. દર વષ િવદ્ યાથીઓની સ ં યામાં વધારો થાય છે, સામ ે
હરીફાઈમાં પણ ધરખમ વધારો થાય છે. ૧૯૯૯ પછીના રણક ે વષમાં જ ‘AICTE’
ારા રમાિણત સકડો MBA ઇિ ટટ્ યટૂ ્ સ િબલાડીના ટોપની માફક ફૂટી નીકળી.
પહેલાં અમારો વાિષક િવકાસદર ૫૦થી ૧૦૦% હતો જે ફ ત ર૦% થઈ ગયો.
આને પિરણામ ે મ બી કોઈ ધધં ાની શોધ આદરી. શોધને અતં ે ICRI (Institute
for Clinical Research in India) નો જ મ થયો, થોડા વખતમાં જ એક
ધધં ામાંથી મારો રસ ઓછો થઈ જ ય છે. હંુ બોર થઈ છું .
જુ ઓ, હંુ ‘રોિજદા કારભાર’નો માણસ જ નથી. મારામાં ભારોભાર ચચ ં ળતા ભરેલી છે.
તમ ે એને મારી નબળાઈ ગણી શકો. હંુ તો નવા ધધં ા િવશ ે િવચારવામાં, સશ ત ટીમ
ઊભી કરવામાં અને િસ ટ સ ન ી કરવામાં હોિશયાર છું . પછી માણસોને કારભાર
સોંપી દઈને નવી િ િતજો ભણી મીટ માંડું છું .”
‘િશવરામન, મોટાભાગના ઉદ્ યોગપિતઓ તો ખુરશી છોડતા જ નથી. બધું બરોબર
ચાલતું હોય છતાં ય પોતાના છોકરાને ય કારભાર સોંપતા નથી.” મ પૂછ્ય.ંુ
“ યાં જ તઓ ે ભીંત ભૂલ ે છે ને ! ૧૯૯૯ પછી હંુ ‘િવગાન ઍ ડ લહે ’માં િચટકી ર યો
હોત તો સ ં થા ખાડે ત !
૨૦૦૩થી મ એ કૉલજ ૂ િનવ ૃિ વીકારી છે. હા, હંુ બૉડ
ે ના રોિજદં ા કારભારમાંથી સપં ણ
પર ર યો છું . ૨૦૦૩માં જવાબદારીમુ ત થયા પછી લગભગ એક વષમાં મ કાંઈ જ ન
કયુ.ં હંુ િવચારમાં હતો કે હવ ે નવું સાહસ કયોં કરવું ? છેવટે મ ‘િ લિનકલ િરસચ’
ે રમાં ઝપં લાવવાનું ન ી કયું.
આ સૉ ટવરે જેવો જ ધધં ો છે. હોિશયાર માણસોની જ ર પડે, ઘણા માણસો જોઈએ,
ખચાળ ન હોય તથા વણખડે ે લું ે ર ગણાય. સૌથી પહેલાં તો મ દવાઓનાં પરી ણ
કરવાની (િ લિનકલ ટ્ રાય સ) કંપની શ કરી. એ કંપની માટે યારે માણસોની
શોધ આદરી. યારે મને સમ યું કે આપણા દેશમાં આવા માણસોનો દુ કાળ છે. મ
િવચાયુ,ં કાંઈ વાંધો નહીં હંુ િવદ્ યાથીઓને તાલીમ આપીને તય
ૈ ાર કરીશ.”

‘આ વખતે નવી સ ં થા ચાલુ કરવા માટે નાણાં સહેલાઈથી મળી ર યા હશ,ે ખ ં ને

?”મ પૂછ્ય.ંુ
“ના રે ના ! પસ ે ાં મો ફાડીને ઊભો જ હોય છે.’
ૈ ાનો રો લમે તો હંમશ

“આ સ ં થાઓમાંથી તો ફી પટે ે તમને ઘણા િપયા મળે છે. સોનાનાં ડાં આપતી
મરઘીઓ જ છે ને !”
“હા, બહારથી એવું લાગે ખ .ં પણ એ નાણાંમાંથી જ ર૦૦૪થી ૨૦૦૭થી દરિમયાન
૨૦થી ૨૫ કરોડનું રોકાણ ફ ત ચાર િવશાળ કૅ પસના સજનમાં થયું છે.’
“િશવરામ, અગાઉ તો તમ ે ભાડે જ યા લઈને કૉલજ
ે ચાલુ કરી દેતા. આ વખતે
શ આતથી જ આવાં ભભકાદાર મકાનોમાં કેમ રોકાણ
કયું ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
“મારે IIM ની બરોબરીની સ ં થા સજવી હતી. િ લિનકલ િરસચ ે રે મ પહેલ કરી
જ છે, તો ઉ મ કાય જ કેમ ન કરવું ?”
ઘણા ઉદ્ યોગપિતઓ આવો જ સૂર કાઢે છે. ધધં ાની શ આતમાં ફ ત વપે ાર િવશ ે જ
િવચારવાનુ,ં પણ જેમ જેમ વષો વીતતાં ય તમે એક ચો સ છાપ છોડી જવાની
વતે રણમાં પડવુ.ં
‘ઈિ ટટ્ યટૂ ફૉર િ લિનકલ િરસચ’ ન ર છાપ છોડશ ે કે કેમ તે કહેવું જરા
ઉતાવળભયું કહેવાશ ે પણ એટલું તો ચો સ છે કે વષ દહાડે ૨૫૦૦ િવદ્ યાથીઓ અહીં
િશ ણ પામ ે છે અને કંપનીનો ટનઑવર ૪૦ કરોડે પહોં યો છે. જે કંપની
િવદ્ યાથીઓને િશ ણ આપવા માટે શ કરવામાં આવી હતી, તે મૂળ િ લિનકલ
ટ્ રાય સ કરતી કંપની કરતાં વધુ કમાણી કરે છે.
“અમારી કંપનીમાં તો ફ ત ૭૦-૮૦ િવદ્ યાથીઓને જ નોકરી મળે છે, બાકીના
િવદ્ યાથીઓને અ ય કંપનીઓ લઈ લ ે છે. ભારતમાં આ યવસાયની શ આત કરવા
બદલ સરકારે મને ઍવોડ આપવો જોઈએ. બાકી તો આ ધધં ાનું આપણા દેશમાં કોણે
નામ સાંભ યું હતું ?” િશવરામન કહે છે.
હાલમાં ICRI વષ ૧૦૦%ના દરે િવકાસ પામી રહી છે. િવ ભરમાં દર વષ ૪૦
િબિલયન ડૉલરનો આ વપે ાર છે. ભિવ ય ઊજળં ુ છે. િશવરામન માને છે કે આવતે વષ
કંપનનો ટનઑવર ૧૦૦ કરોડને આંબી જશ.ે જોકે, થોડા જ સમય પછી કૉલજ ે ની
આવક કંપનીની આવક કરતાં ઓછી થશ.ે
નવા ધધં ાની શોધમાં નીકળવાનો ધખારો ઓછો તો નહીં જ થાય. િશવરામનનો આ ધધં ો
સારો ચાલતો હશ ે યારે ય નવા ધધં ાનું ભૂત તો મગજમાં ધૂ યા જ કરશ.ે
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

એક વ તુ ખાસ યાદ રાખજો ! IIMની કેળવણીની એક મયાદા

છે. સાચું કહંુ તો એક નબળાઈ છે ! અહીં માકિટંગ, ફાઈના સ
અને િવિવધ રિ રયાઓ (Systems) શીખવવામાં આવ ે છે, પણ
HR ( યુમન િરસોસ) પર ભાર મૂકવામાં આવતો નથી. આ ઉપરાંત
ધધં ો શ કરવા માટે નાણાં યાંથી ઊભા કરવા તે બાબત પણ
અહીં શીખવાતી નથી. નાણાં મળે વવા ઈ છતા હો તો તમારે તે જ
મહેનત કરવી પડશ.ે સૌથી પહેલાં તો કોની પાસે વધારાનાં નાણાં છે
તે શોધી કાઢવું પડશ.ે
તમારા સાથીઓને ભાગીદાર બનાવવાની તય ૈ ારી રાખજો. થોડી
હોિશયારી રાખીને એક વાત સમ લજ ે ો, કે ‘તમ ે જ ે છો’ તવે ી
રમણા ન રાખશો. યુ આર નોટ ધ બે ટ. જે સારી ટીમ ઊભી કરી
શકે તે જ ત.ે સો વાતની એક વાત… પસ ૈ ા કોઈના હશ,ે મહેનત
કોઈ બીજો કરતો હશ ે અને રોડ ટ રી યિ ત વચ ે તી હશ.ે તમ ે
તો ફ ત િનિમ મા ર છો. બધાંને એક ર કરનાર બળ છો.
એક છે લી વાત - સારા માણસોને કામની સોંપણી કરતાં નહીં શીખો
તથા તમે ના પર િવ ાસ નહીં રાખો તો તમ ે િજદં ગીભર નાનકડા
‘દુ કાનદાર’ જ બની રહેશો. ધધં ાનું િવ તરણ એકમક ે પરના
િવ ાસ પર આધાિરત છે. બાકી તો નાની દુ કાન ખોલીને પાઈએ
પાઈની ગણતરી કયા કરજો !
 ૈ ો હાથનો મલે છે
પસ
ં ર મ વાડા (પી. .પી ૧૯૯૬
શક

‘માકટી સ’

સાવ આકિ મક રીતે તમે ણે િબઝનસ ે ની દુ િનયામાં પગરણ માંડ્યા. રથમ ધધં ો
સાવ જ પડી ભાં યો. પરંત ુ એ િન ફળતાથી િહંમત હાયા વગર શક ં ર અને
તમે ના સાથીઓએ ‘માકિટ સ’ નામની કંપનીની થાપના કરી. હમણાં જ
(૨૦૦૭માં) િવ િવ યાત બી.પી.ઓ. કંપની W.N.S.ને પોતાની કંપની લગભગ
૬૫ િમિલયન ડૉલરમાં શકં ર તથા તમે ના સાથીઓએ વચ ે ી છે.

બ લોરમાં િડસે બર મિહનાની ગુલાબી ઠંડી માણતાં માણતાં હંુ યાંના રિસ ૧૦૦
ં ર મ વાડાને મળવા જઈ રહી છું . મનોમન િવચા ં છું …
ફીટ િરંગ રોડ પર શક
‘ઉદ્ યોગસાહિસકતાની દુ િનયામાં જો કોઈ પરીકથા પ કહાણી હોય તો તે શક ં રની છે.
તે એક કંપની શ કરે છે.
કંપની અકાળે મ ૃ યુ પામ ે છે.
જૂની કંપનીની શાખમાંથી નવી કંપની ઊભી કરે છે.
એ કંપનીનો જ બર િવકાસ થાય છે.
ં રની કંપની ૬૫ િમિલયન ડૉલરમાં ખરીદાય છે.
પાંચ જ વષના ગાળામાં શક
અને હા, આ યુ.એસ.એ.ની િસિલકૉન વ ૅલીની કા પિનક વાત નથી. આ તો ભારતની
વાત છે. ‘માકિટ સ’ નામની કંપનીના અિ ત વ િવશ ે મોટા ભાગના લોકો અ ણ છે.
તમે ના િબઝનસ ે મૉડલ િવશ ે તો ભા ય ે જ કોઈ ણે છે. ટં ૂ કમાં કહંુ તો અ યતં ગુ ત
રકારના ડેટાના પ ૃથ રણનું કામ આ કંપની કરે છે. ‘ANALYTICS’ કહી
શકાય તવે ંુ કામ ! જોકે, શક
ં ર અને તમે ના ભાગીદારોએ પણ પોતાના ધધં ા અગ ં ે એવી
જ ગુ તતા ળવી રાખી છે.
ધધં ામાંથી તમે ણે જે કરોડો િપયાની કમાણી કરી છે, તે િવશ ે પણ તઓ
ે ઝાઝુ ં બોલતા
નથી. વારંવાર તઓ ે સા ં કામ કરવાથી થતા રોમાંચની જ વાત કરે છે. ભગવદ્ ગીતા
માં વણવાયલે ‘કમયોગી’નું વતં ઉદાહરણ એટલ ે શક
ં ર મ વાડા.
રય ન કરો કે ન કરો, ઘણી વાર તમારાં કાયો કોઈ અકળ બળથી થયાં જ કરે છે.
‘માકિટ સ’ વારંવાર આ અનુભવ કયો છે.
શકં રને મળીને મને એક ર તો થયો જ… જો આ માણસ આવું સરસ કામ કરી શકે
તો હંુ પણ કેમ ન કરી શકું ? ખરેખર, ઉદ્ યોગસાહિસકોને મળવાની આ જ મ છે. તમ ે
પણ મહેનત કરવા રેરાઓ. અશ યને શ ય બનાવવું હાથવત લાગે !
 ૈ ો હાથનો મલે છે
પસ
ં ર મ વાડા (પી. .પી ૧૯૯૬
શક

‘માકટી સ’

ં ર સૌથી નાના ! મોટા ભાઈઓ કરે તમે કરવાની નાનપણથી જ

રણ ભાઈઓમાં શક
આદત પડી ગઈ હતી. નતે ાગીરીનો કોઈ ખાસ ગુણ ન હતો.
“હંુ ભણવામાં પહેલથે ી જ તજ ે ી ભાઈઓએ મને ક યુ,ં ‘આઈ.આઈ.ટી.માં
ે વી હતો તથ
.’ હંુ તો ગયો. જોકે, મારા િપતા ઇિ ડયન ઍ યુિમિનયમમાં મૅનજ ે ર હોવાથી
અિગયારમા ધોરણથી જ મ મનોમન મૅ નજ ે મૅ ટના િવષયો ભણવાનું ન ી કરી લીધું
હતું ! આઈ.આઈ.ટી.માં ફ ત ‘ રા ડ’ માટે જ હંુ ગયો હતો.
એક મ યવગીય િવદ્ યાથી માટે ‘ વ ન શી’ મારી કારિકદી હતી. ૧૯૯૩માંથી
આઈ.આઈ.ટી.માંથી રૅ યુએટ થયો કે તરત જ બ લોરની એક સાવ અ ણી
કંપનીમાંથી મને નોકરીની ઑફર મળી. જોકે, મ એ જૉબનો અ વીકાર કયો, કેમ કે
મારે તો M.B.A. જ કરવું હતુ.ં એ કંપનીનું નામ ણવું છે ? તમ ે આ ય પામશો !
ઇ ફૉિસસ ! જો એ વખતે મ યાં નોકરી વીકારી લીધી હોત, તો હંુ શ આતનો
કમચારી હોત… (જેમાંથી મોટા ભાગના કરોડપિત થઈ ગયા છે… પટાવાળા પણ…)
અરે… પછી તો વષો સુધી એ નોકરી ન વીકારવા માટે મ વ બા યો છે !!”
“શકં ર, તમ ે પણ ઈ ફૉસીસના શરે ોને કારણે કરોડોપિત થઈ ગયા હોત, તો
‘માકિટ સ’ ચાલુ કરવાનું સાહસ તમ ે કયું હોત ? વનમાં કોઈ િનણય ‘ખરાબ’ નથી
હોતો. બસ, રભુએ આપણા માટે કાંઈક અલગ િનમાણ કયું હોય છે.” મ ક યુ.ં
‘જે હોય ત,ે પણ પછી મ IIMAમાં રવશ ે મળે યો. ‘ફાઈના સ’ના િવષયની મને
એલ , તથ ે ી મ િડ રી મ યા પછી રો ટર ઍ ડ ગે બલ (P & G) ના માકિટંગ
િવભાગમાં નોકરી વીકારી. ૧૯૯૬ થી ૨૦૦૦ સુધીનાં ચાર વષ યાં ગા યાં. ખૂબ મ
કરી, કામ કયુ,ં ઘણું શી યો, ે કંપની કેવી હોઈ શકે તે નજરે જોયું અને
અનુભ યુ.ં ૧૯૯૯માં મારાં લ ન થયાં. ણ,ે અ યાર સુધીનું મા ં વન એટલ ે સીધું
ને સટ !
પરંત ુ એ શાંત પાણીમાં િવચારોનાં વમળ સ વા ચાલુ થઈ ગયાં હતાં. એક ર
વારંવાર મનમાં ઊઠતો… આવું વન હંુ યાં સુધી વીશ. બધું જ સારેસા ં…
ગોઠવાયલે …ંુ રમાણે રમાણ… ે

આ નોકરીમાં મને રમોશન મળશ… ે પછી શું ? પછી પણ હંુ તો સાબુ જ વચે તો હોઈશ.
પચાસ વષની મરે પહોંચીશ યારે મારો દીકરો મને પૂછશ,ે ‘ડૅડી, તમ ે વનમાં શું કયું
?’ તો શું એવું કહીશ કે મ સાબુ વ ે યો ? પછી મારો પૌ ર મને એ જ સવાલ પૂછશ,ે એને
પણ મારે તો એ જ જવાબ આપવો પડશ.ે આ નોકરીને તો લાત મારવી જ પડશ.ે
એવામાં ભારતમાં ‘ડૉટકૉમ’ કંપનીઓનો જુ વાળ આ યો. મારો એક િમ ર વ ૅ ચર
કૅિપટલ (V.C.) કંપનીમાં કામ કરતો હતો. તણ ે ે મારી સમ એક િબઝનસ ે લાન રજૂ
કયો. એ િબઝનસ ં ાળવા માટે તે કોઈની તલાશમાં હતો. મને
ે નો માકિટંગ િડપાટમ ે ટ સભ
લાન ગમી ગયો. વગર િવચાય જ મ તો નોકરી છોડી દીધી.”
“‘શું વાત કરો છો ? P & G ની ચા પગારની નોકરી રાતોરાત તમ ે છોડી દીધી ?
તમારાં પ ની કમાતાં હશ ે નહીં ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘ના રે ના ! મારી પ નીએ તો યારેય નોકરી કરી જ નથી. હંુ પણ સાવ
મ યમવગમાંથી અહીં સુધી પહોં યો હતો. પણ સાચું કહંુ , તો એ વખતે વ નાં જોઈને જ
પટે ભરાઈ જતું !
અમ ે રાહકોના અિભ રાયોને યાનમાં લઈને ‘અપનાગાઈડ.કોમ’ નામની વ ૅબસાઈટ
શ કરી. ધારો કે તમારે નવું વૉિશગ ં મશીન ખરીદવું છે. તો આ વ ૅબસાઈટ પર તમને
ં મશીનની તો માિહતી મળે જ, પણ રાહકોએ મોકલલે સદં ે શા, એ
િવિવધ વૉિશગ
રોડ ટ િવશન ે ી સિવસ અગ
ે ા, તન ે ા અિભ રાય પણ મળે. કોઈને પણ િવચાર આવ ે કે
ં ન
આવા ધધં ામાં કમાણી યાંથી થાય ? પરંત ુ કંપનીઓ રાહકોને લોભાવવા કીમો રજૂ
કરે, રાહકો સાથે સબ ં ધં બાંધવા માટે આ વ ૅબસાઈટનો જો ઉપયોગ કરે તો નફો તો
થાય.
અમ ે રણ ભાગીદારો હતા. માિલની, હંુ અને શલૈ ે દ્ ર મલાની - જે મુ ય સૂ રધાર હતા.
યુ. ૨૦૦૦ની આ વાત છે. ઇ ટરનટે ખૂબ જોરમાં હતુ.ં સ યમ કૉ યૂટરે
‘ઇિ ડયાવ ડ.કૉમ’ નામની કંપનીને ૫૦૦ કરોડ િપયા રોકડા આપીને ખરીદી લીધી
હતી ! ચારે બાજુ ડૉટકૉમનું ગાંડપણ યા યું હતું !
મારા ભાગીદારોએ પણ પોતપોતાની નોકરી છોડી દીધી. બધાંએ થોડું થોડું રોકાણ કયું.
વળી દેવદૂ તસમા રોકાણકારો પણ મળી ગયા, કેમ કે એ સમય ે ડૉટકૉમ કંપનીઓમાં
નાણાં રોકતા કોઈ પાછું વાળીને જોતું જ નહોતુ.ં અરે, એક કરોડ િપયા તો માકિટંગ
માટે જ અમ ે વાપયા - વ ૅબસાઈટ બનાવવા માટે તથા હેરખબર કરવા માટે –
એિ રલ ૨૦૦૦માં તો ડૉટકૉમનો ફુ ગો ફૂટી ગયો. આખી બા જ ધી પડી ગઈ !
બૅ કમાં જે થોડાઘણા પસ ૈ ા પડ્ યા હતા, તે સાચવવાની પણ મોકાણ હતી. આ મારી
પહેલી િન ફળતા. જોકે, એમાંથી એક અગ યનો પાઠ હંુ એ ભ યો કે ‘ધાયું ધણીનું
થાય.’
મારા પાટનર માલાની B.I.T.S. (િપલાની) કૉલજ ે ના ક યૂટર ઍિ જિનયર હતા.
તને ા ફળદ્ પ ભે માં એક જબરદ ત િવચાર આ યો. ‘આપનાગાઈડ’નું સૉ ટવરે
તો અમારી પાસે પડ્ ય ંુ જ હતુ.ં એ સૉ ટવ ૅર વાપરીને જ CRM (ક ટમર િરલશ ે નશીપ
મોડ્ યલુ ) બનાવી શકાય ખ ?ં નાની-મોટી કંપનીઓને પછી આ સૉ ટવ ૅર વચ ે ી શકાય
તો ? અમ ે તો મડં ી પડયા.
છ મિહનામાં જ અમ ે મૉડ્ યલુ બના યું પણ ખ ં. પણ ખૂબ મહેનતને અતં ે ફ ત એક જ
રાહક મ યો. ણીતી બૅ કે એ ખરીદ્ ય.ંુ હા, આ રોડ ટમાં રસ તો ઘણી બધી
કંપનીઓએ બતા યો, પણ ખરીદવાની વાત આવ ે યારે બધા પાણીમાં બસ ે ી ય.
રાહકને સારી સવે ા આપવાની, તન ે ે ખુશ રાખવાની વાતો તો બધી જ કંપનીઓ કરતી
હોય છે, પણ તે માટે ખચા કરવાનો વખત આવ ે યારે બજેટ ઓછું પડે છે. અમને
યાલ આ યો કે ભિવ યમાં કદાચ આ વ તુ ચાલશ,ે પણ હાલ પૂરતી તો માંડવાળ
કરવી પડશ.ે

કોઈપણ કંપની એટલ ે તન ે ા થાપકોના સ ં કારનું

રિતિબબં . થાપકોના રોિજદં ા યવહારમાં એ સ ં કાર છતા
થાય છે. િસિનયર યિ તએ દે ાંત પ વણન કરવું જ
પડે. ફ ત વાણીિવલાસથી કાંઈ ન થાય, પોતાના
રોજરોજના વતનમાં, વષોનાં વષો સુધી સદ્ દવતન કરવું
પડે.
એવામાં જ (૨૦૦૧માં) અમને ‘ઇ ટરસે ટ’ નામની કંપનીનો પિરચય થયો. P & G
માં મારા બે સહકાયકરો હતા – રામકી અને કીમી – તમે ણે લગભગ અમારા જેવી જ
કંપની શ કરી હતી. તમે ને અમારી ટૅ નૉલૉ જોઈતી હતી. ૨૦૦૧માં
‘આપનાગાઈડ’ અને ‘ઈ ટરસે ટ’ એકાકાર થઈ ગયા. ઑ ટોબર ૨૦૦૧માં મજર
થયુ.ં
એ પછી બારેક લાખ િપયામાં બી ં બે CRM સૉ ટવરે વચ ે ાયા, પરંત ુ વચ
ે તા
વચે તા નાકે દમ આવી ગયો. ‘ઇ ટરસે ટ’ને પણ યાલ આવી ગયો, કે ભારતમાં
રાહક અગ ં ન ે વું અ યતં કિઠન છે. પગારો માટે નાણાંની પણ ભારે
ે ંુ આવું સૉ ટવરે વચ
ખચ અનુભવાતી. જે ઈ વ ે ટરે (V.C.) અમને નાણાંની ખાતરી આપી હતી, તણ ે ે પણ
છે લી ઘડીએ પાછી પાની કરી અને અતં ે અમ ે બધા ‘ઈ ટરસે ટ’ને રામ રામ કરીને
નીકળી ગયા.’
‘શું વાત કરો છો ? મનદુ ઃખ તો થયું જ હશ ે ને ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘હા તો! ઘણું મનદુ :ખ થયુ.ં ઈટ વોટ નોટ અ રે ડલી પાિટંગ! પણ ઉદ્ યોગનું સાહસ
કરો, ભાગીદારી કરો એટલ ે આવા િવચારભદે , મનદુ ઃખ, મતભદે તો થાય જ. લગભગ
બધાં જ એ ટરિ ર યૉરે આવી અનુભિૂ ત કરી જ હશ.ે
જો કે, ‘અપનાગાઈડ’ની જૂની ટીમ તો આમય ે છૂ ટી જ પડી ગઈ હતી. માિલનીની
તિબયત નરમગરમ ર યા કરતી હતી. તથ ે ી તમે ણે ભારત છોડીને યુ.એસ. જવાનું અને
વસવાનું ન ી કયું : શલૈ ે દ્ રે પણ અગ ં ત કારણોસર યુ.એસ. તરફ રયાણ કયું.
જોકે શલૈ ે દ્ રેમાં ઉદ્ યોગપિતનું ધગધગતું લોહી હતુ.ં તે હંમશ
ે ા મૅનજ
ે ર અને
એ ટરિ ર યૉર વ ચન ે ી પાતળી ભદે રેખા તરફ મા ં યાન ખચતો. હંુ તો ખરે સમય ે
ખરી જ યાએ હોવાથી જ તરી ગયો છું . અને હા, મ મહેનત કરવામાં પાછું વાળીને જોયું
નથી.
ઓ ટોબર ૨૦૦૨માં હંુ , રામકી અને િવનય િમ ા ભગ
ે ા થયા. િવનય આઈ.આઈ.એમ.
(લખનૌ)નો રૅ યુએટ હતો તથા ‘ઈ ટરસે ટ’માં મારો સહકાયકર હતો. રામકીને તો
હંુ P & G ની નોકરીના સમયથી ઓળખતો હતો.”
‘શક
ં ર, માકિટ સનું િબઝનસ ે -મોડેલ શું હતું ? યય
ે શું હતો ?’ મ પૂછ્ય.ંુ ‘જુ ઓ,
ઈ ટરસે ટમાં અમ ે ઘણોબધો ગુ ત ડેટા યુ.એસ.એ.ની કંપનીઓને વચ ે તા હતા. અમ ે
ણતા હતા કે, ધધં ા માટે એ ે થળ છે, ે તક છે. પણ ઈ ટરસે ટને
કમનસીબે સફળતા નહતી મળી. યાંક અમારી ભૂલ થતી હતી.”
“તો તમ ે શું કયું ? નવું શું કયું ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
“અમ ે બે બાબતને ખાસ યાનમાં રાખી.
ે ા વધુ રાખીશુ.ં ખચ પર કાબૂ રાખીને ધધં ો કરીશુ.ં
૧. અમ ે વક કરતાં આવક હંમશ
‘આમદની અ ી ખચા પય ૈ ા’ જેવ ંુ નહીં કરીએ.
ર. વ ૅ ચર કૅિપટલનું (બહારનુ)ં મૂડીરોકાણ અમને ન ખપ.ે કંપનીની સપં ણ
ૂ માિલકી
અને વહીવટ અમારા હાથમાં જ જોઈએ.
અમારામાંથી કોઈને ય સવે ા ે રનો કે ક સિ ટંગ ે રનો િબલકુ લ અનુભવ ન હતો.
અમ ે ઈ ટરસે ટના બ-ે રણ જૂના ઘરાકોથી શ આત કરી. પહેલાં કરેલી ભૂલોનો
અનુભવ ઘણો કામ લા યો. અમ ે P & Gમાં કામ કરેલ ંુ હતું તથ ે ી માકટ િરસચનું સૂ મ
પ ૃથ રણ કંપનીઓના િહતમાં વાપરવાની આવડતથી સભાન હતા. ભારતમાં એ વખતે
જે જે માકટ િરસચ કંપનીઓ હતી, તે આ રકારની સવે ાઓ આપતી ન હતી.
પ ૃથ રણ બે તનાં હોય છે. પહેલું તો સીધું માકટ િરસચ એનાલૅિટ સ. આમાં
FMCG કંપનીઓ (િલવર કે P & G જેવી) સક ં ળાયલે ી હોય છે. તમે ની રોડ ટ્ રસ
તથા રાહકોનો સવ ડેટા હોય છે. બીજુ ં પરી ણ બૅ કો, રેિડટ કાડ કંપનીઓ,
િરટેઈલ ટોસ તથા ટેિલકોમ કંપનીઓના િબલોના ડેટાનું પ ૃથ રણ હોય છે.
જોકે, અમારી ઉપયોિગતા કંપનીઓને સમ વતા અમારી આંખમાં પાણી આવી જતાં.
મોટા ભાગની કંપનીઓ પહેલાં તો શકં ા જ કરે ! અમનજે પૂછે, માકિટંગ કંપનીઓ જ
માકટ િરસચ એનાિલિસસ કરે ને ? તમારો આમાં શો ફાળો છે ? અમિે રકામાં ય કોઈ
આવું તો નહીં કરાવતું હોય. આ બધું I.T. આધાિરત છે ? આ દેશમાં આ નાટક ન
ચાલ…ે વગરે ે.
અમ ે એમને સમ વતા. અમારો USP – યુિનક સિે લગ ં િ રિ સપલ-એ હતો, કે
લોકોના વપરાશ પર આધાિરત આ મૉડલ છે. અમ ે ટેિટિ ટકલ એનાિલિસસ નથી
કરતા. તમારે કંપનીના િહતમાં જો સારા િનણયો લવે ા હોય, રાહકોને સતં ુ રાખવા
હોય તો અમ ે તમને મદદ પ થઈશુ.ં તમને એક ઉદાહરણ આપુ.ં ધારો કે િરલાય સ
ટેિલકૉ યુિનકેશનના રાહકો િ રકેટની િસઝનમાં સૌથી વધુ ફોન વાપરતા હોય, તો તે
પરથી નવી નવી કીમ, રાહકોને તથા કંપનીને લાભદાયી યોજનાઓ િવચારી શકાય.
અમને P & G (યુ.એસ.એ.) તરફથી સૌથી પહેલું કામ મ યુ.ં અમ ે રણય ે
ભાગીદારોએ ધધં ો શ કરતાં પહેલાં જ એક પ તા કરી લીધી હતી કે અમ ે અમારી
રોડ ટ ફ ત ભારતની બહાર જ વચ ે ીશુ.ં અમિે રકામાં અમને સારી એવી સફળતા
મળી. યાંની કંપનીઓને અમારી સવે ાની િકંમત સમ ઈ ગઈ હતી. વળી, તમ ે ચી
ૈ ા આપવામાં તઓ
વૉિલટીનું કામ કરી આપો, તો પસ ે ખૂબ ઉદારતા દાખવતા. ખરેખર,
પહેલી વાર અમ ે ખુશ હતા. (નાણાંની દૃિ એ)
અમારે એવી કંપનીનું સજન કરવું હતુ,ં કે જેમાં રાહક ખુશ હોય કે સતં ુ હોય,
એટલું જ પયા ત ન હતુ.ં રાહક હષાિ વત હોવો જોઈએ. રા …રા …
Delighed ! અને હા, એ કામ કરવામાં અમને પણ ખૂબ આનદં આવવો જોઈએ;
ૈ ા પણ મળવા જોઈએ.
પસ
અમ ે તો આને કંપનીનું યય ે બનાવી દીધુ.ં અવા તિવકને વા તિવક બનાવવાનું બીડું
ઝડ યુ.ં કંપનીનું ચાિર ર્ય એકએક ટ મૂકીને ચણવું પડે છે. બાળકની જેમ તન ે ંુ
લાલન-પાલન-જતન કરવું પડે છે.
તમ ે નોકરીએ કેવાં કપડાં પહેરીને આવો છો, ઘરે બઠે ા કામ કરો છો કે ઑિફસમાં,
કેટલી ર ઓ લો છો, કેટલા વાગે આવો કે ઓ છો… તમે ાંથી એકેય વ તુ અમારે
યાં મહ વની નથી. મહ વ ફ ત એક જ બાબતનું છે – રાહકનો સતં ોષ, આનદં .
લગભગ ૮૦% જેટલા રાહકો તો મોઢામોઢ પિ લિસટીથી જ મળી ય છે.’
“પણ આવો દુ તમ ે કરી શી રીતે શ યા ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“શ આતમાં તો ટાફ સ ં યા ખૂબ નાની હતી. અમ ે રણ જ બધું કરતા. રાહકને
શને ાથી સતં ોષ મળે છે, તન ે શું શોધે છે ? ફરી
ે ી અમ ે પાકી નોંધ લતે ા. આપણામાં તઓ
વાર આપણી સવે ા લવે ા કયા કારણોસર આવ ે છે ? આ બધું નોંધતાં.”
“પણ તમને રાહકો મ યા શી રીતે ?”
“એમાં તો એવું છે ને કે પહેલું કામ કયા પછી અમ ે જોયુ,ં કે દર મિહને કમાણી સારી
થતી હતી. અમ ે િવચાયું કે અમ ે આ કમાણી શી રીતે કરી ? જવાબ મ યો કે રાહકને
ૂ સતં ોષ આપીને ! તો પછી વધારે કમાણી કરવી હોય, તો રાહકને વધારે સતં ોષ
સપં ણ
આપો. ખ ં ને ? રાહક જ તમા ં યાન રાખશ.ે
‘માકિટ સ’ના શ આતનાં વષોમાં મને એક ઈ-મલે મ યો હતો, જે મ આજેય સાચવી
રા યો છે. જુ ઓ…. અમારા એક રાહકે લ યું છે, ‘માકિટ સ’ રૉકસ ! મને
માકિટ સ િવશ ે માિહતી આપવા બદલ આભાર. અમ ે મા યો હતો અને ધાયો હતો તથ ે ી
ૈ ા લીધા વગર આ યો છે. થે સ.’ બસ, આમ જ કામ
ય વધુ ડેટા તમ ે અમને વધારે પસ
વધવા લા યુ.ં
એક સ ય મને સમ ઈ ગયું કે ધધં ો માણસો સાથે સકં ળાયલે છે. જો સામને ી કંપનીનો
ે ર આપણાથી રા હશ,ે તો કંપની પણ રા રહેશ.ે ઘણી વાર તો મૅનજ
મૅનજ ે ર નોકરી
છોડીને બી કંપનીમાં ય, તો તે કંપનીના રોજે ટ પણ અમને મળતા. વળી પહેલું
કામ P & G નું કયુ,ં તથે ી અમને બી મોટા રાહકો મળ ે વવામાં તકલીફ ન પડી.
અમ ે અમારા લાય ટ્ સને કહેતા, ‘અમારા પર આંધળો િવ ાસ ન મૂકશો. પહેલાં એક
નાનું કામ કરાવી જુ ઓ, પછી ખાતરી થાય તો જ મોટંુ કામ આપજો…’
િબઝનસ ે મૉડલ એકાદ વષમાં બરોબર સટે થઈ ગયુ.ં ‘ઓછા ખચ ઉમદા કામ’ એ જ
અમારો મુદ્રાલખ ે હતો. જોકે આ આઉટસોિસંગનું કામ ન કહી શકાય. આ તો ડેટા
રોસિે સગં નું કામ હતુ.ં સલાહકારનું એ રકારનું કામ કે જેમાં રાહક તમને રૉ લમે
આપ,ે તમ ે ડેટાની મદદથી એ ર ને સૂલઝાવો.
અ યારે તો ‘માકિટ સ’ રીસથી ચાલીસ દેશોના મૅનજ ે સ સાથે કામ કરે છે. તમને
ણીને નવાઈ લાગશ ે કે આ ધધં ામાં નફાનું રમાણ ખૂબ જ ચું છે. સામ ે હરીફાઈનું
ત વ લગભગ નહીંવત્ છે. અમ ે તો સાવ શાંિતથી, ખુ લામાં બસ
ે ીને અમા ં કામ કયો
જતા હતા. હેરાત કરવાની અમારે કોઈ જ ર ન હતી, કેમ કે અમારે ભારતમાં કામ
લવે ંુ જ ન હતુ.ં આજે ય આ ધધં ામાં ખાસ હરીફાઈ નથી.
આજે આ કંપનીનો યુ.એસ.પી. તન ે મૉડલ છે. આ એક એવી કંપની છે, કે જે
ે ંુ િબઝનસ
નથી ટૅ નૉલૉ કલ, નથી ક સિ ટંગ કે નથી એનાલિે ટકલ. આ રણય ે નો સમ વય
છે. આ બધું સમજતાં અમને બી ં બે વષ લા યાં.
રાહકો સાથને ા અનુભવથી ઘણું શીખવા મ યુ.ં અમારા મોટા ભાગના લાય ટ્ સ
ફ ત ફૉ યુન ૧૦૦ કંપનીઓ જ છે. અમારા સલાહકારો પણ છે. અમારા અમુક
સલાહકારોએ કંપનીમાં નાણાંન ંુ પણ રોકાણ કયું છે. જોકે, કંપની શ કરવા માટેનાં
પાયાનાં નાણાં અમ ે રણ પાટનસ કાઢ્ યા હતા.
હંુ તમને બધું તો ન કહી શકું , પણ અમારો િવકાસ આ રમાણે થયો છે. ધારો કે પહેલ ે
વષ અમ ે ૦ થી ૪૦૦ િપયા સુધી પહોં યા, તો બીજે વષ ૧૬૦૦, રીજે વષ ૩૫૦૦
અને ચોથે વષ ૭૦૦૦ િપય ે પહોં યા છીએ. દર વષ આવક અને નફો બવે ડાયાં છે.
શ કયા પછી ફ ત ૬ જ મિહનામાં કંપની નફો રળતી થઈ ગઈ હતી. જોકે, અમ ે
રણય ે એ વખતે એક ફૂટી કોડી પગાર પણ લતે ા ન હતા. એ પછી તો બધું ખૂબ સારી
રીતે ગોઠવાઈ ગયુ.ં અમ ે એક બાબતનું ખાસ યાન રાખતા હતા. ફ ત યુવાનોને જ
નોકરીએ રાખતા અને તમે ને કામ શીખવતા.
આ ધધં ો અમારે માટે જ નવો હતો. અમ ે નવા િનશાિળયા હોઈએ, યાં વળી બહુ
હોંિશયાર અને અનુભવીને લાવીને શું કરીએ ? અમને અગાઉ ખરાબ અનુભવ થઈ
ગયા હતા. બહુ અનુભવી માણસ નવું શીખવા તય ૈ ાર નથી હોતા. વળી, તમે ની સાથે
ભાજોડી પણ ન કરાય.

માકિટ સનું િમશન ટેટમૅ ટ આ રમાણે છે : અમ ે જે

કાંઈ કરીશું તમે ાં ે તા પુરવાર કરીશુ.ં રાહકના સતં ોષ
 માટે કાયરત રહીશું તથા આ રમાણે કામ કરવામાં જ અમને
આનદં તથા પસ ં ે રા ત થશ.ે
ૈ ા બન
યારે તમારા રાહક તમને કહે કે ‘તમ ે તો અમને
‘બે ટ આઈિડયા’ આ યો છે.’ અથવા તો ‘તમારે લીધે અમ ે
બચી ગયા’ યારે હંુ રોમાંિચત થઈ છું . મરતો દદી
ડૉ ટરને આવું કહેતો હોય છે, ખ ં ને ?
પહેલાં બે વષમાં અમ ે સાવ જ તરોતા યુવાનોને લીધા. હ તો કૉલજ ે માંથી નીકળે
માંડ બે વષ ન થયાં હોય, તવે ા લબરમૂિછયા ચબરાક યુવાનોને અમ ે પ ૃથ રણ
કરવામાં એ ા બનાવી દીધા. ‘એનાલિે ટકલ રોફૅશન સ’ની એક નવી જ પઢે ી અમ ે
ૈ ાર કરી છે.
તય
અમારો મોટા ભાગનો ટાફ ર૭ વષની આસપાસનો છે. કામ હોય તો રાતોની રાતો ખચી
કાઢે. પછી બે િદવસ ન પણ આવ ે ! બધા જ પોતાની તને વફાદાર છે. કોઈક વાર
એકાદ સડેલું ડું આવી પણ ય. તવે ે વખતે બૉસ અમા ં યાન દોરે છે.
અ યારે અમારી કંપનીમાં લગભગ પચાસ MBA થયલે ા કમચારીઓ છે. મોટા ભાગના
IIMમાંથી અનુ નાતક થયલે ા છે. એ પચાસમાંથી ફ ત રણ જ યિ તઓએ છે લાં
આઠ વષમાં નોકરી છોડી છે. આ ઉપરથી તમને કમચારીઓના સતં ોષનો યાલ આવશ.ે
૨૦૦૭માં એક ઘટના બની.
િવનય અમિે રકામાં થાઈ થયો હતો. રામકી સતત ફરતો હોય અને દુ િનયાભરમાં
સે સનું યાન રાખે અને હંુ બ લોરમાં બઠે ો બઠે ો રાહકોને સમયસર િડિલવરી મળે
તને ંુ તથા ઑિફસ અને ટાફનું યાન રાખુ.ં અમારી ટાફ સ ં યા રર૦ પર પહોંચી
હતી. એક સીધીસાદી B.P.O. કંપની કે ઈ ફોિસસ જેવી સૉ ટવરે કંપની કરતાં
ઓછા ટાફમાં અમ ે ઘણું કામ કરતા.
એ વખતે WNS નામની કંપની રકાશમાં આવી. અમારો િવકાસદર ખૂબ જ ચો
હતો. ભયાનક ઝડપે કંપની આગળ વધી રહી હતી. મનમાં એક છૂ પો ભય ર યા કરતો
હતો, કે બધું તો સા ં સા ં ન જ થાય !
બસો વીસ માણસોના ટાફની જવાબદારી અમારા રણ પર ન હોવી જોઈએ ! તો પછી
આપણે કરવું શું ? ઇ ફોિસસના ી નારાયણ મૂિતની જેમ અમુક મર થાય એટલ ે
િનવ ૃિ વીકારવી જોઈએ ?
અમ ે જહાજને આટલ ે સુધી તો લઈ આ યા હતા, પણ હવ ે દિરયો તોફાની હતો.
જહાજને તોફાનો સામ ે ટ ર લઈ શકે તવે ંુ મજબૂત બનાવવા સબળ ટેકાની જ ર
હતી. અમારે અમારી મયાદાઓ હતી. યારે કંપની િવકાસના તબ ામાં હોય યારે
ઘણી બધી તક મળે છે. જો તમ ે એ તકને ઝડપી ન લો તો પાછળ રહી ઓ છો.
િવકાસના આ તબકકે અમ ે ‘માકિટ સ’ને એક એવી કંપની બનાવવા ઈ છતા હતા,
કે જે ફ ત પ ૃથ રણની જ નહીં, પણ બી ઘણી બધી સવે ાઓ આપી શકે.
હાલના તબકકે અમારી સામ ે બે િવક પો હતા. આઈ.પી.ઓ. કરીને બ રમાંથી નાણાં
ઊભા કરીન,ે નવો ટાફ રાખીને િવ તરણ કરવું કે મોટી કંપનીમાં ભળી જઈને અમારી
તાકાત વધારવી ! નસીબજોગે એવામાં WNSનો પિરચય થયો. યૂયોકના બ રોમાં
એકાદ વષ અગાઉ જ આ કંપનીનું િલિ ટંગ થયું હતુ.ં િવ તરણ માટેના માગની શોધમાં
તમે ની નજર અમારી કંપની પર પડી. વળી WNSના CEO ી નીરજ ભાગવ એક
જમાનામાં મારા િમ ર શલૈ ે દ્ ર માલાનીની કંપની ‘ઇવ ે ચસ’ના પણ CEO હતા.
અમારા િવચારો મળતા આવતા હતા. બધું સમ -િવચારીને માચ, ૨૦૦૭માં અમ ે અમારી
કંપનીને WNSમાં ભળ ે વી દીધી. લગભગ મથ ે ી બે કંપની એક થઈ.’
ં રને પૂછી જ લ છું , ‘તમને યારેય આ એકીકરણથી પોતાની કંપની િછનવાઈ
હંુ શક
જવાનો કે આિધપ ય ઓછું થઈ જવાનો ડર ન લા યો ? તમ ે તમારા બળ પર જ
આગળ વ યા હોત તો વધારે સા ં ન થાત ? WNSમાં ભ યા પછી શું બદલાવ
આ યા છે ?’ આ પૂછતી વળ ે ાએ મનમાં તો હંુ પણ િવચારી જ લ છું કે ૬૫ િમિલયન
ડૉલર એ કાંઈ નાનીસુની રકમ નથી. રણ ભાગીદારો વ ચ ે એક જ પળમાં કંપનીના
એ વષના (૨૦૦૭)ના નફા કરતાં પદં ર ગણી રકમ હાથમાં આવી ય તો કોણ આવી
મોટી ઑફરનો અ વીકાર કરે ? છતાંય હંુ પૂછું છું , ‘કંપનીના રોિજદં ા વહીવટમાં આ
મજરથી કાંઈ ફેરફાર થયા છે ખરા ???

તમારી કંપનીને નાની જ રાખવી છે, કે િવશાળ બનાવવી

છે તે િનણય તમારે જ લવે ાનો હોય છે. બન
ં ે ર તા અલગ છે.
તમારે જે માગ પસદં કરવો હોય તે કરો. મ કંપનીના િવકાસ
માટેનો માગ પસદં કયો છે.
“હા અને ના ! હવ ે અમ ે એક મોટી કંપનીના ભાગ પ છીએ. WNS યૂયોક ટોક
માકટ પર િલ ટેડ કંપની છે. તથે ી િહસાબિકતાબ બરોબર રાખવા પડે છે. શ
શ માં અમને અઘ ં પડ્ ય,ંુ પણ પછી સમજ પડી કે જે થાય છે તે સારા માટે થાય છે.
કંપનીમાં િશ ત વધી છે. સે સ તથા યુમન િરસોસ એ બે િડપાટમ ે ટમાં તો મજર થઈ
ગયું છે. જોકે, અમા ં અને WNSનું ક ચર સાવ જ જુ દં ુ છે, તે હવ ે ખાલ આવ ે છે.
અમારા અને એમના માણસોની વૉિલટી જુ દી છે. તમે નો ટાફ ૧૭,૦૦૦નો છે અને
અમારો ટાફ ર૫૦નો. અમારો ટાફ ખૂબ જ કુ શળ અને ઉ ચ ક ાનો છે. વહીવટની
દૃિ એ કાંઈ બદલાયું નથી.”
“તમ ે તો ખૂબ પસ
ૈ ાદાર થઈ ગયા, ખ ં ને ?” મ પૂછી જ લીધુ.ં

“હા, હંુ વીકા ં છું કે અમને રણય ે વા માટે એ મુ ય

ૈ ા મ યા. કંપની વચ
ે ને ખૂબ પસ
પિરબળ હતુ.ં બધાં જ નાણાં રોકડેથી મ યા છે. અમારી કંપનીના શૅર (ESOPS)
જેની પાસે હતા, તે ટાફ મ ે બસને પણ ઘણા ઘણા િપયા મ યા. ‘કો’ક િદવસ
અમયે પસ ૈ ાદાર થઈશુ?ં એ વ ન સાકાર થયું છે.

અમ ે રણય ે ભાગીદારો પહેલથ

ે ી જ એક બાબતે ખૂબ પ હતા. આપણી તને અને
કંપનીને અલગ રાખવાનાં છે. આપણી કંપનીના ભાિવ માટે જો કોઈ સારી બાબત બની
રહી હોય, તો અગ ે ી જ WNS સાથે ના એકીકરણથી
ં ત વાથને વ ચ ે ન લાવવો. તથ
અમારે કોઈને લાગણીશીલતાનો ર ન ઊભો જ ન થયો. મોટા ભાગના
ઉદ્ યોગપિતઓને પોતાની કંપનીને બી કંપની સાથે ભળ ે વતા ખૂબ જ મુ કેલી પડે છે.
અમ ે કંપનીનું અને કમચારીઓનું ભલું જોઈને આ િનણય લીધો છે.
હવ ે આ કંપની ફ ત અમારા ઇશારે નાચતી નથી. એક બૉડ ઑફ િડરે ટસ છે. નવા
ઇ વ ે ટમૅ ટ કરવા માટે પૂરતાં નાણાં છે. WNS એ અમને તમે ના સોથી ય વધારે
રાહકો સાથે ઓળખાણ કરાવી છે.’
“તમારી કંપની તો દર વષ ૧૦૦%નો િવકાસદર સાધતી જ હતી. WNSને કારણે
એમાં શું ઘણો ફરક પડ્ યો છે ?”
“આ વષ તો અમ ે એ જ િવકાસદર ળવી રાખવાના છીએ. િવકાસ બમણો કરીશુ.ં એ
પછીના વષ એથી પણ વધુ થશ.ે વળી, ફ ત ડેટા પ ૃથ રણના ે ર િસવાય પણ અમ ે
ઘણાં ે ર ખડે વા ઇ છીએ છીએ, જે WNSને કારણે શ ય બનશ.ે ”
“કંપનીના મુ ય થાપક હ ય ે આ કંપની સાથે જ છે ? દરરોજ સવારે ઊઠીને
નોકરીએ આવવાનું મન થાય છે ? હવ ે બળ યાંથી આવ ે છે ? (કંપની વ ે યા પછી)”
“અમ ે તો િવ ભરમાં ઉ મ ક ાનું કામ કરવાના શુભ આશયથી જ આ કંપની શ
કરી હતી. હ આજે પણ અમ ે એ જ કામ કરીએ છીએ. છે લા એક વષમાં અમ ે જે
લાય ટ્ સ મળે યા છે, તે ‘ઇ ફોિસસ’ જેવી કંપની માટે પણ ઈ યા પ છે. ઘણી
જ યાએ તો અમ ે એમની હરીફાઈમાં પણ કામો લીધાં છે, કો ટ્ રે ટ મળ
ે યા છે. આ
બધો ઉ સાહ અમને ટકાવી રાખે છે.
અને હા, યારે તમ ે કોઈપણ કામ ફ ત પસ ૈ ા માટે ન કરતા હો, યારે િજદં ગી વવી
બહુ જ સહેલી થઈ ય છે. હવ ે અમ ે ફ ત કામ પર યાન આપીએ છીએ. આ બધું
થયા પછી મને વનનું એક સ ય સમ ઈ ગયું છે કે આપણે પટે ચોળીને નકામું શૂળ
ઊભું કરીએ છીએ. સીધસ ં વાડા ઊભા કરીને હેરાન થઈએ
ે ીધું વવાને બદલ ે ગૂચ
છીએ.
પહેલી કંપની િન ફળ ગઈ યારે ય હંુ તો ખુશ જ હતો, કેમ કે અમ ે કાંઈક જુ દં ુ -સરસ
કામ કરતા હતા. ‘માકિટ સ’ શ કરી યારે એ ખુશાલી નથી. ગરે ેજમાં પહેલી
ઑિફસ ચાલુ કરી. મને આજેય એ િદવસ યાદ છે યારે અમ ે પહેલું A.C. ખરીદ્ ય,ંુ
યારે કો ફર સ ફોન લા યા અને પહેલું લૅપટૉપ લીધું ! મને તો એ ર યક ે પળે
રોમાંિચત કયો છે.
તમારી મર વધે યારે તમને કૉલજ ે કાળ યાદ આવ ે જ. પણ તમ ે નોકરી કે ધધં ો કરતા
ે માં પાછા જઈ શકો ખરા ? દરેક વષની, કાળની એક મ છે. પણ
હો, તો તમ ે કૉલજ
એ કાળ પૂરો થાય છે. આપણે તો એના એ જ રહીએ છીએ, ફ ત વન પી
નાટકમાં આપણો રોલ બદલાય છે.
આજે હંુ ‘માકિટ સ’માં છું , કાલ ે કદાચ ન પણ હો . હ તો કંપનીના બધા જ
થાપકો બૉડમાં છે, કાલની કોને ખબર ? યાં સુધી અમ ે કંપનીના મૂ યમાં વધારો
કરી શકીશુ,ં યાં સુધી અહીં જ રહીશુ.ં
‘માકિટ સ’ના રણય ે થાપકો પાસે લગભગ સરખું જ શૅર હોિ ડંગ હતુ.ં જો
પાટનરશીપમાં યાંય પણ તડ પડે, તો કંપની અને ટાફ ર તા પર આવી ય.
અમારા રણ વ ચ ે ઘણી વાર મતભદે થયા છે. જોકે, મોટે ભાગે અમ ે વાટાઘાટોથી
ર નો ઉકેલ લાવી દીધો છે. આ ઉપરાંત બસોમાંથી લગભગ એંસી કમચારીઓ પાસે
‘ESOPS’ (એ લોઈઝ ટોક ઓ શ સ) છે. એટલ ે જ યારે અમને ૬૫ િમિલયન
ડૉલર મ યા, યારે એ ટાફ મ ે બસ પણ યાલ થઈ ગયા.
આજે આયનાની સામ ે જોઈને ઊભો રહંુ છું , તો મને મારી ત સાવ ચો ખી દેખાય છે, તે
જ સૌથી મોટો સતં ોષ છે. મ જે કયું તે બધાંના ભલામાં કયું છે. મ જે મળ
ે યું તે મારી
લાયકાતથી મળ ે યું છે. WNS સાથે અમા ં એકીકરણ સાવ છે લા તબ ામાં હતું
અને ૬૫ િમિલયન ડૉલસ આવવાની તય ૈ ારી હતી, યારે પણ અમ ે ‘માકિટ સ’ના
કેટલાય કમચારીઓને શૅરો આ યા અને તમે ને અમારી સપં િ માં ભાગીદાર બના યા છે.
આઈ ફૅ ટ ધટે ઇટ વૉઝ ફૅર !”
“સાચી જ વાત છે, શક
ં ર, વ ૅલ ડન !” હંુ મનોમન બોલી ઊઠું છું .
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

ઈટ ઇઝ વ ૅરી િડિફક ટ ! ધધં ો કરવો એ બ ચાંનો ખલે નથી. કેટકેટલી

મુ કેલીઓ ! સૌથી પહેલાં તો સખત લગન જોઈએ. જ બર િહંમત જોઈએ.
વળી બધું જ કામ પોતાની તે કરવાની તાકાત જોઈએ. ‘અપના હાથ
જગ ાથ’ની વ ૃિ તો અચૂક જોઈએ. સૌથી અગ યની વાત તો એ છે કે તમ ે
જે કોઈ િનણય કરો તે સાચો હોય, કે ખોટો તન
ે ે વળગી રહેવાનું બળ જોઈએ.
જો તમ ે સફળ થઈ જશો તો તમારી બધી ભૂલો અને તમારો ભૂતકાળ, ભુલાઈ
જશ,ે એટલ ે િચતં ા ન કરશો.
હા, બધાં જ કામો કરવાં પડશ.ે અિભમાની પણ બનવું પડશ ે ને િનરાિભમાની
પણ ! કામ તે કરવું ય પડશ ે ને અ યને ભાર સોંપતા શીખવું ય પડશ.ે
નતે ૃ વ પૂ ં પાડવું પડશ ે તથા ટેકો આપતાં ય શીખવું પડશ.ે અરે, પટાવાળો
ન આ યો હોય તો કચરો ય કાઢી નાખવો પડશ.ે રાહક મુલાકાતે આવવાના
હોય તો ‘પટાવાળો આવીને ઑિફસ સાફ કરશ.ે ’ તવે ી રાહ તો ન જ જોવાય
ને ?
અમને તો P & Gની નોકરીનો અનુભવ ખા સો કામ લા યો હતો. અમારી
કંપનીનું ક ચર, મૂ યો, િન ા બધું જ અમારા એ અનુભવને આધાિરત
હતાં.
ે ંુ ાન હોવું અિનવાય છે. જોકે આજકાલ
તમ ે જે ધધં ો કરવા ઇ છતા હો તન
તો સારામાં સારા માણસોને ટાફમાં લઈને તમ ે ધધં ો કરી શકો છો.
વ ૅ ચર કૅિપટલ કરતાં ય એક એ જલ ઇ વ ે ટરની વધુ જ ર છે. વ ૃ ના
બીજમાં જેમ ખાતર-પાણી નાખવા પડે તમે કંપની પી વ ૃ ને ફાલવા માટે
નાણાંની જ ર પડે છે. િમ રો અને સગાંસબ ં ધં ીઓ આવ ે વખતે કામ લાગે છે.
કંપની થોડી મી ય, તમારી ભાિવ યોજનાઓ ઘડાય, પછી જ વ ૅ ચરના
નાણાં લજે ો. જોકે, જે તમારી કંપનીમાં નાણાં રોકશ,ે તે હ ત ેપ તો કરશ ે જ
અને સ ામાં ભાગ પણ માગશ.ે તો તે તય ૈ ારી રાખજો.
 દસ લાખ ડૉલરના ડ્ રેસીઝની િડઝાઈનર

બી અશરફ (પી. . પી. ૧૯૮૩

રેિ યસ ફોમ સ
ં ના પોતાના શોખનું બીએ ધીકતા ધધં ામાં પાંતર કયું છે.
ડ્ રેસ િડઝાઈિનગ
અમિે રકાની શાળાઓમાં યો તી વાિષક રોંમપાટીઓના ડ્ રેિસસ સ લાય
કરવાનું કામ ‘ રેિશયસ ફોમલસ’ ખૂબ િવશાળ પાય ે કરે છે.
૧૯૮૩માં IIMAમાંથી રૅ યુએટ થયલે િવદ્ યાથીઓ અમદાવાદના એ જ કે પસ પર
આજે રજતજયતં ી ઊજવી ર યા છે. (૨૦૦૮માં) મોટા ભાગનાનાં પટે પર ચરબીના થર
યા છે અને માથા પર ટાલ પડી ગઈ છે.
પણ બી અશરફ એટલી સુદં ર અને યુવાન લાગે છે, કે બધા િવચારમાં પડે છે કે આ
એ જ બી છે, જે અમારા લાસમાં હતી? બીનો એક સહા યાયી તન ે ા પિત
ે ી કહે છે, ‘મોડું મોડું કહંુ છું , પણ તને ક યા વગર
વદે ના ખભે હાથ મૂકીને ધીમથ
રહી શકતો નથી દો ત, કે તું બહુ નસીબદાર છે ! બી લુ સ ધ સઈે મ ! ટિનગ ં !”
બી અને વદે બન ં ે ખુ લા િદલ ે હસી પડે છે. ઘણા લોકો વદે ને આ વા ય કહી
ચૂ યા છે. જો કે બીના મોઢે તન ે ા િબઝનસ ે ની તથા વનની વાતાં સાંભળો યારે
એક ર જ ર ગ… ે ‘આ બે માં ખરેખર નસીબદાર કોને કહેવાય ?’
ભારતદેશમાં હોિશયાર તથા સુદં ર પ નીને ધધં ાની ધૂરા સભં ાળવા આપીને ગૌણ
દરજજો વીકારીને પ નીની સફળતામાં ગૌરવ લન ે ાર પિત કેટલા ?
બી અશરફ ‘ રેિશયસ ફોમલસ’નાં સી.ઈ.ઓ. છે. આ કંપની વષ દસ િમિલયન
ડૉલરનો ફેશનબે લ કપડાંનો ધધં ો કરે છે. વદે તમે ના વન તથા િબઝનસ
ે ના
ભાગીદાર છે.
ે ે છે, તે ણીને આપણને નવાઈ લાગશ.ે “PROM
રેિ યસ ફોમ સ શું વચ
DRESSES” ! રોમ ડ્ રેિસઝ એટલ ે શું તન ે ી સહેજ સમજ આપુ.ં અમિે રકન
ટીનએજ છોકરીનું એક વ નન હોય છે. દરેક ક યાને પોતાની હાઈ કૂ લને અતં ે થતી
‘ રોમ પાટી’માં ે દેખાવું હોય છે. રોમ પાટીમાં ે દેખાવા માટે ભારે હંુ સાતુસ
ં ી
થતી હોય છે. ર યકે દીકરી માટે શાળાનો આ છે લો િદવસ એક યાદગાર રસગ ં હોય
છે. એ ફ ત ન ૃ યનો કાય રમ નથી હોતો, એક મહામૂલ ંુ સભ ં ારણું હોય છે. તથ
ે ી જ,
આ ‘ રોમ’ માટે અ યતં મોંઘો ડ્ રેસ ખરીદવામાં છોકરીઓ કંજૂસાઈ નથી કરતી.
બીની કંપની આ રોમ-પાટીંના ડ્ રેસ િડઝાઈન કરે છે.
આપણને િવચાર એ આવ,ે કે એક ભારતીય નારીને આ ધધં ામાં રવશ ે વાનો િવચાર
આ યો જ શી રીતે હશ ે ? વળી, બીએ ફૅશન િડઝાઈિનગ
ં ની યવિ થત તાિલમ પણ
નહોતી લીધી. પણ બીની વાત સાંભ યા પછી ‘મન હોય તો માળવ ે જવાય’ એ
કહેવત સાથક લાગે !
િબઝનસે લા સ તો બધાં બનાવી શકે. જો કે, લા સ રમાણે મોટેભાગે કાંઈ જ થતું
નથી. ઘણીવાર તો થાય કે લાિનગ ં કરવાનો કોઈ ફાયદો ખરો ? કેમકે છેવટે તો
રભુએ દરેક માટે િનમિણ કરેલ ંુ જ હોય છે. બસ, ફળની આશા રા યા વગર કામ
કયો ઓ.
 દસ લાખ ડૉલરના ડ્ રેસીઝની િડઝાઈનર

બી અશરફ (પી. . પી. ૧૯૮૩

રેિ યસ ફોમ સ

બીનો જ મ િદ હીમાં તથા ઉછેર િમિટંગ, વપે ારીઓ તથા ધધં ાના વાતાવરણમાં.
અમારી આ િમિટંગ IIMAના કે પસમાં યો ઈ છે. મારી સામ ે બઠે ે લ યિ ત લગભગ
ૈ ાર નથી. સુદં ર દેખાવ તથા આકષક વશ
પચાસે પહોંચી હશ ે તે માનવા મા ં મન તય ે
અને કેશભૂષામાં સ જ બી આઈ.આઈ.એમ.નાં ભૂતપૂવ િવદ્ યાિથની કરતાં મોડલ
જેવાં વધારે દેખાય છે.
“મારા િપતા િડફે સ ખાતામાં નોકરી કરતા હતા. જો કે, ટં ૂ ક સમયમાં એ નોકરી
છોડીને તમે ણે પોતાનો ધધં ો ચાલુ કયો હતો. હંુ િનશાળેથી આવું યારે મારા ઘરમાં
િબઝનસ ે િમિટંગ ચાલુ જ હોય. િપતા મને પણ સાથે બસ ે ાડે. હંુ બધું શાંિતથી સાંભળં ુ
તથા કદાચ રહણ પણ કરતી હોઈશ. તઓ ે ક સ ટ ટ હતા.

જો કે, હંુ ઉદ્ યોગ ચાલુ કરીશ તવે ો તો મને વ નને ય ખાલ ન હતો. બારમામાં મ
િવ ાનના િવષયો રા યા હતા. સારા મા સ સાથે પાસ થવાથી મને મિે ડકલમાં રવશ ે
મળી ગયો. મિે ડકલ કૉલજ ે માં એકાદ વષ થયુ,ં ને એનટે ોમી શીખવાની આવી. દેડકા
કાપવાની મને ભારે સૂગ ! મ તો ઘરે આવીને બા-બાપુ ને ક યુ,ં ‘મને આ લાઈનમાં
નહીં ફાવ.ે ”
પછી તો િદ હી યુિનવિસટીમાંથી મ M.Sc. કયું. મને લ ે ડની બિમગહામની
કૉલજે માં ફીશ એિ બયોલો િવષયમાં પીએચ.ડી. માટે એડિમશન મ યુ.ં મારે માટે એ
રસનો િવષય હતો. એવામાં એક િદવસ મારા િપતા એ મને IIMAની હેરખબર
ે મૅ ટ શીખવા માટે તો
બતાવી. હંુ એ જમાનામાં ખૂબ શરમાળ હતી. હંુ માનતી કે મૅનજ
ખૂબ બોલકણા બનવું પડે, પરંત ુ મિે ડકલનો અ યાસ અધવ ચ ે છોડીને મ એક વખત
તો મારાં માતા-િપતાને નારાજ કયા જ હતાં, તથ
ે ી મ હેરખબર વાંચીને અર કરી,
પરી ા આપી તથા મને એડિમશન પણ મળી ગયુ.ં
આ સ ં થાએ મા ં યિ ત વ જ બદલી કાઢ્ યા ! સૌથી પહેલાં તો મને પસનાિલટીનું
એક ર નપ ર આપવામાં આ યુ.ં રોફેસર ઈિ દરા પરીખે મારી િટઓ શોધીને
કયા ે રે મહેનતની જ ર છે તે ન ી કયુ.ં આ સ ં થામાંથી પાસ થઈને તમ ે નીકળો
ૈ ાર થઈ ઓ.
એટલ ે તમ ે ખરેખર બધી જ રીતે તય
અમારા જમાનામાં ‘એ ટરિ ર યૉરશીપ’ના કોઈ જ િવષયો સ ં થામાં શીખવવામાં
આવતા ન હતા. મ પાસ થઈને ‘BHEL’ માં નોકરી વીકારી. મને બે નોકરીની
ઑફર હતી, પણ ભલે ની ઑિફસ િદ હીમાં હતી તથા કામ પણ મારા રસનું હતુ.ં જોડે
ે વષમાં હંુ પણ મારા િપતા ની જેમ ધધં ો
ે ી તો મને ખાતરી જ હતી, કે પાંચક
અદં રખાનથ
જ કરવાની. ફૅશન િડઝાઈિનગ ં ની લાઈન પકડીશ તવે ો તો મને વ નને ય ખાલ ન
હતો
ભારતની અનક ે ીઓની જેમ એ ગાળામાં મારા પણ લ ન થયા. હંુ પિત વદે સાથે
અમિે રકા જતી રહી. આ વાત ૧૯૮૭ની છે. જો કે, મ રા નામું આ યું ન હતુ.ં હંુ તો
અમિે રકામાં ય રોજ મારા પિતનું માથું ખાતી, ‘ચાલોન,ે ઈિ ડયા જતા રહીએ.’ મારા
પિત એ વખતે યૂયોક બાજુ નોકરીની તલાશમાં હતા.
મ આગળ ભણવાનું િવચાયુ.ં મને યુ ટનની રાઈસ યુિનવિસટીમાં રવશ ે મળી ગયો,
પણ મને તો અમિે રકાની રિતિ ત કૉલજ ે ટે ફડ કે હાવડથી ઓછું કાંઈ ખપતું ન
હતુ.ં મ રાહ જોવાનું ન ી કયું. જો કે, માણસ ધારે છે કાંઈક ને કુ દરત કરે છે કાંઈક
એ રાહે મા ં નસીબ પણ મને કોઈક જુ દી જ િદશા તરફ ખચી ગયુ.ં
વદે જે કૉલજ ે માં રોફેસર હતા યાં િ રસમસની મોટી પાટી હતી. હંુ મારો ખુદનો
િડઝાઈન કરેલો ડ્ રેસ પહેરીને તે પાટીમાં ગઈ હતી. ડ્ રેસ એટલો સરસ બનલે ો હતો, કે
ઘણી બધી ીઓનું યાન મારા પોષાક તરફ ખચાયુ.ં (પુ ષોનું પણ ખચાયું જ હશ ે !)
કોલજ ે માં હતી યારે પણ ‘બે ટ ડ્ રે ડ ગલ’નું ઇનામ હંમશ ે ાં હંુ લઈ જતી. એ પાટી
પછી ઘણા લોકોના મારી પર ફોન આ યા… ‘તું આવા ડ્ રેસ િડઝાઈન કરીન,ે
બનાવીને વચ ે તી કેમ નથી ?’

ફૅશન ઉદ્ યોગ બાબતમાં મારી િબલકુ લ ણકારી નહોતી. ક યુમર આઈટમો, િવિવધ
કાપડ વગરે ે િવષયોના કેસ ટડી થયા હતા. પરંત ુ પોષાક માટેનો કોઈ ટડી થયલે ો ન
હતો. મ મારી રીતે ઉદ્ યોગનો અ યાસ કરવાનું ન ી કયુ.ં હંુ તો આખા અમિે રકામાં
ફરી. કાંઈ કેટલાય ટોસ ખૂદી વળી. ફૅશનમાં શું નવું છે, શું વચ
ે ાય અને શું ન
વચે ાય… બધો જ અ યાસ કયો.
ે ાં કંઠ થ રાખું છું . કમણય ે વાિધકાર તે મા ફલષે ુ
હંુ ગીતાનો એક લોક હંમશ
કદાચન… વનની મારી તો આ જ િફલોસોફી છે. ફળની આશા રા યા વગર મહેનત
કયો . સાંજ પડય ે આપણને ૧ર૦% કામ કયાનો સતં ોષ થવો જ જોઈએ. વદે ને
ઉ ર કે પિ મ અમિે રકામાં નોકરી ન મળે યાં સુધી મારે કાંઈક કરવાનું તો હતું જ.
ે ી મ ડ્ રેસ બનાવવાના ચાલુ કયા. સફળતા તરત જ મળી. અમિે રકાના ખૂબ
તથ
ણીતા ટોસમાંથી ઓડર મળવા લા યા. મ ફ ત સ ં યાકાળે પહેરાય તવે ા મોંઘામાંના
પાટી ડ્ રેસ તરફ જ યાન કે દ્ િરત કયું હતુ.ં એ જમાનામાં તવે ા ડ્ રેિસઝની માંગ પણ
ખૂબ હતી અને તમે ાં નફો પણ ઘણો બસ ે તો. કેમકે એ ડ્ રેસ ખૂબ ચા ભાવ ે વચે ી
શકાતા. વળી િડઝાઈિનગ ં માં તો મારી મા ટરી હતી !
માંગ એટલી વધતી ગઈ, કે મ મારી પોતાની ફેકટરી નાંખવાનું ન ી કયુ.ં હવ ે મારે
ફૅશન િવષે એકડએકથી શીખવું જ પડે તવે ી પિરિ થિત ઊભી થઈ. એ વખતે તો મને
સીવતાં ય નહોતું આવડતું તથ ે ી હંુ ભારત આવી અને મ સીવણકલાસ ભયાં. હંુ પટે ન
બનાવતા શીખી, કિટંગ શીખી. વદે પણ આ બધું જ મારી સાથે શી યા. અમ ે બન ે
ં એ
સાથે મળીને િદ હીમાં ફૅ ટરી ચાલુ કરી. ઘણા કારીગરોને પટે ન બનાવતાં શીખ યુ.ં
તમને થશ ે કે ફૅ ટરી અમિે રકામાં કેમ ચાલુ ન કરી ? પણ મારી િડઝાઈનમાં પુ કળ
હાથભરત કરવાનું હોય છે. અમિે રકામાં એવું બારીક કામ કોણ કરે ? અને યાં
શીખવવા તો એ કારીગરો મને
ખૂબ મોંઘા પડે. ભારત-અમિે રકા વ ચ ે અમારા આંટા વધી ગયા. અમ ે પ૦૦૦ ડૉલરની
મૂડીથી આ ધધં ો શ કયો હતો. જો કે કામ વ યુ,ં ઓડરો મ યા એટલ ે બૅ કની લોન
લવે ી જ પડી.
ઓડર મળ ે વવા માટે હંુ દુ કાને દુ કાને ફરી છું . IIMAમાં હતી યારે રોફેસર એ. કે.
જેનના હાથ નીચ ે મ એડ કેસ ટડી કયો હતો. નામ હતું – કેસ ઑફ ઓટિમલ. એમાં
મારા સારા મા સ આ યા હતા. એમાં અમને ઓછી મૂડીથી, કરકસરથી, ઘરે ોઘરે જઈને
ધધં ો કરવાનું શીખવવામાં આ યું હતુ.ં દા.ત. ફૅશન િડઝાઈનર તરીકે શ આતના
િદવસોમાં જ તમ ે મોંઘદુ ાટ કેટલોગ ન બનાવી શકો. ઘણી બધી મૂડી તમે ાં જ વપરાઈ
ય. મ તો વષો સુધી કેટલોગ નહોતું બના યુ.ં
ધધં ામાં તો તમારે સૌથી પહેલા તમારી તને વચે વી પડે. લોકોને તમારામાં િવ ાસ પડે
તવે ંુ કાંઈક કરવું પડે. શાખ ઊભી કરવી પડે. રાહકને થવું જોઈએ, કે તમ ે કોઈપણ
દેશના હો, કોઈપણ થળે હો, તમ ે િનિ ત સમય ે ઓડર રમાણન ે ો માલ મોકલી આપશો.
એક વખત આ િવ ાસનું વાતવરણ સ ય તો માલ તો વચ ે ાય જ.

પહેલ ે વષ તો ધધં ો થોડો જ થયો. બીજે વષ ખૂબ ઓડર મ યા. લગભગ પાંચ લાખ
ડૉલરના. રીજે વષ દસ લાખે પહોંચી ગયા. હવ ે અમ ે એક કરોડ ડૉલરે પહોંચી ગયા
છીએ અને િવકાસની તકો ઉ જવળ છે.
આ ગાળામાં અમ ે અમારી ફૅ ટરી ચીનમાં ખસડે ી દીધી છે. ચીનમાં સ તુ પડે છે, તે
એકમા ર કારણ નથી. િડઝાઈનર તરીકે મને ભારતમાં કારીગરો પાસે કામ લવે ંુ ખૂબ
અઘ ં પડતું હતુ.ં વળી ચીનમાં મશીનનું ભરતકામ કરવા માટેનાં સ તાં અને ટકાઉ
મશીન ઠેરઠેર મળી ય છે. કારીગરો પણ મશીનનું કામ કરતા હોય તવે ંુ એકધાયું કામ
હાથથી કરી શકે છે. સુદં ર િફિનિશગ
ં કરે છે. વળી ચાઈનીઝ છોકરીઓને પટે ન
બનાવતા તમ ે જુ ઓ તો દંગ રહી ઓ ! ણે ગળથૂથીમાંથી જ શીખીને આવી હોય તમે
! તમ ે એક કાગળ પર ફ ત નાનો સકેચ આપી દો, તો છોકરીઓ સહેજવારમાં પટે ન
બનાવી દે.
૧૯૯૧માં અમ ે ફૅ ટરી ચીનમાં ખસડે ી યારે શ આતમાં ખૂબ મહેનત પડી. પણ હવ ે હંુ
સટે થઈ ગઈ છું . વળી, ફૅશન એ આટ છે. સાયસ ં નથી. તમ ે ફૅશન શો જોતા હશો તો
તમને યાલ હશ ે કે આ ધધં ામાં જૂન ંુ પડી રહેલું કાંઈ જ ચાલતું નથી. ઋતુએ ઋતુએ
ફૅશન બદલાય. િસ ં રગ િસઝન ને ફોલ િસઝન વળી સમરનાં કપડાં જુ દાં ! આવતે વષ
કઈ ફૅશન આવશ,ે તન ે ી ધારણા આ વષ કરવી પડે. િડસે બર ૨૦૦૭માં તો હંુ માચ
૨૦૦૮ની ફૅશનનાં કપડાં દુ કાનોમાં પહોંચાડી દ છું તથા ૨૦૦૯નું બુિકંગ કરતી હો
છું .”
“અરે વાહ ! તમ ે આટલું ઝીણવટપૂવકનું લાિનગ
ં શી યા કેવી રીતે ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
“સાચું કહંુ તો આ યાપારમાં તમારે આંખ-કાન ખુ લાં રાખવાં પડે. ચારે બાજુ નજર
દોડાવતા જ રહેવું પડે ! તમને ણીને નવાઈ લાગશ,ે પણ પોટસવરે માં જે નવી ફૅશન
આવ,ે તે જ ભાિવ ફૅશનનો સક ં ે ત હોય છે. તથ
ે ી પોટસનાં કપડાં તરફ ખાસ નજર
રાખવી પડે છે.’
‘અરે બી, ખલ ે ાડીઓનાં કપડાં તો અમ ે ય જોતા જ હોઈએ છીએ, પણ એથી કાંઈ
અમને નવી ફૅશનનો અદં ાજ ન આવ.ે ”
“અનુભવ અને આંતરસૂઝથી વનમાં ઘણુબ ં ધું આવડી ય છે. વદે (મારા પિત)નો
જ દાખલો આપુ.ં ૧૯૯૬માં હંુ ખૂબ જ માંદી પડી ગઈ હતી. ઓડરનો ભરાવો થઈ ગયો
હતો. હંુ લગભગ છ વષથી કંપની ચલાવતી હતી. વદે ે તરત જ પોતાની યુિનવિસટીની
નોકરી છોડી દીધી અને કંપનીમાં જોડાઈ ગયા. એ િદવસ ને આજનો િદવસ… એમણે
પાછું વાળીને જોયું નથી”
હેરમાં બી કંપનીની માિલક છે. આં નાખે તવે ંુ યિ ત વ, મારકણું મોહક િ મત
અને આકષક વ પિરધાન સાથે બી યાં ય, યાંથી ઓડર લઈને જ આવ.ે
 વદે કંપની પી શરીરની કરોડરજજુ છે. તદ્ દન શાંિતથી પોતાના સબળ બાહુમાં
તમે ણે કંપનીનો ભાર ઉપાડી લીધો છે.
વદે IT તથા કંપનીના િહસાબ-િકતાબનું તો યાન રાખે જ છે, પરંત ુ કંપનીના
કેટલોગ માટેની ફોટો રાફી પણ તઓ ે જ કરે છે. ફોટો રાફીના શોખને તમે ણે કંપનીના
િહત માટે કામ ે લગાડી દીધો છે.

સાહિસક ઉદ્ યોગપિત યારેય અદં ાજ નથી બાંધતો કે

પાંચ વષમાં હંુ આટલી રગિત કરીશ. તે પોતાનું કામ િદલ
દઈને કયાં કરે છે. તે યોજના બનાવ ે છે, િનધાર કરે છે,
યહરચના ઘડે છે, પરંત ુ કેટલું કામ કરવું પડશ ે તન
ે ો
યારેય અદં ાજ નથી આવતો.
ચીનમાં અમારાં ડ્ રેસ બને પછી યુ.એસ.એ. મોકલતા
પહેલાં ર યકે વ ને તપાસવામાં આવ ે છે. આ રીતે
એકેએક ડ્ રેસ ચક ે કરનાર િવ માં અમારી એકમા ર
કંપની છે.
‘એક વખત અમ ે યૂયોકના મોંઘામાં મોંઘા ફોટો રાફરને તગડી ફી આપીને કેટલોગ
માટે મોડ સના ફોટો રાફ લવે ાનું કામ સો યું હતુ.ં એણે પસ
ૈ ા લઈને એટલું ખરાબ કામ
કયુ,ં કે અમારા રાહકોને કેટલૉગ ગ ય જ નહીં. તે િદવસથી કંપનીની બધી
ફોટો રાફી વદે જ કરે છે.’ બીની આંખોમાં ગવ છલકે છે ! તે મને કંપનીનું
લટે ે ટ કેટલોગ બતાવ ે છે.
‘હંુ મોટેભાગે િડઝાઈિનગ ં ાળં ુ છું . અમારી મુ ય ઑિફસ એટલા ટામાં
ં અને માકિટંગ સભ
છે. યાં અમારા ઈવિનગ ં વરે ગાઉ સ માટેનું ે બ ર મળી રહે છે. યાં અમારો દસ
હ ર કવરે ફીટનો શો મ છે. અમારાં નવાં કપડાંના ફૅશન શો પણ અહીં જ થાય
છે. મોટા-મોટા ટોસના પરચઝ ે સ એ શો જોઈને ખરીદી કરે, ઓડર આપ.ે દર
ે મૅનજ
વષ અમ ે પાંચ ફૅશન શો યો એ છીએ. અમારા સે સ મૅનજ ે સ એ રાહકોનું યાન
રાખે છે.
બધા જ સે સ મૅનજ ે સ મારી સાથે સીધી વાત કરી શકે તવે ંુ વાતાવરણ મ સજયું છે.
રોજ સવારે આઠ વાગે અમારી બધાંની િમિટંગ ન ી જ હોય. આજે શું કામ કરવાનું છે,
નવા લ ય ન ી કરવા, ગઈકાલની ભૂલો… બધી જ ચચા ખુ લા િદલ ે થાય. સે સ
િડપાટમ ે ટનો મોટા ભાગનો ટાફ યુવાન છોકરીઓ છે. િવ ભરની ણીતી ફૅશન
 ં ની કૉલજ
િડઝાઈિનગ ે ોમાંથી પાસ થયલે ી છોકરીઓ મારી કંપનીમાં છે. રા ફ લોરેન જેવા
અ યતં રિતિ ત િડઝાઈનરની નોકરી છોડીને ય આ કંપનીમાં આવવા છોકરીઓ
આતુર હોય છે, કેમકે અહીં તમે ને દરેક રકારનું કામ કરવા મળે છે.
ભારતમાં ૪૫ કરોડનું ટનઑવર ધરાવતી કંપનીમાં સો-બસો કમચારીઓ સહેજે હોય,
પણ અહીં અમિે રકામાં અમ ે પાંસઠના ટાફથી ચલાવીએ છીએ. અમારો ર યક ે ડ્ રેસ
ચીનમાં બને છે, પરંત ુ વૉિલટીમાં િબલકુ લ બાંધછોડ થતી નથી. ચીનથી યારે ડ્ રેસ
ે કરવામાં આવ ે યારે તન
પક ે ી ઝીણવટપૂવક તપાસ થાય છે. મારા કોઈપણ ડ્ રેસના
અ તરમાં ય તમને ડાઘ કે ચો દોરો જોવા નહીં મળે.
આ બધા ડ્ રેિસસ ફોમલ ફંકશ સ માટે બનાવવામાં આવ ે છે. પાટીં, ડા સ કે લ ન
જેવા રસગ ં ે પહેરાય છે. દરેકની િકંમત ૪૦૦ થી ૮૦૦ ડૉલર હોય છે. હવ ે અમ ે ‘ગલમે
ગલઝ’ નામની નવી ેણી પણ બ રમાં મૂકી છે. જેની િકંમત લગભગ ૨૦૦ ડૉલરની
આસપાસ છે. વળી, ‘પોશ રેશયસ’ નામની ખૂબ જ ચી વૉિલટીના ડ્ રેિસસની
ેણી ૬૦૦ ડૉલરથી ઉપર શ થાય છે.
િડઝાઈનર તરીકે મને તો ફ ત ચા દામનાં કપડાં િડઝાઈન કરવા જ ગમ ે છે. સોંધાં
ે વા પડે. મોંઘાં કપડાંમાં નફાનું
કપડાં બનાવીને નફો કરવા માટે ઘણા બધાં કપડાં વચ
રમાણ ચું રહે છે.
ઘણા રાહકોને મારે મારી િફલસૂફી પણ સમ વવી પડે છે. અમુક ટોસવાળા મને કહે
છે, ‘ઓહ માય ગોડ ! છસો ડૉલરનો ડ્ રેસ અમ ે શી રીતે વચે ીશું ?’ એવા રાહકોને
મારે સમ વવા પડે કે તમ ે ચો સ વચ ે ી શકશો. રાહકને ડ્ રેસ ટ્ રાય કરવા દેજો.
પછી જોજો તમ ે ૬૦૦૭૦૦ ડૉલરનો એક ડ્ રેસ વચ ે ો, તો નફો કેટલો થાય ! પચાસ
ડૉલરના કેટલાય ડ્ રેસ વચે ો તો એટલો નફો ન થાય. વળી, સે સ માટે ચાર ગણો
ટાફ રાખવો પડે. અડધો નફો પગારમાં ય.
હાલમાં અમિે રકાના ૨૦૦૦ ટોસમાં અમારા િડઝાઈનર વ ો મળે છે. યુરોપમાં પણ
ે ાણ વ યું છે. દુ બાઈમાં અમારી િડઝાઈ સની સારી િડમા ડ નીકળી છે. બુરખાની
વચ
નીચ ે ધનવાન આરબ ીઓ અ યતં સે સી ડ્ રેસીઝ પહેરે છે. તે તમને ખબર છે ને ?
હવ ે અમ ે આરબ દેશો તરફ યાન કે દ્ િરત કરવાના છીએ.
કોઈપણ ધધં ો કરવો હોય તો પરેખા બાંધવી પડે, રણનીિત િવચારવી પડે તથા સમય
ૈ ારી રાખવી પડે. મ પણ શ આતમાં ઉમર લાયક
સાથે િવચારોને બદલવાની તય
ીઓનાં વ ોના િડઝાઈનર તરીકે શ આત કરી હતી. જેમ જેમ આ દેશમાં હંુ રહેતી
થઈ, ફરતી થઈ, એમ મને સમજણ પડવા લાગી કે હવ ે ીઓ િ ર મસમાં પહેલાંની
જેમ બની ઠનીને નથી નીકળતી. તથ ે ી જ અમ ે રોમ, િમસ યુિનવસ, િમસ જુ િનયર
અમિે રકા, િમસ અમિે રકા વગરે ે પર યાન કે દ્ િરત કયુ.ં ‘ રોમ’ પાટીંના ડ્ રેસ પાછળ
તો છોકરીઓ અધધધ ખચોં કરી કાઢે છે. બોય રે ડ પાસે પસ ૈ ા કઢાવ,ે દાદા-દાદીને
પટાવ ે કે પોતે નોકરી કરીને ડૉલર ભગ ે ા કરે પણ ગાંડો ખચ કરે. ૧૯૯૬ થી હંુ ‘ રોમ’
ડ્ રેિસસ બનાવું છું . અ યારે આ ે રે અમા ં નામ થઈ ગયું છે.
અ યારે તો લ નમાં ક યા કરતાંય તન ે ી મમી વધારે ફેશનબ ે લ ડ્ રેિસસ પહેરે છે. અહીં
અમિે રકામાં ક યાની મા લટે ે ટ ફૅશનના ટેપલસ ે (પ ા વગરના) ગાઉ સ પહેરીને
વટ પાડવા ઇ છતી હોય છે. ગય ે વષ ‘આઈઓવા’ ટેટના ગવનરની પ નીએ અમારી
ં કયું હતુ.ં એકનો એક ડ્ રેસ અમ ે બથ
દુ કાનમાંથી શોિપગ ે ી રણ રંગોમાં બનાવીએ
છીએ. ગુલાબી ભડક રંગનો ગાઉન યુવાન ીને સારો લાગે યારે એ જ ડ્ રેસ
ચોકલટે રાઉન કલરનો હોય, તો મોટી મરની ી પર પણ શોભી ઊઠે છે. હવ ે અમારી
કંપની ફેશનબ ે લ જેકેટ્ સ પણ બનાવ ે છે.’

‘સોળ વષમાં તમને ઘણીબધી મુ કેલીઓ પણ પડી જ હશ.ે કોઈ યાદગાર રસગ
ં કહેશો
?’ મ પૂછ્ય.ંુ
ઘણીવાર માલનો ભરાવો થઈ ય, નાણાં સલવાઈ ય, પગારો ચૂકવવાની તડલીફ
પડે… થયા કરે… ધધં ામાં તો નાની-મોટી મુ કેલી પડવાની જ ! ઘણીવાર ફૅશન ખૂબ
ઝડપથી બદલાઈ ય યારે તકલીફ પડે. છે લાં બ-ે રણ વષથી કંપનીનો િવકાસ
ધીમો થઈ ગયો છે. તમે ાં આંતિરક અને બા ય બન ં ે કારણો જવાબદાર છે. ટનઑવર
એક કરોડ ડૉલરે થિગત થઈ ગયો છે. ૯-૧૧ના બનાવ પછી ઘણા િબઝનસ ે ને સહન
કરવું પડ્ ય ંુ છે. ઘણી કંપનીઓનું તો વચ
ે ાણ ઘટી ગયું છે. અમ ે ટકી શ યા છીએ તે જ
નસીબ.’
‘ બી, સતત તમારા પિત વદે સાથે કામ કરવાનો અનુભવ કેવો ર યો ? ઘણા
દંપિત તો કસમથી એકમક
ે સાથે કામ નથી કરતા.’

‘ના, ના, અમ ે તો એકમક

ે ના પૂરક છીએ. વદે બધા જ નાણાકીય ભાર સભ ં ાળે છે,
ૂ યાન આપી શકુ છું . અમ ે રોજના ૧૪થી ૧૬
ે ી હંુ રોડ શન અને સે સ પર સપં ણ
તથ
કલાક સાથે જ હોઈએ છીએ. જો કે, ફરવા માટે સાથે નથી જતા. ચીન જઈએ યારે
જોડે જઈએ છીએ અને અમને યાં ખૂબ ગમ ે છે.’

૧૯૯૬માં અમ ે રોમ (પાટી) માટેના ડ્ રેિસસ સ લાય

કરવાનું શ કયુ.ં આજે તો ‘ રેિશયસ ફોમલસ’ કંપની આ
 ે રે ખૂબ ણીતી છે. અમારી કંપનીના ડ્ રેસ સારા એવા
ે ાય છે.
ચા ભાવ ે વચ
બીની વાત સાંભળતા જ મને યાલ આવી ગયો, કે પિતપ ની તો ઘણાં હોય પણ
દંપિત ખૂબ થોડાં હોય. આ બન ે પોતપોતાના અહને તદ્ દન ઓગાળીન,ે એકમક
ં એ ે ના
પૂરક બનીને કામયાબીના િશખર સર કયા છે. આ ઈ ટર યૂ ચાલતો હતો તે દરિમયાન
ે ી ર યા હતા. પ નીની સાથે પોતાને પણ
વદે અમારાથી થોડા જ ફૂટ દૂ ર શાંિતથી બસ
રિસદ્ િધ મળે તવે ી કોઈ જ આશા વગર તદ્ દન િ થત ર !
‘ બી, તમ ે લ ન કેવી રીતે કયા ?’ મ પૂછ્ય.ંુ
‘અમા ં લ ન વડીલો ારા ગોઠવાયલે ંુ હતુ.ં જો કે, લ ન પહેલાં મ વદે ની
પસનાિલટી ણવા લાંબી ર ાવલી મોકલી આપી હતી. (એ જમાનામાં આવા ર ો
પૂછી શકાતા) અમને બન ે ે લા યું હતુ,ં કે અમારાં યિ ત વ ઘણી રીતે મળતા આવ ે
ં ન
છે.
હંુ વદે ને IIMAમાં મળી હોત તો કદાચ વદે મને પસદં ન જ પડ્ યા હોત. કેમકે
અમારા ગમા-અણગમા તદ્ દન િવ છે. હંુ કસરતબાજ છું , તમે ને કસરત િબલકુ લ ન
ગમ.ે હંુ રોજ દોડવા , તમે ને ચાલવાનો ય કંટાળો પણ અમ ે એકમક ે માટે જ સ યા
છીએ.
વદે ને બાળકોની ઈ છા ન હતી. મને પણ તમે ના િનણય સામ ે વાંધો ન હતો. જો કે,
લ ન વનમાં બાંધછોડ કોને નથી કરવી પડતી ? અમારા બમે ાં વદે ખૂબ જ સમજુ
અને સમતાવાળા છે. કંપનીના શ આતના વષોમાં હંુ તો ખૂબ મોડી ઘરે આવતી. વદે
ે વહેલા આવતા. તમે ણે કદીય ે મારા કામમાં દખલ નથી કરી કે મને ટોકી નથી.
હંમશ
હવ ે તો અમ ે િદવસ-રાત જોડે ને જોડે હોઈએ છીએ. ખાતા-પીતા ને ધતા કામની જ
વાતો કરીએ છીએ. અમારે માટે કામ એ જ િજદં ગી છે. િબિલયન ડૉલરે પહોંચાડવાનું
વ ન જોઈ ર યા છીએ. અમ ે એક ચીલો ચાતરવા ઈ છીએ છીએ.’
બીની વાતો સાંભળીને િદલમાં સતં ોષ થાય છે. મને ખાતરી છે કે તમે નું વ નન
સાકાર થશ ે જ. કેમકે તમે ને માટે કામ એ જ આરામ છે, વન છે, કુ ટંુ બ છે, ધધં ો છે.
આ પુ તક માટે મ જેટલા ઉદ્ યોગપિતઓના ઇ ટર યૂ લીધા, તમે ાં આ દંપતી માટે હંુ
ચો સ કહી શકું , કે તમે ણે વપે ાર, કુ ટંુ બ વન, આનદં , મોજમ તી બધાનો સુભગ
સમ વય કરીને પોતાની નાનકડી દુ િનયા સ છે. કદાચ બધા ઉદ્ યોગપિતઓ આવું
કરી ન શકે, પણ કરવાનો રય ન તો કરી જ શકાય ને !
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

વ નનાં જ ર જોજો. ઘણીવાર તો અણધાયાં વ નનાં સાકાર થઈ ય

છે. જો કે સફળ થવા માટે એકશન લાન જ ર બનાવજો.
સફળતાનો ર તો કપરો હોય છે. િન ફળતાઓનો સામનો કોણ નથી કરતું ?
બસ, િન ફળતાને જોરથી લાત મારીન,ે તમે ાંથી પાઠ ભણીને આગળ વધી
ઓ. નવો િદવસ, નવો પડકાર ! ઝઝૂ મો અને સફળ થાઓ.
 ધીરજનાં ફળ મીઠાં

‘દી તા રંગરાજન(પી. . પી ૧૯૮૯)

‘આઈરીસ’(IRIS)

‘અમિે રકન ઍકસ રેસ’ તથા ‘િ રિસલ’માં નોકરીનો અનુભવ મળ

ે યા બાદ
િદ તાએ ‘IRIS’ નામની નાણાકીય માિહતી આપતી કંપની શ કરી છે.
અ ં રે માં એક સરસ કહેવત છે.
‘Tough times never last, tough people do.’ ખરેખર, મહેનત કરી
શકનાર ભલભલી મુ કેલીઓનો સામનો કરીને ફતહે મળ ે વી લ ે છે. ગુજરાતીમાં ક યું જ
છે, ને કે ‘યા હોમ કરીને પડો, ફતહે છે આગ…
ે ’

જો કે, એ મહેનતની કોઈ સમયમયાદા ખરી ? હદ ખરી ? યારે ખરાબ સમય ચાલતો
હોય યારે આપણને ર યક ે પળ એક-એક િદવસ જેટલી લાંબી લાગે છે. નવી
ં ઈના વાશી િવ તારમાં આવલે ‘ઈ ટરનશ
મુબ ે નલ ઈ ફો ટેક પાક’ િ થત ‘IRIS’ ની
ઑિફસમાંથી હંુ બહાર નીકળી, યારે મારા મનમાં આ જ બધા િવચારો ચાલતા હતા.
આ પુ તકમાં આવરી લવે ાયલે ઘણા ઉદ્ યોગ-સાહિસકોએ િદ તા રંગરાજન કરતાં વધુ
મુ કેલીઓ વઠે ી છે, પરંત ુ ટકી રહેવા માટે આ કંપનીએ જે ભયક ં ર મહેનત કરી છે,
તને ો જોટો જડવો મુ કેલ છે ! આજે ય મને એવું લા યું કે ઘા તાજો છે. કંપની હવ ે
સા તો થઈ ગઈ છે, પણ ઘણી પીડા ભોગવી ચૂકી છે.
મારા મનમાં ઘણા િવચારો આવી ર યા છે… IRIS જેવી કંપની પાસે નાણાંનો રોત
ે વી કેમ ન શ યા ? કંપની સારી હતી, માણસો
ે બીજેથી નાણાં મળ
સુકાયો યારે તઓ
ે હતા, ઉ મ દૃિ હતી, છતાંય આવું કેમ થયું ? હંુ મૂઝ
ં ાઈ ગઈ.
જો કે તરત જ બીજો ર ન ઉદ્ દભવ ે છે. આ બધી મુ કેલીઓને પાર કરીને કંપની
તરી કેવી રીતે ગઈ ? એ ર નનો જવાબ થોડો સહેલો છે. એ ટરિ ર યૉરશીપ એ
દિરયામાં હોડી ચલાવવા જેવ ંુ જ કામ છે. મોટંુ મોજુ ં આવ,ે હોડી ધી વળી ય, પણ જો
નાિવક ટકી ય, હોડીને ચ ી કરીને ફરીથી હલસ ે ાં મારવા લાગ,ે તો બીજુ ં એથી ય ે
મોટંુ મોજુ ં આવ ે યારે દૂ રથી જ નાિવકને દેખાઈ ય છે. તે આવનાર મુ કેલીનો સામનો
કરવા તય ૈ ાર હોય છે ! િદ તાએ તો રણમાં હોડી ચલાવી છે !

બસ, દૂ રથી મોજુ ં જોઈ લવે ાની આવડત, િહંમત તથા પરખશિ ત જ તમને તોફાની
દિરયો પાર કરવામાં મદદ કરે છે. સામ ે પાર પહોં યા પછી રોમરે ોમમાં અપૂવ શિ તનો
સચં ાર અનુભવાય છે.
 ધીરજનાં ફળ મીઠાં

દી તા રંગરાજન(પી. . પી ૧૯૮૯)

‘આઈરીસ’(IRIS)

ચાર ભાઈ-બહેનોમાં સૌથી નાની િદ તાનો જ મ બગલોરમાં થયો હતો. િપતા

યુનાઈટેડ નશે સમાં સિવસ કરતા હોવાથી નાનપણથી જ િવ ભરમાં ફરવાનો િદ તાને
મોકો મ યો હતો. જો કે, શાળા, કૉલજ ે ે IIMAમાં રવશ
ે િદ હીમાં પતાવીને તણ ે
ે યો.
મળ
“અમારા કુ ટંુ બમાં કોઈએ ધધં ો કયો જ નહોતો. અરે, હંુ IIMAમાં અ યાસ કરતી
યારે મ ય વ નનામાં પણ મારો િબઝનસ ે કરવાનું િવચાયું નહોતુ.ં જો કે ’૮૯માં
IIMમાંથી િડ રી મળતાં જ મ ન ી કયુ,ં કે મારે એક વષ સુધી કોઈ જ નોકરી લવે ી
નથી. મારે િવિવધ ે રોનો અ યાસ કરીને ન ી કરવું હતું કે મને શું ગમ ે છે !
મને લાગતું કે શાળા, પછી IITમાંથી એિ જિનયિરંગ અને પછી તરત જ IIM ! આવા
સીધાસટ ર તે કાંઈ મ આવ ે ? લાઈફમ કુ છ ઍ સાઈટમૅ ટ ચાિહએ ના ? ! એ
એક વષ દરિમયાન મ એક NGOમાં થોડું કામ કયું, NASSCOM જે તાજેતરમાં
જ અિ ત વમાં આ યું હતુ.ં યાં પણ સવે ા આપી તથા એક ઇ વ ે ટમૅ ટ બૅ કરને યાં
નોકરી કરી. જો કે, એક વષ તો જોતજોતામાં પતી ગયું અને મને કાંઈ ાન ન લા યુ.ં
તથે ી મ અમિે રકન ઍ સ રેસ બૅ કમાં અને પછી ‘CRISIL’ માં થોડો વખત નોકરી
કરી. મને મા ં પોતાનું ‘કાંઈક’ શ કરવાનો િવચાર પહેલી વાર ૧૯૯૪માં આ યો.
આઈિડયા વામીનાથનનો હતો. તે IRIS ના CEO તથા મારા પિત છે. જો કે અમ ે
કંપની શ કરી પછી જ લ ન કયા હતાં.
વામી (નાથન) ચા દ ના ઈકૉનોિમ ટ છે. િવ િવ યાત Yale યુિનવિસટીમાંથી
ઈકૉનોિમ સમાં અનુ નાતક થયા પછી તમે ણે World Bank માં નોકરી કરી હતી.
દેશ માટે કાંઈક કરી છૂ ટવાની ભાવનાથી આવી મોભાદાર નોકરી છોડીને તઓ
ે ભારત
પરત આ યા હતા. તમે ણે ‘િબઝનસ ે ઈિ ડયા’ના મદદનીશ એિડટર તરીકે ભારતમાં
કારિકદી શ કરી. થોડો વખત ઈકોનોિમક ટાઈ સ ખાતે પણ કામ કયુ.ં અમારા બમે ાં
જ મ ત ઉદ્ યોગ-સાહિસક તો વામી જ ગણાય. IRIS જેવી કંપની ભારતમાં
થાપવાની તક છે – તે મૂળભૂત આઇિડયા તમે નો હતો.
૧૯૯૪માં ‘મોગન ટેનલી’એ ભારતમાં રવશ ે કયો. ભારત િવકાસને માગ રયાણ
કરવા ભણી તય ૈ ાર લાગતું હતુ.ં બ રો િવદેશી મૂડી માટે ખૂલી ર યા હતા.
િલબરાઈઝેશનના યુગમાં ભારતનો એ રવશ ે કાળ કહી શકાય. ભારતમાં રોકાણ કરવા
ઈ છતી િવદેશી કંપનીઓને તથા યિ તઓને ઉ ચક ાની, પારદશક તથા તદ્ દન
સાફ માિહતીની ખૂબ જ ર હતી. વામી એવી કંપની ઊભી કરવા ઈ છતા હતા, કે જે
ભારતીય કંપનીઓ િવષે આવી માિહતી તય ૈ ાર કરી શકે.

વામીના િવચાર પર અમ ે લગભગ ચાર મિહના િવચારિવમશ કયો. હંુ ‘િ રિસલ’માં

નોકરી કરતી હતી. મારી ટીમના અમુક સ યોને પણ ‘પોતાનુ’ં કહી શકાય તવે ંુ કાંઈક
વત ં ર ચાલુ કરવામાં રસ પડ્ યો. િવદેશી કંપનીઓ રોજેરોજ અમારી કંપનીના
કેટલાય કમચારીઓને ચા પગારની લાલચ આપીને ખચ ે ી રહી હતી. અમને પણ
તગડા પગારની લોભામણી ઑિફસ મળતી જ હતી. છતાંય અમ ે IRIS શ કરવા માટે
‘િ રિસલ’ની નોકરી છોડી દીધી. વામીએ ‘િબઝનસ ે ઈિ ડયા’ છોડયું અને IRISની
શ આત થઈ !
ૈ ાથી જ કંપની શ કરી હતી. અમારા ઘણા િમ રો
અમ ે અમારા તથા થોડા િમ રોના પસ
નાણાકીય સવે ાઓ આપતી કંપનીઓમાં કામ કરતા હતા. વત ં ર રીતે િરચસ કરીને
કંપનીઓ િવષન ે ી તલ પશી, સાચી માિહતી આપતી કંપનીની ભારતમાં જ ર તો હતી
જ.
તમને ણીને નવાઈ લાગશ,ે પણ કંપનીની માિલકી કોઈની ન હતી ! આજે િવચા ં છું
કે આ અમારી મૂખતા હતી કે ગવ ? અમ ે તો એવા ખયાલી પુલાવ પકાવલે ા, કે ધધં ાને
એવી જ બર સફળતા મળશ,ે કે એમાંથી અમારો િહ સો અમારે હ તગત કરવો હશ ે
યારે સહેલાઈથી કરી લવે ાશ ે !
નિરમાન પો ટ પર એક જ મમાં ઑિફસ ચાલુ કરવામાં આવી. થોડાં વષ તો ભયક ં ર
સઘ ં ષમય ગયાં. ઉ મ માિહતી મળ ૈ ાર કરવી એ એક બાબત છે, અને એ
ે વીને તય
ે ીને કમાવવુ,ં એ તદ્ દન અલગ છે ! અન,ે હાય રે નસીબ ! એવામાં જ
માિહતીને વચ
શરે બ રમાં મદં ીનો કડાકો બો યો ! આવી સશ ં ોધના મક માિહતીની કોઈને જ ર જ
ન રહી !
 ે ામાં સજના મકતા
ઉદ્ યોગનું સાહસ કરવું હોય તો તન
હોવી જ જોઈએ. કંઈક નવતર સજન કરવાની આગ િદલમાં
હોવી જોઈએ.
સરકારી કંપનીઓ (PSU) ના િડસઇ વ ે ટમૅ ટનો એ ગાળો હતો. જે ખાનગી
કંપનીઓ, સરકારી કંપનીઓમાં નાણાં રોકવા ઈ છતી હતી તે પોતાની રીતે સરકારી
કંપનીઓનું મૂ ય કઢાવતી, િરચસ કરીને િકંમત આંકતી ઘણી કંપનીઓ બહારથી મોટી
લાગે પણ ‘ભીતરમાં છે પોલપં ોલ’ જેવો ઘાટ હોય ! અમને આવા ઈ ડીપે ડ ટ િરસચનાં
કામો મળવા લા યા. િસટીબૅ ક તથા મોગન ટેનલી તરફથી પણ શ આતમાં થોડા
રોજે ટ મ યા. આમાંથી જે કાંઈ કમાણી થઈ તે અમ ે ભારતીય કંપનીઓ, ભારતીય
બ રો અને યુ યુઅ ં લ ફંડૂઝ અગ ે ી િરસચમાં વાપયા.
ં ન
થોડા જ વખતમાં અમને આ માિહતીના ધધં ામાં ચી ગુણવ ાવાળી ટૅ નૉલૉ ની
અિનવાયતા સમ ઈ. હંુ મારા ‘િ રિસલ’ના અનુભવ ે અને વામી પોતાની મગ
ે િે ઝનની
નોકરીના અનુભવ ે સમ ચૂ યા હતા, કે તમારી પાસે કોથળાઓ ભરીને માિહતી હોય,
પણ એ માિહતીને વાપરવા માટે ઉ ચ-ટૅ નૉલૉ ન હોય, તો એ પ તી છે.
આ સમજણથી જ IRISમાં અમ ે CTO (ચીફ ટૅ નૉલૉ કલ ઑિફસર)ની િનમણૂક
કરી. હંુ જે યિ તની વાત ક ં છું તમે ણે ભારતમાં નાણાકીય ટૅ નૉલૉ ે રે ધરખમ
ફેરફારો કયા છે. કેટલીક સવે ાઓ તો ભારતમાં લાવનાર જ તે આદમી છે. તમે ની
કાબિે લયતને કારણે ભારતમાં ‘વાઈડ ઍિરયા નટે વક’ તથા ‘ઈ ટરનટે ’નાં પગરણ
મડં ાયા.
૧૯૯૪માં સાતની ટાફસ ં યાથી હવ ે ૧૯૯૯માં અમ ે ૪૦ની સ ં યાએ પહોં યા. રથમ
વષ જ કંપનીના એક સહ થાપક માગ અક માતમાં મ ૃ યુ પા યા તથા બી બે અ ય
કંપનીમાં જોડાયા. જો કે એ બમે ાંથી એકે તો હાવડમાં Ph.D. કરવા કંપનીને િવદાય
આપી હતી.
હવ ે અમ ે રણ જ ર યા. જે થયું તે સારા માટે ! આટલા બધા માણસો (છ હોંિશયાર
રમોટરો)નો ગવ રોજેરોજ ટકરાય તો કાંઈ કંપની ચાલી જ ન શકે, ખ ં ને ? રી
સહ થાપક એટલ ે બાલા. બાલાચદં ્ રન પોતે એિ જિનયર તથા IIM (બ લોર)ના
MBA છે.
કંપની નાની હતી. અમ ે તો જે તક મળે તે ઝડપી લતે ા. કોઈ અમને પૂછે કે “માકટ
િરસચ કરી આપશો ?” તો ય અમ ે તો કૂ દી પડતા. જે મ યું તે ! અમ ે રણય ે
કંપનીમાંથી ફ ત પગાર જ લતે ા હતા. જો કે, બ રમાં મળી શકે તે કરતાં તો ઘણો
ઓછો પગાર લતે ા. કામમાં ખૂબ જ મ આવતી. કંઈક નવું કરવાનો, સમય કરતાં
વહેલાં કરવાનો તથા માટ ટૅ નૉલૉ વાપરવાનો આનદં મળતો. દા.ત. ૧૯૯૭માં અમ ે
‘બલુમબગ’ને ભારતમાં કામગીરી શ કરવામાં ખૂબ મદદ કરી. ઈ ટરનટે નો યાપ
ં ાપોરમાં ‘બલુમબગ’ સાથે િમિટંગ હતી. યાં અમ ે
એ સમય ે ઘરે ોઘરે ન હતો. અમારે િસગ
‘મોઝેઈક રાઉઝર’ વાપરીને જે માિહતી તમે ને બતાવી, તે જોઈને ‘ યુલમુ બગ’ જેવી
આંતરરા ્રીય કંપની પણ ચ ર ખાઈ ગઈ હતી ! એમણે આવું કાંઈક આજપયત
જોયું જ ન હતું ! ૧૯૯૯માં અમ ે myiris.com નામની એક પસનલ ફાઈના સની
વબે સાઈટ શ કરી. અમ ે અ યાર સુધી જે કોઈ કંપનીઓ િવષે માિહતી એક ર કરી
હતી, તે આ વબ ે સાઈટ પર મૂકી. સાવ જ મફત ! થોડા જ વખતમાં આ વબ ે સાઈટ
કેટલાય રોકાણકારોની માનીતી થઈ ગઈ.
એ ડૉટકૉમનો જમાનો હતો. અમારી રિત ા પણ બ રમાં ખૂબ સારી હતી. અનક ે
ડૉટકૉમ કંપનીઓની જેમ અમને પણ અમુક ખાનગી રોકાણકારો તરફથી વીસ કરોડ
િપયાનું ભડં ોળ મ યુ.ં આ નાણાં અમ ે ધધં ાને મજબૂત બનાવવા તથા િવકાસાથ
વાપરવાનો િન ય કયો. અમ ે સે સની મજબૂત ટીમ બનાવી, નવી રોડ ટ્ રસ
િવકસાવી તથા જૂની માિહતી વચ ે ી. myiris.com રા ડને લોકોની નજરમાં વસાવવા
માટે પણ અમ ે ઘણો ખચ કરી કાઢચો. યુિનયન બજેટની રજૂઆત પછી નાણાં રધાનને
સીધા જ અમ ે અમારી વબ ે સાઈટ પર હાજર કરવાનો તુ ો કરીને ઘણી જ રિસદ્ િધ
મળે વી. સલે ફોનની ટૅ નૉલૉ ના ઉપયોગથી આ કરામત શ ય બની હતી.

‘IRIS’ની ટાફસ ં યા હવ ે ૨૦૦ની થઈ હતી. બધું જ બરોબર ચાલતું હતુ.ં હવ ે અમ ે

B2B માિહતી ે ર રવશ ે વા ઇ છતા હતા. અમ ે યુ.એસ.એ. અને યુરોપની કેટલીક
કંપનીઓ િવષે માિહતી એક ર કરીને આઉટસોિસંગમાં પણ રવશ ે વાની તયૈ ારીમાં જ
હતા. યાં જ એકાએક
અમારા રોકાણકારો ફરી ગયા. તમે ણે અમને જે નાણાં આપવાનું વચન આ યું હતુ,ં તે
એકાદ રોકાણકારની ભૂલ (િહસાબોમાં ગોટાળા)ને કારણે અટકી ગયાં.

અમ ે ભૂખે નથી મરતા તથા લોભ પણ નથી કરતા. બી

કંપનીઓની કમાણી સાથે સતત સરખામણી કરવાથી શો
લાભ ? જોકે, હંુ એટલું સમજું છું કે કંપનીની આવકમાં
ં ધ ંુ કામ કરવાની તક મળે છે.
વ ૃદ્ િધ થાય તો બીજું ઘણુબ
અમારી પાસે તો કંપનીના ખાસ શૅરો હતા જ નહીં ! બહારના રોકાણકારોનાં નાણાં
આ યાં, તે પહેલાં જ અમ ે ફ ત થોડા શૅરો ખરીદ્ યા હતા. મોટાભાગના શૅરો પલે ા મુ ય
રોકાણકાર પાસે હતા. એટલ ે હાલત એવી થઈ કે કંપનીમાં નાણાંની તાતી જ ર હતી,
પણ નાણાં હતાં જ નહીં. એની વ,ે અમ ે માંડમાંડ પગારો કયા. કામ પણ ચલા ય રા યુ,ં
પણ સઘં ષ પી દુ ઃ વ નનનો છેડો દેખાતો ન હતો. એકાદ મિહનો તો પગાર પણ ન
થયા.
કંપની એવી તો ડામાડોળ થઈ ગઈ કે હંુ નવા િબઝનસ ે ની ચચા માટે યુ.એસ.એ.થી
પરત થઈ ગઈ ! કંપનીનો કંશફલો તદ્ દન સુકાઈ ગયો. કેટલાય કમચારીઓએ
રા નામાં આપી દીધાં. અમ ે પણ કામ ઓછું કરી દીધુ.ં ૧૯૯૯થી અઢી વષના ગાળામાં
૧૮૦ પરથી ટાફસ ં યા ૨૦ની થઈ ગઈ !
યારે કંપનીની હાલત આટલી હદે વણસી ગઈ યારે અમારી પાસે બે િવક પો હતા.
એક, તો કંપની છોડીને ભાગી છૂ ટવુ.ં અમારા બન
ં ે પાસે ખાસ શૅરો હતા જ નહીં, તથ
ે ી
અમ ે રણભૂિમ છોડીને ભાગી શ યા હોત. બીજો િવક પ હતો કે આ મુ કેલીમાંથી બહાર
નીકળવા માટે બહારથી નાણાં મળ ે વવાનો રય ન કરવો. અમ ે કંપનીના થાપક
કમચારીઓ હતા. અમ ે િહંમત હાયાં ન હતા.
નાણાં માટે અમ ે નજર દોડાવી. અમને મદદ કરવાની ઈ છાથી ઘણા ઈ વ ે ટસ આ યા,
પરંત ુ અમને કોઈની ઑફર પસદં ન પડી. બધા એવું માનતા હતા કે અમ ે પસ ૈ ાની
મુ કેલીથી તગ ં આવીન,ે િહંમત હારીને કંપની વચ
ે વા નીક યા છીએ, એટલ ે મફતના
ભાવમાં એમને કંપની મળી જશ.ે જો કે, એમની ધારણા સાચી જ હતી, પણ અમ ે રણય ે
પાટનસ ટકી ર યા હતા. જો કે, અમ ે કંપની બધં કરી દેવાનો િનણય કરવાની
તયૈ ારીમાં જ હતા, પણ અમને રણય ે ને IRIS ની આંતિરક તાકાત પર ા હતી.
વળી, કંપની બધં ન કરવા માટે બીજુ ં અને વધારે અગ યનું વામીનાથન હતા.
પોતાના શૅરહૉ ડસ રિત ભારોભાર વફાદારીની ભાવનાથી સભર !! અ યતં
લાગણીશીલ ! મને કહે, “કંપનીના મુ ય રોકાણકારો ઉપરાંત બી શૅરહૉ ડરો રિત
પણ આપણી વફાદારીનો આમાં સવાલ છે. આપણા રાહકો, આપણા સ લાયરો તથા
કમચારીઓ રિત આપણી જવાબદારી નથી ? હંુ કંપનીમાંથી હાથ ખખ ં રે ીને નીકળી
નહીં શકું .’ આ કંપની બધં કરવાનો િનણય લવે ો હોય તો કંપની મજબૂત હોય યારે
લઈશુ,ં આજની િનબળો પળોમાં નહીં !”
અમ ે બૅ ક પાસે લોન લઈને દેવાં ભરવા માંડ્યાં. ધધં ાને એક નવું વ પ આ યુ.ં
કંપનીની થાવર-જગ ં મ િમલકત, રા ડ અને IP રણય ે વ તુ એક નવી કંપનીએ
ખરીદ્ યાં. જેન ંુ નામ હતું IRIS BUSINESS. પાટનસ આ જ હતા, કમચારીઓ
પણ તે જ ર યા. કંપનીને નવ વન મ યું ! ખરેખર, ‘ધીરજનાં ફળ મીઠાં’ તે અમ ે
બધાં એ વખતે સમજયાં. અમારા જૂના રાહકો સાથે અમ ે ફરી વાટાઘાટો કરી.
કેટલોક નવો િબઝનસ ે પણ મ યો. િવદેશમાંથી પણ કામ મળવા લા યુ.ં ખૂબ ધીમ ે ધીમ ે
બધું થાળે પડયુ.ં
૨૦૦૪નું વષ અમા ં સૌથી ખરાબ વષ કહી શકાય. એ પછી સારા િદવસો આ યા. હ
સુધી કંપની બ રમાં નોંધાઈ ન હોવાથી હંુ આંકડા હેર ન કરી શકું , પરંત ુ ૨૦૦૫ થી
૨૦૦૭માં અમારી આવક ૧૭ ગણી વધી છે.”
“િદ તા, આ રણ વષમાં એવો તો શો દુ થયો ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“અમ ે માિહતી અને ટૅ નૉલૉ ને એક ને હેઠળ એક પ કરીને અમારા રાહકોને
કાંઈક ‘વધારે’ કાંઈક ‘જુ દં ુ ’ આપીએ છીએ. માિહતી આપવી, વબ ે સાઈટ બનાવવી,
જેવા િટન કામ અમ ે નથી કરતા. ઉદાહરણ આપું તો અમારી વબ ે સાઈટ
myiris.com રોજની ૧૬૦ નવા લખ ે ો લઈને આવ ે છે. ‘ઇકોનોિમ સ ટાઈ સ’ એક
િદવસમાં કેટલા લખ ે આપે છે ? ફ ત ૯૦ કે ૧૦૦ ! વધારે અગ યની બાબત તો એ છે,
કે અમારી માિહતી લટે ે ટ ટૅ નૉલૉ વાપરીને બના યા બાદ જ વબ ે સાઈટ પર
પીરસાય છે. દા.ત. અમ ે એવાં સાધનો (સો ટવરે ) સજયા છે, કે જેના ઉપયોગથી
કંપનીઓના વાિષક કે િ રમાિસક િરઝ ટનું ઍનાિલિસસ થઈ ય. એ ારા કંપનીની
ભૂતકાળની કામગીરીને વતમાનકાળની કામગીરી સાથે સરખાવવામાં તથા ભિવ ય
ભાખવામાં સરળતા રહે છે. જો કે, ટૅ નૉલૉ ને કારણે ફ ત અડધી બા જ તી
શકાય. ફાઈનાિ શયલ એનાિલ ટ બાકીનું કામ કરે છે. ડેટા ારા કંપનીઓનાં
પિરણામોનું પ ૃ થકરણ કરવાની કામગીરી અમ ે ૬ વષ પહેલાં ટૅ નૉલૉ ની મદદથી
કરતા. િવ િવ યાત કંપની થોમપસન ફાયનાિ શયલ હ તો રણ વષ પહેલાં
અમારાથી ય અડધી જ માિહતી આપી શકે તવે ી ટૅ નૉલૉ િવકસાવી શકી છે. તોય
િવ િવ યાત પપે ર ફાયનાિ શયલ ટાઈ સમાં આ મોટી ઘટના બની ગઈ હોય તમે રોજ
સમાચાર તરીકે હેડલાઈન બને છે ! ફ ત આ ઉદાહરણ પરથી IRISની કામગીરીનું
મૂ ય આંકી શકશો. જો કે, અમારી બધી જ માિહતી અને શોધમાંથી અમ ે િપયા નથી
કમાયા. પણ છતાંય આ ે રમાં પહેલ કયાનું અમને ગૌરવ છે.

ીઓ વપે ાર ે રે ઓછી દેખાય છે તન ે ંુ કારણ શું ? મારા

મતે મુ ય કારણ છે ઘર અને બાળકોની જવાબદારી ! ઘણી
ીઓ ઘરે બઠે ાં ધધં ો કરતી જ હોય છે. ઘર પણ સચવાય,
 કુ ટંુ બ અને બાળકોનું પણ યાન રાખી શકાય. વનમાં
સમતુલા તો ળવવી જ પડે. મારે પોતાને બાળકો હોત તો
કંપનીની વ ૃદ્ િધમાં તથા રોિજદં ા કારભારમાં હંુ આટલો સમય
ન આપી શકત.
હાલમાં IRIS સ ં થાકીય તમે જ ખાનગી રોકાણકારો માટે િવિવધ રોડ ટ્ રસ બનાવ ે
છે. આઉટસોિસંગ સિવિસઝ પૂરી પાડે છે, તથા સૌથી અગ યનું કામ 8 XBRL 1
(Extensible Business Reporting Language] નાણાકીય માિહતી પૂરી
પાડવા ે રે આ એક હરણફાળ છે. એક િવશાળ અમિે રકન કંપનીનું કામ કરતાં
કરતાં સાવ અનાયાસે જ અમ ે આ ે રમાં ઝપં લાવી દીધું !
‘XBRL’ સમ વવાનું કામ જરા અટપટંુ છે, છતાં ય સરળ ભાષામાં કહંુ તો,
કંપનીઓ િવષન ે ી માિહતી રમાિણત કરતું આ એક સૉ ટવરે છે. કોઈપણ કંપની
િવષને ી માિહતી જો XBRL ના ધારાધોરણ મુજબ રમાિણત થઈ હોય તો સમ લવે ,ંુ
કે આમાં િબલકુ લ ચડે ાં થયાં નથી. તદ્ દન પારદશક, સાચી તથા રમાિણક માિહતી છે.
યારે એક દેશની કંપનીની માિહતી બી દેશમાં વપરાવાની હોય, યારે આવી ૧૦૦%
સાચી માિહતીની જ ર પડે છે. કેટલીય રાતોરાત લખપિત બનાવી દેવાના વાયદા
આપતી કંપનીઓની નાણાકીય માિહતી ‘XBRL’ ારા ચકાસવામાં આવ ે તો તમે ની
પોલ ખૂલી ય !
IRIS માં અમને તો ૧૦૦% ખાતરી છે કે માિહતી િવષયક ધધં ાનું ભિવ ય હોય, તો
XBRL જ છે. ભારતની કંપનીઓ માટે પણ આવું સૉ ટવરે અમ ે બના યું છે. આ
મોટા સો ટવરે માં બી અ ય સો ટવરે પણ અમ ે બ રમાં મૂ યા છે. અમા ં ‘iFile’
નામનું સૉ ટવરે મુબ ં ઈ ટોક એ સચ ે જ અને નશ ે નલ ટોક એ સચ ે જ ારા
વીકૃ િત પા યું છે. યુઆરી ૧, ૨૦૦૮ થી આ સૉ ટવરે નો ઉપયોગ થઈ જશ.ે એક
સીમાિચ ન પ પગલાં પે SEBI (િસ યુિરટી ઍ ડ એ સચઈે જ બૉડ ઑફ
ઈિ ડયા) એ ભારતની ટોપ ૧૦૦ કંપનીઓને આ સૉ ટવરે વાપરવાનો આદેશ આ યો
છે. િરઝવ બૅ ક ઑફ ઈિ ડયા માટે પણ અમ ે સો ટવરે બનાવીએ છીએ. હવ ે ભારતની
અિત રિતિ ત ‘ઈ ટીટયૂટ ઑફ ચાટડ એકાઉ ટ ટસ’ે પણ દેશની ટે ની
આંટીઘૂટં ીઓ અગ ે ંુ સો ટવરે બનાવવાનું કામ અમને આ યું છે. હાલમાં આ કામ ચાલુ
ં ન
છે.
અ યારે તો સમ ર િવ ના ટોકમાકટમાં ‘XBRL’ નો વપરાશ શ થઈ ગયો છે.
અમ ે એક કૉ ફર સમાં સહુ રથમ વખત આ ટેિનક રજૂ કરી હતી. મુબ
ં ઈથી માંડીને
 રાિઝલ સુધીના ઘણાં શરે બ રોએ આ ટેિનકમાં રસ બતા યો. પછી તો ઘણી
કંપનીઓએ તથા રે યુલટે સ પણ રસ બતા યો. આમાં તો એવું છે ને કે ‘પડોશી લ ે
એટલ ે આપણે લવે ંુ જ પડે’ એવો ઘાટ થયો. હવ ે તો કંપનીઓએ પણ XBRL ારા
રમાિણત ટે સ-િરટન ભરવાં પડશ,ે એટલ ે આ સૉ ટવરે ના ણકારોની પણ જ બર
માંગ ઊભી થશ.ે ધીમધ ે ીમ ે હરીફાઈ વધશ ે ખરી, પણ હાલ પૂરતી તો અમારી ઈ રાશાહી
વતીય છે.
સો વાતની એક વાત ક ,ં તો આ ક સિ ટગ િબઝનસ ે છે. સવે ા તથા સલાહ આપવાનો
કોઈપણ ધધં ો માણસો પર, તમે ની િન ા અને આવડત પર આધાિરત હોય છે. કંપની
જેટલી મોટી થાય તટે લા વધારે માણસોની જ ર પડે. એ માણસો જો સારી રોડ ટ
િવકસાવ ે તો તમારે રાહકો પાસે કામ માટે ન જવું પડે, રાહકો જ તમને શોધતા આવ.ે
હાલમાં અમારો ટાફ ર૪૦નો છે. બી ૬૦ કમચારીઓ એક ‘ પિે શયલ રોજે ટ’ પર
કામ કરી ર યા છે. કંપની હવ ે સપં ણૂ પણે પોતાના પગ પર ઊભી છે. મૂળ થાપકો જ
માિલકી ધરાવ ે છે. આ બધી મહેનતને અતં ે વષો પછી મને સમ યું છે કે ઉતાવળે આંબા
ન પાકે ! સ ં કૃ તમાં ખૂબ સરસ પિં તઓ છે.
शनैः प थाः शनैः क था शनैः पवतम तके ॥
शनै: िव ा शनै: िव प येतािन शनै। शनै ।
અથ કાંઈક આવો છે :
ધીરે ધીરે જ ર તો કપાય, ધીમ ે ધીમ ે ગોદડી સીવાય, ધીમ ે ધીમ ે ડુંગરની ટોચ ે પહોંચાય.
ૈ ો અને િવદ્ યા પણ ધીમ ે ધીમ ે જ આવ.ે આ પાંચ કામો ધીરજ અને ખતં થી કરવા
પસ
જોઈએ.
આ સાથે બી એક માિહતી આપવાની ઈ છા છે. અમ ે પહેલથ ે ી જ ભારતની
કંપનીઓની માિહતી એક ર કરવામાં યાન આ યું છે. છે લાં રણ વષથી િવ નાં
અબજો ડૉલર ભારત તરફ આ યા છે તમે ાં અમારા જેવી કંપનીઓની માિહતીનો ઘણો
ફાળો છે. અમ ે XBRL સૉ ટવરે માટે ખૂબ જ મહેનત અને ખચ કયો છે. આ
ટૅ નૉલૉ ને કારણે િ રિસલ તથા CMIE જેવી કંપનીઓ કરતાં અમારો હાથ હંમશ ે
ઉપર જ રહેશ.ે
અતં ે તો ૩૧મી માચ (કંપનીના િરઝ ટ છપાય તે િદવસ)ે સહુ સારાં વાનાં થાય તે જ
અગ યનું છે ને ?’ િદ તા િ મત સાથે વાત પતાવ ે છે.
“િદ તા, આટલાં બધાં કામ અને તાણનો ભાર તમારા બન ં ને ા અગ
ં ત વન પર
અનુભવાયો નથી ? કામ અને રોિજદી દંપિત તરીકેની િજદં ગીનો તાલમલે તમ ે કેવી રીતે
બસે ાડ્ યો છે ?” હંુ પૂછું છું .

“જો રિશમ, હંુ તો વનને કામ અને ઘર કે આરામ એવાં અલગ અલગ ખાનાંમાં
વહચતી જ નથી. અમ ે બનં ે તો ઘરે પણ કામની ચચા કરી લઈએ છીએ. મનમાં ભાર
રાખીને ફરવાથી કોને લાભ થાય ? વળી, અમારે બન ે ે પોતપોતાની અ ય રવ ૃિ ઓ-
ં ન
શોખ પણ છે. વામી ભારતીય િવદ્ યાભવન (નવી મુબં ઈ)ના ચૅરમૅન છે. CII માં પણ
કાયરત છે. આપણા દેશની ઘણી બધી યોજનાઓ બનાવવા અગ ે ી કિમિટમાં તઓ
ં ન ે
થાન પા યા છે.”
“િદ તા, હંુ કેટલાય દંપિતઓને મળી છું . બન
ં ે પોતપોતાની રીતે સરસ કામ કરે, પણ
સાથે કામ ન કરી શકે. તમારા બન ે ી આ મ ૈ રી અને સમજણનું શું રહ ય છે ?”
ં ન
“અરે, એવી કોઈ ફૉમયુંલા નથી. બન ં ે યિ તની સમજણ અને પિરપ વતા પર
ં ધં ોનો આધાર છે. જો કે, અમારે બાળકો નથી એટલ ે હંુ ધધં ામાં સપં ણ
સબ ૂ પણે યાન
આપી શકું છું . અ યારે તો IRIS જ અમા ં ‘ટીનએજર બાળક’ છે. થોડા વખતમાં
એ પણ મોટંુ થઈ જશ.ે ’ િદ તા હસી પડે છે !
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

હા, મારે કાંઈક કહેવું તો છે જ !

– પોતાની કંપની શ કરતાં પહેલાં થોડો અનુભવ જ ર લજ ે ો. યાં કામ કરો છો
ે ંુ ખાસ મહ વ નથી, પણ િબઝનસ
તન ે ની રોિજદી મુ કેલીઓનો તઅનુભવ, િનણય
લવે ાની તથા લીધલે ા િનણયને વળગી રહેવાની શિ ત, લોકો સાથે કામ કરવાની
આવડત… આ બધું જ તમને કામ લાગશ.ે
– નાટકમાં લખલ ે રી ટની જેમ િબઝનસ ે લાન નથી લખી શકાતો. ઘણું બધું
અણધાયું બની ય છે. એક િવશાળ ફલક પર થોડીઘણી તય ૈ ારી, લાિનગં જ ર
કરી શકાય, પણ પછી તો આગે આગે ગોરખ ગે ! કામ કામને શીખવ.ે જો કે, તમ ે
જે િદશામાં જવાનું િવચાયું હોય તમે ાંથી ચિલત ન થશો.
– આંખ-કાન ખુ લા રાખજો. બી. ફલૅિ સબલ ઍ ડ ઑપન. અણધારી તક તમારા
ખોળામાં આવીને પડશ.ે અમ ે યારે XBRL શ કયું યારે એ તદ્ દન નવીન
ચીજ હતી. આજે અમારી કંપની માટે આ સૌથી અગ યની રોડ ટ છે. મારા જ એક
િમ રે મને એકવાર ક યું હતુ…
ં આપણે તો સઢવાળી હોડી લઈને દિરયો ખડે વા
નીકળેલા ખલાસીઓ છીએ. સઢ ખોલીને તય ૈ ાર રહેવાનું ને પવન છૂ ટવાની રાહ
જોવાની !
 પહેલ ંુ સખ
ુ તે તે નયા
સાયરસ ડ્ રાઈવર (પી. .પી. ૨૦૦૦)

કેલરી કેર

િસગ ે ી ખાનગી ઈિ વટી કંપનીની ચા પગારવાળી નોકરી છોડીને

ં ાપોર ખાતન
સાયરસે પોતાની કંપની ‘કેલરી કેર’નો રારંભ કયો. ખોરાકની કૅલરી ગણીને
રસોઈ બના યા બાદ િટિફનની િડિલવરી કરતી ભારતની આ સવ રથમ કંપની
છે. સાયરસને આ આઈિડયા આ યો યાં ? ચરબી સામન ે ી ખુદની લડતમાંથી જ
તો !
“નોકરી કરવી કે ધધં ો ?” IIMAના તાજેતરના િવદ્ યાથીઓ માટે આ ર વધુ
ે ીદો બની ગયો છે. કારણ તો બધાં ણે જ છે ! લાખો કરોડોના પગારની લોભામણી
પચ
ઑફસ !
આ પહેલાની પઢે ીના બધા જ ઉદ્ યોગપિતઓ તથા ઉદ્ યોગ-સાહિસકોની વાતનો એક
પ સૂર ર યો છે. એ જ કે ખૂબ ણીતી કંપનીની તગડા પગારવાળી સુવં ાળી
નોકરી મહેરબાની કરીને ન વીકારશો. યાં તમને શીખવાનું તો ઓછું જ મળશ,ે
ઉપરાંત તમ ે સુખસગવડોથી એવા ટેવાઈ જશો કે તમને નોકરી છોડવાનું મન જ નહીં
થાય.
ં ઈના છેવાડાના પરા સવે રીમાં આવલે ી સાયરસની ખોલી જેવડી ઑિફસમાં િફસમાં
મુબ
બઠે ી-બઠે ી હંુ મનોમન િવચા ં છું , કે ઉપર લખલ
ે ી વાતમાં કોઈ જ ત ય નથી. તમારી
નસોમાં ઉદ્ યોગ સાહિસકતાનું લોહી વહેતું હશ,ે તો તમ ે ગમ ે તવે ી એશોઆરામની નોકરી
છોડીને ય ધધં ો જ કરવાના!
સાયરસ િસગ ં ાપોરની જે.પી. મોગનની દમામદાર નોકરી છોડીને ૨૦૦૪માં ભારત
આ યા. તમે ણે એક િબલકુ લ અનોખો આઈિડયા લડાવીને ‘કેલરી કૅર’ નામની કંપની
શ કરી. આમ તો આ િવચાર સફળ થયો છે, પરંત ુ હવ ે િવ તરણના ર નો શ
થયા છે. હવ ે આગળ શું ? આ ર પચ ે ીદો બની ગયો છે.
સાયરસ આ ર નોનો સામનો કેવી રીતે કરશ ે તન ે ો અ યારે તો યાલ નથી આવતો.
જો કે, આ કહાણીનું ખાસ મહ વ એટલા માટે છે કે આ તમારી કે મારી કહાણી પણ
હોઈ શકે !!
 પહેલ ંુ સખ
ુ તે તે નયા
સાયરસ ડ્ રાઈવર (પી. .પી. ૨૦૦૦)

કેલરી કેર

સાયરસનો જ મ ઍરફૉસ કુ ટંુ બમાં થયો છે. બધાં જ ભાઈબહેને ડૉ ટર-

ઍિ જિનયરનો રાહ પકડ્ યો. તથ ં ઈના I.I.T. માં ઝપં લા યુ.ં
ે ી સાયરસે પણ મુબ
૧૯૯૦માં ભારતમાં અથત ં ર ે રે ધરખમ ફેરફારો થઈ ર યા હતા. સાયરસ તો
ભારતના મોટા ઉદ્ યોગો અને ઉદ્ યોગપિતઓથી ખૂબ જ અ ં ઈ ગયો હતો.
“મને થતુ,ં સાચા અથમાં તો આ બધા રૉક ટાર છે ! મારે પણ મોટા થઈને આવા મોટા
િબઝનસ ે મૅન બનવું છે.” િબઝનસ
ે મૅન બનવાના વ નન સાથે મ IIMAમાં રવશ ે
લીધો. યાંથી અનુ નાતક અ યાસ પૂરો કરીને તરત જ જે. પી. મોગનમાં ‘ રાઈવટે
ઈિ વટી’ િવભાગમાં નોકરી વીકારી લીધી. મારે તો બસ નવુ-ં નવું શીખવું હતુ.ં મારી એ
ઇ છા પૂરી પણ થઈ.
ભારત તથા િસગ ં ે દેશોમાં મ નોકરી કરી. અમા ં મુ ય કામ ભારતની ઓછી
ં ાપોર બન
ણીતી, ઊગતી કંપનીઓમાં રોકાણનું હતુ.ં જે કંપનીઓમાં અમ ે ઈ વ ે ટ કરતા, તન ે ા
નાણાકીય વહીવટો જોવાથી માંડીને સે સમૅન ગોઠવી આપવાના કામમાં પણ અમ ે ડો
રસ લતે ા. પાંચથી દસ કરોડ િપયાનો હેરખબરનો ખચ કરીન,ે એ વખતે ઘણી
ડૉટકૉમ કંપનીઓ ભારતમાં શ થઈ હતી. આ કંપનીઓ પરપોટાની જેમ જલદી ફૂટી
પણ જતી. એ કંપનીઓ જોઈને મ મનોમન િનણય કયો કે હંુ ગાંડો ખચ કરીને મોટંુ ઢોલ
નહીં પીટંુ . હંુ યારે પણ કંપની શ કરીશ યારે ખૂબ જ નાને પાય ે શ કરીશ.
ઑગ ટ ૨૦૦૪માં જે. પી. મોગન છોડીને હંુ િસગ ં ઈ આ યો. મારા મનમાં મા ં
ં ાપોરથી મુબ
પોતાનું કાંઈક ચાલુ કરવાનો કીડો સળવળવા લા યો હતો. મારી પાસે આઈિડયા પણ
હતો. કૅલરી ગણીને રસોઈ બનાવીને િટિફન સિવસ ચાલુ કરવી. સીધાસાદા િટિફન
નહીં, હે થી િટિફન ! મારે પોતાને પણ વજનનો તો રો લમે જ હતો. નોકરી ચાલુ થઈ,
પછી વજન જલદી વધવા લા યુ.ં રોજ બહાર ખાવાનું થાય, સમયસર જમવા ન મળે
તથા જે મળે તે ભૂખ લાગી હોય યારે પટે માં પધરાવી દેવાય. મને વારંવાર િવચાર
આવવા લા યો, કે ભારતના મોટાં શહેરોમાં જો કૅલરી ગણીને બનાવલે ંુ સાિ ક િટિફન
સમયસર મળે તો રાહકો તો મળે જ ! અરે, હંુ પોતે જ સૌથી પહેલો રાહક બની
! તદુ પરાંત, આવી કંપનીનું અિ ત વ હોવાનું મારી ણમાં તો ન હતુ,ં તથ
ે ીઆ
િબઝનસ ે માટે તક તો હતી જ. બસ, આમ ‘ કૅલરી કૅર’નો શુભારંભ થયો.

સૌ રથમ તો અમારે ત તની રેિસપીનું પરી ણ કરવાનું હતુ.ં એવી વાનગીઓ શોધી
કાઢવી પડે, કે કૅલરીમાં ઓછી હોય, છતાંય વાિદ હોય. ખલે ાડીઓ માટે સાિ વક
વાનગીઓ બનાવવા માટે ણીતાં લીસા હોને બે ણીતા રસોઈયાઓની મદદથી
કૅલરીની ગણતરી ારા બનાવલે ી વાનગીઓની લાઈ રેરી બનાવી. આવી ૧૫૦
વાનગીઓ પસદં કરતાં અમને દસ મિહના થયા. મસાલા બક ે િબ સથી માંડીને
સોયાબીનમાંથી બનાવલે શક ે ે લા હરાભરા કબાબ !
આજકાલ ઈ ટરનટે પરથી લૉ-કૅલરી વાનગીઓનું િલ ટ ઉતારતાં તમને ૬૦ િમિનટ
પણ નથી થતી કેમકે ઢગલાબધં રેિસપીઓ ફરતી જ હોય છે, પણ અમને આ જ કામ
કરતાં એક વષ થયુ,ં કેમકે અમ ે હ રો રેિસપી તે જ ટ્ રાય કરીને તમે ાં અમારી રીતે
સુધારા-વધારા કયા. છેવટે આ ૧૫૦ વાનગીઓ અમ ે ન ી કરી. જે વ ે ટેિરયન હોય,
વાિદ હોય તથા સાિ વક પણ હોય.
ં ઈ જેવા શહેરમાં ખાણી-પીણીનું થળ ચાલુ કરવું હોય તો યુિનિસપાિલટીમાંથી
મુબ
લાઈસ સ લવે ંુ પડે. આ િડપાટમ ે ટમાં ર ાચારે એટલો ભયક ં ર ભરડો લીધો છે કે તમ ે
માની જ ન શકો ! હંુ તો એક જુ દી જ દુ િનયામાં આવી ગયો. િસગં ાપોરના વગમાંથી
ણે નકમાં પછડાયો.
રસોડું શ કરવા માટેનું થળ ન ી કરવાનું પણ ખૂબ અઘ ં પડ્ ય.ંુ પાંચ મિહને હંુ
એક એવી જ યા ન ી કરી શ યો, જે મને પોસાય તથા અમારા કામને અનુકૂળ હોય.
સવે રીમાં માંડમાંડ ખૂબ ખચતાણ અને મથામણને અતં ે જ યા તો મળી.
હવ ે અમારે રોફૅશનલી ચાલ ે તવે ંુ રસોડું તયૈ ાર કરવાનું હતુ.ં એમાં લગભગ ૪૫ લાખનું
મોટંુ રોકાણ અિનવાય હતુ.ં એ મ તે જ રો યા. િવમાનમાં રસોઈ પૂરી પાડતા રસોડા
જેવ ંુ જ રસોડું અમ ે બના યુ.ં ‘ઍ બસ ે ડે ર કાય શૅફ’ના રસોઈયા કમલશ ે કુ મારને
રસોડાનો હવાલો સોંપાયો. અમા ં રસોડું ખરેખર જોવા જેવ ંુ છે. આ ઈ ટર યૂ પતે પછી
હંુ તમને બતાવીશ. તમ ે છક થઈ જશો. ચમકતાં ટીલના કાઉ ટસ, યુિનફોમવાળા
રસોઈયા તથા ટોપી તથા મો ં પહેરીને કામ કરતા કાયકરો. ફુ લી એરકંિડશ ડ
િવ તારમાં અમારા સલાડ કપાય છે તથા પિે કંગ થાય છે. િટિફન તાજુ ં રહે તથા
વ છતા જળવાય તન ે ે માટે પુ કળ કાળ રખાય છે. બધાં જ રાહકોને િટિફન
અમારી એરકંિડશન વાનમાં જ પહોંચાડવામાં આવ ે છે. બધી જ ટ્ રે સાથે નિે કન હોય,
આકષક પિે કંગ હોય. નાનામાં નાની બાબતનું યાન રાખવામાં આવ ે છે.
સૌથી અગ યની બાબત તો એ છે કે ર યક ે ભાણું ફ ત કૅલરી ગણીને એકસરખું
બનાવી દેવામાં આવતું નથી. રાહકની જ િરયાત રમાણે તમે ાં ફેરફાર પણ કરી
આપવામાં આવ ે છે. દા.ત. તમ ે કૅલરી કૅરના રાહક બનવાનું િવચારતા હો, તો તમારે
તે અથવા ફોનથી અમારા ડાયિટિશયનને મળવું પડે. તમને લડ રેશર કે
ડાયાિબટીસ હોય તો અમ ે તે બાબતનું યાન રાખીએ છીએ. તે ઉપરાંત તમારા ગમા-
અણગમા િવષે અગાઉથી યાન દોયું હોય, તો અમ ે એ બાબતનું પણ યાન રાખીએ
છીએ. દા.ત. તમને ચાઈનીઝ રસોઈ ન ભાવતી હોય, તો બધાં માટે રાઈડ રાઈસ
બ યો હોય તો તમારા ભાણામાં સાદો ભાત કે પુલાવ આવશ.ે કોઈને વળી કાંદા-લસણની
બાધા હોય, કોઈને શીંગની એલ હોય, વટાણા િબલકુ લ ન ભાવતા હોય. આ બધી જ
નાનામાં નાની જ િરયાતનું યાન રાખવામાં આવ ે છે. ‘સોમથી શુ ર ઑિફસમાં અને
શિનવારે મને ઘરે િટિફન મોકલજો’ એવું લખાવનાર પણ ઘણા હોય છે.
ટૅ નૉલૉ ને કારણે આવી ઝીણામાં ઝીણી બાબતનું યાન રાખવાનું શ ય બ યું છે.
રોજેરોજ િલ ટ રમાણન ે ો ખોરાક બન,ે તથા પૅક થાય તવે ંુ સૉફટવ ૅર અમ ે િવકસા યું
છે. વળી ખોરાકની મા રા પણ યિ તની જ િરયાત રમાણે બદલાય. કોઈને પાંચ
રોટલી જોઈએ, તો કોઈને બે પણ વધી પડે. આ બધું જ સૉફટવ ૅરને કારણે શ ય થયું
છે. ર યક ે ભાણું ફૂડ- રેડ લાિ ટકની આકષક ટ્ રેમાં, યિ તના નામના લબ ે લ
સાથે પૅક કરવામાં આવ ે છે. તમ ે િવમાનમાં મળતી ટ્ રે જોઈ જ હશ.ે બરોબર તે જ
રમાણે ! જો કે, આ બધું મોંધ ંુ તો પડે જ. મિહને ૩૫૦૦ થી ૪૦૦૦નો ખચ થાય. પરંત ુ
અમારા રાહકો મોટી-મોટી ફાયનાિ શયલ સિવિસઝ કંપનીના ચા પગારદાર
ઑિફસસ હોય છે. (ડૉશ બૅ ક, ગૉ ડમૅન સૅક્ વગરે ે) તમે ને આ ભાવ પોસાય છે. જેને
રસોઈ બનાવવાનો સમય નથી, પસ ૈ ાની છૂ ટ છે તથા તાજો, સાિ વક, ખોરાક જોઈએ છે
તે ભાવની િફકર નથી કરતા.”
સાયરસ માટે આ એક િસદ્ િધ છે. નવો િવચાર, એક નવા જ રકારની સિવસને
સફળતાપૂવક લોકો સુધી પહોંચાડવી એ ખૂબ અઘરી બાબત છે. ર હવ ે આગળ
વધવાનો છે ! આવી સિવસમાં િવકાસની શ યતા કેટલી હોય ? વળી, રચાર વગર
િવકાસ શ ય છે ખરો ? હાલમાં ‘કૅલરી કૅર’ િદવસની ૬૦૦ િટિફન ટ્ રે િડિલવર કરે
છે. તે ઉપરાંત અમુક કૉપૉરેટ હાઉસમાં ‘કૅલરી કૅર’ આરો ય રદ િટિફન મોકલ ે છે.
બીજે જ વષ વચ ે ાણ ર કરોડે પહોં યું છે. નફો ખાસ નથી થયો. જે કાંઈ હાથમાં આ યું
તે કંપનીના િવકાસાથ વપરાયું છે. “હવ ે આગળ શું ?” મ સાયરસને પૂછ્ય.ંુ
“હમણાં જ અમ ે ‘ ટિલંગ બાયોટેક’ નામની કંપની સાથે કરાર કયા છે. આ કંપનીનો
મૂળ િવચાર ‘હે થ મૉલ’ િવકસાવવાનો છે. યાં િજમનિે શયમ, સાિ વક ખોરાક, બધું
જ એક થળે મળી ય. આ ઉપરાંત મુબ ં ઈના અમુક પસદં ગીના િજમમાં અમ ે ‘હે થ
ફૂડ કાફે’ ચલાવીએ છીએ. જો કે, આ રવ ૃિ ઓમાં નફો ખાસ નથી મળતો, પરંત ુ
લોકો ‘કૅલરી કૅર’ િવષે ણતા થાય છે. અમારી કંપનીના બૉડ દેખાય છે. નાણાંની
અમને ખાસ તકલીફ નથી પડી કેમકે વ ૅ ચર કૅિપટલના નાણાં શ આતમાં જ મ યા
છે.”
જો કે, સાયરસ ખૂબ ઉતાવળમાં હોય તવે ંુ મને લાગે છે. નાની કંપનીને એક કરતાં
વધારે શહેરોમાં શ કરવાનું કામ નાનુસ
ં ન ૂ ંુ નથી. આ પુ તક માટે મ જેમના ઈ ટર યૂ
લીધા, તમે ાંથી ઘણાએ સાહસ કરી બતા યું છે.
પણ એમાં ૮ થી ૧૦ વષનો સમય લા યો છે. સાયરસને તો ચારે તરફ ફરી વળવાની
ઉતાવળ છે. યુવાન છે, લોહી ગરમ છે !
સાયરસ ણે મારા મનમાં રમતા િવચારો સમ ગયો હોય તમે કહે છે, “અમ ે એક-બે
ભાગીદારો લવે ાનો હાલમાં િવચાર કરી ર યા છીએ. હા, એમના રોકાણ બદલ મારે મારો
ભાગ (શરે હોિ ડંગ) ઘટાડી દેવું પડશ.ે પણ કંપનીના િવકાસ માટે એ જ રી છે. સામ ે
નફો પણ વધશ.ે હ તો ફ ત મોઢામોઢ રચારથી જ અમ ે આ મુકામ ે પહોં યા છીએ.
નાણાં આવશ ે તો હેરાત પણ કરીશુ,ં સે સ માટેનો ટાફ રાખીશુ.ં કંપનીને એક નવા
જ મુકામ ે પહોંચાડી શકીશુ.ં
તમ ે મારી જ યાએ હોય તો શું કરો ? આપણા બાળકને આપણે અગ ં ઠૂ ા નીચ ે દબાવીને
નાનું જ રાખીએ, કે આકાશમાં ઊડવાની, િવકાસની તક આપીએ ? હંુ તો રેિ ટકલ
માણસ છું . ભાગીદારો આવ,ે નાણાં લાવ,ે કંપનીનો ખૂબ િવકાસ થાય તમે ાં જ કંપનીનું
અને કમચારીઓનું ભલું છે. મારો અગ ં ત વાથ સાધવા મ આ કંપની થાપી નથી. બસ,
મ જે સજન કયું છે, તે ફૂલ,ે ફળે એ જ અ યથના છે.’
સાયરસ અ યતં રમાિણક માણસ છે. મને કહે છે, “અ યારે તો કંપનીની હાલત મારા
જેવી જ છે. ધોબીના કૂ તરા જેવી ! ન ઘરનો, ન ઘાટનો. હંુ પણ હાલમાં બે જ યાએ
મારો સમય ફાળવું છું . ‘કૅલરી કૅર’ અને ‘હેિલ સ ઇ વ ે ટમૅ ટસ’ ! આ એક PE
ફમ છે. ભારતમાં રોકાણ કરવા માટે સારી કંપનીઓની અમ ે શોધમાં જ હોઈએ છીએ.
‘કૅલરી કૅર’ માંથી હંુ એક િપયાનો ય પગાર નથી લતે ો. મારા બધા જ ખચ
‘હેિલ સ’ ખાતે પડે છે. ‘કૅલરી’માંથી જે કાંઈ નફો મળે છે તે ધધં ાના િવકાસાથ જ
રોકીએ છીએ.’
ઘણા ઉદ્ યોગસાહિસકો આવું જ કરતા હોય છે. પણ, મને તો થાય છે કે નવા-નવા
િબઝનસ ૂ શિ ત અને સમય ન આપો તે કેમ ચાલ ે ?
ે ને તમારી સપં ણ

જે હોય ત,ે સાયરસને મળીને મને લા યુ,ં કે આ કંપનીની િભ -િભ થાળીની જેમ જ
આ કંપનીની સફળતા િવષે િચ રિવિચ ર ર ો મારા મનમાં ઉદ્ દભવી ર યા છે.
જોઈએ… આગે આગે ગોરખ ગે ! સમય જ એ ર ોના ઉ ર આપશ.ે
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

નવો િબઝનસ ે શ કરવા માટે હાલનો સમય તો સારો જ છે, પણ

મુ કેલીઓનો સામનો તો કરવો જ પડશ.ે નાણાકીય સગવડો િવષે સૌ પહેલાં
િવચારી લજે ો. તમ ે આ ધધં ામાં પગભર થઈ શકશો ? કમાણી થશ ે ? જો
પોતાની મૂડી ન હોય તો મારી જેમ એકાદ નાની નોકરી ચાલુ રાખજો. બીજો
િવક પ એ છે કે દસ-પદં ર વષ થોભો, એકાદ િબઝનસ ે શીખો પછી શ
કરો.
શ આત હંમશ ે ે કે રોડ ટ
ે ાં નાને પાય ે કરજો. તમને એકવાર િવ ાસ બસ
અને પ િત સાચી છે, તો િવકાસ સાધતા સમય નહીં લાગ.ે
તમારી રોડ ટના તમ ે જ રાહક હશો, તો માકટ િરસચની જ ર જ નહીં
પડે. તમને જ યાલ આવી જશ ે કે આ રોડ ટ વચ ે ાશ ે કે નહીં.
િવભાગ-3
 કાંઇક અનોખ ંુ કરનાર િવરલાઓ

આ િવભાગમાં સમાિવ યિકતઓએ સમાજોપયોગી કાયો માટે પોતાની

સાહસવ ૃિ નો ઉપયોગ કયો છે. પોતાની સજના મકતાનો ઉપયોગ તમે ણે
સમાજનું ઋણ ઉતારવાના લટે ફોમ તરીકે કરીને સફળતા રા ત કરી છે.
 ં ા*
ં ા, તો કથરોટમ ગગ
મન ચગ

વકટ િ ર નન (પી. .પી. ૧૯૯૩)

ગીવ ઈિ ડયા (Give India)

*[નવી પઢે ીમાં ઉછેરેલ ગુજરાતી બાળકોન/ે યુવાનોને આ કહેવતનો અથ યાલમાં ન

ં વ છે. તથ
હોય તવે ો સભ ે ી અથ જણાવું છું . આપણી ભાવના સારી હોય, મન સાફ હોય
તથા આચરણ શુ હોય, તો ભગવાન આપણને સવ કાયમાં સાથ આપે છે.] -
અનુવાદક
વકટ િ ર નને વતમાનપ રની ઑિફસમાં ય નોકરી કરી છે અને ટેિલિવઝન ચન ે લમાં
પણ. તઓ ે અમદાવાદની એકલ ય કૂ લના િ રિ સપાલ પણ રહી ચૂ યા છે. તમે ણે
‘ગીવઈિ ડયા’ નામની સ ં થા શ કરી છે. ભારતના લોકોમાં ‘આપવાની’ ભાવના
ે નવા-નવા નુસખા િવચાયા જ કરે છે. વકટને હંુ
ગ ૃત થાય તે માટે તઓ
ઉદ્ યોગસાહિસક જ ગણું છું . પણ તમે નો યય
ે અલગ છે.

પાંચમા ધોરણમાં જો વકટ િ ર નનને ધાયા મુજબ ચી કોિટની અ ં રે મા યમની

શાળામાં ઍડિમશન મળી ગયું હોત, તો તે પણ ચી પાયરીની બૅ કની નોકરીમાં આજે
િબરાજતા હોત !
ં ઈના પરાની ઍરપૉટ હાઈ કૂ લના છ વષ દરિમયાન તમે ને મ યવગીય,
પરંત ુ મુબ
ગરીબ તથા પસ ૈ ાદાર િવદ્ યાથીઓને ન કથી જોવાનો મોકો મ યો. વન ર ય ે
જોવાની તમે ની દૃિ જ બદલાઈ ગઈ. વકટ આજે જે કાંઈ છે, જે કાંઈ કરે છે તન
ે ાં મૂળ
એ છ વષમાં નખ ં ાયા.
“છ ા-સાતમામાં ભણતો યારથી જ સમાજમાં રહેલ િવષમતાઓ િવષે હંુ િવચારતો થઈ
ગયો. મારા લાસમાં એક છોકરો હતો. તન ે ા પ પા તે વખતે દુ બાઈમાં નોકરી કરતા. એ
જમાનામાં ય તને ંુ ઘર ખા સું મોટંુ હતું તથા ના તામાં તે િવદેશી િબિ કટ લાવતો. આની
સામ,ે મારી જ સાથે એક િવદ્ યાથીં ભણતો, જે કાજુ વાડીના લમમાં રહેતો તથા તન ે ા
બાપુ ગરૅ ેજમાં િમકેિનક હતા. એ મને ઘણીવાર કહેતો કે, “આજ તો માં ને મુઝે દસ
ૈ ે કી શ ર લન
પસ ે ે કે િલય ે ભે થા.” તન ે ા ઘરમાં મહેમાન આવ ે યારે તન ે ી મા તને ે
પાવલી આપીને તલે લવે ા મોકલતી !
આ બધા િવરોધાભાસ સાથે હંુ મોટો થયો. આવી િવષમ પિરિ થિત મા ં મન કેમય
ે
વીકારતું નહોતુ.ં
આપણા દેશમાં તો આપણને નાનપણથી જ શીખવી દેવામાં આવ ે છે કે ‘આવું કાંઈ’ જોવું
નહીં, જોઈએ તો મોં ફેરવી લવે ંુ અને મન પર ન આણવુ.ં પણ મ કાંઈક જુ દં ુ જ કરવાનું
ન ી કયુ.ં ”
વકટ સાથન ં ઈના એક પરાની હોટેલની લૉબીમાં ગોઠવાઈ હતી.
ે ી મારી િમિટંગ મુબ
વકટનું ઘર ન કમાં જ હતુ,ં પણ તે કદાચ મને પોતાનું ઘર બતાવવા માગતા ન હતા.
‘મા ં ઘર બહુ જ નાનું છે.’ મને તમે ણે વાતવાતમાં કહી દીધુ.ં જો કે, તન
ે ાથી વકટને
ઝાઝો ફરક નથી પડતો.
તમને ખબર છે, વકટને IIMAના કૅ પસ પર બધા ફરેબી (fraud) નામ ે ઓળખતા
! મને તો આ ણીને જ નવાઈ લાગે છે, કેમકે હંુ જે યિ તને મળં ુ છું તે તો નખિશખ
સ જન છે. મારા વનમાં આજ પયંત જેટલી યિ તઓને મળી છું તમે ાં કદાચ તે સૌથી
ઉમદા યિ ત છે. ઉમદા યિ ત જ અનક ે માટે રેરણાનો ોત બની શકે છે.
 ં ા
ં ા, તો કથરોટમ ગગ
મન ચગ

વકટ િ ર નન (પી. .પી. ૧૯૯૩)

ગીવ ઈિ ડયા (Give India)

એક સામા ય મ યમવગના કુ ટંુ બના રી અને સૌથી નાના સતં ાન તરીકે વકટનો
ં ઈમાં થયો. “મારા િપતા ‘ગોદરેજ’ કંપનીમાં નોકરી કરતા તથા
જ મ અને ઉછેર મુબ
મા અમને ખૂબ જ સાિ વક ખોરાક બનાવીને જમાડતી.
આમ તો આ બાળપણ તમ ે સામા ય પણ ગણી શકો અને અસામા ય પણ !
મારા િપતા ઍિ જિનયર ખરા, પણ સશ ં ોધક રકારના હતા. સતત કાંઈક બનાવ,ે
તોડ-ફોડ કરે, િરપિે રંગ કરે. અમા ં ઘર જ ગરૅ ેજ જેવ ંુ બની ગયું હતુ.ં આજની
તારીખમાં ય મારા ઘરના માિળયા પર ૧૯૭૧ની સાલનો એક લૅક ઍ ડ હાઈટ
ટી.વી. પડ્ યો છે. બાપુ ની ઈ છા છે કે ટાઈમ મળે તો એને િરપરે કરવો.
પાંચ વષનો હતો યારથી જ હંુ બાપુ ની હાથલાકડી બની ગયો હતો. તમે ના બધા જ
રોજે ટ્ સનો સાથી ! ઑિફસથી સાંજે ઘરે આવી, જમીપરવારીને બાપુ જૂનો બુશનો
રેિડયો ખોલીને બસે તા. હંુ પણ શૉ ડિરંગનો વાયર લઈને બાજુ માં બઠે ો-બઠે ો ભારે
રસપૂવક તમે ને િનહા યા કરતો. આમ, સૌથી નાના હોવાનો મને ઘણો લાભ મ યો.
નાનપણથી જ શીખવા મ યું તથા બધાંના લાડકા હોઈએ એટલ ે કોઈ વઢે જ નહીં.
હંુ દસક
ે વષનો થયો, યારે બાપુ એ નોકરી બદલી. ભારતની કોઈ કંપની પીકસ
બનાવીને ડે માક િનકાસ કરતી હતી. આ કંપનીના કામ માટે નવાં બીબાં બનાવવાનાં
હોય યારે બાપુ મને જોડે લઈ જતા. મારી મરે કેટલાં બાળકોને લથ ે કેવી રીતે
વપરાય, લોખડં નાં બીબાં કેમ બને કે ટીલને મજબૂત શી રીતે બનાવાય તને ંુ ાન
મળતું હશ ે ?
પછી તો મને આવી નાની-નાની વકશો સમાં જવાનું યસન થઈ ગયુ.ં હંુ સાકીનાકા
પાસે આવલે ી આવી અસ ં ય નાની નાની વકશોપ પર અ ો જમાવીને કલાકો સુધી બસ ે ી
જ રહેતો. મને એ જોવામાં એટલી મ આવતી કે ધીમ ે ધીમ ે હંુ એ કામમાં રસ લઈને
તમે ને સુધારા-વધારા સૂચવવા લા યો.
મારા બાળપણની બી એક રસ રદ વાત ક ં ? અમ ે ઘણી બધી “કૌટંુ િબક રમતો”
રમતા. રાતે મોડા તથા શિન-રિવની ર ઓમાં. અમ ે પાંચય
ે જણ લાંબા-લાંબા દાખલા,
રોસવડ વગરે ે કરતા. પાંચમાંથી કોણ દાખલો પહેલો ગણે તન
ે ી પધા થતી.

ચોથા ધોરણમાં હતો યારે તો પગિથયાવાર ગણતરી કયા વગર હંુ આઠ-આઠ અક ં ના
ગુણાકાર લ યા વગર જ કરી શકતો. તે રીત ‘ટ્ રેચટેનબગ મથ
ે ડ’ કહેવાય છે. તે તો
મને ઘણાં વષો પછી ખબર પડી.
મૂળ વાત એ હતી, કે આ બધાંને કારણે િજ ાસાવ ૃિ ગ ૃત થઈ તથા ખુ લા મનથી
િવચારવાની શિ ત ખીલી. ઉદ્ યોગનું સાહસ કરનારને પણ આ શિ તઓ જ કામ લાગે
છે ને ? નજર સમ જે કાંઈ દેખાય છે તન ે ો વીકાર વગર િવચાયો ન કરવો અને
પોતાની બુદ્િધ વાપરવી ખ ં ને ?
હા, મારા વનઘડતરમાં મારી શાળાનો ઘણો મોટો ફાળો છે. પાંચમા ધોરણ સુધી તો હંુ
‘સારી િનશાળ’માં ભણતો હતો. સારી એટલ ે ? યાં ફ ત અમુક જ તરના
િવદ્ યાથીઓ આવ ે તવે ી, પણ એવામાં મારા િપતા એ ગોદરેજની નોકરી છોડી. અમ ે
અધં રે ી રહેવા ગયા. હવ ે હંુ ‘ઍરપૉટ હાઈ કૂ લ’નો િવદ્ યાથી હતો. જે સાવ જ કંગાળ
શાળા ગણાતી. બસ, એ શાળાનાં છ વષ મારી વનદૃિ સપં ણ ૂ પણે બદલી કાઢી.
િ લશ િમિડયમની કો વ ે ટ શાળાઓ તમને વનની વરવી વા તિવકતાઓથી
જોજનો દૂ ર ધકેલી દે છે. યાં ફ ત અમુક જ વગના િવદ્ યાથીઓ ભણી શકે છે.
ઍરપોટ હાઈ કૂ લમાં જે િવદ્ યાથીઓ આવતા તે મોટેભાગે નીચલા મ યમવગના હતા. હંુ
તો યાં ‘પસૈ ાદાર’ ગણાતો. યાં સપં િ ની મ એવી િવષમતા જોઈ કે આજે
બડે મવાળા િમ રને ઘરે રમવા ગયા હોઈએ, તો કાલ ે ઝૂ પં ડપ ીમાં રહેતા િમ રના
ઓટલ ે રમતા હોઈએ ! આ બધી અસમાનતા તમ ે યારે નજરે િનહાળો, યારે િદલને
ભારે ઠેસ પહોંચ ે છે. જો કે, ઘણીવાર આવા ગરીબોમાંથી કોઈ ધી ભાઈ અબ ં ાણી પણ
બની ય… પરંત ુ એવા અપવાદો ભા ય ે જ મળી આવ ે છે. મોટેભાગે તો આપણે બધાં
જ આપણાં સતં ાનોને ‘real India’ થી બને તટે લા દૂ ર રાખવાના રય નોમાં જ
ર યાપ યા રહીએ છીએ. તમે ને મોંધીદાટ ઈ ટરનશ ે નલ િનશાળોમાં મૂકીને રા થઈએ
છીએ.

અમ ે કૉલજે માં રૉટ્ રે ટ લબની પણ થાપના કરી હતી.

અમને તમે ાં ખૂબ મ આવતી હતી. ઉદ્ યોગ પી સાહસ
કરવાનાં બીજ યાં રોપાયાં હતાં.
સાતમા ધોરણમાં આ યો યારે જ મને ર મ ાન થઈ ગયું હતુ,ં કે આ સમાજની
િવષમતાઓ અગ ં ે હંુ કાંઈ કરીશ જ. હંુ કૉ યુિન ટ મિે નફે ટો વાંચી ગયો એટલું જ
નહીં, તન
ે ો શ દેશ દ મને ગોખાઈ ગયો હતો. યોજ ઓવલના પુ તક ‘એિનમલ
ફામ’ની પણ મારા વન પર ભારે અસર પડી.
િવષય ર યન ે ી મારી િચ જોતાં બધાંને લાગતું કે હંુ ઍિ જિનયિરંગમાં જ જઈશ, પણ
દસમા ધોરણથી મ મનોમન ન ી કરી દીધું હતું કે મને તમે ાં રસ નથી. જો કે રસ ન
હતો એમ ન કહી શકું , પરંત ુ મારે સમાજમાં પિરવતન લાવવા અગ ં ે કાંઈક કરવું હતું
તથે ી મ કૉમસ લીધુ.ં હંુ ભા ય ે જ ભણતો હતો છતાંય, એસ.એસ.સી.માં મારો મૅિરટ
િલ ટમાં નબ ં ર આ યો.
મારા િપતા મને પરાણે પારલ ે કૉલજ
ે માં લઈ ગયા અને મને સાય સમાં એડિમશન
અપાવી દીધુ.ં મને બાયોલૉ ર ય ે િદલો નથી નફરત હતી તથ ે ી મ ઈલ ે ટ્ રોિન સ
લઈ લીધુ.ં આમ, કૉમસનું ભૂત મગજમાંથી નીકળી ગયુ,ં જે સા ં જ થયું કેમકે
િવ ાનશાળામાં ઘણું બધું શીખવા મળે છે.
ઍિ જિનયિરંગની રવશ ે વા માટે મ બાપુ ને ધરાર ‘ના’ કહી. મારે તો
ે પરી ામાં બસ
ગિણતના િવષયમાં જ આગળ વધવું હતુ.ં જો કે મારા ઘણા િમ રોને હંુ ભણાવતો તમે ાંથી
ે જણ ઍિ જિનયિરંગમાં ગયા પણ ખરા ! હંુ તો રખડવામાં જ પડ્ યો હતો.
સાતક
રોજ છથી સાત કલાક િ રકેટ રમવાનુ,ં િસગારેટો ફૂંકવાની, દુ કાનોના ગ લ ે બસ
ે ીને
તડાકા મારવા, કૉલજે ની બહાર બસે ીને જતી-આવતી છોકરીઓની ઠ ા-મશકરી
કરવી… બસ, આ જ મારો ધધં ો ! IIMનું વ ન જોતા આજકાલના કોઈ
િવદ્ યાથીઓને તો આ વાંચીને જ આઘાત લાગશ,ે ખ ં ને ?
િ રિલમમાં હંુ બધા િવષયમાં નાપાસ થયો તથા બારમા (સાય સ)ની પરી ા મ ફ ત
એક જ અઠવાિડયું ભણીને આપી. આમ છતાં, મારા ૯૨% મા સ આ યા. મારા બાપુ
ફરીથી મારી પાછળ પડી ગયા. ‘દીકરા, ઍિ જિનયિરંગમાં …’ પણ હંુ એ લાઈનમાં
ન જવા માટે તથા ગિણતના િવષયમાં રૅ યુએશન કરવા માટે ખૂબ જ પ હતો. મ
ધરાર ‘ના’ પાડી.
મને ગિણતનો િવષય ખૂબ ગમતો. આજે ય ગમ ે છે. તમ ે મને કોઈપણ દાખલો આપો, તો
હંુ ચપટીમાં ગણવા બસ
ે ી છું . મને ગિણતના િવષય માટે કૉલરશીપ પણ મળી…
પણ આપણા રામને તો લાસમાં ભણવું જ યાં ગમતું હતું ? મને તો ઇતર રવ ૃિ ઓમાં
જ રસ હતો.
 ે , વકત ૃ વ પધાઓ, નાટકો
ે માં રોટ્ રે ટ લબ શ કરી. હંુ ચસ
અમ ે અમારી કૉલજ
િવિવધ રવ ૃિ ઓમાં ર યોપ યો રહેતો. આ રવ ૃિ ઓએ જ મારામાં સાહસવ ૃિ નાં
બીજ રો યાં.
અમારી પારલ ે કૉલજ ે બહુ જ બીબાંઢાળ, જુ નવાણી મરાઠી રકારની કૉલજ ે હતી.
શા ીય સગ ં ીત િસવાયની કોઈપણ હરીફાઈમાં અમારી કૉલજ ે આંતરકૉલજ ે પધામાં
ભાગ લતે ી નહીં. રોટ્ રે ટ લબ ારા અમ ે કૉલજ ે નું વાતાવરણ બદલવામાં મોટો ફાળો
આ યો. ધીમ ે ધીમ ે કૉલજ ે નું લવે ર બદલાયુ.ં વાતાવરણ ઘણું કૉ મોપૉિલટન બ યુ,ં
નવા ચહેરાઓ આ યા. ઘણા રભાવશાળી િવદ્ યાથીઓએ કૉલજ ે માં રવશે લીધો.
અમારી કૉલજ ે મૅ ટને તો છોકરીઓ કટ પહેરે તે સામ ે ય વાંધો હતો. અમ ે
ે ની મૅનજ
તમે ને સમ યા. તમે ની દૃિ એ િવચારીને વાદિવવાદ ચચા-િવચારણા કરી. ધીમ ે ધીમ ે
તમે ના ‘દેહાતી’ (ગામિડયા) િવચારો બદલાયા.
રોટ્ રે ટ લબમાં ઘણી રવ ૃિ ઓ થતી. એક રવ ૃિ અ યથે હંુ TOMCO (ટાટા
ઑઈલ કંપની)ના જનરલ મૅનજ ે રને મળવા ગયો. અમારી કૉલજ
ે ના િવદ્ યાથીઓને
‘માકિટંગ એક કારિકદીની દૃિ એ’ એ િવષય પર વ ત ય આપવા માટે હંુ એમને
ખચે ી લા યો.
ે માં મને ઘણી છૂ ટ મળી. મારી મજબૂત પાંખોને ઉડાન ભરવા માટે અવકાશ મ યો.
કૉલજ
નવાનવા લોકોને મળવુ,ં ત તનાં જોખમ ખડે વાં, કૉલજ ે નાં કાય રમો યોજવા,
ખરીદી કરવી, સફળતા અને િન ફળતાને હસતે મોઢે વીકરવી. આ સઘળં ુ હંુ શીખી
ર યો હતો.
ે ની ખૂબ રગિત થઈ. ‘મૂડ ઇિ ડગો’ની
અમારા કાળ દર યાન પારલ ે કૉલજ
આંતરકૉલજે પધામાં અમારી કૉલજ ે ને ‘બૅ ટ કૉલજ
ે ’નું િશ ડ મ યુ.ં ”
વકટની વાતમાંથી એક વ તુ સાિબત થાય છે. ે કૉલજ ે વવું એ
ે માં એડિમશન મળ
મહ વની બીના નથી. તમારા કૉલજે નાં વષોને ે બનાવવા એ વધારે અગ યની
વાત છે.
“હા, તો પછી IIMમાં રવશ
ે યારે લીધો ?” મ પૂછ્ય.ંુ

“અરે, એની તો બહુ મ ની વાત છે. કૉલજે માં બી વષની ફાઈનલ પરી ાના રણ
અઠવાિડયાં પહેલાં આંકડાશા િવભાગના હેડ ઑફ ધ િડપાટમ ે ટે મને અને બી
એક િવદ્ યાથીને બોલાવીને ખખડા યા. “તમ ે આંતરકૉલજ
ે પધાઓમાં શું ઉકાળો છો,
 ે ી મને કોઈ પડી નથી. તમ ે આખા વષમાં ટેિટ ટીકના એક પણ િપિરયડ નથી
તન
ભયા. હંુ તમને બન ે ે નાપાસ કરવાનો છું .”
ં ન
અમ ે તમે ને ખૂબ જ ભાઈબાપા કયા પછી તમે ણે ક યું કે, “હંુ તમને એક પપે ર આપું છું .
એમાં પાસ થશો તો ફાઈનલ એકઝામમાં બસ ે વા દઈશ.” ગિણત તો મારો િ રય િવષય
ે ી મારે ર૦ માંથી ર૦ માક આ યા. રોફેસર ખુશ. શૂળીનો ઘા સોયથી ટ યો.
તથ
પરી ામાં બસ ે વાનું ન ી થયુ.ં

અમ ે લોકોને મળતા, બધે જ પહોંચી જતા અને તમે ને

અમારો િવચાર સમ વીને અમારી કૉલજ ે સુધી ખચી લાવતા.
તઓે એટલા રોમાંિચત થઈ જતા કે અમારી કૉલજ ે માં
‘કૅિરયર ગાઈડ સ ફૅર’ યોજતા.
MBAની િડ રી તમારી સમ ઘણીબધી તક ખડી કરે
છે. નાણાકીય સમ ૃદ્િધની તક આપે છે અને એ સમ ૃદ્િધ થોડું
બળ આપે છે.
ધીમ ે ધીમ ે ટેિટ ટી સના િવષયમાં મારો રસ વધવા લા યો. આ િવષયની સમાજ પર
ભારે અસર છે. મોટાભાગની વ ૈ ાિનક શોધો કે હિરયાળી રાંિતના પાયામાં
આંકડાશા ની ટૅિ નકથી થયલે ી ગણતરીઓ જ છે. વ ૈ ાિનક શું કરે છે ? એ તો
ફ ત રયોગ કરે છે. ફ ત ૨૫% કામ જ એ દરિમયાન થાય છે. બાકીનું ૭૫% કામ
તો જે તારણો મળે, તન ે ા પ ૃ થકરણથી થાય છે. ધારણા કરીને તન
ે ી ચકાસણી કરવાનું
કામ અમ ે આંકડાશા ની મદદથી કરીએ છીએ.
આ વખતે મ મારી ગિણતની કોલરશીપનો અ વીકાર કયો તથા ટેિટ ટી સને મુ ય
િવષય તરીકે ભણવાનું ન ી કયું. સાથે સાથે રચ તથા કૉ ટ એકાઉિ ટગ પણ
શી યો. ઘણા લોકોને મોઢે મ સાંભ યું છે કે, બૅલ ે સશીટ બનાવવી અઘરી છે. પરંત ુ
આવક- વકના આંકડા ન મળ ે ખાય, તવે ી બૅલ ે સશીટ બનાવવી મારે માટે અઘરી
બાબત છે.”
“તમને આ બધું સાવ સહજ, સહેલું લાગે છે ?”
“હા, ખરેખર હંુ િવષયનો તાગ પળભરમાં પામી છું .”
“તો પછી કયા ે રે આગળ વધવું તે ન ી કરવું એ તમારા માટે ખૂબ મુ કેલ કામ
હશ,ે ખ ં ને ?”
“ના, ના, એવું તો ન કહી શકું ! ખરેખર તો આવી શિ ત હોવાથી િજદં ગી ઘણી સરળ
બની ય છે. તમ ે ફટાફટ ન ી કરી શકો કે તમારે શું કરવું છે.”
કૉલજ ે ના વષો દરિમયાન મને એવું લાગવા માંડ્ય ંુ કે મારા ખચા ખૂબ જ વધી ગયા છે.
હંુ મ યમવગનું સતં ાન. હ તો વન શ કરતાં પહેલાં જ આવક કરતાં વક વધી
ગઈ હતી. તથ ે ી, સારી મોભાદાર નોકરી મળવાના ઈરાદે મ CATની પરી ા આપી.
કોિચગ ં લાસનું મિટિરયલ પણ મારા એક િસિનયર િમ ર પાસે હંુ મફતમાં લઈ આ યો
હતો. દાદરની એક શાળામાં મારો નબ ં ર કે. .ના લાસમાં આ યો હતો. બચ બાળકો
માટેની હતી. હંુ તમે ાં યાંથી મા ? બે કલાક સુધી હંુ પગ બચની બહાર રાખીને બઠે ો
હતો.
એ જમાનામાં હતી. તે ચારેય IIMમાંથી મને ઈ ટર યૂના પ ર આ યા. IIMAના
ઇ ટર યૂની પૅનલ પર રો. . એસ. ગુ તા હતા. તે જમાનામાં દૂ રદશન પર
હવામાનની આગાહી રોજેરોજ આવતી. તમે ાં તાપમાનના આંક દશાંશમાં આપવામાં
આવતા.
તમે ણે મને પૂછ્ય,ંુ “તું આંકડાશા નો રૅ યુએટ છે ને ? ચાલ, મને
ં ાવના કેટલી હોઈ શકે ?”
કહે કે આઠે આઠ ડેિસમલ અલગ આવવાની સભ
મ ક યુ,ં “પાંચ ટકા કરતાં ય ઓછી.”
રો. ગુ તા તો ખુશ થઈ ગયા. મને કહે, “તા ં એડિમશન પાકું . આજસુધી કોઈએ
આટલો સાચો જવાબ આ યો નથી.’
જો કે, એ વખતે મ Indian Statistical Institute (ISI) રવશ
ે પરી ા પણ આપી
હતી. ૧૯૯૧ની રી જુ લાઈએ હંુ IIMA નો િવદ્ યાથી બની ગયો. પછી એ સ ં થામાં
પણ મને રવશ ે મળી ગયો.

કદાચ મારી િજદં ગીનો સૌથી અઘરો િનણય મ એ વષ લીધો. એક તરફ આંકડાશા ના
િવષય ર ય ે ભારે લગાવ, હાથમાં ભારતની ે કૉલજ ે ના રવશ ે નો પ ર તથા
કોલકાતા જવાનું મા ં વષો જૂન ંુ વ ન… ને બી તરફ IIMA નું થાયી નોકરી
મળવાનુ,ં વધુ પસ
ૈ ો અને કીિત મળવાનું વણબો યું વચન ! છેવટે પ લું IIMA તરફ
ન યું
અમદાવાદની આઈ.આઈ.એમ.નો પહેલો દોઢ મિહનો બહુ જ કપરોકાળ હતો. કોઈ
આઈ.આઈ.ટી.માંથી તો કોઈ સટ ટીફનથી આવલે ! ઠીક છે, પરી ા થઈ યારે મા ં
હીર પરખાઈ ગયુ.ં મને લગભગ ૩.૭ .પી.એ. મ યો (૯૦% ઉપર). પછી તો આપણે
ભણવાનું જ છોડી દીધુ.ં ”
“કેમ ?”
“પરી ામાં માક લાવવાના યય
ે થી હંુ આ કૉલજ
ે માં આ યો ન હતો.”
“તો તમ ે આખો િદવસ શું કરતા ?”
“બસ, ખાવુ,ં પીવું ને ઘવુ.ં તમ ે મારા લાસના કોઈપણ િવદ્ યાથીને પૂછશો તો
કહેશ.ે ”
જો કે, આ કારણસર જ વકટને બધા રપચ ં ી ‘ રોડ’ કહેવા લા યા. બધાને લાગતું કે
બધા િવદ્ યાથીઓ ભણીગણીને ધી ય પછી, વકટ ટેબલલ ે પ ચાલુ કરીને ભણવા
ે ે છે. અઘરામાં અઘરા િવષયમાં પણ તન
બસ ે ે ખાસ રય ન વગર ‘A’ રેડ મળી જતો.

જો કે વકટે પોતાના સમયનો સદુ પયોગ કરવાના નુસખા અહીં પણ શોધી જ કાઢ્ યા
હતા. તણ ે ે કી-બૉડ શીખવાનું શ કયુ.ં લાઇ રેરીનો ઉપયોગ ભરપૂર કયો.
ઉ ચિશ ણમાં ફેરફાર લાવી શકાય કે નહીં તથા તન ે ે અ યાસ કયો.
ે ી રીતો િવષે તણ
રમયે ો અને ઇિતહાસની તારીખો યાદ રાખવાથી બાળકોનાં મગજ સડી ય છે.
બાળક િવષયના રેમમાં પડે તો જ તન ે ે કારિકદીના વ પો વીકારે તથા આ િવ માં
કાંઈક હકારા મક બદલાવ આવ ે ! બધાની માફક કોપોરેટ કારિકદી વીકારવાનાં
કોઈ જ લ ણ વકટમાં ન હતાં. પોતાની િડ રીથી સમાજમાં કોઈ આશા જગાવી શકાય
? ફેરફાર આણી શકાય ખરો ? આ દ્ િવધામાં તણ ે ે IASને કારિકદી તરીકે
વીકારવાનું પણ િવચારી જોયુ.ં
આગળની વાત તમે ના જ શ દોમાં સાંભળીએ.
“આઈ.આઈ.એમ.ના ગાળામાં ઉનાળુ સ રમાં મ ખાદી િવલજ ે ઈ ડ ટ્ રી નામના
િનગમમાં નોકરી કરી. ખાદીને કોઈપણ તના િરબટે વગર વચ ે વાની તથા તમે ાંથી
વણકરોને રો આપવાની આ યોજના હતી. થોડા જ વખતમાં મને ણવા મ યું કે
અમારી કૉલજ ે ના રો. વોરાએ આ અગ ૈ ાર કયો હતો જે અ યારે
ં ે િરપોટ પણ તય
િનગમની લાઇ રેરીમાં ધૂળ ખાય છે. વળી િનગમના ચૅરમૅન જે પોતે IAS ઑિફસર
હતા. તમે ને જોઈને મને યાલ આ યો, કે એ તરે પણ સમાજોપયોગી િનણયો લવે ાની
સ ા તો મયાિદત જ રહે છે. વહીવટી આટાપાટા મારી રકૃ િતને માફક ન આવ.ે
બી વષમાં મ LEM નો કોસ લીધો. આ પક ે ે જમાં અમને નવા ધધં ાનું મૅનજ
ે મૅ ટ,
રોજે ટ લાિનગ ં , રોજે ટ ઈમ લમૅ ટેશન તથા ડૅવલપમૅ ટ, લબ ે ોરેટરી ઈન
આંતરિ ર યોરશીપ મોિટવશ ે ન વગરે ે િવષયો શીખવવામાં આવ ે છે. આ દર યાન મ બે
વત ં ર રોજે ટ્ સ પર પણ કામ કયુ.ં બન ં ે રોજે ટ્ સ કેળવણીને સલં ન હતા. આ
ગાળામાં મ ન ી કરી લીધું કે હંુ નોકરીને લાયક ન હતો. હંુ મા ં પોતાનું જ કાંઈ
કરીશ. જો કે આઈ.ટી. કંપની થાપવાનો મારો યારેય ઇરાદો ન હતો. મારે તો સમાજ
માટે જ કાંઈ કરવું હતુ.ં
LEMના પહેલા જ િપિરયડમાં મને કાંઈક એવું શીખવા મ યુ,ં કે જેણે મા ં વન
બદલી કાઢ્ ય.ંુ હંુ મારી તને ‘સમાજોપયોગી ઓ ર’ તરીકે જોતો થઈ ગયો. મારી
સવે ાથી કે કાયથી સમાજને સૌથી વધુ લાભ થાય તવે ી જ રવ ૃિ મારે કરવી જોઈએ.
મને કોઈ કામ ગમ ે છે, માટે મારે તે કયા કરવું એમ નહીં, પણ મ કરેલા કામથી સમાજને
શો લાભ થયો તે િવચાર સતત મનમાં રાખવો જ ર યો.
િશ ક તરીકે હંુ સમાજનો સાચો સવે ક બની શકું તો મારે િશ ક બનવું જોઈએ.
િબઝનસ ે મૅન તરીકે નોકરીઓની િવશાળ તક ઉભી કરવા સ મ હો તો િબઝનસ ે મૅન
બનવું જોઈએ.
IIMAના લસ ે મૅ ટનો િદવસ ન ક આ યો. બધાંને ખાતરી હતી કે હંુ તગડા
પગારવાળી િવદેશી નોકરી તો નહીં જ વીકા ં. એ વખતે વાપીની ‘આટાવાલા’
નામની કંપનીમાં નોકરી વીકારતાં હંુ સહેજ માટે રહી ગયો. પગાર તો તગડો હતો, પણ
મારો ઈ ટર યૂ લને ાર મને કહે, તારે અમને લોટ દળવાની ઘટં ી સપં ણ
ૂ નફાશિ તથી
ચલાવતા શીખવવું પડશ,ે સાથે સાથે ટૅ સ બચાવવાની નવીન તરકીબો પણ શીખવવી
પડશ.ે
હંુ તો ટૅ સ બચાવવાની વાતથી જ પાછો વળી ગયો. એણે મને રામાિણકતાથી કામ
કરવાની છૂ ટ આપી હોત તો હંુ ‘ના’ ન કહેત. મારે તો ખરેખર ધધં ો કરતાં શીખવું જ
હતુ.ં ”
આજકાલના યુવાન M.B.A. માટે આ શીખવા જેવી બાબત છે. તમ ે જો ભિવ યમાં
ઉદ્ યોગનું સાહસ કરવા ઈ છતા હો, તો આવી નાની કંપનીમાં જોડાઈને ચારે િદશાનો
અનુભવ મળ ે વી લો. મોટાં નામ ધરાવતી ફે સી કંપનીઓમાં ઉપરના તરે તમને કોઈ
હાથ પણ મૂકવા નહીં દે. નાની કંપનીમાં તમને ધધં ો ચલાવવાનો અનુભવ મળશ.ે
છેવટે મ ટાઈ સ ઑફ ઈિ ડયામાં નોકરી વીકારી. હંુ માનતો કે િમિડયા ારા સમાજને
બદલવો શ ય છે. હંુ બૉડના એક ડાયરે ટર ી અ ણ અરોરાના ઍિડટોિરયલ
આિસ ટ ટ તરીકે કામ કરતો. િવિનત, સમીર તથા અશોક એ રણય ે જૈન ભાઈઓ
સાથે ન કથી કામ કરવા મ યુ.ં ખૂબ શીખવા મ યુ.ં યુિનયનની હડતાળ વખતે મ
કંપની તરફથી યુિનયનને સમ વતા પ રો પણ લ યા. કંપનીના પગારધોરણ િવષે મ
જે સૂચનો કયા તે કંપનીએ વીકાયા પણ ખરા !
તવે ામાં જ મારા બૉસ ી અરોરાએ ‘સૉની એ ટરટેઈનમૅ ટ ટેિલિવઝન’માં નોકરી
લીધી. તઓ ે આ કંપનીમાં ટાઈ સમાંથી ફ ત એક જ યિ તને લઈ જઈ શકે તવે ી
શરત હતી. તમે ણે મારી પસદં ગી કરી.
“ટાઈ સની નોકરી છોડવાની મારી ઈ છા તો નહોતી, પરંત ુ ‘સોની’નો પગાર ઘણો
વધારે હતો. મિહને ૪૦,૦૦૦/- ૧૯૯૫માં એ રકમ તગડી ગણાતી. વળી મ અને મારા
ભાઈએ ઉ ચ અ યાસ લૉન લઈને કયો હતો તથા િપતા એ નોકરી છોડી દીધી હતી.
તમે ણે નાનોમોટો ધધં ો શ કરવાનો રય ન કયો હતો. પરંત ુ તમે ાં ખાસ સફળતા મળી
નહોતી.
‘સોની’ની નોકરી લવે ાથી મારા કુ ટંુ બ પર બોજ બનીને પથરાયલે ાં બધાં દેવામાંથી
મુિ ત મળવાની ખાતરી હતી. ચાર મિહનામાં જ બધું કરજ ચૂકવાઈ ગયુ.ં સોનીની
નોકરીમાંથી ઘણું શીખવા પણ મ યુ.ં મ સોનીમાં જે છ મિહના નોકરી કરી, તે દરિમયાન
સે સ અને માકિટંગનો સારો અનુભવ મ યો.
જો કે, મા ં િદલ તો િશ ણ ે રે જ હતુ.ં ૧૯૯૫માં મને મારા IIMAના સહા યાયી
સુનીલ હા ડા તરફથી એક પ ર મ યો. તમે ણે એક શાળાના રોજે ટ િવષે િવચાયું
હતુ.ં જો કે મ યમવગનાં બાળકો માટેની િનવાસીશાળાનો એ િવચાર મને તો િબલકુ લ
ગ યો જ ન હતો, પણ મારો િમ ર ીધર (ડીડી), જે એ વષ IBMમાં નોકરી કરતો
ં ાર કયો. “દો ત, ચાલન,ે સુનીલ હા ડાને મળીએ તો
ે ે મારામાં ઉ સાહનો સચ
હતો, તણ
ખરા ! કાંઈ નહીં તો શાિનરિવમાં સવે ા આપીએ.”
મને ભણાવવાનો શોખ તો હતો જ. મ ક યુ,ં “ચલો, તે હૈ.’

મને મારો LEMનો પહેલો લાસ બરોબર યાદ છે.

સમાજોપયોગી કાય માટેનું હંુ એક સાધનમા ર છું . તે ભાવના
મારા મનમાં અિં કત થઈ ગઈ હતી.
આપણા વન પર હકારા મક અસર કરતી બાબતો
િવશ ે આપણે યારે િવચાર કરીએ છીએ યારે તમે ાં
વ ૈ ાિનક દૃિ કોણનો યારેય િવચાર નથી કરતા.
જો કે, અમદાવાદ પહોં યા યારે કાંઈક જુ દં ુ જ થયું ! મ સુિનલભાઈને ક યુ,ં
“િનવાસી શાળાઓને વનની વા તિવકતા સાથે નાનસૂતકનો ય સબ ં ધં નથી હોતો.
અરે, IIT જેવી કૉલજ ે ોમાં ય િવદ્ યાથીઓ પ ૃ વીથી અલગ એક ટાપુ પર વતા હોય
તમે રહે છે. ભારત દેશના સામા ય માનવીના વન િવષે એ બાળકો તદ્ દન અ ણ
રહી ય છે. ઝૂ પં ડપ ીના વન અગ ં ે એમને કાંઈ ાન હોય છે ? એટલ ે જ એક પૂણ
િદવસીય શાળા શ કરીએ તો કેમ ? તમે ાં જ ગરીબ કુ ટંુ બના અમુક િવદ્ યાથીઓનો
સમાવશ ે કરીશુ.ં ” સુનીલભાઈ તરત જ સમ ગયા. િમિટંગના અતં ે મ તથા ીધરે
પોતપોતાની નોકરી છોડવાનું ન ી કરી લીધુ.ં સમય હતો ૧૯૯૫ના ઑગ ટનો.
૧૯૯૬ની ૧૪મી યુઆરીએ સોની ઍ ટરટેઈનમૅ ટ ટી.વી.નું મા ં કામ મ સાંજે સાડા
સાતે પતા યું અને રા રે ૯ વા યાની અમદાવાદની લાઈટ પકડી.
આમ, મારી વનકથાનું એક નવું રકરણ શ થયુ.ં હંુ એકલ ય કૂ લ રોજે ટ
સાથે સક
ં ળાયો.
લગભગ દોઢ વષ સુધી અમ ે ‘સારી શાળા’ કોને કહેવાય તે િવષે ખૂબ વાં યુ.ં આખા
દેશમાં ફયા. રણ અઠવાિડયાં તો યુરોપ ગયા. ઉ મ િશ ણપ િતની શોધમાં રાતોની
રાતો ગીને ચચા-િવચારણા કરી. શાળાઓમાં િશ ત લાવવાનો સરળ ર તો કયો ?
કૂ લમાં બાળકોની ખુરશીઓની િડઝાઈન કેવી હોવી જોઈએ ? આ અને આવા અસ ં ય
ર ો અમ ે િવચાયા. આમાં ધધં ો કરવાની નહીં, પરંત ુ ધધં ાથી કાંઈક વધુ કરવાની
નીિત હતી.
ભારતમાં તો જે આિકટે ટ આજે શોિપગ ં મૉલની િડઝાઈન કરતો હોય, તે જ કાલ ે
શાળાની િડઝાઈન કરવા મડં ી પડે. એ યિ તને શ ૈ િણક વાતાવરણ સજવા િવષન ે ંુ
રતીભાર ાન ન હોય ઘણીવાર તો, બાળમિં દરના િવદ્ યાથીઓને છ-છ ચના ચાં
પગિથયાં ચડવા પડે તથા બાળકોનાં બાથ મસ એટલા ચા હોય કે તમે ણે પ ં
ચા રાખીને ઊભા રહેવું પડે. પાણી પીવા માટે બી ચા િવદ્ યાથી પર આધાર
રાખવો પડે !
અમ ે રણે જણે ભગ ે ા થઈને બાળકો િવષે – શાળાઓ િવષે તથા િશ ણ િવષે ઓછામાં
ઓછી હ રેક ચોપડીઓ વાંચી નાંખી હશ ે ! ખ ં કહંુ છું ! અઠવાિડય ે ઓછામાં ઓછી
રણ ! અમ ે જવાબદારી વહચી કાઢી, હંુ શાળા થાપવાની િદશામાં, સુધીર (૧૯૯૪નો
આઈ.આઈ.એમ.નો િવદ્ યાથી) િનવાસીશાળાની થાપનાની િદશામાં તથા ીધર
િશ કોની ટ્ રેઈિનગં માટેની સ ં થાની િદશામાં કામ કરતાં.
૧૯૯૭માં માચમાં શાળા શ કરી શકાય તવે ા બધા સજ ં ોગો ઊભા થયા. અમ ે ચારેય તો
મનોમન હરખાતા હતા, કે આપણે ચારેય IIMના રૅ યુએટ્ સ છીએ ! આપણી શાળા
શ થવાની હેરાત થતાંની સાથે જ રવશ ે માટે શાળાને દરવાજે એક માઈલ લાંબી
લાઈન લાગશ ે ! આવી સરસ કૂ લમાં પોતાનાં બાળકો ભણે તવે ંુ કોને ન ગમ ે ? ૧૯૯૭ની
ર૭મી માચ અમ ે છાપાંઓમાં ‘એકલ ય’ શાળાની હેરખબર આપી. સુનીલ હા ડા તો
હોંશહે ોંશ ે શાળાની બહાર લાઈનો લાગશ ે તવે ાં વ નનાં જોતાં જોતાં વીિડયો કૅમરે ા
લઈને હાજર થઈ ગયા હતા. પણ તમ ે માનશો ? આખા પાંચ જણ જ પૂછતાછ કરવા
આ યા ! અમ ે તો ઘીસ ખાઈ ગયા. કાપો તો લોહી ન નીકળે ! અમ ે બધાં માથું
ખજ ં વાળતા બઠે ા. બૉસ ! અભી કરના યા હૈ ? પછી અમ ે એક િનણય કયો. ભલ ે
પાંચ તો પાંચ… એટલા િવદ્ યાથીઓથી પણ શાળા તો ચાલુ કરવી જ.
૨૭ માચથી જૂનના એ રણ મિહના અમ ે અમદાવાદમાં ઘરે ઘરે ફયા. લોકોને શાળા
િવષ,ે અમારા િવચારો િવષ,ે ભાવના િવષે સમ યા. અમારા િશ કો પણ અમારી સાથે
જોડાતા. લોકોનો પણ ખૂબ સહકાર મ યો. લગભગ ૭૦% જેટલા લોકોએ અમને તમે ના
ઘરમાં ઉમળકાભરે આવકાર આ યો, ચા-ના તો કરા યા, અમારી વાત સાંભળી. અમ ે
IIMના રૅ યુએટ્ સ છીએ, તે મુદ્દાનું બધે જ ઘણું વજન પડતુ.ં આ રણ મિહનાની
મહેનતનું સુદં ર પિરણામ આ યુ.ં ૨૪ બાળકોએ શાળાના પહેલા, બી અને રી
ધોરણમાં રવશ ે લીધો. અમ ે ૨૪ + ૨૪ + ર૦ =૬૮ િવદ્ યાથીઓની ધારણા રાખી હતી.
અતં ે ૩૪ બાળકો મ યાં, તયે કેટકેટલી મહેનત પછી ! આ કાંઈ મોટી સફળતા ન
ગણાય. આ આખા અનુભવને હંુ મારી િજદં ગીની ‘સૌથી મોટી િન ફળતા’ ગણી શકું .
આજ સુધી મને આવો અહેસાસ કદીય ે નથી થયો. જોકે, આ તો પાશરે ામાં પહેલી પૂણી
હતી !
જૂનમાં શાળા શ થઈ. અમ ે જ બર સઘ ં ભાવનાથી કામ કરતા. િશ કો અમારી સાથે
રા રે બ-ે બે વા યા સુધી મહેનત કરતા હતા. તે પછી ઘરે જઈને સવારે સવા સાતે તો
પાછા શાળામાં હાજર થઈ જતા. આવા સમિપત િશ કો મળવા મુ કેલ હોય છે.
વાલીઓ માટે પણ આ એક નવો જ અનુભવ હતો ! તઓ ે પણ રવ ૃિ ઓમાં અમારી
સાથે જોડાતા. ’૯૮ની સાલમાં રવશ
ે ની હેરાત થઈ યારે બધી જ જ યા ભરાઈ
ગઈ. અમ ે ૨૪૦ બાળકોને રવશ ે આ યો. ઘણાંને િનરાશ થવું પડ્ ય.ંુ ‘એકલ ય’ની
ગણના અમદાવાદની ‘સારી’ શાળાઓમાં થવા લાગી. ઈટ વૉઝ એ કુ લ (cool) લસ ે
!”
“શું વાત કરો છો ? આવો દુ થવાનાં કારણ ?”
“મને તો લાગે છે કે શાળાનું આખું વાતાવરણ જ એવું હતુ.ં િશ કો, બાળકો તથા
વાલીઓને પણ એ ઉ સાહના માહોલનો ચપે લા યો. હકારા મક વાતાવરણમાં જે ઉમગ ં
હોય છે, તે છાનો નથી રહેતો. બધાંને કાંઈક ‘સા ’ં કરવું હતુ,ં એક રબળ
ભાવનાથી સહુ મહેનત કરતા હતા.
એકલ ય રોજે ટ સાથે હંુ ચારેક વષ સક ં ળાયલે હતો. અઢી વષ તો મ શાળાના
િ રિ સપાલ તરીકે પણ કાયભાર સભ ં ા યો. પછી મ એકલ ય છોડવાનું ન ી કયું.”
“ કેમ ?”.
“હંુ તો વણઝારા જેવો આદમી છું . આજે અહીં તબ
ં ુ તાણું તો કાલ ે યાં. એક થળે
ઠરીઠામ થવાનું મારા વભાવમાં જ નથી.
આગળ શું કરવું તે બાબતે મારા મનમાં કોઈ જ યવિ થત નકશો નહોતો, પણ
‘એકલ ય’ રોજે ટ માટે યારે હંુ યુરોપમાં ફયો હતો યારે હંુ ઘણી િબનસરકારી
સવે ા સ ં થાઓના કમચારીઓને મ યો હતો. મ અનક ે યુવાનોને સમાજિહતનાં કાયો
રિત સપં ણ ૂ પણે સમિપત જોયાં હતાં. જો કે, તમે ની સ ં થાની બહાર કે ગામની બહાર
તમે ને કોઈ ણતું ન હતુ.ં
૧૯૯૮માં હંુ બે મિહના માટે યુ.એસ.એ.ના રવાસે ગયો. પસ ૈ ા તો મ ઘર ખરીદવા માટે
ભગ ે ા કયા હતા, પરંત ુ મ ન ી કયું કે મારે લ ન કરવાં નથી, તો ઘરની શી જ ર ?
ભાડાનું ઘર તો છે જ. મારાં માતાિપતાની હંુ અ ય સારા દીકરાઓની જેમ કાંઈ
સવે ાચાકરી કરતો નહોતો. તથ ે ી મ તમે ની પણ િટિકટ કઢાવી. મારો એક ભાઈ
યુ.એસ.એ.માં જ હતો. યાંના મોટા, ણીતા બાર શહેરોમાં ફરવા માટે પણ મ સ તા
ભાવની ‘વુઝા’ િટિકટ કઢાવી લીધી. યાં મ ઘણી શાળાઓની મુલાકાત લીધી. એ દેશમાં
મ ઘણુબ ં ધું જોયું તથા યાંની ર નો એક ગુણ મારા હૈય ે વસી ગયો. તમે ને પોતાના દેશ
ર ય ે ભારોભાર માન છે. પોતાનાપણાની જ બર ભાવના છે. તઓ ે દેશની સપં િ નું
ખૂબ જ યાન રાખે છે.
ભારતમાં શું પિરિ થિત છે ? તમ ે અમારા I.I.M.માં રવશ ે વનારા િવદ્ યાથીઓ
ે મળ
તરફ જ નજર નાંખોને ! તદ્ દન સ તી ફીમાં ભણ,ે પછી િવદેશી બૅ કની તગડા
પગારની નોકરી લઈ લ ે ! મોટે ભાગે તો િવદેશ જ ભાગી ય ! દેશની રગિતની તો
કોઈને ણે પડી જ નથી ! મારે કેટલા ટકા ! એ જ ભાવના ! આ બધું બદલાવું
જોઈએ, ખ ં ને ?
જે િવદ્ યાથીઓ l.I.T કે I.I.M.માં અ યાસ કરવા આવ ે છે, તે સરકારી સબિસડીથી
ભણે છે. સરકાર પાસે એ િપયા યાંથી આ યા ? ભારતના ર તાઓ પર મજૂરી
કરીને ટૅ સ ભરતા મ યમવગ પાસથ ે ી, ખ ં ને ? પણ આ બધાની અમને તો લશ ે મા ર
પડી નથી.
મ આ િવષે ખૂબ િવચાર કયો. અમિે રકામાં મ રૉકફૅલર, કાનગી તથા િબલ ગટે ્ સ િવષે
સાંભ યુ.ં કેવા માણસો ! પોતાની સઘળી સપં િ નું દાન કરી દીધું ! અમિે રકામાં હંુ જે
શાળાઓમાં ગયો યાં મ યમવગીય માતાઓને શાળાની િશિ કા બહેનોને મદદ કરતી
જોઈ. અસ ં ય લોકોને પોતાની નાગિરક તરીકેની મૂળભૂત ફરજ નક ે ીથી બ વતા
જોયા. એક થળે યુિનિસપાિલટી પાસે શાળા ચાલુ રાખવાનાં નાણાં ન હતાં.

જો વાતાવરણમાં ઉ સાહ હોય તો આસપાસના લોકો એ

કાય માટે ઉ સાિહત થઈ જ ય છે. મ યાં યાં કામ કયું
છે યાં મ આ બાબત ખાસ નોંધી છે.
અમિે રકાની જેટલી શાળાઓની મ મુલાકાત લીધી યાં મ
નોં યુ,ં કે ર યક
ે બાળક પોતાને સમાજના એક જવાબદાર
નાગિરક સમ ને પોતાની નાગિરક ફરજ બ વ ે છે.
શહેરની રણમાંથી એક શાળા બધં કરવાની હતી. ગામના લોકો ભગ ૈ ાદાર
ે ા થયા. પસ
લોકોએ ક યું કે, “અમારા ઘર ન કની શાળા બધં કરો, કેમકે અમારી પાસે વાહનની
સગવડ છે. જો ગરીબ િવ તારની શાળા બધં કરશો તો તે બાળકો ભણવાનું જ છોડી
દેશ.ે શાળાએ આવશ ે કેવી રીતે ? આપણા દેશમાં તો બધા ફ ત પોતાનો જ વાથ
જુ એ. મલબાર હીલ િવ તારમાં રહેતા શિે ઠયાઓ માટે વતે રણાથી પાણી આવ.ે ચોવીસે
કલાક ! પણ વતે રણા લકે થી ચાર િકલોિમટર દૂ ર મીરાં રોડ પર રહેતા મ યમવગીય
માણસ પાણી માટે વલખાં મારે. મ યમવગનું તો ણે ભારતમાં કોઈ રણીધણી જ નથી.
ગાંધી ૧૫મી ઑગ ટને િદવસે પગમાં ચપં લ પહેયા વગર કલક ામાં ફરતા હતા.
આઝાદીની મહેિફલમાં દેશ મહાલતો હતો. તમે ણે એ વખતે કેટલી અગ યની વાત કરી
હતી ! “હ આપણને ફ ત રાજકીય આઝાદી મળી છે. સામાિજક અને ધાિમક
આઝાદી ે રે ઘણું કામ બાકી છે. િ રિટશ હકૂ મતથી આઝાદી એ તો રથમ પગિથયું
છે. હ તો ગરીબીથી અને અસમાનતાથી મુિ ત મળ ે વવાની છે.’

અ યારે તો બધાને વધારે મોંઘો લૅટ તથા ગાડી ખરીદવાની જ લા ય છે. અરે ભાઈ,
કરોડ િપયાનો લૅટ ખરીદો, પણ બારીની બહાર રહેલી ઝૂ પં ડપ ી પર નજર તો
નાંખો ! જો કે, હાલમાં એક એવો વગ ઊભો થયો છે, કે જે સમાજના નીચલા તરો
તરફ રહેમનજરે જુ એ છે. આ નવા વગની સ ં યામાં ધરખમ વધારો થયો, યારે
સમાજને પાછું આપવાના એક રય ન તરીકે GiveIndia નો જ મ થયો.
િગવઈિ ડયા સમાજના ઋણ વીકાર ે રે કાય કરે છે.
આ ગાળામાં મ પસનલ ક યૂટર ખરીદ્ ય ંુ તથા મને ઈ ટરનૅટની શિ તનો પિરચય
થયો. અહીં માિહતીનો ભડં ાર ભયો હતો. યુ.એસ.એ.માં ર વષ દહાડે ૧૮૦ િબિલયન
ડૉલરનાં દાન કરે છે. એટલ ે કે તમે ના દેશની .ડી.પી.ના ૧.૮%, યારે ભારતમાં તે
આંક ૦.૧ થી ૦.ર છે. બી એક ખાનગી વાત કહંુ ? ગરીબ લોકો સૌથી વધુ ઉદાર
હોય છે.
પોતાની આવકનો સારો એવો ભાગ સ કાયોમાં વાપરે છે. જો કે, આ બાબત િવ ના
દરેક દેશને લાગુ પડે છે.
મારા કાય દર યાન મ જોયુ,ં કે લોકોએ જેન ંુ નામ પણ ન સાંભ યું હોય તવે ી
અતં િરયાળ ગામોની સ ં થાઓ ઉમદા કાય કરતી હોય છે. બી તરફ દાન કરવું હોય
તવે ા લોકોને આવી સ ં થા િવષે િબલકુ લ માિહતી નથી હોતી.
મ મારા િમ રોન,ે સહા યાયીઓને તથા ઓળખીતા લોકોને પ ર લ યા, “તમ ે દાન કેમ
નથી કરતા ? આસપાસ નજર તો કરો !” મોટાભાગના જવાબોમાં એક જ સૂર હતો.
અમ ે આપવા તો ઈ છીએ છીએ, પણ યાં આપીએ ? અમારા પરસવે ાની કમાણી
ઓિહયાં તો નહીં થઈ ય ને ?’
વાત તો સાચી જ હતી ને ! તથે ી જ મ ન ી કયું કે સારી સ ં થાઓને રિસદ્ િધ
આપવી. લોકો સુધી લઈ જવી. ર ને નહીં આપવાનું બહાનું ન મળે તવે ી પિરિ થિત
ઊભી કરવી. ‘એકલ ય’ના ી સુનીલ હા ડા પાસે મ એક ગુણ રહણ કયો હતો.
ે ે નોંધીન,ે તે નોંધ લોકોને બતાવવી. વચ
કાંઈપણ સા ં લાગે તો તન ૈ ાિરક આપ-લ ે
કરવી, િવચારિવમશ કરવો.
હંુ ‘ટાઈ સ ઑફ ઈિ ડયા’ની ઑિફસે ગયો. તમે ને મારો આઈિડયા ન ગ યો. યાંથી હંુ
ઈિ ડયન ઍ સ રેસમાં શખ ે ર ગુ તાને મ યો. તે તો મારો િવચાર સાંભળીને ખુશ થઈ
ગયા. મને કહે, “તું અહીં આવી . ઈિ ડયન ઍ સ રેસ સભ ં ાળ અને સાથસે ાથે આ
પપે રના મા યમથી તારો સુિવચાર ફેલાવ. અમદાવાદમાં ‘જનિવકાસ’ નામની સ ં થાના
રણતે ા ી ગગન સઠે ીએ ૧૦ થી ૧ર લાખની મદદ કરવાનું ય વચન આ યુ.ં
IIMની િડ રી એક જબરદ ત વ તુ છે. ભલભલા બારણાં આ િડ રી પી કળથી
ખૂલી ય છે. શખ
ે ર ગુ તા જેવી યિ તને તમ ે આટલી સહેલાઈથી મળી શકો? આ
ઉપરાંત, IIM ને કારણે તમારે અનક ં ધં ો બધં ાય છે. એ સબ
ે સબ ં ધં ો િવિવધ ે રે કામ
લાગે છે.

ભારત જેવા દેશનું તો રોજબરોજનું વન જ દોખજ

સમાન છે. ભૂકંપ, વાવાઝોડાં અને સુનામીને ભગ
ે ા કરીને
ે ી વધ ુ બાળકો તો આ દેશમાં દર વષ
આંકડો માંડો તથ
ઝાડાઊલટીમાં મરી ય છે.
આવા સબ ં ધં ને કારણે જ હંુ આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ. બૅ કના નિચકેત મોરને મળી
શ યો. તમે ણે મને જે સહકાર આ યો છે, તન ે ંુ શ દોમાં વણન કરવું મુ કેલ છે. તમે ણે
ક યુ,ં “અમ ે ICICI ારા આવું કામ કરવા ઈ છતા જ હતા. તને અમ ે બધો જ
સહકાર આપીશુ.ં નાણા, જ યા, અમારી રા ડનો ઉપયોગ તારે જે જોઈએ તે માંગ !
હાજર થઈ જશ.ે ” તમે ણે મારામાં સપં ણ
ૂ િવ ાસ મૂ યો. યારેય ર ો નથી પૂછ્યા.
જ ર પડી. યારે પડખે અડીખમ ઊભા ર યા છે.
૨૦૦૦ની સાલના એિ રલ મિહનામાં ‘GiveIndia’ ની શ આત થઈ. પાંચ મિહના
પછી ધીમધે ીમ ે સ ં થાનું માળખું બધં ાયુ.ં અમ ે સવે ાઓની અદલાબદલીના ે રમાં કાય
કરવાનું ન ી કયુ.ં ‘Philanthropy Exchange’ – જેમ ટોક ઍ સચ ે જમાં
કંપની તથા શૅરહૉ ડર સક ં ળાય, તમે અહીં જ િરયાતમદં સારી સ ં થાઓને દાન
આપનાર સાથે સાંકળવામાં અમ ે મદદ પ થઈએ છીએ.
અમ ે ભારતમાં આ િવચારના રણતે ા છીએ. અમારા બાદ યુ.એસ.એ.માં લોબલ િગિવગ
ં
તથા સાઉથ આિ રકા, િફિલિપ સ, કોલિં બયા તથા આજિ ટનામાં પણ આ રકારની
સ ં થાઓ ર૦૦૦થી ૨૦૦૩ના ગાળામાં શ થઈ છે.
પહેલાં તો અમ ે સાદી વ ૅબસાઈટ બનાવીને ICICIના મા યમથી લોકો સુધી પહોંચાડી.
સમાજ માટે ઉમદા કાય કરતી પાંચ સ ં થાઓની માિહતી આપી. બધું કરવા છતાંય
પહેલા આઠ મિહનામાં ફ ત ૧.૪૧ લાખ િપયાનું દાન મ યુ.ં અમ ે નાસીપાસ થવાની
ૈ ારીમાં જ હતાં, યાં ૨૦૦૧ની ૨૬મી યુઆરીમાં ગુજરાતમાં મહાિવનાશકારી ભૂકંપ
તય
થયો. અમારી વ ૅબસાઈટ ફ ત એક િદવસમાં રણ લાખ લોકોએ જોઈ. સાઈટ થોડા
વખત માટે બધં કરી દેવી પડી. ભૂકંપ પછીના મા ર એક અઠવાિડયામાં ગીવઈિ ડયાને
૯૭ લાખનું દાન મ યુ.ં
અમ ે ભૂકંપ-રાહતકોષની થાપના કરી. ભારતમાં ઑનલાઈન દાન આપી શકાય તવે ંુ
આ એકમા ર મા યમ હોવાથી અમને ખૂબ લાભ મ યો. દુ ઃખની બાબત એ છે, કે યારે
આવી ઘટના બને યારે લોકો જ ર કરતાં ઘણું વધારે આપી દે છે. નાણાં તથા
ચીજવ તુઓનો ભરાવો થાય છે. ઘણુબ ં ધું ગરે વ લ ે ય છે. અરે ભાઈ, ભારત જેવા
દેશનું તો રોજબરોજનું વન જ દોજખ સમાન છે. ભૂકંપ, વાવાઝોડા અને સુનામીને
ભગ ે ી વધુ બાળકો તો આ દેશમાં દર વષ ઝાડાઊલટીમાં મરી
ે ાં કરીને આંકડો માંડો તથ
ય છે.
ર૦૦૧નું વષ અમારી સ ં થા માટે ‘ટિનંગ પૉ ટ’ સમાન હતુ.ં ર૦૦રના આખા વષમાં
અમ ે ફ ત રપ લાખ િપયાની રાિશ જ ભગ ે ી કરી શ યા. જો કે, એ િપયા ઘણા
વધારે ડૉનસ તરફથી મ યા હતા તે સતં ોષની બાબત હતી. એક મોટી સ ં થા કે
દાને રી તરફથી વધુ રકમ મળ ે વવા કરતાં ઘણા નાના-નાના દાતાઓ તરફથી રકમ
મળે તને ંુ મારે મન વધારે મહ વ છે કારણ કે એ રીતે આખા સમાજને તમ ે સ કાય
કરવા તરફ વાળો છો. ભારત સરકાર દર વષ િબનસરકારી સવે ાકીય સ ં થાઓને
મદદના પમાં ૧૮,૦૦૦ કરોડ િપયા ફાળવ ે છે. અમ ે ૧૦૦૦ કરોડ ભગ ે ા કરીએ તો
ય એ દૃિ એ તો અમારો ફાળો સમુદ્રમાં ટીપા સમાન જ હશ.ે ”
“તમારી સાચી વાત છે. તમારો મુદ્દો હંુ સમ શકું છું . તમ ે દાન આપવાના સ ં કારનું
લોકોમાં સીંચન કરવા ઇ છું ો છો, ખ ં ને ? સામા ય માણસ પણ સમાજનું ઋણ
ચૂકવવાની ભાવના રાખે તે અ યતં જ રી છે.”
“હા તો, તે ઉપરાંત પોતાનાં નાણાં સારી રીતે વપરાયાનો સતં ોષ પણ અહીં મળે છે.
આપણા ટૅ સના પસ ૈ ા સારી રીતે નથી વપરાતા યારે આપણે ચો અવાજ નથી
કરતા, કેમ ? કારણ કે આપણે વીકારી લીધું છે કે આ દેશમાં રહેવા માટે જ અમ ે
ટૅ સ ભરીએ છીએ. સરકારને એ િપયાનું જે કરવું હોય તે કરે. મારી ફરજ તો
ટૅ સ ભરવાની જ છે. ચાલો છુ ટ્યા !
આ દેશના મ યમવગ પાસે દરેક સવાલનો એક જ જવાબ છે : ખાનગીકરણ કરી
કાઢો… રે વન ે ,ંુ બસોનુ,ં બધાનું ! સરકારી શાળાઓ ! બાપ રે બાપ ! આપણાં
બાળકોને તો આપણે તન ે ાથી દૂ ર જ રાખીએ છીએ. મોંઘીદાટ ખાનગી શાળામાં ડોનશ ે ન
આપીને ય મૂકીએ છીએ. યુિનિસપાિલટીનું પાણી ગદં ં ુ આવ ે છે ? તો કાંઈ વાંધો નહીં.
િમનરલ વૉટર પીઓ ! તમને ણીને ભયક ં ર નવાઈ લાગશ ે કે, ૨૦૦૬ની સાલમાં
ભારતની ર એ ખાનગી રાહે ખરીદેલા પાણીનો ખચ આખા દેશની બધી જ
યુિનિસપાિલટીઓના ખચ કરતાં વધારે ખભે કોથળો ને દેશ મોકળો હતો ! કાંઈક તો
િવચારો ! તમારે ખાનગીકરણ કરવું હોય, તો કરો પણ રૉ લમે િવષે િવચારો તો ખરા !
નાગિરક તરીકેના તમારા હ અને ફરજ િવશ ે સભાન રહો.
િગવઈિ ડયા પણ આ ઈ છે છે. તમારી પરસવે ાની કમાણી યાં ગઈ, કયા માગ વપરાઈ
ત ે અગ ે ી સભાનતા કેળવો. અમારી સ ં થા તરફથી દરેક દાતાને આ અગ
ં ન ે ો િરપોટ
ં ન
મળે છે. ફ ત ૧૮૦/- િપયા જેવી સાવ મામૂલી રકમમાં ધૂણી વગરનો ચૂલો અમ ે
ગામડાનાં ઘરોમાં મૂકી આપીએ છીએ. વ તુ નાની છે, પરંત ુ પિરવતનની દૃિ એ આ
મોટી બાબત છે.
હંુ નાનો હતો યારે મ મારી માને લાકડાંથી ચૂલો સળગાવતા તથા તન
ે ી ધૂણીને કારણે
સતત ખાંસતા જોઈ હતી. આપણા ગામડાની ીઓનો યારેય િવચાર કયો છે ?
િદવસમાં રણ રણ વાર એ ીઓ આવા ચૂલા સળગાવ ે છે. સતત ખાં યા જ કરે છે.
અને આપણે ! રા રે િમ રો ભગ ે ા થઈને દોઢસો િપયાની કૉફી પી જઈએ છીએ…
પટે માં ભૂખ ન હોય તોય !
આજે તો GiveIndia એ ૧૨૦ સ ં થાઓને સિટફાય કરી છે. અમ ે તે જઈને સ ં થા
ે ા કાયનું પ ૃથ રણ કરીએ તથા તમે ને બળ આપીએ છીએ. સ ં થાઓને
િનહાળીએ, તન
પણ િગવઈિ ડયાના િલ ટીંગથી સારો એવો લાભ થાય છે. આ મિહને ૧૦૦૦/-નું દાન
મળે તો આવતે મિહને પાંચ લાખ પણ મળે. સ ં થા માટે આનું મહ વ એ છે કે, એક મોટા
દાનવીર પર આધાર રાખવાને બદલ ે નાના-મોટા દાતાઓ પર િનભરતા વધે છે.
િગવઈિ ડયા માટે ‘નફો’ રળવાનું ખાસ મહ વ નથી પરંત ુ આ મિનભરતા અિનવાય
છે. દાતાઓ પાસથ ે ાથી ૯૪% જેટલી આવક મળે છે.
ે ી અમને જે સિવસ ચાજ મળે છે તન
બાકીના પાંચ ટકા આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ.એ આપલે રા ટના યાજમાંથી આવ ે છે.
આવતા ૩ થી ૪ વષમાં અમ ે ૧૦૦% આ મિનભરતા રા ત કરી લઈશુ.ં ICICIએ
શ આતમાં અમને ૭૨ લાખ િપયા આ યા હતા. તે પછી જે ચાર કરોડ આ યા છે તે
તો વણવપરાયા પડી જ ર યા છે. અમારા દાતાઓ જ અમારા ખચા ભોગવ ે છે.
૨૦૦૭-૦૮ના ગાળામાં પ૦,૦૦૦ દાતાઓ પાસથ ે ી અમને ૧૮-૧૯ કરોડ િપયા મળશ ે
તવે ી આશા છે. આમાંથી અડધા - એટલ ે કે ૨૫,૦૦૦ તો પોતાના માિસક પગારમાંથી જ
દર મિહને િનયિમત પે કપાવ ે છે. અમ ે તે જ કંપનીઓમાં જઈને કામદારોને
સમ વીએ છીએ અને િનયિમતપણે સમાજને કાંઈ પરત કરવા રેિરત કરીએ છીએ.
આ ટૅિ નકને અમ ે ‘પ-ે રૉલ ગીવ’ (PayroII Give)નું નામ આ યું છે. જેમ જેમ આ
કાયમાં ડો ઊતરતો ગયો, તમે મને યાલ આવતો ગયો, કે દાન મળ ે વવામાં બે
કારણોસર મુ કેલી પડે છે. રથમ, તો સ ં થાએ દાતા પાસે જવું પડે, દાતા સ ં થા તરફ
આપમળ ે ે ન ખચાય. અને બીજુ ,ં સ ં થાએ ઓળખ ઊભી કરવી પડે. આ શાખ ઊભી
થતાં વષો વીતી ય છે તથા ૧૦૦ િપયા ભગ ે ા કરવામાં ૪૦ થી ૭૦ િપયા તો
વડે ફાઈ જ ય છે. ‘પ-ે રૉલ ગીવ’ને કારણે આ બધા વ ચન ે ા ર ો હલ થઈ ય. જે
તે કંપનીના વડાને અમ ે મળીએ. તે પોતે જ આખી કંપનીના ટાફને ઈ-મલે કે પ ર
ં ોધે તથા ‘િગવઈિ ડયા’ િવષે સમ વ.ે આ રીતે ખચ બચી ય છે તથા
ારા સબ
ફ ત એક જ યિ ત પાસે અમારે શાખ ઊભી કરવી પડે છે. આ રીતે દાતાના વધુમાં
વધુ નાણાં સ કાયમાં વપરાય છે.
હલમાં ICICI, HSBC, HDFC BANK, YES BANK, જેવી અનક ે
કંપનીઓ આ રીતે િનયિમત ડૉનશ ે ન કપાવ ે છે. બી પણ ઘણી કંપનીઓ સાથે
વાટાઘાટો ચાલી રહી છે. જો કે, આ સફળતા મળતાં ઘણાં વષો લા યાં છે. CEO થી
HR િડપાટમ ે ટ અને યાંથી કંપનીના બધાં જ કમચારીના મગજમાં આ વાત ઉતારતાં
મિહનાઓ લાગે છે. તે જઈને મળવું પડે, ટેબલ-ે ટેબલ ે ફરવું પડે ને ધ ે ચઢવું પડે.
બીજો કોઈ ર તો જ નથી.
જો કે િગવઈિ ડયાની યશગાથામાં કલગી સમાન કાય રમ હોય તો તે છે. બઈ અને
િદ હી મરે ેથોન. આ દોડમાં પદં ર હ રથી ય વધુ લોકો ભાગ લ ે છે. મ િવદેશોમાં દોડાતી
મરે ેથોન રેસનો િવષદ અ યાસ કરીને તારણ કાઢ્ ય ુ કે, સ ં થા માટે ભડં ોળ ઊભું
કરવાનો તથા સામા ય લોકોને સ કાયો િવષે સભાન કરવાનો આ ે ર તો છે.

૨૦૦૭-૦૮ના ગાળામાં પ૦,૦૦૦ દાતાઓ તરફથી અમને

લગભગ ૧૮ કરોડ િપયા સ કાયો માટે મળશ ે તવે ી ધારણા
છે. આમાંથી અડધોઅડધ લોકો તો પોતાના માિસક
પગારમાંથી જ િનયિમત દાન જમા કરાવ ે છે. જેને ‘પ-ૅ રૉલ
ં ’ કહેવાય છે.
િગિવગ
ટા ડડ ચાટડ બૅ ક મુબ ં ઈ મરે ેથોનના મુ ય પો સસ છે તથા ‘ રોકામ’ ઈવ ે ટ
ે સ છે. અમ ે આ બન
મૅનજ ં ે કંપની સાથે વાટાઘાટો કરી. “તમ ે આ કાય રમ સાથે
સમાજસવે ાને પણ સાંકળી લશ ે ો તો રેસ દોડનારને પણ દોડવા સાથે સમાજ માટે કંઈક
કયાનો સતં ોષ મળશ.ે વળી સરકાર, રેસ, મીિડયા, ટેિલિવઝન બધાંનો સહકાર પણ
ઘણો સારો મળશ.ે ” આ િમિટંગથી અમારા બધાનો ઉ સાહ વધી ગયો.
૨૦૦૭માં ‘મુબ
ં ઈ મરે ેથોન’ ારા સાત કરોડ અને િદ હી મરે ેથોન ારા દોઢ કરોડનું
ભડં ોળ એકઠું થયુ.ં આમાંથી ૬૫% જેટલા િપયા સામા ય લોકો તરફથી આ યા
હતા. મોટી કંપનીઓ કે ધનવાન લોકો તરફથી નહીં. અમારો યય ે એ જ છે કે
સામા ય માનવી આ રવ ૃિ માં ભાગ લ.ે કંપનીઓ દેશનું ભાિવ બદલી નથી શકતી.
દેશનો નકશો બદલવો હશ ે તો દરેક સામા ય માણસે મહેનત કરવી પડશ,ે પોતાનો
ફાળો આપવો પડશ.ે મુબ
ં ઈ અને િદ હી મરે ેથોન યોજવા માટે અમારે ખચો પણ નિહવત
થયો. ફ ત ૩.૫ થી ૪% જેટલાં જ નાણાં ખચ પટે ે વપરાયા. ૫૦૦૦ જેટલી
યિ તઓએ ઈ ટરનૅટ ારા ઑનલાઈન ફાળો આ યો. લગભગ ૧૫ થી ૨૦% જેટલું
દાન આ મા યમથી ખચ વગર જ મળી ય છે.
આ ે રમાં હવ ે વધુ કાય કરવા માટે અમારે ઈ ફોમશન ટૅ નૉલૉ માં રોકાણ કરવું
પડે તમે છે. જેટલી વધુ ટૅ નૉલૉ અમારી પાસે હશ.ે તટે લા વધુ લોકો ઑનલાઈન દાન
કરશ.ે વળી, પૅરોલ િગિવગ ં માટે અમારે કંપનીઓને સૉ ટવ ૅર આપવું પડે, અથવા તઓ
ે
જે સૉફટવરે વાપરતા હોય તમે ાં અમારી ફાઈલ અપલૉડ કરાવવી પડે. આ બધા
હાઈટૅક કામ માટે વધુ કાયદ ટાફ તથા સો ટવરે જોઈએ. N.G.O.ના રમાણમાં
અમારી કંપનીનાં પગારધોરણ સારાં ગણાય છે. છતાં ય મોટી કંપનીઓ આપી શકે તવે ા
પગાર તો અમ ે ન જ આપી શકીએ. છતાંય, મને મથ ં ન વાકી (જે આ અગાઉ ટાયટન
કંપનીના મીિડયા િવભાગના વડા હતા) તથા પુ પા િસગ ં (િસિનયર મૅનજે ર
એના રામ) જેવી યિ તઓનો સપં ણ ૂ સહકાર મ યો છે. આ બન ં ે ચા પગારવાળી
કોપોરેટ કારિકદી છોડીને લોકિહતના આ કાયમાં પૂણ પે જોડાઈ ગયા છે. આવી તો
પદં ર યિ તઓ અમારે યાં છે.
મને આ દેશમાં તથા આવતી પઢે ીમાં ખૂબ િવ ાસ છે. ઊગતી પઢે ી સમાજને પરત
કરવાના કાયમાં ઉદારહાથે મદદ પ થાય છે. વળી, આજકાલના યુવાનો વધુ ભણલે ા
છે, તમે ણે દુ િનયા જોઈ છે, તમે નામાં કમાવાનો ભારોભાર આ મિવ ાસ છે. કાલ ે નોકરી
નહીં હોય, તો શું ખાઈશું ? એ રકારના સતત ભય હેઠળ આ યુવાવગ નથી વતો.
ે ટ તથા WNS નામની BPO કંપનીઓમાંથી તો ૨૨-૨૩ વષના
જેનપક
લબરમૂિછયાઓ પોતાના પગારમાંથી દર મિહને સો િપયા દાન પટે ે કપાવ ે છે. તમે નો
પગાર કાંઈ ચો નથી. છ-સાત હ ર માંડ ! છતાંય તમે ણે આ આદત પાડી છે.
આ વાત ક ં છું યારે મને િગવઈિ ડયાનો પહેલો વાિષક અહેવાલ યાદ આવ ે છે. મ
તમે ાં એક ફકરો લ યો હતો. જે ર૦ર૦ના િગવઈિ ડયાના વાિષક અહેવાલમાં જોવાની
મારી ઇ છા છે.
મારા શરે હો ડરો,
‘આપને જણાવતાં મને આનદં થાય છે કે ‘િગવઈિ ડયા’ આજથી બધં થાય છે.
દાતાઓ પોતાની તે જ સારી સ ં થાઓ શોધીને દાન કરી ર યા છે. હવ ે આ સજ
ં ોગોમાં
GIVE INDIAની જ ર રહી નથી.’
હંુ ખરેખર ઇ છું છું કે આ િદવસ જ લી આવ.ે હંુ જે કામ કરી ર યો છું , તમે ાં ખુશ નથી
તવે ંુ રખે માનતા ! પરંત ુ જો દરેક યિ ત પોતાની ફરજ સમ ને તે જ સમાજ માટે
કાંઈ કરે તો આવી સ ં થાની જ ર જ ન રહે. મને ય કોપોરેટ ે રની તગડા
પગારવાળી નોકરી લવે ાનું મન નહીં થતું હોય ? પણ આ દેશમાં યાં સુધી દાતાઓ
વ છાએ આગળ નહીં આવ ે યાં સુધી અમારા જેવી કંપનીઓનું અિ ત વ રહેશ ે જ.”
હાલમાં વકટ E.I. ઍડ્ યકુ ે શન ઈિનિશયિે ટવ નામની કંપનીમાંથી પગાર લ ે છે. આ
કંપની ીધર અને સુધીર નામના િમ રોએ ચાલુ કરી છે તથા પોતાનો રપ થી ૩૦%
સમય આ કંપનીના કામ માટે ગાળે છે. મને તઓ ે ૨૦,૦૦૦/-નો પગાર આપે છે. હંુ
િગવઈિ ડયામાંથી એકપણ પાઈ લતે ો નથી. હંુ મારાં માતા-િપતા સાથે જ રહંુ છું તથા
મારા વનિનવાહ માટે આટલા િપયા પૂરતા છે.
ે ંુ પિરણામ મળે યારે મને ખૂબ જ આનદં અને સતં ોષ મળે
હંુ કાંઈક નવું ક ં તથા તન
છે. હાલમાં હંુ એક એવા સૉફટવ ૅર પર કામ ક ં છું કે જે સફળ થશ.ે તે બાળકો
પોતાની તે જ િવિવધ િવષયો ભણી શકશ.ે યાં સારા િશ કો ન હોય યાં આવાં
સાધનો ખૂબ ઉપયોગી થઈ પડશ.ે િવ માં ફ ત ચાર-પાંચ યિ ત જ આ સાધન વાપરે
છે.
જુ ઓ, હંુ તો સાધુ જેવો છું . સાધુ તો ચલતા ભલા ખ ં ને ? આવતા ઑગ ટ મિહના
સુધીમાં મ િગવઈિ ડયા છોડી દીધું હશ ે તે બાબતની ખાતરી રાખજો. હવ ે સ ં થાને મારી
જ ર નથી તવે ંુ મને લાગે છે.
હંુ શું કરીશ તવે ો મ િવચાર નથી કયો. પરંત ુ જે કાંઈ કરીશ તે સામાિજક પિરવતન
ે રે જ હશ.ે
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

IIMAના મારાં યુવાન ભાઈબહેનોને તો હંુ એટલું જ કહીશ. કે આ િડ રી

એટલ ે ચા પગારવાળી નોકરીની ખાતરી. તથ ે ી તમારે જ ન ી કરવાનું છે
કે તમારે એવી તગડી નોકરીનો વીમો લવે ો છે, કે કાંઈક જુ દં ુ કરી બતાવવું
છે?
એક વાતની ખાતરી રાખજો. ‘ રણ વષનો િનયમ’ યાદ રાખજો. કોઈપણ
જ યાએ રણ વષ ટકી જશો, તો બહાર નીકળવું મુ કેલ થશ.ે ચોથે વષ તો
તમ ે દોડવા માંડશો. આ િનયમ નોકરી માટે પણ લાગુ પડે છે અને ધધં ા માટે
પણ. મ જે રણ સાહસો કયા તે રણય ે માં મ આ અનુભવ કયો છે.

ચાર વષથી વધુ જો કોઈપણ ધધં ામાં ટકી જવાય, તો તે ધધં ો તમારા વગર
પણ ચાલી શકે. તવે ી યવ થા ઉભી કરવી શી રીત,ે તે તો મારે જ શીખવું છે.
મારે તમારી પાસે સલાહ લવે ી છે
અને છે લ,ે આ સમ ર િવ ના ર યક ે માનવીને એક સલાહ આપવા ઇ છું
છું . આપવાનો આનદં પણ અનુભવવા જેવો છે. તમારા હાથે કોઈ
જ િરયાતમદં ને કાંઈપણ આપી તો જુ ઓ ! તમારો સમય, પસ ૈ ો, આવડત કે
ખોરાક… કાંઈપણ ! હંુ તમને ખાતરી આપું છું કે એક યિ તના વનમાં
તસુભાર જેટલોય હકારા મક બદલાવ તમ ે આણશો તો પારાવાર સતં ોષ
મળશ.ે
 નાનો, પણ રાઈનો દાણો

આનદં હ વ ે ( પી. .પી ૧૯૭૭)

‘ લૉરોિફલ’

ઍડવટાઇિઝગ ં ની દુ િનયામાં વીસ વષ ગા યાં બાદ આનદં ે પોતાની રા ડ

ક સલટ સી કંપની ‘ લૉરોિફલ’ થાપવાનો િન ય કયો. પોતાની કંપનીને બહુ મોટી
ન કરવાનો િનણય તમે ણે અ યતં સભાનપણે કયો છે. કંપનીનું સતત િવ તરણ
કરવામાં સજના મકતાનો ભોગ લવે ાઈ ય છે તથા સજકને આનદં મળતો નથી.
ઉદ્ યોગસાહિસકતાનું આ એક જુ દં ુ જ પિરમાણ છે. ચાલો, આનદં ની સફર િવશ ે
ણીએ.
‘ઉદ્ યોગપિત’ અને ‘સફળતા’ બે શ દોને સાથે મૂકીએ યારે આપણા મનમાં એક
િવશાળ ઉદ્ યોગસા રા યનું િચ ર ખડું થાય છે. હ રો-સકડો કમચારીઓ, લાખો-
કરોડોનું ટનઑવર તથા શરે બ રમાં િલ ટેડ કંપની… ખ ં ને ?
સફળતાની એક પિરભાષા આ છે. આ પુ તકમાં સમાિવ એવા મોટા ભાગના
ઉદ્ યોગપિતઓએ િવશાળ સા રા યો ખડાં કયાં પણ છે. બન ે ા ટાફથી શ આત
કરીને ૧૨૦૦ની ટાફ સ ં યાએ પહોં યા છે. આ કાંઈ નાનીસુની બીના નથી ! છતાંય,
બધા ઉદ્ યોગપિતઓને િદવસને અતં ે કાંઈક ગુમા યાની લાગણી થાય છે.
દરેક યિ તએ ખૂબ સામા ય શ આત કરી છે. સઘ ં ષ કરીને છેવટે આ થાને
પહોં યા છે. શ શ માં ધધં ાના એકેએક પાસામાં યિ તગત રીતે ઓત રોત થયા
છે. પણ િબઝનસ ે વધવાની સાથે કામની સોંપણી અ યને કરવી પડે, ઇ વ ે ટરોને ખુશ
રાખવા માટે ન ગમતાં કામો પણ કરવાં પડે. જોકે, અમુક ઉદ્ યોગસાહિસકો એવા પણ
હોય છે, કે જે પોતાના વન પર તથા ધધં ા પર પોતાનો કાબૂ રાખવા ઇ છતા હોય છે.
નાની દુ કાન હોય, પણ પોતાના સજનનો આનદં મળ ે વી શકાય, તે તમે ને માટે વધુ
અગ યની બાબત છે.
ે યિ તગત મતા અને ાન પર આધાિરત હોય છે. કોઈને
મોટે ભાગે આ િબઝનસ
લાગે કે આવા િબઝનસે માં િવકાસની શ યતાઓ પણ ઓછી જ હોય. હા, કદાચ એવું
હોય પણ સજના મકતાનો આનદં એ પ લું સરભર કરી દે છે. એ આનદં ને કારણે જે
ે નું મોટંુ ફળ છે.
સતં ોષ મળે છે તે જ નાના િબઝનસ
આનદં હા વ ે એક આવા જ ઉદ્ યોગસાહિસક છે. તઓે ‘ લૉરોિફલ’ નામની ભાગીદારી
કંપનીના માિલક છે. વીસ વષના હેરાતના ધધં ાના અનુભવ પછી પણ પોતાની
એડવટાઈિઝગ ં કંપની થાપી શ યા હોત, પણ તમે ણે સજકતાનો આનદં લવે ાનું
બહેતર મા યુ.ં
આનદં ની કહાણી વાં યા પછી તમને લાગશ ે કે ‘એ ટરિ ર યૉર’ની કોઈ યા યા નથી
હોતી. બસ, તમ ે તમા ં ગમતું કામ કરો. તમને ફાવ ે તે રીતે કરો ! તમ ે િવશાળ
સા રા ય ઈ છતા હો તો બૅ કોના નાણાં લાવો, પિ લકના પસ ૈ ા લો, શરે ો ઈ યૂ કરો…
પણ તમ ે તમારી સજના મકતાનો આનદં લવે ા ઈ છતા હો તો ‘ મોલ ઍ ડ
બ યુટીફૂલ’માં સતં ોષ માનો.
 નાનો, પણ રાઈનો દાણો

આનદં હ વ ે ( પી. .પી ૧૯૭૭)

‘ લૉરોિફલ’

આનદં હા વએ ે શાળા પછી મૅિડકલ કૉલજ ે માં એક વષ પતા યુ.ં એક વષ પછી તમે ને
થયું કે આખી િજદં ગી આવા માંદલો, ગરીબ લોકો વ ચ ે હંુ નહીં િવતાવી શકું . મૅિડકલનો
અ યાસ પડતો મૂકીને સાય સમાં નાતક થયા પછી િપતા IAS ઑિફસર હોવાથી
તે અ યાસ કરવાનું િવચાયુ.ં બૅ કની પરી ા આપવાનું પણ િવચારી જોયુ.ં એ સમયમાં
CATની પરી ા પણ અપાતી, તથ ે ી CAT આપીને IIMAમાં રવશ ે લીધો.

“મારી પાસે ફાઈના સ કે ગિણતનું તો બૅક રાઉ ડ હતું જ નહીં, તથ

ે ી મ માકિટંગ
ે મૅ ટનો િવષય પસદં કયો. મારા બે રોફેસસની મારા અ યાસ પર તથા વન
મૅનજ
પર ખૂબ મોટી અસર છે. રો. લિ ધ ભડં ારી (જેમણે િલવરમાં કામ કરેલ ંુ હતુ)ં તથા
ે ગુ તા, જે અમને ઍડવટાઇિઝગ
સુ રોતો સન ં ભણાવતા.

બે વષના અ યાસ પછી લસે મૅ ટના િદવસે બે કંપનીઓએ મને ઑફર આપી.
િલ ટાસ, જે ખૂબ ણીતી ઍડવટાઇિઝગ ં કંપની હતી તથા િહ દુ તાન િલવર.
િલ ટાસ એ વખતે હેરાતની દુ િનયાના ગુ એલક ે પદમશી ચલાવતા. મ િલ ટાસમાં
જોડાવાનું ન ી કયુ.ં
હંુ િરસચ િડપાટમ ે ટમાં હતો. હંુ મારા કામના રેમમાં પડી ગયો. રાહકના મનને
સમજવાની મને ખૂબ જ મ પડતી. રણ વષ પછી િલ ટાસના લાય ટ સિવસ તથા
ઍકાઉ ટ્ સ િડપાટમ ે ટમાં હંુ એક મહ વની યિ ત તરીકે રવ ે યો. જોકે
ઍકાઉિ ટંગ િવશન ે ી મારી પ િત મૅનજ ે મૅ ટને પસદં ન આવી. આઠ વષ પછી મ એ
નોકરી છોડી.
િલ ટાસ છોડ્ યા પછી મ ‘ લૅિરયોન’ તથા ‘િરિડ યુઝન’ નામની હેરાતની
કંપનીઓમાં થોડો-થોડો વખત નોકરી કરી. બધે ફરીન,ે છેવટે ૧૯૮૮માં
‘એ ટર રાઈઝ’ નામની કંપનીમાં હંુ જોડાયો.
 કોઈપણ કંપની પાસે બે મિહનાના પગારો થાય તટે લા
િપયા બ ૅ કમાં હોવા જ જોઈએ. કંપનીના અમુક કાયમી
ખચા પણ હોય છે. આને માટે થોડાં નાણાં િસલકમાં હોવા
જોઈએ.
ઍ ટર રાઈઝના સવસવા મોહંમદ ખાન હતા. આં નાખે તવે ી પસનાિલટી ધરાવતી
હૅ ડસમ યિ ત ! ૧૯૮૩માં તમે ણે આ ઍજ સી થાપી હતી. બી આંતરરા ્રીય
કંપનીઓની જેમ કામ કરવામાં તે માનતા ન હતા. તમે ણે મને એક વાર ક યું હતું કે,
‘તમારી કંપની પાસે બહુ પસ
ૈ ા હોય તો હેરાતની શી જ ર? િનરમાનો જ દાખલો લ ે
ને ! કોથળીમાં િપયાનો કે સોનાનો િસ ો નાંખીને રાહકને લલચાવી શકાય.
હેરખબર તો એવી હોવી જોઈએ કે રાહકના મન સુધી સીધો સતે ુ બાંધી શકાય.
વ તુની ઉપયોિગતા રાહક સમ ન શકે, તો લાંબીચૌડી હેરખબરનો કાંઈ અથ
ખરો?’ બસ, તમે નાં આ િવધાનોને કારણે જ મ એ કંપનીની નોકરી વીકારી. હંુ પણ
મોહંમદ ખાન જેવ ંુ જ માનતો હતો.
“આનદં , એક ઍડવટાઇિઝગ ં કંપનીમાં તમારા જેવા મૅનજ
ે મૅ ટ રૅ યુએટને માટે કાંઈ
કામ હતું ખ ં?” મ પૂછ્ય.ંુ
“અરે, મારા ઘણા િમ રોએ મને ક યું હતું કે ‘આ કંપનીમાં તે કાંઈ નોકરી વીકારાતી
હશ ે ? તું ગાંડપણ કરે છે, દો ત ! તું અને ી ખાન તદ્ દન િવ રકૃ િત ધરાવો છો.
રોજ લોહીઉકાળા થશ.ે કામ કરવાની કે પાટનરશીપની મ નહીં આવ.ે ’
જોકે અમારી ભાગીદારી તો મી. િબઝનસ ે માં ‘શુ’ં કરવું એવો ર આવ,ે તે મોહમદં
ખાન સૂલઝાવ ે અને ‘કેવી રીતે કરવુ’ં એ હંુ હલ ક ં. ઉદાહરણ તરીકે એક ચીજની
હેરાત બનાવવાની હોય, તો તન ે ા ટકાઉપણાની હેરાત કરવી કે તન ે ા દેખાવને
મહ વ આપવું – તે મોહંમદ ખાન ન ી કરે. એ ન ી થયા પછી હંુ જે હેરાત બનાવું
તમે ાં અિં તમ િનણય મારો જ રહેતો. અમ ે બન ે ભાગીદારીમાં બનાવલે ી એક હેરાત
ં એ
ખૂબ જ ણીતી થઈ હતી. લોકોમાં ડા ખાવા માટેની ગ ૃિત લાવવા માટે નશ ે નલ ઍગ
કૉ-ઑિડનશ ે ન કિમટીએ અમને એક હેરખબર બનાવવાનું કામ સોં યું હતુ.ં તમને
પણ પલે ી ણીતી લીટીઓ યાદ હશ ે જ… “સ ડે હો યા મડં ે , રોજ ખાઓ અડં ે ”. આ
હેરાતમાં ડામાં રહેલાં સ વોની સમજણ આપવાની સાથે ડાની િવિવધ વાનગીઓ
બનાવવાની રીત પણ બતાવવામાં આવતી. ર ને ડા િવશ ે આટલી સરસ માિહતી આ
હેરાતમાંથી મળી, કે ભિવ યમાં મ મારી ઍજ સી ચાલુ કરી યારે આ જ દૃિ કોણ
અપના યો.
૧૯૯૪માં મને ‘એ ટર રાઈઝ’ કંપનીનો ડાયરે ટર બનાવવામાં આ યો. મને
માિલકીહ પણ (ભાગીદારીમાં) મ યો. ૧૯૯૪ સુધીમાં ભારતની મોટા ભાગની
ઍજ સીઓ િવદેશી ઍડવટાઇિઝગ ં કંપનીઓને વચ ે ાઈ ગઈ હતી. મોહંમદ ખાને હજુ
સુધી પોતાની ઍજ સીનો સોદો કયો ન હતો. તમે ને પણ િવદેશી કંપનીઓને પોતાનો
િહ સો વચ ે ા કરી લવે ાની લાલચ તો થઈ જ હતી. અમ ે મોહંમદને
ે ીને કરોડો િપયા ભગ
ખૂબ સમ યા. સોદો કરતાં રો યા, પણ તમે ણે તો ‘લૉવ’ે નામની િવદેશી ઍજ સી
સાથે સોદાબા ચાલુ કરી જ દીધી હતી. એ વખતે IIMA ના એક અ ય નાતક
રા વ અ રવાલની ઍજ સી ‘િન ઝસ’ે પણ ‘લૉવ’ે સાથે વાટાઘાટો ચાલુ કરી હતી.
છેવટે ૧૯૯૬માં ‘ઍ ટર રાઈઝ િન ઝસ કૉ યુિનકેશ સ’ની શ આત થઈ. તમે ાં
ે ંુ હતુ.ં
મુ ય વ ે શરે હૉિ ડંગ ઍ ટર રાઈઝ, િન ઝસ તથા લૉવન
શ આતથી જ બધાં પાસાં અવળાં પડવા લા યાં. મોહંમદ અને રા વના વભાવનો
કોઈ મળે ન ખાય. કામ કરવાની રીત બન ે ી સાવ જ જુ દી ! એક યિ ત ટાફને
ં ન
બધી જ સજકતાની મોકળાશ આપવામાં માન,ે તો બી યિ તને સ ાનો ભારે શોખ !
ટાફ પર એકહ થુ સ ા જમાવવામાં માને ! કંપનીમાં ઘોર અધં ાધૂધં ી સ ઈ ! આટલું
ઓછું હોય તમે પોતાનાથી વયમાં ઘણો નાનો રા વ પોતાની બરોબરીમાં ઊભો રહે તે
મોહંમદ ખાનથી િબલકુ લ સહન ન થાય. વળી રા વ એક ફૅશન ઍજ સી પણ
સમાંતર રીતે ચલાવતો હતો, જે અગ ં ે તે મોહંમદને વાત ન કરતો. િવદેશી ઍજ સીને તો
પિરણામમાં રસ હોય. નફો થવો જોઈએ. આવું બધું યાં સુધી ચાલ ે ? ‘િન ઝસ’ના
ટાફનું પગારધોરણ ચું હતુ.ં જોકે ટાફ ઓછો હતો, તથ ે ી ‘એ ટર રાઈઝ’ના
ટાફના પગારો પણ વધારવા પડ્ યા. કંપનીનો ખચ લગભગ ૩૦% વધી ગયો. કોઈ
નવું કામ મળતું ન હતુ.ં ‘લોવ’ે નો ૨૪% િહ સો આ કંપનીમાં હતો, પરંત ુ તઓ ે પણ કોઈ
આંતરરા ્રીય કૉ ટ્ રે ટ ભારતમાં ન લાવી શ યા. દુ કાળમાં અિધક માસની જેમ
‘રેમ ડ’ કંપનીની બધી જ હેરખબરોનો કૉ ટ્ રે ટ છ જ મિહનામાં છીનવાઈ ગયો.
વધારે દુ ઃખદ બીના તો એ બની કે બે કંપનીઓનું મજર થવાથી ઘણા બધા
કમચારીઓને છૂ ટા કરવામાં આ યા. એક જ કામ કરવા માટે બે માણસની શી જ ર
? મને ખૂબ દુ ઃખ થતુ… ં માિલકો ઝઘડે એમાં નાના માણસોની દશા બસ ે ે તવે ો હાલ થયો
હતો. ગુજરાતીમાં કહે છે ને કે પાડે-પાડા લડે તમે ાં ઘોનો ખો નીકળી ય. બસ,
અદ્ દલ એ જ પિરિ થિત ! ગમ ે તે ભોગે કંપનીનું િવ તરણ કરવામાં આવી ભૂલો પણ
થતી હોય છે. હંુ િજદં ગીભર ન ભૂલી શકું તવે ો પાઠ ભ યો.
આ બધા ગોટાળા પછી પણ મ દોઢ વષ નોકરી ચાલુ રાખી. મારો પોતાનો ધધં ો કરવાનું
તો મ વ નને ય િવચાયું ન હતુ.ં એ વખતે િલ ટાસ કંપની પૂનાની ણીતી
ઍડવટાઇિઝગ ં ઍજ સી ‘ રિતભા’ને ખરીદી લવે ાની તય ૈ ારીમાં હતી. હંુ આગાઉ
લી ટાસમાં કામ કરી ચૂ યો હતો તથા મરાઠી માણૂસ હતો. ‘ રિતભા’ના માિલકો
િકલૉ કર કંપનીના મરાઠી લોકો હતા, તથે ી તમે ને મારી સાથે ફાવશ ે તવે ંુ તમે ને લા યુ.ં
મ ‘ રિતભા’માં નોકરી વીકારી.
મ ગીતાંજિલ િકલો કર અને રેમ મહેતા સમ જે રેઝ ટેશન કયું તન ે ંુ નામ આ યું :
‘ધ ઍજ સી ફૉર ધ રે ટ ઑફ અસ.’ અથાત્ દિ ણ મુબ ં ઈની બહાર પણ એક િવ
છે, જેની નોંધ કોઈ ઍજ સીઓ લતે ી નથી. મારે પૂના, નાગપુર, જયપુર, કાનપુર જેવા
નાનાં શહેરોના મ યમવગીય આદમીના મનમાં વસી ય તવે ી હેરાતો બનાવવી છે.
મારે િહ દી, મરાઠી, ગુજરાતીમાં હેરાતો બનાવડાવવી હતી. ફાંકડું અ ં રે
ચીપીચીપીને બોલતી ક યાઓ સામા ય માણસના િદલ સુધી યાંથી પહોંચી શકે ?
જોકે, ‘ રિતભા’ના માિલકોને મારો આઈિડયા ન ગ યો.
બસ, એ પળે જ મ િનણય લઈ લીધો. હંુ મારી પોતાની એજ સી શ કરીશ. અ યના
િવચારોની ગુલામી હવ ે હંુ સહન નહીં ક ં.
મ ‘એ ટર રાઈઝ’માં અિગયાર વષ સુધી નોકરી કરી હતી. મોહંમદ ખાને મને ઘણી
આઝાદી આપી હતી. આંતરરા ્રીય કામો લવે ાં કે નહીં, અ ય શહેરોમાં ઑિફસ શ
કરવી કે નહીં, ટી.વી. હેરાત બનાવવી કે નહીં… બધાં જ િનણયો હંુ લતે ો હતો. એ
ં ઈ-પૂના વ ચ ે આંટાફેરા
આઝાદી હવ ે મારે કામ ે લગાડવાની હતી. મ એક વષ સુધી મુબ
કયા. છેવટે મારી પોતાની કંપની શ કરી.”
“તો આનદં , તમ ે એવું કહી શકો કે તમ ે સજ
ં ોગોવશાત્ પોતાની કંપની શ કરી. ખ ં
ને ?” મ પૂછ્ય.ંુ
“હા તો.”
“તમ ે નાનપણથી જ પોતાનો ધધં ો કરવા ઇ છતા હતા ખરા ?”
“િબલકુ લ નહીં.”
“જોકે, આજે તો ‘ લૉરોિફલ’ શ કય દસ વષ થઈ ગયાં છે અને આનદં ખુશ છે.”
“હંુ મા ં પોતાનું કાંઈક કરવાનો િવચાર કરતો હતો યાં એક િદવસ મારા િમ ર િકરણ
ખાલપનો મારા પર ફોન આ યો. તે ‘ લૅિરયૉન’ નામની એજ સીના સી.ઈ.ઓ. તથા
સી.ઓ.ઓ. હતો. રા રે અિગયાર વાગે િકરણે મને ફોન પર પૂછ્ય,ંુ ‘દો ત, તને તારી
નોકરીમાં મ આવ ે છે ?”
મ ક યુ,ં “જરાય નથી આવતી.”
િકરણને પણ મ નહોતી આવતી, કેમ કે લિે રયૉન પણ િવદેશી કંપનીને વચે ાઈ ગઈ
હતી. અમ ે બન ે ીને એક જુ દા જ રકારની ક યુિનકેશન ક સ ટ સી
ે સાથે બસ
ં એ
કંપની થાપવાનો િનણય કયો.
અમારો સૌથી પહેલો િનણય એ હતો કે ફી લઈને જ કામ કરવુ,ં કિમશનથી નહીં.
કિમશન પર કામ કરવામાં ખોટંુ કરવાનું મન થાય, રાહકને ઉ લું બનાવીને પણ
વચે ાણ વધે તવે ી હેરાતો બનાવાય. અમારે આવું કાંઈ જ કરવું ન હતુ.ં હંુ તમને
ઉદાહરણ આપું - ધારો કે અમારી પાસે એક ગળાની ખીચખીચ મટાડવાની દવાની
હેરાત બનાવવાનું કામ આવ ે છે. કફ માટેની ચૂસવાની ગોળીનું સે પલ આપવાનું
ે થળ યુ?ં મારા મતે તો પાનની દુ કાન પર જે યિ ત િસગારેટનું પક ે ે ટ ખરીદે,
તન ે ે થોડાં રી સે પલ આપી શકાય. તન ે ે કફ થવાનો જ. ખાંસી પણ થવાની જ. જો હંુ
કિમશન બૅિઝઝ પર કામ કરતો હો , તો મફત સે પલની વાત જ નહીં ક ં, કેમ કે એ
મારા િબલમાં ન આવ.ે હંુ તો મારા લાય ટને કહીશ કે ચાલો, તમારી દવાનું વચ ે ાણ
વધે તે માટે આપણે ટેિલિવઝન િફ મ બનાવીએ. પુ કળ ખચા થઈ ય એટલ ે મારી
કંપનીને તગડું કિમશન મળે, ખ ં ને ?
અમ ે અમારા લાય ટ સાથે સીધો સપં ક રાખવાનું પણ શ આતથી જ ન ી કરી દીધું
હતુ.ં દરેક હેરખબર સાથે હંુ અતં સુધી સક
ં ળાયલે ો હો છું .
તમને ખબર છે, આ સજના મક લોકોની દુ િનયા છે. છતાંય, સૌથી વધુ હોિશયાર અને
અનુભવી લોકો તો કાંઈ સજન કરતા જ નથી. તમે નો મોટાભાગનો સમય વહીવટી
આંટીઘૂટં ીઓમાં, પગારો કરવામાં, નફા-નુકસાનના આંકડા માંડવામાં અને ટાફના
ર ો સૂલઝાવવામાં જ પસાર થઈ ય છે. તમ ે રેિડયો, વતમાનપ રો કે ટી.વી.માં જે
હેરાતો જુ ઓ છો તે તો ભળતા જ, ઊતરતી ક ાના માણસો બનાવ ે છે.
તમ ે મને કહેશો કે કયા ધધં ામાં આવું નથી થતું ? સજક ખૂબ લાગણીશીલ હોય છે.
પોતાની શિ તઓ તદ્ દન િબનજ રી કામોમાં વપરાય તે તન ે ા િદલને ભારે ઠેસ
પહોંચાડે છે.
‘ લૉરોિફલ’ના પાયામાં અમ ે પાંચ યિ તઓ છીએ. હંુ , િકરણ, અમારો આટ
ડાયરે ટર િનલશે , કૉપીરાઈટર ગગ ં ાધરન અને નાણાકીય લાનર મજં ુ નાથ હેગડે.
આ કંપની નાની જ રાખવાનું અમ ે બધાંએ સભાનતાપૂવક વીકાયું છે.
આ ધધં ો મશીનથી ન થાય. માણસોની આવડત પર આધાિરત છે. સજનશીલતા પર
િનભર છે. આમાં લૉિનગ ં ને અવકાશ નથી. ‘ઍપલ’ તથા ‘નાઈકી’ની ખૂબ ણીતી
હેરાખબરો બનાવનાર ‘જે. િચ ટે’ જ યાંક ક યું છે કે ‘હાઉ બીગ કેન વી ગટે
િબફોર વી ગટે બૅડ ?’ પછેડી રમાણે સોડ તાણવામાં જ મ છે. બહુ પથારા
પાથરવાનો શો ફાયદો ? ી િચ ટની કંપનીના ફ ત ચાર જ મોટા લાય ટ્ સ છે.’
‘હા, તો પછી તમ ે ‘ લૉરોિફલ’ની શ આત કેવી રીતે કરી ?’
‘કામ મળે વવાનો સૌથી ે અને સરળ ર તો અમારી જૂની ઍજ સીના લાય ટ્ સને
ખચી લવે ાનો હતો. પરંત ુ અમ ે ન ી કયું હતું કે એક પણ જૂના રાહકોનો છ મિહના
સુધી અમ ે સપં ક નહીં જ કરીએ. અમ ે ૧૫મી ઑગ ટ, ૧૯૯૯ને િદવસે કંપની ચાલુ
કરી. આપણા વાત ં રયિદનના આગલ ે િદવસ,ે ૧૪મી ઑગ ટે અમ ે પાટી રાખી હતી.
‘ઍડફે ટસ’ નામની કંપનીના માિલક મદન બહેલ ે અમને પપે સમાં ખૂબ કવરેજ
આ યુ.ં અમ ે પાટીમાં અમારા જૂના લાય ટ્ સ, ટાફ મ ે બસ, સહકાયકરો તથા સવ
િમ રોને બોલા યા.

એપલ (ક પિટર, Ipod) તથા નાઈકી ( પોટ્ સ)ની

ણીતી હેરખબરો બનાવનાર જે િચ ટે યાંક ક યું છે
કે “હાઉ બીગ કેન વી ગટૅ િબફોર વી ગટૅ બડૅ ?” ખરેખર
બહુ યાપ વધારવામાં ગુણવ ાનો ભોગ લવે ાઈ ય છે. ી
િચ ટ પાસે ફકત ચાર મોટા લાય ટ્ સ હતા.
ણીતી કંપની ‘મૅિરકો’ તરફથી સૌથી પહેલી ઇ કવાયરી આવી. ‘મૅિરકો’ કંપની
તમે ના ણીતા હેરઑઈલની હેરખબર અમારી પાસે કરાવવા ઇ છતી હતી.
‘પરે ેશટુ ’ તલે તમે ની ણીતી રોડ ટ છે. હવ ે તઓ
ે જૂઈની સુગધં વાળં ુ કોપરેલ
બનાવવાના હતા. તે પછી તો ‘ વીકાર’ તલે ની હેરાત પણ અમને મળી.
ં , રા ડિબિ ડંગ,
પરે ેશટુ ે નવા તલે માટે અમને નામ ન ી કરવાથી માંડીને પૅકેિજગ
સઘળં ુ કામ આ યુ.ં અમારે તો આ રમાણે જ શ આત કરવી હતી. ‘ વીકાર’
સાદું સીધું હેરાખબર બનાવવાનું કામ હતુ.ં જોકે અમ ે તો એ વીકારી લીધુ.ં કામ જ
કામને શીખવ,ે ખ ં ન?ે અને રાતોરાત લખપિત –ન થવાય.
‘મૅિરકો’ કંપની સાથે કામ કરવામાં ઘણા રૉ લ ે સ થયા. સૌથી મોટી મુ કેલી એ હતી
કે અમારી કંપનીમાં ચ-નીચના કોઈ ભદે ન હતા, યારે મૅિરકોમાં તો છેક ઉપરથી
નીચ ે સુધીની ઢગલાબધં પાયરીઓ ! તે કંપનીના રોડ ટ ઍિ ઝ યુિટવઝ પણ એવી
અપે ા રાખ,ે કે યારે હુકમ કરે યારે અમ ે તમે ની સવે ામાં હાજર થઈ જઈએ. વળી,
અમારી કંપની નાની હોવાથી બધા રાહકો માની જ લ ે કે અમ ે સ તામાં કામ કરી
આપીશુ.ં અમારી ફી સાંભળીને અમુકના તો હાં ગગડી ય ! અમ ે કંપનીમાં મોટાં
ે ંુ એક કારણ એ પણ હતુ,ં કે જેટલા વધારે કામ લઈએ
કામો લવે ા ઇ છતા ન હતા તન
તટે લો વધારે ટાફ રાખવો પડે. પછી કામ ન હોય યારે બધાંને પાણીચું પકડાવવું પડે.
મારા લાગણીશીલ વભાવને એ િબલકુ લ અનુકૂળ ન આવ ે !
૧૯૯૯થી ર૦૦રના રણ વષ તો શીખવામાં જ ગયાં. અમારી સજનશીલતાનો મહ મ
ઉપયોગ પણ થાય, અને કમાણી થાય તવે ા રૉજે ટ શોધતા નાકે દમ આવી ગયો.
છેવટે રણ વષને અતં ે અમ ે ન ી કયું કે અમારી કંપની રા ડ િબિ ડંગ અને
કોપૉરેટ આઈડેિ ટટીનું વણખડે ાયલે ંુ ે ર ખડે શ.ે નસીબજોગે ૧૯૯૯થી ૨૦૦૦માં
ભારતમાં ઇ ટરનટે ે રે અસ ં ય નવી કંપનીઓ શ થઈ હતી. અમ ે ૧૮ મિહનામાં
ર૦ કંપનીઓની રા ડ સબળ બનાવવાનું કામ કયુ.ં
અમને લાંબા ગાળાના રોજે ટ્ સ પણ મ યા. તાજ પની સ તી હોટે સની
હેરાતનું કામ અઢી વષ સુધી ચા યુ.ં
ં ે અમ ે શ આતથી જ સભાન હતા. અમુક
કયાં કામ લવે ાં અને કયાં ન લવે ાં એ અગ
રાહકોને પ શ દોમાં ‘ના’ પાડવી પડતી હતી. લાય ટ્ સને ખરાબ પણ લાગતુ,ં
ે સમજતા. અમારે કંપનીની હેરાત કરવી જ નથી પડી. સા ં કામ જ
પરંત ુ અતં ે તઓ
ે હેરાત છે. સતં ુ રાહક આપણી હાલતીચાલતી હેરખબર છે. અ યારે
ટાફ સ ં યા ૧૮ પર પહોંચી છે. અમ ે હેરાતની ઍજ સીઓમાં કામ કરી ચૂ યા હોય
તવે ા માણસોને નથી લતે ા. અમ ે મોબાઈલ, વબ ં , પૅકેિજગ
ે િડઝાઈિનગ ં િડઝાઈન, મીિડયા
જેવાં ે રોમાંથી ટાફની પસદં ગી કરીએ છીએ. હંુ અને િકરણ ઘણી કૉલજ ે ોમાં લ ે ચસ
આપવા જઈએ છીએ. યાંના ચબરાક િવદ્ યાથીઓ અમારા ટાફમાં છે. અમારી જૂની
કંપનીઓના સહકાયકરો પણ આ કંપનીમાં જોડાયા છે.
આ કંપની છોડીને ટાફ જતો નથી. ‘એટ્ િરશન રેટ’નો ર અમારે સહન નથી
કરવો પડતો.
મારા િમ ર મદન બહેલ ે મને એક વખત ક યું હતું કે ‘બહુ કામો લવે ાથી બહુ પસ
ૈ ાન
મળે. કંપની વચ ૈ ા મળે.” મારે પસ
ે ી કાઢવાથી જ પસ ૈ ા જોઈતા નથી અને કંપની વચ ે વી ય
નથી.
૨૦૦૭માં અમ ે પાંચ કરોડની ફી મળે વી હતી. મોટા ભાગની ઍજ સીઓ આજે પણ િબલ
પર કિમશનથી ધધં ો કરે છે. તમે નો નફો ૨થી ૧૫%ની વ ચ ે હોય છે. ૧૦૦ કરોડની
કંપનીનો નફો તો ફકત ૩થી ૫ કરોડ જ હોય છે. તો અમારી પ િત સારી જ છે ને !
અમ ે અમારા માણસો એક િપયો િબિલગ ં કરે, તને ી સામ ે કેટલું કામ કરે છે, તે
દૃિ એ કંપનીની સફળતાને મૂલવીએ છીએ.
અતં ે તો ઇરાદાપૂવક અને સભાનપણે કંપનીની મતા નાની રાખવાનો િનણય કોઈપણ
સાહિસક ઉદ્ યોગપિતએ તે જ લવે ાનો હોય છે. અમ ે ધધં ામાં િન ફળતાને કારણે
કંપની નાની નથી રાખી… ધટે ઈઝ ધ ચૉઈસ વી હેવ મઈે ડ.
‘ લૉરોિફલ’ શ કયા પછીનો મારી િજદં ગીનો ર યક ે િદવસ આનદં થી સભર ર યો
છે. અહીં કોઈને ટ્ રેસ નથી. અમ ે મોટા-નાના ઇ વ ે ટરોના પસ
ૈ ા લઈને ટે શન વધાયું
નથી. બહારના નાણાં અમ ે લીધા ન હોવાથી અમારે આડેધડ રોજે ટ્ સ પણ નથી લવે ા
પડતા. કોઈપણ રોજે ટ માટે અમ ે રણ માપદંડ રા યા છે. રણમાંથી બે જ િરયાત
પણ પૂરી થાય એમ ખભે કોથળો ને દેશ મોકળો હોય તો જ અમ ે કામ વીકારીએ છીએ.
–

‘ લૉરોિફલ’ નામ અમારી કંપનીના હાદ સાથે સરખાવી

શકાય. સજકતા અને કુ શળતાનો સુભગ સમ વય. કંપની
ખૂબ જ કાય મ છે તથા કાબન ડાયોકસાઈડ અને પાણીના
સયં ોજનથી જેમ કાંઈક નવું પદે ા થાય તમે સજનશીલ પણ
છે.
– રોજે ટમાંથી નફો મળવો જોઈએ,
– રિત ા મળવી જોઈએ,
અથવા – કામનો આનદં મળવો જોઈએ.
અમ ે ઘણાં કામો ફ ત કામના આનદં માટે જ લીધા છે. અમુક વખત મને લાય ટ ગમી
ય તો પણ અમ ે કામ વીકારી લઈએ છીએ. અ યારે અમ ે ઉદયપુરના મહારા નો
એક રોજે ટ ફ ત કામની મ માટે લીધો છે. એમાં મને ખાસ ફી નથી મળવાની, પણ
મવે ાડના છો ેરમા રા ની સાથે ગયા અઠવાિડય ે એમના મહેલમાં ચા પીધી એ મારી ફી
!”
આ બધાં કામની ધમાલની વ ચ ે આનદં ે ‘ લાિનગ ં ફૉર પાવર ઍડવટાઈિઝગ ં ’ નામનું
પુ તક પણ લ યું છે. ઘણી કૉલજ
ે ોમાં આ પાઠ્ યપુ તક તરીકે વપરાય છે. જતાં જતાં
આનદં કહે છે : “હોંગકોંગની કોઈ મોટી ઍજ સી સાથે કામ કરતો હોત, તો મને કદાચ
પુ તક લખવાનો સમય ન મ યો હોત ! તમારી િવવક ે બુદ્િધ વાપરીન,ે અતં :કરણને
વફાદાર રહીને પણ જો સારા એવા િપયા મળી જતા હોય, સતં ોષથી િજવાતું હોય તો
ભાગદોડ કરવાની જ ર ખરી ?”
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

ે :
યય
— તમારા આ માના અવાજને અનુસરો. (મગજ આમ તો ઘણાં બધાં કાયો કરતું હોય
છે, પણ વનના પચ ે ીદા ર ોના જવાબ ફ ત હૃદયમાંથી જ આવ ે છે.)

— અશ યનો પહેલો િવચાર કરો તન

ે ે શ ય બનાવવાનો રય ન કરો. વા તિવકતામાં
ફેરવો. ટીવ જૉ સ અને માઈકલ ડૅલનું ઉદાહરણ તમ ે ણતા જ હશો.
— ‘આજનો લહાવો િલ ય ે રે કાલ કોણે દીઠી છે…’ એ પિં તઓ હંમશ
ે ા યાદ
રાખજો. ‘આવતે વષ ગોવા જઈશ યારે તરતાં શીખીશ’ એવા લાન ન બનાવશો.
શીખવું હોય તો ે સમય આજે જ છે.
નાણાં
— પસૈ ો ઘણું છે, બધું નથી. થમ સના ભૂતપૂવ ચૅરપસન અનુ આગાના શ દો યાદ
રાખજો… ‘નફાનું મહ વ તો છે, પણ ‘ફ ત’ નફો કરવો એ કંપનીનો મુ ય ઉદેશ
ન હોવો જોઈએ. આપણે ાસ લીધા વગર વી ન શકીએ, ખ ં ને ? પણ એથી
કાંઈ આપણા વનનો મુ ય ઉદ્ દેશ ાસ લવે ાનો થોડો હોય છે ? એ તો ખૂબ
સકં ુ િચત વલણ કહેવાય.”
— ઑિફસમાં રેમ અને ભાઈચારાનું વાતાવરણ સજો.
મૂ યો અને કમચારીઓ :
— ‘સમાન ગુણે ય નષે ુ સ ય’ં સ ં કૃ તમાં કહેવાયું છે કે સમાન ગુણ અને શોખ
ધરાવતા લોકો સાથે જ મ ૈ રી થાય. ગૌતમ બુ અને ચિં ધસ ખાનને એક ટેબલ પર
ે ાડાય ?
સાથે બસ
— આ મસ માનને કોઈપણ સજ
ં ોગોમાં નવે ે ન મૂકશો.
— શું કરવુ,ં શું ન કરવુ,ં પહેલથ
ે ી જ ન ી કરી દેજો.
અને છે લ ે : જો કામમાં મ ન આવ,ે આનદં ન મળે તો તમ ે કદાચ ખોટા ર તે ચડી
ગયા છો તે ચો સ માનજો.
 જેવી દૃિ તવે ી સ ૃ ી

એસ. બી. ડાંગાયાચ ( પી. .પી. ૧૯૭૨)

િસ ટે સ

ી ડાંગાયાચ િસ ટે સ કંપનીના માિલક નથી છતાંય તઓ ૂ પણે એક

ે સપં ણ
ઉદ્ યોગપિતની અદાથી જ કામ કરે છે. ભારતભરમાં ણીતી ‘િસ ટે સ’ નામની
પાણીની ટાંકીઓ બનાવતી આ કંપનીમાં નવીનીકરણ અને સશ ં ોધનનું કાય સતત
ચા યા કરે છે. ચો રીસ વષથી એક જ કંપનીમાં નોકરી કરવા છતાંય આજે ય ી
ડાંગાયાચ અ યતં લાગણી અને ઉ સાહથી નવાં િશખરો સર કય જ ય છે.
સાહિસક ઉદ્ યોગપિતઓના ઇ ટર યૂ એક પુ તક માટે લવે ાતા હોય, અને ી
ડાંગાયાચની કૅિબનમાં તમ ે ઈ ટર યૂ લવે ા માટે રવશ
ે ો યારે િનખાલસતાથી બોલાયલે ંુ
પહેલું જ વા ય તમારે કાને પડે : “બહેન, તમને ખબર તો છે ન,ે હંુ ઉદ્ યોગપિત નથી.
હંુ આ કંપનીનો માિલક નથી… જોકે, િચતં ા ન કરશો, મારી રગરે ગમાં
ઉદ્ યોગસાહિસકનું લોહી દોડી ર યું છે.’
સાચું કહંુ તો ઈ ટર યૂ લવે ા ગઈ યાં સુધી મને ગધં પણ નહોતી આવી, કે તઓ
ે આ
કંપનીના માિલક નથી ! કદાચ મને ખબર પડી હોત તો આ િલ ટમાં તમે નું નામ પણ ન
હોત ! પરંત ુ મને આનદં છે કે હંુ તમે ને મળી.
મૅનજ ે મૅ ટના ઘણાં પુ તકો એક િવષય િવશ ે વાત કરતા હોય છે - અ ં રે માં જેને –
entrepreneurial – કહે છે તવે ા આંતિરક ઉદ્ યોગપિત થવા િવશ.ે એક િવશાળ
કંપનીમાં નીચી પાયરીએ જોડાઈને ખતં , મહેનત અને વબળે આગળ વધીને કંપનીનો
તથા પોતાનો િવકાસ સાધવો તન ે ે ‘intrepreneurial’ શિ ત પણ કહે છે. કંપનીની
સફળતામાં આવી યિ ત ખૂબ મોટો ભાગ ભજવ ે છે. આવા ઘણા દાખલા જોવા મળે છે.
ટ્ રેઈની તરીકે કંપનીમાં જોડાઈને C.E.O.ની પાયરીએ ઘણી યિ તઓ પહોંચી છે.
ી ડાંગયાચ ે િસ ટે સમાં પોતાની કારિકદીનાં ચો રીસ વષ ગા યાં છે. િસ ટે સની
રગિતની વાત મારી સાથે કરતાં કરતાં તમે ના મોં પર કંપનીના માિલકના મોઢા પર
હોય તવે ી જ ખુશાલી, સતં ોષ તથા ગવ છવાઈ ય છે.
દ ક લીધલે બાળક પર માતા-િપતા જેવ ંુ વહાલ વરસાવ ે તવે ા જ જતનની િમસાલ
તમે ના યિ ત વમાં દેખાય છે. આ કંપની તમે ણે પોતાના જ હાડમાંસથી ઊભી કરી હોય
તવે ો સતં ોષ…! ખરેખર, ગળાકાપ પધાની આ િબઝનસ ે ની કાિતલ દુ િનયામાં આવી
યિ તઓ જવ લ ે જ જોવા મળે છે. એક ઉમદા યિ તને મ યાનો આનદં , ખુશી
આપણને મળે છે.
ખભે કોથળો ને દેશ મોકળો
 જેવી દૃિ તવે ી સ ૃ ી

એસ. બી ડાગાયાચ ( પી. .પી ૧૯૭૨

િસ ટે સ

ી ડાંગાયાચનો જ મ તથા ઉછેર રાજ થાનમાં થયો. મુબ

ં ઈમાં રૅ યુએશન પૂ ં
કરીને ૧૯૭૦માં તમે ણે IIM અમદાવાદમાં રવશ
ે લીધો તથા ૧૯૭૨માં યાંથી
પો ટ રૅ યુએશન પૂ ં કયા પછી ‘એિશયન પઈે ટ્ સ’માં જોડાયા.
એ જમાનામાં ‘એિશયન પઈે ટ્ સ’ ખૂબ જ ણીતી કંપની ગણાતી. મૅનજ ે મૅ ટ સા ં
હતું તથા કંપનીમાં બધી જ િસ ટ સ સારી રીતે ગોઠવાયલે ી હોવાથી, દરેક િવભાગમાં
યવિ થત કામ થતુ.ં િહ દુ તાન િલવર જેવી માતબર કંપની કરતાં પણ અમુક ે રે
આ કંપની ચિડયાતી ગણાતી.
‘એિશયન પઈે ટ્ સ’માં નોકરી મળે તે ખરેખર ગવ લવે ા જેવી બાબત હતી. આગળની
વાત ી ડાંગાચાયના શ દોમાં જ…. ‘
“એવી ણીતી કંપનીએ મને નોકરી આપી એની જ મને નવાઈ લાગી ! હેરાતમાં જ
તમે ણે જણા યું હતું કે ‘ઍિ જિનયર થયા પછી એમ.બી.એ. થયા હોય તવે ા જ
ઉમદે વારોએ અર કરવી.’ હંુ તો સાય સ રૅ યુએટ હતો છતાંય મ અર તો કરી.
ઇ ટર યૂમાં મને પૂછવામાં આ યું : ‘
તમ ે એિ જિનયર નથી છતાંય અહીં કેમ આ યા છો ?’
‘એમ.બી.એ.ના મારા લાસમાં ઘણા I.I.T.ના િવદ્ યાથીઓ હતા.
તમે ાંના ઘણાને હંુ ગિણત અને ટેિટ ટી સ જેવા િવષયો શીખવતો.’ મ જરા બડાશ
મારી હતી, પણ એમાં સ યનો રણકો હતો.
ી ચારી નામની યિ તએ પૂછ્ય,ંુ ‘ભાઈ, તારી મર કેટલી છે ? વીસમા વષ તું
M.B.A. થઈ ગયો ?’
‘સાહેબ, હ તો મને વીસ પૂરાં ય નથી થયા. તમ ે એવું િવચારો ન,ે કે મારાથી મર
અને અનુભવમાં ઘણા મોટા લોકોની સાથે પધા કરીને હંુ આજે અહીં પહોં યો છું .
મારામાં કાંઈક તો હશ ે ને ?’
‘ભાઈ, તું મારવાડી લાગે છે. મારવાડી કદીય ે નોકરી ન કરે. પોતાનો ધધં ો વહેલોમોડો
ચાલુ જ કરે.’
‘સર, મારવાડીઓને પસ
ૈ ા બહુ વહાલા હોય છે. પણ મારે મન પસ
ૈ ા કરતાં કામની
મોકળાશ તથા ગમતા કામની વધારે િકંમત છે. બસ, એટલું મળે, તો ભયોભયો !’
કહેવાની જ ર છે, કે મને નોકરી મળી ગઈ ! ઘણા ઉદ્ યોગપિતઓમાં આ ગુણ તમને
જોવા મળશ.ે કાંઈક મળ ે વીને જ જપં .ે
ે વવું હોય તો મળ

‘એિશયન પઈે ટ્ સ’માં મ બે વષ ગા યાં; પણ કાંઈ મ નહોતી આવતી. કંપની રીસ

વષથી રંગ-રસાયણનો િબઝનસ ે કરતી તથા રંગના ધધં ામાં મોખરાના થાને હતી.
કાંઈક નવું કરવાની, જુ દં ુ કે નોખું કરવાની અમને છૂ ટ ન હતી. હંુ તો આશાભયો,
ઉ સાહી યુવાન એમ.બી.એ. હતો. મને એ નોકરીમાં ગૂગ ં ળામણ થવા લાગી. મારા
િમ જને આવી નોકરી ન ફાવ.ે
હંુ યારેક l.I.M.A.માં આંટા મારતો. યાં નોિટસ બૉડ પર મ ‘ભારત િવજય િમ સ
રા. િલ.’ની નોકરીની હેરાત જોઈ. કંપની કાપડ બનાવતી હતી, પણ હવ ે લાિ ટક
િડિવઝન ચાલુ કરવા માગતી હતી.
મ અર નાખી દીધી. તરત જ ઈ ટર યૂ આ યો. આવી િમલની નોકરીમાં કોણ અર
કરે ? અમદાવાદથી રીસ િકલોમીટર દૂ ર કલોલ નામના ધૂિળયા ભૂખડીબારસ ગામમાં
િમલની ઑિફસ હતી. મને તો એ નાનકડી જ યા જ ગમી ગઈ ! મ મોટા શહેરની
ે ી મને એવી કોઈ જરમાન જ યાનો મોહ ન હતો.
ઠાઠવાળી નોકરી કરી હતી, તથ
ભારત િવજય િમલનો મુ ય ધધં ો કાપડનો હતો. ભિવ યમાં કાંઈક જુ દં ુ કરવાની
ઈ છાથી તઓ ે રસાયણ અને લાિ ટક િબઝનસ ે શ કરવા ઇ છતા હતા. િમલની
આડશમાં એક નાનો નવો ધધં ો શ કરવાની માિલકોની ઇ છા હતી. કંપનીની માિલકી
ૂ મોકળાશ આપવાનું વીકાયું. નાની-નવી
પટેલ કુ ટંુ બની હતી. તમે ણે મને સપં ણ
કંપનીનો સપં ણ ૂ કાયભાર મને સોંપવામાં આ યો. માિલકે મને બોલાવીને ક યુ,ં “તમ ે
એક વાર તમારી શિ ત પુરવાર કરી દેશો પછી અમ ે રોજેરોજ તમારા કામમાં દખલ નહીં
કરીએ.”

ૂ પણે સમિપત છું તે બધાંને

હંુ આ કંપની ર ય ે સપં ણ
ખબર છે. તથ
ે ી જ નોકરીઓની લાલચ આપવા મારી સામ ે
આવવાની કોઈ િહંમત જ નથી કરતુ.ં મને તો લાગે છે કે
 તમે ને મારા િવશ ે ખબર જ છે, તથા મારી પાસે આ યા પછી
ે ી ખાતરી છે.
તમે ને શું જવાબ મળશ ે તન
રીસ લાખની મૂડીથી ધધં ાની શ આત થઈ. થોડા જ વખતમાં આકરી મહેનત અને
સૂઝથી મ પટેલ કુ ટંુ બનો િવ ાસ સપં ાિદત કરી લીધો. એ િદવસ ને આજનો િદવસ. એ
કુ ટંુ બ સાથે મારા એવા જ સબ ં ધં ો છે. આજકાલ કરતાં એ વાતને તે રીસ વષ થઈ
ગયાં. આ િબઝનસ ે મારો પોતાનો જ હોય તે રીતે જ હંુ બધી જ કાળ રાખું છું . ફરક
એટલો જ છે કે મ આ િબઝનસ ૈ ા નથી
ે માં ઉદ્ યોગપિતની માફક મારા ગાંઠના પસ
રો યા. જોકે, મારી પાસે આ કંપનીના ઝાઝા શરે ો પણ નથી. બસ, મારે તો વાય તા
અને િનણયો લવે ાની આઝાદી જોઈતી હતી. તે મને અહીં મળી ગઈ.
૧૯૭૪માં હંુ આ કંપનીમાં માકિટંગ ઑિફસર તરીકે જોડાયો. એ વખતે જ મને
માિલકોએ કંપનીનો સપં ણૂ કારભાર સોંપવાનું વચન આ યું હતુ.ં અલબ , હંુ સફળ
થા તો જ ! રણ જ મિહનામાં મને કંપનીનો જનરલ મૅનજ ે ર બનાવવામાં આ યો.
જોકે, કંપનીમાં ટાફની સ ં યા ખાસ મોટી ન હતી… પણ મારે માથે બાવીસ વષની
યુવાન વય ે રોડ શન, માકિટંગ તથા નાણાકીય જવાબદારી આવી પડી. બધા જ
િનણયો મારે લવે ાના હતા. કઈ ચીજવ તુઓ ફૅ ટરીમાં બનાવવી, યાં વચ ે વી, કંપની
માટે નાણાં સ ં થાઓ પાસથ ં ાળ… હંુ બધું જ કામ
ે ી નાણાં કઢાવવા તથા ટાફની સભ
કરતો.
ધીમ ે ધીમ ે િસ ટે સનો ધધં ો એવો મી પડ્ યો, ભારત િવજય િમલ ‘િસ ટે સ’ને નામ ે
ઓળખાતી થઈ ગઈ. કંપનીનું નામ જ ‘િસ ટે સ’ રાખવામાં આ યુ.ં આ નામના મૂળમાં
‘િસ ટિર ગ’ નામની રિ રયા છે. ભારત િવજય િમલ ટૅક ટાઈલ બનાવતી. તથ ે ી
‘િસ ટ’ ટૅ સટાઈલનો ‘ટે સ’ લઈને ‘િસ ટે સ’ નામકરણ કરવામાં આ યુ.ં વળી,
આ નામ બોલવામાં તથા યાદ રાખવામાં સહેલું હતુ.ં
આજે તો ‘િસનટે સ’ એટલ ે પાણીની ટાંકીનો પયાય ! જેમ કે ઝેરોિ સગ ં ની
રિ રયાને લોકો ‘ઝેરો સ’ સાંકળી દે છે, તમે જ… પરંત ુ પહેલથ
ે ી જ અમ ે પાણીની
ટાંકીઓ બનાવતા ન હતા. ટૅક ટાઈલ ઉદ્ યોગમાં કામ લાગે તવે ા ‘કાડકેન’ અમ ે
બનાવતા. એ ભરવાના ઉપયોગમાં આવતા. કમનસીબ,ે અમ ે અમારી રોડ ટને
ે ી ન શ યા. તથ
વચ ે ી આ લા ટને બી કોઈ કામમાં વાપરવાનું અમ ે ન ી કયું.
ઉદ્ યોગ માટે વપરાશમાં લઈ શકાય તવે ા ડ બા બનાવવાનું ન ી થયુ.ં કેિમકલન,ે
મિટિરયલને કે કોઈપણ ચીજને ભરીને બીજે થળે લઈ જવી હોય તો આ ડબા વાપરી
શકાતા.
૧૯૭૫ સુધીમાં તો ધધં ાનો સારો એવો િવકાસ થયો. ટનઑવર રણ લાખે પહોં યો.
૧૯૭૬માં વીસ લાખ તથા ૧૯૭૭ સુધીમાં તો રોકાણ જેટલું (૫૦ લાખ) ટનઑવર થઈ
ગયુ.ં
અમ ે િવચાર કયો કે આવા ડબા બનાવીને વચે વા કરતાં િવશાળ જનસમુદાયના
ઉપયોગમાં આવ ે તવે ી કોઈ ચીજ બનાવીએ તો કેમ ? આમ, પાણીની ટાંકીનો તથા એક
ધધં ાની ચો સ પરેખાનો નકશો દોરાયો.
ે ાણ થિગત થઈ ય, એટલ ે બી વ તુ િવશ ે િવચારવું જ પડે.
એક ચીજનું વચ
અમારી ફૅ ટરીમાં એક ગોળ ફરે તવે ો મોિ ડગ લા ટ હતો. તમે ાં પોલી (Hollow)
વ તુઓ સારી બની શકતી હતી. આ આકારને કારણે મને પાણીની ટાંકી યાદ આવી. મ
િવચાયુ…
ં ચાલો, રય ન તો કરીએ ! કાંઈક નવું બનાવીએ.
જોકે, માકટ સવ તથા િડઝાઈિનગ ં માં ઘણો સમય ગયો હતો. ગવનમ ે ટ ઑિફસસ,
િરસચ સ ં થાઓ, િબ ડરો તથા યાં યાં પાણીનો સ ં રહ કરવામાં આવતો તવે ી ઘણી
જ યાએ હંુ તે ગયો. ત તના લોકોને મળીને બ રમાં શું ચાલશ ે તે સમ યો.
લોખડં તથા િસમ ે ટ િસવાય બી કોઈ પદાથની હલકી ટાંકી બને તો ચાલ ે તવે ંુ મને
ણવા મ યુ.ં જોકે, યારે અમ ે માકટ સવ કરા યો યારે આટલા ચા ભાવ ે
લાિ ટકની ટાંકી ખરીદવા માટે ખૂબ ઓછા લોકોએ તય ૈ ારી બતાવી. મને મારી સૂઝ પર
િવ ાસ હતો. કંપનીએ ન ી કયું કે ખોટ ખાઈને પણ આ ટાંકીઓ બનાવી જ દેવી.
બ રમાં હરીફાઈ પણ ન હતી. એક રીતે આ સારી િનશાની હતી ને બી રીતે ખરાબ.
આ પછીનાં ૪-૫ વષ અમારે માટે કપરાં ચઢાણ સાિબત થયાં. અમ ે આ નવી આઈટમનો
જબરદ ત રચાર કયો. વપરાશકારને શોધી શોધીને તમે ને સમ યા.
સૌથી પહેલાં અમ ે આિકટે ટ્ સને મ યા. એ તો ધૂની તથા કલાકાર ત ! તમે ણે
િડઝાઈન કરેલા સુદં ર મકાનની છત પર આવી બડે ોળ, કાળી ટાંકી મૂકવામાં આવ ે તો
મકાન તદ્ દન કદ પું લાગ.ે
પછી અમ ે સરકારી ઑિફસરોને મ યા. ગવનમ ે ટ ઑફ ઇિ ડયા તરફથી તે સમય ે
એક ફતવો બહાર પાડવામાં આ યો હતો. ‘ ટીલ તથા િસમ ે ટ િસવાયની ટાંકીઓ
શોધો’ આ કારણથી સરકારી િવભાગોએ િસ ટે સ તરફ કૂ ણું વતન અપના યુ.ં વળી,
ટ્ ર ચરલ એિ જિનયસ તથા રોજે ટ એિ જિનયસને અમારી રોડ ટ ગમી ગઈ.
ે ાં બે કારણો હતાં. એક તો તમે ના મગજમાં કાંઈક નવું અને જુ દં ુ ઉતારવું સહેલું હતું
તન
તથા બીજુ ,ં બી ટાંકીઓ અગ ં ે તમે નો અિભ રાય સારો ન હતો. આની સાથે સાથે અમ ે
માકિટંગ અને હેરખબરોનો મારો તો ચાલુ જ રા યો. લોકોના મગજમાં અમ ે એ મુદ્દો
ઉતારી શ યા કે અમારી ટાંકીમાં પાણીનો િલકેજ તથા બગાડ નથી થતો, તથા
લાિ ટકની હોવાથી તમે ાં કાટ પણ નથી લાગતો. િસમ ે ટની ટાંકીઓ સાફ કરવી
મુ કેલ હોય છે, તથ
ે ી તમે ાં હાિનકારક બૅ ટેિરયા ઉ પ થાય છે, જેનાથી પાણીજ ય
રોગ થઈ શકે છે. વળી, મોટા િબિ ડંગઝ પર ભારે િસમ ે ટની ટાંકીઓને કારણે વજન
ખૂબ થઈ ય છે.
આજની પઢે ી તો કદાચ માની જ નહીં શકે, કે આજથી વીસ વષ પહેલાં દરેક મકાનની
ઉપર આવી કાળી ટાંકીઓનું અિ ત વ જ ન હતુ.ં અમારી ટાંકીઓ કદ પી તો આજે
ય છે, પણ ઉપયોગી છે. પાણીનો સ ં રહ કરવો હોય અને પાણીને લાંબા સમય માટે
ચો ખું રાખવું હોય, તો આ કાળી ટાંકી એ એકમા ર ઉપાય છે.
મારા મનમાં ‘િસ ટે સ’ ટાંકીઓની ઉપયોિગતા િવશ ે ખૂબ જ પ તા હતી. તથ ે ી જ હંુ
િદલ દઈને કામ કરી શકતો હતો. રાહકોને હંુ આ ટાંકીનું એકેએક પાસું સમ વતો.
વચે ાણે ધીમ ે ધીમ ે વગ
ે પકડ્ યો

પાંચ વષ ઘણી જ મુ કેલી પડી. જોકે અમારી ઔદ્ યોિગક જ િરયાતની

ે ાણ ચાલુ જ હતુ.ં દર બ-ે રણ વષ હંુ કાંઈક નવીન આઈટેમ શોધી
ચીજવ તુઓનું વચ
કાઢતો. આજથી દસ-પદં ર વષ પહેલાં અમ ે જ િવચારી ન હોય તવે ી વ તુઓ અમ ે આજે
બનાવીએ છીએ.
હંુ માનું છું , કે ઉદ્ યોગપિતએ સતત નવું િવચાયા કરવું પડે. જે રોડ ટ ન ચાલતી હોય
તન ે ે બધં કરીને નવી ચીજ બ રમાં મૂકવી પડે. વળી, કંપનીની નફાકારકતા જળવાય
તવે ી અમુક ચીજ ચાલુ જ રાખવી પડે, તથા ભિવ યમાં બ રમાં શું ચાલશ ે તે
હોિશયારીથી સમજવું પડે. આમ તણ ે ે િ રિવધ િદશામાં િવચારવું પડે.

ઔદ્ યોિગક ચીજવ તુઓથી ટાંકીઓ સુધી તો પહોં યા. હવ ે શું ? બાંધકામના ે રે જ
કામ લાગે તવે ી, તથા લાકડાની અવ ે માં કામ લાગે તવે ી અ ય ચીજ િવશ ે અમ ે
િવચારવાનું શ કયુ.ં ૧૯૮૪-૮૫ના ગાળામાં એક નવી જ રોડ ટ બ રમાં મૂકી.
લાિ ટકના બારી-બારણાં અને પાિટશન.
બારણાં તો ચા યાં. પન ં અને પાિટશન પણ ચા યાં, પણ બારીઓ બ રમાં ન
ે િલગ
ચાલી. લોકોના મનમાં પી.વી.સી.માંથી બનલે ી બારીઓ ઉતારવી અશ ય હતી. એ
ચીજને આજે તો વીસ વષ થઈ ગયાં. હ એ બારીઓ બ રમાં ચાલ ે તે માટેના
રય નો અમ ે ચાલુ જ રા યાં છે. આમ જુ ઓ તો અમિે રકા, યુ.કે., જમની તથા ચીનમાં
ે ાણ ધરાવતી બારીઓ હોય તો તે પી.વી.સી.ની જ છે. તથ
સૌથી વધારે વચ ે ી હંુ તો ‘આશા
અમર છે’ને યાય ે મા ં કામ કયો છું . ધીમ ે ધીમ ે બ ર આ ચીજને વીકારશ.ે
આ બારીઓ સામા ય માનવી સુધી પહોંચ ે તથા બ રમાં તન ે ો વીકાર થાય તે માટે મ
શું નથી કયું ?! શ આતમાં તન ે ંુ માકિટંગ ‘એક ચા દર ની આઈટેમ’ તરીકે
કયુ.ં એ કારણ લોકોના મનમાં ન બઠે ું એટલ ે ‘એ યુિમિનયમની અવ ે માં ચાલ ે તવે ી
બારીઓ’ તરીકે તન ે ંુ માકિટંગ કયુ.ં એ ય ન ચા યું તથ
ે ી અમ ે બારીઓને રંગીન
બનાવી, વધુ મજબૂતી આપી. હ ય ે રય નો ચાલુ જ છે. સફળતા મળતી નથી.
રગિશયા ગાડાની જેમ આ ચીજનું થોડું થોડું ઉ પાદન થાય છે ને ધીરે ધીરે વચ ે ાય છે.’

હંુ મનોમન િવચા ં છું … આ માણસ ખરેખર ધીરજ અને િહંમતવાળો છે ! વીસ વીસ
વષના વહાણાં વાઈ ગયાં, પણ તે નાસીપાસ નથી થયો ! કદાચ ખભે ઊ બચત િવશ ે
લોકો વધુ િવચારતા હશ,ે તથા નવા મકાનોની િડઝાઈનમાં તે પાયાનો મુદ્દો બનશ ે તો
આ બારીઓ ચાલશ ે જ.
એક સાહિસક ઉદ્ યોગપિતમાં હોય તવે ા બધા જ ગુણ ી ડાંગાયાચમાં છે. પોતાની ભૂલ
કબૂલ કરવાની િહંમત, ‘િથક ં બીગ’નો એિટટ્ યડૂ તથા સાહસ ખડે વાની વ ૃિ . તઓ ે
લાિ ટકના આ િવચારને પણ વળગીને બસ ે ી નથી ર યા. હવ ે તઓ ે રીફેિ રકેટેડ
િબિ ડંગ િવશ ે િવચારી ર યા છે એવાં મકાનો કે જેમાં પી.વી.સી., કૉંિ રટ, ધાતુ કે
િસમ ે ટની સે ડિવચ જેવી પ ીઓ હશ.ે
“હવ ે મને યાલ આવી ગયો છે કે એક જ તના મિટિરયલને વળગી રહેવાથી કાંઈ
ફાયદો થવાનો નથી. ટૅ નૉલૉ તથા મિટિરયલ ે રે નવું નવું શોધાયા જ કરે છે.
ે ી પયાવરણને ળવ ે છતાંય લોકોપયોગી હોય તવે ી ચીજ ચાલશ ે જ.’
તથ
મ યમ ક ાનાં િ રફેિ રકેટેડ માળખાં બનાવવામાં ભારતભરમાં િસ ટે સ કંપની
મોખરાનું થાન ધરાવ ે છે. અગાઉથી જ બનાવલે શાળાઓ, નાનાં ઘરો, મૅિડકલ
સે ટસ – જે થળ પર ઊભાં કરી શકાય છે. ડાંગાયાચ માને છે કે ભિવ ય આવી જ
રોડ ટ્ રસનું છે. પાણીની ટાંકીઓનો િબઝનસ
ે હવ ે સખત હરીફાઈનો સામનો કરે છે.
તથે ી જ કંપની માટે ી ડાંગાયાચ મહ વના િવચારક છે. નવી ટૅ નૉલૉ યાંથી
લાવવી, કઈ લાવવી, એ રોડ ટને બ રમાં યારે મૂકવી તથા માકિટંગ માટે શું કરવુ,ં
નાણાં યાંથી ઊભાં કરવાં… આખી કંપનીના પાયામાં તમે ના િવચાર હોય છે.

સફળતા માટે મારી પાસે બહુ જ સહેલો મ ં ર છે. ચાર I

ે ા કરો. પહેલો ! એટલ ે ઇિનશીયટે ીવ - રારંભ કરો.
ન ે ભગ
બીજો I એટલ ે ઇ ટેિલજે સ - હોિશયારી દાખવો. રીજો I
એટલ ે ઇ ડ ટ્ રી - મહેનત કરો. ચોથો I એટલ ે ઇ ટે રીટી
- સમપણ. તમારા કાયને સપં ણ ૂ પણે સમિપત થઈ ઓ.
 કોઈપણ કામ હંુ હાથમાં લ એટલ ે પૂ ં જ ક ં છું , નહીં તો
હાથ પર લતે ો જ નથી.
હંુ તમે ને પૂછ્યા વગર રહી નથી શકતી કે… “તો પછી કંપનીના માિલકનો શો ફાળો છે
?”
“કંપનીના માિલકો ી િદનશ ે પટેલ તથા ી અ ણ પટેલ છે. અમારી વ ચ ે
જબરદ ત િવ ાસ અને સમજણનું વાતાવરણ છે. તઓ ે ણે છે કે હંુ જે કાંઈ િનણય
લઈશ, તે કંપનીના િહતમાં જ લઈશ. આ િવ ાસ પાછળ ઘણાં કારણો છે. હંુ લાંબા-
પહોળા િરપોટ યારેય રજૂ કરતો નથી. ઘણી વાર તો ચા-પાણી સાથે જ નવી રોડ ટ
કે નાણાંની સગવડ િવશ ે િનણય લવે ાઈ ય છે. પદં ર િમિનટમાં જ વાતનો ફેસલો આવી
ય. જોકે, વખતોવખત અમ ે િમિટંગ પણ કરી લઈએ છીએ.”
“આવું િવ ાસનું વાતાવરણ તો સગા ભાઈઓ વ ચ ે પણ આજકાલ જોવા નથી મળતુ,ં
ખ ં ને ?”
“૧૯૯૮-૯૯ના ગાળામાં અમારી કંપનીમાં તથા તન
ે ી િવકાસગાથામાં િવ ાસ મૂકીને
‘Indocean’ નામના રાઈવટે ઇિ વટી પાટનરે મોટંુ રોકાણ કયુ;ં ઘણી કંપનીઓ
તમે ના યાનમાં હતી, છતાંય ી રદીપ શાહે જોયું કે આ કંપનીનું રોકાણ સારાં
પિરણામ આપશ.ે તે સમય ે િસ ટે સનો ટનઑવર ૧૭૦ કરોડ હતો.
ઈ ડોસીનની તો ઈ છા હતી, તે ી ડાંગાયાચ રમોટર તરીકે હંમશ ે માટે કંપની સાથે જ
રહે. અરે, એમણે જે એિ રમ ે ટ બના યો છે, તમે ાં પણ પટેલ કુ ટંુ બ સાથે મા ં નામ
રાખવામાં આ યું છે.”
“એટલ ે કે, એ સમય ે ૯૮-૯૯માં તમ ે ખરેખર કંપનીના માિલક બની ગયાં, ખ ં ને ?”
“ના, ના, ભૂલમાં ય એવું ન માનતા.” તઓ
ે પ તા કરે છે.
“પણ, તમ ે તો માિલકીહ ધરાવો છો.”
“ના, ના, હંુ સાવ થોડા જ શૅર ધરાવું છું પણ હા, માિલક તરીકે વતન જ ર ક ં છું .
માિલકીહ વગર જ મને સોંપાયલે કામ ે રીતે કરવાનો આનદં જ જુ દો છે. બસ,
હંુ તો એ જ કરી ર યો છું … ગીતામાં ક યું જ છે ન,ે કમ ય ે વાિધકાર ત,ે ફળની
આશા રા યા વગર તારા કમ કયો . મારા અગ ં ત વનમાં પસ ૈ ાનું ખાસ મહ વ નથી.
મારા ભાિવ િનણયો યારેય પસ ૈ ા પર આધાિરત નથી. મને તો અહીં જે કામ કરવાની
મોકળાશ મળી છે, તે જ સૌથી મહ વની છે.
થોડા વષ અગાઉ કંપનીનું નામ ‘ભારત િવજય િમ સ’માંથી ‘િસ ટે સ’ રાખવામાં
આ યુ.ં ‘િસ ટે સ’ આજે ભારતભરમાં ણીતી રા ડ છે. તન ં ે કંપનીને
ે ો લાભ બન
મળે તે હેતુથી આ િનણય લવે ામાં આ યો. આ વષ િસ ટે સના લાિ ટક િવભાગે
૧,૦૦૦ કરોડનો ટનઑવર કયો છે તથા કંપનીની ૭૦%થી વધુ આવક આ
િડિવઝનમાંથી મળે છે. ૩૦% ફાળો ટૅ સટાઈલ િડિવઝનનો છે, જે િવભાગ પટેલ કુ ટંુ બ
સભં ાળે છે. (િસ ટે સ ઇ ડ ટ્ રીઝનો માચ, ૨૦૦૮નો ટનઑવર ૧૭૦૦.૨૬ કરોડ તથા
નફો ર૧૬.૩૩ કરોડ થયો છે. તે વાચકોની ણ ખાતર.)
અમ ે જવાબદારી વહચી લીધી છે તથ ે ી જ અમને બધાંને કામ કરવા માટે મુ ત
વાતાવરણ અને િનણયો લવે ાની છૂ ટ રહે છે. મારા કામ િવશન ે ા િનણયો લવે ાની સપં ણ
ૂ
છૂ ટ મને મળેલી છે. મ ઘણી ભૂલો પણ કરી છે, થોડાં સાચાં પગલાં પણ ભયાં છે. લગભગ
બધું ઠીકઠીક છે એટલ ે ચાલ ે !’
ી ડાંગાયાચ તદ્ દન િવન રતાથી કહે છે.
રમોટસ તથા રોકાણકારો સાથે તો તઓે તદ્ દન સાહિજક તથા મીઠા સબ ં ધં ો ધરાવ ે જ
છે, પણ ખરી મ તો તમે નું મગજ િવિવધ િદશામાં કેવી રીતે કામ કરે છે તે જોવામાં છે.
તે કોઈ પણ નવી બનાવટનો યારે િવચાર કરે છે, યારે તન ે ાં દરેક પાસાંનો િવચાર
કરે છે.
િ રફેિ રકેશનનો િવચાર આવતાં જ, તે સહુને પોસાય તવે ાં સ તાં અને ટકાઉ ઘર
િવશ ે િવચારે છે. તન
ે ી સાથે જ આવાં ઘર જલદી શી રીતે ઉભાં કરી શકાય તન ે ો પણ
િવચાર કરે છે. લાિ ટકનું જ ફોમટ વાપરીને એક જ બીબામાંથી દીવાલો, છાપરાં,
પાિટશન તથા માળખાંન ંુ સજન તમે ણે કયું છે. બાંધકામ ચાલતું હોય, યાં જ ઝડપથી
આ માળખાં ઊભાં કરી શકાય છે. ચાર-પાંચ િદવસમાં તો આખો માળ બની ય છે.
અમદાવાદમાં તથા ગુજરાતના ઘણા િવ તારોમાં ભૂકંપ પછી આ િવચાર અપનાવવામાં
આ યો છે. િદ હીમાં આવાં દસ હ ર રહેઠાણ ઊભા કરવાનો સરકારે કંપનીને
કૉ ટ્ રે ટ આ યો છે. ભારતના મોટા ભાગનાં શહેરોમાં અ યારે ‘ લમ ડેવલપમૅ ટ’નું
કામ ચાલ ે છે. તે જોતાં કંપની માટે ઘણી તકો ઊભી થઈ છે. ડાંગાયાચ તો માને જ છે, કે
મોટી સ ં યામાં રહેઠાણ ઊભા કરવાની આ સૌથી ઝડપી, ટકાઉ અને સ તી રીત છે.
ટાંકીઓ વખતે થયું હતું તમે જ સરકારી ઑિફસસને આ ‘િ રફેિ રકેટેડ હાઉિસઝ’નો
િવચાર ઝડપથી ગળે ઊતરી ગયો છે. ખાનગી કંપનીઓ હ ય ે આ િવચાર અપનાવી
શકી નથી.
 ી ડાંગાયાચ કહે છે, “આજે અમારી આઈટમ માટે સૌથી મોટા રાહક હોય તો તે
ગવનમ ે ટ છે. સરકારમાં ય ઘણા ઍિ જિનયસ તથા પાયાના િનણયો લઈ શકે તવે ા
ઑિફસસ અમને ઘણો સહકાર આ યો છે. તઓ ે એ ખુ લા મને આ ચીજનો વીકાર
કયો છે.
મારી પાસે ઘણા નવીન આઈિડયા છે, પણ બધા િવચાર અમલમાં મૂકી શકાતા નથી.
સૂયની ઊ થી પાણીને ગરમ કરી શકાય તવે ાં વોટર હીટસ બનાવવાનો રોજે ટ મારા
િદલમાં ઘર કરી ગયો છે. આ દેશમાં આવા સ તાં, ટકાઉ હીટસ ખરેખર ચાલ ે જ.
સામા ય વૉટર હીટસમાં તાંબાની કોઈલ જોઈએ. મ મારી ટીમની મદદથી કાળા
લાિ ટકમાંથી આવા હીટસ બના યાં છે. કાળો રંગ સૂયઊ નું શોષણ સારી રીતે કરી
શકે છે. આ ગરમ થયલે પાણીનો સ ં રહ કરી શકાય તવે ી ટાંકીઓ પણ અમ ે અહીં જ
બનાવી હતી. રણ-ચાર વષ પહેલાં આ િબઝનસ ે માંથી અમ ે સારી એવી કમાણી પણ
કરી. એક જ વષમાં કંપનીએ ૧૦થી ૧૨,૦૦૦ સોલાર વોટર હીટસ બના યાં. વચ ે ાણ
પણ થયુ.ં રૉ લમે સિવસનો આ યો. વળી, હીટરને મૂકવાનાં, તમે ાં િલકેજ થાય તો તન ે ે
િરપરે કરવાના એ ર ો તો રહે જ. તથ ે ી એ બનાવટ અમ ે બ રમાંથી પાછી ખચી
લીધી. જોકે, હવ ે અમ ે ફરીથી એ ે રે કામ ચાલુ કયું છે.
મ તો એક જ દૃિ એ િવચાયું હતું કે ઇઝરાયલે , ટકી, સાય રસ તથા રીસ જેવા
ભરપૂર સૂય રકાશ ધરાવતા દેશોમાં સૂયઊ ના વોટરહીટસ ચાલ,ે તો ભારતમાં કેમ ન
ચાલ ે ? તમને લાગતું હશ,ે કે િસ ટે સ પાસે મસમોટો િરસચ અને ડેવલપમૅ ટનો
િવભાગ હશ,ે ખ ં ને ? સાચું કહંુ તો આવી નવી ચીજવ તુઓના પાયામાં એક સાવ
નાની ટીમ છે.
ઘણી વાર તો હંુ જ િવચારબીજ રોપું છું , િડઝાઈિનગ
ં માં પણ ફાળો આપું છું . હંુ ‘બોગસ’
એિ જિનયર પણ બની છું . જો જ ર પડે તો… અને છેવટે સે સ અને સિવસનું
ં ાળં ુ જ છું .
પાસું તો સભ
સોલાર હીટર ફ ત બે િદવસ પણ ન ચાલ ે તો ગ ૃિહણી કાગારોળ મચાવી દે. તથ ે ી જ અમ ે
ગુણવ ા પર યાન કે દ્ િરત કરવાનું ન ી કયું છે, તે પછી સિવસ. આ કામ માટે
મોટી ટીમ જોઈએ, જે મારી પાસે નથી. ‘અથપૂણ શોધખોળ’ આ અમારી કંપનીનો
ે છે. અનક
મુદ્રાલખ ે કુ ટંુ બોને કામ લાગે તવે ી શોધ સમાજ સમ મૂકવાની અમારી નમે
છે. આવો જ એક નવો આઈિડયા વરસાદનાં પાણીને સ ં રહ કરવાનો છે, જેને રેઈન
વોટર હાવિ ટગ કહે છે.
તમ ે એને જ બર િબઝનસ ે ની તક પણ ગણી શકો કેમ કે વરસાદી જળના સ ં રહ માટે
અ યતં િવશાળ પાણીની ટાંકીઓની તો જ ર પડવાની જ. આજે જે માણસ ૧૦૦૦
િલટરની ટાંકી ૩૦૦૦ િપયામાં ખરીદે છે, તે વરસાદના પાણીનો સ ં રહ કરવા ઇ છે
તો તણે ે સાત હ ર િલટરની ટાંકી લવે ી પડે, તથા આખી િસ ટમ સાઠ હ રની પડે !
કેવો જોરદાર િબઝનસ ે છે, નહીં ?’

અમ ે સાવ ન વા દરે ખૂબ જ ટકાઉ તથા જમીનની નીચ ે મૂકી શકાય તવે ી ટાંકીઓ
બનાવીશુ.ં બહુમાળી મકાનોના પાિકંગ લૉટની નીચ ે જ આ ટાંકીઓ મૂકી શકાશ.ે આ
ટાંકીઓ કૉંિ રટની તો નહીં જ બને ! અમ ે નવી જ ટૅ નૉલૉ શોધી કાઢી છે તથા તન
ે ંુ
પરી ણ પણ કરી લીધું છે. મને તો નવું નવું શોધીન,ે લોકો સમ મૂકવામાં અન ય
આનદં મળે છે. હંુ એ જ કારણસર િવિવધ ચીજવ તુઓ િવશ ે િવચાયા જ ક ં છું .
િવચારની આ આગ પણ ચપે ી હોય છે. થોડા જ િદવસ પહેલાં ી ડાંગાયાચની મુલાકાત
િવમાનની મુસાફરી દરિમયાન િવ િવ યાત આિકટે ટ ી બી.વી. દોશી સાથે થઈ
ગઈ. તમે ણે ી દોશીને પણ આ નવા પયાવરણ રેમી રીનિબિ ડંગ મિટિરયલમાં ડો
રસ લતે ા કરી દીધા.
મને તો એ વાતની જ નવાઈ લાગે છે, કે પાં રીસ વષથી એક જ કંપનીમાં કાયરત
એવા આ ેત વાળ ધરાવતા વડીલને આજેય કંપનીની રગિતમાં તથા નવા-નવા
િબઝનસ ે શોધવામાં એટલો જ રસ છે ! અને હા, ફરી ફરી કહંુ છું કે તઓ
ે આ
કંપનીના માિલક પણ નથી ! જોકે હવ ે તો આ કંપની કદાચ ‘પટેલ પ’ની પણ
માિલકીની નથી કેમ કે તન
ે ા પચાસ ટકાથી વધારે શસે િવદેશી ઇ વ ે ટસ, યુ યુઅલ
ફંડ તથા અ ય રોકાણકારોની માિલકીના છે.
ડાંગાયાચ જતાં જતાં ઉમરે ે છે : “મોટે ભાગે આપણે માિલકીને નાણાં સાથે સડં ોવીએ
છીએ, ખ ં ને ? કંપનીનો માિલક મનોમન િવચારે કે મારી પાસે કંપનીનો ૩૦, ૪૦ કે
પ૦ ટકા િહ સો (શરે ો) છે, તન ે ંુ બળ આવી ય.

પણ મને એ બળ નવા િવચારની પૂિતથી મળે છે. હંુ એક િવચાર, નવો રોજે ટ હાથ
પર લઈને તને ો િવકાસ ક ,ં એ િવચારને આગળ ધપાવું કારણે માિલક એક-બે કલાક
વધારે કામ કરતો હશ ે પણ મને નાણાં કરતાં વધારે સતં ોષ કામથી મળે છે.’
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ

સૌથી પહેલાં તો હંુ કહીશ કે તમને જે કામ ગમતું હોય તે જ કરજો. તમારા આ માના
અવાજને સાંભળીને તમારામાં રહેલી આવડતને તથા તમારે જે કરવું છે, તે બન ે ે એક
ં ન
થળે એક ર કરજો.
હંુ તો સતત મારા આ માના અવાજને ‘સાંભળં ુ છું ’. ‘ઇ ટેિ રટી’ શ દ આજકાલ બહુ
સાંભળવા મળે છે, ખ ં ને ? આ જ ઇ ટેિ રટી એટલ ે કામ ર ય ે સપં ણ ૂ સમપણની
ભાવના. હંુ તો બધા જ યુવાનોને આ જ કહંુ છું : તમ ે જે કાય કરવાનું ન ી કયું છે,
તન ે ે સપં ણ
ૂ પણે સમિપત થઈ ઓ. પિરણામ મળશ ે જ.
 આપ ભલા, તો જગ ભલા
િવજય મહાજન (પી. .પી. ૧૯૮૧)

બિે ઝ સ

ી મહાજન આઈ.આઈ.ટી. તથા આઈ.આઈ.એમ.ના રૅ યુએટ છે. તમે ણે પોતાનું

વન સમાજસવે ા તથા સમાજમાં રહેલ અસમાનતા િનવારણના કાયને સમિપત કયું છે.
ભારતમાં માઈ રોફાઈના સ ે રે કાય કરવામાં તમે ણે પહેલ કરી. તમે ની સ ં થાનું નામ
‘બિે ઝ સ’ છે. જે ભારતનાં ગામડાંઓની શોિષત ર ને નાની રકમનું િધરાણ આપીને
પગભર થવામાં મદદ પ થાય છે.
ં ધ છે.
ઉદ્ યોગસાહસને નાણાં સાથે સીધો તથા ઘણો ડો સબ
જો કે, આ પુ તક માટે મ જેટલા ઉદ્ યોગપિતઓના ઈ ટર યૂ લીધા તે બધાંએ એક
મુદ્દો મને ભારપૂવક ક યો – વપે ાર-ધધં ાની આ દોડધામ તઓ ૈ ા માટે તો નથી જ
ે પસ
કરતા, ફ ત નાણાં કમાવવા માટે સવારે ઊઠીને દોડતા નથી. કંપનીને સારી રીતે
ચલાવવા માટે િપયાની જ ર છે… એટલું જ મા ર ! પણ રા રે આરામભરી નીંદર
એ િપયાથી નથી આવતી.
એ ઉદ્ યોગપિતઓ ખાંડનો ધધં ો કરતા હોય, કે પછી કિરયાણાની દુ કાનો, તમે ને ખરો
સતં ોષ મળવાનું મુ ય કારણ છે - સમાજ માટે કાંઈક સ કાય કરવાની ભાવના !
ઋણ વીકારનો સતં ોષ, અસ ં ય નોકરીઓ તથા રો રોટીની તક ઊભી કરવાનો
આનદં !
જો આ બાબતને બી દૃિ થી જોવામાં આવ ે તો ? સમાજ માટે કાંઈક કરી છૂ ટવાની
ભાવનાને જ તમ ે ધધં ો બનાવી દો તો ? સફળતા અને પસ
ૈ ા તો તમે ાં પણ મળી શકે…
ે ાથે સ કાય પણ થાય ને ?
સાથસ
િવજય મહાજન એટલ ે આનું વતં ઉદાહરણ. ‘ફેબઈિ ડયા’ના કોટન ઝ ભામાં
સ જ ી મહાજન દેખાવમાં નખશીખ સમાજસવે ક લાગે છે. પરંત ુ તમે નું કામ કોઈપણ
M.B.A. કરે તવે ંુ જ છે. બ રમાં પુરવઠો અને માંગ વ ચન
ે ા અતં રને િનવારવાનું
કાય તે કરે છે. જો કે, આ એક એવું બ ર છે કે યાં કોઈ ફરકતું જ નથી.
ે મૅ ટ ગુ સી. કે. રહલાદે િપરાિમડના સૌથી નીચલા તરને સવે ા આપવા િવશ ે
મૅનજ
ે ાય દસ વષ વહેલાં િવજય ે આ સ ં થા શ કરી હતી. ી મહાજનને
િટ પણી કરી. તન
ભારતના માઈ રો ફાઈના સ ે રના રણતે ા કહી શકાય.
કોઈપણ નવા િવચારને સમાજને ગળે ઉતારતા ખૂબ મહેનત પડે છે. ‘લગે રહો’ નો
અિભગમ એક-બે વષ માટે નહીં, પરંત ુ વનભર અપનાવવો પડે છે. તમારી મા યતામાં
અડગ ા રાખીને કાંટાળી કેડી પર માઈલોના માઈલો ચાલવું પડે છે… ચા યા જ
કરવું પડે છે. આ ‘લગે રહો’ના અિભગમનું વતં દૃ ાંત એટલ ે ‘બિે ઝ સ’ના. ી
િવજય મહાજન !
 આપ ભલા, તો જગ ભલા

િવજય મહાજન (પી. .પી. ૧૯૮૧)

બિે ઝ સ

િવજય મહાજન આપણા બધાંની જેમ જ એક સામા ય કુ ટંુ બનું ફરજદં છે. મારી સાથે
ે કહે છે :
વાતો કરતાં તઓ
“સાહિસક ઉદ્ યોગપિત બનવા માટે કે સમાજસવે ા રે કાંઈપણ કરવા માટે મારી સામ ે
કોઈ આદશમૂિત ન હતી. મારા કુ ટંુ બીજનોમાંથી પણ એકપણ યિ ત આ ે રે નથી.
મારા િપતા આમ તો આમીમાં હતા, પરંત ુ આમીમન ે ન હતા. મારાં મા અમારા કુ ટંુ બનું
યાન રાખવા ઘરે જ રહેતાં. મારા રણય ે મોટાભાઈઓ આમીંમાં છે, તથ
ે ી અમારા
‘ફો ’ કુ ટંુ બમાં બાકી રહેલો એવો હંુ ચોથો દીકરો પણ લ કરમાં જ જોડાઈશ તવે ી
બધાંની ધારણા હતી.
પરંત ુ એ ધારણાથી િવ , આઈ.આઈ.એમ., અમદાવાદમાંથી રૅ યુએટ થઈને
બહાર નીક યો, તે પળથી જ મને ખાતરી થઈ ગઈ હતી, કે હંુ સમાજસુધારણાનું ે ર
જ પસદં કરીશ. મારા વનમાં એવી ર મ ાન થવાની પળ ચો સ આવી ન હતી.
ખરેખર તો વનના િવિવધ તબકકે, િવિવધ વ પે સમાજમાં રહેલી અસમાનતા
ર ય ે મા ં લાગણીત ં ર ગ ૃત થયું હતુ.ં
શાળાકીય વનનાં છે લાં પાંચ વષ મ સૅટં ઝેિવયસ કૂ લ-જયપુરમાં િવતા યાં હતાં.
સમાજસવે ાનું યાં ખૂબ જ મહ વ હતુ.ં બધી જ િ ર તી શાળાઓમાં ગરીબાઈ તથા
ગામડાંઓની દિરદ્ રતા અગ ં ે બાળકોનું ચતે નાત ં ર ગ ૃત થાય તવે ી રવ ૃિ ઓ થતી
હોય છે. બાળકોનાં ચાિર ર્ય ઘડતરનો આ મહ વનો સમય હોય છે. અમારે
અઠવાિડય ે એક વાર શહેરની જનરલ હૉિ પટલમાં જવાનું રહેતુ.ં ખાટલ-ે ખાટલ ે ફરીને
અમ ે દદીઓની ખબરઅતં ર પૂછતા, કાગળ-પ ર લખી આપતા, દવા, ફળ વગરે ે લાવી
આપતા.
જો કે, આ બધું બનતું ગયુ,ં સાથે સાથે શાળાકીય વનને અતં ે મને આઈ.આઈ.ટી.
(િદ હી)માં રવશે પણ મળી ગયો. ૧૯૭૦થી ૭૫નો ગાળો વિૈ ક ે રે તથા ભારત માટે
પણ ખા સો લશ ે ભયો હતો. ૧૯૭૩માં ભારતે બાં લાદેશ સાથે યુ છેડ્ય,ંુ ગુજરાતમાં
યુવાનોએ નવિનમિણનું આંદોલન કયું અને તે પછી જય રકાશ નારાયણે
‘સપં ણ
ૂ રાંિત’નું આ વાન આ યુ.ં
હંુ તો એક સાવ સામા ય િવદ્ યાથી હતો. મારામાં આંદોલનકારી નતે ા હોવાનાં કોઈ જ
લ ણ ન હતાં. પણ અતં રમાં ‘કાંઈક સા ’ં કરી બતાવવાની સુષ ુ ત ભાવના વતં
હતી.
અમારામાંના ઘણા આદશવાદી િવદ્ યાથીઓ મનમાં ડ ડે િવચારતા કે િવ ના ઘણા
સળગતા ર ોના ઉ ર ટૅ નૉલૉ આપશ,ે આપી શકશ.ે તથ ે ી અમ ે ટૅ નૉલૉ કલ
જવાબો સાથે ગામડાંઓમાં જવાનું શ કયુ.ં આઈ.આઈ.ટી.ના ઘણા િવદ્ યાથીઓ
ઉનાળુ ર ઓમાં આવાં કાયો કરવા મડં ી પડતાં.
જો કે, રૅ યુએટ થયા પછી અ ય િવદ્ યાથીઓની જેમ મ પણ ‘િફિલ સ’ કંપનીના
માકિટંગ િવભાગમાં નોકરી વીકારી લીધી. નોકરી પૂવ ભારતમાં હતી. મારે અતં િરયાળ
િવ તારોમાં ઘણું ફરવું પડતુ.ં િબહાર, ઓિર સા, બગ ં ાળ તથા પૂવીય રા યોની
ગરીબાઈ આંખને કઠે એવી હતી. તમ ે સ ય ત રેનાં જૂનાં િપ ચસ જોયાં હોય, તો
તમને યાલ આવ ે કે હંુ તવે ી ગરીબાઈની વાત ક ં છું ! મારો અતં રઆ મા તો ગ ૃત
થયલે ો જ હતો. તમે ાં આ ગરીબાઈએ મને સતત મારા માં યલા સાથે વાત કરતો કરી
દીધો ! મન આ મખોજ કયા જ કરતુ… ં હંુ શું ક ં ? યાંથી શ ક ં ? આમ ને
આમ િફિલ સની નોકરીમાં રણ વષ વીતી ગયાં. હંુ મ યમવગનો કમાતો દીકરો હતો.
નોકરીને લાત મારીને સપં ણૂ પણે સમાજસવે ાને ખોળે સમિપત થતાં મને ખૂબ ડર લાગતો
હતો.
એવામાં મ આઈ.આઈ.એમ. (અમદાવાદ)ના ડાયરે ટર ી રિવ મથાઈ િવશ ે સાંભ યુ.ં
તમે ણે પોતાની પદવી પરથી ઊતરીને ‘ વા ’ નામનો રોજે ટ શ કયો હતો. તથ ે ી
મ IIMA જવાનું ન ી કયુ.ં મનોમન િવચાયું હતુ,ં કે યાં જવાથી બે બાબતની
ખાતરી થશ.ે એક, તો સારી નોકરી મળશ ે અને બીજુ ,ં રોફેસર રિવ તથા તમે ના
સહકાયકર ી રણ ત ગુ તા સાથે કામ કરીશ તો ગામડાંઓના િવકાસકાયને
સમજવાની સીધી તક મળશ.ે
તમ ે કહી શકો કે IIMA માં ઍડિમશન લીધું યારથી જ મને ૮૦% જેવી ખાતરી જ
હતી, કે હવ ે મા ં ે ર સમાજસુધારણા જ રહેશ.ે IIMAમાં મ લગભગ ‘ચરી જ
ખાધુ’ં હતું તમે કહી શકાય. કોસ ખા સો છૂ ટછાટવાળો હતો – ટોટલી લિે સબલ - મ
ઘણાબધા રોજે ટ્ સ પર કામ કયુ.ં મારી સમરજોબ માટે દિ ણ રાજ થાનમાં વા
 રોજે ટ પર જઈને ર યો. એમાં મને ઘણું શીખવા મ યું તથા િવકાસ અગ ે ા કાયો
ં ન
િવશને ી મારી સમજણ યાં જ કેળવાઈ.
જો કે, બે વષને અતં ે મ મા ં પોતાનું કાંઈક શ કરવાનો િનણય લીધો જ ન હતો.
પણ બે વષમાં મ એક બાબત ખાસ નોંધી – િબનસરકારી સવે ા સ ં થાઓ (N.G.O)
ચલાવનાર યિ તઓ મોટેભાગે સાચા અને ઉમદા િદલની હોય છે. તમે ની ભાવના પણ
ચી હોય છે. પરંત,ુ ખાટલ ે મોટી ખોડ એ હોય, કે સ ં થાઓને રોફેશનલી ચલાવવાની
આવડત તમે નામાં નથી હોતી. તથ ે ી મ ડૉ. NCB Nath ારા થપાયલે સ ં થા
‘FAIR’ (Foundation to Aid Industrial Recovery) માં જોડાવાનું ન ી
કયુ.ં
આ સ ં થાનો મુ ય યયે માંદા ઔદ્ યોિગક એકમોને ચાલુ કરવાનો હતો. IIMAના
આગળની બચ ે ના ઘણા િવદ્ યાથીઓ પણ આ કાયમાં પહેલથ ે ી જોડાયલે હતા. ડો. નાથ
ે ી તમે ણે મને આ સ ં થામાં તક
પણ િવકાસ ે રે કાંઈક કરી છૂ ટવા માગતા હતા, તથ
આપી.
મ યાંના એક વષના ગાળામાં ઘણાબધા એકમોનો અ યાસ કયો. જોકે, મા ં મન યાં
ચોંટતું ન હતુ.ં મારે તો િવકાસ ે રે જે તે િવ તારમાં જઈને કામ કરવું હતુ.ં સલાહકાર
બનવાની મારી િબલકુ લ ઈ છા ન હતી.
૧૯૮૨માં મને ‘ASSEFA’ નામની એક ગાંધીવાદી સ ં થાની માિહતી મળી.
‘ઍસોિસયશ ે ન ફોર સવ-સવે ા ફામસ’. ી િવનોબા ભાવન ે ી ‘ભૂદાન’ ચળવળ ારા
ઘણાં નાના ખડે ૂ તોને જમીનો મળી હતી. મોટાભાગની જમીન િબનઉપ ઉ તથા
ખરાબાની હતી. મોટામોટા જમીનદારોએ આવી જમીન પોતાના જ મજૂરોને દાનમાં આપી
હતી. પણ એકલી જમીનથી શું થાય ? તન ે ે સમથળ કરવી પડે, પાણીથી સીંચવી પડે,
બળદ-હળ લાવીને કે ટ્ રે ટરથી ખડે વી પડે, િબયારણ તથા લણણીનો સામાન પણ
જોઈએ, તો જ એ ‘મજૂર’ ખરેખર ‘ખડે ૂ ત’ કહેવાય. વળી, આ એક ખડે ૂ ત માટેની
રવ ૃિ ન હતી. ઘણીવાર આખાં ને આખાં ગામના વીસ-પચાસ કે સો મજૂરો માટે અમારે
આ કામ કરવું પડતુ.ં અમ ે તમે ને તકિનકી અને મૅનજ ે મૅ ટ સવે ા પૂરી પાડતા. મ આવાં
પદં ર-વીસ ગામડાંન ંુ કામ માથે લીધું હતુ.ં લગભગ ૧૦૦૦ ઘરનાં વનધોરણ બદલી
શકાય તવે ી તક હતી. મ િવચાયું હતું કે કોઈપણ રીતે આટલાં કુ ટંુ બોને લોન અપાવીને
પગભર કરવા. તમે ની કમાણી ચાલુ થાય, એટલ ે તઓ ે જે લોન પાછી આપે તમે ાંથી બી
મજૂરોને ‘ખડે ૂ ત’ બનાવવા.
વાત કેટલી સહેલી લાગે છે, નહીં? પણ ફ ત સાંભળવામાં જ હોં કે ! હંુ યારે
રોજે ટ થળે િબહારમાં પહોં યો યારે પસૈ ા તો બધા જ વપરાઈ ગયા હતા ! (ચા
થઈ ગયા હતા) ગરીબ મજૂરો સુધી યાં તો પહોં યા જ ન હતા, યાં તો વહીવટી
તકલીફોને કારણે કે અમલમાં મૂકવાની મુ કેલીને કારણે કોઈ ફાયદો દેખાતો ન હતો.

ર યક ે યિ તની કારિકદીમાં અમુક વષ એવાં ય છે,

કે યારે ખાસ કાંઈ જ બનતું ન હોય. રગિત ન થાય પરંત ુ
ઘણે થળેથી કારો પણ મળે. મારા પથ ે
ં માં તો અનક
અવરોધો આ યા છે. જો કે, મ એવા ઉદ્ યોગપિતઓને પણ
જોયા છે કે જેમણે મારા કરતાં પણ વધારે મુ કેલીઓ વઠે ી
હોય છતાંય કરોિળયાની જેમ ફરીથી કામ ે લાગી ય.
તમને એક ઉદાહરણ આપુ… ં પાણી માટે સરકારી નાણાંથી છ જેટલા પાતાળકૂ વા
ખોદવામાં આ યા હતા. બધામાંથી પાણી પણ મ યું હતુ.ં પરંત ુ છે લ ે પાઈપલાઈન
નાખવા માટે નાણાં ખૂટી પડ્ યાં ! ૯૫% જેટલાં નાણાં વપરાઈ ગયાં… ને પિરણામ
જુ ઓ તો શૂ ય ! અને આ પણ એક િવષચ ર છે. પાણી ન હોય એટલ ે ખડે ૂ ત બળદ-
હળ ન ચલાવ.ે જમીન સમથળ કરીને કરવાનું શું ?
હંુ એ ગામડાંમાં પહોં યો યારે એ લોકોએ તો મને મારવા જ લીધો ! મારા પર પ તાળ
પડી ! “તુમને તો હમકો ડુબા દીયા ! કોઈ કામ ભી નહીં હુઆ, ઔર કઝ ભી હુઆ !”
મ એમને માંડ શાંત પાડ્ યા. અમ ે બધાં ર નના મૂળમાં ઊતયા. બી લોન માટે અર
કરી. ધીમધે ીમ ે બધું થાળે પડ્ ય.ંુ એક ગામડામાં પિરિ થિત સુધરી એટલ ે બી ં ગામોને
પણ મારા પર િવ ાસ બઠે ો. વાત વાયુવગ ે ે ફેલાઈ! મને ગામડે-ગામડે ઉ માભયો
આવકાર મળવા લા યો.
આ બનાવ ે મને પદાથપાઠ ભણા યો. હંુ અતં િરયાળ ગામડાંના િવકાસની વા તિવકતા
સમજતો થયો. ચોપડીઓમાં જે નથી ભણાવાતું તે અનુભવ ે િશખાય છે. ‘કાંઈક સા ં
કરવું છે’ ફ ત એવી ભાવનાથી ર ો ન ઉકલ ે ર નને ખૂબ જ યવિ થત રીતે
ઉડાણથી સમ ને પ િતસર રીતે એનો ઉકેલ લાવવો પડે.
‘ASSEFA’ માં કામ કરતાં કરતાં જ મને PRADAN િવશ ે િવચાર આ યો scil.
‘PRADAN’ (Professional Assistance for Development Action)
એ ASSEFA ના થાપક ી લોગાનાથન, ફોડ ફાઉ ડેશનના ી િદપ જોષી તથા
મારો સિહયારો િવચાર હતો. મ ફ ત એ િવચારને આગળ ધપાવવાનું કાય કયુ.ં
૧૯૮૩માં PRADANનો જ મ થયો. િવચારના મૂળમાં િબનસરકારી સવે ાકીય
સ ં થાઓને તકનીકી અને મૅનજ
ે મૅ ટ સહાય આપવાનો હતો. િવચાર સારો હોવાથી
ઘણીબધી રોફેશનલ યિ તઓ આ સ ં થામાં જોડાઈ.
એ જમાનામાં ય સવે ા કરવા આવનાર સવે ાભાવી યિ તઓનો એક જુ દો વગ હતો.
રોફેશનલી સવે ાકીય સ ં થામાં જોડાનાર યિ તઓના પગારો ચા રહેતા. તથ ે ી અમ ે
બધાંએ અમારા પગારોમાં એકત ૃિતયાંશ જેટલો ઘટાડો કરી દીધો. છતાં ય જે નાણાં
ખૂટ્યાં, તન
ે ા અધ ‘ફોડ ફાઉ ડેશન’ની રાંટ પટે ે મ યા અને અધા નાણાં અમ ે જે
સ ં થાઓને સવે ાઓ પૂરી પાડતા, તમે ના તરફથી (ફી પ)ે આ યાં.
NGO જે કામ કરે છે તે કામ વધુ સરળતાથી થાય તે માટે અમ ે સવે ાઓ પૂરી પાડતા.
ટૅ નૉલૉ કલ અને મૅનજ ે મૅ ટ સહાય આપતા. હંુ મારી તને યારેય કાંઈક નવું
કરનાર સાહિસક યિ ત તરીકે, કે સમાજ માટે કાંઈક કરી છૂ ટનાર તરીકે નથી
જોતો. હંુ તો ફ ત ટેિનકલ અને મૅનજે મૅ ટ સવે ા પૂરી પાડનાર છું . ર ો સૂલઝાવું
છું … હા, એ વાત ખરી કે એ ર ો ગરીબોના અને ગરીબાઈના હોય છે. હંુ તો એક
જમાનામાં મારી તને ‘એ શન ક સ ટ ટ’ કહેતો હતો.
જોતજોતામાં મને ભાન થયું કે કોઈપણ કંપની થાપો એટલ ે પાયાના ર ો તો રહેવાના
જ ! શાખ ઊભી કરવી પડે, નાણાં- ટાફ જોઈએ, નાણાકીય યવહારમાં સાફ રહેવું જ
પડે. તમ ે ભલ ે એને ‘કંપની’ તરીકે જોતા ન હો, લોકો તો જુ એ જ છે.
‘ રદાન’ે િવિવધ સ ં થાઓને ટૅિ નકલ સહાય આપવા ઉપરાંત િવકાસ ે રે કામ
કરવા ઇ છતા યુવાનોના એકીકરણ માટેના કાય રમો પણ કયા. તન ે ે કારણે કામ
કરાવનાર તથા કરવા માગનાર વ યા. કામ વ યુ.ં ધીમ ે ધીમ ે દસ સ ં થાઓ સાથે
રદાનના પચીસ કાયકરો કામ કરવા લા યા અને એ સ ં યા વધતી ગઈ. કોઈ ચો સ
િવચારણા વગર ‘ રદાન’ એક સામાિજક સ ં થા બની ગઈ. અમ ે ધધં ાનો કાંઈ લાંબો
િવચાર કયો જ ન હતો, પરંત ુ સ ં થાના િવકાસની સાથે ર ો પણ વધતા ગયા.
‘ રદાન’ે સામાિજક સવે ાશ ે રે સીમાિચ ન પ કામ કયુ,ં પરંત ુ નાણાં માટે હંમશ
ે ા
સરકાર કે અ ય ફાઉ ડેશન પર આધાર રાખવો પડતો. આજે ય સ ં થા પગભર નથી.

મને રતીિત થઈ, કે જો અમ ે અમારી સ ં થાના વહીવટ

માટે સરકારી રાંટ તથા લોન પર આધાર રાખીશું તથા
સામાિજક કાયો માટે પણ બહારનાં નાણાં પર આધાિરત
રહીશું તો િવકાસના ર તે ચલાશ ે તો ખ ં, પણ તદ્ દન ધીમી
ગિતએ. વળી, અમારો કોઈ કંટ્ રોલ પણ નહીં રહે.
ધારો કે કોઈપણ રા યના િસચાઈ િવભાગે એક કરોડ િપયાના પાતાળકૂ વા
ખોદવાનું ન ી કયું હોય તો દસથી બાર લાખ િપયા તો એ રોજે ટને સમોસૂતરો
પાર પાડવામાં જ ય. યાં ‘ રદાન’નું કામ શ થાય. એ રોજે ટ શ આતથી
અતં સુધી પહોંચ ે તે જોવાનુ,ં દેખરેખ રાખવાનું કામ અમા ં ! હાલમાં તો ‘ રદાન’માં
ર૫૦ રોફેશનલ યિ તઓ કામ કરે છે અને કામ જોરદાર છે !
જો કે, હંુ એ છોડીને નીકળી ગયો છું . મ ૧૯૯૦ની ૩૧મી િડસે બરે ‘ રદાન’ને રામરામ
ક યા. એની પણ એક લાંબી કથા છે.
વષો સુધી સમાજસવે ા, િવકાસનાં કાયો તથા ગામડાંઓમાં રઝળપાટને મ મા ં વન
સમિપત કયું હતુ.ં હંુ દૂ ર-સુદૂરના િવ તારોમાં રઝળતો. ગરીબોને મળતો, તમે નું વન
કેમ કરીને સુધરે તે માટે મહેનત કરતો.
પરંત ુ મા ં અગ ં ત વન ખરાબે ચડી ગયું હતુ.ં આ બધી દોડધામમાં મ મારી પસનલ
િજદં ગીનો ભોગ આપી દીધો હતો. મારી IIMA ની લાસની જ સિવતા સાથે મ લ ન
કયાં હતાં. હંુ િબહારનાં ગામડાંની ધૂળ ફાકતો હો , યારે સિવતા િદ હીમાં નોકરી
કરે ! અમા ં લ ન આમ રગિશયા ગાડાની જેમ ચાલતું હતુ.ં તવે ામાં સિવતાન,ે ૧૯૮૮માં
અમિે રકાની રિતિ ત િ ર સટન યુિનવિસટીમાં ફૅલૉિશપ મળી.
IIMA ના અમારા રોફેસર ડૉ. કમલા ચૌધરીને અમારા બન ં ે માટે ખૂબ લાગણી !
તમે ણે મને બોલાવીને મારો કાન આમ યો. “િવજય, યાં તો તું સિવતા સાથે અમિે રકા
… નહીં તો કાયમ માટે તમ ે છૂ ટા પડી ઓ. આમ ને આમ યાં સુધી ચાલશ?ે ”
એમની વાત સાચી જ હતી. વળી, હંુ પણ વષોની વણઝારા જેવી િજદં ગીથી કંટા યો
હતો. શારીિરક અને માનિસક રીતે તૂટી ગયો હતો. અ યારે હંુ બહુ થોડા શ દોમાં આ
વાત કહંુ છું , પણ ગામડાંઓની એ ધૂળ ફાકી ફાકીને તથા સરકારી અફસરો જોડે
માથાઝીંક કરીને વષોનાં વષો મ િવતા યાં હતાં.
મ પણ એક વષ માટે સિવતા સાથે િવદેશ જવાનું ન ી કયુ.ં મને પણ િ ર સટન
યુિનવિસટીની ફૅલોિશપ મળે તવે ી મ ગોઠવણ કરી દીધી. અમિે રકામાં મને મારા આટલાં
વષોના કામ પર, મારા ભૂતકાળ પર ડોિકયું કરવાનો સમય મ યો. ‘ રદાન’ે પણ
ફ ત સ ં થાઓ સાથે નહીં, પરંત ુ સમાજ સાથે સીધો સપં ક સાધીને િવકાસનાં કાયો
કરવાની હવ ે શ આત કરી દીધી હતી. આ કાયો માટે નાણાંની જ ર તો પડવાની જ
હતી પણ બૅ કો તે આપવાની ન હતી. આવાં ગામડાંના ગરીબોને કોણ લોન આપે ?
િ ર સટનથી એક વષમાં પાછા ફરીને મ ‘ રદાન’માં જ જોડાવાનું ન ી કયુ.ં ધીમધ ે ીમ ે
મને સમ યું કે હંુ જે કામ કરતો હતો તન
ે ી દૂ રોગામી અસર પડતી ન હતી. મને લાગતું
કે અમ ે નાણાં માટે સરકારી સહાય કે દાતા પર જ િનભર રહીશુ,ં તો કામમાં ઝડપ નહીં
પકડાય. વળી, અમારી સ ા પણ મયાિદત રહેશ.ે
થોડો વખત મ રાજકારણમાં જવાનો િવચાર કયો હતો, પણ પછી એ િવચાર પડતો
મૂ યો. ‘ રદાન’ છોડ્ ય ંુ એટલ ે પટે માટે ય કાંઈક તો કરવું જ પડે, તથ
ે ી હંુ ક સ ટ ટ
બની ગયો. જો કે, મા ં ે ર તો એ જ ર યુ;ં ગરીબોના વનિનવાહ અગ ં ને ંુ કાય !

શ આતમાં જ મને ‘વ ડબૅ ક’, ‘નાબાડ’, ‘યુએનડીપી’ તથા ‘ફોડ ફાઉ ડેશન’ના
રોજે ટ મ યા. ‘ રદાન’ની નોકરી દર યાન મ સારી શાખ ઊભી કરી હતી તન ે ંુ જ
આ પિરણામ ! મારે કામ શોધવા યારેય જવું નથી પડયુ,ં પણ આ સમય આંતરખોજનો
હતો. એક િવશાળવગ, જે ગરીબીરેખાની નીચ ે વ ે છે તમે ને વનિનવિહની સુલભ
સગવડ શી રીતે પૂરી પાડવી !? આ એક સળગતો ર મને સતા યા જ કરતો.
‘ રદાન’નો કાયભાર દીપ જોષીની રાહબરી હેઠળ ચાલતો હતો.
૧૯૯૩માં ફોડ ફાઉ ડેશને મને “સવે ા બૅ ક”નો અ યાસ કરીને તારણો આપવાનું કામ
સોં યુ.ં ‘સવે ા બૅ ક’નો િક સો રસ રદ હતો. ગરીબો માટેની, ગરીબોનાં નાણાં સાચવતી
તથા િધરાણ આપતી બૅ ક હોવા છતાં તમે ની પાસે સા ં એવું ભડં ોળ ભગ ે ંુ થયું હતુ.ં
તઓ ે િધરાણ આપવા માગતા હતા. મારે માટે પણ બૅ કની આંતિરક કાયશલૈ ી
સમજવાનો આ પહેલો મોકો હતો. ‘સવે ા’ એક કૉ-ઓપરેિટવ બૅ ક હતી તથા સ ં થાના
ટ્ રેડ યુિનયનના સ યો રોજબરોજનું કામ સભ ં ાળતા હતા.
આ સ ં થાના માળખાનો મ તલ પશી અ યાસ કયો. લોકોનાં નાણાંથી, લોકો ારા જ,
લોકોને િધરાણ અપાતું જોઈને હંુ ખરેખર મ ં રમુ ધ થઈ ગયો. પછી તો મ િવ ભરની
આવી સ ં થાઓની તથા તમે ના ારા ચલાવાતી બૅ કોની શોધ આદરી. ફોડ
ફાઉ ડેશનનાં નાણાંની મદદથી મ યુ.એસ.એ.ની શોર બૅ ક (Shore Bank),
બાં લાદેશ રામીણ બૅ ક (Grameen Bank) તથા ઈ ડોનિે શયાની બૅ ક
ર ાયત (Bank Rakkyat) નો અ યાસ કયો. તતપાસ કરી. મને વ ડબૅ કનો
એક રોજે ટ પણ મ યો. જેન ંુ નામ હતું ‘Financial Services for the
Poor’-મ મારા IIMAના સહપાઠી ભારતી રમોલા સાથે આ રોજે ટ માટે કરાર
કયો. તે રાઈસ વૉટરહાઉસમાં નોકરી કરતો હતો. અમ ે તકનીકી સવે ાઓ તમે ની પાસે
લીધી તથા ગામડાંઓની ગરીબાઈનો અ યાસ મ રજૂ કયો.
૧૯૯૩થી ૯૫ની વ ચ ે કરેલા આ બે અ યાસ ‘બિે ઝ સ’ કંપની માટે પાયાની ઈટ
સમાન નીવડ્ યા. આ અમારી સ ં થાની ‘બૌદ્ િધક મૂડી’ કહી શકાય. અમારાં તારણો
િરઝવ બૅ ક ઑફ ઈિ ડયા, નાબાડ તથા આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ.એ પણ વાપયાં. આ
અ યાસને અતં ે મને પણ આશાનું િકરણ દેખાયુ.ં ‘હવ ે શું કરવુ’ં એ ગડમથલનો અતં
ન ક જણાયો. ગામડાંઓના ગરીબો ારા, ગરીબો માટે કામ કરતી આવી જ કોઈ
નાણાકીય સ ં થા હંુ ઊભી ન કરી શકું ? તમે ને પગભર થવામાં, તમે નું વનધોરણ
ચું લાવવામાં ફાળો ન આપી શકું ? મ ‘કાંઈક મોટંુ ’ કરવાનો િનણય કયો.
મા ં અગં ત વન પણ સુધયું હતુ.ં બૅ ક બૅલ ે સ વધવાથી આિથક રીતે સમ ૃદ્ િધ પણ
વધી હતી. અમ ે િદ હીમાં રહેતા હતા; પણ મ અને સિવતાએ દિ ણ ભારત તરફ
થળાંતર કરવાનું ન ી કયું. હૈદ્ રાબાદની પસદં ગી કરી. આજે િવચા ં તો અમારી
પસદં ગીનાં કારણો સાવ બાિલશ લાગે છે, પરંત ુ એ વખતે એ સાચું લા યું હતુ.ં
સિવતાની એક બહેન હૈદ્ રાબાદમાં રહેતી હતી; તથા મારા એક કાકા પણ યાં વસલે ા.
વળી હૈદ્ રાબાદ દિ ણ ભારતમાં કહેવાય ખ ં, પણ સાવ દિ ણે ન હતુ.ં
૧૯૯૫માં મ રામીણ બૅ ક શ કરવાનો િનધાર કરીને તન ે ી જ િરયાત તથા
ં ાવના (feasibility) પર િરપોટ લખવાનું શ કયુ.ં
સભ
તે વખતે ડો. મનમોહન િસધં આપણા નાણા રધાન હતા. તમે ણે બાં લાદેશના રવાસ
દર યાન રાિમણ બૅ કોનો અ યાસ કયો હતો. તમે ણે યાંથી ભારત આવીને િવધાન
કયું કે, “આપણે પણ આપણા દેશમાં આવી નાની રાિમણ બૅ કો શ કરવી જોઈએ.
િવકાસનો લાભ અતં િરયાળ ગામડાં સુધી પહોંચાડવાનો આ એકમા ર ર તો છે.” તમે ના
શ દોએ મારો ઉ સાહ બમણો કરી દીધો.
યુ.ટી.આઈ., નાબાડ, આઈ.ડી.બી.આઈ., આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ. તથા
એન.ડી.ડી.બી.ના છેક ઉપલા તરના ટાફ સાથે મારી િમિટંગ ગોઠવાઈ. મ રાિમણ
બૅ ક શ કરવાની વાત કરવા માંડી તે જ મારી ભૂલ હતી. ભારતમાં બૅ ક શ
કરવી એ ખૂબ જ અઘ ં કામ છે. તમારે ૧૦૦ કરોડ િપયાની મૂડી મૂકી દેવી પડે.
હવ ે તો એ આંકડો ૩૦૦ કરોડે પહોં યો છે. જોકે, રણસો કરોડ જમા કરાવવાથી પણ
બૅ ક શ કરવાનું લાઈસ સ મળવાની કોઈ બાંહેધરી નથી મળતી.
હંુ સો કરોડ યાંથી ઊભા ક ં? આમ ને આમ મારા છ મિહના પાણીમાં ગયા. છેવટે એ
સમયના યુિનટ ટ્ ર ટ ઑફ ઈિ ડયાના ચૅરમૅન ડૉ. દવએ ે મારે ખભે હાથ મૂકીને
ક યુ,ં “તારી લાગણી હંુ સમ શકું છું , પણ બૅ ક શ કરવા માટેનાં નાણાં પહેલ ે જ
િદવસે તને યાંથી મળશ ે ?” તમે ણે મને યુ.ટી.આઈ.માં જ મારી યોજના રજૂ કરવાની
તક આપી. તે જ રીતે આઈ.સી.આઈ.સી.આઈ.ના ી વાગુલ ે પણ મને ક યુ,ં “અમ ે
તારી બૅ કના શરે ોમાં રોકાણ કરીએ, તોય તને આ દેશમાં કોઈ બૅ ક માટેની
પરવાનગી નહીં આપ.ે ”
આમ, એક તરફ મોટાંમોટાં માથાં તરફથી ખૂબ જ સમથન મ યુ,ં ટેકો મ યો, તો બી
તરફ સો કરોડ મૂકવાની વાત આવ ે યારે મારામાં કોઈને િવ ાસ ન હતો. ઘણા િમ રો
ં ધં ીઓની સલાહથી મ ન ી કયુ,ં કે હવ ે બૅ કની વાતો બધં કરીને કાંઈક
તથા સગાંસબ
કરી બતાવવુ.ં
વષો પહેલાં ‘ રદાન’ે એક કંપની ઊભી કરી હતી. જે હવ ે સક
ે શન 25 કંપની બની
ગઈ હતી. તન ે ંુ નામ હતું - ‘ઈિ ડયન રાિમણ સિવિસઝ’. હવ ે તે કંપની નકામી હતી.
મ ૮૧,૦૦૦ િપયામાં એ કંપની ખરીદી લીધી. એ કંપની ારા કણાટકના રાયચૂર
િજ લામાં ‘માઈ રો રેિડટ’ (નાની-નાની ગરીબોપયોગી લોન)ની યોજના અમ ે અમલમાં
મૂકી. થળ હૈદ્ રાબાદથી ફ ત ૪-૫ કલાકને અતં રે હતુ.ં સાથે જ કૂ રતૂલ િજ લામાં
પણ આવો જ રોજે ટ હાથ પર લીધો.
આ બે જ િવ તારો પસદં કરવા માટે પ કારણો હતાં. મારો IIMAનો િમ ર રમોદ
કુ લકણી, જે શ આતમાં મારી સાથે રદાનમાં પણ હતો. તણ ે ે હવ ે રાયચૂરમાં ‘ રેરણા’
નામની પોતાની સ ં થા શ કરી હતી. તદુ પરાંત, કુ રાનૂલ િજ લામાં અમ ે વ ડબૅ કનો
એક રોજે ટ કરેલ હતો. તથે ી આ બનં ે િવ તારોથી અમ ે ખા સાં માિહતગાર હતા.
સૌથી પહેલો ર ન એ થયો કે િધરાણ કરવા માટેનાં નાણાં યાંથી લાવવા ? અમ ે તો
‘ખીસાં ખાલી ને ભભકો ભારી’ જેવા હતા. જો કે, ભાં યાના ભે ની જેમ સર રતન
ટાટા ટ્ ર ટે અમને પાંચ વષનો એક લાિનગં નો રોજે ટ આ યો. એ રોજે ટ એક
વષ ચા યો, દર યાન મારે રતન ટાટા ટ્ ર ટના ઘણા સખાવતી ટ્ ર ટીઓ સાથે ઘરોબો
ે ા મારા વ ન િવશ ે ણીને તમે ને તમે ાં રસ પડ્ યો.
બધં ાયો. રાિમણ બૅ ક િવશન
સર રતન ટાટા ટ્ ર ટ ારા મને સોંપાયલે કામનો િરપોટ લઈને હંુ છે લ ે યારે તમે ના
રો રામ એડવાઈઝર દીના ભોયને મ યો યારે તમે ણે ખૂબ લાગણીથી મને પૂછ્ય,ંુ
“આ તો ઠીક છે, પણ તારા પોતાના વ નનની બૅ કનું કામ યાં સુધી પહોં યું ?”
મ ક યુ,ં “બહુ ફસાઈ ગયો છું .”
તમે ણે ક યુ,ં “તારે કેટલા િપયા જોઈએ છે ?”
મ ક યુ,ં “નાને પાય ે કરવું હોય તો ય એક કરોડ તો જોઈએ જ.”
કોણ ણે કેમ, પણ મારી વાતમાંનો સ ચાઈનો રણકો તમે ના કાને સાંભળી લીધો. તમે ણે
ક યુ,ં “તું ટાટા ટ્ ર ટને આ અગ
ં ે એક અર કર ! જો કે, ટાટા ટ્ ર ટ કોઈને લોન
આપતું નથી. અમ ે ફ ત રા ટ આપીએ છીએ.”
મ ક યુ,ં “મારે તો લોન જ જોઈએ. હંુ નાણાં પાછા આપવા માગું છું . મને રા ટ ન
ખપ.ે ”
બહુ સમ વટને અતં ે ટાટા સ સના ટ્ ર ટી ી નાની પાલખીવાલા તથા ફાઈના સ
ડાયરે ટર ી સુનાવાલા મને એક કરોડની લોન આપવા તય ૈ ાર ખભે કોથળો ને દેશ
મોકળો થયા. તમે ણે જોકે પ તા કરી, “અમ ે તો આને રાંટ જ ગણીએ છીએ. પસ ૈ ા
પાછા ન આપી શકે તો િચતં ા ન કરતો. તારો રોજે ટ સફળ થાય તવે ંુ ઈ છીએ છીએ.
બે ટ લક !”
આમ, ૧૯૯૬માં રાયચૂરમાં બિે ઝ સની શ આત થઈ. એક વાત હવ ે દીવા જેવી પ
હતી, કે બૅ કનાં સપનાં જોવાનાં બધં કરવા જ પડશ,ે સાથે બી મુદ્દે પણ હંુ પ
હતો. ખોટ કરવા માટે કે નફો ન કરવા માટે હંુ આ કંપની ચલાવવાનો ન હતો. તથ ે ી
મારા બકર િમ ર અનૂપ શઠે અને ઓિડટર િમ ર નાગરાજનની સલાહથી મ
નોનબૅિ કંગ ફાઈના સ કંપની (NBFC) શ કરવાનું ન ી કયું.
૧૯૯૬માં NBFC શ કરવા માટે મૂડી કે લાઈસ સની જ ર ન હતી. વળી,
િડપોિઝટ લઈ શકાતી તથા બૅ કની માફક જ બધો વહીવટ ચાલતો. મારી ઇ છા ફોડ
ફાઉ ડેશન તથા વીસ ઍજ સી ફોર ડેવલપમૅ ટ કોઓપરેશન પાસથ ે ી શૅર ઈ યુ
કરીને (ઈિ વટી પટે ે ) પદં રેક કરોડ િપયા ઉભા કરવાની હતી. એ િપયા ગરીબ
મજૂરોને તથા યવસાય કરવા માગતી યિ તને લોન તરીકે આપવામાં વાપરવાનું અમ ે
ન ી કયું હતુ.ં
મને હતું કે એકવાર િવદેશીઓ મારામાં િવ ાસ મૂકીને મને િપયા આપશ,ે પછી
ભારતીય બૅ કો પાસે િપયા કઢાવવા સહેલા પડે. ફોડ ફાઉ ડેશનની એક શાખા
જેને PRI ( રો રામ િરલટે ે ડ ઇ વ ે ટમૅ ટ) કહે છે, તન
ે ે િરપોટ મોકલવામાં આ યો.
િજદં ગીમાં પહેલી વાર હંુ કો પયુટર પર આંકડાની માયા ળ બનાવવામાં પડ્ યો.
ભારતી અને નાગરાજને ખૂબ મદદ કરી.
૧૯૯૬ના ઑ ટોબરમાં ભારતીય સમ ૃદ્ િધ ફાઈના સ કૉપોરેશન નામની નોનબૅિ કંગ
ફાઈના સ કંપનીના ીગણશ ે થયા. ૧૯૯૭ના યુઆરીમાં ફોડ ફાઉ ડેશને લોન
ં ૂર કરી. મારા મનમાં હવ ે LAB (લોકલ એિરયા બૅ ક)નું ભૂત ભરાયું હતુ.ં
પણ મજ
અમ ે કામ માટે ઇ ડોનિે શયા ગયા હતા યારે અમ ે Rural Private Banks
(BPRS)નું કામકાજ જોયું હતુ.ં તમે ાં ખૂબ ઓછા નાણાંભડોળની જ ર રહેતી.
લગભગ ૫૦,૦૦૦ ડૉલર જેટલા જ. ઈ ડોનિે શયામાં આવી ૮,૦૦૦ રાિમણ રાઈવટે
બૅ કસ હતી.
પાછા આવીને અમ ે િરઝવ બૅ ક ઑફ ઈિ ડયા સમ રજૂઆત કરી અને ક યુ,ં
“આપણા દેશમાં પણ આવી રાિમણ બૅ કો કરવાની ખાનગી ે રને પરવાનગી શા
માટે નથી મળતી ?” એવામાં જ નરિસહં રાવ સ ા પરથી ઊથલી પડ્ યા, સરકાર
બદલાઈ ને ી િચદ બરમ આપણા નાણાંમ ં રી બ યા (૧૯૯૬). તમે ણે કોમન િમિનમમ
રો રામની શ આત કરી. આ કાય રમ અતં ગત ગામડાંઓમાં અપાતા િધરાણને
બમણું કરવાની યોજના પાંચ વષમાં પૂરી કરવાનું ન ી થયુ.ં
ી િચદ બરમ ે આ અગ ં ે િરઝવ બૅ ક જોડે મસલત કરી. મારો લોકલ એિરયા બૅ કનો
આઈિડયા તમે ને શીરાની જેમ ગળે ઉતરી ગયો. ૧૯૯૬માં બિે ઝ સ LAB શ
કરવાના લાયસ સની અર મોકલી. તરત જ િરઝવ બૅ કની મજ ં ૂરી પણ મળી ગઈ.
શ આત કરવા માટે પાંચ કરોડના ભડં ોળની જ જ ર હતી જે અમારી પાસે હતુ.ં
આમ એક યિ તમાંથી િવચાર, તમે ાંથી માંદી કંપની ખરીદીને તન
ે ે નોનબૅિ કંગ
ફાઈના સ બનાવવી તથા હવ ે લોકલ એિરયા બૅ ક (LAB) આ સફર ણે બહુ જ
ઝડપથી પતી ગઈ. કોઈ કંપનીમાં પાંચ વષમાંય જેટલા બનાવો ન બન,ે જેટલો િવકાસ
ન થાય એટલી વ ૃદ્ િધ અમ ે દર છ મિહને હાંસલ કરી ર યા હતા. હંુ મનોમન
હરખાતો… “અરે વાહ ! ય ે તો કમાલ હો ગયા… િફટ હો ગયા…” બે વષમાં યાંથી
યાં પહોંચી ગયા !!
જો કે એકસરખા િદવસ કોઈના જતા નથી… એ ઉિ ત મુજબ CRB કૅિપટલ નામની
અમારા જેવી જ (NBFC) કંપનીનું ઉઠમણું થયુ.ં સી. આર. ભણસાલી કૅમ આજેય
જગ હેર છે. િરઝવ બે કે NBFC માટે ન ી કરેલા માપદંડો બદલાઈ ગયા. મૂડી બે
કરોડ, તગડી રિજ ટ્ રેશન ફી તથા િડપોિઝટ્ સ વીકારવા પર પાબદં ી ! વળી લોકલ
એિરયા બૅ કની થાપના પર રિતબધં લદાઈ ગયો.
અમારે તો સાત સાંધો યાં તરે તૂટે જેવી હાલત થઈ ગઈ ! વળી, રતન તાતા ટ્ ર ટની
લોન પાછી આપવાનો િદવસ પણ ન ક આવી ર યો હતો. કેમકે તમે ણે અમને નોન
બૅિ કંગ ફાઈના સ કંપની માટે લોન નહોતી આપી. ગરીબો માટેની બૅ ક માટે આપી
હતી. સખાવતના પસ ૈ ા વપે ારમાં વાપરવાની ભૂલ મારે નહોતી કરવી. હવ ે ભારતી રમોલા
અને દીપ જોષી પણ બિે સ સમાં જોડાયાં હતાં. તઓ ે કંપનીના કો- રમોટસ છે.

૧૯૯૭ના જૂનમાં અમ ે ટાટા ટ્ ર ટને . એક કરોડ ગણી દીધા. જો કે, મોટાભાગના

ૈ ા ફોડ ફાઉ ડેશનના હતા. નાણાંની ઘણી તકલીફ હતી.
પસ
બધું દીવા પાછળ અધં ારા જેવ ંુ દીસતું હતુ.ં આમ તો અમારી પાસે ૩-૪ કરોડ હતા, કામ
પણ હતુ,ં િધરાણની રાિશ ચારેક ગણી વધારી શકીએ એવા સજ ં ોગો તથા શાખ હતી,
પણ નવી થાપણો વીકારવા પરના રિતબધં ને કારણે કંપનીનું ભાિવ અધં કારમય
જણાતું હતુ.ં અતં ે ૧૯૯૭માં વીસ લોનની મજ
ં ૂરી આવી. હવ ે અમારી પાસે િધરાણ
આપવા માટે છથી આઠ કરોડની મૂડી થઈ. ઘણા ગરીબોના વનમાં આ પસ ૈ ાથી ફરક
પડશ ે તમે માનીને અમ ે બમણા જોરથી કામ કરવા મડં ી પડ્ યા.
અ ય સ ં થાઓ અમારો દાખલો લતે ી. કામની દૃિ એ, કાયશલૈ ીની દૃિ એ, ટીમવક
તથા િવિવધતાની બાબતે બિે ઝ સ એક નમૂનદે ાર કંપની હતી. કાંઈક જુ દં ુ , વધારે
સા ં કરીને નફાશિ તથી કામ કરવાની આગવી રીત અમ ે શોધી કાઢી હતી. મોટેભાગે
તો આવી, ગરીબોને નાનીનાની લોન આપતી કંપનીઓ ખોટ જ કરતી હોય છે, પણ અમ ે
નફાશિ ત ળવવા માટે બે ઉપાય કયા હતા. મોટેપાય ે જ કામ કરવું તથા સાથ-ે સાથે
સલાહકાર તરીકેનાં કામો વીકારવા. ક સિ ટંગના રોજે ટસમાં તગડી ફી મળતી
હોય છે, જે નુકસાનને સરભર કરી દે છે.
૧૯૯૮-૯૯ના ગાળામાં તો આ ે રમાં અમારો જયજયકાર થઈ ગયો. જો કે, ભારતીય
બૅ કોને હ ય ે અમારા કામમાં િવ ાસ ન હતો. અમને િપયા ધીરતા તઓ ે અચકાતા.
ખાટલ ે ખોડ એ હતી, એ બૅ કો િધરાણ આપે શન ે ી સામ ે ? મૂડી સામ,ે ખ ં ન?ે અમારી
પાસે તો મૂડી તરીકે લોન હતી. “અમ ે આટલા કરોડની લોન આપવા માગીએ છીએ માટે
તમ ે અમને લોન આપો.” મારી આ વાત જ બૅ કોને હા યા પદ લાગતી. પણ, એ જ
હકીકત હતી. બૅ કોને તો સામ ે રોપટી જોઈએ… િફ સ િડપોઝીટ જોઈએ… અમારાં
માટે એ અશ ય હતુ.ં
૧૯૯૯માં સૌ રથમ વખત લોબલ ટ્ ર ટ બૅ કના ી રમશ ે ગિે લએ અમારામાં િવ ાસ
મૂકીને અમને ૫૦ લાખની લોન મજ ં ૂર કરી. વખતોવખત નાણાં આપીને એ આંકડો તમે ણે
બે કરોડ પહોંચાડ્ યો. એ ઉદાહરણ સાથે હંુ ફરી RBIમાં ગયો તથા મારો મુદ્દો
સમ વવાનો મ ખૂબ રય ન કયો. તે વખતના RBIના ગવનર ડો. િબમલ લાનને
ગળે મારી વાત ઊતરી. તમે ણે માઈ રોફાઈના સ અગ ં ે કામ કરતી સ ં થાઓને છૂ ટથી
િધરાણ આપવાની દરખા ત કરી. વધારામાં, અમારા જેવી સ ં થાઓને સૌથી પહેલાં
ચૂકવણી કરવાના પણ આદેશ કયો.

કોઈ કંપનીમાં પાંચ વષમાં જેટલા બનાવો ન બન,ે તટે લા

બનાવો અમારી કંપનીમાં દર છ મિહને બનતા હતા. કોઈ
સ ં થામાં આટલો ઝડપી િવકાસ ન થઈ શકે તમે લાગતુ.ં હંુ
મનોમન હરખાતો… “અરેવાહ ! ય ે તો કમાલ હો ગયા. િફટ
 હો ગયા.” એક િવચારમાંથીલોકલ એિરયા બ ૅ ક સુધી ફ ત
બે વષમાં જ પહોંચી ગયા !
જે બૅ કોના બ-ે બ,ે રણ- રણ વષ સુધી પગિથયાં ઘસીને મારા ચપં લ ઘસાઈ ગયા હતા
તે બૅ કો હવ ે અમારા દરવા ની બહાર લાઈન લગાડીને ગોઠવાઈ ગઈ ! અમારી
પાછળ દોડતી થઈ ગઈ ! અમદારશાહીની આ જ મોટી તકલીફ છે. તુમારશાહીમાં તમારા
િવચારનું સહેજેય મહ વ નથી. એ િવચારનો અમલ કરવાથી તમે ને ફાયદો થાય છે કે
નહીં એ જ સૌથી અગ યનું છે. વળી, વધારાનું કામ કરવામાં ‘મારા કેટલા ટકા ?’ એ
બધી જફા કરવાથી અમને શો ફાયદો ?
એટલ ે જ અનુભવ ે હંુ શી યો છું કે નીચલા તરે માથાકૂ ટ કરવાથી પિરણામ નથી
મળતુ.ં તમારે કોઈ નવો િવચાર રજૂ કરવો હોય તો સૌથી ઉપલા લવે લ ે જ પહોંચો. જો એ
ઉપલા તરે તમારા િવચારનો વીકાર થશ ે તો નીચન ે ા માણસોએ એને અમલમાં મૂકવો
જ પડશ.ે આને માટે ખૂબ જ ખતં થી તથા ધીરજથી કામ લવે ંુ પડે છે પણ એનાં મીઠાં
ફળ મળે છે.
હવ ે અમારી પાસે બૅ કો તરફથી નાણાંનો રવાહ તો શ થયો. પરંત ુ એ નાણાં પૂરતા
હતા ખરા ? ના… અમ ે તો ઘણું બધું િધરાણ આપી ચૂ યા હતા. આમદાની અ ની
ખચા પય ૈ ા જેવો ઘાટ ! તથ
ે ી હંુ ફરીથી બૅ કોના ચ ર કાપવા લા યો. હંુ લગભગ
વીસક ે થળે ગયો હોઈશ. તમે ાંથી IFC,અમિે રકાની Shore Bank, નધ ે રલ ે ડની
Tridos Bank તથા આપણી HDFC તથા ICICI એ મારામાં િવ ાસ મૂકીને સન
૨૦૦૦માં બિે ઝ સમાં દસ કરોડ મૂડીરોકાણ કયુ.ં તથ ે ી િરઝવ બૅ કે મને ‘લોકલ
એિરયા બૅ ક’ તરીકેનું લાઈસ સ આ યુ.ં
હવ,ે આ લાઇસ સ ફ ત રણ િજ લામાં ચાલ ે તવે ંુ હતું તથા અમા ં કામ તો પદં ર-વીસ
િજ લામાં ચાલતું હતુ.ં બૅ કના લાઈસ સને કારણે િડપોિઝટ વીકારવી શ ય હતી
તથે ી ‘ભારતીય સમ ૃદ્ િધ ફાઈના સ’નું કામ અમ ે બે િજ લાઓમાંથી આટોપી લીધુ.ં આ
કામ ઘણી મહેનતનું હતુ.ં કંપનીમાં િવકાસની કૂ ચ અટકી ગઈ. ધીમધ ે ીમ ે બધું થાળે
પડ્ ય.ંુ એવામાં જ એક મોટોધડાકો થયો.
કંપનીને પાંચ વષ પૂરાં થયાં યારે ‘બિે ઝ સ’ે પોતાનાં કાયોની દૂ રોગામી અસર િવશન
ે ી
ણકારી મળ ે વવા માટે અ યાસ કયો. એ અ યાસનાં કેટલાંક ચોંકાવનારાં તારણો
બહાર આ યાં.
- િધરાણનાં રણ વષ પછી ફ ત અધા જ લોકોએ લોન પાછી આપી શકતા હતા.
- ફ ત ૫૦% લોકોએ જ જણા યુ,ં કે અમારા વનધોરણમાં સુધારો થયો છે.
- બાકીના ૫૦%માંથી ૨૫%ની વનશલૈ ીમાં કોઈ જ સુધારો ન હતો.
- બાકીના ૨૫ની હાલત તો પહેલાંથીય બદતર હતી.
‘બિે સ સ’ની આખી ટીમ હચમચી ગઈ ! ઓ ભગવાન… આ શું ? હંુ તો અદં રખાનથ ે ી
ં ાઈ ગયો. જેમની હાલત પહેલાં કરતાં બગડી હતી તવે ાં ઘરોમાં મ તે જ
સાવ જ મૂઝ
જવાનું ન ી કયુ.ં
યાં મ શું જોયુ?ં આપણે કહીએ છીએ કે ‘પસ ૈ ાને ખચ’ે તે કહેવતની સામ ે બી
ૈ ો પસ
કહેવત પણ છે… ‘ગરીબનું નસીબ પણ ગરીબ…’ ખરેખર, મ આ નજરે જોયુ.ં ધારો
કે અમ ે આપલે નાણાંથી તે માણસે ભસ લીધી. ભસનું દૂ ધ પીનારા મોં ઘણાં હોય, તથે ી
બહાર વચ ે વા માટે દૂ ધ ન રહે. વળી ભસને રોગ થાય કે રાણી મરી ય, તો લોન
ભરપાઈ ન થઈ હોય તો શું મોં લઈને અમારી સામ ે આવ ે ? વળી, વચ ે વા લાયક કોઈપણ
ઉ પાદન થયું હોય, તો મોટાભાગનો લાભ વચિે ટયાઓ લઈ ય. ગરીબ તો ઠેરનો ઠેર !
મારે આ પિરિ થિતનો ઉપાય શોધવો હતો. આ બનાવ ે મારા લાગણીત ં રને એવું તો
હચમચાવી મૂ યું હતું કે હંુ િવચારવા લા યો… ય ે સબ બક ે ાર હે… મા ં વન એળે
ગયું ! મ ત સાથે ઘણો વાતાલાપ કયો. છેવટે એમાંથી એક િવચાર ઉદ્ ભ યો. પાક
સામ,ે ઢોર મરી જવા સામ ે કે પોતાની તથા કુ ટંુ બીઓની સુર ા માટે લોનની સાથ-ે સાથે
આ ર ને વીમો પણ આપીએ તો કેમ !? તરત જ અમ ે આ િવચારને અમલમાં મૂ યો.
આજે ‘બિે ઝ સ’ ‘માઈ રો ઈ યોર સ’ ે રે કામ કરતી આ દેશની મોટામાં મોટી
કંપની છે.
અમ ે અમારા બધા જ રાહકોને વનવીમો આપીએ છીએ. તમે ની પ નીને પણ આ
લાભ મળે છે. વળી હે થ ઈ શયોર સ (આંિશક) તથા કાયમી ખોડ સામ ે તથા ભારે
બીમારી સામ ે ર ાકવચ પૂ ં પાડીએ છીએ. આ ઉપરાંત ઢોરઢાંખર, પાક, જમીન-
યદાદ તથા ખતે ીનાં ઓ રો માટેનો વીમો લોનધારકને આપોઆપ મળે છે. ભારતની
મોટી-મોટી વીમા કંપનીઓના સહયોગથી આ ભગીરથ કાય પાર પડ્ ય ંુ છે.
લગભગ આઠ કરોડની િકંમતના ૨૦,૦૦૦ જેટલા દાવાઓ આજપયંત સફળતાથી પાર
પડ્ યા છે. મોટાભાગે દાવાની રકમ ૪,૦૦૦/- થી વધારે નથી હોતી, પણ ગરીબ માટે આ
રકમ મોટી હોય છે.
મહેનત તો બધાં જ કરતા હોય છે, પરંત ુ ભૂલ થાય છે જ. હોંિશયારીથી કામ કરનારની
પણ ભૂલ થાય. પરંત ુ આયનામાં જોઈને બોલવાની િહંમત હોવી જોઈએ, કે મારાથી ભૂલ
થઈ છે. ચાલો, હવ ે કાંઈક સુધારી લઈએ.”
આજ સુધીમાં બિે ઝ સ ૧૦૦૦ કરોડથી પણ વધુ િપયાનું િધરાણ કયું છે.
સૌથી મહ વની બાબત એ છે કે ફ ત ૧% રકમ જ પાછી નથી મળી. (Bad Debt).
- “સ ં થા મોટી થતી ય છે તો તન
ે ી પાછળનું મુ ય બળ કયું છે?”

- “અમારા િક સામાં તો એવું છે, કે યારે એક યિ ત અહીં ટાફ તરીકે જોડાય છે,
યારે સમાજ માટે કાંઈક કરવાની ભાવનાથી સભર ન જ હોય તે વાભાિવક છે.
અમારા પગારો પણ એવા તગડા નથી. છ જ મિહનામાં તે યિ તને યાલ આવ ે છે
કે અરે વાહ… હંુ તો સમાજને ઉપયોગી કાયમાં મદદ પ થા છું !”
ખરી જ વાત છે ને ! િવજય પોતે પણ આ જ ભાવનાથી તથા સતં ોષથી કામ કયો જ
ય છે. કામના ટે શનથી હાટઍટેક આ યો, બાયપાસ સજરી પણ થઈ ગઈ. એક
િદવસ િરઝવ બૅ ક સાથન ે ી િમિટંગમાંથી સીધા જ ઈ ટેિ સલ કેર યુિનટમાં દાખલ
થઈને હૃદયની બાયપાસ સજરી કરાવવી પડી ! એ બનાવ પછી એકાદ વષ જરા ધીરા
પડ્ યા પછી વોહી રફતાર ચાલુ જ છે.
“હંુ બિે ઝ સ ન કરતો હોત તો બીજુ ં કાંઈક… પણ આવું જ કરતો હોત ! આ દુ િનયા
પરની અસમાનતા જોઈને મા ં મન ખરેખર આળં ુ થઈ ય છે ! સહુ સમાન હોવા
જોઈએ એવી મા યતા મારી પણ નથી પણ, આટલી બધી અસમાનતા ? ચાર કરોડ
લોકો બે ટંકનું ભોજન પણ ન પામી શકે તે યાંનો યાય ? હંુ આ નથી વીકારી
શકતો.”
“તો તમ ે ઘરે યારે હો છો ? કુ ટંુ બનું શું ?’
“મને તો લાગે છે કે હંુ સારો દીકરો, સારો િપતા તથા સારો પિત છું . જો કે
અઠવાિડયામાં પાંચ િદવસ બહારગામ હો છું તથ ે ી બધા રસગં ોમાં હાજર રહી શકતો
નથી. મારી પ નીને આ બાબતે ઘણીવાર ઓછું આવ ે છે… બાળકોને પણ આવતું જ
હશ… ે પણ એ લોકો ખૂબ સમજદાર છે. મારી પ ની સિવતાને તો જેટલી રેિડટ આપું
તટે લી ઓછી છે. એ પોતે આવડી ચી પાયરીએ બઠે ે લી ‘કેિરયર વુમન’ હોવા છતાં
મારા કામમાં સહકાર આપે છે. મને સમજે છે.”
સિવતા મહાજન ભારતની અ યતં રિતિ ત ઈિ ડયન કૂ લ ઑફ િબઝનસ ે (ISB -
હૈદ્ રાબાદ)નાં એસોિસયટે ડીન છે. આ ઈ ટર યૂ પણ ISBની લાઇ રેરીમાં જ
ગોઠવાયો હતો. “અને હા, એક મુદ્દો ખાસ નોંધજો. ભૂતકાળમાં અને આજે ય તે મારા
ે ો ઘણો ફરક પડે છે.”
ે ા વધારે કમાય છે તન
કરતાં હંમશ
બસ, એ જ તો વાત છે. કોઈના વનમાં ફરક લાવવાની વાત… એમાં રહેલો
સતં ોષ…
 યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકોને મારી શીખ:

સફળતા માટે સૌથી અગ યનો ગુણ એ છે કે જેટલી વાર પછડાટ ખાઓ, તટે લી વખત
ફરીથી ઊભા થાઓ. આજે જ મ એક એવા ઈ વ ે ટરને પાછા કાઢ્ યા છે, કે જેમની
પાછળ હંુ છે લા સાત મિહનાથી આદુ ખાઈને મડં ્ યો હતો. મારી કંપનીમાં નાણાં રોકવા
માટે. કોઈ કારણોસર વાટાઘાટો સફળ ન થઈ. તો શું દુ :ખી થઈને બસ ે ી રહેવાનું ?
સોમવારે રા રે દસ વાગે અમારી િમિટંગ િન ફળ રહી, અને મગ ં ળવારે સવારે તો મ
બી રોકાણકાર સાથે વાત શ કરી દીધી !
આ રમાણે કંપનીમાં અનક ે વહીવટી મુ કેલીઓ પણ આવ ે જ છે. ઝારખડં રા યમાં
અમારા ઘણા રોજે ટ્ સ ચાલ ે છે. યાં કાયદો અને યવ થાની હાલત અ યતં
કથળેલી છે. ગયા. નવ ે બરમાં અમારા એક ટાફ મ ે બરનું થાિનક લૂટં ારાઓએ ખૂન
કરી દીધુ.ં હવ ે આવા સજ
ં ોગોમાં શું કરવું ? યાંની ઑિફસ બધં કરી દેવી ? અમ ે તો
બમણા જોરથી કામ ે લાગી ગયા. કંપનીના સો િસિનયર મ ે બસ યાં પહોંચી ગયા. આખી
ટીમ ઉ સાિહત થઈ ગઈ.
બી અગ યની બાબત છે કે અનુભવથી શીખજો. તમારા િવવચ ે કો, ટીકાકારો,
હરીફો, ટાફ મ ે બસ, ટ્ રેની િવદ્ યાથીઓ તથા તમારી િન ફળતાઓ તમને ઘણું
શીખવશ.ે પુ તિકયું ાન જલદી સડી ય છે. જેમ કે સમાજમાં નવા નવા ર ો સ ય ે
ય છે. જેનો ઉકેલ જૂનાં પુ તકોમાં નથી મળતો.
અને હા, છે લી અને સૌથી અગ યની વાત ! ધધં ો કરવાનું સાહસ એકલ ે હાથે શ ય
નથી. તમ ે એકલા જ બધું માથે રાખીને ફરશો તો યારેય સફળ નહીં થાઓ. સમાજ,
તમા ં પયાવરણ, બાળપણમાં તમને મળેલ સ ં કાર તથા ઉછેર, સહકાયકરો, કુ ટંુ બ,
તમારી કંપનીમાં િવ ાસ મૂકીને તમે ાં મૂડી રોકનાર રોકાણકારો, સરકારી યોજનાઓ,
રાહકો તથા હરીફો… બધાં જ તમને સાહિસક ઉદ્ યોગપિત થતાં શીખવ ે છે. તમ ે
તમારા પયાવરણનું ફરજદં છો, તન ે ંુ અિવભાજય અગ ં છો, તે વાત ભૂલશો નહીં.
 CIIE િવશ ે કેટલીક માિહતી

The Centre for Innovation, Incubation and Entrepreneurship

(CIIE) િવશ ે થોડી માિહતી અ રે અ થાને નહીં ગણાય.
I.I.M.A. ખાતે િ થત આ સે ટર કોઈપણ નવા સશ ં ોધના મક સાહસનો રચાર,
રસાર કરે છે. દરેક રકારની મદદથી નવા િવચારને રિતપાિદત કરવામાં મદદ પ
થાય છે.
આ સે ટરની થાપના ૨૦૦૧માં થઈ છે. ભારત સરકારના ‘િડપાટમૅ ટ ઑફ સાય સ
ઍ ડ ટૅ નૉલૉ ’ તથા ગુજરાત સરકારનો તન ે ે સબળ ટેકો રા ત થયો છે. આ
સે ટરની શ આત થઈ યારથી જ અનક ે સ ં થાઓ, દેશ-િવદેશના નટે વિકંગ
પાટનસ, રોફૅશન સ તથા િશ ણિવદોનો પણ સહકાર રા ત થયો છે.
યુ.એસ.એ.ની િસિલકૉન વલે ીમાં આવલે વાધવાણી ફાઉ ડેશન (I.T. રોફૅશનલ ારા
ર થાિપત), િમિન ટ્ રી ઑફ યુ ઍ ડ િર યુઍબલ ઍન (ગવનમૅ ટ ઑફ
ઇિ ડયા), િપરામલ ફાઉ ડેશન તથા માઈ રોસૉફટ તરફથી હાલના ઘણા રોજે ટ્ સ
માટે સહકાર મળી ર યો છે.
હાલના CIIE ના રો રામ :
iAccelerator: ઇ ફોમશન ટૅ નૉલૉ ના યુવાન ઉદ્ યોગસાહિસકો, િવદ્ યાથીઓ
ે -ડેવલપસ માટેનો આ ઉનાળુ ટાટઅપ કૅ પ છે.
તથા વબ
Anveshan: (અ વષે ણ) CIIE ારા યો તો વાિષક મળ ે ાવડો છે. હેર કે
ખાનગી ે રના, સિવિધસર કાય કરતા દેશભરના સશ ં ોધકોને સબળ પીઠબળ પૂ ં
પાડવા તથા તમે ની શોધ માટે આ એક અદ્ િવતીય ઘટના છે.
ં ોધકોને CIIE દરેક રકારની મદદ તથા સગવડ આપે છે. તમે નું
પસદં ગી પામલે સશ
સશં ોધન બ ર સુધી પહોંચાડવામાં મદદ પ થાય છે. આ ઉપરાંત CIIE ારા
IIMA એ ઍ ટરિ ર યૉસ કૉ ફર સ યોજે છે, સૂયઊ ના સશ ં ોધનના કાય રમોને
પીઠબળ આપે છે તથા. ‘Innovators of India ’ વકશોપ પણ યોજે છે.
વધુ માિહતી માટે : www.ciieindia.org નો સપં ક કરશો.
 વાધવાણી ફાઉ ડેશન િવશ ે થોડુંક …

યુવા ઉદ્ યોગસાહિસકોને રેરણાબળ પૂ ં પાડવા માટે વાધવાણી ફાઉ ડેશન

સશં ોધના મક રોજે ટ્ સને દરેક રકારની મદદ કરે છે. આજે ય અનક ે લોકો નફાની
આશા વગર સમાજોપયોગી કાયો, સશ ં ોધનો કય જ ય છે. વાધવાણી ફાઉ ડેશન
આવા વીરલાઓને શોધીન,ે કોઈપણ પાશવભૂિમકા જોયા વગર, તમે ની રવ ૃિ ને
ઉ ેજન આપે છે. કૅિલફૉિનયાની મશહુલ િસિલકૉન વલે ીના ણીતા I.T. ઉદ્ યોગપિત
ે વાધવાણી ારા ૨૦૦૦માં ‘વાધવાણી ફાઉ ડેશન’ની થાપના કરવામાં
ડૉ. રૉમશ
આવી.
દરેક યિ તની આંતિરક શિ ત અને મતા સપાટી પર લાવવા માટે
ઍ ટરિ ર યૉરશીપ જેવ ંુ સબળ કોઈ બીજુ ં સાધન નથી. આમાં ફ ત ધધં ો ચાલુ કરી
દેવાની વાત નથી. સાહિસકતાસભર યિ તની િવચારવાની ટાઈલ જ જુ દી હોય છે.
કોઈ પણ દેશના અથત ં રને દોડતું કરવાની એ યિ તઓમાં સ મતા હોય છે. આવી
યિ તઓ બ રમાં નવીન રોડ ટ્ સ અને સવે ાઓ મૂકીને લોકોના વનધોરણમાં
બદલાવ લાવી શકે છે, તવે ી અડગ મા યતા ‘વાધવાણી ફાઉ ડેશન’ ધરાવ ે છે.
એક સાહિસક યિ ત ઘણી નવી નોકરીઓ ઊભી કરે છે. પોતે તો કમાય છે જ,
બી ને પણ પગ પર ઊભા થવામાં મદદ પ થાય છે. કુ ટંુ બ, સમાજ અને દેશની
કાયાપલટમાં પાયા પ બને છે
વધુ માિહતી માટે જુ ઓ : WWW.wadhwani-foundation.org
આ ઉપરાંત આપ www.nenonline.org નામની વ ૅબસાઈટ પણ જ ર જોઈ શકો.
વાધવાણી ફાઉ ડશન ારા સહાિયત ‘National Entrepreneurshiop
Network (NEN) એટલ ે ઍ ટરિ ર યૉસ માટે મદદ માટેનું ે થળ.
ભારતની પાંચ ે તમ સ ં થાઓના સહકારથી થપાયલે આ સ ં થાનું મુ ય કાય
ભારતની કૉલજે ોના કૅ પસ પર આકાર લઈ રહેલ ઍ ટરિ ર યૉરિશપની નોંધ લઈ
પીઠબળ પૂ ં પાડવાનું છે. આ સ ં થાઓ છે… IIT (મુબ
ં ઈ), IIM (અમદાવાદ),
S.P. Jain Institute (મુબં ઈ), IBAB (બ લોર) તથા BITS (િપલાણી).
WWW nenonline.org
 ે કનો પિરચય
લખ

ં લ લિે ખકા, ઍ ટરિ ર યૉર તથા યુથ ઍ સપટ તરીકે રિસ છે.
રિ મ બસ
JAM (જ ટ અનધર મૅગિે ઝન) નામના ભારતના એક ણીતા મૅગિે ઝનના
સહ થાપક અને સપં ાદક છે. આ મૅગિે ઝન િ ર ટ પણ થાય છે અને ઑનલાઈન જોઈ
શકાય છે. તમે નો ‘youthcurry’ નામનો લોગ ણીતો છે. તઓ ે યુવાનો, તમે ની
ં વણો, કારિકદીઓ તથા ઍ ટરિ ર યૉરિશપ િવશ ે ઘણું બધું લખે છે.
મૂઝ
યુ.ટી.વી.આઈ.ની િબઝનસ
ે ચન ે લ પર આવતા ‘Cracking Careers’ કાય રમના
તે ક સિ ટંગ ઍિડટર છે. ભારતની ઘણી કૉલજ
ે ોમાં યુવાનોના કારિકદી અગ ે ા
ં ન
મદદનીશ સલાહકાર તરીકે તઓ ે સવે ાઓ આપે છે.

સૉિફયા કૉલજ ે (મુબ

ં ઈ)માંથી અથશા િવષયમાં નાતકની પદવી રા ત કયા બાદ
તમે ણે IIM (અમદાવાદ)માંથી M.B.A. કયું છે. તઓ ં ઈમાં રહે છે. આપ તમે નો
ે મુબ
સપં ક કરવા ઇ છતા હોય તો rashmi@jammag.com પર લૉગઈન કરશો.
 અનવુ ાદકનો પિરચય

સોનલ મોદી લખે ન, અનુવાદન તથા સમાજસવે ા ે રે રવ ૃ ગ ૃિહણી છે. દૂ રદશન તથા
િશ ણ ે રે કારિકદી શ કયા બાદ વષો સુધી તઓ ે કૉપૉરેટ જગત સાથે
સકં ળાયલે ર યાં છે.
ગુજરાતના અતં િરયાળ િવ તારના બાલાિસનોર ગામમાં રાથિમક િશ ણ રા ત કરી
તમે ણે M.A. (અ ં રે સાિહ ય), M.A. (ભૂગોળ)ની િડ રી મળ ે વી છે. હાલમાં તઓ
ે
અનુવાદ તથા ભાવાનુવાદ ારા સારા અ ં રે સાિહ યને ગુજરાતના વાચકોને
પહોંચાડવાનું અનુકરણીય કાય કરી ર યા છે. લખ ે ન ારા મળતી બધી જ આવક
તઓ ે સમાજસવે ામાં વાપરે છે. તઓ
ે અમદાવાદમાં સયં ુ ત કુ ટંુ બમાં રહે છે.
ે -૧૮, સ યા રહ છાવણી, સટે ે લાઈટ રોડ, અમદાવાદ-૩૮૦ ૦૧૫. ભારત
૩૬૩/A, લન
વધુ સપં ક : smodi1969@yahoo.co.in
 આપને વધ ુ માિહતીની જ ર છે ?

આ પુ તક ારા આપને જે ઉદ્ યોગપિતઓનો પિરચય થયો છે, તમે નો સપં ક સાધવા
જો આપ ઇ છતા હો તો અહીં આપને તમે ના ઈ-મલે સપં ક આપવામાં આ યા છે.
ફ ત ધધં ા અગ ે ી મદદ/સલાહ માટે જ આનો ઉપયોગ કરશો. ર ો ટં ૂ કા તથા
ં ન
મુદ્દાસર હોય તન ે વવામાં ધીરજ રાખશો.
ે ંુ યાન રાખશો તથા જવાબ મળ

1. Sanjeev Bikhchandani , Info Edge, sbikh@naukri.com

2. Shantanu Prakash , Educomp,
,shantanu.prakash@eduComp.com
3. Vinayak Chatterjee , Feedback Ventures,
vinayak@feedbackventures.com
4. Ashank Desai , Mastek, ashankd@mastek.com
5. R Subramanian , Subhiksha, rs@subhiksha.biz
6. Narendra Murkumbi , Renuka Sugars,
nm@renukasugars.com
7. Chender Baljee , Royal Orchid Hotels,
cb@royalorchidhotels.com
8. Madan Mohanka , TEGA Industries,
madan.mohanka@tegaindustries.com
9. Sunil Handa , Eklavya Eudcation Foundation,
Sunilhanda@eklavya.org
10. Vardan Kabra , Fontainhead School, vardan.karba
@fountainheadschools.org
11. Deep Karla , MakeMyTrip,
deep.karla@makemytrip.com
12. Rashesh Shah , Edelweiss Capital,
rashesh@edelcap.com
13. Nirmal Jain , India Infoline, nirmal@indiainfoline.com
14. Vikram Talwar , EXL Services,
vikram.talwar@exlservice.com
15. K Raghvendra Rao , Orchid Pharmaceuticals, krrao@
orchidpharma.com
16. Jerry Rao , Mphasis, jerry.rao@mphasis.com
17. Shivraman Dugal , ICRI, srdugal@icriindia.com
18. Shankar Maruwada , Marketics,
shankar@marketics.com
19. Ruby Ashraf , Precious Formals, ruby@promzstar.com
20. Deepta Rangarajan , IRIS,
deepta.rangarajan@irisindia.net
21. Cyrus Driver , Calorie Care, cyrus@caloriecare.com
22. Venkat Krishnan , Give Foundation,
venkat@giveindia.org
23. Anand Halve , Chlorophyll, anand@chlorophyll.in
24. S B Dangayach , Sintex, dangayach@sintex.co.in
25. Vijay Mahajan , Basix, vijay@basixindia.com