(Maria Marezewska-Rytho DEMOKRAGJA BEZPOSREDWIA W TORI 1 PRATCE POLTCZNE \WYDAWNICTHO UNWERSYTETU MARI CURIESK:ODOWSKESSPIS TRESCL WSTEP con n Rozdzial I. KWESTIE TERMINOLOGICZNE .... 15 15 19 2 we 31 Rozwigzania altematywne dla demokrac]i bezpostednie) 45 Rozdzial Tl, DEMOKRACIA ATENSKA 48 Stuur spolee ep. 48 Reformy Solona wr 50 Reformy Klejstenes 52 Ready Peryklesa 55 Instytucje demokracjisefiskig) 37 Proba oceny a Rozdziat Ill. TRADYCIE DEMOKRATYCZNE a Demokracja a republika. a ‘Tradyeja lberalna | B Liberaizm demokratyezny n Idee Jeana Jacquesa Rousseau B Tee demokraci kontynentalne} 3 Rozdziat IV. WSPOLCZESNE KONCEPCIE DEMOKRACII 89 ‘Konvepcja proveduralna Josepha A. Schumpetera. #9 ‘Model poliarchij Roberta A. Dahla 2 Koncepcja P.C. SchmitteraiT. L. Karl 4 Demokracja konsensualna Arenda Lijphata 6 Inne koncepeje demok rac s.nnm 100 Rozdzial V. INSTYTUCJE DEMOKRACII BEZPOSREDNIES.... ‘Problemy instytucjonalne demokraji bezposredniej Instytuea referendum nso Inne instytucje demokracji bezpotrednie} 8 Rozdzial VI. DEMOKRACIA AMERYKANSKA Insytjonane psa estou Stand Zjetoczonch Demokracja a Federalist Papers Demokracja Jacksonowska Demokracja Lincotna Demokracja a populizm .. Instytugje demokrac}i bezposredaie} Rozdziat VIL DEMOKRACIA SZWAICARSKA Struktura adi System partyiny Funksjonowanie demokracji Podsumowanie Rozdziat VII DEMOKRACIA ELEKTRONICZNA .. Problemy terminologicane Uwarunkowania demokraji elektroniczne} ‘Wykorzystani sieci Internet. ria oceny .. ‘ZAKONCZENIE ZRODLA L LITERATURA ves ‘2rd. = Encyklopedie, siowniki lksykony . ‘Monografie i prace zhiorowe. Artykly naukowe Antykuly publieystyezne SUMMARY SPISTRESCI 114Rozdziat I DEMOKRACJA ATENSKA STRUKTURA SPOLECZNA ATENSKIEJ POLIS W epoce archaicznej, obejmuj 4 500 rokiem pve, uksztaltowala sig forma ustrojowa 3 Grecki termin polis ‘omacza miasto-patstwo i uzywany jest w celu podkreslenia réznicy miedzy nim a tym, co potocznie uwazamy za miasto. Polis obejmowalo swoim zasie- siem samo miasto oraz to wszystko, co 2najdowalo sig wokd! ti iegu kilkunastu kilometréw. Obywatele w ten spos6b rozumianego polis polo tworzaca organizm paitwowy. str spoleczny Aten wystepowal w réénych wariantach w wielujofiskich ‘miastach-panstwach. Cata ludnosé nalezala do jedne ezter ion ey Roi onc ey pts Gara cztonkowie reer mkow wspélnego przodka. lej pobratymstwo Aiello sig na KtGre sktadaly sie ze spokrewnionych rodzin. Jak podkresla Pierre Lévéque, z pewnosciq wird czlonkiw rodu wyréinala sig bogata arystokracja, w ktdrej reku znalazly sig nalepsze ziemie."” Az do cza s6w Solona majatek rodziny stanowit jej nienaruszalng wlasnosé, W sytuacj, aedy rodzina wymaria, stawal sig wlasnoscg rodu, Niejako na mi noty spolecene} zalaz sie Sry ob ‘e6w oraz. niewolnil wspélnote o zlozonym charakte- re, skladajacg sig z os6b charakteryzujacych sig réznym statusem prawnyin i spotecenym. Podziat jej miesckaficéw na obywateli i nicobywateli byl Scisle zwigzany ze statusem spolecenym. Status obywateli byt zacznie wyisry " B, Bravo, Polis Homera,[v:] Swiatante2m. Stasunt spolecee.idologi i poink, ‘eligi, pod red. B. Bravo, J. Kolendy, W. Lengauer, Warszawa 1988, s. 17-65: W. Lengaver, Pojecie ravnatet w greckich kancepejach polipcemch, Od Homera do kotca V wicku pine. Warszawa 1988s, $7: J. Baskiewier, Powszechna historia usirojow paistwowch Cask 199s 15-21: . R, Manin, Starazsima Grecia. Ol ezasbw prehistoryenyeh do obresu elle! speznego, proc. T. Dero, Warszaa 1998, 65; D- Held, Models of Demcracy. 13-35 "FP, Lévéque, Solar grec, Warszawa 1973.5. 73, Didem, 8178 DEMOKRACIA ATENSKA “9 w poréwnaniu ze statusem pozostatych mieszkaficow polis." Instytucja oby- watelstwa oznaczala, przynaimnie} w warstwie teoretycznej, réwnoéé wobec wa xérych ojcowie posiadali obywatelstwo, a matki byly obrkami O obywatelstwie preesadzalo zatem wlasciwe pochodzenie oraz wpis do reje- ‘Wpisy te byly ezesto poddawane i ‘Wobec wspélnoty reprezentowali ich op (prostates). Sami 1 a status. Zejmowali sie preede wsz placili stalych podatkow. fica ny eh pt aca Ee py pozostaraly pod opieka mezczyzny (ojca, meza czy syna), Wana role odgrywaly one \w 2yciu rodzinaym (ale nie uczestniczyly w ueztach meza) oraz w kultach béstw se "8 BM. Wood, Peasant-Citizen and Slave, {b.m.w.) 1988; B, S, Strauss, The Me A jerican ps ene se GB ae se ot en eee he EM. Wood, Demos versus ‘We, the People’: Freedom and Democracy Ancient and Moder, [W:] a er cee ot rt Se sa a rsa an one mo 1M, Jaczynowska, D. Musial, M. Stepief, Historia starotyina, Warszawa 1999, \ vat poe eM Se et ens a sah ee oa eae= 0 DEMOKRACIA BEZPOSREDNIA W TEORII PRAKTYCE POLITYCzNEy ‘efiskich, ledynie hetery, kid posiadaly wigks2q swobode i byly bardziej wy. ksztalcone, mogly odegraé wieksza role w Zyciu publicenym. Warto wspomnice +e towarzyszka zycia Peryklesa, Aspazja, nie byla Atenka, lecz Milezyjka, Ate. ny nie mogly sig takée poszczycié ani jedna poctka,!”" REFORMY SOLONA Poczatkowo Attyke tworzyto wiele niezaleznych ksigstw. Po zjednoczeniy w Atenach wprowadzono ustrdj monarchiceny. W pdéniejszym okresie arysto. racja obalia monarchie, a wladza znalazta sig w reku treech azchontéw ~ naj. wyészych urzednikéw w patistwie. Krél, Ktdry poczatkowo sprawowal wiadzg dozywoinio, obierany byt na okres dziesigciu lat, a pééniej na okres jednego roku, Basileus (archont ~ kr6l) zachowat sw6j tytul, rozstrzygal spory zwigeane 2 religia, sprawy zwiazane z zabéjstwami oraz éwiglokradztwem., Na czele kole- gium stal archont eponym ~ jako glowa paiistwa. Od jego imienia nazwano po raz pierwszy rok 683, Wtedy to okres sprawowania przez niego urzedu zostal ‘ograniczony do jednego roku. Osadzal on sprawy rodzinne, spadkowe oraz 23)- mowal sig swictami religijaymi. Wodz naczelny (polemarch) dowodzit armia oraz sprawowal sady nad cudzoziemcami. Po zakoviczeniu urzedowania archont dozywoinio stawal sig celonkiem Rady Areopagu (nazwa pochodzi od micjsea ej obrad — wegérza Areopagu). Rada Areopagu posiadata szerokie uprawnienia i — jak podkreéla Arystote- Jes ~ miata najwigkszy udzial w zarzadzaniu miastem-pafistwem. Rada zajmo- ‘wala sig sprawdzaniem urzednikéw obejmujacych funkeje, nadzorowaniem ich Aialalnoéci oraz je} oceng z chwila opuszczania przez nich urzedu, Strukture i role odgrywang przez Rade motna poréwnaé do funkeji pelnionych praez senat Pierwotnego Reymu.' Zgromadzenie obywateli (ekklesia) posiadato ograniczo- ne uprawnienia ~ wybieranie urzednikéw. Kwalifikacje na stanowisko urzednika \wigzaly sig z arystokratyeznym pochodzeniem oraz posiadanym bogactwem. Isinigjacy ustr6) zostat uswigcony tradyeya stuleci, jednakée w VII wieku ‘malazt zastosowanie w pafstwie, w ktérym potgga rodéw pozostawale dotad Poza dyskusja. Narastajace problemy obejmowaly takie kwestie jak: rywalizacig migdzy rodami, spreecenosci interes6w migdzy poszezegélnymi okregami, am- bicje polityczne oligarchow i demokratéw, ezy tez preedzialy miedzy bogatymi ibiednymi. Jako wazny problem zaczelo postrzegaé potrzebe zredagowania pisanych praw, ktore ogranicaylyby wladze rodéw. * Poxéwnaj:K. Kumanieck, Historia kulwy starotyne) Greg i Reymu, Warszawa 1972, 5.157; A. Krayeauk, Perle Aspasja, Wroclaw 1987, 3B. LovEque, Swiar grec. 176. "9 N. G.L. Hammond, Deieje Gree. fom] 1994, 5.203: N.G. L. Hammond, A History of Greece in 322 B.C, New York- Oxford 1986. DEMOKRACIA ATENSKA 3 ‘Anysioteles ~ autor uskiatu o usirju ateiskim — podkrestal fuk, i kolejne praemiany zaréwno w organizacji patstwa, jak i spoleczefistwa atefiskiego pro- wadzty do rozwigeai demokratyeanych.|™ Taki charakter.mialy jut reformy Drakona (2 potowa VII wieku p.n.e), ktéry dokonal spisu praw." Jednakée dopiero dziatalno$é Solona skierowala Ateny na nowa droge rozwoju."* Reformy Solona (ok. 640-558 r. pe.) objety swym zasiegiem rbéne sfery dycia spolecznego. Wirid reform spolecenych zainicjowanych przez Solona na wage zashiguje seisachteia — streqinigcie diugéw. W ten sposbb umorzono ep), New York 1966, . 185-187, “TRADYCIE DEMOKRATYCZNE 1 woezesnych demokracjach ideatem stata sig rbémorodnosé. Uznano mianowicie, 4e rommorodnos i niezgoda nie tylko nie wchodza w kolizig z porzadkiem spo- ey Toten ey waa nln nenree el uh, Pe gee re uwage na fakt, 2 w praktyce polityczne} mozna méwié 0 suwerennosci udu dopiero poczynajac od polowy dziewietnastego stulecia.”™ "2 W mysli antycznej bieg eric 310 jako ruc le, Kiory skiadal sie 2 wielu powtarzajacych sig cykli. Kolejne eykle rozwojowe prowadzily do preeradzania sie jednych systeméw w inne, ezy ted do ich wyradzania sig. Sigd tez zwracano uwage na Korumpowanie sig systemow w sytuacji, ady nie sa preestreegane podstawowe warunki niezbedne do ich wlaSciwego funkejonowania, W okresie ofwiecenia Se ee a ee reco, inepovate Lone wl No" cowanie zwraca uwage w swoich rozwazaniach Benjamin Constant (1767— 1830), dla ktérego wolnosé w starozytnosci polegata na: [1 koteaywenyn . berpoiednim sprawowanis wis cg cae wlaey, a publicnym cobradowaniaw sprawach wojny 1 pokoj, na zawirniypsymiry &cadzviemeam wchwala- $a pr, erowania wyrokdw, ada rachunkow, repre pocaya ween, tin ni ch pred calym arodem. okarani ich, skazywane lub wlan od wity,jednoezsnie jednak, nanjajge to wolnotc,strctyni amawel jako rzcrcahowicie do pogodzeia () ‘pele podporatkowasiejednosk windy piu] Tak wie jedosta wstaroeyych, bee ‘ney re wasyskich pre Sprawach puleyc,w Ziv pywatiy js avazeniewol Kem LW demokracji antycanej obywatcle cieszyli sig wolnoScig poityczna, Oz za to, iz uezestniczyli w sprawowaniu rzadéw w paistwie.* Bylo to mozliwe St Qdwolajmy sig do opinii Jamesa Bryce’a: Lud nie ma cierpliwosci, by znosié jakies nae SiS meee re ik sere arate eerie errr atean wena Ss Sar ra et ee ae enon ig aioe meee = lick emokracje zachodnie, Warszawa 1992, s. 8. "6, Cota O wohl weroeigchnowedmch Ada” 192, 42. W sch sce en ores oer te eer ses Aer eee og eg eter eye poor eg i Na implikacje tak pojmowane} idei wolnosci zwraca uwage Giovanni Sartori, kt6ry pisze: ca er er ee er ola ace poe pertin rpapomantpa ne bite oe as Speen pars el pene ete Patel ree Se ee ae eeeR DEMOKRACIA BEZPOSREDNIA W TEORI PRAKTYCE POLITYCZNE} 72__DEMOKRACIA BEZPOSREDNIA W TOR Arne |w wypadku funkcjonowania systeméw mikrodemokracji. Natomiast demokracje wwspolezesne sq demokracjami liberalnymi w takim sensie, 2e wspieraja sig na Iiberalnym systemie wolnosei. Zawieraja mianowicie zakres swobéd indywidy. alnych w sferze poz m di st ‘czas sprawom wspélnot a cowaé. Prawa tego pozbawieni byli niewolnicy, cudzoziemcy i kobiety. Tak wige bezpostedni udzial w sprawowaniu r2qdéw przez uprawnionych do tego uuwazano za istotay wyznacznik demokracji. Poczynajac od osiemnastego stule- cia, przekonanie to ustepuje miejsca pogladowi, ze bezposredni udzial we vwladzy winni mieé wybrani przedstawiciele udu. Dodajmy, przedstawiciele posiadajacy szczegéine przymioty. W feudalnym systemie éredniowiecza wladza nie przystugiwala instytucjom pochodzacym z wyboru. Byla wsparta o rzady 2dobyte w wyniku dziedziczenia lub zastosowania sity. Niemniej ~ na co zwracaja uwage W. T. Kulesza oraz P. Wii — to wlasnie w okresiesredniowiecza it 0 iecza, podnoszacych koncepcje wolnosci i rownosei Iudzi, waéne miejsce zajmuje dzielo Marsyliusza z Padwy Ci. Gdy miato uegalo podbojowi,obywatee sz w newole Wb gingl pod mice. Dokonajmy teraz Koniceznych podstawies, Ryne, na ktrym gromadail sig demas, ziknalzupenie, a rad Sprawowany pracz sarnych obywatali(w lccbie 0 najwyée)seesiutsiey) zotal zastapiony przez randaqcepaistwo, W tych warunkach, obywatelZyacy dla masta, sae sig poddanjm ye. ym dla paisa, Zeodaie 2 zsada, obywatel isnicje dla pastwe, nie padstwo cla obywatel DDoklanie taka formula obowiqnje w stack poltyenych, w ktGrych bra zarbwno demokra ji, jak wolnoi Ta formula jest dis wiywans, aby zasadsit ready absolute. Taki zat nie Powinien deiwie Jest madiwe, Zeta sama zasaa, kia kiedyéobowiazywala w demolracach, Ait jest wykorzytywana przz fyranbw, poniewa? relny swiat leg) Komplete) przminie. W misiskich spolszootiac anyku wolnoié nie wyrdala sig w opozysi do wlay pa ‘iy patstwo po prost ni isa ~ lee pace wapohurial w zborowym sprawowank lade ‘Ale gy pastwopojawilo sig jako struktura roa od spoleccistw i majgca nad aim przewage, problem uleg! cakowitemu odwrdceniu: od tej chwili wlada lu mogla bye tyko wiadza ode ‘rang pafistwo, Nizaleznie od sencun, jet Zywimy’ da jednostk ako onoby(oawet el ie raywitzajery do tego poigcia tadnego znaceenio),pozostajefaktem,ée mikrodemokracje an- ‘yezne nie musaly zmagaé sig 2 problemem stounkdw migdzy obywatclam «pastwerm, podceas aay dla wspdlczesnych makrodemokraj jest to problem podsiawowy. Grecypotafil, na sw6j Sos, osiagmaé wolnodt zaceynajae od poli i koficeac na plies. Te droge est danas 23- mkniga. Gly pols lego praemianie w megapli, motemy ocalié natza wolnosé tylko pod ‘warunkim, 28 aszym punkiem wyjci jest Obywatel, zat pabstwo takujemy jako wywodzace sig zogdtuobywatc. Wobee tego weawanie do powrotu do antyezne)wolnaci jest w rxezy- stoke wezwaniem do zniewolenia™. G. Sartori, Teoria demokrac., 357-338. ‘WG. Ulicka, Demolracjezachodnie. 11-12 Wi. Kulesta,P. Wincaorek Demolraca schy AX wighy, Warszawa 1992. U1= 12, Poréwnaj G. Sorensen, Democracy and Democratization. LTRADYOIEDEMOKMATYCENE (ok. 1275-1343) Obrovica pokoju. To wasnie lud dzigki swe) wigkszosci miat stanowi¢ prawa; miat takze powolywaé rzqd i oceniaé jego dzialalnos¢. Uzasad- niajac dzialalnoSé prawotwéreza ludu, wskazywal on na dwa elementy.” Po pierwsze, obywatele najlepie} wiedza, czego chea i jako calosé lepiej rozpoznaja, dobro ogétu nid jednostki czesto odwolujgce sig do partykulamego interesu. Po drugie, obywatele chetniej podporzadkowuja sig prawom i bronia ich, gdy sami ‘owe prawa uchwalili. W istocie jednak Marsyliusz stawial w hierarchiiustrojéw monarchig wy2e} nit demokracje i arystokracje. Sadzit jednak, 2 monarcha winien byé wybierany, a sprawowane praez niego ready wsparte na koncepeji umowy 2 obywatelami, W zasadzie az do ubiegtego stulecia nie powstata Zadna nowa forma demo- kracj, pomimo Ze jej trddel mozemy poszukiwaé w okresie renesansu i migdzy innymi w dzietach Niccolo Machiavellego (1469-1527). Machiavelli odwoluje sig w swych rozwazaniach do idealnego ustroju mieszanego. Laczy on w sobie elementy monarchii, arystokracji i demokracj, prey ezym republika ~ wedlug tego mysliciela — w stopnin o wiele wigkszym w porbwnaniu z monarchia gwa- rantuje trwaloSé ustroju, bowiem chroni wolnosé obywateli. W okresie od rene- sansu do XIX wieku idee tgczace sig z funkejonowaniem demokracji przybraly ksztait zwiazany z rozwojem nowoezesnych, upraemyslowionych spoleczefistw kapitalistycznych, 'W siedemnastym stuleciuwiréd glownych rzecenik6w demokracji malazly ‘sig sity skrajnic radykalne, Wérdd nich na uwage zastuguja dwa ruchy, dzialaja- ce podezas rewolucji angielskie}, ruch kopaczy (taw. diggerdw) oraz ruch rOw- naezy (taw. lewellerdw). Z kolei wét6d preecivnik6w demokraci jako koncepeji ustrojowej znalazt sie i niezalezny od paistwa, John Locke pisze: "7 Maryliue 2 Padwy uzastdial prawo do podejmowaniasuwerennyeh decyzji preezop6! bywate ub woybranyeh prredstawicil: ,Prawdaiwa, czyli pierwszn i wiaiciwg prayeeyag ‘spraweea pra jest narb,ezyl ogo obywaelialbo wikszajegoezes [A poniewat prawo ‘owinno preykiada wiatciva mig do wszystkich obywatel i poniewanikt sam sabe ni be- {cic sakodzl iri bedzie cheia!krzywy da sche, datego tek wsrysy albo wigks2ost pragna prawe odpoviadajqcogo dobra obywatel”. Cyt. 2x: J. Justyisk, Historia dokiryn polinezno- ‘prewnyeh, Torus 1991, s. 120. Porowna) uke: A. Wéltowiez, Model wladeypaisewowg) Marsy- lina 2 Paty, Katowice 1977m4 DEMOKRACIA BEZPOSREDNIA W TEORII I PRAKTYCE POLITYCZNEs ale na Sviece.Z natury wige dpe. to znacay swegoZyci, wolnde main stop st rj on wladza nie ko zachowa "ee yd ey ask nny hs, ae te aden Karna lined arian ax poetic precsepva ma anlage, crix motivo perbovens, yl aiy wee peckoani oid poelions aban tego wyraga,Zadesplrsean fotcnc ne mote mice mea Dex nna w im wis achowtnia wise Kes ‘rayetich peta w gr spokcasvie 767-1830). OkreSlajae znaczenie slowa rozumienia przez. preedstawicieli rnych narodéw: ia ksidego z nich est to pewnoké ie ‘modno byein ani zatreymanyr, ani uw ‘maltretowanyen w jaki- elwek sposob na skutek abitain) wol jednego ub wie osobnikSw.[.] prawo do wyriania swoichposladiw, wybors zajecia{wykonywania go; dysponowaniaswoja wsnodia, cry nawet is) naduzywania, poruscania sig bez konieeznoici proszenia o zezwolenie 1 2dawania spray ‘motywow i presbiegu podrdy.[.] prawo do gromadzenia sig, badd celem oméwiena flee. Sm, badé wymawania wybranego przez siebie Kult, badd po pros spedzania svoich di go- din w sposdblski swom inklinacjom i kaprysom.[.] prawo do wywierania wplyw na spe: vwowanie radu, badd prasz mianowanie wszystkich lub cogil jego funkjonarisry, bad proce repens Pe, wn, Me rndiney msc W miteym Nb wigaay Sopa be Una on sera ie it porainat por jst. W ynika to z faktu, ze 2adna wladza nie ma prawa do ograniczania wolnosci jednostek, Z tego wagledu Constant odrzuca ustr6j demokratyczny jako odwohujacy sig do zasady rzadéw wigkszosci vey meee ___ Liberalizm rozwinal sig w opozycji do Sredniowiecenych, hierarchicznych instytugji i despotycznych monarchii. Krytyka liberalizmu 7 u wigzala sig z dwoma kwestiami rywaina, instytucje ozapatistwowe, za rodzina i Zycie prywatne moglyby rozwijaé sig bez ingeren- ji patistwa, Stopniowo liberalizm laczyt sig z doktryng zakladajqca, 2e jednostki owinny cieszyé sig wolnoscia w kwestiach decydowania o wasnych preferen- ‘jach w sprawach religii, stosunk6w politycznych i gospodarczych. Istotnym clementem bylo oparcie gospodarki rynkowe) na szacunku dla wlasnosci rywatne). 13. Locke, Dua wrataty 0 radsie. 8, 22. B, Constant, 0 wolnaie starasyunychinowadsenyeh.. -TRADYCIE DEMOKRATYCZNE 6B == zgloszeniem postulatu er ys lemo- Isatycmego. Oznaczalo 10 stworzenie mechanizméw reprezentacji, Mére zapewnilyby poparcie spoteczne dla sprawujacych wladze. Jednakze stworzenie takich demokratycrnych mechanizméw nie bylo sprawa pierwotna wezesnez0 liberalizmu. Trzeba bylo dlugiej ewolugji, aby w mysliliberalne} doszto do po- taczenia idei wolnosci jednostki z idea réwnoéei obywatelskiej i do akceplacji iberatow zasad ustroju demokratyczne; dk ‘Tradycja powstania demokracji liberalnej bytaliberalna poczatkowo (éaze~ rie do ograniczenia wladzy pafstwowe) nad spoleczestwem obywatelskim) jidemokratycma péznie} (dazenie do stworzenia siruktur, kt6re zapewnialyby mandat spoleczny przedstawi jladzy). Nawet wowczas, gdy punkt cie?- Kosei spoczal na slowie demokracj, liberalowie wysuwalirééne zastrzczenia stat okolo roku 1820 i wywodzi sig 2 przemystet (1748-1831) i Jamesa Milla (1773 1836)."" C. B. Macphersor sbezpieczajaca demokracja z powodu skupienia sig tego modelu na ochronie obywateli przed rzadem i przekonaniu, iz raadzacy powinni podejmowaé decyzje w zgodzie z interesem obywate Poréwnajmy fragmenty przemysleA Jeremy'ego Benthama i Jamesa Mi U pierwszego z nich czytamy: ajandrej opSinychterminbw, jakie mozemy spot we fiazeologiinauki © moranoéci, nic wiee 4 42 exo ity sa ie ym jest wobec tego interes spoeczestwa ‘Nie moda méié o ateresie spoleczefitwa 0 0 ‘MG sii [aad czcce stu ineresom jednostk ub jst w je) interes, jl prayezymia sg powigksrnia etlkowie) sumy je) pryjemnos lub, co na jedno wychodsi,zmncjsza calhowita sume) pki ole fames Mil pisze: Ponda tree: .Wspomnialem na poczau 0 liberane| sjmy wypowied! Giovanni Sartrcgo: .W denokag mieg pode, nok sie atten mylyn, wiiadat sig oa nig bowiem dwa odmieme elementy: 1) uwolnienie ludzi (liberi) Fnac fh wlaay(Gemokrag). Mota wie oe, bai deol kia Sc 21) ndemo-oclrany co ozacza cehrongludzi pred tyrania, oraz 2) ndemo-wiadzys, to anaczy ‘nprowadsenia raqlow powszechnyeh”, O. Sato, Jak dafeko maie zawedrowaé wolny rad”, .Res Publica Nowa” 1996, nr I, . 71-72 SUD, Hell, Poiical Theory and the Modern State. Essay on State, Power. and Democracy, Stanfgg-Calfrnia 1985, . 23-25. Benham, Wprowadeenie do zasad moranaie! | prawadansiwa, Warszawa 1958, 517-26,16. DEMOKRACIA BEZPOSREDNIA W TEORII I PRAKTYCE POLITYCZNES G1 na, uayta zosal wycanie do tego cel. [..] Demokrcja, czy te spolecenolé maj wszelkie maotliwe powody, azeby nie dopuseié menarchit | arystokasji do sprawowania wladzy lub zy. sania bogactwa spolecznoci dla swe) wlasnejKorzySci; monarch i arystokracia maja walkie motive powody dla uslowania zdobycin nieograniczanej wiadry ned osobami i wlanodeg, spolecznoei. Konsekwenca jst nieunikniona maja one wazelkie motliwe powody do polssen ‘sie w cela uzyskania wladzy; ijl lud nie ma dos sily, azeby obu im sg paeeivsiawi, nie ma ‘on dade ocbrony.** a dawalo wiadze polityczna, poniewad aaa Jego wyniku r2a- dzacy mogli byé odsunigci od sprawowania wladzy. W ten sposdb wyradali, podobnie jak inni liberalowie, nieufnosé wobec pafstwa i jego uprawnief, W praktyce jednakée Bentham i Mill uznawali kilka ogranicze zwiazanych 2 systemem glosowania: kobiety i duéa czeSé Klas pracujacych nie mogli korzy- staé z tego praywileju, Stad moina stwierdzié, ze mode ten byt b nit demokratyezny. Jego celem bylo Sng Spent ‘obywatelskie miato byé pozostawione samenmu sobie, fa koncepeja wolnosei negatywnej, to jest wolnosci obywateli pred roz- przestrzenianiem sig wladzy polityczne), po prawie stu pigédzi od Jej powstania znalazla odzwierciedlenie w pogladach tzw. wy neoliberalw. Jednym z glownych preedstawicieli tego nurtu ry wsk Iiberalizmem a demol Dia H tego punk ca jest pozadana jako mechanizm zapewniajacy prawo wigk- szoéei do decydowania 0 systemie prawnym. Istotne jest jednak to, 22 demokra- tyema wiekszoté szanuje ograniezenia drilalnoici reqdu. Mozemy zatem irdzié, 4 demokracjaliberalna jest tu traktowana jako ograniczenie wiadzy Politycznej nad spoleezetstwem obywatelskim.*® WolnoSé jest postrzegana jako 1. Mil io ede 8. Stl M. Soe Mil pole XC Liberalizm, Warszawa 1978, s. 153-161. ae xa Re Bly, “Datong Pols’ bran, Constant nd Dem ihe Th of PA. Hk ih Saal Pale See 18 2. ny Hae on ier, Od 186 cr 1 povidone Fs Oneay Gast pW ote fam teen mya oa nal wp, js Sern en age ‘tm om do Kaen poit Ne > nia fe meow pon ‘cpg Livi saa rv pigs, wee Koyo eles “TRADYCIE DEMOKRATYCZNE n wolnoSé indywidualna. Demokracja moze stanowié narzedzie osiagniecia tego celu, ale nie jest celem samym w sobie. Jesli modemy méwi¢ o demokratyeznym clemencie w tak pojmowanym sposobie myslenia, to jest nim niewalpliwie zasa- da politycane} réwnosci obywateli tory nadal liberalizmowi postaé demokratyczna i socjalna, byt (1806-1873), syn Jamesa Milla, Dokonal on syntezy idei ji. W_swoich koncepcjacl ‘ywit przekonanie, Ze w prawdziwej demokracji jtowana w stosunku it Postrzegal on demokracje jako wadny element wolnego rozwoju czlowieka. Jego zdaniem, udzial w Zyciu politycznym prowadzi do rozwoju i wyrazania indywi- dualnych zdolnosei. Jednoczesnie J. S. Mill podzielat jedno z podstawowych praekonai demokracji zabezpieczajace): maksimum woinosei obywateli wyma- galo ograniczenia zakresu aktywnosci pafstwa.™* W swojej wizji taczyt zasad reprezentatywnego radu z zasada gospodark wolnorynkowej. Polaezy} on bliski liberatom poglad 0 ograniczeniu zakresu atk aby ose tej wladzy zostawiéw ra ‘aonym prec bi ati mice do Zyia dla wszytkich ye, Ky nie my an nie can tak aon, cz tak ok sis, jak wigksoi.Liberlzm ~ aly to dé preypomniee~ jest ‘ajyydsea forma wspaslomyinose, jst prawem, Ke wighs a4 nase mniizncim i ako fake jest sjcachetcjzym wolnim, jake rzleglo sig ta ziemi od zarania J} dew. Pro amaje wole wapolayea #wrogiem, © 0 wige), 2 rogiem sabsy of seb. Jest rzcza ‘wpoatnigpramdopodobne,by rd ude byl w stanie dodo exegos tak piknego, ak pur {okslnego, tk elgancego, tak akvoatyznego i zarzem tak nienurlnego" J. Onegn 9 Gasset Bat 75. SES Mil, O rade reprecentawnym.Poddeswo habit, Warzaw 1995, s. 130-13. 2, Mill wypowiada signa tema wolne! w nastpujayeh showach: wJedjnym celem jay opranicene prac hdzko, ndjwiduani ib zhorowo,swobody dial nia jakiegokowiek ezlowieka jst samo rons [| jedynym elem, dl sania ktrego ma sig prio srawowse wind ad exlonkem cjwianwane poeczoii wbrew ego wol stp Binzeniekrzywdsi nnyeh (.] Kay jest odpowiedalny pd solecaeiswem jedynie xt agi swego portepowanis, Ke dotyezyinnych. W te) ze, tre dtyezywylezne jeg Samego, jest sbachnieniraleany ma suwerenna wiadze mad sob, nid swoim cise i ny Sten 5. Mil, 0 wolnaft, Warsawa 1989, 5.129. Dale pte on: Ani edna obs, ni pewna a bia re pent i ras ist Sl a i= hn ‘la swegowlasnego dora cog je) ye poo. Dobo tj osby njwiec interes. i Tbenes 226 Dia porwsn Hel Political Theory andthe Moder... 2-21.8 DEMOKRACIA BEZPOSREDNIA W TEORIII PRAKTYCE POLITYCZNE) Stanowiskiem swojego ojca. James Mill opowiada? sig, p teoretycznej, za wolnymi wyborami. Z kolei J. $, Mill Celem “ szym i bardzie)_utalentowanym" wiekszejliczby glos6w niz.,ignorantom i mniej zdolrym". Jednakie pod pewnymi wegledami mtodszy Mill byt wigkseym demokrata nid jego ojciec. Po pierwsze, w wymiarze moralnym, postrzegal bowiem uczest. nictwo w procesie polityeznym jako droge do wolnotci i samorozwoju. Znacze. nie uczesinictwa w procesie politycenym podkreéicli takée inni mySliciele — zaréwno przed, jak i po Millu. Po druge, J. S. Mill wskazal na wiele nierowno- Sci wystepujacych w driewietnastowiecznym spoleczedstwie angielskim, kiére uznat za preeszkody w procesie demokratyzacji. Krytykowal fee ate nierbwnosci ne wphywow, zamoznosei iwiadzy. Idee J. S. Milla odnoSnie do uczestnictwa i rownoéci czgSciowo sialy sprazeznoéci z idea ograniczonego rzadu (co mode byé interpretowane jako nicangazowanie si¢ w wyréwnywanie nierdwnosci) oraz idea systemu glosowa- nia faworyzujecego wyksztalconych obywateli (rudre do pogodzenia 2 zasada rownose), Inni mysliciele podzilali wstepne zalodenia J. S, Milla, traktujac Uczestnictwo jako waény element demokracj. Preyjmowali takée jego poplad eloszacy, Ze nieréwnosé pod wzgledem spotecenym i ekonomiczniym stanowi léwna bariere w rozwoju demokraji i rownosei politycane). W tych kwestich J.S. Mill odwolat sie do preemyslef Jeana Jacquesa Rousseau (1712-1778). _IDEEIEANAJACQUESA ROUSSEAU Punktem wyjgcia dla rozwadaa J.J. Rousseau byha niewielka, preedpreemy- slowa spolecznosé, podkreslajac, ze oby- watele powinni byé bezposrednio zaangazowani w proces stanowienia prawa. 'W przeciwnym wypadku trudno — je laniem — méwié o wolnosei, Innymi “seme wa yng ue oe ob Jak podkresia G. Sartori, Rousseau uwazal, 2elud jest stranikiem prawa, a nie jego autorem."® Z tego wynika, de bynsjmnie) nie glosl on ide preemiany ‘woli ludu w ustawodawee, Proponowal natomiast wyzwolenie ezlowieka deigki 3 5. Mill,O readiereprezentatywnym. Poddostwo kab. 3G, Sanor, Teoria demotraci. 5. 381-387, Dia porGwnana:D, Held, Poitcal Theory. 530-31, ‘TRADYCIE DEMOKRATYCZNE eae re rzadom prawa. Rousseau wprowadzit pojecie woli Kt6ra miat kierowaé rozum. Praedstawil on dwvie koncepeje odno- szace sig do odmiennych typow spoteczefistw: ksztalcenie ludei ,2godnie 2 natu- ra” (w Emilu) oraz. ich ,denaturyzacje" w obywateli. W sytuacji, edy spoleczet- stwo jest zbyt duze, jedynie jecnostki moga zostaé 2bawione. Stad (Ww Emilu) Rousseau proponuje poniechanie takich pojeé jak kraj czy obywatel i wyslawia milo siebie samego.”"' Celem czlowieka jest tutaj skupienie calej uwagi na sobie samym. Inaczej nalezy postepowat, gdy spoleczefstwo jest ie i panuja w nim patrian ezaje, Diatego tee w sig we wspélnote. Wyrazaja to nastepujace slowa Rousseau: Katy 2 ns 2 oddzieina odds soja osobe i cla swa moc pod nazene iervrictwo walk powszechne} i wszysey my pospoh, jako cialo poltyzne,praymujemy kabdego czlonka jako de niepodzicng cals [.) W tence oe cyte ace apd, Di tego obowigzkiem wspélnoty jest troszezyé sig o ich Swieckie zbawienie, to Fe eet ele factoamre ean See ae, ra wae atl a spies mel So See pein oa spon fees rar snes ate i Se eee pe 1 em pabicaye” le ee ea buen aaa sim era re fa py pan ke Te ce ak pecie hears Sao ree ee Soy Cee ee a ead ae oe oswiecony. W Umowie spolecznej czytamy: ern oe a 9S oH ts PHT ag Slate et my rl ea eae tree emietiatcar neck wanaé. W isto- Ludzie cenig dobro, ale nie wynika z tego, 2e potrafi je rozpo: cis, jego system oparty jest na woli powszechne}, ktéra zastapita wladze ludu. Mote sig tutaj pojawié problem, czy w ogéle w odniesieniu do rozwazah Rous- seau mozemy stosowaé pojecie demokracji. Opinie badaczy sq w tym wzgledzie i, Wroclaw 1955 305.1, Rousseau, Emil, eyo wychowania prea. W. Husaski Wroclaw I 283°), Rousseau, Umowe spolecona,oprac. step B. Baczko, Warszawa 1966, 8.23 * pbidem, 8.40.80 DEMOKRACIA BEZPOSREDNIA W TEORI I PRAKTYCE POLITYCZNE} podziclone."" W istocie nie faworyzowal on demokracii jako najlepszej formy rzqdu, Uzywal wprawdaie tego slowa, jednak wiaSciwym systemem byla dia niego republika. Wyrazal preekonanie, it ,gdyby istniat lud zlozony z bogéw, mialby rzad demokratyezny. Tak doskonaly rzad nie nadaje sig dla ludzi(..] tk wwige rzad mode wprawdzie regulowaé sw6j porzadek wewnetrany, jak mu sig podoba, ale nie moze nigdy preemawiaé do ludu inaczej iz’ w imieniu 2wierzchnika, to znaczy w imieniu samego ludu”."* Rousseau glosit koncepoje demokracji, kt) zadaniem miato byé ograniczenie dzialalnosci legislacyjng} do minimum. Odrzucal zasade preedstawicielstwa, opowiadal sig za demokracjg bezposrednig i, na ile to modliwe, jednomysina. Z tego wzgledu duza wage przyktadat do zgromadze, ktére traktowal jako Srodek zapobiegajacy naduzy- iom ze st 2 Domagat sig, by fiery, i rozwigzanie problema zagwarantowania wolnoéci tkwi wylacznie w supremacji prawa. Nie podzielat on ofwieceniowej wiary postep; w zamian Klad! nacisk na nieuchronnosé rozkladu. Musi predzej czy inie} dojS¢ do tego, 2e rad zacanie uciskaé suwerenny lud i zlamie umowg spoleczna,*"" W istocie Rousseau sqdzit, 2e w najlepszym wypadku mozna pré- bowae opéénié to, co nieuchronne. ‘Twierdzil, 4 lud zachowuje wolnos tak dlugo, jak diugo nie deleguje te- alizacji swe} suwerennosci zgromadzeniom ustawodawezym. Bylo to modliwe dzieki powigeaniu koncepeji Rousseau z niewielka skalg jego demokragji.""* > Oczywiicie mana dykaiowa, c2y ten myiliiel mois byé wwaany za demokate, Nie vwieryl on w insiyiuci radu proestawiciesheg, bowiem ies e wolaclowieka mote bys eeznovan pre iyeh Parva UK. rs, enatag tonyacndion 3124, , Rousseau, Unowa spotecona.. 5 82 216 Zdaniem Rousseau: ,otwirane teh zgromadzes,majeeych 2a wylgcenypreediotza- tiowanie umowy spolecene,powinno zawscerozpocenaé sg od doch wnoekiw, ktych nic ‘wolnenigdy skasowa nad try glosyje sg asobno.Perwazy: nCry zwirechnik 2ycy sbie xachowad cbeent forme rad Dri Czy td ee pozstawit ard sow tym, Ky go beni spravaa?e biden, s. 2. 2 Wekazywal on na nadutywanie wladzy tak pce sam Iu, jk ready. Pisa: Lud, ky by nie nadutyl rzad, nie nadutylby nownicenicaletnosc: ld, Kidry by zawsze qt dobzs, nie porzebowalby byé readzonyn. biden, s. 80 i dal .gdy paso cozpata sig, wsrelkic nadueycie wladzy przez aad nosi opting nazw anarchit Rozrzniajtedoklsdnic, demokraja ‘pad w chore askew gai (.] wha Krew [-) ran” m3 108. 3 Da porownania W-T Kulsza iP. Winzork pte: ,Mimo it wilkim marzeniem Rous sea bylo urerywisinienie suwerennoi lady w ramach insytcdemokrai bezposcedi, urna on, e najlepszym roewigzanicm dla ludu bedicjednak narysckratyeznae forma read, ‘ay powiercenie pace suwerenny ld wiadey ngjmaasjzym 2 Jego obywatl i umiejym ralepie)zatroszz2ye sig 0 lateresy calgo spolczeiswa. W rozwazaiach Rowseau rownos= Sala sie wanoiianabwvita,otwicajacajeznosizon droge do welnoi! i sczeiia. Rousseau cdrzucl mya orbwnoie ckonomicene) helt znesciu wlasnotstprywatn). WT. Kulesea, P, Winezorek,Demokragia w schytht.. 5.14 Mozna w tym preypadku méwi¢ o demokraejipartyeypacyjne). Modelem byla tutaj Genewa, stanowigen preyklad republiki arystokratyezne).Z liczby 25 000 mieszkaiedw tylko 1500 mialo prawo uczestniczenia w procesie stanowienia prawa. Idealne paistwo — wedtug niego ~ winno byé ograniczone do rozmi niewielkiego miasta, Z tego wzgledu najprawdopodobniej nie myslal on 0 zasto- sowaniu demokracji do duzych republik. Rousseau méwil o wolnosci pod wla- dzq prawa. Czlowiek moze byé wolny jedynie wtedy, gdy raadza prawa, a ludzic. Innymi slowy, eztowiek jest wowczas wolny, jesli nie podlega arbitrane) wladzy. W sna przez. wspolezesnych mi ekonomiczne moga wplywaé na brak demokracji poltycane). Z tego ‘wagledu najbardzie} rozwinigte pafstwa w 6wezesne) Europie uwazat za straco- ne dla wlasne} koncepeji. W tychze krajach jedynie jednostki (takie jak Emil) rmogly zostaé wychowane na szczgsliwych obywateli. Podsumowujac podkres!- my, i# model demokracji Rousseau probowat laczyé elementy antycznego ideal 2 warunkami wyidealizowanego spoleczefistwa. Demokracja odnosila sig tu do take} spolecanosei, w kt6rej nie tylko ustawodawstwo (podobnie jak w ustroju republikasiskim), ale i system rzqd6w znajduje sig w rekach cate) wspélnoty ub {ej wiekszoéci. Niezbednym warunkiem funkejonowania republiki jest dla Rous- seau zgodnosé interesbw i en6t obywatelskich, Idee Rousseau zwigzane 2 rola uczestnictwa w demokracji najczeéciej byty ‘odrucane, poniewaz sa postrzeganc jako nicadekwatne dia nowoczesnych spo- leczeistw. Polemike 2 pogladami gloszonymi przez Rousseau podjal miedzy innymi Benjamin Constant. Wedlug tego mysliciela, zaréwno idea suwerennosei luda, jak i koncepeja demokracji stanowity probe narzucenia nowozytnemu czlowiekowi takie} wolnosei, ktora cieszyli sig starozytni. Chodzito tutaj praede wszystkim 0 obywateli ateskiej polis. Dla nich wlasnie, stanowigcych czgsé niewielkiej wspélnoty, polyezenic wiasnych interesbw z interesami spotecznosci bylo czymé najzupetnie) oczywistym. Mona w tym wypadku méwié o peng} 2zaleénosei jednostki od wspélnoty. Wolnose — jak podkresla Constant ~ sprowa- ddaala sig do prawa udziaku w Zyciu politycznym, natomiast jednostka epoki no- wozyine) potrzebuje wolnosci oznaczajace} odraucenie wige6w narcucanych preez patistwo i spoteczefistwo. ‘W podobnym kierunku zmicrzata krytyka Emile Fagueta, MySliciel ten ‘wyraénie oddzielil demokracj¢ od liberalizmu, Pisal: Unie jen tse png pro na pr eos, wae as i wolnol jednoski na pyklad, jedoo i drugie bez zat to wprost Iaezenie we “Lopniem w poboine) nade, 48s jakod ze soba pogodza. Tzcba bylo wybré. Albo nalezalo 9G, Santor, Teoria demotracj. $387.