1. Funkcje wegetatywne – odpowiadają za utrzymanie homeostazy, przebiegają
nieświadomie, nie podlegają woli 2. Funkcje animalne – składają się na nie reakcje ruchowe, wykonywane zazwyczaj za pomocą mięśni szkieletowych, są podstawą zachowania się osobnika 3. Zachowanie (behawior) - skoordynowane, krótkotrwałe i dostrzegalne przejawy funkcjonowania osobnika, najczęściej ruchowe; służy ochronie, poznawaniu otoczenia, umożliwia rozród, opiekę nad potomstwem, organizację grup społecznych i kształtowanie kręgu funkcji 4. Mechanicyzm – cała przyroda zbudowana jest z jednej, takiej samej materii i czy to nieożywiona, czy ożywiona, podlega tym samym prawom fizykochemicznym; u podstaw tego poglądu leżał redukcjonizm – przekonanie, że zjawiska i procesy przebiegające w złożonych układach można całkowicie wyjaśnić, sprowadzając je (redukując) do zjawisk i procesów przebiegających w ich elementach składowych 5. Witalizm – organizmy żywe są „ożywione” przez posiadanie niematerialnej siły życiowej, która decyduje o celowym przebiegu procesów życiowych (teoria porządku celowego, tzw. teleologia, od tego powstała funkcja organizmu teleonomiczna) 6. Holizm – skrajny antyredukcjonizm; organizm złożony jest z całości niższego rzędu, z których każda jest aktywna, nieredukowalna do sumy swych części; całości nie da się sprowadzić do sumy jej składników 7. Organizmalizm – układy (struktury ułożone ze wzajemnie powiązanych jednostek) są zorganizowane hierarchicznie i składają się z podukładów o niższym poziomie organizacji; obiekty nieożywione cechuje niewielka liczba podporządkowanych sobie poziomów organizacji; prostsze elementy mogą oddziaływać między sobą i tworzyć nowe formy lub zachowania, co nazywa się emergencją (można wyróżnić m.in. filogenezę – rozwój rodowy, ontogenezę – rozwój osobniczy); działanie praw uzupełniających (coś tam zachodzi między niższymi strukturami, mają jakieś tam swoje prawa, które przekładają się na wyższe struktury i trzeba brać pod uwagę te prawa przy metodologii – np. psychotropy przypisuje się, bo procesy zachodzące w jednym mózgu wpływają na wiele wyższych poziomów organizacji) 8. Arystoteles przepisywał duszy zwierzęcej wrażliwość (anima sensitiva), zdolność do pragnień, uczenia się, wyobraźni, zapoczątkowywania ruchów oraz kierowania nimi, uważał jednak, że dusza zwierzęca jest śmiertelna
Rozdział 10
1. Środowisko to dla zwierzęcia zasobnik materiału energetycznego i budulcowego, źródło
doznań, kanał łączności, biorca skutków zachowania, obszar zapewniający odpowiednie warunki bytowania, z którym zwierzę nabywa więź o aspekcie zarazem przestrzennym i czasowym 2. Optimum ekologiczne to warunki środowiska optymalne do normalnego funkcjonowania; na warunki te składają się oświetlenie, temperatura, wilgotność powietrza, zwięzłość gleby, ciśnienie hydrostatyczne wody, stężenie tlenu w wodzie, zasolenie podłoża/wody, kwasowość 3. Preferendum etologiczne – środowisko o „ulubionych” warunkach danego gatunku, w którym najchętniej przebywa, preferuje je 4. Gatunki kosmopolityczne – gatunki, mające szeroki przedział wartości tolerowanych (niskie wymagania) 5. Kinezy – przypadkowe ruchy, które mają zbliżyć zwierzę do preferendum etologicznego 6. Strefa życiowa to obszar, w którym zwierzę poruszało się w ciągu dotychczasowego życia 7. Strefa mieszkalna to zajmowane przez jednego osobnika siedlisko (habitat); obszar zamieszkany przez grupę osobników tego samego gatunku (populację) nazywa się stanowiskiem 8. System przestrzenno-czasowy to sieć miejsc w terenie, w którym o określonym czasie dany osobnik wykonuje określone czynności 9. Przemieszczenia to wędrówki populacji zwierzęcych, które mogą być jednorazowe (poszukanie jedzenia przez pająka) lub okresowe (poszukiwanie pokarmu, odpowiednich warunków klimatycznych, rzadziej w celu rozrodu); wędrówkami okresowymi steruje popęd migracyjny uruchamiany przez hormony i sterowany przez cykliczne zmiany warunków, zwłaszcza oświetlenia i temperatury 10. Orientację zwierząt w przestrzeni dzieli się na pierwszorzędową (proste reakcje - tropizmy, taksje, zachowania korekcyjne) i drugorzędową (pozwala na powrót do domu lub pozostawionego łupu, rozpoznawanie znanych miejsc) 11. Nawigacja to poruszanie się według bodźców zewnątrzpochodnych; nawigacja docelowa występuje na etapie orientacji bliskiej, czyli gdy cel znajduje się w zasięgu receptorów zwierzęcia; nawigacja terestryczna występuje na etapie orientacji dalekiej, gdy zwierzę wędruje do odległego celu i wykorzystuje charakterystyczne szczegóły terenu po drodze (nabieżniki); nawigacja zliczeniowa może odbywać się na podstawie reakcji kompasowej – pod stałym kątem względem czynnika, lub na podstawie astrotaksji – według słońca, gwiazd itp. ; nawigacja kierowana to podążanie za osobnikiem, który zna teren
Rozdział 12
1. Zachowanie agonistyczne wewnątrzgatunkowe – pojawia się przy naruszeniu tzw. dystansu
osobniczego i powoduje niechęć lub wrogość osobników tego samego gatunku, może być związane ze środowiskiem, w którym zwierzę przebywa 2. Zachowanie agonistyczne międzygatunkowe – służy ochronie życia 3. Zwierzęta dystansowe to takie, które dążą do zachowania pewnego minimalnego odstępu od innych osobników – dystansu osobniczego, naruszenie go prowadzi do ucieczki, a jeśli nie jest to możliwe, do zachowań agresywnych 4. Terytorializmem nazywamy typowe dla przedstawicieli danego gatunku przywiązanie do określonego obszaru środowiska, charakteryzujące się przejawem form zachowania prowadzących do obrony tego obszaru 5. Terytorium (inaczej rewir) to jakikolwiek obszar broniony przez zwierzę, może mieć charakter stały lub przejściowy; rozróżniamy terytoria mieszkalne oraz służące do czynności rozrodczych (terytoria godowe mają charakter czasowy i w zajmowaniu ich ujawnia się często przywilej wcześniej przybyłego) 6. Atak jednego osobnika wyzwala ucieczkę drugiego; agresji można zapobiec gestem uspokajającym 7. Grożenie = strach + wściekłość 8. Między sąsiadami wytwarza się swoisty modus vivendi (ułożenie stosunków) 9. Międzygatunkowe czynności ochronne to mechanizmy pozwalające uniknąć utraty życia wskutek działalności drapieżnych osobników innych gatunków lub szkód spowodowanych przez pasożyty; zachowaniem ochronnym kierują trzy popędy: ból, strach i wściekłość 10. Ochrona bierna polega na występowaniu cech (np. pancerz kostno-rogowy) lub reakcji (np. maskowanie się) uprzedzających zagrożenie lub reakcji na zagrożenie; mimikra to naśladowanie zwierząt jadowitych lub niejadalnych przez zwierzęta bezbronne; mimetyzm to upodobnianie się organizmu kształtem lub barwą do martwego przedmiotu, tła lub rośliny 11. Ochrona czynna dzieli się na defensywną (wycofywanie się z zagrożonego miejsca, chowanie się, ucieczka) i ofensywną (obrona, atak) 12. Rozpoznanie wrogów jest możliwe dzięki mechanizmom wrodzonym i nabytym 13. Agresja to zachowanie ograniczające swobodę drugiego osobnika albo skierowane przeciw jego zdrowiu lub życiu; może przejawiać się tylko pod postacią groźby, jednak podstawowym elementem agresji jest atak i walka; może być sterowana przez różne popędy: - popęd głodu (atak spokojny) - popęd wściekłości (atak afektywny) - popęd strachu - popęd seksualny (w walkach godowych) 14. Istnieją trzy teorie powstawania agresji: I Teoria popędowo-instynktowa (Z. Freud, K. Lorenz), w której przyjmowano istnienie dziedzicznej tendencji do zachowania agresywnego II Przyczyną zachowań agresywnych są postępowania wychowawcze wobec dziecka, stwarzające okazję do wzmacniania agresywnych sposobów zaspokajania jego potrzeb III Tendencje agresywne są wynikiem niedostatecznego zaspokajania potrzeb we wczesnym dzieciństwie i wynikającej z tego frustracji Można przyjąć, że istnieją wrodzone predyspozycje do agresji, jednak bez udziału innych czynników (stanu fizjologicznego, obecności bodźców wyzwalających) nie są w stanie uruchomić agresywnego ataku 15. Dwa podstawowe rodzaje agresji: występujące w zachowaniu agonistycznym wewnątrzgatunkowym (obrona terytorium, walka o samice lub pokarm; prowadzi do stabilizacji hierarchii społecznej) i międzygatunkowym (obrona przed atakiem drapieżnika, zawsze poprzedzana próbą ucieczki) 16. Przeniesienie agresji to atakowanie niewinnych, słabszych zwierząt pod wpływem strachu przed zwierzęciem silniejszym 17. Agresywność można modyfikować drażniąc lub uszkadzając różne struktury mózgu: koty stają się agresywne po usunięciu dużych obszarów kory mózgowej, szczury po uszkodzeniu przegrody, podobny efekt daje elektryczne lub chemiczne drażnienie podwzgórza, ciała migdałowatego, hipokampa, zakrętu obręczy, śródmózgowia i wzgórza (natomiast uszkodzenie tych obszarów zmniejsza agresję) 18. Agresja nigdy nie jest bezkierunkowa 19. Agresywność patologiczna u ludzi związana jest z ogniskami drażniącymi w okolicach płata skroniowego i czołowego, w ciele migdałowatym, przegrodzie i podwzgórzu; przeważnie ogniska te powodują napady padaczkowe i agresywność napadową 20. Pobudzenie nocyceptorów powoduje ból; układ bramkujący, część układu limbicznego i ośrodkowy system hamujący ból regulują intensywność odczuwania bólu 21. Układ bramkujący znajduje się w istocie galaretowatej Rolanda, w rogach tylnych rdzenia kręgowego 22. Główną rolę w odczuwaniu bólu odgrywają jądro siatkowate i jądro śródblaszkowe wzgórza, a także blaszka czworacza 23. Bólu można się nauczyć (bóle fantomowe) 24. Ośrodkowy system hamujący ból: jądra szwu, istota szara mózgowia, przegroda, pole przedwzrokowe (struktury o serotonergicznym charakterze transmisji synaptycznej) 25. W ośrodkach, do których docierają impulsy bólowe mediatorami są noradrenalina i acetylocholina, natomiast w systemie przeciwbólowym dominuje serotonina 26. Ból, jako popęd, wyzwala formę zachowania – unikanie go 27. Strach może być popędem wtórnym (w stosunku do bólu albo np. utraty pracy) albo pierwotnym (strach kotów przed wodą); sterowany jest przez układ kary, którego najważniejsze części to przyśrodkowa część podwzgórza i korowo-przyśrodkowa część ciała migdałowatego
Rozdział 13
1. Czynności rozrodcze są skierowane na utrzymanie swego gatunku i ewolucję (przekształcanie
się gatunku); zaliczamy do nich: I wędrówkę rozrodczą II objęcie terytorium III zaloty (niekiedy połączone z walkami godowymi) IV zaplemnienie V zniesienie jaj albo poród VI opieka nad potomstwem 2. Zachowania związane z rozrodem są wyzwalane przez bodźce wyzwalające i mają charakter instynktowny 3. Wiele kręgowców odbywa wędrówkę rozrodczą wiosną pod wpływem popędu migracyjnego za pośrednictwem hormonu gonadotropowego 4. Jednoczesne dojrzewanie przedstawicieli obu płci zapewniają synchronizatory (np. fotoperiod) 5. Okres godowy to czas, w którym samice dopuszczają samców do kopulacji lub parzenia się (u ssaków: ruja) 6. Zaloty mają zwrócić uwagę partnera (zwykle samicy), zahamować u niego agresję i doprowadzić do kopulacji; są ważnym mechanizmem ewolucji 7. Charakter ściśle seksualny różni się u obu płci: samce – bardziej ruchliwe, szukają partnera, samice – demonstrowanie obecności za pomocą np. stroju godowego albo efektów, jak wydzielana woń, wydawanie dźwięków, popisy tzw. toki 8. Imprinting – wpajanie gatunkowych cech rodzica i pożądanie za nim 9. Incest – wpajanie zakazu kazirodczych stosunków płciowych 10. Poligenia to zjawisko wyznaczania cech organizmów (fenotypu) przez kilka współdziałających genów 11. Efekt pozycyjny to zmiana ekspresji genu wywołana zmianą jego lokalizacji w chromosomie (np. w wyniku translokacji) 12. Dobór płciowy to nieprzypadkowe dobieranie osobników różnych płci, najlepiej przystosowanych do środowiska (najsilniejszych, najbardziej atrakcyjnych) 13. Izolacja gatunkotwórcza przeciwdziała krzyżowaniu się osobników należących do różnych, choć pokrewnych gatunków występujących na jednym terenie 14. W walkach godowych stosowany jest wrodzony „kodeks honorowy”, np. węże nie używają zębów jadowitych, a przeżuwacze kopyt, tylko rogów 15. Ejakulacja to seria odruchowych wytrysków nasienia 16. Efekt Coolidge’a to chęć do kopulacji z drugą samicą, mimo wcześniejszego kopulowania z pierwszą 17. Gruczoły płciowe (gonady) wytwarzają komórki rozrodcze (gamety) i produkują hormony płciowe 18. Testosteron produkowany jest w jądrach i powoduje powstawanie męskiego typu budowy ciała oraz form zachowania; podobne działanie mają androgeny, wytwarzane przez korę nadnerczy u obu płci, co tłumaczy zjawisko maskulinizacji 19. Estrogeny i progesteron wydzielane są przez jajniki, a produkowane przez ciałko żółte; estrogen odpowiedzialny jest za powstawanie żeńskich cech płciowych, a progesteron wytwarza zmiany niezbędne do prawidłowego przebiegu ciąży 20. Funkcjonowanie żeńskich i męskich gruczołów płciowych uzależnione jest od działania hormonów gonadotropowych przedniej części przysadki mózgowej: FSH (pęcherzykowy) – pobudza produkcję plemników i rozwój pęcherzyka Graafa LH (luteinizujący) – stymuluje wydzielanie testosteronu, bierze udział w powstawaniu i utrzymywaniu ciałka żółtego; do jego wyrzutu niezbędne jest działanie estrogenów na podwzgórze 21. Pęcherzyk Graafa zawiera dojrzewające jajo i pęka po osiągnięciu przez to jajo odpowiedniego stopnia rozwoju, aby zostało uwolnione do jajowodu 22. Luteinizacja to przekształcenie pęcherzyka Graafa w ciałko żółte 23. Rozróżniamy cztery fazy cyklu płciowego u ssaków: I przedrujowa – rozwija się pęcherzyk Graafa II rujowa (estralna) – następuje owulacja III porcjowa – czynne jest ciałko żółte IV spoczynkowa – samica jest nieaktywna z punktu widzenia rozrodu 24. Cykl poliestralny to taki, który występuje wielokrotne w ciągu roku, a monoestralny pojawia się tylko raz w roku o stałej porze 25. Łożysko to specjalny narząd służący do wymiany tlenu, substancji odżywczych i produktów przemiany materii między organizmem matki a płodu; produkuje on również hormon gonadotropinę kosmówkową, niezbędną do utrzymania funkcji ciałka żółtego 26. Jajorodność polega na składaniu jaj z zarodkami, których rozwój odbywa się poza organizmem samicy; jajożyworodność to składanie jaj, z których od razu wykluwa się młode, ponieważ rozwinęło się jeszcze w organizmie matki 27. Opieka nad potomstwem może być bezpośrednia (zaspokajająca aktualne potrzeby) lub pośrednia (uprzedzająca) Rozdział 14
1. Rozwój osobniczy (ontogeneza) to przekształcenia, którym ulega osobnik od początku swego
istnienia aż do śmierci; przebiega on w trzech etapach: I ewolucja osobnicza – dzielony na zarodkowy i pozarodkowy; procesy anaboliczne przeważają nad katabolicznymi, komórki mnożą się intensywnie, odbywa się wzrost osobnika II transwolucja – obie tendencje przemian biochemicznych są zrównoważone, obejmuje dojrzałość III inwolucja – przewagę biorą procesy kataboliczne, jest to starość, kończąca się śmiercią 2. Zygota morula blastula gastrula (Zła Maja Bierze Gryza) 3. Płodem nazywamy zarodek od 5 tyg. ciąży 4. Prawo biogenetyczne E. Haeckl – w trakcie rozwoju zarodka powtarzają się cechy i struktury właściwe filogenetycznym przodkom danego gatunku, tzw. cechy palingenetyczne 5. Cechy cenogenetyczne to cechy swoiste dla gatunku we wczesnych stadiach rozwoju osobniczego 6. U owadów z przeobrażeniem niezupełnym larwa odbiega budową od osobnika dorosłego 7. U człowieka rozróżnia się następujące okresy rozwojowe: I okres noworodka (do 4-6 tyg.) II okres niemowlęcia (do 1 roku) III dzieciństwo IV okres dojrzewania V okres młodzieńczy (ok. 23-25 lat) 8. Rozwój mózgu dziecka nie polega na zwiększaniu się liczby neuronów, lecz na doskonaleniu się morfologiczno-funkcjonalnym tkanki nerwowej (mielinizacja, powstawanie połączeń między neuronami) 9. Uczenie się to proces prowadzący do zmian zachowań osobnika o charakterze adaptacyjnym w wyniku jego doświadczenia życiowego; może być obligatoryjne (dotyczące np. nauki cech swojego gatunku) lub fakultatywne; możliwe jest dzięki plastycznym właściwościom układu nerwowego, tj. zdolności do tworzenia i przechowywania śladów pamięciowych 10. Uczenie się percepcyjne (spostrzeżeniowe) polega na nabieraniu charakteru układów spoistych przez powtarzanie wzorców takich jak litery, twarze, akordy, zapachy itp. 11. Wpajanie (imprinting) to szybki, niewymagający wzmocnienia rodzaj uczenia się, polegający na poznaniu spostrzeganych zmysłowo cech obiektu, względem którego osobnik będzie wykonywał określone, popędowe, formy zachowania się; wyróżnia się wpajanie afiliacyjne, umożliwiające tworzenie indywidualnych więzi między osobnikami spokrewnionymi, wpajanie seksualne, dotyczące ponadindywidualnych cech osobnika przeciwnej płci oraz wpajanie motoryczne, w którym zwierzę nabywa przez imitację innego osobnika określony wzorzec zachowania się 12. Habituacja (przyzwyczajenie) to stopniowe zmniejszanie się reakcji na często powtarzany bodziec 13. Uczenie się metodą prób i błędów jest najczęściej sposobem wytwarzania odruchów warunkowych w warunkach laboratoryjnych, polega na eliminowaniu ruchów nieskutecznych 14. Uczenie się przez wgląd polega na reorganizowaniu poprzedniego doświadczenia tak, aby rozwiązać nowy problem 15. Uczenie się przez naśladowanie 16. Uczenie się motoryczne polega na tworzeniu się w obszarach ruchowych kory mózgowej jednostek sterujących danym, założonym ruchem, np. zapinanie guzików 17. Pamięć to bodźce, które pozostawiają w układzie nerwowym ślady, utrzymujące się dłużej niż samo działanie tych bodźców; dzięki niej mogą być przechowywane wzorce percepcyjne, ruchowe, a także bardziej złożone mechanizmy sterujące zachowaniem się zwierzęcia 18. U podstaw pamięci leżą procesy umożliwiające: powstawanie śladu pamięciowego i przechowywanie oraz odtwarzanie go (przypominanie) 19. Rozróżnia się: I pamięć sensoryczną (poniżej 1 sekundy, efekt G. Sperlinga) II pamięć krótkotrwałą (dotyczą jej dwie teorie: rewerberacyjna Hebba, że nietrwały ślad pamięciowy jest związany z krążeniem impulsów nerwowych po zamkniętych kręgach neuronalnych i można go przerwać oraz teoria oparta na zmianie pobudliwości neuronów wskutek długo utrzymującej się depolaryzacji) III pamięć długotrwałą IV pamięć permanentną 20. Pamięć sensoryczna – pola asocjacyjne kory mózgowej; pamięci o dłuższej trwałości – okolica przedczołowa kory i hipokamp 21. Konsolidacja to samoistne zatarcie się i przejście śladu pamięciowego do pamięci długotrwałej, w którym udział bierze twór siatkowy i niektóre struktury układu limbicznego 22. Engram to zakodowany w strukturze neuronu ślad pamięciowy 23. Teoria morfologiczna pamięci długotrwałej – zwiększenie liczby synaps i zgrubienie kory mózgowej pod wpływem pamięci; teoria biochemiczna – obecność w neuronach substancji, której modyfikacja strukturalna mogłaby stanowić istotę engramu; teoria glejowo- synaptyczna – powstawanie śladu pamięciowego może polegać na rozroście komórek glejowych wokół neuronu i synaps 24. Amnezja (niepamięć) to upośledzenie przechowywania śladu pamięciowego lub nieprawidłowy przebieg jego kodowania 25. Zespół Korsakowa to zaburzenie pamięci rozwijające się na tle przewlekłego alkoholizmu i charakteryzuje się zarówno niepamięcią wydarzeń sprzed choroby oraz nie pamiętaniu o wydarzeniach aktualnych, a także konfabulacją (zmyślaniem ubytków)
Rozdział 16
1. Inteligencja to zespół zdolności psychicznych, umożliwiających osobnikowi sprawne
korzystanie z nabytych umiejętności i przejawianie skutecznego zachowania się w nowej, nieznanej sytuacji, jej nieodłącznym atrybutem jest myślenie – proces poznawczy, polegający na ocenie spostrzeganych zjawisk oraz na powiązaniu tych zjawisk ze zdobytym wcześniej doświadczeniem, rozróżnia się jego dwa typy: konkretne i abstrakcyjne 2. Myślenie konkretne przebiega podczas spostrzegania przedmiotów, manipulowania nimi i poruszania się wśród nich (np. próby i błędy, wgląd, ekstrapolacja – przewidywanie przebiegu jakiegoś zjawiska na podstawie analogicznych doświadczeń) 3. Myślenie abstrakcyjne dokonywane jest na podstawie pojęć i wyobrażeń, o zdolności do myślenia abstrakcyjnego świadczy zdolność wytwarzania narzędzi i posługiwania się nimi 4. Wyobrażenie to proces psychiczny, polegający na wywoływaniu w świadomości osobnika obrazowych i całościowych doznań, które nie są powodowane przez bodźce aktualnie oddziałujące na zmysły, lecz opierają się na istniejących już engramach; wyobrażenia dzielimy na odtwórcze (oparte na przypomnieniach) i wytwórcze (wynik fantazji) 5. Pojęcia to pośrednie, nieobrazowe odzwierciedlenia rzeczywistości, mogą określać liczebność, relacje czasowo-przestrzenne (np. wcześniejszy, bliższy), stosunki własnościowe (np. mój, twój), kategorie moralne (np. dobro, prawda, miłość), przeżycia estetyczne (np. harmonia, piękno, symetria) 6. Myślenie abstrakcyjne u zwierząt przejawia się umiejętnością oceniania liczebności, przejawami zjawisk moralnopodobnych, zjawiskami quasi-estetycznymi, zdolnością do stawiania „hipotez” 7. Homo faber – człowiek wytwórca 8. Kohler – eksperyment z małpami i narzędziami 9. Znak to zjawisko, które informuje odbiorcę o innym zjawisku, stanie rzeczy; oznaka to znak naturalny, np. oznaką istnienia zwierzęcia w biotopie jest gniazdo; sygnał to znak służący do przenoszenia informacji między nadawcą a odbiorcą, u którego wywołują zmiany w psychice i zachowaniu, dzielimy je na sygnały asemantyczne (np. pozy, gesty, odgłosy zwierząt, płacz dziecka) i semantyczne (np. rysunki, rzeźby, symbole i znaki słowne) 10. Symbole to konwencjonalne (umowne) znaki zastępcze, reprezentujące pojęcia przedmiotów, stanów rzeczy, zdarzeń, a także spraw niewidzialnych (związek z wierzeniami religijnymi), wywołujący u odbiorcy odpowiednie stany psychiczne – myślowe i emocjonalne 11. Mowa to zdolność porozumiewania się za pomocą symboli słownych, charakteryzuje się: rozdzielczością sygnałów, dwoistością kształtowania, zdolnością do przemieszczania czasowo- przestrzennego, możliwością tworzenia twierdzeń fikcyjnych lub nieprawidłowych, refleksyjnością, nieemocjonalnością, otwartością systemu łączności, który dopuszcza włączenie nowych przekazów, zdolnością uczenia się, zmiennością, semantycznością, szybkim znikaniem itp.; wyróżniamy mowę zewnętrzną (wypowiedzianą głośno) i wewnętrzną (podłoże ludzkiego myślenia) 12. Mowa u żadnego gatunku zwierząt nie jest produktywna (tj. zdolna do tworzenia nieskończenie wielu nowych komunikatów) 13. Szympansica Vicki – cztery wyrazy (mama, papa, cup, up) 14. Ameslan to język migowy w USA 15. Człowieka odróżniają od zwierząt następujące cechy: pionizacja postawy i chód dwunożny, udoskonalenie ręki jako narządu manipulacyjnego, zdolność do posługiwania się mową, rozwój inteligencji i powstawanie myślenia abstrakcyjnego, decydujący wpływ czynników społecznych na funkcje intelektualne 16. Pionizacja postawy, chód dwunożny i ewolucja ręki wiążą się z reorganizacją czynności rdzenia kręgowego w zakresie regulacji napięcia mięśniowego, udoskonaleniem mechanizmów zapewniających utrzymanie równowagi ciała i przestrojeniem anatomicznym i czynnościowym układu piramidowego sterującego ruchami dowolnymi 17. Rozwój inteligencji i myślenia abstrakcyjnego wiąże się z rozwojem okolic asocjacyjnych kory, zwłaszcza okolicy przedczołowej, a także okolicy styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego 18. Pierwszy układ sygnałów Pawłowa funkcjonuje u wszystkich kręgowców, a drugi układ sygnałów tylko u człowieka 19. Myślenie jest jakby „cichym mówieniem” 20. Mowa egocentryczna to mówienie do siebie 21. Afazje to zaburzenia polegające na naruszeniu zdolności formułowania własnych wypowiedzi i rozumienia wypowiedzi innych; wyróżnia się afazję ruchową (niezdolność wypowiadania słów; pole Broca), afazję czuciową (upośledzenie rozumienia mowy; pole Wernickiego 41), afazja amnestyczna (niezdolność właściwego nazywania przedmiotów; styk skroniowo- ciemieniowo-potyliczny) 22. Koncepcja lokalizacyjna zakłada, że korę mózgową można podzielić na obszary, z których każdy steruje jakąś czynnością ustroju lub jest istotny dla jakiejś kategorii funkcji psychicznych 23. Koncepcja antylokalizacyjna cała kora mózgowa lub przynajmniej większe jej obszary są równoważne czynnościowo i sterują wieloma różnymi funkcjami 24. Pole Broca – 44 – tylna część zakrętu czołowego środkowego i dolnego 25. Wernicke – tylna część zakrętu skroniowego górnego po stronie lewej 26. Agrafia – niezdolność pisania, aleksja – niezdolność czytania, amuzja – niezdolność rozpoznawania i odtwarzania utworów muzycznych, akalkulia – niezdolność liczenia 27. Słuch fonetyczny to zdolność do analizy i syntezy dźwięków mowy, czyli fonemów (ośrodek Wernickiego, góry zakręt skroniowy) 28. Słuchowa pamięć słowna jest niezbędna do rozumienia mowy i formułowania wypowiedzi (otoczenie ośrodka Wernickiego) 29. Impulsy docierające z prioprioceptorów mięsni artykulacyjnych są analizowane w obrębie zakrętu środkowego tylnego 30. Odpowiednia sekwencja i koordynacja ruchów narządu artykulacyjnego niezbędna jest do prawidłowego wypowiadania słów (ośrodek Broza) 31. Przednie okolice płata czołowego i styku skroniowo-ciemieniowo-potylicznego odpowiadają za syntezę symultatywną, niezbędną do powstawania związków logiczno-gramatycznych oraz za formułowanie złożonych zwrotów i zdań 32. Układ słuchowy odpowiada za sprzężenie zwrotne, niezbędne do kontroli wypowiadanych słów 33. Jednostronne usunięcie okolicy przedczołowej u człowieka powoduje zaburzenia emocjonalne, psychoruchowe i zmiany intelektualne, natomiast obustronne uszkodzenie płatów skutkuje brakiem inicjatywy i niezdolnością do realizowania planu działania 34. Okolica asocjacyjna płata skroniowego wiąże się z padaczką skroniową; w wyniku jej drażnienia można wywołać halucynacje, przeżycie wydarzeń już doświadczonych albo interpretację aktualnych zdarzeń; tzw. kora interpretacyjna 35. Dzięki skojarzeniom intermodalnym rozpoznajemy przedmioty, które poznaliśmy np. wzrokiem, za pomocą dotyku (styk) 36. Komisurotomia to zabieg, polegający na przecięciu ciała modzelowatego, łączącego obie półkule mózgu 37. Półkula lewa analizuje krok po kroku, a prawa od razu Rozdział 17
1. Ewolucja to proces przemian gatunków, prowadzący do ich przekształcenia w inne (ewolucja
jednotorowa, filetyczna) bądź też do rozgałęzienia na spokrewnione ze sobą gatunki potomne (specjacja, ewolucja dywergentna); opiera się na rozrodzie osobników i zjawisku ich dziedziczenia, w którym u organizmów rozmnażających się płciowo istotną rolę odgrywa rekombinacja genów 2. Najważniejsze czynniki ewolucji to: mutacje, dobór (selekcja) i izolacja, a także dryf genetyczny w małych populacjach 3. Fenotyp to zespół wszystkich cech organizmu (morfologicznych, filologicznych, psychicznych itp.) 4. Poligenia jest wtedy, gdy kilka genów wyznacza jedną cechę, a plejotropia wtedy, gdy jeden gen wyznacza kilka cech 5. Pula genowa to zbiór wszystkich genów w danej populacji 6. Prawo Hardy’ego-Weiberga mówi o tym, że częstość występowania poszczególnych alleli w puli genowej jest z każdym pokoleniem jednakowa, a stosunek liczbowy homozygot do heterozygot nie zmienia się; niespełnienie przynajmniej połowy tego prawa jest warunkiem do wystąpienia ewolucji 7. Dryf genetyczny to przypadkowe zwiększenie występowania pewnych alleli przy eliminacji innych 8. Dobór naturalny to mechanizm ewolucji, polegający na przeżywaniu osobników lepiej przystosowanych do środowiska 9. Dobór płciowy to nieprzypadkowe łączenie się partnerów seksualnych; pełni funkcję z regułu stabilizującą, a nie gatunkotwórczą 10. Źródłami zmienności dziedzicznej są: rekombinacja genów i mutacje 11. Rekombinacja genów prowadzi do tworzenia się nowego genotypu w wyniku krzyżowania się (rozrodu płciowego), polega na wymianie fragmentów między chromosomami homologicznymi w czasie podziału mejotycznego 12. Mutacje są dziedzicznymi zmianami zachodzącymi w genotypie; mutacje punktowe polegają na zmianach tych samych genów; mutacje chromosomowe polegają na zmianach położenia genów w chromosomach wskutek aberracji; mutacje genomowe polegają na zmianie ilości chromosomów 13. Izolacja biogeograficzna – różne wyspy, izolacja ekologiczna – różne biotopy 14. Cechy osobników dzielimy na wrodzone lub nabyte po urodzeniu; nie wszystkie cechy wrodzone są dziedziczne 15. Do cech dziedzicznych wliczamy widzenie barw charakterystyczne dla danego gatunku, dyspozycji do uczenia się, inteligencji, czynności popędowo-emocjonalnych (np. agresywności), temperamentu, rytmiki funkcji życiowych i różnych form behawioralnych 16. Zespół Downa – trisomia 21 pary chromosomów, zespół Klinefeltera - nadliczbowe występowanie chromosomu X, zespół Turnera – brak chromosomu X 17. Paleontologia to ewolucja zachowania się 18. Analogie spełniają jednakową funkcję u zwierząt należących do innych gatunków i wykształcają się w wyniku konwergencji (ewolucja zbieżna) 19. Homologie mają jednakowe pochodzenie 20. Mikroewolucja to ciąg zmian w danej grupie 21. Ewolucja inteligencji (noogeneza) odbywała się przy spełnieniu pewnych warunków: organizmy musiały przestać reagować na wiele bodźców, wytworzył się odpowiednio pojemny magazyn śladów pamięciowych, powstała umiejętność tworzenia uogólnień, powstały nowego odmiany zachowania się przystosowawczego 22. Iloraz encefalizacji to stosunek masy mózgowia do masy całego ciała 23. Antropogeneza droga rozwojowa człowieka 24. Prawo Dolla to inaczej prawo nieodwracalności ewolucji 25. Brachiacja to przystosowanie małp człekokształtnych do lokomocji nadrzewnej za pomocą kończyn przednich 26. Człowiek i szympans mają niemal identyczne chromosomy, lecz człowiek 46, a szympans 48 27. Powstanie człowieka zaczęło się od kazirodczego stosunku płciowego samca małpoluda ze swoją córką. Mieli oni po 47 chromosomów, więc ich potomstwo dostało skład chromosomowy 48, 47 i 46 chromosomów w stosunku 1:2:1zatem ¼ z nich dostała zbalansowany genetycznie skład, odpowiadający dzisiejszemu człowiekowi. 28. Izolacja płciowa zapobiega krzyżowaniu się osobników mających nowe cechy z osobnikami o starych cechach 29. Wynne-Edwards altruizm jest lepszy od egoizmu
Rozdział 18
1. Zjawiska społeczne to takie, które wynikają ze wzajemnego oddziaływania na siebie
jednostek i zbiorowości zwierząt znajdujących się na pewnym ograniczonym obszarze 2. Więź społeczna to ogół stosunków, połączeń i zależności łączących osobniki w zbiorowości (zespole) 3. Wartość społeczna to przedmiot (np. gniazdo, źródło pokarmu) lub źródło bodźców w środowisku (światła, zapachów) 4. Styczność społeczna to pewien układ złożony przynajmniej z dwóch osobników wzajemnie oddziałujących na siebie poprzez jednakowy stosunek do wartości społecznej (np. pokarmu) 5. Pasożytnictwo (+ -); wyróżnia się zewnętrzne (pchły), wewnętrzne (tasiemiec), pracy, lęgowe, gniazdowe 6. Komensalizm (+0) 7. Protokooperacja (+ +) przynosi korzyść, ale nie jest niezbędna do egzystowania 8. Symbioza (+ +) jest niezbędna do egzystowania 9. Zespoły homotypowe złożone są z przedstawicieli jednego gatunku 10. Zespoły anonimowe są zbiorowościami złożonymi z osobników nie znających się wzajemnie (agregacje); powstają dzięki jednakowego stosunkowi do wartości, jak czynniki ekologiczne lub podobnym formom zachowania 11. Tłum to krótkotrwała zbiorowość (u zwierząt występuje tylko tłum uciekający) 12. Krąg społeczny jest luźnym, pozbawionym stosunków związkiem osobników, opartym na stycznościach osobistych (np. dwa psy na spacerach) 13. Para osobników może być połączona trwałą więzią społeczną, opartą odpowiednio na stosunkach seksualnych lub „przywiązaniu” (partnerów zwierzęcych nazywa się kompanami) 14. Grupy społeczne to zbiorowość co najmniej trzech osobników, opartych na trwałych stosunkach społecznych (u zwierząt: gromada), którą charakteryzuje pewna odrębność; rozróżnia się pięć rodzajów grup społecznych: rozrodcze, wielorodzinne, terytorialne, celowe, gromady osobników o jednakowym charakterze biologicznym 15. Szczepy to rodziny obejmujące więcej niż dwa pokolenia 16. Państwo owadów to wysoko uorganizowane, anonimowe społeczności o różnym stopniu trwałości 17. Społeczeństwo określa ukształtowaną historycznie, a nie biologicznie zbiorowość społeczną, której członkowie wypełniają różne funkcje 18. Wady życia społecznego: I wzrost współzawodnictwa zwierząt wewnątrz grupy o pokarm, materiał budowlany itp. II możliwość epidemii III wyzyskiwanie opieki rodzicielskiej przez obce młode IV ryzyko zabicia potomstwa przez dorosłych współtowarzyszy 19. Zalety życia społecznego: I wspólna obrona i ostrzeganie się przed wrogami II wybór lepszego siedliska III bardziej „racjonalne” wykorzystywanie chwilowego źródła pożytku, łatwiejsze upolowanie i wykorzystanie zdobyczy 20. Efekt Frasera-Darlinga przeżywalność młodych wzrasta w większej grupie 21. Zachowania allelomimetyczne polegają na zarażaniu zachowaniami 22. Współpraca ma charakter sumowania się a nie integrowania 23. Związki zwierząt mogą być: długo i krótkotrwałe (przeważają u ssaków), mono i poligamiczne, poliandryczne (wielosamcze) i poliginiczne (haremowe) 24. Zachowania epimeletyczne to zachowania dzieci, proszących o opiekę 25. Hierarchia społeczna polega na psychicznym dominowaniu jednych osobników zbiorowości nad innymi, jest dynamiczna; hierarchia biologiczna przejawia się w stadach heterotypowych 26. Parias (osobnik w) to osobnik najniższej rangi w hierarchii 27. Socjobiologia (E. Wilson) głosi, że wzorce ludzkich zachowań społecznych są zdeterminowane genetycznie i dziedziczone dzięki temu, że ich rozwój podlegał normalnym procesom ewolucji biologicznej 28. Dwa rodzaje altruizmu: niższy (uogólniony) i wyższy (odwzajemniony) oraz nepotyzm, czyli altruizm w stosunku do krewnych 29. Krytyka socjobiologii: nieuzasadnione konflikty, adopcja dzieci