Pot Winezorelk wydanie 1 LIBER Warszawa 2005Rada Programowa: Grazyna Baltruszajtys (przewodniczaca). Jan Bleszytiski, Zdzistaw Galicki, Genowefa Rejman, Piotr Winczorek, Witold Wolodkiewicz, Mirostaw Wyrzykowski, Michal Fajst (sekretarz) Redakeja Elzbieta Mamczarz © Copyright by LIBER Sp. z 0.0., Warszawa 2005 ISBN 83~7206-121-1 Wydanie 1 Druk i oprawa: DRUKARNIA JANUSZ BIESZCZAD Warszawa ul. Moszezenicka 2 tel. (0-22) 678-04-32 Wydawea: LIBER sp.z0.0. 00-325 Warszawa ul. Krakowskie Przedmiescie 24 tel. (0-22) 826-30-91 fax (0-22) 696-20-16 ttp:/iwww-liber pl e-mail: liber@liber pl Spis tresei Przedmowa 1. Sposoby postrzegania i badania paristwa IL. Wladza i wiadza polityeana IH. Funkeje wladzy publiczne} IV. Srodki sprawowania whadzy V. Legitymizacja wladzy.. VI. Pafistwo — problem terminologii VI. Patistwo ~ trzy elementy definicji VIII. Patistwo ~ praymus, hierarchia, wspélnota IX, Geneza i przyszlose patistwa., X. Patistwo~ natura, wartosei i prawo. XI. Naréd i paristwo XII. Patistwo i naréd wobec proceséw integracii XIIL Pasistwo: jednostka i obywatel XIV. Obywatel: jego wolnosci, prawa i obowiazki XV. Spoleczetistwo obywatelskie i jego wrogowie . XVI. Problem celui funkeji paistwa XVIL. Trey funkeje patistwa.. XVI. Problem typologii paistw XIX. Terytorialna organizacja (ustré) paistwa 109 ns 119 127 133 141 151 1376 Spis tresci XX, Problem formy rzadéw. Monarchia i republika, XXI, Podzialy i jednos¢ wladzy w pafistwie. XXIL, Wiadza ustawodaweza, wykonaweza i sqdownieza XXIII, System prezydencki XXIV, System parlamentamo-gabinetowy . XXV. Mieszane formy reqdow i system konwenta XXVI. Rezimy polityeene XXVIL Niepaistwowe formy organizowania sig ludzi.... XXVIII, Paistwo i zwigeki wyznaniowe XXIX, Pafstwo j organizacje spolecene XXX, Pasistwo i partie poityezne XXXI, Patistwo i samorzady. XXXL, Patistwo ~ gospodarka i kultura XXII. Paistwo XX-wieczne; proba bilanst XXXIV. Pasistwo wobec proceséw globalizacji Literatura Indeks raeczowy General Theory of State. Contents ‘Théorie générale de I'Fint. Table des matiéres 167 175 181 187 1B 199 203 209 2 221 227 237 243, 255 269 275 287 299 301 Przedmowa Podrecznik pod tytulem Nauka 0 paristwie powstat na bazie publikowanego w kolejnych edycjach (1995, 1997, 1998 i 2000) przez Wydawnictwo Liber” skryptu, a nastepnie podrecznika pod tytutem Wstep do nauki o paristwie. Poczawszy 0d 1997 roku kaz- da z kolejnych edycji rémita sie od poprzedniej tym, i2 zawierala nowe informacje, oparta byla na nowszej literaturze i odnosita sie do wydarzeii, ktére w ostatnim czasie szybko zmienialy nasz swiat (np. w dziedzinie integracji europejskiej, globalizacj itp.), Rozbu- dowa i udoskonalanie podrecznika sprawity, 2e rézni sie on zna- czgco od swego pierwowzoru sprzed dziesigciu lat. Stwarza to podstawy do zmiany jego tytulu. Jest on obecnie ezyms wigee) niz tylko tekstem 0 charakterze propedeutycznym. Nazwa ,,nauka o paistwie” zajduje sw6j odpowiednik zwlaszcza w jezyku nie- mieckim, gdzie tzw. Staatslehre ma ogromna tradycje. W nauce francuskie} dyscyplina ta wystepuje pod nazwa ,,Théorie générale de I’Etat”. Poswigcona jest je} wielka liczba opracowai nauko- wych i podrecznikowych. W Polsce nauika 0 paristwie jest wykladana na wielu kierunkach studiéw, glownie prawniczych, politologicznych i ekonomicznych, ww tym takze na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu War- szawskiego. Dla stuchaczy tych wlasnie studiéw przeznaczony jest niniejszy podrgcznik. Zawarte w nim treSci podzielono na 34 rozdzialy, a takée, w numeragji ciaglej, na punkty od 1 do 362, odpowiadajace kwe- stiom, ktre sq przedmiotem wyjasnief i rozwazan. Kluczowe terminy i zwroty wyrdzniono, dla lepszego zapamigtania, dru- kiem pogrubionym. Na koficu pracy zamieszezono spis wybrane} literatury publikowanej w czterech jezykach ~ polskim, angiel-i | 8 Przedmowa So Przedmowa skim, francuskim i niemieckim. Byé mode ulatwi to dotarcie do interesujacych informacji tym, ktérzy cheieliby poglebié swoja, wiedze na temat paiistwa wspéiczesnego i dawnego oraz pro- blem6w, z jakimi jest ono konfrontowane w zmieniajacym si¢ otoczeniu cywilizacyjnym. ‘Autor 1. Sposoby postrzegania i badania pafistwa |. Patistwo jest 2jawiskiem, ktére bywa w potocznym ogla- zie i w nauce postrzegane rozmaicie. Bedzie 0 tym dale} soczeyd- lowo mowa. Potoczne spojrzenic na paristwo, jakkolwiek najezeécie} Uproszezone, nie powinno byé wznawane za niemajace zadnego po- mawezego i motywacyjnego znaczenia, Ono bowiem wlasnie de. cyduje o praktycznyeh postawach obywateli, 0 ich gotowoéei do akceptacii lub odrzucenia przypisywanyeh im r6l. spolecznych \ paistwie, do akceptacji lub odrzucenia instytucji i mechanizméw, 2 Ktérych zbudowana jest struktura wladztwa publiczego, wybort ‘akich lub innych koncepeji ideowych i polityeznych, Z punktu widzenia szeregowych obywateli paristwo nie zaw- sze jest tym, co maja na jego temat do powiedzenia badacze iuczeni, lecz raczej tym, co jawi sig obywatelom w ich codzien. nych Kontaktach z osobami, instytuejami i zjawiskami, ktére Z paiistwem 2wykli byli utozsamiaé. Bardzo czesto sie zdarza, 2¢ patistwo jest postrzegane nie praez pryzmat funkejonowunia wiel. Kich instytueji wiadztwa publicznego, takich jak parlament, r2ad czy Sad Najwyeszy, ale w spersonitikowanej postaci ~ lokalnego stréza porzadku, poborey podatkowego, konduktora pociagu, I stonosza czy urzednika spéldzieleze} administracji mieszkaniowe}. 2. Wraz ze 2dobywanym wyksztalceniem, uzyskiwana wie- dizq teoretyczng i doswiadczeniem zyciowym patstwo poczyna sig ukazywaé Iudziom jako zlozona, trwala, ksztaltowena praez zaszlosei dziejowe i wydarzenia biezace struktura spoleczna, ma. Jaca na wegledzie jakies cele i funkeje, istomne z punktu widzenia Potrzeb szerszych zbiorowosci. Od spojrzenia potocznego pree- chodzi sig zatem do refleksji przednaukowej o patistwie. Jest ona10 I. Sposoby postrzegania i badania paistwa nickiedy ezymé innym niz spopularyzowanym przez s2kole lub Stodki masowej komunikagji odbiciem ustalei dokonywanych przez nauke, Jest proba prywatnego niejako i amatorskiego uogél- nienia tego, co poczatkowo rysowalo sig jako grupa zjawisk jed- nostkowych i niepowtarzalnych. Ten sposdb dochodzenia do pewnej ~ciagle przednaukowej ~ wiedzy 0 rzeczywistosci nie jest wlaseiwy jedynie procesowi po- strzegania paiistwa. Dotyczy ogromnej liczby innych zjawisk obecnych w otaczajacym nas Swiecie. 3. Przejécie od wiedzy przednaukowej do wiedzy naukowej laczy sig z ustaleniem motliwie wyraénie zarysowanego, specy- ficznego i wyodrebnionego na tle innych przedmiotu badai, zwypracowaniem zespolu metod badawezych pozwalajacych \W opinii srodowiska uczonych — na zblizenie sie do prawdy 0 pod- danym studiom przedmiocie, a przynajmniej na uchwycenie nie- ktérych choéby jego cech istotnych i - wedle pewnych koncepeji nauki — prawidlowosei nim rzadzacych. Waéne jest takze to, aby méc daé adekwatny opis badanego zjawiska w jezyku zrozumia- lym w Srodowisku uezonych. Kade blizsze spojrzenie na obraz jakiegos zjawiska podda- nego studium naukowym pozwala zorientowaé sig, de obraz ten ukazuje sie nam w réinym Swietle, w zaleznosei od przyjmowa- nych metod badawezych. I odwrotnie, uzyte metody badaweze sa dostosowane do uprzednio przyjmowanego, hipotetyoznego cha- rakle1u Ladanego zjawiska. Méwi sig w awiazku z tym 0 wspélza- lemosci podejscia ontyeznego i metodologicznego w badaniach naukowych. Nie inaczej jest z badaniami,’ktérych przedmiotem Jest paristwo. 4, Naukowa refleksja nad paiistwem jest obecna w wielu dyseyplinach wiedzy: jurysprudengji (i je} poddziatach), socjolo- ii, filozofii (w tym w etyce), psychologii, historii, ekonomi, na~ Luce o polityce, geografii, prakseologit i kilku innych, Kazda z tych dziedzin wyréznia sig specyficznym spojrzeniem na paristwo i wiasciwymi sobie metodami jego badania. Pelny przeglad mo2- liwych, z tego punktu widzenia, sposobéw postreegania i badania 1. Sposoby postrzegania i badania paristwa u paristwa mégtby wypelnié stronice niejednej obszernej ksiazki. Tu ogranieze sig do zasygnalizowania gléwaych tylko watkéw, na jjakich skupiaja sig niektdre z tych dziedzin 5. Czy istnieje jednak samodzielna dyscyplina naukowa, ki6- rq moina byloby okreslié mianem ,nauka o paiistwie”? Rzecz to dyskusyjna. Z jednej strony, trzeba wskazaé na wysitki podejmowane przede wszystkim przez prawnikow, by w powigzaniu 2 og6lna nauka 0 prawie (teoria prawa, filozofiq prawa) lub z nauka prawa konstytucyjnego dyscypling taka stworzyé. Przybieralo to na pray- iad postaé teorii paiistwa i prawa lub og6Ine] nauki o paristwie, znanej w krajach niemieckich pod nazwa Allgemeine Staatslehre, a w krajach jezyka francuskiego — théorie générale de I'Etat. Nauka taka ma przede wszystkim na wzgledzie nie pafistwo konkretne, istniejgce w danym czasie i miejscu (np. paristwo polskie w latach 1918-1939), nie jakas grupe paiistw podobnych do siebie z tego lub innego punktu widzenia (np. paristwa o ustroju demokratyeznym, paiistwa polozone na kontynencie europejskim), nie jakis zwiazek paiistw (np. pafistwa nalezace do Unii Buropejskiej i sama Unie), lecz paristwo jako zjawisko wszechdziejowe, paiistwo w ogéle. Jednakze i taka nauka od ogélnych konstatacji (hipotez, pray- puszezef, teorii) na temat paiistwa przechodzila czesto do analizy poszezegélnych form, w jakich paristwo istniato i istnieje w histo- rii, To zaé z kolei prowadzito do skupieniu sig na pafistwach kultu- rowo badaczowi najblizszych i wreszcie na wlasnym paiistwie. ktore nickiedy bylo prezentowane jako typowy (a bywalo, ze do- skonaly) egzemplarz gatunku. Z drugie} strony, istnieje r6wniez inny poglad na status nauki © paristwie, Nie jest ona — w mys tego podejscia — odrebna dyscy- pling wiedzy, lecz pewnym konglomeratem informacji dotyoza- cych tego samego przedmiotu, nagromadzonych dzigki wysitkowi badawezemu podejmowanemu przez przedstawicieli réznych dziedzin nauki. Wyodrebnia sig ona jedynie przez sw6j przedmiot, a nie poprzez. specyficze, wlasne metody badaweze. Te bowiem sa zaczerpniete z arsenalu srodkéw, jakimi postuguja sie dyscypli- ny 0 ugruntowanej w swiecie nauki pozyeji12 1. Sposoby postrzegania i badania paristwa Niezaleznie jednak od sposobu uprawiania nauki o paistwie, jedno nie ulega watpliwosci. Paiistwo jest na tyle waznym zjawi- skiem w dziejach cywilizacji, iz nie moze byé zignorowane przez uuczonych, niezaleznie od tego, jakimi metodami badawezymi starajq sig oni dojsé do prawdy 0 jego istocie, przejawach istnie- nia, przeobrazeniach i powiazaniach z innymi zjawiskami otacza- Jace} nas rzeczywistosci. 6. Zainteresowanie paiistwem od dawnych czaséw wykazuja, przede wszystkim prawnicy. Waza cecha prawniczego postrze- gania patistwa jest to, iz skupia ono swojq uwage na normatyw- nych ramach jego wewnetrznej organizacji i funkejonowania, na normatywnych uregulowaniach jego potozenia w stosunkach mig- dzynarodowych oraz na normatywnie okreslonych relacjach z innymi formami organizacyjnymi, w jakich toczy sig zycie eztowieka izycie spoleczne. ‘Tak wiec wéréd tradycyjnych tematow podejmowanych praez, prawniczo zorientowang nauike o paiistwie wymienié zwlaszeza trae- ba: wzajemng relacje paristwa i prawa, Konstytucyjnoprawne formy organizacji paistwa (typologia ustrojéw pafistwowych), stosunki jetinostka (obywatel) ~ paristwo oraz uprawnienia i obowiazki jed- nostki w paristwie, problem prawnych warunkéw tworzenia patistw, ich likwidagji i sukcesji, prawnomigdzynarodowy status pafistw. Dla podejécia prawniczego to jest charakterystyezne, 2e prawo, czy to rozumiane zgodnie z zalozeniami szkoly pozytywistyeznej, czy te2 nhaturalistycauej, jest podstawowym punktem odniesienia dla kwalifi- kkagji, Klasyfikacji oraz oceny zjawisk, ktore wiaze sig z istnieniem i funkejonowaniem paiistwa. Badania nad patistwem wykorzystuja metody analizy wlasciwe naukom prawnym, w tym preede wszyst- im metodg jurydyczne} egzegezy tekst6w normatywnych, metody badah prawnoporéwnawezych oraz, rzadziej, metody empiryczne stosowane w analizach soojologicznoprawnych. 7. Paiistwo jest nader czestym praedmiotem zainteresowania nauk historycznyeh. Istnieje, jak wiadomo, zespét odrebnych sub- dyscyplin zawieszonych migdzy naukami historyeznymi a prawnymi ~ historia paristwa rodzimego oraz powszechna historia pafstwa. 1 Sposoby postrzegania i budania parstwa 13 Wyklad 2 tych dziedzin taczy sie ezesto 2 wykladem z historii prawodawstw. Kwestie dotyczace paristwa, ktore znajduja sie Ww polu zajetym przez nauke historii, to geneza panstwowosci jako zawiska dziejowego, geneza okreslonych paiistw (np. Polski, Francji), przeksztalcenia form ustrojowych patistw i ich determi nanty, rola paiistwa w réznych epokach w ksztaltowaniu stosun- kéw spolecznych i gospodarezych itp, O ile podejscie prawnicze (a takze niektére inne podejscia badawoze do paistwa) ma charakter gléwnie synchroniczny, to Podejécie historyezne ma charakter wybitnie diachroniczny. Praez. ujgcie (podejécie, spojrzenie) synchroniczne rozumie sie takie, ktére w badaniach badé abstrahuje od czynnika czasu, bad umieszeza go w dalszym tle. Na pierwszy plan wysuwa sie tu kowestia struktur i mechanizméw ich funkejonowania, nie 2a8 pr blem przeobrazei, Ktére z oczywistych wagled6w rozciagaja si w czasie, Ujecie diachroniczne natomiast wyraziscie eksponuje element czasu i zmian, ktére zachodza w czasie. Badania historyczne nad patistwem wykorzystuja pelen ze- staw metod badawezych, jakie wypracowala nauka historii, od archeologii pradziejowe} poczynajae, na studiach archiwalnych i pamietnikarskich kotezge. 8. Dla ujecia socjologicznego lub socjologizujqcego wlasci- we jest spojrzenie na paistwo przez pryzmat rél, interakeji i uwar- stwiei spotecanych oraz ich odbicia w Swiadomoéci ludzkiej, Pasi- stwo postrzegane jest glownie jako specyficzna, sformalizowana stupa spoleczna o niezwykle zlozonej strukturze wewnetrznej, \wielkim bogactwie r6l przypisywanych jej uczestnikom i regulach funkejonowania, ktére niekoniecznie musza pokrywaé sie 2 tym, co jurysei (ewlaszeza zorientowani pozytywistycznie) uwazaja 24 Prawo. Socjologiczne spojrzenie na paiistwo cechuje realizm. Pafistwo jawi sie w ksztaltach nadanych mu przez. praktyke spo- leczna, nie zas jako twér prawnie zaplanowany, 2determinowany ‘opisany. Soojologa mnie} na prayklad interesuje konstytucyjne uregulowanie instytueji wladztwa publicenego, bardzie) to, kto (osoby, grupy, instytucje) i jak wladze w spoleczeristwie rzeczy- wiseie sprawuje, mnie} to, jak przedstawiaja sie z ustawowego-gania i badania paristwva 4 1. Sposoby pos punktu widzenia prawa i obowiazki obywatela, bardzie} to, jaka jest rzeczywista kondycja jednostki w jej relacjach z osobami, ‘grupami i instytucjami sprawujacymi wladze publicana, Do typowych tematéw podejmowanych przez socjologow w awigzkn z ich badaniami nad paiistwem nalezq na przyklad: westia elit wladzy i ich praeobrazed, metody i techniki sprawo- wania wladzy publicane), oddzialywanie na procesy decyzyjne w paistwie przez wywieranie wplywu na ludzi wladze pelnigcych, drogi komunikowania spolecanego w procesach sprawowania wladzy, oddzialywanie struktur i mechanizméw wladzy na ksztal- towanie sig postaw ludzkich oraz na praebieg procesow spolecz~ nych w pozapolitycznych sferach zycia zbiorowego (w kulturze, gospodatce itp.). Waznym dla socjologw zagadnieniem jest tee formowanie sig opinii spolecznej na temat zjawisk zachodzacych w Swiecie wiadztwa publicznego oraz wplywu tej opinii na prak- tyki sprawowania wladzy. Czestym tematem badah socjologicz~ nych jest poréwnywanie tego, co wynika z prawnego uregulowania rozmaitych instytucji wladztwa publicznego z ich rzeczywistym funkejonowaniem, Rzadko zdarza sie, aby w konkluzji tych badaf, mozna bylo sie dowiedzieé, 2e obraz. instytucji ~ wynikajacy z tego ‘normowania — zgodny by! w pelni z je) obrazem faktyeznym. Sogjologia ma w swej dyspozycji obfity i wyprobowany ze- staw metod i technik badawezych (badania ankietowe, statystyezne, obserwacja uczestniezaca, badania dokumentow, pamigtnikéw itp.), tore z powodzeniem bywaja wykorzystywane w studiach nad ppatistwem i jego funkejunowaniem, 9, Paristwo od starozytmosei jest przedmiotem refleksji filozo- ficznej. Nie chodzi tu tylko 0 to, ze wyodrebnienie innych dziedzin wiedzy (np. socjologii, psychologii, nauki o polityce) nastapito sto- sunkowo pééno, przez co dawniejsze badania nad paiistwem pro- wadzono w ramach szeroko rozumiane filozofii (por. np. Paristwo Platona), ale takge 0 to, iz filozofia ma do zaoferowania swoje wia- sne spojtzenie na paistwo i wlasny zespél pytafi, ktére kieruje pod jego adresem. Mamy na wzgledzie praede wszystkim pytanie ‘o ontyezna istote panstwa, to jest 0 jego nature i sposbb jego ist- nienia w éwiecie. Probe wyjscia poza opis zewnetrznych, dajacych 1. Sposoby postrzegania i badania paristwa 15 sig empiryeznie zaobserwowad objaw6w funkojonowania paristwa iudzielenia odpowiedzi na pytanie, czym paiistwo jest z punktu widzenia jego najglebszej istoty, podejmuje glownie filozofia Odpowied# ta bywa réia w zalemosci od ogéIne} orientacji danego kierunku filozofii (idealizm obiektywny i subiektywny, materializm mechanicystycany i dialektyczny, egzystengjalizm itp.) Z takimi odpowiedziami zwigzane sq niekiedy odpowiedzi na inne waine pytania. Naleza do nich pytania egzystencjalne, na przy- Kad: po co paistwo istnieje, czy musi istnieé, czy mogloby byé zastapione przez inne twory organizacyjne, a takze pytania etyezne i aksjologiczne: jakie cele etyczne paistwo realizuje (moze, powin- no realizowaé), czy pafstwo jest lub moze byé wartoscia (samoist- na, instrumentalna), czy paristwo moze promowa¢ i urzeczywistniaé {jakieg wartoéci, jakie to sq lub moga (powinny byé) wartosei itp. Dla podejicia filozoficznego charakterystyczne jest to, ze miesza sig w nim czgstokroé spojrzenie opisowe z postulatyw- nym (normatywnym). Chodzi zatem nie tylko 0 udzielenie odpo- wiedzi na pytanie: jak jest (bylo lub bedzie), ale takée jak byé powinno; nie tylko czym jest paiistwo, ale takze czym byé powin- no, nie tylko jakie cele ono realizuje, ale jakie cele godne sa tego, by je urzeczywistniaé przy udziale paistwa Zwhaszeza filozofowie dawniejszych epok (np. Platon, Ary- stoteles, Cyceron, sw. Augustyn, sw. Tomasz z Akwinu, Marsy- liusz.z Padwy, Tomasz Hobbes, Jean Bodin, Tommaso Campanella, Jan Jakub Rousseau, Karol Marks) sktaniali sig chetnie do takiego uprawiania refleksji nad paiistwem. Laczylo sig to z poszukiwa- niem modelu paistwa idealnego, doskonalego, ktérego urzeczy- wistnienie miatoby, odpowiednio: otworzyé droge zbawienia, uszeze- Sliwié ludzkoS6, ustanowié rzady prawa i sprawiedliwosei, zniesé ucisk klasowy ezy nawet doprowadzié do likwidacji pafistwa jako zjawiska dziejowego. W czasach nam blizszych (XIX-XX wiek) poglady filozo- ficzne na paistwo i jego przeznaczenie wplynely znaczaco na formowanie sie oficjalnych doktryn ustrojowych, a takée na ideologiczne uzasadnienia programéw partyjnych. Charakterystyeznym przykladem sytuagji tego rodzaju jest awigzek, jaki istnial miedzy filozofia marksizmu, marksistowska «16 1. Sposoby postrzegania i badania paristwa wizia paiistwa, jego istoty, funkeji i przyszlosci a ideologiami { programami politycznymi partii o marksistowskiej orientacji, ‘a nawet oficjalng doktryna panistwa i prawa w ZSRR i w pozosta- tych krajach socjalistycznych. 10. Problem paiistwa jest jednym z centralnych zagadnier, wokdl ktérych ogniskuja sig badania prowadzone przez nauke © polityce, to jest politologig, i nauki polityezne. Powiedzieé na~ ‘wet motna, Ze u genezy tej nauki (praetom XIX i XX wieku) lezaly kwestie zwiazane ze struktura i funkejonowaniem wladzy publicz- nej, sprawowane} w ramach instytucji pafistwa, Dominowalo tez wowozas jurydyezne podejscie do paristwa, a granica miedzy pra- woznawezym a politologiczym spojrzeniem na pafistwo byla niewyraéna. ea hg jednak lat nauka ta interesowaé sie poczela réwniez innymi zjawiskami polityeznymi, Ktérych arédel szukaé mozna poza paistwem i ktérych przebieg nic jest 2 istnieniem pafstwa bezposrednio zwigzany. W perspektywie nauki o polityce paiistwo pozostato jedna z najwazniejszych instytueji Zycia zbiorowego j jedng z centralnych organizacji wladztwa publicznego; nie jest ono natomiast wylqcznym przedmiotem zainteresowaé tej nauki, W licznych ujgciach politologicznych Kategoria pafstwo” bywa wtapiana w inna Kategorie pojeciowa — .system polityezny’ Koncepeje systemu politycznego sq bardzo réznorodne. Nie ma tu miejsca na szozegdtowe ich omawianie. Mona przykladowo wskazaé, iz wedle jednych ujeé system polityezny to zespol r61 { interakeji spoleczmych, poprzez kt6re realizuja sig stosunki i procesy wiadztwa publicznego. Wedle innych, to zespél instytucji takich jak pafstwo (lub jego organy) oraz inne twory organizacyjne biorace ‘udzial w. procesach sprawowania wladzy publiczne} (np. koscioly, partie polityezne, stowarzyszenia, korporacje przemystowe, srodki ‘masowej komunikagji) itp. LL, Pojawienie sig kategorii pojeciowej system polityczny” zawdzigezamy w znaczne} mierze nauce anglosaskiej, zwiaszcza amerykafiskie}. Dla tej nauki, a takze dla potocznego myslenia An- glosas6w o zjawisku, ktére kontynentalni Europejezycy, uksztalto- 1. Sposoby postrzegania t badania paristwa a wani w tradyoji prawa rzymskiego, nazywaja paiistwem, jest cha- rakterystyczne, iz zjawiska tego nie wyodrebnia sig wyraziscie z jego spotecanego otoczenia. Anglosasi méwiq racze} 0 rzadzie — government ~ jako zespole instytueji wladezych, a nie o paistwie (state) jako swoiste} organizacji spoteczne} (powszechne} organiza- Gii spoleczeristwa). W obiegu naukowym kursuje takze pojecie governance, kt6re mozna byloby preelozyé na zarzadzanie". Od- nosi sig ono do wszystkich struktur, nie tylko paistwowych, ale takée migdzynarodowych, ponadnarodowych i na przyktad gospo- darezych, w kt6rych ma miejsce wladeze decydowanie o istotnych sprawach publicznych. Governance jest na ogol zjawiskiem o poli- tycznym charakterze. Instytucje wladeze i inne instytucje spoleczne wspélwystepuja i wspéldzialaja ze soba, tworzac sieé, w obrebie ktérej toczy sie 2ycie polityczne ludzi zamieszkalych na danym terytorium, Sieci tej nadaje sig nazwe .system polityczny”, 12. Kwestia samodzielnosci metodologicznej nauki o polityce Jest dyskusyjna. Mozna jednak zalozyé, ze obok wlasnych, specy- ficznych metod nauka ta postuguje sig metodami zaczerpnietymi z innych dyscyplin, nie tylko zresztq nauk spolecznych. Do metod, ktére w sposob interesujacy i pozyteczny zostaly w latach szesé- dziesiatych zaadoptowane dla potrzeb badai nad systemami poli- ‘tyeznymi, nalezy analiza systemowa. Jej glownymi oredownikami ‘w amerykatiskie} nauce o polityce byli David Easton, Karl W, Deutsch, Gabriel Almond. W nauce niemieckiej wybimym przedstawicie- Jem podejscia systemowego, nie tylko zresztq do zjawisk polityez- nych, ale prawnych i spotecznych, byt N. Luhmann. Zgodnie zzalozeniami te} metody system polityczny (bedacy jedna z licz~ nych odmian systeméw) stanowi zlozona z powiazanych migdzy soba clementéw catosé, ktéra — wyodrebniona z otoczenia — wehodzi z nim w rozmaitego typu relacje, Na otoczenie systemu polityeznego sktada sie miedzy innymi srodowisko przyrodnieze, struktura spoleczna, gospodarka, kultura. Migdzy systemem a jego otoczeniem dochodzi do wymiany oddzialywar. To, co dzigie sie w otoczeniu, ma wplyw na wydarzenia zachodzace w ramaeh syste~ > mu politycznego. System reaguje przez tak zwane wyjécia (output). na bodéce pochodzace 2 otoczenia, w efekcie wspélkszigltie Jeno18 1. Sposoby postrzegania i badania pavistwa stan, W kolejnej zaé fazie oddziatywan przez wejéeia (input) do systemu zmienione juz otoczenie wplywa zwrotnie na strukture i funkejonowanie systemu. Lata wielkiej popularnosci metody systemowe} w badaniach nad polityka i pafistwem zbiegty sie z okresem ogromnego rozwoju cybernetyki, a nastepnic informa- tyki. Zaczerpnigte z nich pojecia i sposoby postrzegania zjawisk otaczajacego nas Swiata i samego cztowieka jako istoty spoleczne} { biologicznej inspirowaly politologow i teoretykow prawa Ogéiny, przedstawiony wyze} schemat rozumowania bywa przez metodologéw analizy systemowej rozwijany i wzbogacany ‘onowe elementy dla potrzeb badait nad mechanizmami i determi- nantami wladozych proceséw decyzyjnych i nad wplywem tych proceséw na srodowisko, w ktérym sig one tocza, W takim ujecit odwolywanie sie do kategorii pojgciowei, jaka jest paristwo, nie jest juz niezbednie konieczne. Wladeze procesy decyzyjne przebiegaja bowiem w ramach systemu polityeznego, ktorego konstytucyjne organy paristwa sq tylko jedna z wielu, nie zewsze najwaznie}s2a, czescia. 13. Autor tej ksigzki ma zamiar patrzeé na paiistwo z réanych punktéw widzenia, glownie jednak 2 prawniczego, historyeznego i politologicznego. Refleksja filozoficzna nad paistwem nie znika tu wprawdzie z pola widzenia, lecz nie bedzie stanowila watku dominujacego. II. Wiadza i wladza polityezna 14, Panstwo jest struktura wladztwa politycznego. Wiadza polityczna nie jest sprawowana jedynie w pafistwie; funkejonuje takze w innych strukturach organizacyjnych, na prayklad takich jak partie polityczne, zwiqzki zawodowe, organizacje miedzyna- rodowe i organizacje integracji Kontynentalnej, w rodzaju Unii Europejskiej, wielkie korporacje gospodareze. W tym kontekscie pojawia sig réwnie2 zjawisko governance, 0 ktorym wspomnicli- Smy poprzednio, Méwi sig czesto 0 wladzy rodzicielskiej, wladzy ‘wystepujacej w malych grupach spolecznych (np. herszt bandy ma wladze nad swoimi podwladnymi, pracownik podlega swojema chlebodawey). Mozna zatem zapytaé, czy wszystkie te postacie wiadzy naleza — wraz z wladza paistwowa i innymi postaciami wladzy — do te} same} kategorii zbiorezej 15, Odpowiedzi na to pytanie bywaja rézne. Jedni twierdza, ze wladza polityczna, w tym panstwowa, jest jednq z form wladztwa w ogéle. Inni staraja sie te wladze starannie odrézié, wskazujae na jej cechy specyficzne, odmienne od innych postaci wladzy. Sadze, Ze najbezpieczniej jest przyjaé umiarkowany punkt widzenia. Wiadza we wszystkich formach, w ktérych wy- stepuje, ma cechy podobne, ale tylko do pewnego stopnia. Zara- zem poszezegdlne odmiany wladzy maja rzne cechy. Pozwalaja one wladztwo paiistwowe czy, szerzej, polityezne odréznié od innych postaci whadzy. 16. Zacznijmy jednak od odpowiedzi na pytanie 0 zmaczenie terminu ,,wladza". Wystepuje on bowiem w rozmaitych zesta- wieniach frazeologicznych20 I Wladza i wladza polityezna Méwimy, po pierwsze, ,mam wladze”, .ktos ma wladze”, tak jakby wiadza byla przedmiotem posiadania. Pojawia sig tu rozu- mienie wladzy w znaczeniu przedmiotowym, substancjalnym. Tak jak mozna posiada¢ przedmioty materialne, byé ich wlascicie- lem, tak tez mozna, w tym ujeciu stownym, byé dysponentem wladzy. Ma sie wladze, jest sig jej posiadaczem. Ale czym jest przedmiot tego posiadania, co w istocie sig posiada? Gdy idzie © przedmioty materiale, czasami prawa, mona je zdefiniowaé, nawet wskazaé, méwige: ,Oto jest przedmiot wlasnosei, oto przed- miot materialny, ktéry pozostaje w moim wiadaniu”. A co z wladza? Czy moina do nie} w ten sposbb podejsé? Czy mozna ja choéby zidentyfikowaé? Wskazaé na prayklad praez gesty, zachowania, opisy stowne, ktdre pozwalaja zidentyfikowaé praedmioty mate: rialne? Tu napotykamy trudnosei wynikajace preede wszystkim zKlopotéw z ustaleniem tego, co jest obiektem posiadania. Jesli tak, spéjramy na rzecz giebiej. 17. Moima zatem, po drugie, méwié © wladzy jako pewnym sposobie zachowania, ujawniajgeym sig w stosunkach migdzy Tudémi, sposobie, w ktérym jeden podmiot moze kierowaé zacho- waniem (decydowaé 0 zachowaniu) innego podmiotu, & podmiot podporzadkowany got6w jest podda¢ sig temu kierownictwu, Jest to wiec kierowanie skuteczne, cho¢ nie zawsze sie urzeczywistnia, Wiadza ujawnia sig wéwezas w postaci relacjonalnej, w postaci stosunku migdzy podmiotami. W uproszezeniu: istnieje ktos, kogo da sig okreslié mianem ,,wladca” (podmiot dominujacy w stosun- kach wladezych), oraz ktos, kogo da sig okreslié mianem ,podda- ny” (podmiot podporzadkowany w tych stosunkach). Wladea moze W sposéb skuteczny nakazaé poddanemu okreslone postepowanie, takie, ktérego poddany nie podjalby, gdyby nie rozkaz.(polecenie, nakaz, zakaz) wladoy. Jezeli poddany robi to, co nakazuje wladca, nie dlatego, 2e rozkaz zostal wydany, ale dlatego, 2e ten rodzaj za- chowania le¢y w naturze, w zamiarach poddanego, w swobodnie wybranym przezett sposobie zachowania, sytuacja sig zmienia. Pa- trzqc na to z zewnatrz, mozna sadzié, ze chodzi tu o wydany rozkaz i jego realizagje. Gdy spojrzymy blizej, dostrzezemy koincydencje, przypadkowa zbieznosé rozkazu z zachowaniem, kt6re zostalo IL Wladza i wladza polityezna 21 przedsiewzigte z innych niz sam rozkaz powodéw. Nie tylko zatem samo zachowanie rozstreyga, czy mamy do ezynienia z relacja wla- dzy, ale takze tresé stosunku zachodzacego miedzy tym, kto rozka- zy wydaje, a poddanym. Trzeba uwzglednié motywacje stron tego stosunku: rozkazodawey ~ inteneje wywolania okreslonego zacho- wania, poddanego — ktory ze wegledu na tresé rozkazu i na sytuacje, w jakie) sig znajduje wzgledem jego nadawey, got6w jest zachowae sig, i zachowuje sig w istocie, w okreslony sposéb. Przechodzimy zatem od behawioralnego spojrzenia na problem wladzy do spoj- ‘zenia nai od strony psychicznych przezyé podmiot6w uczestnicza- cych w stosunku wladezym. 18. O wladzy mozna, po trzecie, mowié w sensie podmioto- wym. lez razy méwimy: ,wladze paristwa”, ,wladze postanowily to i owo”. Czasami nawet méwi sig kolokwialnie: ,pan wiadza", majae na mysli policjanta. Zwroty te to oczywiscie skréty myslowe, figury stylistyezne, Mozna je rozwinaé i preedstawié w nastepuja. cy sposbb: wladza jest ten, kto ~ zaréwno podmiot indywidualny, Jednostka Idzka, jak i organ: instytucja, organizacja, wladza W sensie instytucjonalnym ~ ma taka wiasciwosé (znajduje sie w takim polozeniu), i moze skutecznie wydawaé rozkazy i polece- nia innym podmiotom, Moznosé taka ma on faktycznie i/lub na mocy przepiséw prawnych lub innych norm regulujacych zacho- ania w grupach spolecznych. Pamigtaé jednak nalezy, © czym bedzie jeszeze szerzej mowa, Ze jena rzecza jest méc rozkazy- waé, jesli zajmuje sie pozycje dajaca taka mozliwosé, a inna — méc rozkazywaé, dysponujac oparciem w regulach akceptowa- nych przez spolecznosé (obowigzujacych w_spolecznosci), do Kt6rej nalezy zardwno rozkazodawea, jak i rozkazobiorca 19. Po cawarte, mozna méwié wiadzy jako procesie decy- zyjnym. Wiadza publiczna w paistwie i wielu innych strukturach organizacyjnych nie wyczerpuje sie w jednorazowym akcie; nie da sig sprowadzié do jednorazowego polecenia spelnionego przez podmiot poddany ,,rozkazodawstwu. Jest ona c2ymé wigcej ~ jest bardzo ztozonym procesem decyzyjnym, w ktérym w réénych rolach wystepuja bardzo liczne i jakosciowo zréznicowane pod-—————— 2 11, Wladza i wladza politycena mioty. Jedne przygotowuja projekty decyzji, inne podejmuja de- cyzje, jeszcze inne dostarczaja informacji o sytuacji, w ktorej ta decyzja ma byé realizowana. Sq takie, ktére kontroluja, ezy decyzja jest legalna i czy opiera sig na zaistnialych stanach faktycznych. ‘Sq wreszcie takie, ktore decyzje wykonuja. Wystarezy spojrzeé na przebieg postepowania decyzyjnego (postepowania realizujacego wladze sadownicza paistwa) przed organami wymiaru sprawie- dliwosei, w ktérym wystepuja wszystkie wspomniane okolicznosei zbiera sig informacje o faktach, ustala tres¢ obowiazujacych norm prawnych, trwa spor sadowy miedzy stronami, sad podejmuje decyzje — wydaje wyrok. Na tym sig jednak postepowanie (proces) decyzyjne nie koficzy. Decyzig traeba wykonaé. W sprawach kar- nych wykonanie jest przymusowe; w sprawach cywilnych z reguly zalezy od stron postepowania — przede wszystkim od powoda. Dopiero catosé tego procesu mozna okreslié mianem procesu de- cyzyjnego majacego charakter wiadezy (w tym akurat preypadku chodzi o wladeze stosowanie prawa). 20. Nie kaady proces decyzyjny ma charakter wladczy. Jeze- li na prayklad podejmujemy i wykonujemy decyzje w zyciu co- dziennym, decyzje, ktore dotyeza nas samych, to o wiadztwie trudno méwié. Chyba Ze rozumiemy je praenosnie i méwimy co panowaniu nad soba, kontroli wlasnego zachowania, Nie twier- dze, ze to rozumienie pojecia ,wladza” jest niewlasciwe, Nie jest jednak tym, do ktorego bedziemy sig tu odwolywaé. Caly nasz ‘wysitek idzie bowiem w kierunku wykazania, ze wladza politye2- nna jest stosunkiem (procesem) zachodzacym w relacjach miedzy ludémi, nie jest 2a$ stosunkiem ezlowieka do samego siebie. 21, Méwimy wiec, 2e zjawisko wladzy pojawia sie wired Indzi, dotyezy Iudzi. Lecz czy wylacznie? Niektérzy badacze (np. Konrad Lorenz) maja watpliwosci, Pomijam ~ mimo ze to rzecz niebagatelna - wladze Boga nad ludémi i kosmosem, sit pozaziemskich nad ziemskimi, Dla rozumienia spraw polityki j paristwa ma to jednak znaczenie dalsze. Tu chodzi o co innego: chodzi o to, czy zjawisko wladzy uwarunkowane jest biolo- gicznie czy spolecznie romeo I Wladza i wladza polityezna 2B 22, Jeveli przyiaé, ze jest uwarunkowane biologicznie, 10 znaczna czeSé Swiata przyrody — przynajmnie} przyrody ozywio- nj, a w nie), przynajmnie) fauny, a wirdd fauny, przynajmnie} gatunkéw wy2ej zorganizowanych (np. ptakéw i ssak6w) ~ zjawi- sko owo zna bardzo dobrze Trudno wyznaczyé granicg miedzy zjawiskami w prayrodzie, w ktorych wladza juz sig pojawia, atymi, gdzie jeszcze jej nie ma. Jezeli na prayldad mamy do ezy- nienia 2e 2jawiskiem przywOdztwa (pierwszeristwa — pecking order) w stadzie ptakéw, z walka 0 przywodztwo, to slowo ,wladza” (uzyte tutaj w sensie wlasciwym, a nie przenosnym, przez zapozy- czenie ze Swiata ludzi) odzwierciedla to, co istotnie w tym stadzie wystepuje ~ czyli rzeczywiste stosunki wiadeze. Jesli jakies zapo- zyezenie zostaio juz dokonane, to raczej przez Swiat ludzi ze Swia- ta zwierzat. My nazywamy wiadza to, co swiat zwierzecy zna, choé on sam tego nie nazywa, bo nie potrafi. Jezeli prayjaé, Ze to, co jest wladzq w Swiecie ludzi w ktérymkolwiek ze wspomnia- nych wezesnie) znaczeti, jest tylko przeniesieniem tego, co dzieje sig w Swiecie fauny, to wladza nie jest zjawiskiem wylacznie ludzkim. Jest Zjawiskiem wystepujacym w przyrodzie powszechnie — jak prawo ciggenia. Prayczyn zjawiska wladzy, je} 2rédel, szukaé nalezaloby wowezas glebie} niz to sie czgsto ezyni ~ wéréd prawi- dlowosei Swiata przyrody, a nie tylko Swiata czlowieka, W tym miejscu jednak zawieszamy problem, pozostawiajac go bez osta- teczne) odpowiedzi. Jest on jednak wart przemyslenia 23. Zwolennicy pogladu, w myél ktérego wladztwo w swiecie Iudzi nie ma w sobie nic szezegdinego i stanowi preedluzenie wladztwa w swiecie zwierzat, probuja mechanizmy wladztwa ww Swiecie zwierzat odniesé do swiata ludzi. Odezlowieczaja w kon- sekoweneji Zjawisko wladzy w swiecie ludzi; twierdza, 2e wiadze — dagenie do nie), pasie jej sprawowania, metody postugiwania sie je} instrumentami ~ narguca nam sama natura. Tak musi byé, to wynika z prayrodnicze| istoty rzeczy. Ta szkola mySlenia o wladzy, polityce i paistwie, nazywana socjobiologicana, prowadzi czasami az do darwinizmu spolecznego. Podkresla on znaczenie walki 0 prze~ trwanie, wyrazone} w dazeniu do utrzymania sig przy Zyciu biolo- gicznym, walki o dostep do érédel reprodukeji Zycia biologicznego.24 UI, Wiadza i wladza polityezna Koniecznosé tej walki, w najbardziej skrajnych ujeciach, usprawie- dliwiaé ma odstepstwa od zasad moralnych, a eliminacja jednostek stabszych uznawana jest za warunek przetrwania ludzKosci jako gatunku. Czlowiek jest tu postrzegany przede wszystkim jako ele- ‘ment przyrody, przynajmnie} w swojej biologiczne} strukturze, Nie powinien mieé zatem wyrautw sumienia, kiedy walke, ktéra trwa w Swiecie przyrody, przenosi w swiat ludzki i toczy jq na podob- nych zasadach, Niektorzy filozofowie (np. F. Nietzsche) uwypuklali maczenie psychicznej i biologiczne} sity i woli mocy jako Z6det wladzy i cnt usprawiedliwiajaeych jej sprawowanie. 24, W naszych rozwazaniach zwracamy sig jednak ku ujmo- waniu i wyjasnianiu zjawiska wiadzy jako zjawiska kulturowego, nie za$ ghownie (a tym bardziej jedynie) przyrodniczego. Nawigzu- Jemy tym samym do znanego od dawna metodologii nauk (filozofii nauk) podziah: nauk o kulturze i nauk o przyrodzie. Nauki o kultu- ze sq naukami rozumiejacymi, uwiklanymi w oceny, w wartoscio- wanie. Ten, kto uprawia nauke, jest réwniez przedmiotem badati, ezlowick bada sam siebie i swoje wytwory kulturowe. W naukach © przyrodzie ~ 0 swiecie wobec czlowieka zewnetrznym (a jesli nie calkowicie zewnetrznym, bo czlowiek, twér przyrody, bada samego siebie takze od strony swej biologicznej natury) ~ mamy do czyni nia z faktami obiektywnymi, ktorych sig nie wartoSciuje. Inaczej jest w naukach o ludzkich tworach kulturowych, na przyklad 0 pat- stwie, prawie, dzielach literackich, moralnosci, ideach itp. Tu war- losciowanie jest elementem opisu, tu dystans do badanego przez czlowicka zjawiska jest niemozliwy. Mozna zatem negatywnie lub ozytywnie (np. moralnie) oceniaé dzialania tego czy innego wlad- cy, poddawaé ocenie ~ w kategoriach estetycznych ~ dzielo sztuki, chwalié sprawiedliwosé prawa lub ganié jego niesprawiedliwosé. ‘Niekoniecznie jednak jest to réwnoznacme z subiektywizmem w doborze kryteriéw wartosciowania, nie jest tez todsame z brakiem obiektywizmu w doborze przedmiotu badai, stosowanych metod oraz w prezentagji wynikow dociekats O wymiarze kulturowym zjawiska, jakim jest wladza, swiad- czy takze to, i2 realizowana jest ona z reguly w ramach okreslonych norm ludzkiego postepowania. Te zas odzwierciedlajq dominujace 11 Wladza i wladea polityeena 28 Ww danym spoleczeistwie przekonania aksjologiczne o zabarwie- niu moralnym, religijnym, estetycznym, prakseologicznym, ekono- micznym i polityezmym. Preekonania owe sq z Kolei bardzo istotnym clementem obrazu kulturowego danego spoleczeristwa. Z puniktu widzenia naszych gléwnych zainteresowan najwadniejszym zespo- Jem takich norm jest prawo, Zaplecze aksjologicane obowiazujqcego w danym spoleczeiistwie prawa jest zarazem najwazniejsza czescia aksjologicznego fundamentu patistwa, w ktérym to prawo jest obo- wwigzuyjacym systemem norm postepowania 25. Wspominaligmy wezesnie), ze wladze mozna sprawowaé faktyeznie (posiadaé) per facta oraz na podstawie norm spolecz- nych. Zb6j napadajacy podré¢mych na rozstaju drég bedzie uosabial Adzialajacego per facta ~ bez umocowania w obowiazujacych nor- mach moralnych, obyezajowych i prawnych, policjant zas — osobe, tora dziala, a przynajmniej dzialaé moze, na podstawie tych norm, 26. W polskim jezyku polityki i prawa nie zawsze rozréénia sig te dwie sytuacje (por. G. L. Seidler). Wladza w obu przypad- kach okreslana bywa tak samo. Niektérzy jednak autorzy, na brayklad poslugujacy sig jezykiem francuskim (por. A. Passerin G'Entréve), wykorzystujac wlasciwosci znaczeniowe tego jezyka, wprowadzaja dosyé wyraéne dystynkcje. Slowo la puissance oznacza w ich ujeciu wladze: site, potege. Odnosi sig ono do wladzy falaycrnej, a nie do usprawiedtiwionej normami moralnymi, prawnymi, obyczajowymi, organizacyjnymi Naga sila zbéja, jego przewaga fizyczna nad bezbronnym podréz- nym pozwala mu zajaé uprzywilejowana pozycje w stosunku wladczym; pozwala mu na faktyczne (per facta) wymuszanie na swych ofiarach zachowai, ktore nie mialyby miejsca, gdyby nie nastapito wymuszenie. Stowo le pouvoir omacza wladze oparta na normach (w for- nie czasownikowej pouvoir oznacza ,.néc"). Wladze w tym zna- czeniu legitymuje jakis zespét norm ~ w zaleinosci od tego, w Jakim ukladzie organizacyjnym (wspélnota wladzy) zjawisko to sig pojawia ~ prawnych (paristwo), statutowych (stowarzyszenie, zwigzek), praw kanonicznych (Kosci6 katolicki) itp. Powstaje26 II, Weadza i wladea polityezna pytanie, czy normy te sq spolecznie akceptowane, czy nastapila ich internalizacja przez podmioty nalezace do wspélnoty wladzy. Czasami internalizacja i akceptacja normy wystepuje, a czasami nie. W spoteczeristwach, w ktérych prawo jest odrzucane, kwe- stionowane przez jakaé czesé spoleczenstwa, wadza realizowana na mocy obowiazujacego (ustanowionego) prawa spotyka sig nie- jednokrotnie z opozycja ze strony krytykow tego prawa, Slowo l‘autorité ozmacza wladze spolecznie akceptowana. Jej podstawa sa nie tylko normy, ale takze aktywne przyzwolenie ezlonkéw dane} struktury organizacyjne), wspdlnoty wladzy — obywateli paristwa, cztonkéw stowarzyszenia, wyznaweow Ko- Seiota, Tego rodzaju wiadza opiera sig, oczywiscie, na silniejsze} podstawie niz wladza wystepujaca w formie pouvoir, a tym bar- dziej w formie puissance. 27.Wréémy teraz do poczatku naszych wywod6w. Jakie ro- dzaje wladzy mozemy wyodrebnié? Byta mowa o tym, 2e moze to byé wladza bez przymiotnika (,paristwowa”, ,polityezna” czy jeszcze inna), po prostu ~ wladza. Najblizsze skojarzenie znacze- niowe prowadzi nas wowezas do sytuacji, w ktére) mamy pana i stuge, Robinsona i Pietaszka. Uzywajac terminologii prawniczej, moéna powiedzieé, ze to stosunck dwustronny, dwustronnie zindywidualizowany. Tego rodzaju sytuacja pojawia si¢ bardzo czesto poza obszarem polityki, na przyKlad w rodzinie i innych malych grupach spolecznych. 28. Rownie czesto jednak mamy do czynienia z sytuacja, Kt6- ra wykracza poza izolowany uklad dwéch postaci ~ dominujace} i podporzadkowanej w stosunkach wladezych, wladey i poddane- go. Zaczynamy tu zblizaé sie do obszaru, na ktérym wystepuja Zawiska natury politycznej. Lecz co to znaczy, Ze cos jest poli- tyczne? Pojecie .polityka” jest na ogél intuicyjnie rozumiane. Wiemy, co to jest polityka, nawet jesli sie jej stownikowo nie zde- finiuje. Jezeli idziemy do sklepu kupié kilo gruszek ~ to nie jest to polityka, ale jezeli rzad wydaje praepisy wprowadzajace clo im- portowe na gruszki po 1, Zeby chronié producentéw gruszek ww kraju, to takie dzialanie zaczyna sig nam juz z polityka kojarzyé. ' IL, Wladza t wladea polityezna a 29, Prayjelo sie na ogét uwazaé, 2e polityka to taka dziedzina 2ycia, takie Zjawisko, w ktérym stosunki wladeze wystepuja na wielka skalg. Ale jak wielka? ~ catego globu, czy w skali mia- steczka lub uniwersytetu (polityka na uniwersytecie w znaczeniu wiadezych dzialai Rektora i Senatu wobec wszystkich studentow i pracownikéw uczelni)? WielkoSé spotecznosci, grup, w ktorych pojawiaja sig stosunki wladeze, w duzym stopniu preesadza o tym, ze stajq sig one stosunkami politycznymi. Polityka zaczyna sig wige wiedy, gdy mamy do czynienia z grupami wi¢kszymi niz grupy bezposredniego kontaktu, w ktérych kazdy kaédego zna, stosunki sq osobiste, twarza w twarz (face to face). Im wieksza licaba ludzi, tym wieksze prawdopodobieristwo, ze wszyscy nie beda mogli sie znaé. W malych grupach spolecenych zjawisko wladzy oczywiscie wystepuje, ale nie jest to zjawisko polityezne. Kiedy przechodzimy do wielkich skal, gdzie wiezi migdzy ludémi maja charakter bezosobowy, opieraja sig na tym, ze wszyscy pod- Iegamy tym samym osrodkom decyzyinym, tym samym obowia- zujacym grupe normom postepowania, pojawiaja sig. fakty pu- bliczne, pojawia sig zjawisko polityki. Taka grupa jest paristwo, moze nia byé takée duzego rozmiaru organizacja (np. zwigzek zawodowy), zwiazki wyzmaniowe. Wskazane wigzi uznaé mozna za Konieczne, a zarazem minimalne. Nad nimi moga byé zbudo- wane kolejne wiezi wyrazajace sig na przyklad w wyznawaniu wspélnych przekonai ideologicznych, religijnych, w_ wielkim oddaniu grupie, w gotowosei poswiecenia dla niej zycia. Z pojeciem ,polityka” tac7q sig te% inne kategorie pojeciowe: sdycie publiczne”, ,,wladza publiczna”. Publiczne to tyle co wspélne, wspélnotowe, otwarte na szersze zbiorowosci ludzkie: wspélnoty lokalne, organizacje spoleczne, kongregacje religijne, korporacje samorzadowe, naréd, paistwo, organizacje miedzyna- rodowe itp. Gdy wchodza w gre stosunki wladcze, to, co publicz~ ne, jest tez.zjawiskiem politycznym. 30. Zwréémy wig uwage na zr6¢nicowanie maczeniowe i wzajemna relacjg ezterech nazw: »Wladza”, wladza w ogéle ~ nazwe o najszerszym kregu de- sygnatéw28 I, Wladza i wladza polityezna ,Wladza polityezna” — krag wezszy; realizowana w wiel- kich grupach spolecznych, lecz niekoniecznie w oparciu o normy prawa, Moze mieé charakter faktyczny, ale takze przybierat po- stag wladztwa sprawowanego na podstawie norm pozaprawnych (norm statutowych rozmaitych tworéw organizacyjnych, norm religijnych itp, ee ¥iadanpublicena” = jeszeze weeszy krag desygnatow; wladza ta oparta jest na normach prawnych, lecz niekoniecznie musi byé realizowana przez paristwo i jego organy. Wladza pu- blicena moze byé sprawowana réwniez przez instytucje samorzadu terytorialnego, zawodowego, gospodarczego, akademickiego; ,Wladza patistwowa” — najwezszy krag adresatow nazwy. Kazda wladza paistwowa jest wladzq w ogéle, wladza polityczna i wladza publiczna, Natomiast nie kazda wladza w ogéle jest wla- za polityczna, ta 2a8 ~ publiczna, a publiczna — paistwowa. Praedstawiony tu podziat pojeciowy na wladze publiczna i jej ‘odmiang, wiadze paristwowa, przyjela Konstytucja Rzeczpospoli- tej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku. Dale} postugiwaé sie bedziemy gléwnie nazwami: ,wladza publiczna” i ,wladza paiistwowa”, gdy zaé slowo ,.wladza” poja- wiaé sie bedzie bez przymiotnika, chodzié bedzie gléwnie albo © wladze publiczna, albo 0 patistwowa, IIL. Funkeje wladzy publicznej 31. Zajmiemy sie teraz, zagadnieniem funkeji wladzy. Slowo wfunkeja” jest wieloznaczne. Po pierwsze, to dzialanie ~ cos funk- cjonuje, dziata. Po drugie, to jakies stanowisko publiczne — ktos sprawuje jakaé funkeje, na przyklad sedziego. Po trzecie, to rodzaj wigzi migdzy wielkoSciami w matematyce. Po czwarte, to cel jakis przedsigwzigé lub dzialat, Po piate, to glwne pole, kierunek owych dzialai, Sq tez inne rozumienia tego terminu. 32. Jednakze slowo ,,funkeja” w znaczeniu, jakiego tu uéy- Jemy, jest terminem rozumianym specyficznie. Rozumienie to wywodzi sig z funkejonalnej szkoly nauk humanistyeznych, do kt6rej nalezeli na przyktad Bronislaw Malinowski, wybitny pol- ski etnolog i socjolog, oraz Robert Merton, socjolog amerykaii- ski. Podobne znaczenie terminowi ,funkcja” nadaje szkola anali- zy systemowej. Funkeja jest zatem rozumiana jako obiektywny skutek, konsekwencja dzialania lub choéby istnienia jakiegos ukladu, elementu struktury, stosunku, zjawiska - dla jego oto- czenia. Stad nasze pytanie: jakie skutki, jakie rezultaty istnienie Zjawiska wladzy moze wywolaé dla otoczenia, w ktorym to zja- wisko wystepuje? 33, Rezultatem zjawiska wladzy (stowo ,.wladza” wystepuje tu w znaczeniu relacjonalnym lub proceduralnym — proces decy- zyjny) jest rozdzial débr, o ktére w grupach spolecznych tocza sig spory. Wladza zajmuje sig dystrybucja débr ~ a lepie} powie- dzieé: w rezultacie (zamierzonym i niezamierzonym) je} wyste- powania dochodzi do dystrybueji débr i wartosci, ktérych zasoby sa ograniczone. Chodzi nie tylko o dobra materialne podtrymuja-30 Il. Funkeje wladzy publiczne} ce egzystencje biologiczna czlowieka, ale takze o takie, jak na przyklad bezpieczeristwo, wiedza, dostep do informacji, presti2. 34, Udostepnianie débr jest sposobem mnie} Tub bardzie} Swiadomie wykorzystywanym w celu zapewnienia sobie postu- szenistwa: dostaniesz dobro, na kiérym ci zalezy, jezeli zacho- wasz sie w okreslony sposéb. Manipulowanie dobrami jest powszechnie stosowanym srodkiem sprawowania wladzy. Nawet wtedy, kiedy w gre wehodzi przemoc, naga sila jako srodek sprawowania wladzy, ma sig rowniez na uwadze pewne dobra, na przyklad Zycie, wolnosé, dobra majatkowe, Funkejonowanie struktur wladzy mozna poréwnaé do wielkie) machiny przepom- powujacej z miejsca na miejsce dobra, ktorych ludzie potrzebuja do aycia 35. Punkejq wladzy jest to, Ze zwiazane jest z nia pojawianie sig rozwarstwienia spolecznego. Pelni ona zatem funkeje straty- fikacyjna, przyczynia sie do podzialu spoleczeiistwa (grup spo- lecznych, w ktérych wladza wystepuje) na rézne podgrupy. Ich sytuacje okresla stopien uczestnictwa w sprawowaniu wiadzy. Méwi sig na przykdlad o elitach, Klasach rzadzacych, panujacych, o klasie polityeznej, co oznacza, ze sq ludzie, ktérzy dzieki zjawi- sku wladzy, dzieki temu, Ze w stosunkach wladezych zajmuja, pewng pozycje, wyrézniaja sig na tle innych, 36. Upraszezajge i to znacanie — mozna wyrézmié dwie grupy: tych, ktorzy rzadza, i tych, ktérzy sq rzadzeni. Pamigtajmy jednak, ze pomiedzy tymi biegunowymi grupami sa jeszeze rézne Kategorie posrednie, albowiem wiadza to nie tylko jednostkowy stosunek wiadcy do poddanego, ale takze proces decyzyjny. Rézmi ludzie i rézne grupy petnia tu rézne role na wielu pietrach struktur, w ramach ktérych proces ten praebiega. W zaleznosci od tego, jaka to jest rola, zajmujq w stratyfikacji spolecznej rézne pozycie. Patrzac na przyklad na organizacje aparatu pafistwowego, moana w nim wskazaé pozycje bardziej i mnie} wyr6znione, ale ciagle w ramach tego aparatu, Inna pozycje ma na przyklad premier, a inna funkcjonariusz celny. Kady pelni wladze, ale w rézne} skali i z Il, Funkeje wladzy publiczne} 31 r6m™ma_moca. Obaj jednak sq postzegani jako wladza (tu w sensie podmiotowym) przez tych, ktérzy nie sq czlonkami aparatu paristwa, 37. Uwarstwienie ze wzgledu na stopiet uczestnictwa wsprawowaniu wladzy nie jest jedyne. Spoteczefistwo mozna dzielié na inne grupy, na przyklad na tych, ktérzy w mniejszym Tub wiekszym stopniu korzystaja i korzystaé moga z dostepu do wiedzy, informacji, do bogactw materialnych, do wartosci, jakimi sq prestiz, poszanowanie, ktérymi ludzie ciesza sig w swoim oto- czeniu. Moana wyrééniaé rozmaite poziomy wyksztalcenia czy zamoznosci. Powstaje pytanie, czy zjawisko wladzy pozostaje w Jakims zwigzku z ksztaltowaniem sig innych rozwarstwien w zZy- ciu spoleczeistw niz te, ktére sq zwigzane z sama wladza, Oczy- wiscie tak. Motna powiedziet, 2e ci, ktérzy sprawuja wiadze, maja lepszy dostep do bogactw, informacji, débr, jakimi sa bez~ pieczeiistwo, poszanowanie spoleczne (cho to ostatnie nie zawsze towarzyszy sprawowaniu wladzy publiczne)). Z kolei dostep do bogactwa, wiedzy, prestizu ulatwia — a bywa, Ze jest warunkiem koniecznym — udzialu jednostek i calych kategorii ludzi w spra- wowaniu wladzy. Migdzy dostepem do wladzy a dostepem do innych débr wystepuje zatem znaczny stopien dodatniej korelacji 38. Oddzialywanie strukturotwércze (jj. prowadzace do poja- wienia sie wielowarstwowej struktury spoleczne)) stosunkéw wlad- czych bywa na tyle silne, Ze jest latwo dostrzegalne takze dla laikéw. Kiedy sie méwi oni”, .tamei” o ludziach sprawuiacych wladze, to yéli sig w kategoriach stratyfikacji. Ci, ktérzy méwig o sobie ,my", ‘maja na ogét o sobie lepsze mniemanie niz o tych, ktérych opatruje sig przydomkiem ,oni”. Oni” w oczach osdb niesprawujacych wla- dzg lub zajmujacych w jej strukturach pozycje podrzedne, to z reguly ci, Ktorym stusznie czy nie przypisuje sie role w tym ukladzie decy- dujace, ezesto kierownicze. Ale tez i sprawujacy wladze odwoluja sie niekiedy do takich okreslei. W przypadku reziméw niedemokratyez~ nych, autorytamych czy totalitamych jest to postawa typowa. W sys- temach demokratyeych stanowi oznake wyobcowywania sig rza- dzaeych 2 grona ludzi rzadzonych i jest zjawiskiem, kt6re powinno wywolywaé sygnaly alarmowe,32 11. Funkoje wladzy publicene} 39, Wladza stwarza takze cos, co mozna okreslié jako wspél- note bezpieczeristwa. Funkejq wiadzy jest wytwarzanie parasola bezpieczeiistwa ostaniajacego tych, ktérzy znajdujq sig w ramach wiadezych oddziatywai danych osrodkéw decyzyjnych. Ten, kto sprawuje wladze, pomijajac przypadki patologiczne, pragnie chro- nig swoich podwladnych. Inaczej nie mialby nad kim panowaé. Musi ich chronié przed oddzialywaniem innych wiadcow, ktorzy pragneliby wzigé cudzych poddanych pod swoja kuratele. Obraz taki jest oczywistym uproszezeniem, ale oddaje rzecz. wyraziscie. Damosé do panowania nad zbiorowoseia Iudzi jest takze dazno- Scig do wylacznosci panowania i do ochrony tej grupy przed daze- niami wladezymi konkurentow. Wspélnota bezpieczeiistwa jest tez niekiedy tak zwana wspél- nota zaliezenia. Terminem tym oznacza sie zespét ludzi, ktérzy ‘w oczach sprawujacych wladze, a z reguly tez i w oczach cztonkéw tej wspélnoty, sa godni tego, by podlegaé zbiorowej ochronie. Pod- stawa takiego mniemania jest to, 2e ludzie ci polaezeni sq innymi, tez waimymi spolecznie wigzami, takimi jak wspélna religia, jezyk, kultura, obyczaje, przynaleznosé paistwowa, wspélne pochodzenie emicane itp. Ismienie tych wigzéw bywa nickiedy przedmiotem mitu, wiary, ideologii; jest natomiast watpliwe w swietle ustalef obiektywnej wiedzy. Na osoby nalezace do wspélnoty zaliczenia naklada sig niekiedy szczegéine obowiazki, oczekuje okreslonych ‘not, ale takée wyposaza w szczegélne uprawnienia i przywileje. Ochrona nalezy sig zatem ,.nam”, bo jestesmy pod istomym, w da- nym praypadku, wagledem tacy sami. Nie nalezy sig natomiast im”, poniewa2 sq od nas odmienni. ,.Jani” naleza do zewnetrznego kxegu wykluezonych — przestrzeni wykluczenia, Mozna zatem znimi postepowaé w sposdb, ktéry bezpieczeristwa nie zapewnia. Zaliczenie i wykluczenie bywa na ogét swiadome, a zatem nie sta- nowi jedynie obiektywnego rezultatu dzialai wladezych, leez jest ich zalozonym celem. Te okolicanosei tlumacza takie wydarzenia, jak holokaust, przeprowadzanie czystek etnicanych, liczne epizody ‘wojen plemiennych, religijnych, akty niecheci wobec Iudzi o od- miennych od wigkszosci obywateli przekonaniach politycznych, stylach Zyecia, wartosciach itp. Ill, Funkeje wladzy publiczne} 33 40. Pojawienie sig w grupie kogos, kto rzadzi, panuje, jest whadca, wprowadza do tej grupy pewien lad, porzadek, zasady, normy postepowania, prawa, Pojawienie sig policjanta, sedziego, kontroleréw cudzych zachowai wprowadza spokdj, poczucie bez pieczefistwa, Zanik stosunkéw wiadezych i zejécie ze sceny tych, tory sprawuja wladze, w ré¢mych grupach jest wstepem do anar~ chii, czasem nader krwawej 41. Ze stosunkami i procesami wladzy taczq sig pewne regu- ly zachowaii, W paistwie sq to normy prawne, Istnienie tych re- gul pozwala na wprowadzenie elementu obliczalnosei cudzych zachowait. Znajae wprowadzone przez wiadee rzadzace Zyciem dane} grupy spoleczne} reguly, mozemy przewidzieé nie tylko zachowania wiadey, ale takze naszych wspélpartnersw w grupie, wspélziomkéw. Modliwosé przewidywania tych zachowaa jest jedna z podstawowych przeslanek bezpieczeiistwa. Bezpieczei- stwo z kolei, a przynajmnie} poczucie bezpieczetistwa, to jedna Znajsilniejszych potrzeb ludzkich, Nawet surowe prawo (dura lex stwarza takie poczucie eeIV. Srodki sprawowania wladzy 42. Sprobujmy teraz odpowiedzieé na kolejne pytanie: jakimi Srodkami poshiguje si¢ ten, kto sprawuje wladze. Srodki spra- wowania wiadzy sq w pewnym sensie zwiazane z dystrybueyjna funkeja wladzy. Wynika to stad, ze postuch wobec polece wiadzy (tu w znaczeniu podmiotowym) uzyskuje sie dzieki manipulowa- niu jakimig po2gdanymi przez Iudzi dobrami, ktére mozna udo- stepniaé w zamian za ten postuch. Dobrami, ktére ludzie cenia sobie szezegélnie, sa: wolnosé, Zycie i zdrowie, majatek, dobro- byt, dobre imig, informacja o istotnych faktach, bezpieczenstwo, moznosé decydowania 0 sobie samym, 0 swoich bliskich, o spra- wach publicznych. 43. Ograniczenie lub odebranie dostepu do tych débr znajduje sig w zasiegu normatywnych (prawnych) i faktycznych mozliwo- Sei wladzy publicanej. W celu sklonienia ludzi do przestrzegania norm zachowania (zakazéw lub nakaz6w) wladza postuguje sig na przyklad sankejami prawa karnego, a takée administracyjnego czy cywilnego. Korzysta wéwezas w spos6b jaskrawy z mozliwosei odbierania owych débr lub ograniczania dostepu do nich. Chodzi tu 0 takie dobra, jak Zycie ~ kara smierci; wolnosé ~ kara pozba~ wienia wolnosei; majatek — Konfiskata mienia, graywna: dobre imig — opublikowanie wyrolu, momosé uozestnictwa w 2yciu publicanym; prawa, ktére sig ma z tytulu na prayklad zajmowa- nych stanowisk, uzyskanej pozyeji spolecznej — pozbawienie praw publicanych itp. 44, Manipulowanie dobrami nie musi, oczywiscie, wigzaé sig z zagrozeniem sankeja lub stosowaniem sankeji prawnych.36 IV. Srodki sprawowania wladzy Jezeli poprzez sktonienie ludzi do okreslonego zachowania wiadza chee osiagnaé stan rzeezy (cel), ktory uznaje za wlasciwy, moze ich pobudzié do tego zachowania, stosujac odpowiednie zachety (gratyfikacje) materialne lub moraine (prestizowe), albo tez od zachowania tego odstreczyé, gdyby miato ono celowi temu stanaé na przeszkodzie. Takie znaczenie maja i mialy wszelkiego typu nagrody za wiernosé, oddang slu2be, lojalnosé, takie jak odzna~ czenia, tytuly honorowe, awanse na stanowiska publiczne, wypo- sagenie w dobra ziemskie, w znaczne sumy pieniedzy itp. 45. W naszyeh ezasach bardzo wazna role w sterowaniu za- chowaniami pelni manipulowanie informacjami. Ludzie maja sklonnoSé do zachowali racjonalnych, to znaczy chea osiagaé pewne ustalone przez siebie czy wskazane przez innych cele (stan reeczy), stosujac adekwatne do nich stodki (metody osiagania celéw). Trzeba wige wiedzieé, jaki cel mozna osiagnaé i jakie prowadza dori Srodki, Wiedze t¢ mozna posiasé, wykorzystujac informacje, ktére kraza w spoleczenistwie. Jezeli wladza publiczna dysponuje zasobami informacji uzytecznych w planowaniu tacjo- nalnych zachowaf, moze — odpowiednio otwierajac lub zamykajac wrota informacyjne (puszezajac w obieg dane informacje lub za- chowujac je dla siebie) ~ sterowaé ludzkimi zachowaniami zar6w- no w skali indywidualnej, jak i zbiorowej. Latwo sig na prayklad domyslié, jak istotne znaczenie dla biznesmenéw maja informacje © planowanych stawkach celnych lub podatkowych. Oczywiscie, mato kto jest obecnie w stanie uttzymaé informacje wylacznie dla sicbie. Kontrola nad istniejacym zasobem informagji jest bardzo trudna; swiatowy obieg informacji w warunkach globalizacji jest gigantyczny, blyskawicany i ciagle sig rozszerza. Trudno na przy- Kiad wyobrazié sobie skuteczna paiistwowa kontrole informacji. Ale nie tak dawno w Polsce, w innych warunkach polityeznych, prébowano podejmowaé takie dziatania. Na prayklad instalacja anteny satelitamej wymagala zgody ministra lacznosci, a stacje radiowe nadajace z zagranicy programy krytykujace éwezesne wiadze byly mniej lub bardzie} skutecznie zagluszane. Istniala paristwowa cenzura wydawnicza uniemozliwiajaca, a przynajm- niej utrudniajaca dostep do istotnych dla obywatela i grognych dia IV, Srodki sprawowania wladey ludzi wladzy informacji. Okazalo sig jednak po pewnym ezasie, 2 dziatania te sq calkowicie nieskuteczne. Niektérzy badacze sq sktonni nawet twierdzié, ze wiedza jest samodzielnym srodkiem sprawowania wiadzy, zwlaszeza w spole- czeiistwach wspélezesnych znane jest pojgcie ,wiedza jako whadza”. Centra decyzji wladczej przesuwaja sie w strone ludzi nauki, e! pertow, ktérzy zastepuja w zarzadzaniu (governance) politykow iludzi bimesu. Ten typ wladzy, a takze grupy ludzi, kt6rzy ja urzeezywistniaja, okresla sig niekiedy mianem ,,technokracja” Wiedza jako wiadza nie podlega kontroli sprawowane} przez la. ikéw, poniewaz nie dysponuja oni stosownym wyksztalceniem i doswiadczeniem. Szeregowy obywatel, ktéry nie jest ekspertem w dane} dziedzinie, nie jest w stanie zrozumieé racji stojacych za okreslonymi decyzjami wladezymi, choé bedzie wraz z innymi sobie podobnymi osoba doswiadezajaca na wkasne) skérze skut- kéw tych decyzji. Okolicznosé ta moze byé wykorzystywana Przeciw mechanizmom demokracji w paiistwie i w innych instytu- Gach spolecznych (np. w przedsigbiorstwach, organizacjach mig- dzynarodowych, strukturach integracji kontynentalne}) 46.Nie mozna nie powiedzieé o ostatecznym srodku spra- Wowania wladzy paiistwowej, jakim jest zagrozenie dla Zycia, 2drowia, débr materialnych i moralnych (mp. dobre imie: por. kare infamii), dla integralnosci cielesnej i wolnosci czlowieka. Stwo- zenie takiego zagrozenia wiaze sig ze stosowaniem przemocy, w tym przymusu fizyeznego. Zaden wladca nie moze poshugiwaé sig srodkami przemocy bez ograniczeti i bez nastepstw. Stosowa- nie przemocy jest drogie ~ nie tylko w sensie materiainym. ale i moralnym, Stosowanie przemocy kosztuje takze tych, ktorzy sig nig posluguja, Niejednokrotnie obraca sig przeciwko rzqdzacym, na prayklad w postaci buntu poddanych, W istocie nie sama prze- moo, zwlaszeza koriezaca sie Smiercia ofiar, jest srodkiem spra- wowania wladzy, lecz grozba przemoey, strach przed skutkami Jej uzycia. Przemoc nalezy traktowaé wige jako ostateczny srodek sprawowania wladzy. Grozba przemocy moze byé oparta — i bardzo czesto jest — na normach prawnych, Nickiedy tez istote prawa sprowadza sie do38 IV. Srodki sprawowania wladzy mofliwosci korzystania z takiej groZby i do reeezywistego sigga- nia do zapowiadane} przemocy. Normy prawa sq postrzegane jako ustalajgce: to, co nalezy, a ezego nie nalezy czynié pod grogba sankeji, co jest nakazane, a co jest, w danych okolicznosciach, zakazane. Tego typu rozwiazania praez cale wicki dominowaly w prawie zaréwno tworzonym przez organy wladzy w paristwie, jak i w innych strukturach wladezych (np. w kosciotach i zwiaz~ ach wyznaniowych). Normy tego typ okreslane bywaja jako prawo twarde (hard law), Od dawna jednak obok prawa twarde- {0 funkejonowalo prawo migkkie (soft law). Przybiera ono postaé zalecen, dyrektyw, zbioru zasad (np. dobrych obyezajéw kupiec~ kich), wskazéwek itp. Ich przestrzeganie jest dobrae widziane ipolecane, ale nie stanowi obowiazku, ktérego zaniedbanie pocia- gneloby za soba sankejg w postaci na prayklad uwigzienia, utraty majatku, grzywny. Ignorowanie norm tego rodzaju naraza na trud~ noéei w obcowaniu z innymi podmiotami, grozi odrauceniem, Dojkotem, niechecig i ostracyzmem, odstrecza od wehodzenia zich naruszycielem w trwalsze stosunki itp. Jakkolwiek mowa tu © prawie, to w istocie okreslenia hard law i soft law odnosza sie do rozmaitego typu norm spolecznych funkejonujacych w struktu- rach wladztwa publicznego, 2 nickiedy takze poza nimi. 47. Uporzadkujmy katalog Srodk6w sprawowania wladzy z punktu widzenia czestotliwosci postugiwania sig nimi w naszych ezasach: ‘na pierwszym miejseu pojawin sie manipulowanie informaciami, na drugim — odpowiednia, wladeza dystrybucja pozostalych débr egzystencjalnych i moralnych; na trzecim — zagrodenie praemoca, w tym fizycana, i je} wzycie. 48. Niektére doktryny polityezne i kierunki badaweze dosyé wyraénie rozrézniaja dwie sytuacje ~ wladze (stosunki wladeze) i wplywy (power and influence). Jakie znaczenie ma to rozréznie- nie? Istnieja zwolennicy tezy, W mysl ktorej jest ono zasadnicze. Co innego byé kims, kto sprawuje wladze, a co innego kims, kto ma tylko wplywy. Gdy sprawuje sig wladze, mozna uzyskaé takie zachowania podmiotu podporzadkowanego, jakich nie uzyskatoby 1. Srodk spravowania wad 29 sig, gdyby nie oddziatywanie wiadcze. Oddziatywanie to jest ele- mentem koniecznym, ale i wystarezajacym dla uzyskania okreslo- nych zachowai. Natomiast w stosunkach, w ktérych wystepuia wplywy, nie osiaga sig takich zachowant. To, czego nalezy racjo- nalnie oczekiwaé, to tylko zachowah zblizonych do tych, ktére cheialoby sig narzucié i stanéw rzeczy zblizonych do tych, ktére cheialoby sig osiagnaé. Wystepuje tu zatem zasadnicza réznica stopnia skutecznosci. Ten, kto sprawuje wiadze moze osiagnat to, co chee. Jesli nie osiaga, znaczy to, ze wladzy w rzeczywistosci nie sprawuje. Ten, kto ma wplyw, zamierzonego stanu rzeczy zreguly w pelni nie osiaga; osiaga go jedynie w jakims stopniu, w jakiejé mierze. 49. Istniejq zwolennicy tezy, wedle ktérej nie ma w spole- czeistwach wspélezesnych zadnych osrodkéw wladzy w znacze- niu podmiotowym ani zadnej wladzy w znaczeniu relacjonalnym, Istnieja jedynie wplywy — wigksze lub mniejsze — trwa jedynie gra wplywéw. Decyzje, kidre zapadaja w strukturach spolecz- nych, sq wypadkowa Scierania sie wplywOw — niczym wigee}. Nie ma nikogo, kto by w spos6b ostatecany, na zasadzie wytacznosci, przesadzat 0 pewnych celach (stanach rzeczy) publicanych (poli- tycznych) i Srodkach prowadzacych do tych celow. Zapadajace w réznych strukturach spolecznych decyzje sq kompromisem mie- dzy ludémi i grupami spotecznymi, realizujacymi swoje zamiary w takich granicach, w jakich jest to mozliwe, gdy dysponuje sie odpowiednimi srodkami wplyw6w. Trudno jednak uznaé, ze ci, Ktorzy dysponuja wplywami, oddziatywaja na procesy wiadeze ‘w tym samym zakresie i w tym samym stopniu. Pola tych oddzia~ lywan bywajq bardzo réme. To, na ezym zalezy jednym, nie jest przedmiotem zainteresowania innych. Tak na przyklad grupa biz~ nesmendw, ktéra cheialaby uzyskaé korzystne decyzje dotyezace inwestycji energetycanych, moze byé calkowicie obojeina na to, jakie dzialania zostang podjete w sferze upowszechniania kultury, choe w obu przypadkach chodzi o decyzje lezace w zasi¢gu uprawnien organéw paristwa. Gdy jedni podejmujq usitowania, by wplynaé na to, kto zostanie biskupem ich diecezji, inni bardziej zainteresowani sq uzyskaniem imprimatur wtadz koScielnych na ’40 1V.Srodlisprawowanta wladsy wydawanie jakiegos czasopisma. Zréznicowanie sily, z jaka wplywa sie na tresé i inne wazne okolicznosci (np. czas) podjecia rozmaitych decyzji wladezych, jest oczywiste. Podezas gdy jedni moga doprowadzié zaledwie do zaznajomienia sie osoby (organu) podejmujacej decyzje z przedstawionymi jej dokumentami, inni sa w istocie podmiotami wspétokreslajacymi tresé tej decyzji. Ponad- to wplyw moze mieé charakter okazjonalny albo staly. Tak na przyklad wok6t niejednego absolutnego monarchy formowaly sie lugo utrzymujace sie na szezytach wiadz paistwa dworskie ka- maryle zlozone z dostojnik6w Swieckich i duchownych oraz do- radeéw, ktérych znaczenie w paiistwie byto wrecz kluczowe. 50. Rozré2nienie wladzy i wplywéw jest istome wowezas, gdy badamy funkejonowanie grup nacisku, grup wplyw6w, lobbies, grup zorganizowanych interesbw w strukturach paistwowych ich oddzialywanie na parlamenty, partie polityczne lub rzady. Spéjrzmy od tej strony na starania producentw papieroséw, pro- wadzone pod sztandarami walki 0 wolnosé slowa. Ich celem jest przeciwstawienie sig prawnemu zakazowi reklamowania wyrobow tytoniowych. Reklama bowiem sprzyja powigkszeniu sprzedazy i osiaganiu odpowiednich zyskbw; prowadzona jest wige w intere- sie producentéw. Czy jednak producenci papieroséw sprawuja, wladze paiistwowa? Wyobradmy sobie, 2e uzyskali, co cheieli — ustawodawea postanowil nie wprowadzaé zakazu reklamy ich produktow. Czy podjgcie takiej decyzji jest praejawem wladzy (wladzy ~ W znaczeniu selagjonalaym Tub proceducalnym) czy tylko wplywu na postanowienia wadz (wladz — w znaczeniu podmiotowym)? Wyobraémy sobie takze, 2e trwa walka miedzy gtupami interes6w: grupa (organizacjami) producentéw alkoholu ipapieroséw oraz organizacjami tych, ktérzy dbaja o zdrowie publiczne, moralnosé, czyste Srodowisko naturalne. Skutkiem starcia interes6w jest decyzja parlamentu o zakazie reklamy papie~ ros6w i alkoholu, ale tylko w elektronicznych srodkach masowego przekazu, nie w prasie zatem lub na przyklad na przystankach autobusowych. Powstaje pytanie: kto rzgdzi, kto decyduje w spra- wie niewielkiej, co prawda, bo tylko reklamy: czy ten, kto decyzje podjat, czyli parlament, czy ci wszysey, ktér2y w réznym stopniu criesietniitinaeagiinaeaeiesitacinat IV. Srodki sprawowania wladzy 41 na tresé owej decyzji wplyneli, uzyskujgc wynik posredni — mie- dzy zakazem calkowitym a calkowitym dozwoleniem. 51. Rozré2nienie, 0 ktérym mowa, przyjelo sig — zwlaszeza w liberainej socjologii amerykaniskiej — wiele lat temu. Lecz niekt6rzy tamtejsi badacze maja watpliwosci, czy mozna sensow- nie méwié o ludziach wladzy, klasie rzqdzqce}, elivie rzadzace} itp. Na pytanie: Who governs?, pada odpowied#: ,Rzadza wszyscy ww takim stopniu, w jakim uzyskali wplyw na decyzje podejmowa- ne w réznych strukturach spolecznych”. Badania Roberta Dahla, prowadzone w latach szesédziesiatych w pewnym miasteczku, doprowadzily go do przekonania, ze w miasteczku tym (tak jak w wielu innych, a moze nawet w calym paiistwie) w zale¢nosei od tego, jakie decyzje sq podejmowane, zapadaja one w réznych gremiach, pod wplywem ré¢nych oddzialywan spolecznych reali- Zowanych przez r62ne grupy, stowarzyszenia, zwiazki. A zatem nie ma Zadnej grupy rzadzacej, nie ma Zadneyo skoncentrowanego rzadzenia; istnieje natomiast rozproszona gra wplywow, starcie interesw, z ktérego wynika decyzja ostateczna, Mozna zatem méwié 0 poliarchii, wielowladztwie. Poliarchia jest zjawiskiem 'ypowym dla wspélezesnych paristw o rezimie demokratycznym, 52. Sa tacy, ktoray na rzecz patrza inaczej. Jasno rozréiniaja wladze i wplywy jako dwie odmienne jakoSciowo sytuacje Twierdza, iz istnieje cos takiego, jak ostateczna decyzia i centrum decyzyjne ~ centrum wiadeze, wladza. Ktos decyzje jednak po- dejmuje; tym kims jest jakas grupa, osoba, instytucja. Nawet jesli decyzja zapada w rezultacie kompromisu wynikajacego ze starati Pochodzacych z réznych stron i od réznych osrodkéw, ma ona swojego ostatecznego autora. Nie nalezy odraucaé wige teorii wplywow, ale nie nalezy takze odrzucaé pojecia ,wladza”, Po- dzielam ten poglad. 53. Na pytanie: .Kto reqdzi2”, rézni badacze zjawisk spo- tecanych odpowiadali réznie: klasa panujaca, elita rzadzaca, klasa polityezna, elita wiadzy, grupa menedzerska, nomenklatura. lub nowa klasa (to odnognie do ZSRR i innych paiistw socjalistycz-2 IV. Srodki sprawowania wladzy nych; main. M. Diilas). Pojawienie sig elity wladzy jest, zdaniem tworcew tej koncepaji (Vilredo Pareto, Gaetano Mosca) oraz ich kontynuatoréw (np. Charles W. Mills), w znacznym stopniu rezulta- tem strukturotwéreze} funkeji wladzy. W jaki sposéb ludzie trafiaja do tej elity, czy owa rekrutacja oparta jest na zasadach demokra- tycanych wyboréw czy mnie} lub bardziej autorytame} kooptacji, anawet dziedziczenia — to juz inna sprawa. W kazdym razie sa tacy, Ktorzy decyzje podejmuja, chogby w waskim zakresie spraw, i tacy, Ktérzy ani prawa, ani faktyczne} mozliwosei podejmowania decyzji nie maja — sa jedynie wykonaweami cudzych decyzji. 54. Teoretyey polityki wywodzacy sig ze szkoly marksi- stowskie} wprowadzili pojecia, ktore — ich zdaniem — pozwalaja na dokonanie istotnych rozré¢nien, Wladza moze przejawiaé sig badz na poziomie panowania, badz rzqdzenia. Panowanie teore- tycy ci Igczq_z istnieniem klas ekonomicznie uprzywilejowanych — dysponujacych srodkami produkeji débr materialnych i srodkami ich wymiany. Panowanie jest wyrazem strukturalne| przewagi interes6w tych klas w spoleczeristwie. Nie wiade sie ono, a w kazdym razie nie musi, 2 podejmowaniem biezacych decyzji wladezych (zrzqdzeniem). Interesy Kklasy panujace} sa w spoteczeistwie interesami nadrzednymi. W sytuacji konfliktu one wlasnie trium- fuja, W mySl marksistowskiej teorii wladzy panowanie oznacza rownied, Ze koncepeje, idee, wartosci cenne w oczach Klasy eko- nomicznie uprzywilejowane} sa ideami panujaeymi — akceptowa- nymi rdwnies poza ta klasa: sa ideami. ktére panuja nad myslami ludzi niebedacych czlonkami tej klasy. Im silniejsze jest panowa- nie tych idei ~ panowanie ideologicane ~ w tym mniejszym stop- nin Iudzie nalezaey do Klasy panujqcej, a takze podlegajace im osrodki decyzji wladezej (np. w paistwie), zmuszeni sa poslugi- waé sig Srodkami_ przemocy (Antonio Gramsci). Karol Marks, Fryderyk Engels i ich nastepey od panowania Kklasowego odréé- niali rzqdzenie jako dzialalnosé operacyina, polegajaca na podej- mowaniu i realizowaniu decyzji wladezych w ramach struktur organizacyjnych, przede wszystkim pafistwowych. Rzadzeniem w paristwie byloby wige to wszystko, co czyniq parlamenty, rzady, glowy paristw, sady. W prawie, w ideologiach rozpowszechnio- coer IV, Srodki sprawowania wladzy 4a nych w spoleczeristwie, w wierzeniach, zapatrywaniach moral- nych, dzialaniach i strukturach gospodarki (np. wlasnoSciowych, kierowniezych) zawarte sa takie pierwiastki, elementy, ktére dzia- aja na KorzySé Klasy ekonomicznie uprzywilejowanc), mimo Ze bezposrednio Klasa ta nie rzadzi. W jej imieniu rzqdza odpowied- nio wylaniani funkejonariusze wladzy. Teoria demokratyeznego wiadztwa patistwowego zaktada aS, Ze ostatecznym podmiotem wladzy jest naréd (patrz dalej) czy te2 lud, zwany czgsto suwerenem. Moze on podejmowaé decyzje wladcze samodzielnie albo za posrednictwem swoich przedstawicieli. Bedzie jeszcze o tym mowaV. Legitymizacja wladzy 55, Waznym praktyeznym i teoretycenym zagadnieniem wladztwa publicznego jest problem legitymizacji wladzy. Legity- mizacja to proces uprawomocniania. Gdy méwimy o rezultacie tego Procesu, pojawia sig pojecie wiadza legitymowana, prawowita. 56, Termin ,legitymizm” znany jest z dziejéw Francji i Eu- Topy poczatku XIX wieku. Kiedy skoriczyty sie wojny napoleoriskie, a cesarza zeslano na Wyspe Swietej Heleny, w Europie powrécit dawny porzadek polityezny. Kongres wiedeiiski odwolat sig do zasady legitymizmu. Polegala ona na tym, ze wledcy, ktdrzy pa- nowali w Europie przed epoka rewolueji i wojen napoleoriskich, powrécili na swoje trony, poniewaz byli wladcami legalnymi. Wierzono, ze na ich rzecz przemawia prawo, normy sukcesji kré- lewskiej, dluga tradyoja panowania, pomazanie Bode. 57. O wladzy legitymowane} mozna méwié w dwéch aspek- tach: normatywnym i spolecznym. Drugi, wprowadzony dalej ter- min, ,,legitymizacja spoleczna”, ,,wladza spolecznie legitymowana”, nie powinien byé rozumiany jako przeciwstawiany pierwszemu Gwwladza legitymowana normatywnie, prawnie”). W istocie, legity- ‘Mizacja normatywna ma oczywiste zabarwienie spoleczne, skoro nor- my bedace podstawa takiej legitymizacji maja charakter spolecany. 58. Gdy nawiage sie do Zrédlostowu: (lac. lex, legis), zwrot »wladza legitymowana” oznacza wladze prawomoena, uprawo- mocniong zgodnie z istniejacym porzadkiem normatywnym. Ele- ment prawny, normatywny odgrywa w procesie legitymizacji zreguly zmaczna role, Wadze mozna uznaé za legitymowana, jesli46 V_Legitymizagja wladzy opiera sie na normach okreslajacych, kto moze wladze sprawowaé = legitymizacja sukeesji wladzy ~ oraz jak ta wadza ma byé sprawowana, jakimi srodkami, metodami, pray ueyeiu jakich pro- cedur ~ legitymizacja sposobu sprawowania wladzy. Zauwazmy. ze mowa tu o podstawie normatywnej, a nie wylacznie prawne), poniewaz zjawisko (proces) legitymizacji wladzy dotyezy nie tylko wladzy paristwowej i publicznej ale szerze}, réwniex wladzy politycznej i pozapolitycznej (np. sprawowane} w patriarchalne} rodzinie). Moze ono na przyklad dotyczyé wladzy w jakiejs orga- nizagji, w kt6re} dzialajq tez inne normy: statutu organizacji, oby- czaju organizacyjnego itp. Zreszta proces legitymizacj, takze wobec wladzy paristwowe), przybiera wymier pozaprawny. Ma on wy- raime zabarwienie etyczne, jest ugruntowany takze w normach moralnych i obyezajowych. Wedle niektérych podejéé, ozestych zwlaszeza w naukach polityeznych, praedmiotem legitymizacji spoleczne} moze byé: (a) wspélnota polityezna (paiistwo), (b) ustrdj tej wspélnoty (par- stwa), (c) grupa w danym czasie raadzaca w tej wspélnocie. Apro- bata dla paristwa, dla jego bytu, afirmacja jego niepodlegtosci nie jest réwnoznacana z uznaniem dla jego ustroju. Uznanie takie zkolei nie musi byé tozsame z poparciem spolecznym dla dane} cekipy rzadzace), Na tej zasadzie zbudowana tez zostala koncepeja opozycji politycznej jako podwazajace} prawomocnosé obiektu bedacego przedmioter legitymizacji. Odréznia sie zatem opozycje wewnatrzsystemowa, ktéra polega na kontestowaniu ekipy przy- wodezej (grupy reqdzave}) i zewnatrzsystemowa, ktéra w postaci lagodniejszej sprowadza sie do podawania w watpliwosé ustroju paristwa (politycznego, ekonomicznego, spolecznego), a w postaci radykalne} polega na kwestionowaniu samego bytu tego paiistwa, to jest jego niepodlegiosci lub integralnosci terytorialne} 59, W réimych organizacjach pozycje wladeze obejmuje sig w tomy spos6b. W Polsce, aby zostaé prezydentem, trzeba wy- graé wybory. W Kosciele katolickim, aby zostaé biskupem, trzeba otrzymaé sakre od papieza. Gdyby ktos sila cheial objaé te urzedy, jego pozycja wladeza nie bytaby legitymowana na gruncie norm, odpowiednio: obowiazujacego u nas prawa konstytucyjnego i norm V. Legitymizacja wladzy 47 kodeksu prawa kanonicznego. Osiagnieta bylaby wbrew norma- tywnym regulom sukcesji 60. Réwniez 0 sposobie sprawowania wladzy mozna mowié w identycznych kategoriach. Wiadza, w zaczeniu relacjonalnym lub proceduralnym, jest legitymowana, gdy sposdb jej sprawowania, to Jest procedury decyzyjne i srodki shuzace kierowaniu postepowaniem podmiotw podporzadkowanych w stosunkach (strukturach) wladzy, opiera sig na normach (w paistwie ~ gléwnie na normach prawnych). W réaych czasach rééne cele i srodki ich urzeczywistniania byty normatywnie (prawnie) wznawane za dopuszezalne. Warto w tym migjscu jeszoze raz podkreslié, 2e zbioreze okreslenie ,sposdb spra- wowania wladzy” obejmuje co najmnie} dwa rézme, choé powiazane ze soba elementy — cele stawiane przed tymi, ktorzy wladze sprawuja, i metody, jakimi sig oni dla ich realizagji poshiguja. Moze sie zatem zdarzyé, 2e cele sa legitymowane, a srodki — podwazane. Rzadsza sytuacja jest ta, w ktdrej legitymowane sq srodki, lecz nie cele. W patistwach wspétezesnego demokratyeznego konstytucjonalizmu zar6wno cele, jak i stodki sq limitowane, przede wszystkim dzieki istnieniu rozleglego katalogu deklarowanych wolnosci oraz praw ezlowieka i obywatela. Podstawowymi, wyznaczajacymi granice whadzy sq w tym wagledzie dwie reguly: ,Kazdemmu wolno czynié to, ezego prawo nie nakazuje lub nie zakazyje”, ,Wiadza publicana mo- %e czynié to tylko, co jest jej nakazane lub dozwolone prawem”. Ogromne zaczenie ma w tym wzgledzie respektowanie wolnosci ipraw czlowieka i obywatela, zarswno gdy idzie 0 ich tresé (cele), jaki srodki ich dochodzenia i obrony. Nie oznacza to oczywiscie, Ze jedynie normy prawne wyzna- czaja reguly postepowania ludzi. Nawet wtedy, gdy prawo czegos nie zakazuje jednostce, nie powinna ona zachowywaé si¢ w dany sposdb, jesli jest to sprzeczne z uznawanym przez nig zespolem norm moralnych i obyezajowych. W kazdym jednak razie, po- wolane wy2ej zasady wehodza w sklad wspélczesnego wyobraze- nia o patistwie prawnym (pafistwie prawa). 61. Powstaje pytanie, czy moze sig zdarzyé tak, Ze kto$ osia- ‘ga wladze zgodnie z regulami sukcesji, a potem dziata niezgodnie 6