ILOCOS SUR TOPOGRAPIYA

• Mailalarawan na sagana sa kabundukan ngunit makikitid ang mga

LOKASYON kapataganǤ
EKONOMIYA
• Nasa sentrong bahagi ng rehiyon na napapaligiran ng Ilocos Norte
• Ang ekonomiya ng lalawigan ay agrarianǤ
at Abra sa hilaga, Mountain Province sa Silangan, La Union at
Benguet sa timog at south China sea sa kanluranǤ • Pangunahing hanapbuhay: pagtatanim ng mais, palay, tabako, at
mga prutas
• Kabisera - Lungsod ng Vigan
• Iba pang hanapbuhay sa lalawigan:
• Ang heograpikal na hangganan ng lalawigan ay alinsunod sa Batas
➢ Paghahabi
2683 ng Lehislatura ng Pilipinas na naipasa noong March 1917
➢ paggawa ng mga kasangkapan, alahas, tapayan, at
KASAYSAYAN ceramics
➢ pagpapanday
• Itinatatag ito ng conquistador na si Juan de Salcedo noong 1572Ǥ ➢ food processing
• Vigan - kabisera ng lalawigan
MAGAGANDANG TANAWIN
- kilala bilang Kabigbigaan noong araw (mula sa salitang
biga na isang uri ng halaman), pinaikli at naging Bigan na • Matatagpuan dito ang dalawang UNESCO World Heritage Site:

kalauna’y napalitan naman ng Vigan ➢ Heritage City ng Vigan, Ilocos Sur

- tinawag rin ito ni Juan de Salcedo bilang Villa Fernandina ➢ Santa Maria Church ng Santa Maria, Ilocos Sur

de Vigan • Ang iba pang mga kilalang destinasyon sa lalawigan ay ang:

➢ Calle Crisologo ng Vigan City

KALIGIRANG KAALAMAN TUNGKOL SA LALAWIGAN ➢ Baluarte Resort and Mini Zoo ng Vigan, Ilocos Sur

• Binubuo ng 32 munisipilidad, 2 lungsod, at 768 barangayǤ ➢ Ilocos Sur Adventure Zoo ng Vigan, Ilocos Sur

• Populasyon - 706, 009 ayon sa Philippine Statistics Authority ➢ Plaza Burgos ng Vigan, Ilocos Sur

(PSA) noong 2020 ➢ Plaza Salcedo ng Vigan, Ilocos Sur

➢ Vigan Cathedral ng Vigan, Ilocos Sur
➢ Padre Burgos House ng Vigan, Ilocos Sur
 ➢ Crisologo Museum ng Vigan, Ilocos Sur
➢ Syquia Mansion Museum ng Vigan, Ilocos Sur
➢ Santa Maria Church ng Santa Maria, Ilocos Sur
➢ Bantay Bell Tower ng Bantay, Ilocos Sur- lumang
kampanaryo ng rehiyon na mula pa noong panahon ng
mga Espanyol
ILOCOS NORTE
LOKASYON
• Sumasakop sa hilagang dulo ng rehiyon I
• Kabisera - Lungsod ng Laoag
• Ang hangganan nito ay ang Cagayan sa hilagang-silangang bahagi,
Apayao sa silangan, Abra sa timog-silangan, at Ilocos Sur sa
timog-kanlurang bahagi
KALIGIRANG KAALAMAN TUNGKOL SA LALAWIGAN
EKONOMIYA AT HANAPBUHAY
• Binubuo ng 21 munisipalidad, 2 bahaging lungsod, at 559
barangay
• Populasyon - 609,588 ayon sa census ng Philippine Statistics
Authority (PSA) noong 2020
• Wika - Ilokano, Ingles, Tagalog, Isnag/Isneg, at Apnutam
➢ Apnutam - wika sa Currimao, Ilocos Norte
- Isa sa mmga nanganganib na wika ayon
sa UNESCO Atlas of the World's
Endangered Languages
• Romano Katoliko at Simbahang Aglipayan ang dalawang
pangunahing relihiyon
• Mga simbahang Romano Katoliko sa Ilocos Norte:
➢ Paoay Church ng Paoay, Ilocos Norte- itinanghal bilang isa sa
UNESCO World Heritage Site noong 1993
➢ St. William’s Cathedral ng Laoag, Ilocos Norte - kilala dahil sa
Sinking Bell Tower nito
➢ Santa Monica Church ng Sarrat, Ilocos Norte - pinakamalaking
simbahan sa buong rehiyon
➢ St. Andrew the Apostle Parish o Baccara Church ng Baccara,
Ilocos Norte - minsan nang nawasak ng lindol noong 1983 ngunit
itinayong muli at inagurasyunan noong 1984
• Ang produkto at industriya ng lalawigan ay ang sumusunod:
➢ Agrikultura
➢ Palaisdaan
➢ Pag-aalaga ng mga baboy at baka
➢ Industriyang pantahanan

➢ Paggawa at pagproseso ng pagkain - asin,
empanada, bagoong, patis, basi (alak ng mga
Ilokano), suka, longganisa, chicharon, bagnet, atbp
➢ Wind Power Generation
➢ Turismo
➢ Palayukan
MAGAGANDANG TANAWIN
➢ St. William’s Cathedral ng Laoag - kilala dahil sa
Sinking Bell Tower nito
➢ Cape Bojeador Lighthouse - kilala rin bilang Burgos
Lighthouse, nananatiling aktibo at pinakamataas na
orihinal na parola mula pa sa panahon ng mga
Espanyol
➢ La Paz Sand Dunes
➢ Pagudpud Beaches
➢ Kapurpurawan Rock Formation ng Burgos
➢ Wind Farms ng Bangui, Burgos, at Pagudpud
LA UNION
LOKASYON
• Ang La Union ay isa sa apat na lalawigan ng Ilocos na sumasakop
sa gitnang-timog na bahagi ng rehiyon
• Kabisera - Lungsod San Fernando
• Ang San Fernando City ay siya namang sentrong panrehiyon ng
rehiyon I
• Ang hangganan nito ay ang Ilocos Sur sa timog, Benguet sa
Silangan, Pangasinan sa hilaga, at ang karagatan ng South China
Sea sa kanluran
KASAYSAYAN
• Itinatag ng mga Kastila ang lugar ng La Union noong March 2,
1850 sa pangangasiwa ni Gobernador-Heneral Antonio Maria
Blanco
KALIGIRANG KAALAMAN TUNGKOL SA REHIYON
• April 18, 1854, opisyal na kinilala ang lalawigan ng La Union na
binuo buhat sa mga pinagsamang bayan ng Pangasinan, Ilocos
Sur, at mga ilang teritoryo ng Benguet
• Ang katawagang La Union ay mula sa salitang Kastila na “Union”
na ang ibig sabihin ay pinagsama
• Binubuo ng 19 munisipalidad, 1 bahaging lungsod (nahahati sa
dalawang lehislatibong distrito), at 576 barangay
• Populasyon - 822,352 ayon sa census ng Philippine Statistics
Authority (PSA) noong 2020
• May pinakamahabang na life expectancy na umaabot sa 78.3 taon
EKONOMIYA AT HANAPBUHAY
• Industriyang pantahanan at industriyang agricultural
• Mga produkto: ➢ Urbiztondo Beach ng San Juan, La Union
➢ Inabel o mga kumot na habing-kamay PANGASINAN
➢ malambot na walis, mga basket
➢ mga likha mula sa kahoy at kawayan LOKASYON
➢ antigong mga kasangkapan
• Ang Pangasinan ay isang baybaying lalawigan ng rehiyon I na
➢ tapuey na isang uri ng rice wine
matatagpuan sa kanlurang-gitnang bahagi ng Luzon sa kahabaan
➢ basi o alak galing sa tubo
ng Lingayen Gulf at South China Sea
➢ sukang Iloco
• Kabisera - Bayan ng Lingayen
➢ bibingka
• Ang hangganan ng Pangasinan ay ang La Union sa hilaga, Benguet
➢ niyog
at Nueva Vizcaya sa hilagang-silangan, Nueva Ecija sa timog-
➢ salungo o sea urchins, atbp.
silangan, at ang Zambales at Tarlac sa hilagang bahagi

MAGAGANDANG TANAWIN KASAYSAYAN

• Ilan sa magagandang destinasyon sa lalawigan ng La Union ay • Pangasinan - nangangahulugang “lupain ng asin” o “lugar ng
ang:
paggawa ng asin”
➢ Red Clay Pagdamilian ng San Juan, La Union
➢ unlaping “pang-” - na ang ibig sabihin ay “para sa” ➢
➢ Pindangan Ruins ng San Fernando, La Union
salitang-ugat na “asin”
➢ Gapuz Grapes Farm ng Bauang, La Union
➢ hulaping “-an” na nagpapahiwatig ng lokasyon
➢ Kamay na Bato Open Art Gallery ng Luna, La Union
• Taong 1901 - ay isinama sa lalawigan ng Pangasinan ang mga
➢ PUGAD Pugo Adventure ng Pugo, La Union
bayan ng Nueva Ecija, Balungao, Rosales, San Quintin, at
➢ Baluarte Watchtower ng Luna, La Union
Umingan
➢ Namacpacan Church ng Luna, La Union
➢ Immuki Island ng Bacnotan, La Union
➢ Poro Point Lighthouse ng San Fernando, La Union
➢ Tangadan Falls
 KALIGIRANG KAALAMAN TUNGKOL SA LALAWIGAN EKONOMIYA AT HANAPBUHAY

• Pangasinan - maaaring gamitin bilang katawagan sa lugar, wika, • Agrikultura - may malawak at matabang kapatagan

at lipon ng mga taong nakatira sa lalawigan - isa sa mga kamalig ng bigas o rice granary ng Pilipinas

➢ Pangasinense - alternatibong terminong - sagana rin sa mga produktong mais, niyog, mangga,

maaaring gamitin bilang pantukoy sa mga taga- tubo, at talong

Pangasinan - pinakamayamang lalawigan sa rehiyon

• Wikang Pangasinan - isa ang opisyal na wikang kinilala bilang MAGAGANDANG TANAWIN
wikang rehiyonal ng Pilipinas
• Kabilang sa mga tanyag na atraksyon ng Pangasinan ay ang:
• Binubuo ng 44 munisipalidad, 4 lungsod, at 1,364 barangayǤ
➢ Hundred Islands National Park ng Alaminos,
• Populasyon - 3,163,190 ayon sa census ng Philippine Statistics
Pangasinan
Authority (PSA) noong 2020
➢ Minor Basilica of Our Lady of the Rosary of Manaoag
• May pinakamalaking bilang ng populasyon sa buong lalawigan
(Manaoag Church) ng Manoag, Pangasinan
TOPOGRAPIYA ➢ St. Vincent Ferrer Statue ng Bayambang, Pangasinan
• Karaniwang patag na may ilang bahaging maburol at mabundok ➢ Tambobong Beach ng Dasol, Pangasinan
• May iilang mga hindi aktibong bulkan sa lalawigan ➢ Cape Bolinao Lighthouse ng Bolinao, Pangasinan
• Mga ilog: Agno River - pinakamahabang ilog mula sa kabundukan
ng Cordillera sa Benguet hanggang sa Lingayen Gulf
- Bued River
- Angalacan River
- Sinocalan River
- Pantal River
- Patalan River
- Cayanga River
 PANITIKAN SA REHIYON I
❖ PANITIKANG ILOKO
• Kurditan - katawagan sa panitikan ng mga Ilocano
- Mula sa salitang “kurdit” na ang ibig sabihin ay “sumulat”
- Pumapangalawa sa lawak at husay ng panitikang Tagalog
PANITIKANG PATULA
A. KANTAHING BAYAN (Awiting Bayan)
➢ Pinagbiag - awiting nagpapahayag ng kuwentong tungkol
sa kabayanihan
- Nahahati sa dalawang uri:
• awiting nagpapahayag ng kaisipan at;
• awiting nagpapahayag ng saloobin
➢ Badeng - isang awit pag-ibig na ginagamit bilang harana
ng mga kalalakihan
- Pamulinawen
- Manang Biday
- Naraniag a Bulan
➢ Dung-aw - awit para sa mga patay
- As-asug Daguiti Kararrua (Hinaing ng mga
Kaluluwa)
- PANITIKANG TULUYAN
➢ Dasal patungkol sa mga mangmangkik - ayon sa
paniniwala ng mga Ilokano, ang mangmangkik ay mga
Espiritu sa kagubatan na dinadasalan upag hindi
magalit
➢ Hele - awit na pampatulog sa mga bata
- Dungdungwen Kanto/Dundunguen Canto
(Lullaby of Love)
➢ Ang iba pang awit ng mga Ilokano ay nagpapakita ng
kanilang mga pang-araw-araw na gawain kagaya ng mga
awit sa pagtatanim, awit sa paggapas, awit sa pangingisda,
awit bago pumunta sa digmaan at iba pa
B. EPIKO
• Pagkasaritaan ti Biag (Kasaysayan ng Buhay)
1Ǥ Biag ni Lam-ang (Ipugaw) - tungkol sa buhay ni Lam-ang na
nagtataglay ng pambihirang kakayahan at kapangyarihan
• Naglalarawan ng katapangan, kabayanihan,
sakripsyo, pag-ibig at paglalakbay
2Ǥ Alim - Ang kuwentong ito ng mga Ifugao ay tungkol sa sumpang
ibinigay ng kanilang Bathalang Makanungan dahil sa maling pag-
aalay nina Bugan at Wigan sa buhay ng kanilang anak na si Igon
3Ǥ Hudhud ni Aliguyon - Ang epikong ito ay naglalarawan sa mga
pananaw, kultura, at tradisyon na likas sa komunidad ng Ifugao
CǤ DEBATENG PATULA (Tulang Patnigan)
➢ Bukanegan - katumbas ng Balagtasan sa tagalog
D. SALAYSAYING-BAYAN
➢ Alamat - kwento tungkol sa pinagmulan ng isang bagay o
pook
- Bakit Umaakyat sa Damo ang mga Suso ni Jose
EǤ Tomeldan ng Binalonan, Pangasinan
 - Ang Kauna-unahang Unggoy ni Sotero Albano
ng Dingras, Ilocos Norte
- Ang Alamat ng Bigas
- Ang Alamat ng Pinaupong Bangkay
➢ Kuwentong Bayan - mga salasaysay tungkol sa mga
likhang-isip na mga tauhan na kumakatawan sa mga uri
ng mamamayan
- Cochinango ni Felix YǤ Velasco ng Laoag,
Ilocos Norte
E. MAIKLING KUWENTO AT NOBELA
• Sarita - maikling kuwento sa Iloko
- Ti Langit Ti Inamnamatayo (Ang Langit ang
Pag-asa) ni Isabelo de los Reyes
- Buneng (Itak) ni Jose Bragado
• Nobela
1. Matilde de Sinapangan - isinulat ni Rufino Redondo
• Tungkol sa buhay ng isang dalagang nayon
na lumaki sa karaniwang buhay Katoliko
2. Biag ti Maysa a Lakay wenno Naka-am-ames a Bales (Buhay
ng Matandang Lalaki o Ang Kalunos-lunos na Paghihiganti)
• sinulat ni Mariano Gaerlan noong 1909
• 6. Ang Ballagi ti Panagsalimetmet (Pagtatagumpay sa
3. Apay a Pinatayda ni Naw Simon (Bakit Nila Pinatay si Don
Simon)
• Sinulat ni Leon Pichay noong 1935
• Ito ang kauna-unahang nobelang paniktik
4. Puso ti Ina - isinulat ni Leon Pichay noong 1936
5. Mining wenno Ayat ti Cararua (Mining o Pag-ibig ng
Kaluluwa)
• Isinulat ni Marcelino PǤ Crisologo
• Inihahambing ng ilan sa Noli Me Tangere ni
Dr. Jose Rizal
6. Uray Narigat no Paguimbagan (Kahit Mahirap Basta’t
Ikabubuti)
• Isinulat ni Facundo Madriaga
7. Nasamit ken Narukos nga Sabong Daguiti Dardarepdep ti
Agbaniaga (Matamis at Sariwang Bulaklak ng mga Pangarap
ng Manlalakbay)
• Isinulat ni Marcos CǤ Milton noong 1921
F. DULA
1. Dallot - ipinapalagay na unang dula
2. Arinkenken - unang sarsuwelang iisang yugto
3. Moro-moro - isang uri ng komedya na nakilala noong ika -
19 na dantaon
4. Rehiligos Populares en Ilocano - sinulat ni Justo Claudio y
Fojas noong 1895
5. Codigo Municipal at Natakneng a Panangsalisal
(Maginoong Pakikipaglaban) - sinulat ni Mena Crisologo
Pagtitipid)- sinulat ni Leon Pichay
MGA KARUNUNGANG BAYAN
➢ Burburtia o Burtia - katumbas ng bugtong sa Tagalog
• No baro, narucop Kung bago, marupok
 No daan, nalagda Kung luma, matibay 2. Vocabulario de la Lengua Iloco - diksyunaryo at gramatika sa
(Tambac) (Pilapil) wikang Iloko na sinulat ni PǤ Lopez
➢ Pagsasao - katumbas ng sawikain sa Tagalog, may aral at • inayos at dinagdagan ng ilang pari noong
binibigkas ng patulaǤ ika-18 dantaon
• Tinakersang a dakulap, Ang magaspang na palad, • muling inayos ni PǤ Andres Carro noong
Isu’t dalan ti pirak ay daan ng pilakǤ 1891
3. Gramatica Hispano-Ilocana at Diccionario Hispano - sinulat
➢ Arasaas - katumbas ng bulong sa tagalog, ginagamit bilang ni Gabriel Vivo y Juderias at nalimbag noong ika-19 dantaon
paghigi ng paumanhin sa mga lamanlupa, maligno, at mga 4. Estudio de las Antigua Alfabitos Filipinos - isinulat ni PǤ
espiritung hindi nakikitaǤ Marcilla at nailimbag noong ika-19 dantaon
• Umaykan, dika agbatbati
• Puwera dildilaw
• Bari bari apo ❖ PANITIKAN NG PANGASINAN

MGA AKDANG UKOL SA PANANAMPALATAYA AT • Cancionan - ito ay isang paligsahan sa pag-awit

KAGANDAHANG ASAL
1. Doctrina Christiana ni Cardinal Robert Bellarmine - isinalin sa
iloko ni Francisco Lopez noong 1621
2. Pasion De Nuestro Senor Jesucristo - isinalin sa Samtoy ni PǤ
Antonio Mejia noong 1621
3. Viva de San Barlaan y Josaphat - isnulat ni PǤ Agustino Mejia
4. Sermones Morales ni PǤ Jacinto Guerrero
5. Escudos del Christiana ni PǤ Guillermo Sebastian
6. Novena de Nuestra de la Caridad que se Venera en la Oglesia
del Pueblo de Bantay ni PǤ Juan Bautista Arenos
MGA AKDANG UKOL SA WIKANG ILUKO
1. Arte de la Lengua Iloca - kauna-unahang akdang pangwika
tungkol sa wikang Iloko na sinulat ni PǤ Francisco Lopez (1627)
• Zarzuela - isang dulang may kantahan at sayawan na
mayroong isa hanggang limang kabanata
- Say Limanag Naketket, Pampinsionan na isinulat sa
wikang Pangasinan noong 1901
• Cenaculo - isang dula tungkol sa buhay, pagpaparusa,
pagpako, at muling pagkabuhay ng Panginoong
Hesukristo
• Aligando (Aguinaldo) - Pinakaorihinal na awit ng
pamamasko, paggunita sa kapanganakan ni Hesukristo
• Pinakamahabang katutubong awit na may
565 na linya
• Inaawit ng may 2 boses sa saliw ng gitara
• Uliran (Alamat) - Alamat ng Bayambang
• Diparan (Maxims) - kasabihan
• Nanlayag so dalin. (May tenga ang lupa)
 • Say alabas ya aro maganon naumas. (Ang
labis na pagmamahal ay di magtatagal)
• Pabitla o Bonikew - bugtong
• Immamot si Pedro, akapaway so ulo to.
(Nagtago si Pedro, nakalitaw ang ulo)
SAGOT: Pasak (Pako)
• Gozos - Novenang Awitin
• Mga awiting debosyonal na kinakanta sa
loob ng siyam na araw sa karangalan ng
isang patron
• Pabasa - isang tradisyon sa pagbasa ng pasyon tuwing
Mahal na Araw bilang paggunita sa buhay
Hesukristo
• Anlong - salitang mula sa wikang Pampanga na ang ibis
sabihin ay tula
• Sonito Para’d Manangalin Kamarerua ni
Santiago B. Villafania
• Tongtong - kwentong patula ng Pangasinan
• Pasintabi - isang maikling panimulang awitin bago
simulant ang isang pagtatanghal
ILAN SA MGA KILALANG
MANUNULAT SA REHIYON 1
1. Pedro Bukaneg - “Ama ng Kurditan” o “Ama ng Panitikang
Ilokano”
• Isang mahusay na manunula at orador
• Malaki ang naiambag niya sa pagsasalin ng
mga akdang Espanyol at latin patungong
wikang Ilokano
• May-akda ng epikong “Biag ni Lam-ang”
noong ika-17 dantaon
•
2. Leona Florentino - unang makatang babae ng Ilocos Sur
• tinaguriang “Ina ng Panitikang Pambansa ng
mga Kababaihan” at “tulay mula pasalita
tungo sa pasulat na tradisyon
• Kabilang sa mga akdang isinulat ay ang:
• Ruknuknoy (Dedication)
• Agpaay Ken Carmen (For Carmen)
• Pinagpadaka (Bidding Goodbye)
ni • Nalpay a Namnama (Frustrated
Hope)
• Saibbek (Sob)
3. Justo Claudio Fojas - isang paring sekular na sumulat ng mga
novena, aklat ng panalangin, katekismo, drama, gayundin ay
naglathala ng aklat ukol sa balarila ng Espanyol at diksyunaryong
Iloko-Espanyol
- Trisagio Quen Carcararag, isang 31-pahinang aklat
ng panalangin (1897)
4. Jose Asia Bragado - Kilalang nobelista, mananalaysay, at makata
- Ilan sa kanyang mga akda:
• Pamulinawen
• Buneng (Itak)
• Kaaragti ti Nasipnget a Rabii (Like the Dark
Night)
5. Isabelo de los Reyes - anak ni Leona Florentino na sumulat ng
mga tula, kwento, folklore, mga pag-aaral, at mga artikulong
pampulitika at panrelihiyon
 - Ilan sa kanyang mga isinulat ay ang: • Aglaglagip ken Ayatmo
• Las Islas Bisayas en la Epoca de la Conquista • Pangtitimpuyog
6. Leon Pichay - ay isang makata, nobelista, mandudula, at 12. Salvador P. Lopez - kilalang manunulat, kritiko, at pilosopo na
kuwentista sa wikang IlokanoǤ pinanganak sa Currimao, Ilocos Norte
- Kinikilala siyang Hari ng mga Makatang - Mga akda:
Ilokano noong dekada 50 • Literature and the Society
7. Marcelino “Mena” Crisologo - isang bantog na manunulat sa • Lipang Kalabaw
wikang Iluko at naglingkod na gobernador
- Ilan sa kanyang mga akda:
• Mining wenno Ayat ti Kararwa, na
inihahambing ng ilan sa Noli me Tangere ni
Jose Rizal;
• ang Nagtacneng a Panagsalisal, na
inihahambing naman sa Florante at Laura ni
Francisco Balagtas
8. Francisco Sionel José - isang kilalang nobelista
- Mga akda:
• Poon
• My Brother, my Executioner
9. Carlos Bulosan - isang Pilipino-Amerikanong manunulat na
mula sa Binalonan, Pangasinan kilala sa kaniyang mga akdang
naglalarawan ng pakikibaka at karanasan ng mga imigranteng
Pilipino sa Estado Unidos.
• America Is in the Heart (1975)
• Father Goes to Court
10. Juan C. Laya - isang manunulat, mamamahayag, at lider ng mga
manggagawa mula sa Bauang, La Union
• His Native Soil
• Humiliation of His Children
11. Herminio Beltran - kilalang manunulat na nagtatanghal ng mga
akda sa wikang Ilokano