Chemia organiczna

Mechanizmy reakcji
chemicznych

Zakład Chemii Medycznej

Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego

1
 homoliza - homolityczny rozpad wiązania w jednym z
reagentów; powstają produkty zawierające niesparowane
elektrony – rodniki (karborodniki)

 heteroliza – rozpad wiązania, w czasie którego para

elektronów pozostaje przy jednym z fragmentów –
karboanionie
 karbokation obdarzony jest ładunkiem dodatnim

2
Reakcja substytucji nukleofilowej
 reakcja nukleofilu (Nu) ze związkiem
organicznym zawierającym łatwo odchodzącą
elektroujemną grupę (np. halogen)

 następuje wymiana grupy odchodzącej na

nukleofil

 nukleofile:
 atomy lub grupy atomów obdarzone ładunkiem
ujemnym lub
 dysponujące wolną parą elektronów
 wykazują powinowactwo do dodatnio
naładowanego atomu węgla

3
Reakcja substytucji nukleofilowej
 szybkość reakcji SN zależy od
 warunków reakcji
 właściwości nukleofila oraz
 budowy reagenta organicznego
 odczynniki nukleofilowe, jako grupy obdarzone
ładunkiem ujemnym są zasadowe, wykazują
powinowactwo do protonu
 nukleofilowość nie zawsze pokrywa się z
zasadowością:
 jon HO- - silna zasada, średniej mocy nukleofil
 jon HS- - bardzo silny nukleofil, znacznie słabsza zasada

4
 Reakcja substytucji nukleofilowej
 na szybkość reakcji SN duży wpływ mają właściwości grupy
odchodzącej

 najbardziej reaktywną grupą odchodzącą jest anion

tosylanowy (p-toluenosulfonowy), a bardzo trudno
podstawić anion fluorkowy

zasadowość (pKa zasady

skoniugowanej)

względna szybkość

grupa odchodząca

mniej reaktywne bardziej reaktywne

5
Reakcja substytucji nukleofilowej
 aniony silnych kwasów (słabe zasady) są dobrymi grupami
odchodzącym

p-toluenosulfonian

 aniony słabszych kwasów (silne zasady) są gorszymi grupami

odchodzącymi

6
Reakcja substytucji nukleofilowej
SN2 - substytucja nukleofilowa dwucząsteczkowa –
reakcja substytucji nukleofilowej, której szybkość jest zależna
od stężenia obu reagentów

np. reakcja hydrolizy halogenków metylu i I-rzędowych:

CH3–Br + OH- → CH3–OH + Br-

szybkość reakcji

V = k[CH3–Br].[ OH- ]

jest zależna od stężenia halogenku alkilu i stężenia zasady

7
Reakcja substytucji nukleofilowej
SN1 - substytucja nukleofilowa jednocząsteczkowa –
reakcja substytucji nukleofilowej, której szybkość jest zależna
od stężenia jednego z reagentów

np. hydroliza halogenków III rzędowych

(CH3)3C–Br + OH- → (CH3) 3C–OH + Br-

szybkość reakcji

V = k[(CH3)3C–Br]

jest zależna jedynie od stężenia halogenku alkilu

8
Reakcja substytucji nukleofilowej SN2
 podczas reakcji dochodzi do zmiany konfiguracji - inwersji konfiguracji

cis-(1R,3S)-1-chloro-3-metylocyklopentan trans-(1S,3S)-1-hydroksy-3-metylocyklopentan

 I etap - atak odczynnika nukleofilowego od przeciwnej strony cząsteczki w

stosunku do grupy odchodzącej

 z tej samej strony nie może ze względów objętościowych i elektrostatycznych

 tworzy się przejściowo addukt zawierający pięciokoordynacyjny atom węgla.

9
Reakcja substytucji nukleofilowej SN2
 II etap - zerwanie wiązania z grupą odchodzącą
 nowy podstawnik zajmuje pozycję po przeciwnej stronie cząsteczki niż
grupa, która została podstawiona

 w stanie przejściowym trzy podstawniki na atomie węgla w centrum

reakcji znajdują się w jednej płaszczyźnie - nie mogą one być
objętościowo duże
 atomy H lub
 podstawniki przy 1o atomie węgla
 tylko pochodne metanu i zawierające 1o grupy alkilowe ulegają łatwo tej
reakcji
 SN2 dla pochodnych 2o zachodzi wolno, a 3o nie reagują wg SN2

10
Reakcja substytucji nukleofilowej SN2
wpływ rozpuszczalnika
reakcję utrudniają rozpuszczalniki protyczne - posiadające
ruchliwe protony
 woda, alkohole, aminy
 solwatują (osłaniają) one cząsteczki nukleofila, utrudniając
zbliżenie się miejsca reaktywnego w cząsteczce

 nukleofil solwatowany przez cząsteczki protycznego

rozpuszczalnika jest
 mniej aktywny
 większy

 trudniej zbliżyć się do drugiego reagenta

 nukleofile o większych rozmiarach są

aktywniejsze w reakcjach SN2, ponieważ im mniejszy promień
jonu tym silniej jest on solwatowany przez cząsteczki
protycznego rozpuszczalnika.

11
Reakcja substytucji nukleofilowej SN2
wpływ rozpuszczalnika
reakcję ułatwiają rozpuszczalniki aprotyczne
 solwatują kation, a nie nukleofil
 anion
 jest bardziej ruchliwy (aktywny),
 ma mniejsze rozmiary,
 ma łatwiejszy dostęp do miejsca reaktywnego cząsteczki organicznej.

 rozpuszczalniki aprotyczne:
 acetonitryl (CH3CN),
 dimetyloformamid [(CH3)2NCHO, DMF],
 sulfotlenek dimetylu [(CH3)2SO, DMSO],
 heksametylofosforotriamid {[(CH3)2N]3PO, HMPA}

12
Reakcja substytucji nukleofilowej SN2
Reakcję SN2 ułatwia:

 brak zawady przestrzennej reagenta organicznego

 duża reaktywność odczynnika nukleofilowego

 podatność grupy opuszczającej na odłączenie się od

atomu węgla

 wysoka polarność rozpuszczalników aprotycznych

13
Reakcja substytucji nukleofilowej SN1
 Szybkość reakcji typu SN1 nie zależy od stężenia odczynnika nukleofilowego, biegnie
zgodnie z kinetyką pierwszego rzędu

hydroliza
(CH3)3C-Br + HOH → (CH3)3C-OH + HBr

 halogenki t-butylowe są odporne na atak nukleofilowy (duża objętość 3o grupy

alkilowej)
 znacznie łatwiej niż halogenki 1o ulegają dysocjacji z utworzeniem karbokationu
 karbokation w reakcji z cząsteczką wody zostaje szybko przekształcony w alkohol:

 oderwanie się jonu halogenkowego jest procesem wolnym - stanowi najwolniejszy

etap reakcji
 decyduje on o szybkości całej reakcji
 szybkość powstawania karbokationu zależy w danych warunkach tylko od stężenia
halogenku alkilu

14
 Reakcja substytucji nukleofilowej SN1
 produkt pośredni w procesie hydrolizy 3o halogenku alkilowego -
płaski karbokation – hybrydyzacja atomu C sp2.

 cząsteczka wody może

przyłączyć się do niego z
jednej lub z drugiej strony

 powstaje mieszanina
enancjomerów (R) i (S),
(często) w stosunku 1:1,
niezależnie od tego jaką
konfigurację miał substrat
15
Reakcja substytucji nukleofilowej SN1
wpływ rozpuszczalnika
 ułatwiają dysocjację halogenku alkilowego i stabilizują karbokation
 wpływają na pierwszy etap reakcji, tj. stan przejściowy.
 rozpuszczalniki polarne, przede wszystkim protyczne
solwatując jony sprzyjają reakcjom SN1
 alkohole,
 kwas mrówkowy i
 woda.
 najkorzystniejszym rozpuszczalnikiem dla SN1 jest woda
 dodatek rozpuszczalników organicznych ułatwia rozpuszczanie
reagentów organicznych, ale zwykle obniża szybkość reakcji.

solwatacja karbokationu
przez cząsteczki rozpuszczalnika

16
Reakcja substytucji nukleofilowej SN1
 reaktywność substratu zależy od właściwości grupy
odchodzącej

 szereg reaktywności, najbardziej aktywne są tosylany:

HOH ≈ Cl-< Br- < I- < < TosO-

Wpływ budowy substratu

 Struktury reszty organicznej stabilizujące karbokation
ułatwiają reakcje SN1.
 wzrost rzędowości karbokationu wpływa na jego trwałość,
 trzeciorzędowe pochodne najłatwiej ulegają reakcjom SN1,
 2o trudniej
 1o są w tego typu reakcjach nieaktywne

17
Reakcja substytucji nukleofilowej SN1
 mezomeria - wpływ na stabilizację karbokationu,
obecność podwójnego wiązania w położeniu β, tzw. układ
allilowy.

 ułatwienie reakcji SN1 dla benzylowych

18
Porównanie reakcji SN1 i SN2
 Substratami reakcji SN1 są związki organiczne tworzące stabilne
karbokationy, np. halogenki 3o, allilowe czy benzylowe

 Reakcję SN1 ułatwiają protyczne rozpuszczalniki polarne (solwatują aniony

i kationy)

 Odczynniki nukleofilowe nie wpływają na szybkość reakcji SN1

 Solwoliza halogenków alkilowych jest przykładem reakcji biegnącej wg

kinetyki SN1.

 Szybkość reakcji wzrasta wraz ze wzrostem rzędowości:

CH3-X < RCH2-X << R2CH-X

 Substraty reakcji SN2 nie mogą mieć zawad sterycznych

 Reakcję SN2 ułatwiają polarne rozpuszczalniki aprotyczne, a podwyższenie
stężenia odczynnika nukleofilowego zwiększa szybkość reakcji

 Efekt grupy odchodzącej jest taki sam w obu reakcjach:

R-OTos > R-I > R-Br > R-Cl >> R-F 19
Substytucja elektrofilowa SE
 reakcja charakterystyczna dla związków aromatycznych -
reakcja aromatycznej substytucji elektrofilowej

 elektrofil (E+) podstawia proton związany z pierścieniem

aromatycznym

lub

 elektrofil podstawia inny atom lub grupę związaną z

pierścieniem aromatycznym

20
Substytucja elektrofilowa SE

mezomerycznie
stabilizowany

karbokation
1. addycja elektrofila E+ do pierścienia aromatycznego
2. powstaje stabilizowany mezomerycznie karbokation
3. odszczepienie protonu
4. odtwarzenie układu aromatycznego, w którym powstaje
pochodna zawierająca elektrofil w miejscu protonu

21
Substytucja elektrofilowa SE

nitrowanie nitrozowanie

halogenowanie
acylowanie

sulfonowanie
alkilowanie

22
Substytucja elektrofilowa SE
wpływ podstawników
ułatwianie reakcji SE - zwiększanie szybkości reakcji
przez uaktywnienie pierścienia aromatycznego

 aktywujące:
kierują nowy podstawnik w położenie orto- lub
para-

 grupy elektronodonorowe
 -OH
 -OR,
 -NH2,
 -NHR,
 -NR2,
 -alkil
23
Substytucja elektrofilowa SE
wpływ podstawników
utrudnianie reakcji SE - obniżanie szybkości
reakcji poprzez dezaktywację układu
aromatycznego
 dezaktywujące
kierują nowy podstawnik w położenie meta-
 grupy elektroakceptowowe wykazujące
równocześnie efekt -M i -I

 -NO2  -CN
 -COOH  -COR
 -COOR  -COH
24

 -CONR2  -NR3 (R: H, alkil, aryl)

Substytucja elektrofilowa SE
wpływ podstawników
utrudnianie reakcji SE - obniżanie szybkości reakcji
poprzez dezaktywację układu aromatycznego

 dezaktywujące
kierują nowy podstawnik w położenie orto- lub
para-
 grupy wykazujące efekt +M i –I;
 halogeny

25
Substytucja elektrofilowa SE
wpływ podstawników

orto- i para
meta

grupa I grupa III grupa II

reaktywność

26
Reakcje eliminacji
 Związki organiczne zawierające dobrą grupę odchodzącą mogą ulegać
reakcji eliminacji w wyniku czego powstają alkeny

 „dobre grupy odchodzące”:

 tosylanowa,
 halogenki,
 alkoksylanowa
 woda

27
Reakcje eliminacji
 reakcje eliminacji zachodzą pod wpływem zasad
 odczynniki zasadowe mają zwykle właściwości nukleofilowe
 reakcje eliminacji i substytucji są wzajemnie konkurencyjne.

 kierunek reakcji zależy od:

 właściwości związku organicznego,
 właściwości odczynnika (im bardziej zasadowy tym większa tendencja do eliminacji) i
 warunków reakcji.

28
Reakcje eliminacji E2
 w reakcjach eliminacji biegnących wg mechanizmu E2 szybkość reakcji
zależy od stężenia obu reagentów

 reguła Zajcewa: w produktach reakcji eliminacji halogenowodoru (HX)

z halogenków alkilowych przeważa bardziej rozgałęziony alken.

29
Reakcje eliminacji E2
 reakcje E2 zachodzą pod wpływem silnej zasady.
 odrywa ona proton z atomu węgla w pozycji β (z atomu sąsiadującego z
atomem C, do którego przyłączona jest grupa odchodząca):

 ataku zasady (EtO-) na atom wodoru związany z Cβ

 w stanie przejściowym:
 rozluźnienie wiązania pomiędzy H-Cβ i Cα-Br oraz
 utworzenie częściowo podwójnego wiązania pomiędzy Cα-Cβ.

 proton jest odrywany z pozycji trans w stosunku do grupy odchodzącej.

30
Reakcje eliminacji E1
 eliminacji typu E1 ulegają przede wszystkim halogenki 3o,
 wolniej ale również drugorzędowe w środowisku niezbyt
zasadowym
1. reakcja zachodzi z utworzeniem karbokationu
2. zasada odrywa proton od sąsiadującego z karbokationem atomu
węgla.

31
Porównanie rodzajów
mechanizmów reakcji