Notatki

do matury
2024

Strona 1
 Hej <3
Mam nadzieję, że moje notatki ułatwią Ci naukę do matury. Włożyłam w nie masę
czasu oraz pracy, dlatego proszę Cię nie udostępniaj ich nikomu.
Zapraszam Cię na Instagrama @jpolski.na6 , na którym pojawiają się informacje o
nowych notatkach, quizy do lektur oraz miła atmosfera. Miłej nauki <3
Klaudia

Strona 2
 Ile razy obiecałeś sobie, że od 1 września będziesz się
systematycznie uczyć, robić piękne notatki i mieć same
6? Na szczęście, skoro to czytasz, jesteś w idealnym
miejscu i z tych trzech zadań musisz wykonać tylko
jedno. Już Ci wszystko wyjaśniam. Piękne notatki już
pewnie masz jeżeli zakupiłeś je na moim profilu. Same
6...czy jest Ci to potrzebne w klasie maturalnej? Jeżeli
miałabym dać jedną jedyną radę przyszłym
maturzystom, to bez dwóch zdań powiedziałabym, że
nauka do sprawdzianów, a nauka do matury to dwie
zupełnie odrębne kwestie. Nie martw się gorszą oceną ze
sprawdzianu. Zapamiętaj sobie, że uczysz się do matury,
którą będziesz miał przez całe życie, a nie do kolejnego
sprawdzianu ,,kosy'' od polskiego, która wymyśla trudne
pytania na kolejnej bezsensownej kartkówce. Zostaje
więc tylko jedno - systematyczna nauka. To jest klucz do
sukcesu. Wiem, że w Internecie jest wiele tipów na to jak
zdać maturę w 2 tygodnie itd. Ale czy nauka tak wielu
lektur i 11 epok w 14 dni jest przyjemna? Do matury masz
10 miesięcy, więc jeżeli zaczniesz już dziś, pisząc maturę
będziesz pewny, że ją zdasz, a ja ci w tym pomogę :)

Strona 3
 Wprowadzenie …………………………………………… 1-3
Spis treści ………………………………………………… 4–6
Starożytność ………………………………………… 7
Opracowanie epoki ……………………………………. 8-10
,,Mitologia’’ Jan Parandowski……………………… 11-16
,,Iliada’’ Homer .................................................. 17-19
,,Antygona” Sofokles ....................................... 20-21
ICSERT SIPS

Biblia.................................................................... 22-26
Średniowiecze............................................. 27
Opracowanie epoki............................................. 28-30
,,Bogurodzica’’...............................................31
,,Lament Świętokrzyski”...............................32
,,Rozmowa Mistrza Polikarpa
ze śmiercią”.................................................. 33
,,Kwiatki św. Franciszka” ..................................34-35
,,Legenda o św. Aleksym” ......................... 36
,,Kronika Polska” Gall Anonim......................... 37-38
,,Pieśń o Rolandzie”.................................... 39
,,Boska Komedia’ Dante Alighieri..................... 40-42
Renesans.................................................. 43
Opracowanie epoki............................................ 44-45
,,Odprawa Posłów greckich”
Jan Kochanowski ............................................... 46-49
,,Treny’’ Jan Kochanowski.................................... 50-51
,,Pieśni’’ Jan Kochanowski.................................... 52-53
,,Kazania sejmowe’’ Piotr Skarga.................... 54
Barok............................................................ 55
Opracowanie epoki............................................... 56-57
,,Makbet” Wiliam Szekspir....................................58-60
,,Pamiętniki” Jan Chryzostom Pasek................. 61-62
,,Skąpiec” Molier................................................... 63-64

Strona 4
 Oświecenie ............................................ 65
Opracowanie epoki ........................................ 66-68
,,Satyry’’ Ignacy Krasicki ................................ 69-70
,,Hymn do miłości ojczyzny’’
Ignacy Krasicki .......................................... 71
Romantyzm ........................................... 72
Opracowanie epoki ........................................ 73-75
Biografia Adama Mickiewicza ........................76-78
,,Konrad Wallenrod” Adam Mickiewicz ..........79-82
,,Pan Tadeusz” Adam Mickiewicz ..................83-87
,,Dziady cz. II’’ Adam Mickiewicz.................... 88-90
,,Dziady cz. III’’ Adam Mickiewicz....................91-98
ICSERT SIPS

,,Dziady cz. IV’’ Adam Mickiewicz......................99-101

,,Oda do młodości’’ Adam Mickiewicz.........102
,,Ballady’’ Adam Mickiewicz .................................103-104
,,Sonety Krymskie’’ Adam Mickiewicz.................105-106
,,Kordian” Juliusz Słowacki...................................107-111
,,Balladyna” Juliusz Słowacki...............................112-114
Pozytywizm...............................................115
Opracowanie epoki..............................................116-117
,,Lalka” Bolesław Prus...........................................118-128
,,Potop” Henryk Sienkiewicz.................................129-134
,,Gloria Victis” Eliza Orzeszkowa..........................135-136
,,Zbrodnia i kara” Fiodor Dostojewski...................137-143
Młoda Polska...............................................144
Opracowanie epoki..................................................145-146
,,Wesele” Stanisław Wyspiański.............................147-152
XX lecie międzywojenne..............................153
Opracowanie epoki.................................................154-157
,,Przedwiośnie Stefan Zeromski............................ 158-165
Wojna i okupacja..........................................166
Opracowanie epoki............................................167
,,Proszę Państwa do gazu”
Tadeusz Borowski...............................................168
,,Ludzie którzy szli”....................................................169-170
,,Inny świat” Gustaw Herling Grudziński................. 171-174
Zdążyć przed panem bogiem Hanna Krall.............. 175-177

Strona 5
 Literatura współczesna............................... 178
Opracowanie epoki......................................... 179
,,Tango” Sławomir Mrożek......................................180-184
,,Dżuma” Albert Camus............................................185-188
,,Rok 1984” George Orwell........................................ 189-193
,,Górą Edek” Marek Nowakowski............................ 194-195
,,Raport o Stanie wojennym”
Marek Nowakowski.................................................196-197
,,Miejsce” Andrzej Stasiuk ...................................... 198-199
,,Profesor Andrews w Warszawie”
ICSERT SIPS

Olga Tokarczuk.........................................................200-201
,,Katedra” Jacek Dukaj..............................................202-204
Podziękowanie.................................................. 205

Strona 6
STAROŻYTNOŚĆ
(ANTYK)

Strona 7
STAROŻYTNOŚĆ
Nazwa epoki
Starożytność to czasy istnienia najstarszych cywilizacji które powstały w basenie Morza
Śródziemnego oraz na Bliskim Wschodzie. Wszystko to, co działo się wcześniej, określa się jako
prehistorię. Możemy również posługiwać się terminem ,,Antyk". Określenia tego używamy w
odniesieniu do klasycznej kultury starożytnej Grecji oraz Rzymu.

Ramy czasowe
Początek: IV tysiąclecie p.n.e - wynalezienie pisma
Koniec: V wiek (476r) - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego

Grecja vs Rzym
GRECJA RZYM

demokracja chrześcijaństwo

filozofia prawo

teatr kalendarz słoneczny

sport, igrzyska pojęcie obywatela

jpolski.na6
Strona 8
 Filozofia antyczna
Epikureizm - filozofia według której celem życia człowieka jest osiągnięcie szczęścia, sam brak
cierpienia daje przyjemność. Do epikureizmu nawiązuje hasło ,,carpe diem", co oznacza ,,chwytaj
dzień"
Stoicyzm - filozofia według której człowiek nie ma wpływu na bieg wydarzeń i powinien
zaakceptować prawa natury. Należy wszystko przyjmować ze spokojem i kierować się wyłącznie
rozumem. Stoicki spokój to dystans wobec wyroków losu, czyli dobra i zła, które przytrafiają się
człowiekowi.
Sceptyzm - filozofia która głosi, że skoro nie wiemy jaka na prawdę jest rzeczywistość,
powinniśmy się powstrzymać od sądów, co zapewni nam wewnętrzny spokój. Należy postępować
zgodnie z rozsądkiem.

Antyczni filozofowie
Sokrates ,, Wiem, że nic nie wiem"
*prawdziwą mądrość człowiek może odnaleźć tylko w sobie samym
* to co powszechnie uchodzi za wiedzę, często jest pozbawione wartości
* człowiek mądry zawsze wybiera to, co sprawiedliwe i mądre
Platon - uczeń Sokratesa
* rzeczywistość ziemska jest jedynie cieniem wiecznego świata
* poznawanie jest w istocie przypominaniem tego, co dusza kiedyś widziała
* człowiek postępuje źle jedynie z powodu niewiedzy
* rozum kieruje myśli i uczucia ku absolutnemu dobru i pięknu
Arystoteles - uczeń Platona
*podstawą sądów o rzeczywistości są obserwacje
*należy obserwować rzeczywistość i na jej podstawie wyciągać wnioski
* człowiek powinien się kierować zasadą złotego środka

Sztuka antyku
Grecy określali jako piękne wszystko, co uważali za cenne, słuszne, pożyteczne. Starożytni
dostrzegali też piękno w tworach natury, a w szczególności w ludzkim ciele. Posągi tworzone
zgodnie z klasycznym greckim kanonem piękna charakteryzowały się umiarem, harmonią i
równowagą środków wyrazu. Ważną kategorię w antycznym rozumieniu piękna stanowiło pojęcie
,,mimesis" - które oznaczało naśladowanie rzeczywistości w dziełach artystycznych.

Strona 9
jpolski.na6
 Antyczny ideał piękna
*umiar, oszczędność środków wyrazu
* wewnętrzny ład, równowaga i harmonia
* rytmiczność, symetria
* zastosowanie kanonu, naśladowanie natury

Teatr
Teatr wywodzi się z uroczystości religijnych ku czci Dionizosa Boga płodności i wina. Aktorami byli
wyłącznie mężczyźni którzy grali również rolę kobiece. Podczas oglądania sztuki widzowie
przeżywali ,,katharsis'' - czyli pewien rodzaj oczyszczenia z trudnych emocji.

Gatunki dramatu
Tragedia - podstawowy gatunek dramatu. Powstał starożytnej Grecji z obrzędów religijnych ku
czci Dionizosa. Obejmuje utwory utrzymany w poważnym tonie. Działania bohatera prowadzą
nieuchronnie do katastrofy.
Komedia - gatunek dramatu obejmujące utwory o pogodnej, często zabawnej tematyce, w których
losy bohaterów zmierzają do szczęśliwego końca. Efekty humorystyczne najczęściej są w tych
utworach oparte na komizmie sytuacji, a także na komizmie charakterów postaci lub używanego
przez nich języka.

Rodzaje wypowiedzi literackiej

Epika – opowiada o minionych sytuacjach, przedstawione są zdarzenia zmyślone lub prawdziwe.
Opowiada ją narrator opisujące postacie bohaterów. Utwory epickie najczęściej pisane są proza.
Liryka – wyraża uczucia i przeżycia wewnętrzne podmiotu lirycznego. Utwory liryczne wiersze.
Dramat - rodzaj literacki obejmujący utwory przeznaczone do wystawienia na scenie.

Pojęcia związane z epoką

Sacrum – sfera świętości, domena bóstw.
Profanum – sfera świecka, związana z człowiekiem.
Archetyp (pierwowzór) - dawny wzór, wzorzec postępowania.
Symbol - motyw w sztuce lub literaturze, wyrażony obrazowo lub słownie, który oprócz znaczenia
dosłownego, ma też dodatkowy ukryty sens. Symbol jest wieloznaczny.
Topos - stały motyw lub temat, podejmowany przez artystów różnych epok.
Antropomorfizacja - zabieg językowy, polegający na nadaniu przedmiotom lub zjawiskom cech
ludzkich. Zjawisko to odnosi się często do wyobrażenia bogów na obraz i podobieństwo człowieka.

Strona 10
jpolski.na6
MITOLOGIA
Jan Parandowski
Jan Parandowski to polski pisarz i tłumacz. Wydał wiele książek popularyzujących kulturę
antyczną. Popularność przyniosła mu wydana po raz pierwszy w 1924r ,,Mitologa Greków i
Rzymian", w której zebrał najważniejsze mity antyku.

Mit
To opowieść o bóstwach i istotach nadprzyrodzonych, przekazywana przez daną społeczność,
zawierająca wyjaśnienie sensu świata i ludzi.

Rodzaje mitów
*kosmogoniczne - dotyczące powstania świata
* teogoniczne - dotyczące narodzin bogów
* genealogiczne - dotyczące poszczególnych rodów
* antropogeniczne - dotyczące powstania człowieka
* heroiczne - dotyczące dziejów i czynów słynnych herosów

Funkcje mitów
*Poznawcza - objaśniają świat, wyjaśniają zjawiska przyrody, oswajają lęki
* Światopoglądowa - były podstawą wierzeń religijnych, wyznaczały wzorce postępowania
* Sakralna - opowiadania o bogach oraz oddawania im czci

Strona 11
jpolski.na6
 Mit o stworzeniu świata
Jako pierwszy powstał chaos. Potem wyłoniła się z niego para Bogów - Uranos, czyli niebo oraz
Gaja - ziemia. Ich potomstwem byli tytani i cyklopi. Uranos obawiając się cyklopów, strącił ich do
Tartaru. Gaja z boleścią wsłuchiwała się w dobiegające z podziemi pełne cierpienia głosy swoich
synów, postanowiła uknuć spisek przeciwko mężowi. Namówiła najmłodszego z synów - Kronosa,
aby zaczaił się na ojca, okaleczył go i strącił z tronu. Kronos tak uczynił i wkrótce zaczął rządzić
światem. Podczas jego rządów powstawały: słońce, chmury, lasy, puszcze, zwierzęta, jeziora,
rzeki, góry, kotliny, gwiazdy. Jego żoną była Rea. Podobnie jak ojciec, Kronos obawiał się utraty
władzy, dlatego swoich braci pozostawił w otchłaniach Tartaru, a każde swe narodzone dziecko
połykał. Kiedy urodził się Zeus, Rea, zamiast dziecka, dała swemu mężowi do połknięcia kamień.
Niemowlę natomiast wykąpała i oddała pod opiekę nimf górskich. Zeus był karmiony przez kozę
Amalteę. Kiedy zwierzę złamało róg, Zeus pobłogosławił go i zamienił w Róg Obfitości. Kiedy Zeus
dorósł, stanął do walki z ojcem. Namówił matkę, by dała Kronosowi środek na wymioty i w ten
sposób z wnętrza okrutnego boga wyskoczyło połknięte potomstwo: Hades, Posejdon, Hera,
Demeter i Hestia. W końcu zasiadł na Olimpie, który stał się główną siedzibą bogów. W razie
zagrożenia Zeus posługiwał się piorunami, które rzucał na ziemię, wyrażając swoje
niezadowolenie.
Motyw w utworze:
Motyw kosmogonii - według starożytnych Greków, świat powstał z Chaosu, który składał się z
wody, ziemi, ognia i powietrza. Z tego Chaosu wyłoniły się dwa bóstwa: Gaja i Uranos. Dalszą
część znamy, oraz zakończenie, w którym to Zeus pokonuje ojca w walce o tron i wraz z
rodzeństwem, zaczyna rządzić światem, z góry Olimp.

Mit o Syzyfie
Syzyf był królem pięknego miasta - Koryntu. Wyróżniał się znajomością z bogami, a oni zapraszali
go na różne uczty na Olimpie. Miał jednak kilka wad: zuchwałość, chciwość i wywyższanie się.
Zdarzyło mu się nawet ukraść trochę boskiego Nektaru dla popisu. Pewnego dnia zdradził coś, co
było bardzo ważne dla Zeusa. Bóg się rozgniewał i wysłał do Syzyfa - Tanatosa. Syzyf jednak
przygotował zasadzkę i uwięził go. Ludzie przestali umierać, wysłano więc Aresa, aby uwolnił
Tanatosa. Wysłannik bez trudu uwolnił bożka śmierci, na skutek czego Syzyf umarł jako pierwszy
spośród ludzi. Nim jednak to się stało, przykazał swej żonie, by nie chowała jego ciała. W wyniku
takiej praktyki dusza Syzyfa nie mogła zaznać spokoju, dlatego też krążyła wszędzie i rozpaczliwie
skarżyła się na swój podły los. W końcu wezwał go Pluton, a Syzyf zeznał, że niewdzięczna żona go
nie pochowała. Pozwolił mu więc wrócić na ziemię i ukarać żonę. Syzyf wykorzystał sytuację i się
ukrył. Żył bardzo długo, jednak w końcu bogowie przypomnieli sobie o nim. Przybył po niego
Tanatos i zabrał go do Hadesu. Wymierzono mu karę. Miał wnieść na wysoką górę ciężki głaz.
Jednak za każdym razem, gdy kamień był już niemal na szczycie, spadał na sam dół. Tak było za
każdym razem.
Motyw w utworze:
Niemożliwym jest uniknięcie kary - Człowiek nie jest w stanie oszukać istot kierujących jego
losem. Historia Syzyfa pokazuje, że nawet najsprytniejszy z ludzi nie jest w stanie przechytrzyć
bogów. Próby takiego zachowania zostają dotkliwie ukarane, a sprawiedliwość musi zostać
wymierzona. Miał wnosić na wielką , stromą górę kamień, jednak zawsze , gdy był już u szczytu
kamień wysuwał mu się z rąk i Syzyf musiał zaczynać pracę od początku. Jego kara symbolizowała
od tej pory pracę, która nigdy nie ma końca.
jpolski.na6
Strona 12
 Mit o Demeter i Korze
Demeter była nie tylko boginią pól i urodzajów, ale też szczęśliwą matką Kory. Spacerowały razem
po ukwieconych łąkach, słuchały śpiewu ptaków, zrywały kwiaty. Troskliwa matka często
ostrzegała Korę, by nie zrywała białego kwiatu narcyza, który jest poświęcony bogom mrocznych
podziemi. Opowiedziała jej historię pięknego młodzieńca, Narcyza, który zakochał się w swym
odbiciu lustrzanym i umarł z miłości i tęsknoty do niego. Córka jednak nie posłuchała matczynej
przestrogi i zerwała kwiat. W wyniku tego została porwana przez Hadesa do podziemi. Rozpacz
Demeter nie miała granic. Jęcząc i płacząc, szukała nadaremnie ukochanego dziecka. Przyroda,
współczując swej pani, rozpaczała wraz z nią - ptaki umilkły, wyschły źródła, zwiędły kwiaty. Gdy
zaś nieszczęsna bogini dowiedziała się, że Zeus bez jej wiedzy obiecał Hadesowi Korę za żonę,
zapłonęła takim gniewem, że rzuciła klątwę na ziemię, by nie rodziła więcej żadnych owoców. W
ukryciu bardzo cierpiała. Wówczas Zeus wezwał ją przed swe oblicze i oznajmił, że odtąd Kora
będzie spędzać jedną trzecią roku z mężem Hadesem, a dwie trzecie z matką. Tak powstały pory
roku. Gdy Kora przebywa w krainie cieni - na ziemi panuje zima, przyroda usypia. Wiosną budzi się
do życia - bo Kora wraca do matki. Lato kwitnie ich szczęściem, a jesień płacze deszczem nad
rozstaniem matki i córki.
Motywy w utworze:
Motyw matki - mit ukazuje miłość, jaką darzy matka córkę, a także wielki ból po ich rozłące. Kiedy
bezlitosny Hades zabrał Demeter jej córkę, zaczął na świecie panować smutek, nieurodzaj. Rośliny
nie dawały żadnych plonów, a za to odpowiadała Demeter. Matka co dnia wylewała potoki łez, aż
wreszcie zaniepokojony Zeus wydał Hadesowi rozkaz, by oddał Korę zrozpaczonej Demeter.
Motyw cierpienia - Mit ukazuje motyw cierpienia. Kiedy Persefona na jesień odchodzi do Hadesu,
jej matka cierpi i zalewa się łzami.

Mit o rodzie Labdakidów

Nazwa rodu Labdakidów wywodzi się od imienia Labdakosa. Jego syn Lajos zasiadał na tronie
Teb. Jego małżonką była piękna Jokasta. Gdy na świat miał przyjść ich pierwszy syn, wyrocznia
przepowiedziała im, że ich syn zabije Lajosa i ożeni się z Jokastą. Rodzice przestraszyli się tej
przepowiedni i przebili nogi synowi. Następnie pozostawili je na pastwę dzikich zwierząt.
Niemowlę trafiło jednak do pewnego pasterza z Koryntu. Ten zaś oddał je parze królewskiej,
Polibosowi i Herope. Chłopiec otrzymał imię Edyp. Ich szczęście nie trwało jednak długo. Edyp
dowiedział się,że nie jest synem Polibosa i Herope. Nie wierzył w to jednak, więc udał się do
wyroczni, która powiedziała mu, że zabije ojca i poślubi własną matkę. Edyp bojąc się
przepowiedni, uciekł z Koryntu. Po drodze wziął udział w bójce, w której (nie wiedząc o tym) zabił
własnego ojca. Potem przybył do Teb i ożenił się z Jokastą, z którą miał czworo dzieci: Eteoklesa,
Polinejkesa, Antygonę i Ismenę. Ich szczęście przerwała jednak prawda wyjawiona przez
Terezjusza. Ze wstydu i rozpaczy Edyp wydłubał sobie oczy, zaś Jokasta powiesiła się. Synowie
zaś wywołali wojnę o władzę i obaj zginęli. Władzę przejął ich wujek Kreon. Pochował on tylko
Eteoklesa, zaś ciało Polinejkesa kazał porzucić gdzieś na pustyni. Antygona sprzeciwiła się
wujkowi, za co została przez niego skazana na śmierć.

jpolski.na6 Strona 13
 Motyw winy - Ważnym motywem pojawiającym się w utworze jest motyw winy Edypa, która jest
przykładem hamartii. Hamartia, czyli wina tragiczna polega na niewłaściwej interpretacji zdarzeń
przez bohatera. Działania Edypa, które miały zapobiec spełnieniu się przepowiedni bezpośrednio
do niej prowadzą.
Motyw kary - kary zostają zsyłane przez bogów za różnego rodzaju przewinienia, które nie
zawsze są wynikiem złych zamiarów bohaterów – tak jest w przypadku Edypa, który ściąga klęskę
na Teby i samego siebie.
Motyw fatum - fatum rządzi ludzkim losem i niemożliwym jest jego uniknięcie.

Mit o Tezeuszu i Ariadnie

Tezeusz był synem króla Aten, wychowywał się jednak poza miastem. Pojawił się w Atenach jako
młodzieniec w bardzo trudnym dla miasta czasie. Mieszkańcy musieli bowiem składać
Kreteńczykom coroczny haracz. Polegał on na wysyłaniu siedmiu chłopców i siedmiu dziewcząt
na pożarcie potwora Minotaura, mieszkającego w kreteńskim labiryncie. Tezeusz postanowił
zgładzić potwora o byczej głowie, dlatego wyruszył do króla Krety, Minosa. Ojciec poprosił go zaś,
aby w drodze powrotnej na znak powodzenia misji wywiesił czerwony żagiel, w przeciwnym razie
bohater miał zarządzić postawienie czarnego żagla. Kiedy Tezeusz dotarł na dwór Minosa, od
razu zyskał miłość pięknej królewny Ariadny. Podarowała mu ona nić, dzięki której bohater nie
zgubił się w labiryntowym gmachu, gdzie mieszkał Minotaur. Tezeuszowi udało się nie tylko zabić
potwora, ale również bezpiecznie wrócić. Bohater zabrał ze sobą Ariadnę i wyruszył okrętem do
Aten. Po drodze jednak bohater odkochał się w księżniczce i kazał ją pozostawić w czasie snu na
wyspie Naksos, gdzie odnalazł ją Dionizos i pojął za żonę. Tezeusz zaś zapomniał zmienić żagiel
na czerwony, więc jego ojciec widząc znak żałoby, popełnił samobójstwo.
Motyw w utworze:
Motyw labiryntu - w utworze labirynt jest przedstawiony nie tylko jako droga do rozwiązania
zagadki, ale także droga poznania samego siebie.

Mit o Heraklesie
Herakles to syn Zeusa i królowej Alkmeny. Zeus uknuł podstęp, by zapewnić herosowi
nieśmiertelność. Bóg położył go obok śpiącej Hery, żeby niemowlę mogło ssać jej pierś. Bogini
nienawidziła za to Herkulesa i prześladowała go przez całe życie. Herkules wykazywał się
niezwykłą siłą już jako niemowlę. Gdy Hera wysłała dwa węże, by zabiły małego herosa, ten je
zadusił. Bogowie polubili Heraklesa i obsypali go darami. Herkules wyrwał drzewo i zrobił z niego
maczugę, z którą nigdy się nie rozstawał. Herakles wyruszył na wojnę, by pomóc królowi
tebańskiemu. Ten z wdzięczności dał mu swoją córkę za żonę. Pewnego razu Herkules dostał
ataku szału i zabił ją oraz dzieci. W ramach pokuty miał wypełnić 12 prac. Pierwszym zadaniem
było zabicie lwa z Nemei, drugą zabicie hydry, trzecią sprowadzenie do Myken łanię ceryntyjską,
czwartą zabicie dzika, piątą wyczyścić stajnię Augiasza, szóstą wytępić roje ludożernych ptaków,
siódmą zabicie byka, ósmą sprowadzenie klaczy króla Iomedesa, dziewiątą przyniesienie pasu
Hippolity, dziesiątą przyprowadzenie wołów Gerionesa, jedenastą przyniesienie złotego jabłka,
dwunastą sprowadzenie Cerbera z piekła. I tak oto wypełniła się pokuta Heraklesa. Po
zakończeniu służby Herakles związał się z Dejanirą. Ta jednak została oszukana przez centaura
Nessosa i nasączyła jego krwią koszulę herosa. Sądziła, że zapewni jej to jego wierność. W
rzeczywistości Herakles zmarł, a Dejanira powiesiła się z rozpaczy.
jpolski.na6 Strona 14
 Motyw pracy - w utworze praca jest pokonywaniem trudności, z jakimi musiał zmierzyć się
Herkules.

Mit o Dedalu i Ikarze

Dedal był budowniczym u króla Minosa rządzącego Kreta. Budował labirynt przeznaczony dla
syna króla – Minotaura król Minos bardzo lubił Dedala i nie chciał mu pozwolić wrócić do Aten.
Ten jednak postanowił uciec. Skonstruował skrzydła z ptasich Piór sklejonych woskiem dla siebie
i swojego syna Ikara. Przed lotem Dedal ostrzegł syna, aby nie latał zbyt wysoko, ani zbyt nisko.
Jednak Ikarowi spodobało się latanie. Wzniósł się zbyt wysoko i słońce roztopiło wosku, a Ikar
zginął na miejscu. Wyspę na której stracił życie nazwano Ikarią. Dedal udał się do Sycylii, gdzie
dożył późnej starości.
Motyw w utworze:
Ikar to symbol bohaterstwa graniczącego z szaleństwem, lekkomyślności oraz marzeń, nawet
tych najbardziej nieosiągalnych – nawet lot ku słońcu.

Mit o Orfeuszu i Eurydyce

Orfeusz był śpiewakiem, królem Tracji i grał na lutni, a jego melodię miały wielką moc. Miał żonę
Eurydykę, piękną nimfę. Któregoś razu zobaczył ją Arystajos i zakochał się w niej od pierwszego
wejrzenia. Zaczął ją gonić. Podczas ucieczki Eurydyka została ukąszona przez żmiję i umarła.
Orfeusz był zrozpaczony, chciał odzyskać żonę. Zszedł do Hadesu. Hades zgodził się zwrócić
Eurydykę pod jednym warunkiem – podczas powrotu z ukochaną Orfeusz nie mógł na nią
spojrzeć. Niestety, gdy już byli prawie na górze stęskniony śpiewak spojrzał na żonę. Właśnie
wtedy straci stracił ją na zawsze. Zrozpaczony wrócił do Tracji.
Motyw w utworze:
Motyw miłości - mit jest przede wszystkim historią o miłości silniejszej niż śmierć. Orfeusz to
bohater, który dla swojej ukochanej nie waha się zejść do podziemi i błagać samego Hadesa o
uwolnienie żony. Opowieść ta ma dowodzić, że miłość jest najważniejszą wartością i że może
przezwyciężyć każdą przeszkodę.

Mit o Prometeuszu
Człowieka stworzył Prometeusz, jeden z tytanów. Ulepił go z gliny, łez oraz iskier ukradzionych z
rydwanu słońca. Człowiek ten był stworzeniem słabym i bezbronnym, więc Prometeusz znów ukradł
trochę ognia. Dzięki temu w domach ludzi zapłonęły ogniska. Przekazał im też wiedzę, dzięki której
mogli się rozwijać (pismo, mowę). Nie spodobało się to Zeusowi. Bogowie stworzyli więc Pandorę,
kobieta, które podesłali Prometeuszowi. Miała ona w posagu szczelnie zamkniętą beczkę.
Prometeusz wyczuł podstęp i nie przyjął ją, ale jego brat Epimeteusz uległ jej urokowi i pojął za
żonę. Epimeteusz otworzył paczkę, a na świat wyleciały smutki, choroby i inne złe rzeczy.
Prometeusz postanowił się zemścić. Zabił wołu i podzielił na dwie części – jedną składała się z
mięsa owiniętego skórą, a druga z kości okrytych tłuszczem. Zeus miał wybrać jedną część, która
odtąd będzie składana bogom. Zeus dał się nabrać. Za karę Zeus kazał Prometeusz przykuć do
skały Kaukazu i odtąd co dzień zgłodniały orzeł wyjadał tytanowym wątrobę, która wciąż odrastała
jpolski.na6 Strona 15
 Motywy w utworze:
Motyw kary - kara jest spowodowana nieposłuszeństwem wobec bogów
Motyw nieszczęścia - Puszka Pandory
Motyw cierpienia - orzeł wyjada Prometeuszowi wątrobę, która wciąż odrasta

Strona 16
jpolski.na6
 ILIADA
Homer
Homer był zapewne wędrownym śpiewakiem, podobno był ślepy, uważa się go za ojca poezji
epickiej. Iliada przez długi czas przekazywana była ustnie, została spisana dopiero w VII w. p. n. e.

Iliada jest eposem

*przedstawia losy legendarnych bohaterów (np. Achillesa)
* rozpoczyna się inwokacją - zwrotem do muzy z prośbą o natchnienie
* charakteryzuje się epitetami stałymi, rozbudowanymi porównaniami (porównania homeryckie)
* jest dziełem epickim

Styl homerycki
*hiperbole - przedstawienie osób, rzeczy z dużym wyolbrzymieniem
* rozbudowane opisy, które spowalniają akcję, np. opis tarczy Achillesa
* heksametr - rodzaj wiersza antycznego
* powtórzenia - rozpoczynają i kończą podobne elementy akcji

Ważne pojęcia
PATOS - w literaturze i sztuce przedstawianie różnych kwestii i zjawisk w podniosłym stylu, silnie
nacechowanym uczuciami, po to aby wywołać u odbiorcy wzruszenie lub oburzenie.
INWOKACJA - to uroczysty zwrot do bóstwo, muzy z prośbą o natchnienie.
HIPERBOLE - wyolbrzymienia

Geneza utworu
Utwór przedstawia jeden z wątków wojny trojańskiej (50 dni)- konflikt między troją a Greckimi
Achajami, który rozpoczął się od porwania Heleny (żony Menelaosa-króla Sparty) przez trojańskiego
księcia Parysa. Tematem eposu jest gniew Achillesa - najpierw z powodu odebrania mu branki
Bryzeidy, a później z powodu śmierci ukochanego Patroklosa.

jpolski.na6
Strona 17
 Czas i miejsce akcji
Oblężenie Troi trwało 10 lat. Akcja eposu obejmuje 50 dni ostatniego roku walk, jednak dzięki
retrospekcjom poznajemy cały przebieg wojny. Akcja rozgrywa się w obozie Greków, przed murami
miasta w samej Troi.

Świat bogów i ludzi

Ważną cechą świata przedstawionego w Iliadzie jest przenikanie się świata bogów ze światem ludzi.
Bogowie ingerują w życie śmiertelników przez co często ulegają ludzkim słabościom.

Treść utworu
,,Iliada" jest zapisem pięćdziesięciu ostatnich dni dziesiątego roku wojny trojańskiej. Achilles nie
chce walczyć, ponieważ obraził się na Agamemnona, który zabrał mu jego brankę, Bryzeidę.
Agamemnon chciał w ten sposób upokorzyć Achillesa i zrekompensować sobie utratę innej
branki, córki kapłana boga Apolla, Chryzeidy (w jej obronie wystąpił sam bóg, karząc Greków
zarazą). Achilles oświadcza, że wróci na pole walki tylko wtedy, jeśli wódz Greków odda mu
dziewczynę. Prosi matkę, aby ubłagała Zeusa o pomoc dla Trojan, wtedy Agamemnon może być
bardziej skory do ustępstw. Zeus zaczyna skrycie pomagać Trojanom. Znowu toczą się walki,
Menelaos, mąż Heleny, walczy w pojedynku z Parysem. Na Olimpie bogowie toczą spór o losy
wojny. W kolejnych starciach męstwem wykazuje się Diomedes, który wspierany przez Atenę -
walczy z Trojanami. W kolejnych dniach walk Trojanie przeważają. Odważny Agamemnon zostaje
ranny. Zeus, mimo wcześniejszych decyzji w tajemnicy pomaga Trojanom, zaś Posejdon -
Grekom. Hektor pojawia się na polu bitwy i Trojanie atakują już okręty Achajów. Dopiero wtedy
gniew Achillesa słabnie. Sam nie wraca do walki, ale aby podnieść ducha walki Greków i
przestraszyć Trojan, pożycza swemu przyjacielowi, Patroklosowi, swoją zbroję. Ten początkowo
odnosi sukcesy. Nie tylko odpiera Trojan spod okrętów, ale upojony zwycięstwami nierozważnie
zbliża się aż pod mury Troi. Tam jednak Patroklos ginie z ręki Hektora. Grecy i Trojanie toczą
zaciekły bój o zwłoki bohatera. Achilles porzuca gniew. Pragnie zemsty. Bóg ognia i opiekun
rzemieślników, Hefajstos, wykuwa mu nowy pancerz. Achilles staje do boju, gromi Trojan i
wyzywa zabójcę swego przyjaciela na pojedynek. Hektor, okrążywszy trzykrotnie mury Troi,
staje do walki z Achillesem. Ginie, trafiony włócznią w szyję. Achilles odmawia oddania Trojanom
ciała pokonanego i bezcześci je, wlokąc za swym wozem wokół murów Troi. W obozie Achajów
odbywa się uroczysty pogrzeb Patroklosa i odbywają się igrzyska na jego cześć, uświetnione
rywalizacją bohaterów w różnych konkurencjach (m.in. w zapasach). Kilka dni później do obozu
Achajów przybywa nocą Priam z wielkim okupem za zwłoki Hektora. Achilles lituje się nad
starcem. Po powrocie do miasta król urządza pochówek syna. Ciało bohatera zostaje spalone na
stosie, król wyprawia ucztę ku czci syna. Na tym kończy się akcja ,,Iliady" (zdobycie Troi nie jest
w utworze opisane.)

jpolski.na6
Strona 18
 Motywy w utworze
Motyw gniewu - Wściekły Achilles opuszcza wojsko greckie, przez co jego matka interweniuje u
samego Zeusa, on zaś spełnia jej prośbę i karze Greków poprzez przechylenie szali zwycięstwa na
stronę Troi. Gniew Achillesa pośrednio wpływa więc na losy wielkiego konfliktu pomiędzy
narodami, a tym samym na losy świata. Następnie jego gniew przybiera na sile, gdy ginie jego
ukochany przyjaciel – Patroklos. Wówczas Achilles rzuca się do walki i chce w ten sposób pomścić
przyjaciela. Gniew jest więc siłą, która kieruje działaniami Achillesa i sprawia, że podejmuje on
takie, a nie inne decyzje, od których zależą losy całej wojny.
Motyw wojny - utwór opowiada o wojnie trojańskiej. Toczy się ona pomiędzy wojskami greckimi i
trojańskimi.
Motyw śmierci - W związku z wojną i walkami w eposie pojawia się także motyw śmierci. Giną
żołnierze walczący na wojnie, ginie Patroklos oraz Hektor, po wygranym pojedynku zginąć ma też
Achilles. Śmierć jest stałym, wszechobecnym i naturalnym elementem wojennego krajobrazu.
Dotyka ona potężnych wojowników i wszechmocnych herosów, a także anonimowych żołnierzy,
których imiona nie zostały zapamiętane przez historię i przekazane kolejnym pokoleniom. Śmierć
jest więc równa wobec wszystkich, bardzo sprawiedliwa i nie wybiera, kogo dotknie – czeka na
każdego, bez względu na jego pochodzenia czy majątek, jaki zgromadził na ziemi.
Motyw kobiety - istotnym motywem jest ten związany w kobietami. Wojna trojańska wybuchła
wszak z powodu jednej z nich – pięknej Heleny, którą Parys porwał ze Sparty. Konflikt
Agamemnona i Achillesa rozpoczął się od branki. Boginie angażują się w wojnę, kobiety opłakują
swoich bliskich i obserwują walkę z murów. Są wszechobecne w utworze, mimo że nie biorą
bezpośredniego udziału w wojnie. Mają jednak wpływ na jej przebieg i nie muszą dzierżyć broni,
by osiągać swoje cele.

jpolski.na6 Strona 19
 ANTYGONA
Sofokles
Sofokles to grecki dramatopisarz, rozwinął teatr grecki. żył w V w. p. n. e.

Geneza utworu
Źródłem treści dramatu jest mit o Labdakidach. Mit opowiada losach Edypa, który został
mordercą swego ojca i mężem matki. Z ich kazirodczego związku urodziło się 4 dzieci. Kiedy
Edyp opuścił Teby, każdy z jego synów miał sprawować władzę przez rok.. Etokles i Polinejkes
zginęli w walce, ponieważ Etokles wypędził Polnika z kraju. Władzę objął Kreon i wydał zakaz
pogrzebania ciała Polnika. W tym miejscu rozpoczyna się akcja ", Antygony". Dotyczy prawa
boskiego i władzy.

Czas i miejsce
Akcja rozgrywa się w ciągu 24 godzin przed pałacem królewskim w Tebach.

Prawdy rozumu a serca

Kreon to uosobienie prawd rozumu. Z odpowiedzialności za państwo wynika bezwzględność i
okrucieństwo. Nie rozumie prawd boskich. Stara się rządzić w sposób sprawiedliwy, zakaz
pochowania ciała wynika z dbałości o państwo.
Antygona to uosobienie prawd serca, ma wrodzoną siostrzaną miłość, jest emocjonalna w
stosunku do świata i ludzi. Posiada szacunek do prawd boskich, chce dopełnić pogrzebu brata.
Według niej rozkaz Kreona jest niczym, gdyż wyżej stawia wiarę i rozkazy religijne.

Motywy w utworze
Motyw buntu - Postawa Antygony wyraża bunt przeciwko zasadom Kreona . Król stawia ziemskie
prawo ponad prawem boskim. Antygona odważnie staje w obliczu konsekwencji swojego buntu.
Motyw miłości - bezgraniczna miłość Antygony do brata prowadzi ją do śmierci. Jednak siostrzane
uczucie jest silniejsze od strachu. Kocha zmarłego brata miłością dojrzałą i wierną, czuje się
zobowiązana, by pochować jego ciało, nie widzi innej możliwości niż złamanie zakazu Kreona, nawet
jeżeli ma to dla niej oznaczać śmierć.

jpolski.na6
Strona 20
 Motyw ofiary - Antygona poświęca życie, aby uratować przed wieczną tułaczką duszę zmarłego
brata. Młoda dziewczyna płaci najwyższą cenę za walkę w obronie wyznawanych wartości. Jest
świadoma tego, że będzie musiała poświęcić wszystko, aby pomóc bratu, jednak nie cofa się i
oddaje za niego życie.
Motyw samobójstwa - Samobójcza śmierć Antygony wynika ze strachu przed okrutną, powolną
śmiercią, jaka miała stać się jej udziałem po zamurowaniu żywcem. Samobójstwo popełnia również
jej narzeczony Hajmon, który nie widzi sensu życia bez ukochanej.

jpolski.na6
Strona 21
 BIBLIA
BIBLIA to jedno 2 najważniejszych źródeł kultury europejskiej i do dziś należy do najsilniej
oddziałujących na odbiorców i najpowszechniej czytanych dzieł na świecie. Dla chrześcijan
i żydów (wyznawców judaizmu) jest źródłem praw objawionych przez Boga, świętą księgą
natchnioną przez Stwórcę, który przemawia w niej głosami różnych narratorów i bohaterów
(proroków, ewangelistów). Nazwa pochodzi od greckiego wyrazu Biblia - " księgi". Biblia
dostarcza inspiracji, motywów, wzorców, twórcom kultury. Jest zbiorem zasad i rozważań o
charakterze moralnym, oraz wybitnym dziełem literackim, w którym występuje wiele
gatunków: przypowieść, parabola, pieśń psalm, hymn, modlitwa, list.

Podział Biblii
STARY TESTAMENT NOWY TESTAMENT

XXI w p. n. e - I w p. n. e druga połowa I w n. e

najważniejsza część, czyli Tora,

inaczej Pięcioksiąg Mojżesza: zawartość:
*Księga Rodzaju *cztery Ewangelie (wg św.
* Księga Wyjścia Mateusza, Marka, Jana i Łukasza)
* Księga Kapłańska *Dzieje Apostolskie
* Księga Liczb *listy
* Księga Powtórzonego Prawa

został napisany w języku hebrajskim został napisany w języku greckim

dzieli się na trzy księgi: historyczne,

mądrościowe i prorockie, ma 46 ma 27 ksiąg
ksiąg

jpolski.na6 Strona 22
 Przekłady Biblii
SEPTUAGINTA - starożytny przekład Starego Testamentu na grekę
WULGATA - tłumaczenie na łacinę dokonane przez św. Hieronima
BIBLIA JAKUBA WUJKA - polski przekład katolicki
BIBLIA TYSIĄCLECIA - współczesny przekład na język polski

Styl biblijny
*podniosły, uroczysty ton wypowiedzi
* liczne metafory i porównania
* powtarzające się symbole i alegorie
* apostrofy i tryb rozkazujący
* liczne sentencje i aforyzmy

Księga Rodzaju
Biblia rozpoczyna się słowami ,,Na początku Bóg stworzył niebo i ziemię". Księga
opowiada o tym jak Bóg stworzył świat i człowieka oraz o początkach ludzkości: grzechu
pierworodnym Adama i Ewy oraz ich wygnaniu z raju. Stworzenie świata zostało
przedstawione jako symboliczne 7 dni. Księgę kończą dzieje Izaaka. Opisuje również potop,
arkę Noego, wieże Babel. Księga Rodzaju określa miejsce człowieka w świecie i jego
szczególne relacje z Bogiem. Pierwszym człowiekiem był mężczyzna, następnie Bóg
stworzył kobietę z żebra, które wyjął z mężczyzny. Pierwsi ludzie zamieszkiwali Eden -
(ogród na wschodzie). Otrzymali tylko jeden zakaz - nie wolno im było jeść owoców z
drzewa poznania dobra i zła. Skuszeni przez węża zjedli zakazany owoc. Wtedy zobaczyli,
że są nadzy, dlatego zasłonili się przepaskami splecionymi z gałązek figowych. Następnie
ukryli się przed Bogiem, bojąc się jego gniewu. Bóg więc wygnał ich z Edenu.
Dzień I - oddzielenie światła od ciemności, dzień i noc
Dzień II - oddzielenie wód od sklepienia i powstanie nieba
Dzień III - powstaje ziemia, morze oraz rośliny
Dzień IV - stworzenie gwiazd, słońca i księżyca
Dzień V - stworzenie zwierząt wodnych oraz ptactwa
Dzień VI - stworzenie zwierząt lądowych i człowieka
Dzień VII - odpoczynek

jpolski.na6 Strona 23
 Motywy w utworze
Motyw Boga - Czy­ni lu­dzi na Swo­je po­do­bień­stwo, opie­ku­je się nimi i ko­cha ich.
Motyw Kary - Kara ozna­cza spra­wie­dli­wość, wy­mie­rzo­ną przez Boga.

Księga Hioba
Jest to jedna z najważniejszych ksiąg biblijnych. Ukazuje sens cierpienia oraz wiary w
sprawiedliwość i dobroć Boga. Księga opowiada historię Hioba - człowieka unikającego
grzechu, prawego i bojącego się Boga. Był on ojcem siedmiu synów i trzech córek, a także
właścicielem ogromnych stad wielbłądów, wołów i owiec. Posiadał też liczną służbę.
Wszystko w życiu Hioba było dobre. Rodzina żyła w zgodzie, korzystając ze wspaniałego
majątku. Pewnego dnia przed Bogiem stawił się jednak Szatan i poddał w wątpliwość
moralne zalety Hioba, sugerując, że czci on Boga i unika grzechu tylko po to, żeby Bóg go
wspierał i zapewniał pomyślność w życiu. Szatan twierdził, że gdyby Hiob stracił wszystko,
co posiada, wówczas z pewnością obróciłby się przeciw Bogu. Chcąc poddać Hioba próbie,
Bóg zgodził się, by pozbawić go wszystkiego, co do niego należało. Wkrótce do bohatera
zaczęły dopływać złe wieści. Wszystkie jego dzieci zginęły podczas uczty w domu
najstarszego syna (dom zawalił się pod wpływem wiatru), bydło Hioba zostało
uprowadzone: woły przez Sabejczyków, wielbłądy przez Chaldejczyków, zaś na owce spadł
ogień z nieba. Przy tym zginęła prawie cała jego służba. Hiob pogrążył się w głębokim
smutku, ale przyjął swój los z pokorą i nie odwrócił się od Boga: wstał, rozdarł swe szaty,
ogolił głowę, upadł na ziemię, oddał pokłon Bogu. Szatan nie chciał jednak dać za wygraną.
Twierdził, że nieszczęścia zesłane na Hioba nie były dość dotkliwe, bo nie dotyczyły samej
jego osoby. Wówczas Bóg zgodził się doświadczyć Hioba jeszcze mocniej. Bóg więc zesłał
na Hioba trąd. Od trędowatego Hioba odwróciła się żona, nie mogąca zrozumieć jego
pokornej postawy wobec doznanych cierpień. Pełna goryczy wzywała go, by złorzeczył
Bogu. Hiob jednak pozostał mu wierny i nie zgrzeszył swoją mową przeciw niemu.
Następnie przybyli do Hioba przyjaciele, gdy usłyszeli o jego nieszczęściu, by okazać mu
swoje współczucie i wesprzeć dobrą radą. Zarzucili Hiobowi, że skoro spotkało go tyle
nieszczęść, musiał on czymś zawinić. Hiob jednak zaprzeczał i dalej pozostał wierny Bogu.
Bóg widząc postawę Hioba zwrócił mu cały majątek, dzieci oraz zdrowie.

Motywy w utworze
Motyw cierpienia - „Księga Hioba" podejmuje refleksję nad cierpieniem, jego przyczyną i
postawą, jaką powinien człowiek wobec niego przyjąć. Głównym przesłaniem utworu jest to, że
cierpienie nie jest karą zsyłaną przez Boga za złe postępowanie i może ono spotkać nawet
najbardziej prawego człowieka oraz to, że żadne starania i zabiegi nie mogą nikomu zapewnić
pomyślności w życiu. ,,Księga Hioba" pokazuje, że człowiek nie jest w stanie zrozumieć przyczyn
swojego losu, gdyż wobec potęgi i nieprzeniknionej tajemnicy Boga jest istotą mizerną.

jpolski.na6 Strona 24
 Księga Koheleta
Kohelet podejmuje refleksję nad losem człowieka na ziemi. Porusza zagadnienia
niesprawiedliwości świata, zła i samotności. Podkreśla znikomość działań i możliwości człowieka
wobec rządzącego światem przypadku i niepojętej potęgi Boga. Wątpi w wartość tego, do czego
dążą ludzie: bogactw, rozkoszy czy wiedzy. Wszystko to nazywa ,,marnością" i przypomina o
nieuchronności śmierci, wobec której wszyscy są równi. Jako najwspanialszą rzecz dostępną
człowiekowi Kotelet wskazuje radość płynącą z prostych czynności. Zaleca także uległość i
pokorę wobec wyroków Boga. Księga stanowi pełny obraz kondycji człowieka na ziemi.

Motywy w utworze
Motyw Vanitas - motyw podkreślający ulotność ludzkiego życia oraz nietrwałość dóbr
materialnych. Obecność tego motywu jest podkreślona takimi rekwizytami jak czaszka czy
klepsydra. Nazwa podchodzi od cytatu ,,marność nad marnościami, wszystko marność".
Nawiązuje również do filozofii stoickiej w myśl której człowiek powinien ze stoickim spokojem
pogodzić się z własnym losem.

Księga Psalmów
Jest to zbiór 150 hebrajskich pieśni religijnych. Zawiera m.in.. hymny pochwalne, dziękczynne,
błagalne, utwory pokutne, żałobne i prorocze. Za głównego autora psalmów uważa się króla
Dawida. Księga psalmów w poetycki sposób przedstawia prawdy wiary: relacje człowieka z
Bogiem, sens dziejów i ludzkiej egzystencji. Psalmy wyrażają uniwersalne i różnorodne uczucia,
jakie człowiek wypowiada w czasie modlitwy. Psalmy zawierają obraz Boga, człowieka i
wszechświata. Rozważania mają charakter religijno-moralny i są ponadczasowe.

Pieśń nad Pieśniami

„Pieśń nad Pieśniami" jest rozbudowanym utworem lirycznym, który cechuje się swobodną
kompozycją, pojawiają się w nim elementy fabuły, ale luźno ze sobą powiązane. Księga pisana jest
z subiektywnego punktu widzenia, zawiera liryczny opis przeżyć osób mówiących (Oblubieńca i
Oblubienicy) oraz różnorodne środki artystycznego wyrazu. Jest to szczególna księga Biblii,
bardzo krótka, a jednocześnie wyjątkowo trudna do interpretacji. Nie mówi się w niej wprost o
Bogu, a jedynie o miłości Oblubieńca i Oblubienicy. Jednak ona właśnie spaja Stary i Nowy
Testament, gdyż interpretowana w sposób alegoryczny porusza temat miłości Boga i człowieka.
W religii żydowskiej jest jedną z najważniejszych ksiąg, czytaną podczas święta Paschy. W
kościele katolickim najczęściej jest czytana podczas mszy św., na której udzielany jest sakrament
małżeństwa. Księga ta jest do dzisiaj źródłem wielu inspiracji zarówno w literaturze, jak i
malarstwie czy muzyce.

jpolski.na6 Strona 25
 Motywy w utworze
Motyw miłości - Przedstawiona w biblijnej Pieśni nad pieśniami miłość, która łączy mężczyznę
(oblubieńca) i kobietę (oblubienicę), stanowi ideał, wolny od negatywnych faktorów
zniekształcających lub wręcz przekreślających tę relację.

Apokalipsa św. Jana.

Jest ostatnią księgą Biblii i opowiada o tym, jak jak kończą się dzieje przymierza Boga z
ludźmi. Przedstawia koniec dziejów świata i ukazuje wizję nowego Jeruzalem. Księga daje
do zrozumienia, że każdy może być zbawiony, musi tylko się nawrócić się i zaufać Bogu.
Dlatego też Apokalipsa, mimo że, ukazuje przerażającą wizję zagłady ma optymistyczną
wymowę. Na końcu wszyscy, którzy ocaleją, będą żyć wiecznie i zjednoczą się z Bogiem.
Najważniejsze symbole:
Baranek - Jezus Chrystus
Niewiasta - Kościół
666 - zło
Tysiąc - bardzo dużo
Róg - moc, potęga

Związki frazeologiczne
Biblizmy to wyrazy lub związki frazeologiczne wywodzące się z Biblii, używane dziś w
znaczeniu przenośnym.
Syn marnotrawny – człowiek, który zawinił i opamiętał się
Trąba jerychońska – głośny
Alfa i Omega – początek i koniec, wszystko; absolutny autorytet, wyrocznia
Plagi egipskie - Nieszczęście, klęska
Egipskie ciemności - Nieprzeniknione ciemności
Zakazany owoc - Coś co jest niedostępne
Umywać ręce – usuwać się od czegoś, wyprzeć się kogoś; czegoś, nie chcieć brać za coś
odpowiedzialność
Judaszowe srebrniki – zapłata otrzymana za zdradę

jpolski.na6 Strona 26
 Daily Journal
Date

ŚREDNIOWIECZE

jpolski.na6
Strona 27
ŚREDNIOWIECZE
Daily Journal
Nazwa epoki
Średniowiecze to termin, który pochodzi od łacińskiego słowa ,,medium aevum", co oznacza
Date
,,wieki średnie". Został wymyślony przez włoskich humanistów renesansowych i początkowo
miał wydźwięk negatywny. Nazwa ta podkreślała pośredni charakter epoki uważanej za fazę
przejściową między antykiem a jego odrodzeniem - czyli renesansem. Średniowiecze
postrzegano jako barbarzyński i mroczny czas zacofania. Później doceniono dorobek tej 1000-
letniej epoki

Ramy czasowe
Początek: V wiek (476r) - upadek Cesarstwa Zachodniorzymskiego
Koniec: 1450 - wynalezienie druku przez Jana Gutenberga; 1492 - odkrycie Ameryki przez
Krzysztofa Kolumba

Filozofia średniowieczna
Autorytetem średniowiecznych myśli filozoficznych była Biblia. Ukształtowała się również
chrześcijańska szkoła myślenia nazwana scholastyką, która polegała na rozumnym
uzasadnieniu prawd wiary z góry uznanych za słuszne.
AUGUSTYNIZM - św. Augustyn
* opierał się na przekonaniu o dualizmie świata
* podkreślał rozdarcie między człowieka między cielesnością a duchowością
* szansą dla człowieka była asceza - wyrzeczenie się ziemskich przyjemności
TOMIZM - św. Tomasz
* podkreślał, że człowiek zajmuje w świecie stałe, wyznaczone przez stwórcę miejsce
* naruszenie harmonii i porządku świata uznawał za grzech przeciwko prawom boskim
FRANCISZKANIZM - św. Franciszek
* twierdził, że człowiek jest stworzony na podobieństwo Boga i jest dobry z natury
* postulował wiarę radosną, głosił ideały ubóstwa, pokory i miłości do świata

Hierarchia społeczna
* duchowieństwo
* rycerstwo
* chłopi
* mieszczanie

jpolski.na6 Strona 28
 Pojęcia związane z epoką
Daily Journal
Teocentryzm - to pogląd, który stawiał Boga w centrum zainteresowania, Zgodnie z tą ideą
człowiek uznawał Boga za najwyższą wartość, jemu podporządkowywał swoje życie i sposób
myślenia.
Dualizm - średniowieczny pogląd, zgodnie z którym, świat jest podzielony na dwie

Date
przeciwstawne sfery
* sacrum - sfera wieczna, boska, duchowa i dobra
* profanum - sfera doczesna, ludzka materialna
Uniwersalizm - oznaczało to, że wszędzie tam, gdzie docierało chrześcijaństwo, kultura
podlegała ujednoliceniu. W całej Europie wznoszono podobne świątynie, istniał jednolity system
szkolnictwa.
Feudalizm – nazwa określająca ustrój społeczno-gospodarczo-polityczny, uznany za metodę
rządzenia opierającą się na systemie hierarchicznej zależności jednostek, z podziałem
społeczeństwa na trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo.
Pareneza – inaczej porada, napominanie, pouczenie, przedstawienie wzorca osobowego w
tekście. W poezji termin pareneza, czyli poezja parenetyczna, jest to twórczość o charakterze
dydaktycznym.

Średniowieczne style
STYL GOTYCKI STYL ROMAŃSKI

budowle wysokie, strzeliste, o lekkiej

bryła budowli masywna, surowa
konstrukcji

sklepienie krzyżowo - żebrowe sklepienie kolebkowe

duże okna wypełnione barwnymi

małe okna, grube mury
witrażami

półkoliste łuki w oknach i

ostre łuki
portalach

budynki sakralne, obronne kościoły bazylikowe, reduty

jpolski.na6 Strona 29
Cechy literatury średniowiecznej
Daily Journal
* Parenetyczna - wskazywała wzorce osobowe godne naśladowania
* Anonimowa - autorzy nie podpisywali się, tworzyli na chwałę Bożą
* Uniwersalna - większość utworów pisano po łacinie, w uniwersalnym języku kościoła
* Alegoryczna - teksty poza znaczeniem dosłownym, zawierały także ukryte przesłanie
* Religijna - wyrażała ideologię epoki, teocentryzm
Date
* Dydaktyczna - pouczała jak żyć, żeby po śmierci zasłużyć na zbawienie

Wzorce parenetyczne
RYCERZ - hrabia Roland w ,,Pieśni o Rolandzie"
* odważny, waleczny i honorowy
* walczy w obronie wiary i jest gotów poświęcić za nią życie
* wiernie służy Bogu, swojemu władcy i ojczyźnie
* staje w obronie cci wybranki - damy serca
WŁADCA - Bolesław Chrobry w ,,Kronice Polskiej" i Karol Wielki w ,,Pieśni o Rolandzie"
* mądry, dobry i sprawiedliwy ojciec narodu
* cieszy się autorytetem wśród poddanych
* pobożny patriota - troszczy się o kraj i kościół
ŚWIĘTY, ASCETA - św. Aleksy w ,, Legendzie o św. Aleksym, św. Franciszek w ,,Kwiatkach św.
Franciszka"
* wyrzeka się dóbr doczesnych i ziemskich przyjemności, żyje w ubóstwie i umartwia ciało
* poświęca czas modlitwie i służy bliźniemu
* z pokorą znosi wszystkie krzywdy i upokorzenia
DAMA SERCA - Izolda w ,,Dziejach Tristana i Izoldy"
* pochodzi z wyższych sfer
* piękna, niedostępna, wyidealizowana
* platonicznie uwielbiana

jpolski.na6 Strona 30
 BOGURODZICA
Daily Journal
Geneza utworu
Bogurodzica to najstarsza zachowana pieśń religijna w języku polskim. Do końca XVI wieku była
Date
traktowana jako hymn narodowy i śpiewana przed bitwami. Stanowi wybitny przykład poezji
średniowiecznej.

Treść utworu
Utwór pokazuje średniowieczną ideę teocentryzmu - w centrum zainteresowania znajduję się
Bóg). Na początku wierni zwracają się do Matki Bożej (Bogurodzicy), aby wstawiła się za nimi i
pomogła im wybłagać łaskę Jezusa Chrystusa. Następnie zwracają się do Chrystusa, proszą o
pobożne życie na ziemi i zbawienie po śmierci, oraz żeby wziął pod uwagę wzgląd na Jana
Chrzciciela. Zakończenie podkreśla, że nieuchronnym końcem człowieka jest śmierć.

Motyw dessis
Motyw dessis to kompozycja (prośba, błaganie, modlitwa) ukazująca trzy postacie: Jezusa
Chrystusa, Matkę Boską i Jana Chrzciciela. Motyw występuje w literaturze i sztukach
plastycznych.

Archaizmy
Leksykalne - wyrazy, które wyszły z użycia np. Godpodzin - Pan, przebyt - pobyt
Składniowe - przestarzały szyk wyrazów np. Bogiem sławiena - sławiona przez Boga
Fleksyjne - nieużywane dziś końcówki fleksyjne np. zyszczy nam, spuścij nam - ześlij

Motyw w utworze
Motyw Matki Boskiej - Mat­ka Bo­ska ro­zu­mia­na jest w Bo­gu­ro­dzi­cy jako orę­dow­nicz­ka ludz­kich
spraw, a za­ra­zem wy­wyż­szo­na przez Boga mat­ka Je­zu­sa Chry­stu­sa. Pod­miot li­rycz­ny pod­kre­śla
tę ważną rolę, po­świę­ca­jąc jej całą pierw­szą zwrot­kę.

jpolski.na6 Strona 31
 LAMENT
ŚWIĘTOKRZYSKI
Daily Journal
Geneza utworu
Date
,,Lament świętokrzyski" jest znany także pod tytułem ,,Żale Matki Boskiej pod krzyżem".
Podmiotem lirycznym jest matka Boska, która cierpi pod krzyżem swojego syna Jezusa
Chrystusa.

Treść utworu
Matka Boska opowiada o swojej tragedii, która dotknęła ją w Wielki Piątek: musiała patrzeć
na cierpienia ukrzyżowanego syna. Prosi zebranych ludzi, by wysłuchali jej historii i obudzili
w sobie współczucie. Potem zwraca się do Jezusa, podkreślając swoją tragedię. Pragnie
dzielić z nim mękę. Ma żal do Anioła Gabriela, że nie otrzymała obiecywanej przy
zwiastowaniu radości, lecz jedynie przerażające cierpienie. Nie życzy takiego bólu żadnej z
matek.

Stabat Mater Dolorosa

Motyw Stabat Mater Dolorosa (Stała Matka Boleściwa) to motyw Matki Bożej cierpiącej pod
krzyżem. Pojawia się jako literackie odwzorowanie sceny pożegnania z Jezusem. Celem jego
zastosowania jest ukazanie rozpaczy matki i jej bezradność wobec cierpienia syna, a także
wzbudzenie współczucia wobec przepełnionej bólem Maryi.

Strona 32
 ROZMOWA MISTRZA
POLIKARPA ZE ŚMIERCIĄ
Daily Journal
Geneza utworu
Date
Jest to utwór anonimowego autora, pochodzi z XV wieku. W utworze pojawia się popularny w
epoce średniowiecza motyw tańca śmierci. Już w tytule autor przedstawia charakter swojego
utworu - jest to rozmowa, dialog marca o imieniu Polikarp i śmierci, która posiad ludzkie cechy

Treść utworu
Akcja rozgrywa się najprawdopodobniej w Kościele. Polikarp prosi Boga o możliwość
spotkania się ze śmiercią. Bóg wysłuchuje tej prośby i przed Polikarpem zjawia się śmierć z
kobiecą twarzą, w ręce trzyma kosę. Na jej widok Polikarpa ogarnia przerażenie. Śmierć
stwierdza, że nie przyszła ona pozbawić Polikarpa życia, a jedynie opowiedzieć o sobie.
Polikarp pyta ją o pochodzenie, a ona opowiada, że była w jabłku, które w raju zerwała Ewa.
Potem wyjaśnia Polikarpowi, dlaczego zabija i czy można jej uniknąć. Przypomina, ze nikt jej
nie umknie. Dodaje, że mocy udzielił jej Bóg i podlegają jej wszyscy ludzie. Śmierć ostrzega,
ze grzesznicy powinni się jej bać, a ludziom pobożnym otworzy drogę do zbawienia.

Motyw dance macabre

Danse macabre (taniec śmierci) to motyw przedstawiający upersonifikowaną śmierć, która w
tanecznym korowodzie prowadzi przedstawicieli różnych stanów i grup społecznych.
Symbolizuje równość wobec wszystkich ludzi, wobec tego co nieuniknione. Śmierć
przedstawiano zazwyczaj jako wizerunek szkieletu z kosą.

Motyw memeno mori

Memento mori - pamiętaj o śmierci. Motyw ten przypomina, że śmierć jest nieuchronna, nie ma
sposobu by jej uniknąć. Przypomina jednak, że cnotliwi ludzie - w odróżnieniu od grzeszników,
nie mają czego się obawiać.

jpolski.na6
Strona 33
 KWIATKI ŚW.
FRANCISZKA
Daily Journal
Geneza utworu
Date
Dzieło powstało w XIII wieku. Jest to zbiór opowiadań o życiu Świętego, stworzony przez
anonimowego autora. Oryginalne dzieło zostało napisane w języku łacińskim

Czas i miejsce akcji

Przedstawione historie mają miejsce w XIII wieku i obejmują lata życia św. Franciszka.
Opisywane wydarzenia dzieją się głównie na terenie Włoch (Asyż, Siena). wspomniane są
również wędrówki św. Franciszka do Hiszpanii, Francji i Babilonu.

Treść utworu
Utwór jest zbiorem krótkich opowiadań o wybranych epizodach z życia świętego i jego
pierwszych towarzyszy. Św. Franciszek podjął decyzję o ofiarowaniu się Bogu i bliźnim -
wyrzekł się wszystkich dóbr materialnych oraz pokus cielesnych. Dołącza do niego
zafascynowany skromnością Franciszka Bernard, bogaty mieszkaniec z Asyżu, który idąc w
ślady świętego, oddaje swój majątek ubogim, sam decydując się na życie w nędzy.
Następnie dołącza do nich szereg kolejnych mężczyzn. Św. Franciszek zakłada więc zakon.
Na skutek ascezy drowie Franciszka ulega pogorszeniu. Coraz bardziej podupada na
zdrowiu, tracąc niemal zupełnie wzrok. Pod koniec swojego życia zostaje naznaczony
stygmatami. One zresztą staną się bezpośrednią przyczyną jego śmierci. Franciszek umiera.
po śmierci odwiedza swoich zakonników głosząc im słowa Jezusa.

Bohaterowie
Św. Franciszek - (1181- 1226) włoski święty, zwany biedaczyną z Asyżu. Pochodził z bogatej
rodziny, jednak wyrzekł się majątku ojca i rozpoczął życie wędrownego kaznodziei. Założył
zakon franciszkanów.
Współbracia Franciszka - Bernard, Jałowiec, Idzi, Klara.

jpolski.na6 Strona 34
Wzór świętego na podstawie św.
Daily Journal
Franciszka
* wyrzeka się dóbr materialnych
Date
* afirmuje życie, czerpie z niego radość
* żyje w zgodzie z naturą
* okazuje miłość ludziom, zwierzętom i roślinom
* niesie pomoc pomoc potrzebującym

Motywy w utworze
Motyw Świętego – św. Franciszek pokazany został jako osoba umiejąca się radować, mimo
wyrzeknięcia się dóbr doczesnych. Spełniał wolę Boga i dostrzegał Go w każdym stworzeniu.
Pomagał bliźnim, ubogim, troszczył się o zwierzęta. Kaznodzieja nauczał, głosił słowo Boże i
sławił piękno natury.

jpolski.na6 Strona 35
 LEGENDA O ŚW.
Daily Journal
ALEKSYM
Geneza utworu
Date
Nie wiadomo, czy główny bohater jest postacią autentyczną. Opowieść została spisana w X
w. i rozpowszechniła się w Rzymie a następnie w całym świecie chrześcijańskim.

Treść utworu
W pierwszej części opowieści zaprezentowano rodzinę Aleksego. Ojciec Eufamijan był
bogatym Rzymianinem, pokornym chrześcijaninem - był hojny dla swoich poddanych; matka
Aglijas, również troszczyła się o ubogich. Oboje prosili Boga o potomka, aż w końcu zostali
wysłuchani. Kolejna część przedstawia narodziny, dzieciństwo i młodość Aleksego. Kiedy
Aleksy miał 24 lata, ojciec polecił mu wybrać sobie żonę. Posłuszny syn poślubił cesarską
córkę Famijanę, ale w noc poślubną zwrócił jej pierścień i oznajmił, że opuszcza ją i poświęca
życie służbie Bogu. Małżonkowie postanowili zachować czystość cielesną i połączyć się
dopiero po śmierci. Aleksy udał się potajemnie na wędrówkę. Trzecia część zawiera opis
żebraczego życia Aleksego, który rozdał swoje ubrania biednym, a majątek - kapłanom i
klerykom. Stał się żebrakiem siedzącym pod drzwiami kościoła. Ulitowała się nad nim Matka
Boska, która wyszła z obrazu w kościele i poleciła klucznikowi świątyni, aby dać Aleksemu
schronienie przed mrozem. Od tej pory bezimienny żebrak stał się sławny. W międzyczasie
ojciec Aleksego rozpoczął poszukiwania syna. Jego służący znaleźli Aleksego, ale nie
rozpoznali go. Czwarta część przedstawia losy Aleksego po opuszczeniu Leodycei. Wsiadł na
statek, aby udać się do Tarsu, ale w trakcie podróży statek został przekierowany do Rzymu.
Aleksy postanowił żyć nierozpoznany na dworze swojego ojca. Spędził tam 16 lat. Pod koniec
życia spisał swoje dzieje i umarł. Piąta, Ostatnia część to opis tego, co w Rzymie działo się po
śmierci Aleksego. W mieście rozdzwoniły się dzwony. Do domu Eufamijana udali się papież i
kardynałowie. Znaleźli zmarłego. Znakiem świętości był piękny zapach jego ciała, który
uzdrawiał chorych.

Św. Aleksy jako asceta

ASCEZA to ograniczenie potrzeb życiowych, umartwianie się, poddanie się surowej dyscyplinie
wewnętrznej w celu osiągnięcia doskonałości.

ASCETA to osoba realizująca wzorzec średniowiecznej religijności, polegający ma odrzuceniu dóbr

doczesnych, umartwianiu się w celu osiągnięcia szczęścia.
jpolski.na6 Strona 36
KRONIKA POLSKA
Daily Journal
Gall Anonim
To anonimowy autor Kroniki polskiej. Mimo cudzoziemskiego pochodzenia uważany za
Date
pierwszego polskiego kronikarza. Określenie Gall Anonim wynika z tradycji literackiej sięgającej
XVI wieku.

Geneza utworu
Jest to najstarsze dzieło ukazujące dzieje Polski od czasów legendarnych po rok 1116. Powstała
na zamówienie Bolesława III Krzywoustego.

Kronika
Kronika to dzieło opisujące chronologicznie ważniejsze wydarzenia z życia państwa, instytucji,
organizacji. Łączy elementy wiedzy historycznej z fikcją literacką.

Historiozofia
Historiozofia to dział literatury obejmujący utwory związane z losami państwa i narodu.

Treść utworu
Kronika Anonima opiera się na trzech księgach. W pierwszej autor opisuje dzieje panowania
dynastii Piastów oraz śmierć Chrobrego. W drugiej przedstawia postać Bolesława
Krzywoustego, a w trzeciej jego czyny i dokonania. W tym czasie wplata też inne wątki, które
nie są bezpośrednio związane z osobą księcia. Autor skupia się głównie na Bolesławie
Śmiałym, Bolesławie Chrobrym i Bolesławie Krzywoustym. Władcy są oceniani pozytywnie.
Kronika ma charaker parenetycny.

Bohaterowie
Bolesław Krzywousty – książę ziemi małopolskiej, sandomierskiej i śląskiej;
Bolesław Chrobry – władca Polski pochodzący z dynastii Piastów i pierwszy koronowany król
naszego kraju. Był również księciem Czech w latach 1003-1004
Bolesław Śmiały – nazywano go Szczodrym. Panował w latach 1706-1079. Według niektórych
skazał na śmierć biskupa Stanisława ze Szczepanowa, za co wiele osób go potępiało. Jego
pradziadkiem był Bolesław Chrobry.

jpolski.na6
Strona 37
 Motywy w utworze
Daily Journal
Motyw władcy - Gall Anonim opisuje królów polskich idealizując ich. Bolesław Chrobry, dzięki
swojej przedsiębiorczości, gromadzi w skarbcu wielkie bogactwo. Ponadto ma armię, której
zazdroszczą mu europejscy władcy. Cechują go: sprawiedliwość, pokora, szacunek wobec
innych. W podobny sposób kronikarz opisuje Bolesława Krzywoustego.
Motyw wojny - Gall Anonim w „Kronice Polskiej” opisuje powstanie Państwa Polskiego, w
Date
utworze odnajdujemy również opisy wojen, jakie Polska toczyła z Pomorzanami i Czechami.
Dzięki tej relacji można odtworzyć przebieg tych starć. Kronikarz podkreśla odwagę i
waleczność rycerzy. Na ich tle ukazuje również wojenne talenty Bolesława Krzywoustego –
pisze o chwilach, w których wykazał się on odwagą czy umiejętnością strategicznego
myślenia.

jpolski.na6

Strona 38
 PIEŚN O
ROLANDZIE
Daily Journal
Geneza Date
utworu
Utwór nawiązuje do autentycznych postaci i wydarzeń, ale zawiera również fikcję literacką.
Odwołuje się do ludowych legend o Karolu Wielkim.

Scena śmierci Rolanda

Roland, czując zbliżający się koniec, świadomie na miejsce swej śmierci wybiera wzgórze
(nawiązanie do Biblijnej Golgoty, na której umarł Chrystus) i ma przy sobie tak ważne dla
niego: miecz – Durendal, w głowicy zawierający relikwie oraz róg – symbol dowódcy.
Odwraca głowę w kierunku pogan – aby wszyscy widzieli, że umiera jako zwycięzca. Bije się
w piersi za popełnione grzechy, a do nieba wyciąga swoją prawą rękawicę. Później zwraca
oczy w kierunku Hiszpanii, aby pokazać, że nie boi się wroga. Aniołowie z nieba zstępują do
rycerza. Tuż przed śmiercią przywołuje tak ważne dla niego wartości: miłość do ojczyzny,
wiarę, wierność wobec króla i kraju. Anioł Gabriel przyjmuje rękawicę Rolanda i wraz z innymi
archaniołami: Cherubinem i Michałem niesie duszę rycerza do raju. Scena ta ukazuje, że
nawet na łożu śmierci idealny rycerz wykazuje te cechy, które towarzyszyły mu za życia.

Utwór jako epos rycerski

* opiewa heroiczne czyny legendarnych bohaterów
* akcja dzieje się w tle przełomowych wydarzeń
* ukazuje etos rycerza, wartości, obyczaje, wzorce postępowania
* jest to utwór parenetyczny
* występują zjawiska nadprzyrodzone

Motyw ars moriendi

Ars Moriendi ( Sztuka umierania). Motyw ten wskazywał w jaki sposób prawdziwy chrześcijanin
powinien odejść z tego świata, tak, aby dostąpić zbawienia. Śmierć traktowano jako
podsumowanie ziemskiej wędrówki i bramę do życia wiecznego.

jpolski.na6 Strona 39
 BOSKA KOMEDIA
DailyAlighieri
Dante Journal
Dante Alighieri był włoskim poetą i zasłynął jako twórca Boskiej Komedii, natomiast warto
Date
wiedzieć, że studiował także wiele innych dziedzin, w tym między innymi filozofię i teologię.
Bardzo ważnym elementem biografii Dantego, która odcisnęła piętno na jego twórczości, była
nieszczęśliwa miłość do Beatrycze, którą widział podobno jedynie dwukrotnie. Nie zamienił z nią
nawet słowa, natomiast jej śmierć w wieku 25 lat okazała się poważnym ciosem dla poety, który
znajduje swoje odzwierciedlenie także w ,,Boskiej Komedii’’.

Geneza utworu
Jednym z motywów powstania Boskiej Komedii była idealna miłość, jaką poeta żywił do zmarłej,
ukochanej Beatrycze. Obserwując narastający upadek obyczajów swoich czasów, Dante ukazał
w utworze wiodącą przez Piekło i Czyściec drogę ludzkości do Boga, do prawdziwego
wyzwolenia, zrozumienia ideałów piękna, dobra i mądrości.

Czas i miejsce akcji

Wędrówka poety rozpoczyna się w 1300 roku, nocą, z Wielkiego Czwartku na Wielki Piątek.
Piekło zbudowane z dziewięciu kręgów, dzieli się na górne i dolne. Wędrówka przez składający
się z 9 części Czyściec trwa trzy dni i trzy noce. Droga przez dziewięć niebios Raju prowadzi
bohatera przed oblicze Boga.

Bohaterowie
Dante - Jest głównym bohaterem utworu. Wędrówka po zaświatach ma być dla niego okazją do
odnowy moralnej, sposobem na wyjście z lasu grzechu, w którym się znalazł. Bohater bardzo
przeżywa tę wędrówkę, podczas drogi towarzyszy mu sporo emocji. Często odczuwa lęk,
współczuje wielu potępionym duszom, które miały szlachetne zamiary, ale mimo to znalazły się
w Piekle. Często płacze, kilkakrotnie mdleje z wrażenia. Podróż po Piekle i Czyśćcu do Nieba jest
nie tylko wędrówką w sensie pokonywania przestrzennym, ale także drogą bohatera do
poznania praw Boskich rządzących światem.
Beatrycze - na początku przedstawiona jest jako osoba realna, obiekt ziemskiej miłości. Później
sposób przedstawienia tej postaci zmienia się, w momencie końcowym widzimy ją już jako istotę
nadziemską, świętą, która traci cechy materialnego bytu ziemskiego, ale nie zapomina o nim. To
uosobienie miłości ziemskiej, która zmienia się w miłość Boską – taką, która prowadzi do odnowy
moralnej, która zbliża do samego Boga. To dzięki Beatrycze Dante uwolni się z więzów grzechu,
wzniesie się na najwyższy poziom doskonałości możliwy dla człowieka i będzie mógł oglądać
oblicze Boga.
Strona 40
jpolski.na6
 Wergiliusz - Postać historyczna, rzymski poeta, autor Eneidy. Na prośbę Beatrycze
przeprowadza autora Boskiej komedii przez Piekło, Czyściec aż do granicy Raju Ziemskiego.

Daily Journal
Został on wybrany na przewodnika dlatego, że reprezentuje mądrość i poezję świata
starożytnego. Wergiliusz był najwybitniejszym przedstawicielem kultury starożytnego świata,
przypisywano mu także dar proroczy, dzięki któremu przewidział przyjście na świat Chrystusa.
Dante traktuje Wergiliusza jak mistrza. Znajomość Eneidy umożliwi Dantemu wzniesienie się na
wyższy poziom sztuki poetyckiej – będzie on wzorował się na Wergiliuszu.
Date
Treść utworu
Boska komedia opowiada o wędrówce Dantego przez zaświaty. W nocy z Wielkiego Czwartku
na Wielki Piątek 1300 r. bohater utworu zagubiony w mrocznym lesie i otoczony przez trzy
bestie: panterę, Iwa i wilczycę, spotyka ducha swojego mistrza - Wergiliusza. Rzymski poeta
mówi Dantemu, że dopóki nie pojawi się chart, który przepędzi wilczycę, jedyne wyjście z
gąszczu wiedzie przez piekło, czyściec i raj. Wyjaśnia również, że przysłała go Beatrycze, która
poprosiła Wergiliusza o wyprowadzenie wędrowca z lasu. Zwróciła się również z prośbą do
Matki Boskiej, aby chroniła poetę podczas przemierzania zaświatów. Wergiliusz zapowiada
Dantemu, że będzie jego przewodnikiem tylko podczas wędrówki przez piekło czyściec (jako
poganin nie ma wstępu do nieba). Za murem raju opiekę nad Dantem przejmie Beatrycze, a na
ostatnim etapie podróży, tuż przed spotkaniem z Bogiem św. Bernard z Clairvaux,
średniowieczny mistyk i teolog. Na zakończenie utworu Dante doznaje olśnienia i ma wizję
Boga, jednak nie zostaje ona opisana.
Piekło składa się z dziewięciu kręgów i przypomina stożek z wierzchołkiem znajdującym się w
głębi ziemi (na jego końcu utkwił Lucyfer po upadku z nieba). Przed wejściem umieszczony jest
napis Wchodząc, porzućcie wszelkie swe nadzieje. Dusze największych grzeszników znajdują
się na samym dole, a potępieni z mniejszymi przewinami zajmują górne poziomy. Obrazy piekła
są niezwykle sugestywne - grzesznicy cierpią nie tylko z powodu ognia, wulkanicznych pyłów,
błota, tortur zadawanych im przez diabły, lecz także doskwierają im mróz, deszcz lub susza.
Czyściec ma kształt góry. Na samym jej szczycie przebywają dusze naj- mniej grzeszne, na
dole - największych potępieńców. Wędrówka przez tę krainę, będącą miejscem pokuty, ale i
nadziei na wieczne szczęście, trwa trzy dni i trzy noce. W czyśćcu panuje nastrój zadumy i
spokoju.
Raj (można ujrzeć dopiero po przekroczeniu muru ognia. Za nim znajduje się ogród -raj ziemski.
W raju ziemskim poetę wita Beatrycze, która oprowadza Dantego również po raju niebiańskim
składającym się ze sfer niebieskich. Zakochani wznoszą się na Księżyc, gdzie spotykają duchy
ludzi, którzy nie dopełnili ślubów czystości. Na kolejnych planetach przebywają m.in. dusze
osób ceniących dobro, mędrców, bojowników za wiarę, sprawiedliwych mężów. Ostatnie,
dziesiąte niebo, zwane Empireum, zamieszkuje sam Bóg, a jego dwór przypomina kwiat białej
róży. Dante żegna się z Beatrycze i przed oblicze Stwórcy doprowadza go św. Bernard z
Clairvaux.

jpolski.na6 Strona 41
 Motywy w utworze
Daily Journal
Motyw Boga - Podróż Dantego w poemacie prowadzi go do przedstawienia motywu Boga.
Poeta staje przed jego obliczem w niebie, co wywiera na niego ogromny wpływ i wstrząsa
jego emocjami. Spotkanie Boga doprowadza Dantego do ekstazy i sprawia, że dochodzi on
do wniosku, że to miłość boża jest głównym sensem życia człowieka.
Motyw cierpienia - jest w “Boskiej komedii” zobrazowany za pomocą dusz cierpiących męki
Date
w Piekle. Zostało ono podzielone na dziewięć kręgów, a w każdym z nich inny rodzaj
grzeszników odbiera swoją karę za grzechy i cierpi. Poeta w ten sposób ukazuje, że karą za
występne życie jest cierpienie, które nigdy się nie kończy i któremu nie można ulżyć. Nie
można od niego uciec, każda dusza otrzymuje to, na co zasłużyła.
Motyw kary- wraz z motywem cierpienia pojawia się w “Boskiej komedii” także motyw kary.
Dante obserwuje w piekle dusze ludzi, którzy popełnili różnego rodzaju zbrodnie, za które
teraz pokutują, znosząc wieczne cierpienie. Opisana została więc przez poetę idea
chrześcijańskiej kary za grzechy i pośmiertnego rozliczenia człowieka z czynów, które
popełnił w ciągu swojego życia.
Motyw zaświatów- ważnym motywem poematu są zaświaty, bo to właśnie po nich wędruje
przez trzy dni Dante. Podzielone są one na trzy części – Piekło, Czyściec i Raj. Taka
kolejność ich ukazania ma charakter alegoryczny – przedstawiają one drogę człowieka od
upadku i grzechu, poprzez pokutę, aż do zbawienia duszy.
Motyw wędrówki - Podróż Dantego trwa trzy dni, rozpoczyna się w nocy z Wielkiego
Czwartku na Wielki Piątek, a kończy się w Wielkanoc. Czas wędrówki na wymiar symboliczny
– Dante wędruje po zaświatach w czasie, w którym Chrystus umiera i zmartwychwstaje.
Jego podróż rozpoczyna się w Piekle, następnie poeta odwiedza Czyściec, a na końcu trafia
do Raju. Wędrówka ta ma kilka wymiarów. Na pierwszy plan wybija się przedstawienie
obrazu chrześcijańskich zaświatów oraz ich organizacji. Dante w czasie wędrówki próbuje
odnaleźć także utraconą wiarę oraz sens życia. Bohater zmienia się pod wpływem widoków,
jakie zostały mu ukazane. Jest to więc także obraz duchowej przemiany poety.

jpolski.na6 Strona 42
RENESANS

jpolski.na6 Strona 43
 RENESANS
Nazwa epoki
Nazwa epoki pochodzi od francuskiego słowa ,,renaissance", które oznacza odrodzenie,
ponowne narodziny. Używane jako nazwa epoki, określa okres odrodzenia się w Europie idei
antycznych w dziedzinie filozofii, literatury i sztuki. Renesans to odrodzenie na nowo kultury i
sztuki antyku oraz odrodzenie człowieka.

Ramy czasowe
Początek: 1440r - wynalezienie druku przez Jana Gutenberga; 1442 - odkrycie Ameryki przez
Krzysztofa Kolumba
Koniec: sobór trydencki (1548). Niekiedy przyjmuje się też rok 1600.

Filozofia renesansu
Filozofia renesansu czerpała z dobytku myślicieli antycznych, wzbogacając się o pierwiastek
chrześcijański. Koncentrowała się wokół człowieka i spraw z nim związanych. Kierunki
filozoficzne:
IRENIZM (Erazm z Rotterdamu)
kierunek dążący do utrwalenia pokoju między różnymi grupami wyznaniowymi, postulował
tolerancje religijną opartą na szacunku dla innych wyznań. Głupota i zabobon są głównymi
przeszkodami na drodze do pokoju i szczęścia ludzi.
MAKIAWELIZM (Niccolo Machiavelli)
postawa według której cel uświęca środki, usprawiedliwia przebiegłe postępowanie i
wykorzystywanie najgorszych ludzkich cech, dla osiągnięcia celu. Najważniejszy cel to dobro
państwa, każdy człowiek ma tendencje do czynienia dobra i zła.
EGALITYZM (Tomasz Morus)
pogląd społeczno-polityczny uznający za podstawę sprawiedliwego ustroju społecznego,
zasadę równości między ludźmi pod względem ekonomicznym, społecznym i politycznym.

Sztuka
W renesansie została doceniona rola artysty. Przestali oni być anonimowi i zaczęli cieszyć się
uznaniem oraz sławą. Często byli wspomagani przez mieszczan lub szlachtę, co dawało im
swobodę twórczą - mecenat. W architekturze, rzeźbie i malarstwie czerpano z klasycznych
wzorców i wykorzystywano mitologię.

jpolski.na6 Strona 44
 Pojęcia
Antropocentryzm to postawa lub koncepcja światopoglądowa, według której punktem
odniesienia wszystkich zjawisk i rzeczy powinien być człowiek - człowiek w centrum.
Humanizm to prąd umysłowy i kulturalny okresu odrodzenia, stawiający człowieka i życie
ziemskie w centrum zainteresowania. Głosił godność i autonomię jednostki oraz postulował
pełny rozwój możliwości człowieka. Humaniści głosili hasło ,,powrotu do źródeł'', czyli sięgnięcia
do starożytnych wzorców, studiowania antycznej kultury i sztuki. Renesansowym humanistom
bliska była maksyma rzymskiego Terencjusza ,,Człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi
obce''.
Reformacja to ruch społeczno-religijny zapoczątkowany przez Marcina Lutra w 1517r, dążący do
odbudowy życia religijnego, do rozbicia jedności kościoła i powstania nowych odłamów
religijnych. Zwolennicy reformacji domagali się radykalnych zmian w kościele katolickim, a
skutkiem tego był rozłam na liczne odłamy protestanckie: Luteranizm, Anglikanizm, Kalwinizm,
Arianizm. Reformacji towarzyszyło ożywienie umysłowe. Dzięki niej rozwinęło się też
piśmiennictwo w językach narodowych.

jpolski.na6 Strona 45
 ODPRAWA POSŁÓW
GRECKICH
Jan Kochanowski
Jan Kochanowski (1530-1584r) - Pochodził ze średniozamożnej rodziny szlacheckiej. Urodził się
w Sycynie w powiecie radomskim, w rodzinnym majątku ziemskim obejmującym m.in.. wieś
Czarnolas. Jest uważany za twórcę polskiego język literackiego, najwybitniejszego poetę
staropolskiego.

Geneza utworu
Utwór powstał na zamówienie Jana Zamoyskiego z okazji jego ślubu. Dramat wystawiono w
obecności króla i wydano drukiem w 1578r. Również istotnym powodem przygotowania dramatu
były zbliżające się obrady sejmu.

Czas i miejsce akcji

Miejscem akcji jest Troja. Czas akcji obejmuje wydarzenia tuż przed wybuchem wojny trojańskiej.
Bohaterowie spotykają się i rozmawiają na placu przed pałacem Priamusa.

Treść utworu
Odprawa posłów greckich jest nawiązaniem do historii zawartej w Iliadzie Homera. Dramat
opisuje historię narady królewskiej, do której dochodzi w Troi, a której zadaniem jest
postanowienie, co ma się stać z Heleną, żoną króla Sparty, Menelaosa, porwaną i uprowadzoną
do Troi przez królewskiego syna, Aleksandra. Do Troi przybyli bowiem posłowie greccy, którzy
pragną odzyskać królową.
Na początku widzimy, jak Aleksander stara się przekonać doradcę królewskiego, Antenora, by ten
poparł go w trakcie narady, on jednak nie zgadza się na to, bo za największą wartość uważa
uczciwość. Poza tym gardzi postępowaniem Aleksandra.
W kolejnym epizodzie Helena skarży się na to, że jest w Troi traktowana jak niewolnica, a jeśli
zostanie zwrócona Grekom, ci potraktują ją jeszcze gorzej. Jest załamana sytuacją, w której się
znalazła i nie widzi z niej dobrego wyjścia. Zwierza się z tych dylematów swojej opiekunce, która
stara się ją pocieszyć. Do Heleny przybywa posłaniec Aleksandra, którego zadaniem jest
streszczenie jej przebiegu rady. Wypowiadali się na niej głównie Aleksander, który optował za
zatrzymaniem Heleny w kraju oraz Antenor, który był przeciwnego zdania. Szalę zwycięstwa na
stronę Aleksandra przechyla mowa Iketaona, po której zapanował chaos i Priam, przychylając się
do głosu większości, rozkazuje, by Helena została w Troi. Dwaj posłowie greccy, Ulisses i
Menelaos wygłaszają monologi, w których gardzą państwem, gdzie hołduje się nieuczciwości i
brakowi honoru. Strona 46
jpolski.na6
Planują zemstę i modlą się, by bogowie wstawili się za nimi, bo to oni działają w słusznej sprawie
i to po ich stronie jest sprawiedliwość, a zostali upokorzeni już drugi raz.
Antenor stara się ostrzec Priama, by ten zwiększył swoją straż i zaczął przygotowania do wojny,
która jest nieunikniona. Król lekceważy jego przestrogi. Lekceważy również przepowiednie
swojej córki, Kasandry, która w wieszczej wizji widzi niedługi upadek Troi i śmierć członków
swojej rodziny. Król Priam wspomina wówczas sen matki Aleksandra, Hekabe, który miała tuż
przed jego narodzinami, a który miał zwiastować, że to dziecko doprowadzi do katastrofy całego
państwa.
Po chwili do mężczyzn dołącza rotmistrz, który przyprowadza greckiego więźnia, pojmanego
niedawno, bowiem okręty achajskie właśnie zaczęły gromadzić się na nabrzeżu trojańskim i
trwają pierwsze starcia. Więzień potwierdza wszystkie te informacje. Priamowi dopiero wtedy
otwierają się oczy, bo zyskał namacalny dowód na to, że wojna jest więcej niż prawdopodobna.
Zarządza natychmiast zorganizowanie narady wojennej następnego dnia, w celu ustalenia
najlepszego sposobu obrony. Dramat kończy wypowiedź Antenora, który stwierdza, że najlepszą
obroną jest atak.

Bohaterowie
Priam - król Troi, ojciec Parysa, jako władca jest słaby, zdaje się na innych.
Aleksander (Parys) - królewicz trojański, porywacz Heleny, bezwzględny egoista
Helena - Zona Menelaosa, porwana przez Parysa, gdyż została mu obiecana przez Afrodytę jako
najpiękniejsza kobieta na ziemi.
Artenor - patriota, mądry, rozważny, dobry polityk, chce uniknąć wojny, niestety nikt go nie
słucha.
Menelaos - mąż Heleny, chce pomsty na Trojańczykach.
Kasandra -trojanka, córka Priama. Przez Kasandrę przemawia głos przeznaczenia. Otrzymała od
Apollina dar przewidywania przyszłości, jednak ponieważ odrzuciła jego względy - została
ukarana. Nikt nie wierzy jej proroctwom, dar stał się więc bezużyteczny. Kasandra przewiduje
upadek Troi, śmierć i zbezczeszczenie ciała Hektora, podstęp z koniem trojańskim i rzeź
mieszkańców.

Racje Parysa i Antenora

PARYS ARTENON

Aleksander pogwałcił prawo

gościnności i wykradł
Helena jest darem od Afrodyty i
gospodarzowi żonę. Grecy będą się
głupstwem byłoby ten dar odrzucać
upominać o Helenę nie tylko przez
posłów, lecz także zbrojnie.

Porwanie Medei to dawna sprawa,

Przywołuje krzywdy jakie Grecy
nie za czasów obecnego władcy i
wyrządzili Trojanom np. porwanie
nie ma potrzeby wracać do tego
Medei.
wydarzenia.

jpolski.na6 Strona 47
 Cechy Parysa i Antenora
PARYS ARTENON

symbolizuje prywatę rozsądny

uosobienie postawy patriotycznej -

egoistyczny
dobro państwa uznaje za priorytet

symbolizuje mądrość i
lekkomyślny, zaślepiony miłością
szlachetność

przekłada osobiste szczęście nad kieruje się racją stanu, a nie

dobro państwa prywatnym interesem

używa wszelkich chwytów np.

chce oddania Heleny
przekupstwa

Utwór jako tragedia klasyczna

Kochanowski czerpał z dzieł Homera. Zachował zasadę trzech jedności: czasu, miejsca, akcji.
Respektował też obowiązujący w teatrze antycznym nakaz, by nie wprowadzać na scenę więcej
niż trzech aktorów. Również kompozycja lektury naśladuje układ klasycznej tragedii: wstępna
mowa Antenora pełni funkcję prologu, następnie możemy wyróżnić epeisodiony, które są
rozdzielone pieśniami chóru. Dramat kończy się scen stanowiącą epilog: dowiadujemy się w nim
o nieuchronnym wybuchu wojny.

Uniwersalne przesłanie utworu

* losy państwa zależą od moralności rządzących
* ludzie u władzy powinni poważnie traktować swoje obowiązki
* dobro wspólne jest ważniejsze niż interes prywatny
* władcy zostaną rozliczeni ze swoich czynów
* potępienie egoizmu, prywaty i przekupstwa

jpolski.na6 Strona 48
 Motywy w utworze
Motyw władzy - Naj­waż­niej­szym mo­ty­wem dzie­ła jest wła­dza. Ko­cha­now­ski po­ka­zu­je, z jak wiel­‐
ką od­po­wie­dzial­no­ścią się ona wią­że i ja­kich szkód może do­ko­nać, gdy po­wie­rzo­na jest nie­wła­‐
ści­wej oso­bie. Priam jest sła­bym wład­cą, co od­bi­ja się na jego pod­wład­nych. Przed­kła­da on bo­‐
wiem pry­wat­ny in­te­res swój i wła­sne­go syna, Pa­ry­sa po­nad do­bro kra­ju, któ­rym rzą­dzi. Nie umie
on tak­że przy­go­to­wać się do woj­ny z Gre­ka­mi, co osta­tecz­nie do­pro­wa­dza Tro­ję do upad­ku.
Motyw wojny - Kon­flikt zbroj­ny wisi tu w po­wie­trzu, może wy­buch­nąć w każ­dej chwi­li, jed­nak
nie mo­bi­li­zu­je to kró­la Pria­ma do pod­ję­cia od­po­wied­nich dzia­łań. Woj­na jest ogrom­nym za­gro­że­‐
niem dla Troi i ma przy­czy­nić się do jej upad­ku, jed­nak wła­dze mia­sta nie po­tra­fią pod­jąć w tej
sy­tu­acji sta­now­czych dzia­łań, a sam król kie­ru­je się swo­im wła­snym, pry­wat­nym do­brem oraz
dzia­ła zgod­nie z my­ślą swo­je­go syna. Woj­na jest więc tu­taj przed­sta­wio­na jako apo­ka­lip­sa, nad­‐
cho­dzą­ca za­gła­da, któ­rą lu­dzie igno­ru­ją, mimo iż wie­dzą, że nad­cho­dzi ona bar­dzo szyb­ko.
Motyw miłości - Wy­buch woj­ny tro­jań­skiej ma swo­je źró­dło w uczu­ciu, ja­kim Pa­rys za­pa­łał do
He­le­ny i przez któ­re zde­cy­do­wał się ją po­rwać. Mi­łość więc stoi za ogrom­ną tra­ge­dią, jaką była
woj­na tro­jań­ska i upa­dek mia­sta.

jpolski.na6
Strona 49
 TRENY
Jan Kochanowski

Tren
Tren to gatunek liryki wywodzący się z antyku, obejmuje utwory wyrażające żal i smutek po
stracie zmarłego, wysławiające jego zalety, a także zawierające słowa pocieszenia i napomnienia
skierowane do tych, którzy pozostali.

Geneza trenów
Treny Jana Kochanowskiego to cykl 19 utworów, które ukazały się w 1580roku, po śmierci
ukochanej córki Urszulki. Kochanowski złamał dwie zasady związane z pisaniem trenów:
* napisał nie jeden, lecz cykl 19 utworów
* nie poświęcił ich wybitnej jednostce, tylko małemu dziecku.

Kompozycja trenów
I - wyjawienie przyczyny bólu
II - VIII - pochwała cnót i zasług Urszulki, opis rozpaczy
IX - XI - zwątpienie, kryzys światopoglądowy
XII - XVIII - szukanie ukojenia
XIX - sen

TREN IX
Dotąd o śmierci Urszulki mówił pogrążony w żalu ojciec, teraz wypowiada się filozof i nauczyciel.
Teraz to on, pocieszyciel - sam potrzebuje wsparcia. Wyraźne są tu zmiany w światopoglądzie
człowieka, poety, filozofa. Okazuje się, że jedna śmierć przyniosła ruinę całej hierarchii wartości.
Większą część utworu wypełnia apostroficzny zwrot do ,,Mądrości" - filozofii stoickiej,
nacechowany ironią. Stoicka mądrość, która miała być zabezpieczeniem przez ślepą siłą losu,
okazuje się, że jest pozbawionym znaczenia dramatem filozoficznym. Filozof, który przez całe
życie poszukiwał idealnych praw pozwalających godnie, spokojnie i szczęśliwie żyć. Doświadczył
prawdziwego bólu. Już wie, że nie ma wartości, które by przed nim chroniły. Wie także, że
wobec cierpienia wszyscy są równi, każdy przeżywa je tak samo, bez względu na wyznawaną
wiarę, światopogląd czy stan wiedzy.

jpolski.na6 Strona 50
 TREN X
To wyraz dramatycznych poszukiwań dziecka w zaświatach wyobrażanych przez różne kręgi
wierzeń. Jest to platońska preegzystencja dusz, chrześcijański raj i czyściec, starożytny Hades
czy koncepcja reinkarnacji. W końcu pojawia się smutne i pełne zwątpienia wezwanie
,,Gdzieśkolwiek jest, lituj mej żałości". Zatracony w bólu ojciec dotarł już do granicy zwątpienia
w istnienie Boga. Dopuścił do siebie myśl, że być może śmierć jest ostatecznym końcem życia -
a jeśli tak jest, to egzystencja ludzka jest pozbawiona sensu.
Jest to punkt zwrotny w cyklu trenów. Utwór, w którym na skutek rozpaczy i cierpienia
następuje załamanie filozofii życiowej podmiotu lirycznego.

TREN XI
Cierpiący ojciec tworzy wyidealizowany portret zmarłej Urszuli. Następnie podmiot liryczny
poddaje wątpliwości kolejną wartość - cnotę, która miała uczynić człowieka szczęśliwym.
Tworzy tragiczną wizję rzeczywistości. Człowiek w tym świecie staje oko w oko z nieszczęściem
i jest skazany na przegraną.

TREN XIX
Tren stanowi zamknięcie całego cyklu, jego podsumowanie. Przynosi on pocieszenie oraz
napomnienie. Dotyczy przede wszystkim spraw ziemskich oraz problemu przywrócenia
pierwotnego ładu i spokoju. Podtytuł utworu, sugerujący iż chodzi o sen, posiada dość bogatą
tradycję piśmienniczą. Zmęczonym całonocnym czuwaniem wypełnionym lamentami i
modlitwami, ojciec przysypia.

Motywy w trenach
Motyw dziecka - Urszulka, mimo młodego wieku, jest także przedstawiana przez ojca jako
dziecko niezwykle utalentowane, wykazujące zdolności poetyckie. Jej utrata jest szczególnie
bolesna ze względu na młody wiek. Cierpienie dziecka wydaje się niewytłumaczalną zawiłością
losu.
Motyw cierpienia - Kochanowski jawi się czytelnikowi przede wszystkim jako ojciec opłakujący
stratę dziecka. Wspomina on chwile wspólnych zabaw, żartów, ubrania i wygląd Urszulki. Nie
potrafi pogodzić się z jej stratą. Czuje też wyrzuty sumienia, że nie potrafił zapobiec śmierci
dziewczynki.
Motyw śmierci - Urszulka, główna bohaterka całego cyklu – umiera w bardzo młodym wieku.
Ojciec nie potrafi pogodzić się z jej śmiercią, opłakuje stratę i „przelewa” na karty papieru swój
żal. Śmierć dziecka jest także punktem wyjścia do rozważań na temat ludzkiej egzystencji,
niesprawiedliwości losu i znikomości ludzkiej wiedzy.

jpolski.na6 Strona 51
 PIEŚNI
Pieśń
Początkowo pieśni były wykonywane tylko z akompaniamentem, jednak po czasie stały się one
odrębnym gatunkiem literackim poezji lirycznej. Zazwyczaj są one o tematyce poważnej

Rodzaje pieśni
* pieśni religijne - psalmy
* pieśni biesiadne
* pieśni filozoficzne
* pieśni patriotyczne
* pieśni chwalebne
* pieśni autotematyczne (o poezji)

Cechy pieśni
* częste występowanie refrenów
* podział na strofy
* rytmizacja
* prosta budowa
* obecność paralelizmów

PIEŚN IX
,,Chcemy sobie być radzi?”
Pieśń ta jest odpowiedzią na pytanie, jak człowiek ma osiągnąć szczęście Kochanowski za­chę­ca
do epikurejskiego podejścia: roz­ko­szo­wa­nia się mu­zy­ką Kochanowski radzi, aby człowiek
biesiadował i cieszył się muzyką. Nie powinien martwić się tym, co stanie się z nim w
przyszłości., bo wie tylko Bóg. Życie człowieka jest podporządkowane losowi, który jest zmienny,
przynosząc mu czasem smutki, czasem radości i człowiek powinien je znosić w ten sam sposób.
Nie należy przywiązywać się do rzeczy materialnych, które w każdej chwili mogą przeminąć.
Człowiek powinien modlić się do Boga zarówno w radości jak i smutku.

jpolski.na6 Strona 52
 PIEŚN V
,,O spustoszeniu Podola”
Pieśń ta ma charakter patriotyczny. Na początku podmiot przywołuje sytuację w jakiej znaleźli
się Polacy w 1575 roku - klęska wojny z Tatarami. Określa Polaków mianem owiec, które porzucił
pasterz. Kochanowski ukazuje, że przyczyną klęski była słabość państwa. Dlatego utwór miał
przede wszystkim na celu pobudzenie Polaków do działania. Neguje szlachtę, która lekceważy
zagrożenie. Kochanowski napomina Polaków, aby na pierwszym miejscu stawiali losy ojczyzny -
nie prywatę.

jpolski.na6 Strona 53
KAZANIA SEJMOWE
Piotr Skarga
Był jedną z najwybitniejszych postaci kultury polskiej na przełomie XVI i XVII wieku. Po
ukończeniu Akademii Krakowskiej kontynuował studia teologiczne. W 1564 roku przyjął
święcenia kapłańskie, a cztery lata później wstąpił do zakonu jezuitów. W 1588 roku Skarga
został królewskim kaznodzieją i sprawował ten urząd aż do swojej śmierci.

Geneza utworu
Kazania sejmowe zostały napisane w 1597 roku i nigdy nie zostały wygłoszone. Składają się z 8
utworów w których autor wskazuje choroby Rzeczpospolitej m.in. brak tolerancji religijnej,
chciwość. Zbiór niesie ze sobą także uniwersalne przesłanie, dotyczące postawy patriotycznej i
powinności obywateli wobec swojego kraju.

Treść utworu
Tematyką kazań są kwestii religijno-polityczne. Skarga wskazuje choroby, które jego zdaniem
nękają Rzeczpospolitą i prowadzą ją do upadku:
* brak patriotyzmu i chciwość
* niezgoda między sąsiadami
* brak jedności wśród wyznawców katolicyzmu
* osłabienie władzy królewskiej
* niesprawiedliwe prawa
* występki przeciwko Bogu i przykazaniom

Retoryka
Retoryka to sztuka pięknego i logicznego formułowania wypowiedzi oraz skutecznego
przekonywania.

Motywy w utworze
Motyw ojczyzny- Piotr Skarga wielokrotnie podkreśla w „Kazaniach sejmowych” rolę i wagę
Ojczyzny. Powinna ona być szanowana i miłowana przez obywateli. Szczególny nacisk kładzie
Skarga na niedostatek miłości względem Ojczyzny pośród nią rządzących, a także wskazuje na
przedkładanie osobistych interesów nad jej dobro.
Motyw Boga - Piotr Skarga zwraca uwagę posłów na to, że odeszli od katolickiej wiary swoich
przodków. Przypomina, iż to Bóg ustanowił króla i prawa, od Jego woli zależy pomyślność
rządów.

jpolski.na6 Strona 54
BAROK

jpolski.na6 Strona 55
 BAROK
Nazwa epoki
Termin prawdopodobnie pochodzi od portugalskiego wyrazu barocco co oznacza ,,dziwność,
nietypowość". Określenie to odpowiada charakterowi epoki, w której odrzucono klasyczny
kanon piękna.

Ramy czasowe
Początek: 1584 rok - śmierć Jana Kochanowskiego
Koniec: 1764 rok - objęcie tronu przez Stanisława Augusta Poniatowskiego

Filozofia baroku
RACJONALIZM - Kartezjusz
* ,,myślę, więc jestem"
* otaczający nas świat może być tylko złudzeniem, snem
* rola umysłu w procesie poznawania rzeczywistości
SCEPTYZM - Pascal
* wiara jest drogą do prawdy, umysł bywa ułomny
* człowiek który wierzy w istnienie Boga jest w korzystniejszej sytuacji, niż ten, który tego nie
robi

Pojęcia
Kontrreformacja - odpowiedź kościoła katolickiego na renesansowy ruch reformacji. Sobór
trydencki zapoczątkował kontrreformacje i próbował odzyskać wpływy kościoła.
Sarmatyzm - zjawisko kulturowe charakterystyczne wyłącznie dla polskiego baroku.
Wiązało się to ze światopoglądem żyjącej wtedy szlachty. Uważała ona, że pochodzi od
starożytnego rodu dzielnych wojowników, sarmatów. Ideologia ta obejmowała zarówno
życie codzienne jak i uroczystości w których szlachta brała udział. Wytworzyły się
charakterystyczne stroje, obyczaje.
Teatralizacja życia - życie zamożnych warstw było naśladowaniem form teatralnych -
przesadny ceremoniał, wystawne uczty, ozdobne stroje, portrety.

jpolski.na6 Strona 56
 Sztuka baroku
Twórcy barokowi podważyli kanon estetyczny wypracowany w starożytności. Fascynowało ich
to, co niezwykłe, wyrafinowane i tajemnicze. Wpływ refleksji metafizycznych powodował
zainteresowanie takimi tematami jak przemianie, kruchość istnienia, marność dóbr doczesnych.

Cechy stylu barokowego

* zaburzenie proporcji, deformacja
* przepych, bogactwo, nadmiar
* przerost formy nad treścią
* ekspresja uczuć, niepokój
* kontrast, asymetria

jpolski.na6 Strona 57
 MAKBET
Wiliam Szekspir
Jeden z najwybitniejszych dramaturgów. Jest uważany za ojca teatru elżbietańskiego.
Pracował jako nauczyciel, po cym przeniósł się do Londynu. Stał się wtedy człowiekiem
teatru. Pisał swoje najsłynniejsze tragedie. Przyjęto jego rodzinę do stanu szlacheckiego.

Teatr elżbietański
Rozwinął się w Anglii za panowania Elżbiety I. Spektakle tworzyły zawodowe zespoły
teatralne, a tekstów dostarczali dobrze wykształceni dramaturdzy. Zazwyczaj odgrywano
sztuki w ogrodach, następnie w 1576r w Londynie powstał przeznaczony do tego budynek.

Geneza utworu
Inspiracją do napisania tragedii stały się autentyczne wydarzenia z XI wieku - objęcie
władzy przez jednego z generałów po zamordowaniu ówczesnego króla Szkocji - Dunkana.
Makbet jest przykładem wybitnego stylu i ponadczasowej tematyki, która skłania do
refleksji na temat mechanizmów władzy i zbrodni.

Czas i miejsce akcji

W utworze została zerwana zasada trzech jedności. Czas nie jest ściśle określony -
wydarzenia mogą rozgrywać się w XI wieku.. Czas akcji wykracza poza 24 godziny.
Wydarzenia dzieją się w większości w Szkocji - dynamicznie przenoszą się w różne
lokalizacje.

Bohaterowie
Makbet - z początku szlachetny i wierny poddany króla Dunkana, swojego krewnego,
dowódca wojsk szkockich, przepowiednia rozbudza w nim żądzę władzy. Traktuje wróżby
jako pewniak, więc działa tak, by jak najszybciej się wypełniły. Staje się okrutnym tyranem.
Banko - przyjaciel Makbeta, razem spotykają czarownice na wrzosowiskach.
Lady Makbet - zły duch męża. Manipuluje Makbetem - tłumi jego opory moralne i namawia
do zbrodni. Obmyśla plan zamordowania króla. Wyrzuty sumienia wpędzają ją w obłęd,
popełnia samobójstwo.
Dunkan - król Szkocji, zamordowany przez Makbeta. Dobry sprawiedliwy i szlachetny
władca.
Malkolm - syn Dunkana, po jego śmierci zostaje królem.
Makduf - lord szkocki, oddany służbie królowi Dunkanowi. Z jego ręki ginie Makbet.
Wiedźmy - postaci fantastyce, odprawiając czary, przepowiadały przyszłość Makbetowi.
Lady Makduf - żona Magdufa, gdy jej mąż uciekł do Anglii, został zamordowana wraz z
synem na polecenia Makbeta.
Strona 58
jpolski.na6
 Treść utworu
Makbet, jeden ze znakomitych wodzów wojsk króla Duncana, jadąc przez wrzosowisko
wraz ze swoim przyjacielem, Bankiem, spotyka trzy wiedźmy. Przepowiadają mu one, że
zostanie królem, a Banko będzie ojcem królów.
Zwierza się swojej żonie, a Lady Makbet namawia go do popełnienia zbrodni na
prawowitym władcy. Jest to tym łatwiejsze, że po wygranej bitwie, Duncan gości w
zamku Makbeta - Inverness. Tam król ginie z ręki Makbeta, który przygotowuje zbrodnię
wraz z żoną. Potem, po ucieczce królewskich synów za granicę w obawie o życie,
Makbet podejmuje władzę. Wkracza na drogę zbrodni - musi zabić Banka w obawie, by
nie rozeszła się wieść o ich spotkaniu z czarownicami i przepowiedni. Na jego polecenie
ginie też Lady Makduf i jej synek, bo w ten sposób Makbet chce się zemścić na
zwolenniku prawowitego następcy tronu, Makdufie.
Makbet jeszcze raz odwiedza czarownice, by upewnić się, że jego władzy nic nie
zagraża. Wciąż odczuwa wyrzuty sumienia, nie może zaznać spokoju. Podobnie Lady
Makbet, która popada w obłęd i popełnia samobójstwo. Po pokrętnej wróżbie czarownic
Makbet wraca do swojej królewskiej siedziby w zamku Dunzynan. Sprzymierzone
przeciw tyranowi wojska już otaczają zamek. Bohater ginie w pojedynku z Makdufem.

Motywy w utworze
Motyw zbrodni - Dra­mat Szek­spi­ra to stu­dium zbrod­ni. Po­cząt­ko­we za­bój­stwo Dun­ca­na nie­sie
za sobą ko­lej­ne, któ­re co­raz bar­dziej nisz­czą Mak­be­ta od we­wnątrz. Przy kró­lo­bój­stwie ma on
jesz­cze wąt­pli­wo­ści, żona musi przy­na­glać go do dzia­ła­nia. Im jed­nak wię­cej osób usu­wa ze
swej dro­gi, tym bar­dziej bez­dusz­nym mor­der­cą się sta­je. Mo­men­tem kul­mi­na­cyj­nym jest zle­ce­‐
nie za­bój­stwa żony i dzie­ci Mak­du­fa.
Motyw winy i kary - Makbet jako dzie­ło ma cha­rak­ter mo­ra­li­za­tor­ski. Au­tor chciał nim prze­ka­‐
zać, że nie ma winy bez kary. Mak­bet i jego żona, po­zor­nie do­ko­nu­ją zbrod­ni do­sko­na­łej. Na­‐
wet je­że­li nie ma wśród lu­dzi świad­ków ani mści­cie­li, ich wła­sne umy­sły zwra­ca­ją się prze­ciw­ko
za­bój­com. Brak snu to pierw­sza kara, dru­gą jest sza­leń­stwo. Makbet chcąc utrzy­mać wła­dzę,
brnie co­raz moc­niej w ty­ra­nię, co osta­tecz­nie spro­wa­dza na nie­go klę­skę. Ta­kim spo­so­bem
zbrod­nia ka­rze sie­bie samą.
Motyw władzy - Wła­dza jest tu­taj ele­men­tem de­pra­wu­ją­cym. Mak­bet i jego żona po­żą­da­ją ko­‐
ro­ny, wy­star­czy­ło je­dy­nie, by wiedź­my pod­ju­dzi­ły ich do zbrod­ni. Za­ra­zem jed­nak Szek­spir
uka­zu­je, jak to brze­mię po­win­no być wy­ko­rzy­sty­wa­ne. Prze­ciw­sta­wia bo­wiem pra­wo­wi­te­go,
do­bre­go kró­la Dun­ca­na dla uzur­pa­to­ra - Mak­be­ta. Ten dru­gi jest ty­ra­nem, ży­ją­cym cią­głą oba­‐
wą zdra­dy. By utrzy­mać po­zy­cję, brnie co­raz bar­dziej w krwa­wą uzur­pa­cję, co osta­tecz­nie do­‐
pro­wa­dza do woj­ny do­mo­wej.
Motyw wolnej woli
Motyw małżeństwa - Mał­żeń­stwo Mak­be­ta i Lady Mak­bet wy­da­je się trud­ne do oce­ny. Pew­ne
prze­słan­ki wska­zu­ją, że obo­je ko­cha­ją się praw­dzi­wie i mie­li dla sie­bie, po­cząt­ko­wo przy­naj­‐
mniej, wie­le uczu­cia. Nie­mniej am­bi­cja oraz po­peł­nio­ne zbrod­nie od­da­la­ją od sie­bie nie­gdyś bli­‐
skie oso­by. Osta­tecz­nie Mak­bet prze­sta­je in­te­re­so­wać się lo­sem swo­je żony do tego stop­nia,
że nie przej­mu­je go, ani jej sza­leń­stwo ani sa­mo­bój­stwo.

jpolski.na6
Strona 59
Motyw samobójstwa - Lady Makbet, umę­czo­na przez wła­sne sza­leń­cze wi­zje za­krwa­wio­nych
dło­ni, po­rzu­co­na przez mał­żon­ka i po­zba­wio­na spo­koj­ne­go snu, tar­ga się na wła­sne ży­cie.
Mak­bet nie­wie­le so­bie robi z jej śmier­ci, sam jed­nak roz­wa­ża po­dob­ny ko­niec. Jed­nak jako ry­‐
cerz woli nie iść ścież­ką daw­nych Rzy­mian, prze­bi­ja­jąc wła­sną pierś mie­czem.
Motyw kobiety fatalnej - Z fran­cu­skie­go fem­me fa­ta­le. Jest to ko­bie­ta, któ­ra spro­wa­dza na
męż­czy­znę zgu­bę, wy­ko­rzy­stu­jąc go przy tym do wła­snych ce­lów. W utwo­rze Szek­spi­ra przy­‐
kład ta­kiej po­sta­ci sta­no­wi Lady Mak­bet. To ona pod­sy­ca w mężu am­bi­cję, chłod­no opra­co­wu­‐
je plan za­mor­do­wa­nia Dun­ca­na. Po­stać tą an­giel­ski dra­ma­turg na­pi­sał tak do­brze, że do dzi­siaj
sta­no­wi ona pe­wien ar­che­typ ko­bie­ty fa­tal­nej.
Motyw szaleństwa

jpolski.na6 Strona 60
 PAMIĘTNIKI
Jan Chryzostom Pasek
Pochodził z rodziny szlacheckiej. Prowadził życie ziemianina. Zasłynął pamiętnikami,
spisywanymi pod koniec życia, odkrytymi dla literatury XIX wieku.
Jan jest typowym przedstawicielem szlachty sarmackiej XVII wieku, a jego ,,Pamiętniki" są
znakomitym oryginalnym przekładem kultury szlacheckiej.

Geneza utworu
Utwór powstał prawdopodobnie w latach 1690-1696. W czasach Paska pisanie pamiętników
było w modzie, a autor stwierdza w nich, że chciał przekazać potomności swe wspomnienia.
Dzieło pozostało rękopisem.

Czas i miejsce akcji

„Pamiętniki" można podzielić na dwie części. Pierwsza, obejmująca lata 1656-1666 to relacja
Paska- -żołnierza (wojna ze Szwecją, wyprawy do Danii, Rosji, bitwy pod wodzą Stefana
Czarnieckiego). Druga część, lata 1667-1688, jest opisem życia, które autor wiódł na wsi (m.in. w
Olszówce koło Jędrzejowa).

Bohaterowie
Jan Chryzostom Pasek, autor i główny bohater pamiętnika, to typowy przedstawiciel
siedemnastowiecz Sarmaty. Reprezentuje średniozamożną szlachtę. Opanował podstawy łaciny,
ale jego wykształcenie jest mierne, a horyzonty myślowe - wąskie. Nie trapią go problemy
natury egzystencjalnej czy filozoficznej. Ukazuje siebie w działaniu, a z pamiętnika wynika, że
najlepiej realizował swą naturę na polu walki. Jako żołnierz jest dzielny i odważny, ale nie bierze
udziału w wojnach bezinteresownie (wojna była szansą na zdobycie majątku oraz pozycji
społecznej). Prowadząc życie szlachcica-ziemianina także odznacza się typowymi cechami
Sarmaty. Jest gościnny i towarzyski, ale też skory do bijatyk i awantur, chlubi się nimi (prowadzi
spory z sąsiadami, wdaje się w pojedynki i bójki). Jest chciwy - odruchowo szacuje wartość
przedmiotów (np. łupów), a szukając żony bierze pod uwagę głównie posąg przyszłej małżonki.

Treść utworu
Historia w “Pamiętnikach” Jana Chryzostoma Paska wynika z doświadczeń autora. Wraz z
jego dziejami czytelnik poznaje walki Czarnieckiego ze Szwedami w Polsce, wojnę Danii,
wojny z Moskwą, konfederacje wojskowe Związku Święconego i rokosz Lubomirskiego. W
kronikarskim zapisie “Pamiętników” pojawiają się także wypadki historyczne z czasów Michała
Korybuta Wiśniowieckiego i Jana III Sobieskiego, między innymi walki z Tatarami w 1672 roku.
Pasek powołując się na relacje z drugiej ręki, opisuje również odsiecz wiedeńską.
jpolski.na6 Strona 61
 Niektórym wydarzeniom poświęca rozbudowane opisy. Odtwarza batalistyczne epizody
wyprawy duńskiej, oblężenia i bitwy morskie, ocenia z głębokim przygnębieniem rokosz
Lubomirskiego (1666), wydarzenia pogłębiające nędzę wśród szlachty i chłopów.
Druga część “Pamiętników” opisuje ziemiański żywot Polaka. Polityka niewiele już autora
interesuje, a główną treścią wspomnień stają się osobiste i gospodarskie wydarzenia.
Przedstawia więc organizowane przez siebie, słynne w okolicy, polowania, opisuje hodowlę
ptaków i tresowaną wydrę, którą podarował królowi Janowi III Sobieskiemu.

Motywy w utworze
Motyw tradycji – Pasek przestrzega wszelkich obowiązujących obyczajów, jest piewcą tradycji
i przywiązania do niej.
Motyw pijaństwa – Pasek to doskonały kompan do szklanki, lubiący dobrze zjeść i suto
zakropić posiłek alkoholem. Staje się to często przyczyną licznych awantur.
Motyw wojny – Pasek opisuje swój udział w wielu wyprawach wojennych. Jednak w opisach
bitew na plan pierwszy wysuwają się zawsze sceny zdobywania łupów wojennych.
Motyw Sarmaty – Pasek po udziale w wielu wojnach osiada w majątku ziemskim – dworku w
Krakowskiem. Z jednej strony ukazuje siebie jako dobrego gospodarza i męża, z drugiej jego
dworek to twierdza odgradzająca go od sąsiadów, z którymi się cały czas procesuje i kłóci.

jpolski.na6 Strona 62
 SKĄPIEC
Molier
Najwybitniejszy komediopisarz francuski, uważany za twórcę klasycznej komedii nowożytnej.
Urodził się w zamożnej rodzinie mieszczańskiej, zdobył solidne wykształcenie. Jego komedie
satyryczne w szybkim tempie zyskiwały popularność

Geneza utworu
Komediopisarz i aktor Molier, żyjący w XVII wieku był świadkiem przeobrażeń społeczeństwa
francuskiego. Należał do nich wzrost znaczenia mieszczaństwa, opierającego swą siłę na
pieniądzu. Małżeństwo w tamtych czasach oznaczało transakcję finansową, dzieci były
całkowicie uzależnione od pieniędzy rodziców. Taka sytuacja stała się źródłem refleksji i
potrzeby stworzenia dzieła odzwierciedlającego ówczesne relacje. W oryginale Euklion, udający
nędzarza, chce wydać córkę Fedrę za starego Megadora; niewolnik Lykonides wykrada skarb
Eukliona, komplikując sytuację. „Skąpca" wystawiono na scenie paryskiej w 1668 r.

Czas i miejsce akcji

Akcja dzieje się w mieszczańskim domu Harpagona w Paryżu, w czasach współczesnych
autorowi, czyli w XVII wieku. Wydarzenia rozgrywają się w ciągu jednego dnia.

Bohaterowie
Harpagon – tytułowy Skąpiec. Jest ojcem Elizy i Kleanta. Charakteryzuje się nienaturalnym
skąpstwem, które zostaje celowo przerysowane, a jego wady stają się tak wyraźne, że aż
śmieszne. Harpagon jest mistrzem w wymyślaniu kolejnych sposobów na zaoszczędzenie
pieniędzy (między innymi, dlatego jego służący pełnią kilka funkcji jednocześnie). Gardzą nim
zarówno służący, jak i najbliżsi. Notorycznie upokarza swoje dzieci i w ogóle nie bierze pod
uwagę ich zdania. Jest bohaterem w pełni negatywnym.
Eliza – jest córką Harpagona. Żyje w ciągłym strachu, ulega ojcu, ponieważ została
wychowana w taki sposób, by szanować jego wolę. Nie chce wywoływać jego gniewu, dlatego
pozostaje posłuszna. Jest zakochana w Walerym, który przyszedł jej z pomocą, gdy tonęła.
Kleant – jest synem Harpagona. Chce być postrzegany jako majętny, dlatego też tonie w
długach i bezustannie gra w karty. Swoje serce ofiarował Mariannie, która odwzajemnia jego
uczucie. Przywiedziony do ostateczności, walczy z ojcem o względy ukochanej.
Marianna – córka szlachcica Anzelma, w której zakochuje się Kleant. Sprawuje opiekę nad
chorą matką, dlatego też, mimo niechęci, musi rozważyć propozycję Harpagona, który
chciałby ją poślubić. Podobnie jak Eliza, nie potrafi się przeciwstawić woli mężczyzn i postąpić
wbrew temu, jak nakazuje obyczaj.

jpolski.na6 Strona 63
 Treść utworu
Eliza i Walery planują ślub, jednak dziewczyna boi się, co powie na to jej ojciec, Harpagon. Z
kolei Kleant, brat Elizy, przyznaje się siostry do uczucia, jakim darzy Mariannę. Tymczasem
ojciec oznajmia Elizie, że planuje ją wydać za majętnego, starszego mężczyznę – Anzelma,
natomiast sam nosi się z zamiarem poślubienia Marianny. Kleant stara się zdobyć pieniądze,
dlatego zgłasza się do lichwiarza, którym ostatecznie okazuje się jego ojciec. Między
mężczyznami dochodzi do ostrej kłótni, po której każdy idzie w swoją stronę. Tymczasem
Frozyna swata Harpagona z Marianną, choć nie otrzymuje za to przewidzianej zapłaty.
Marianna przybywa do domu Harpagona jako jego narzeczona. Po zachowaniu syna, gospodarz
zaczyna coś podejrzewać i udaje mu się ustalić, że Kleant zakochał się w jego wybrance.
Ponownie się kłócą i żaden nie chce ustąpić. Po tej wymianie zdań Strzałka zaczepia Kleanta,
mówiąc mu o skarbie Harpagona, który wykopał w ogrodzie. Kiedy Harpagon dostrzega jej
brak, wpada w panikę. Podczas śledztwa podejrzanym zostaje Walery, a w trakcie rozmowy z
nim pan domu ustala, że ten kocha Elizę. Okazuje się też, że Anzelm to tak naprawdę Tomasz
d’Alburci, będący ojcem Walerego i Marianny. Anzelm przekupuje Harpagona i ten w końcu
wyraża zgodę na śluby swoich dzieci.

Motywy w utworze
Motyw rodziny - At­mos­fe­ra w domu Har­pa­go­na jest bar­dzo na­pię­ta. Męż­czy­zna nie ko­cha swo­‐
ich dzie­ci. Nie może się do­cze­kać, aż opusz­czą jego dom, po­nie­waż nie chce ich dłu­żej utrzy­my­‐
wać. Eli­za i Kle­ant spi­sku­ją prze­ciw­ko ojcu, któ­ry nie zwa­ża na ich szczę­ście.
Motyw kobiety - Eliza pro­wa­dzi nud­ne, sche­ma­tycz­ne ży­cie pan­ny z do­bre­go domu. Oj­ciec jest
za­moż­ny, ale nie daje jej pie­nię­dzy, dla­te­go dziew­czy­na nie bywa w to­wa­rzy­stwie. Jej los od­mie­‐
nia się do­pie­ro, gdy po­zna­je Wa­le­re­go. Eli­za ma mo­ty­wa­cję do dzia­ła­nia, dla­te­go na­bie­ra od­wa­gi,
aby zbun­to­wać się prze­ciw­ko ojcu.
Motyw samotności - Harpagon na pierw­szy rzut oka może wy­da­wać się sil­ny i sta­now­czy. Roz­‐
ka­zu­je służ­bie oraz wła­snym dzie­ciom i nie zno­si sprze­ci­wu. Uwa­ża się za praw­dzi­wą gło­wę ro­‐
dzi­ny. W rze­czy­wi­sto­ści, Har­pa­gon nie ma ni­ko­go bli­skie­go. Je­dy­nym to­wa­rzy­stwem są dla nie­go
pie­nią­dze. Ob­se­sja spra­wia, że tra­ci na­wet wła­sne dzie­ci. Bar­dzo wy­mow­ne jest za­koń­cze­nie
utwo­ru, gdy ską­piec nie może się do­cze­kać, aż przy­tu­li swo­ją szka­tuł­kę z pie­niędz­mi.

jpolski.na6 Strona 64
OŚWIECENIE

jpolski.na6 Strona 65
 OŚWIECENIE
Nazwa epoki
Oświecenie to nazwa epoki, którą przyjęto w całej XVIII-wiecznej Europie na określenie czasów
dominacji nauki i filozofii dla odróżnienia od baroku – uważanego za epokę ciemną. Inne
określenia: wiek rozumu, wiek filozofów. Narodziny nowych tendencji w oświeceniu wiązały się
ze zburzeniem istniejącego porządku i wytyczeniem zupełnie odmiennych dróg.

Ramy czasowe
Początek: około 1680r - teoria grawitacji Newtona
Koniec: 1789r - rewolucja francuska

Filozofia oświecenia
Filozofia w oświeceniu, a wraz z nią myśl społeczna i polityczna przeżywały rozkwit.
EMPIRYZM - John Locke
* człowiek rodzi się jako czysta karta
* fundamentem poznania jest doświadczenie
* ludzie podlegają prawom naturalnym
LIBERALIZM - Wolter
* prawo naturalne jest podstawą moralności
* nietolerancja religijna jest sprzeczna z wiarą chrześcijańską
* celem życia powinno być naprawienie świata

Pojęcia
Racjonalizm - przeświadczenie, że najważniejszym narzędziem poznania jest rozum. Wiązał
się z zakwestionowaniem roli uczucia i wiary. Odrzuca autorytet Kościoła.
Empiryzm - to przekonanie, że rzeczywistość można poznać za pomocą doświadczenia
zmysłowego wewnętrznego lub zewnętrznego. Doświadczenie zawsze jest przed
rozumowaniem. Doświadczenie jest uzasadnieniem rozumowania. Empiryzm był w opozycji do
racjonalizmu zakładającego czyste rozumowanie.
Sensualizm to pogląd głoszący, że źródłem wiedzy są wrażenia zmysłowe, które odbiera
umysł.
Deizm to przekonanie, że bezosobowy Bóg stworzył świat funkcjonujący jak maszyna, ale nie
ingeruje w jej działanie. Zanegowanie Bożej Opatrzności, Kościoła jako instytucji i pośrednika
w kontaktach z Bogiem. Religia to zbiór zasad etycznych. Zakłada równość chrześcijaństwa i
innych religii. Ateizm to pogląd filozoficzny negujący istnienie Boga.
Utylitaryzm to pogląd etyczny, zgodnie z którym czyn jednostki jest dobry wówczas, gdy
przyczynia się do szczęścia ogółu. To szczęście jest rozumiane jako wzrost przyjemności i
redukcja cierpień w świecie.

jpolski.na6 Strona 66
 Sztuka
Sztukę oświeceniową charakteryzuje głównie styl klasyczny. Jest ona spokojna, harmonijna i
zrównoważona. Posiada jeden wzór piękna, klasyczny, który pochodzi ze starożytności.
Twórczość oświeceniowa skupiała się wokół hasła: "uczyć, bawiąc", co narzucało jej charakter
dydaktyczny. Obok nurt klasycznego funkcjonował nurt rokokowy (asymetryczny, ozdobny)

ROKOKO KLASYCYZM

motywy dworskie symetria i harmonia

jasna, pastelowa kolorystyka sceny mitologiczne lub historyczne

inspiracje Dalekim Wschodem realizm i idealizm

w rzeźbie naśladowanie wzorów

ozdobne detale
antycznych

rozluźnienie obyczajów delikatny światłocień

Teatr
Okres oświecenia dla polskiego teatru oznaczał czas wspaniałego rozkwitu. Rozwój dokonał
się przede wszystkim na scenach dworskich i szkolnych, a momentem przełomowym było
utworzenie w Warszawie w 1765 roku teatru narodowego. Został założony przez króla
Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Cechy literatury oświeceniowej

nastawienie dydaktyczne - chodziło o wychowywanie czytelnika np. poprzez teksty
ośmieszające wady (charakter satyryczny),
wskazywanie nowych idei, postaw godnych naśladowania - propagowano racjonalizm,
potępiano nietolerancję religijną, zacofanie szlachty,
propagowanie reform - zniesienie porządku feudalnego, hasła równości stanów,
dostarczanie rozrywki pobudzającej do refleksji.
jpolski.na6
Strona 67
Klasycyzm w literaturze oświecenia wiązał się z przekonaniem o doniosłej roli słowa jako
narzędzia, którym można oddziaływać na społeczeństwo.
Zadania wychowawcze literatury:
* Poruszanie ważnych społecznie tematów - zaangażowanie w sprawy kraju.
* Piętnowanie wad i wskazywanie wzorów.
* Odwoływanie się do wzorów antycznych.
* Stosowanie zasad decorum i mimesis.
Preferowane gatunki: satyra, bajka, poemat heroikomiczny, komedia, powieść

jpolski.na6 Strona 68
 SATYRY
Ignacy Krasicki
Pochodził z bardzo zamożnej rodziny szlacheckiej, był bardzo dobrze wykształcony, obrał stan
duchowny. Był kapelanem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego już w 1795 roku został
biskupem warmińskim. W tym czasie napisał pierwsze utwory literackie. Uchodzi za
najwybitniejszego pisarza polskiego oświecenia. Pisał dydaktyczne bajki i satyry.

Satyra
Satyra to utwór wierszowany, który ośmiesza ukazywane w nim zjawiska, ale nie przedstawia
sposobu naprawy opisanej sytuacji i posługuje się ironią. Wykazuje synkretyzm rodzajowy -
zawiera cechy epiki i liryki. Cechy panegiryku to pochwała osoby, idei, instytucji lub
przedmiotu - w tym wypadku króla i jego postępowania. Na ogół cechy satyry i panegiryku się
wykluczają, ale w wypadku utworu „Do króla łącza się w zaskakującą całość.

Geneza satyr
Satyry stanowiły realizację oświeceniowej idei nauki poprzez zabawę. Komiczne utwory były
lekkie w odbiorze. Przedstawiając zabawne historie, miały piętnować wady i wychowywać
społeczeństwo. Autor zawarł w nich bezkompromisową krytykę największych przywar polskiego
społeczeństwa.

,,Do króla”
„Do króla” jest jednym z najznakomitszych utworów okresu oświecenia. Stanowi surową ocenę
sarmackiego społeczeństwa polskiego, jego ograniczonej świadomości kulturowej i politycznej.
Po mistrzowsku stosuje pozorną krytykę do wyrażenia pochwały władcy.

Utwór rozpoczyna się apostrofą do króla, w której osoba mówiąca podkreśla potrzebę
osądzania rządzących, zgodnie z rolą satyry. W tym przypadku skrytykowany zostaje nie, jak
się z pozoru wydaje, król, lecz konserwatywny szlachcic Sarmata, wypowiadający absurdalne
sądy o władcy. Stawia on konkretne zarzuty, mające zdyskredytować władcę: pochodzi ze
szlachty, a nie z królewskiego, dziedzicznego (choćby obcego) rodu, jest Polakiem, jest zbyt
młody do piastowania urzędu, ma zbyt łagodne usposobienie (powinien być okrutny, władać
strachem, siłą, nie przyjaźnią), jest uczony, dba o kulturę i naukę, jest dobry, a powinien być zły.
Słabość zarzutów jest jednak oczywista. Przytoczone wady okazują się zaletami króla, a cały
utwór - pochwałą osoby i polityki Stanisława Augusta Ponia- towskiego oraz ośmieszeniem
środowisk konserwatywnych, niechętnych reformowaniu Rzeczypospolitej.

jpolski.na6 Strona 69
 Motyw w utworze
Motyw władcy - Ukazany jest w utworze jako mądry i dobry władca. Niestety jego przymioty
rażą szlachtę, która każdą z zalet króla postrzega jako wadę. W rękach panującego króla nie
jest narzędziem wykorzystywanym do własnych celów. Z relacji podmiotu lirycznego wynika, że
król używa władzy mądrze i sprawiedliwie czym, paradoksalnie, nie zadowala wszystkich
poddanych a wręcz wzbudza gniew u stanu szlacheckiego.

,,Pijaństwo”
„Pijaństwo” jest ciekawą, zarówno pod względem formy, jak i trafności ujęcia tematu, satyrą,
która w komiczny sposób obnaża jedną z najgorszych wad sarmackiej szlachty, czyli pijaństwo.
W utworze Ignacego Krasickiego można wyraźnie wyodrębnić dwie części: pierwsza stanowi
dynamiczny dialog prowadzony przez szlachcica-pijaka i szlachcica oświeconego, druga
zawiera rozbudowane monologi bohaterów scenki. Pierwszy z rozmówców, szlachcic-pijanica
jest typowym przykładem Sarmaty, mającym skłonność do hulaszczego życia, nadużywania
alkoholu i szukania okazji do napicia się wódki. Drugi - jest przy kładem człowieka oświeconego,
dla którego najwyższą wartość stanowi rozum. Śmiało można stwierdzić, że drugi bohater
reprezentuje poglądy samego Ignacego Krasickiego. Wypowiedź jest monologiem oceniającym
naganną postawę pijanicy, przez co nabiera charakteru dydaktycznego.
Satyra „Pijaństwo" jest krytyką wady narodowej Polaków. Ignacy Krasicki posłużył się ironią,
aby wyrazić oświeceniowy stosunek do Sarmatów. Przytoczył przyczyny upijania się
wymienione przez szlachcica, oraz różne formy usprawiedliwień (m.in. imieniny żony, lekarstwo
na złe samopoczucie następnego dnia, towarzystwo, konieczność przyjęcia gości, środek na
dobre trawienie). Autor nie pozostaje obojętny na zachowanie szlachty i dyskusje polityczne
prowadzone pod wpływem alkoholu. Podkreśla, że alkohol jest bardzo częstym powodem
waśni. W monologu oceniającym wyraźnie widzimy krytykę pijaństwa i przyrównanie pijaka do
zwierzęcia. Szlachcic oświecony zauważa, że człowiek pod wpływem alkoholu traci pamięć,
świadomość, a więc rozum, który był tak istotną wartością doby oświecenia (Rozum, który
człowieka od bydlęcia rożni, śmią za lada przyczyną przytępiać lub tracić).
Utwór kończy się smutną puentą - pijanica grzecznie wysłuchuje opinii rozmówcy na temat
konsekwencji alkoholizmu, ale zamiast obiecać poprawę, żegnając się oświadcza: Napiję się
wódki.

Motyw w utworze
Motyw kultury picia; motyw szlachcica; motyw Sarmaty - " Pijaństwo " krytykuje zgubny
nałóg, jakim jest alkoholizm, w który popadają często ludzie i tracą swoją godność . autor
wyśmiewa słabą wole ludzką, bezsilność, bezradność. Tworzy także zabawny portret
psychologiczny i nie tylko, człowieka w tanie upojenia alkoholowego.

jpolski.na6 Strona 70
 HYMN DO MIŁOŚCI
OJCZYZNY
Hymn
Hymn jest gatunkiem literackim o podniosłym tonie i uroczystym charakterze. Sławi, wychwala
i zazwyczaj ma formę pieśni. Jest napisany stylem uroczystym.

Treść
Podmiot liryczny zwraca się bezpośrednio do miłości nazywając ją świętą, ma charakter
patriotyczny. Polska jest dla Krasickiego świętością, której należy bronić i szanować. Miłość do
ojczyzny jest wyjątkowa, tylko dla poczciwych ludzi. Prawdziwi patrioci muszą być mądrzy,
cnotliwi i honorowi. Nie mogą stawiać swojego dobra i wygody, ponad szczęśliwą przyszłość
ojczyzny. Krasicki zdaje sonie sprawę z tego, że Polskę czekają trudne czasy, dlatego miłość do
ojczyzny będzie wymagała wielu poświęceń. Dla podmiotu lirycznego możliwość wspierania
ojczyzny jest zaszczytem i powodem do radości. Ignoruje znaczenie cierpienia, ponieważ wie,
jakie są jego powinności wobec ojczystego kraju.

Motywy w utworze
Motyw patriotyzmu - sam utwór ma charakter patriotyczny i pochwala miłość do ojczyzny.
Podmiot liryczny nawołuje wszystkich, którym nie są obojętne losy Polski, do poświęcenia dla
ojczyzny i wspierania jej za każdą cenę.

jpolski.na6 Strona 71
ROMANTYZM

jpolski.na6
Strona 72
 ROMANTYZM
Nazwa epoki
Romantyzm to nurt ideowy i artystyczny w kulturze europejskiej w I połowie XIX wieku. Termin
pochodzi od łacińskiego słowa ,,romanticus'', co oznacza ,,niezwykły''. Wcześniej przymiotnik
romantyczny stosowano w odniesieniu do malowniczych i nastrojowych krajobrazów lub
budowli a także do dzieł nawiązujących do średniowiecznych romansów rycerskich.

Ramy czasowe epoki

Początek: lata 1789–1799 – Wielka Rewolucja Francuska
Koniec: lata 1848–1849 – Wiosna Ludów

Filozofia romantyzmu
Filozofia romantyczna to odwrót od racjonalizmu na rzecz metafizyki. Rzeczywistość, oprócz
wymiaru materialnego, ma istotniejszy pierwiastek duchowy, który można poznać dzięki
intuicji. Do znaczących myślicieli romantyzmu należeli:
Johann Gottfried Herder
* Literatura jest wyrazicielem ducha narodu.
* Duch narodu jest najlepiej widoczny w ludowych podaniach i legendach.
*Język jest odbiciem natury ludzkiej.
Johann Gottlieb Fichte
* Człowiek jest wolny, co objawia się tym, że jest aktywny; powinien działać.
* Bierność jest złem.
* Dbanie o osobiste dobra jest złe moralnie.
Georg Wilhelm Friedrich Hegel
* Rewolucje i wojny są konieczne, aby cywilizacja mogła się rozwijać.

Mesjanizm
Mesjanizm to koncepcja zakładająca zbawienie jednostki lub społeczności, która doświadczyła
wielu nieszczęść. Świat ulegnie całkowitej przemianie, a naród wybrany dostąpi zbawienia.
Mesjanizm był bardzo popularny wśród polskich poetów (A. Mickiewicz): Polacy dzięki
męczeństwu (ucisk pod zaborami) staną się mesjaszem i przyniosą wyzwolenie całej ludzkości.

jpolski.na6 Strona 73
 Pojęcia
Irracjonalizm to pogląd według którego rzeczywistości nie da się poznać wyłącznie
rozumowo, ważniejsze są środki poznawcze. Zwraca się ku temu, co niewytłumaczalne,
tajemnicze, duchowe, emocjonalne.
Indywidualizm to poczucie niezależności i odrębności osobistej, wyrażającej się często w
postępowaniu odbiegającym od ogólnych wzorców lub nietypowymi poglądami. Często
jednostka była samotna, niezrozumiana przez otoczenie, a jednocześnie tylko ona miała do
odegrania szczególną rolę.
Bunt romantyczny to postawa młodych twórców i zwolenników romantyzmu, polegająca na
sprzeciwianiu się złu i obłudzie świata, niezgodzie na sprawiedliwość społeczną i moralną.
Bunt ten wiązał się ze smutkiem i cierpieniem oraz odsunięciem się od świata. Młodzi
romantycy negowali zastany porządek starych (przedstawicieli oświecenia) – chcieli wolności
w każdej dziedzinie życia – nie akceptowali feudalnej struktury społeczeństwa, narzuconych
norm postępowania.
Ludowość to program nawiązujący do ludowej literatury, czerpania z niej motywów i wzorców
stylistycznych. Opowieści ludowe służyły jako źródło motywów, tematów literackich, prawd
moralnych oraz wiedzy o historii społeczności.
Naród w romantyzmie oznaczał nową koncepcję wspólnoty. Naród był postrzegany nie tylko
jako społeczność zamieszkująca dany obszar, lecz przede wszystkim jako wspólnota
połączona historią, tradycją, kulturą. Naród łączyły wspólne mity, legendy, obyczaje.
Historyzm to pogląd, według którego wszystkie zjawiska, wydarzenia są częścią procesu
historycznego.
Orientalizm to zainteresowanie kulturą Wschodu – Indii, Egiptu, państw arabskich. W
romantyzmie popularne były podróże do Egiptu, Palestyny. Czerpano inspirację z baśni i
legend indyjskich, arabskich.
Natura była ważnym elementem romantycznej wizji świata. Dla romantyków była ona czymś
tajemniczym, uduchowionym a przede wszystkim wiecznie żywym. Uważali oni, że człowiek
jest częścią natury.

Sztuka romantyzmu
Sztuka romantyzmu odrzucała reguły klasycystyczne. Cechy sztuki romantyzmu:
* głosiła pochwałę różnorodności, indywidualizmu
* miała wyrażać charakter narodu
* zainteresowanie tym, co oryginalne, tajemnicze, niewytłumaczalne rozumowo (fantastyka)
* ludowość i natura,
* wolność
* w malarstwie inspiracja baśniami ludowymi
* elementy grozy i tajemniczości

jpolski.na6 Strona 74
 Literatura romantyczna
Twórcy literatury w romantyzmie odrzucali reguły tworzenia na rzecz wolności wyrażania.
* Artysta to jednostka wybitna – tworzy w natchnieniu, czerpie z własnej wyobraźni.
* Bohater romantyczny.
* Pierwszoplanowe postacie kobiece.
* Postawy: werteryzm, bajronizm, wallenrodyzm, prometeizm.
* Mesjanizm, winkelriedyzm.
* Indywidualizm.
* Ludowość, natura, Orient.
* Fantastyka.
* Synteza sztuk.
* Historyzm i tematyka narodowowyzwoleńcza.

Typy bohaterów
Młody, samotny indywidualista, wrażliwy,
uczuciowy, buntuje się, ginie śmiercią
Nieszczęśliwy kochanek
samobójczą
Gustaw z IV części ,,Dziadów"

Buntownik nie zgadza się na zastany porządek

Buntownik i jest gotowy poświęcić życie, aby go zmienić.
Konrad z III części ,,Dziadów''

Spiskowiec to patriota, który nie widzi innej

możliwości ratowania ojczyzny niż ukryte
Spiskowiec
działanie.
Konrad Wallenrod, Kordian

Poeta to jednostka wybitna.

Uduchowiony, Ma cechy proroka – przewiduje
Poeta wieszcz przyszłość, kontaktuje się ze światem
nadprzyrodzonym.
Konrad z III części ,,Dziadów''

Szaleniec w romantyzmie zajmował wyjątkową

pozycję z racji kontaktu ze sferą duchową.
Czuje i widzi więcej niż zdrowi ludzie.
Szaleniec Jest rozdarty i cierpi. Wyobcowany i
nierozumiany przez otoczenie.
Gustaw z III części ,,Dziadów"

Strona 75
jpolski.na6
 Adam Mickiewicz
Adam Mickiewicz to jeden z najwybitniejszych pisarzy literatury
polskiej. Jego życie to przykład klasycznej biografii romantycznej,
reprezentujący całe pokolenie. Określa ją sytuacja kraju, echa
romantycznych światopoglądów i powstań. Adam Mickiewicz urodził
się 24 grudnia 1798 roku w Zaosiu koło Nowogródka na Litwie. Jest
dzieckiem Mikołaja Mickiewicza, prawnika z Nowogródka, byłego
żołnierza Kościuszki oraz Barbary z Majewskich. Przyszły poeta i
narodowy trubadur od najmłodszych lat poznawał baśnie i podania
ludowe głęboko zakorzenione w świadomości ludów litewskich,
białoruskich i polskich zamieszkujących okolice Zaosi. Stary służący o
imieniu Ulisses opowiadał chłopcu legendy i mistyczne historie o duchach w okolicznych
lasach i jeziorach, a służąca Gąsiewska śpiewała pieśni ludowe. W 1812 r. śmierć ojca
przyspieszyła proces dojrzewania emocjonalnego chłopca.

Okres wieleńsko-kowieński
(17-24 lata)
W 1815 r. skończył powiatową szkołę powszechną ojców dominikanów w Nowogródku i wstąpił
na Uniwersytet Wileński, gdzie zdobył solidne wykształcenie w zakresie filologii klasycznej,
literatury ojczystej i historii. W tym czasie (rok 1817) wraz z przyjaciółmi założył Towarzystwo
Filomatów, czyli “miłośników wiedzy”, mające charakter spiskowy. Naczelne hasła
Towarzystwa - “ojczyzna, nauka, cnota”, stały się drogowskazem moralnym i ideowym dla wielu
ówczesnych studentów.
W roku 1819 przeniósł się do Kowna, gdzie od września rozpoczął pracę jako nauczyciel w
szkole średniej. Wtedy, dzięki swojemu przyjacielowi Tomaszowi Zanowi poznał Marylę
Wereszczakównę. Zakochał się w niej miłością idealną, jednak jego zabiegi spełzły na niczym,
gdyż matka ukochanej miała upatrzoną dla córki “lepszą partię”- hrabiego Wawrzyńca
Puttkamera.
Zawód miłosny oraz śmierć matki sprawiły, że początek lat dwudziestych był dla Mickiewicza
okresem fatalnym. To właśnie wtedy powstał m. in. wiersz Do M*** czy IV część Dziadów.
W 1822 r. w Wilnie ukazał się pierwszy zbiór wierszy Mickiewicza, zatytułowany Poezje. W
tomie znalazł się przede wszystkim cykl Ballady i romanse, prawdziwy manifest polskiego
romantyzmu. Tą datą zaznacza się również początek tej epoki w Polsce. Rok po tym Adam
wydał tom drugi, zatytułowany podobnie jak poprzedni - Poezje. W jego skład wchodzą: wiersz
Upiór, II i IV część Dziadów oraz powieść poetycka Grażyna. Mickiewicz bardzo szybko
zaczynał zdobywać popularność.

jpolski.na6 Strona 76
 Okres rosyjski (25-31 lat)
W życiu poety pojawiły się jednak kłopoty. Adam, który mimo wyjazdu z Wilna utrzymywał
ścisły kontakt z tajnymi stowarzyszeniami (przede wszystkim z, powstałym z Towarzystwa
Filomatów, Towarzystwem Filaretów), padł ofiarą prześladowań politycznych. Gdy około
1823 roku wzrosła fala prześladowań Polaków na Litwie, poeta wraz z innymi członkami
Towarzystwa Filomatów i Filaretów został aresztowany i osadzony w zamienionym na
więzienie klasztorze ojców bazylianów w Wilnie.
Mickiewicz przebywał w więzieniu od 23 X 1823 roku aż do procesu 21 IV 1824, a następnie na
mocy wyroku został zesłany w głąb Rosji. W październiku 1824 r. poeta opuścił Litwę i
wyjechał do centralnych guberni Rosji. Podczas zesłania poznał między innymi Kondratija
Rylejewa, Aleksandra Bestużewa, Aleksandra Puszkina. W 1825 roku wyruszył do Odessy,
gdyż otrzymał polecenie objęcia posady nauczyciela w tamtejszym liceum. Z Odessy
kilkakrotnie robił wycieczki na Krym (dzięki temu napisał Sonety Krymskie). W czasie zesłania
Mickiewicz pracował także jako urzędnik państwowy
w kancelarii gubernatora (wtedy powstał Konrad Wallenrod).

Okres drezdeński (32-35 lat)

W 1829 roku Adam opuścił Rosję i wyjechał do Niemiec a stamtąd do Rzymu. Był to w jego życiu
okres tak zwanych romantycznych podróży, w czasie których poeta poznał m.in. Goethego). W
Rzymie Mickiewicz dowiedział się o wybuchu w Polsce powstania listopadowego (1830). Z
niewyjaśnionych do dzisiaj powodów nie wziął w nim udziału: jego trwająca ponad rok podróż z
Rzymu - przez Genewę i Paryż - do Wielkopolski wciąż budzi wiele wątpliwości.
W Wielkopolsce poeta prawdopodobnie czekał na upadek powstania, a gdy to nastąpiło,
wyjechał najpierw do Drezna (wiosną 1832 roku - wtedy powstała III część Dziadów ), a później
do Paryża.

Okres paryski (36-56 lat)

W stolicy Francji spędził kilka lat. Początkowo brał udział w życiu politycznym emigracji
polistopadowej, jednak szybko zniechęciły go wewnętrzne spory i kłótnie. Napisał wtedy Pana
Tadeusza (1834). W tym roku także ożenił się z Celiną Szymanowską, z która miał sześcioro
dzieci - w 1835 pierwszą córkę, Marię. Niestety cztery lata później jego żona zapadła na
chorobę psychiczną.
W 1839 roku wyjechał do Szwajcarii, do Lozanny, aby objąć katedrę profesora literatury
rzymskiej na tamtejszym uniwersytecie. Powstały tam ostatnie jego wiersze, po roku 1839
artysta pisał wyłącznie prozą, skoncentrował się też na publicystyce i polityce. W 1840 r.
Mickiewicz powrócił do Paryża. W latach 1840-1844 wykładał jako profesor literatur
słowiańskich w College de France. W 1841 roku spotykał się z mistykiem Andrzejem
Towiańskim. Za propagowanie jego idei i głoszenie panslawizmu został usunięty z uczelni w
1844 r.

jpolski.na6 Strona 77
 W czasie Wiosny Ludów (1848) Mickiewicz udał się do Rzymu, aby tu stworzyć własną formację
wojskową (Legion Polski, Legion Mickiewicza), która miała wziąć udział w europejskich walkach
ludów przeciwko monarchiom i tym samym przyczynić się do odzyskania przez Polskę
niepodległości. Dla Legionu napisał radykalny program, w którym ukazał wizję republikańsko-
demokratycznej Polski (uwłaszczenie chłopów, równouprawnienie kobiet i Żydów), i nazwał go
Składem zasad (1848). Nie uzyskawszy poparcia papieża ani bogatych i wpływowych
emigracyjnych stronnictw politycznych, kilkunastoosobowy Legion pod wodzą poety
przemaszerował manifestacyjnie z Rzymu do Mediolanu, gdzie został podporządkowany władzom
Lombardii i przez rok walczył z Austriakami.
Po powrocie do Paryża współtworzył z przyjaciółmi pismo “Trybuna Ludów”, a po jego
rozwiązaniu podjął pracę w paryskiej Bibliotece Arsenału. We wrześniu 1855 roku, na wieść o
wybuchu wojny krymskiej (między Francją, Anglią i Rosją), Mickiewicz jeszcze raz próbował rzucić
się w wir pracy politycznej: wyjechał do Konstantynopola by swoim autorytetem wesprzeć akcję
formowania tutaj oddziałów tzw. kozaków osmańskich, którzy mieli wziąć udział w walce z Rosją.
Dowódcą tej formacji był romantyczny powieściopisarz Michał Czajkowski (Sadyk Pasza).
Monarchistyczne stronnictwo Czartoryskich (tzw. Hotel Lambert) usiłowało jednak
podporządkować sobie powstające w Turcji polsko - kozackie oddziały. Zabiegom tym Mickiewicz
zdecydowanie się sprzeciwiał. 26 listopada 1855 roku Mickiewicz nagle umarł,
najprawdopodobniej na cholerę.
Podejrzewano, że prawdziwą przyczyną śmierci Mickiewicza było otrucie. Spekulacje na ten
temat trwają zresztą do dziś. Ciało wieszcza przewieziono do Francji i pochowano na polskim
cmentarzu Montmorency. W 1890 roku trumnę przewieziono do Polski i pochowano w
podziemiach Katedry Wawelskiej.
Według świadków śmierci Mickiewicza, ostatnimi świadomie wypowiedzianymi przez poetę
słowami było życzenie dla dzieci: “...niech się kochają... zawsze”. Potem wypowiedź tę
odnoszono do skłóconej i podzielonej politycznie Polski.

jpolski.na6 Strona 78
 KONRAD
WALLENROD
Geneza utworu
Utwór powstał w latach 1825-1827. W kraju był to okres spisków poprzedzający wybuch
powstania listopadowego. Utwór został wydany w 1828 roku. Czynniki które wpłynęły na
powstanie utworu:
* obserwowanie realiów politycznych, metod działania służb carskich - despotyzm cara,
szpiedzy
* wniosek z otwartego powstania dekabrystów w 1825 roku - otwarta walka jest nieskuteczna

Czas i miejsce akcji

Czas akcji to średniowiecze. Wiele wydarzeń rozgrywa się w nocy (np. rozmowy Wallenroda z
pustelnicą) Miejsca to siedziba krzyżacka w Malborku w Prusach. Tajemnicza sceneria (gotycyzm).
Informacje o innych miejscach (Litwie, Kownie, błoniach Rudawy, brzegach Niemna) pochodzą ze
wstępu, z opowieści (np. Powieści Wajdeloty) i pieśni (np. śpiewu pustelnicy).

Kostium historyczny
Jest to zabieg polegający na umieszczeniu akcji utworu w przeszłości mimo, że problematyka
dotyczy wydarzeń współczesnych autorowi. Aby obejść cenzurę i opublikować utwór poeta
opatrzył dzieło przemową, w której wyjaśnił dlaczego podjął temat historyczny.

Poetyka maski
Polega na wyposażeniu postaci w drugą, fałszywą tożsamość. Bohater ukrywa prawdziwą
tożsamość, aby osiągnąć swoje osobiste cele. Konrad Wallenrod ukrywa swoje prawdziwe imię
i pochodzenie. Podszywa się pod niemieckiego rycerza, aby wstąpić do zakonu krzyżackiego,
awansować i zniszczyć go od środka

Makiawelizm
To koncepcja polityczna, zalecająca, w myśl zasady „cel uświęca środki”, racjonalne stosowanie
przemocy, obłudy, podstępu; nazwa od N. Machiavellego; także postawa charakteryzująca się
cynizmem, obłudą i brakiem skrupułów w dążeniu do osiągnięcia celu.

jpolski.na6 Strona 79
 Bohaterowie
Walter Alf czyli Konrad Wallenrod - Konrad Wallenrod to wielki indywidualista pragnący odegrać
doniosłą rolę w życiu swojego narodu. Od kiedy dowiedział się prawdy o swoim pochodzeniu,
zapałał nienawiścią do wrogów. Zdawał sobie sprawę, że aby dokonać skutecznej zemsty, musi
obrać drogę podstępu i zdrady. Dla ojczyzny porzucił małżonkę, by realizować swój plan zemsty.
Jego intencje były szlachetne, ale to, co robił było niemoralne i podważało jego imię jako rycerza.
Konrad jednak nie myśli o etyce, bo jego umysłem zawładnęła żądza zemsty. Nie waha się przed
popełnieniem nawet najbardziej niegodziwego czynu, byle osiągnąć swój cel. Prawdopodobnie to
on zamordował prawdziwego Konrada Wallenroda, by móc przyjąć jego imię i nazwisko, by
żerować na jego sławie i szybciej wkupić się w łaski wroga, by zrealizować swój iście szatański
plan zemsty. Bierze na siebie zobowiązania, których żaden zwykły człowiek nie zdołałby
wypełnić. Jako rycerz średniowieczny, którego obowiązywała specyficzna etyka, wie, że to, co
robi jest nieetyczne. Wyrzuty sumienia, których tak do końca nie potrafił w sobie zagłuszyć,
sprawiają, że popada w nałóg pijaństwa. Jako mistrz Zakonu oszukuje Krzyżaków, prowadzi
nieczystą grę, choć przysięgał na krzyż i miecz wierność Zakonowi. Walki, które prowadził z
Litwą, z pełną świadomością prowadził nieudolnie, tak, by Krzyżacy ponosili porażki. W
decydującej wojnie unikał kierowania walką, prowadził rycerzy krzyżackich w zasadzki, w których
Litwini dziesiątkowali ich szeregi. Konrad Wallenrod to bohater głęboko nieszczęśliwy i
wewnętrznie rozdarty pomiędzy tym, co etyczne, godne rycerza, a tym, co niemoralne. Złamał
życie swojej żonie, kłamał i oszukiwał braci zakonnych. Wstąpił na drogę obłudy, fałszu i
podstępu, by uratować swoją ojczyznę przed unicestwieniem. Swoje życie zakończył samobójczą
śmiercią, co pohańbiło go całkowicie jako rycerza, człowieka honoru, jakim powinien być. Umierał
w poczuciu dobrze spełnionego obowiązku, ale i świadomości osobistej klęski. Jego czyn jest jak
najbardziej chwalebny, bo bohater wykazał się najwyższym stopniem patriotyzmu wobec
ojczyzny. Jednak środki, którymi się posłużył były nieetyczne. Wielkość Konrada Wallenroda jako
patrioty jest niepodważalna, ale jako człowieka, który depcze normy moralne – kontrowersyjna.
Halban - litewski wajdelota (śpiewak, poeta ludowy), służący w zamku krzyżackim, towarzysz i
powiernik Konrada Wallenroda, określony jako mnich siwy. Jako gorący patriota, wspominał
przeszłość Konrada i zachęcał go do zemsty na Krzyżakach, a po samobójstwie mistrza
postanowił pamięć o nim przekazać w pieśni przyszłym pokoleniom.
Pustelnica w wieży - Aldona, słynąca z urody córka Kiejstuta, żona Waltera Alfa, po opuszczeniu
przez męża Litwy szukała go, aż dotarła do Malborka, gdzie na jej prośbę zamurowano ją w wieży
jako pustelnicę. Umiera w tym samym momencie co Konrad.

Motto utworu
Motto utworu jest cytatem z dzieła włoskiego filozofa - Nicollo Machiavellego, autora słynnego
przysłowia ,,Cel uświęca środki". Motto uczy, że istnieją dwie różne metody walki, które
reprezentowane są przez przywołanie powszechnych skojarzeń.

Tytuł utworu
Pełen tytuł brzmi: ,,Konrad Wallenrod. Powieść historyczna z dziejów litewskich i pruskich.''
Fabuła ukazuje fragment średniowiecznych dziejów Litwy, zakonu krzyżackiego i jego wielkiego
mistrza w latach 1391–1393.

jpolski.na6 Strona 80
 Konrad jako bohater bajroniczny
* tajemniczy, prowadzi podwójne życie
* kocha wolność - poświęca życie dla wyzwolenia Litwy
* buntownik - buntuje się przeciwko porządkowi
* jest porywczy, ławo wpada w gniew
* indywidualista

Konrad jako bohater werteryczny

* cierpi z powodu miłości - jego uczucie do Aldony jest tragiczne, nie ma szans na spełnienie
* wrażliwy na piękno przyrody i sztkę, ukształtowały go pieśni wajdeloty
* refleksyjny
* popełnia samobójstwo, woli się zabić niż trafić w ręce wroga

Treść
Powieść poetycka mówi o losach Konrada - Litwina, który porwany jako dziecko przez
Krzyżaków dorastał wśród nich jako Walter Alf. Pamięć o ojczyźnie zachował dzięki litewskiemu
wajdelocie - Halbanowi, który opowiadał mu o Litwie, a jednocześnie namawiał do pozostania u
Krzyżaków i poznania ich sztuki wojennej. Będąc młodzieńcem, podczas jednej z wypraw,
Konrad zbiegł na Litwę, na dwór księcia Kiejstuta. Tam zakochał się, a wkrótce poślubił jego
córkę Aldonę. Szczęście nie trwało jednak długo. Nękana najazdami Krzyżaków Litwa musiała
się bronić. Konrad zdecydował się na trudny krok - porzucił małżonkę i wrócił do Krzyżaków, by
ponownie zyskać ich zaufanie i szacunek, a następnie doprowadzić ich do zguby. Jako Konrad
Wallenrod (podszył się bowiem pod krzyżackiego hrabiego, który zginął w drodze do Palestyny)
po wielu latach został wybrany wielkim mistrzem. Nie rezygnując z zemsty, rozpoczął wojnę z
Litwinami. Dowodząc wojskiem, celowo popełniał liczne błędy, czym doprowadził do klęski
zakonu. Krzyżacy odkrywszy jego fałszywą tożsamość, zamierzali go zabić, jednak on
wcześniej popełnił samobójstwo.

Nieszczęśliwa miłość
Choć Aldona i Walter się kochają, ich związek nie znajduje spełnienia.
Bohater odrzuca propozycję żony, aby uciec i żyć z dala od zagrożenia. Nie może żyć spokojnie,
kiedy jego rodacy są mordowani, a jego bliskim wciąż zagraża niebezpieczeństwo.
Konrad odwleka moment wojny zakonu z Litwą, aby być bliżej Aldony.
Po dokonaniu zemsty Konrad namawia żonę do opuszczenia wieży i wspólnego życia, ale tym
razem kobieta odmawia, bo wie, że przeżycia uczyniły z nich innych ludzi.

jpolski.na6 Strona 81
 Motywy w utworze
Motyw rycerza - Zakon krzyżacki, który stanowi tu ważną grupę ukazuje archetyp rycerza. Mają
oni za zadanie być doskonali, honorowi, wypełnić etos rycerski. Wychowują Waltera Alfa na
jednego z zakonników. Zna kodeks rycerski i utożsamia się z nim, jednak by ratować ojczyznę
łamie jego zasady.
Motyw ojczyzny- dla Waltera Alfa prawdziwym domem, mimo prób indoktrynacji ze strony
zakonników jest Litwa. Dla dobra kraju rezygnuje ze szczęścia z Aldoną, swoją ukochaną i
powraca w szeregi krzyżackie, by zniszczyć ich od środka.
Motyw zbrodni - Zbrodni, niezgodnej z etosem rycerskim dokonuje Walter Alf na swoim
zakonnym bracie, Konradzie Wallenrodzie. Przybiera jego tożsamość i powraca do Malborka jako
on. Dzięki temu zostaje mistrzem zakonnym i ma możliwość zemszczenia się na swoich
oprawcach, jak postrzega Niemców.
Motyw miłości - Uczucie ukazane w powieści jest nieszczęśliwe. Mimo odwzajemnionego uczucia
z obu stron Aldona i Walter Alf nie mogą być razem. Mężczyzna postanawia wyrzec się własnego
szczęścia na rzecz interesu ojczyzny. Przez to kobieta, księżniczka litewska decyduje się na życie
Pustelnicy. Zamyka się w wieży niedaleko miejsca, w którym przebywał Konrad Wallenrod, by móc
cały czas być blisko niego. Dzięki temu mogli chociaż raz na jakiś czas się usłyszeć, ponieważ
mistrz zakonny wymykał się często z zamku, by porozmawiać z ukochaną.
Motyw samobójstwa - Gdy podstęp zostaje odkryty, Wallenrod decyduje się na popełnienie
samobójstwa. W ten sposób unika odpowiedzialności i tortur, które prawdopodobnie spotkałyby
go za takie działanie. Robi to także z beznadziei, ponieważ zaproponował ucieczkę ukochanej, ale
ona się nie zgodziła. Gdy dowiaduje się o jego śmierci (zgaszona lampa w strzelnicy), sama także
popełnia samobójstwo.

jpolski.na6
Strona 82
 PAN TADEUSZ
Geneza utworu
Genezą „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza była m. in. jego miłość do ojczyzny. Jednak na
napisanie tego utworu wpłynął jeszcze inny czynnik, głównie taki, że Mickiewicz przed napisaniem
tego utworu przebywał w Paryżu na emigracji, ponieważ w Polsce panowały spory po upadku
powstania listopadowego. Autor tym utworem chciał trochę zapomnieć o kłótniach i sytuacji, która
panowała w jego ukochanej ojczyźnie.

Gatunek utworu
Gatunkiem „Pana Tadeusza” jest epopeja narodowa. Świadczy o tym to, że utwór ten został
napisany wierszem 13-głoskowym, ale też pojawiła się inwokacja i apostrofa, czyli
charakterystyczne środki poetyckie dla epopei. Utwór ten jest epopeją narodową głównie z tego
powodu, że zawiera informacje o ważnych, przełomowych wydarzeniach dla danego narodu.
Natomiast rodzajem literackim tego utworu jest epika. Świadczy o tym to, że narrator opowiada o
miejscu akcji, np. Soplicowo, uczuciach bohaterów, np. miłość Jacka Soplicy oraz o zachowaniu
bohaterów, np. przebiegłość i podstępność Telimeny.

Czas i miejsce akcji

Akcja Pana Tadeusza zaczyna się od przyjazdu tytułowego bohatera do Soplicowa latem 1811
roku, wtedy rozgrywają się wydarzenia przedstawione w księgach I-X (obejmują kilka dni), kończy
się natomiast w roku 1812 (są to wydarzenia przedstawione w księgach XI XII, trwają jeden
dzień). Bohaterowie wspominają zdarzenia z ostatniego ćwierćwiecza XVIII wieku, w tym
wydarzenia historyczne, m.in. uchwalenie Konstytucji 3 maja z 1791 r., konfederację targowicką
z 1792 r., powstanie kościuszkowskie z r. 1794 oraz drugi i trzeci rozbiór Polski (1793, 1795).
Akcja Pana Tadeusza rozgrywa się na Litwie, w dworku szlacheckim Soplicowo, w zaścianku
szlacheckim Dobrzyn, a także w starym zamku Horeszków.

Bohaterowie
Tadeusz Soplica - młody, dwudziestoletni szlachcic powracający do Soplicowa z Wilna, gdzie się
kształcił, bratanek Sędziego, syn Jacka Soplicy.
Sędzia - stryj Tadeusza, brat Jacka, dobry gospodarz i poważany obywatel, hołdujący starym
obyczajom.
Zosia - wychowanica Telimeny, córka Ewy Horeszkówny, młodziutka dziewczyna wchodząca
dopiero w życie;
Telimena - daleka krewna Zosi, kobieta w średnim wieku, ale jeszcze bardzo piękna, zawzięcie
polująca na męża;
Hrabia - daleki krewny Horeszków (i to po kądzieli, czyli ze strony matki), marzyciel, wychowany z
cudzoziemska;

Strona 83
jpolski.na6
 Jacek Soplica - był słynnym w okolicy zawadiaką. Z jego zdaniem liczyła się cała szlachta
Dlatego to właśnie na niego zwrócił uwagę Stolnik. Horeszko zaczął zabiegać o przyjaźń Soplicy,
gdyż zależało mu na poparciu szlachty na sejmiku. Mówiło się, że to właśnie Jacek rządzi głosami.
Stolnik zapraszał go do zamku - tu Jacek poznał jego córkę - Ewę i zakochał się w niej ze
wzajemnością. Częste odwiedziny Soplicy na zamku sprzyjały rozwojowi uczucia między
młodymi, jednak Stolnik był przeciwko tej relacji. Soplica więc chce udowodnić sobie i Horeszce,
że może poślubić każdą dziewczynę, i to szybko. Poślubia więc ubogą wieśniaczkę. Nie kocha
jednak swojej żony, zaniedbuje ją i całe dnie spędza w gospodzie. Jego żona zmarła po urodzeniu
syna Tadeusza.
Pewnego dnia Jacek znalazł się pod zamkiem Stolnika - akurat trwał atak Moskali na zamek.
Targały nim sprzeczne uczucia. Z jednej strony miał chęć pomóc Stolnikowi, z drugiej - pragnął
jego klęski. Gdy Rosjanie przegrywali, chwycił leżący obok karabin i wystrzelił, zabijając Stolnika.
Po tym wydarzeniu okrzyknięto na Litwie Soplicę zdrajcą, a Moskwa uznała go za swego
sprzymierzeńca. Z mianem zdrajcy Jacek nie mógł się pogodzić, opuścił Litwę i wstąpił do zakonu
bernardynów. Przyjął nowe imię - Robak - na znak tego, że jest jednym z wielu, zwykłym, marnym
robakiem. Wstąpił do legionów Dąbrowskiego. Walczył - był wielokrotnie ranny, więziony i
torturowany.
Jacek powrócił na Litwę jako emisariusz z rozkazem zorganizowania powstania. Zamieszkał w
domu brata - Sędziego. Jedynie karczmarz Jankiel wiedział o jego misji. Jacek o mało się nie
zdradził, gdy zabił niedźwiedzia - nie było przecież na Litwie lepszego strzelca od niego. Robak
pragnął zrealizować jeszcze jedno marzenie - chciał połączyć swojego syna Tadeusza z córką
Ewy Horeszkówny - Zosią
Plany zorganizowania powstania zepsuł Robakowi Gerwazy zajazdem Soplicowa. Robak przywiózł
broń, by uratować pojmaną przez Rosjan szlachtę, i tym samym doprowadził do starcia z
Moskalami. Podczas bitwy został śmiertelnie ranny, ratując życie ostatniemu z Horeszków -
Hrabiemu. W chwili śmierci Jacek wyspowiadał się Gerwazemu i poprosił go o wybaczenie.
Zaprzysięgły wróg Sopliców wybaczył Jackowi powiedział, że Stolnik w chwili śmierci uczynił w
jego kierunku znak krzyża. Po śmierci Jacek Soplica został zrehabilitowany.
Rejent Bolesta - przyjaciel Sędziego, należy do niego pies Kusy, przedmiot sporu z Asesorem -
właścicielem charta Sokoła
Asesor - przyjaciel Sędziego
Stolnik - ostatni z rodu Horeszków, zwolennik Konstytucji 3 maja, w 1792 r. przeciwnik
Targowicy, zginął w czasie oblężenia Rosjan, zabity przez Jacka Soplicę;
Ewa Horeszkówna - jedyna córka Stolnika, matka Zosi, ukochana Jacka Soplicy, wydana za mąż
za wojewodę, zmarła na Syberii, gdzie udała się w ślad za zesłanym tam po powstaniu
kościuszkowskim mężem, zostawiła w kraju córkę
Jankiel - właściciel karczmy w Soplicowie, Żyd - patriota, szanowany i lubiany przez wszystkich,
niezrównany cymbalista, w swoim koncercie na cymbałach przedstawia całą historię Polski z lat
1791-1812
Gerwazy Rębajło - stary i wierny sługa Horeszków, klucznik zamku, świadek śmierci Stolnika,
wytrwały i zacięty mściciel zbrodni dokonanej na Stolniku
Podkomorzy - przyjaciel Sędziego, szanowany w okolicy obywatel, ma rozstrzygnąć spór o
zamek
Maciej Dobrzyński - przedstawiciel i wódz rodu Dobrzyńskich, mądry, roztropny i rozważny.

jpolski.na6 Strona 84
 Przemiana Jacka Soplicy
JACEK SOPLICA KSIĄDZ ROBAK
(przed zabójstwem Stolnika) (po zabójstwie Stolnika)

dobrze włada z bronią małomówny, skromny

tradycjonalizm procesowanie się

kłótnik nosi habit i ukrywa twarz

wstępuje do zakonu i na znak pokory

porywczy, wybuchowy
przyjmuje nazwisko Roba

Rola tradycji w utworze

Pielęgnowanie obyczajów, przekazywanych z pokolenia na pokolenie nadawało życiu szlachty i
ich codzienności głęboki sens. Wynikało z tradycji, szacunku do dawnych czasów, kiedy wszystko
miało swój określony porządek i miejsce, było dowodem narodowej wspólnoty. Życie w Soplicowie
toczy się według ogólnie przyjętych zasad obyczajowości szlacheckiej.
Wobec gości okazywano dużą gościnność – brama w Soplicowie była zawsze otwarta na oścież.
Szlachcic był także dobrym gospodarzem, dbał o swoje gospodarstwo i majątek, okazując
szacunek chłopom pracującym na roli.
Innym zwyczajem towarzyszącym szlacheckim biesiadnikom było parzenie kawy. Czynność tą
wykonywała kobieta zwana kawiarką, która sprowadzała kawę jak i mleko. Podawanie kawy
stanowiło cały rytuał. Kawę podawano w blaszanych imbrykach, na tacach malowanych w kwiaty,
wraz z małym garnuszkiem, w którym znajdowała się śmietanka. Kawę pito z filiżanek z saskiej
porcelany.
Szlachta miała również zamiłowanie do polowań, które wynikało z przywiązania do ziemi, lasów i
przygody. Przygotowania broni i koni trwały już od dnia poprzedniego. Samo polowanie zaczynało
się o wschodzie słońca a kończyło się o zachodzie. Najdoskonalszym polowaniem było polowanie
na grubego zwierza, jelenia lub niedźwiedzia, pięknym przykładem było polowanie, w którym
ksiądz Robak bohatersko zastrzelił niedźwiedzia. Polowania kończyły się ucztą przy ognisku.
Innym zwyczajem było grzybobranie, z którym wiązał się odmienny ubiór. Zakładali oni płócienne
opończe, którymi osłaniali z wierzchu kontusze, a na głowy wkładali słomiane kapelusze.
Dbanie o obyczaje i tradycje wynikało z szacunku do dawnych czasów i było dowodem narodowej
wspólnoty.

jpolski.na6 Strona 85
 Charakterystyka szlachty
ZALETY WADY

patriotyzm skłonność do bijatyk

tradycjonalizm procesowanie się

gościnność chciwość

odwaga zazdrość

religijność pijaństwo

Rola przyrody w utworze

Natura to jeden z najważniejszych elementów świata przedstawionego „Pana Tadeusza”. Pełni ona
w utworze wielorakie funkcje. Z pewnością buduje jakże istotny w poemacie klimat polskości. Ma
również doniosłą rolę estetyczną – decyduje o pięknie litewskiego świata. Przejmuje ona także rolę
metafizycznej siły, która strzeże dworku w Soplicowie i jego tradycji.

Motywy w utworze
Motyw arkadii – taką wyidealizowaną krainą szczęśliwości, spokoju i ładu jest Soplicowo. To mały
zamknięty świat, który swym mieszkańcom, uprzyjemniającym sobie życie polowaniem,
grzybobraniem czy dyskusjami o etykiecie, zdaje się być krainą beztroski. Świat, który
przepełniony jest dobrem, harmonią, w której żyją zarówno ludzie, jak i przyroda, w którym to, co
złe jest chwilowe i ma swoje szczęśliwe zakończenie. Istotnym składnikiem owej arkadii jest
wszechobecna natura, która dopełnia swoją istotą życie człowieka. Współgra ona z życiem
bohaterów, urzeka ich swoim pięknem, a jednocześnie wyznacza rytm życia i pracy poprzez
następstwo pór roku oraz wschody i zachody słońca. To świat, do którego chętnie chciałoby się
uciec, by, choć przez parę minut, zaznać uczucia szczęśliwości, wypełniającego każdą sferę
życia.
Motyw dworku szlacheckiego – dworek szlachecki to ostoja tradycji i polskości, to miejsce
staropolskiej gościnności i poszanowania innych z racji wieku i stanu. Soplicowo staje się
symbolem patriotyzmu, miejscem, w którym nadal obecna jest żywa ojczyzna i pamięć o niej.
Motyw tańca – taniec wieńczy ostatnie karty dzieła Adama Mickiewicza. W polonezie,
odtańczonym na zaręczynowym przyjęciu Zosi i Tadeusza, stoją obok siebie żołnierze, szlachta i
wieśniacy. Mistrzowsko opisana przez poetę scena wymieniania się par, ruchu w rytm muzyki, to
wspaniały obraz tańca i tanecznej tradycji.

jpolski.na6 Strona 86
 Motyw przemiany wewnętrznej bohatera – przemianie wewnętrznej ulega Jacek Soplica. Z
awanturnika i warchoła, który znany był w okolicy ze swojego awanturniczego charakteru, z
człowieka pełnego pychy, która nie pozwala mu błagać o rękę ukochanej Ewy, z zabójcy, którym
się staje w porywie gniewu, zabijając Stolnika i z osoby, uważanej później za zdrajcę i
sprzymierzeńca Moskali, staje się emisariuszem i patriotą. Przywdziewa mniszy habit i zmienia
swe nazwisko na Robak. Jego wewnętrzna przemiana to droga pokuty i pokory, która sprawia, że
pośmiertnie zostaje zrehabilitowany w oczach społeczności i odzyskuje swoje dobre imię.
Motyw miłości spełnionej – w Panu Tadeuszu mamy również miłość szczęśliwą, która jest
swoistym dopełnieniem burzliwej i nieszczęśliwej miłości Jacka i Ewy. Po wielu latach ich dzieci
zakochują się w sobie i doprowadzają tym samym do pogodzenia zwaśnionych rodów, niczym
szekspirowska para Romeo i Julia. Jednak w tym przypadku nie ma samobójczej śmierci
kochanków. Para staje na ślubnym kobiercu. Miłość Tadeusza i Zosi zaskakuje szczerością i
prawdziwością uczuć, oboje nawzajem się uzupełniają i rozumieją. Jako para mogą stanowić
wzorzec miłości spełnionej.
Motyw ojczyzny – Soplicowo urasta w dziele do rangi małej ojczyzny, miejsca, które pozostaje
niezmienione biegiem zdarzeń, w którym w każdym kącie starego dworku wyczuwa się
szczególne przywiązanie do utraconej ojczyzny. Również świadomość przynależności do kraju,
którego w tamtych czasach nie ma już na mapach Europy, jest silna i przekazywana z pokolenia na
pokolenie. Wspomnienia lat wolności i świetności ojczyzny są ciągle żywe i obecne w sercach
bohaterów. Ta mała, nieomalże sielska ojczyzna, to odbicie całego narodu, z jego wadami i
zaletami, z jego dorobkiem kulturowym, obyczajami i zwyczajami oraz z historycznym
dziedzictwem.

jpolski.na6 Strona 87
 DZIADY CZ. II
Geneza utworu
Źródłem do powstania II części Dziadów była twórczość ludowa, jej tajemniczość i fantastyka
tkwiąca w folklorze. Mickiewicz odwołał się także do wierzeń religijnych. Utwór zrodził się na
podstawie wyobraźni i wiary poety w istnienie innej rzeczywistości , niż tylko ziemska. Inspiracją
bezpośrednią do napisania dramatu było obchodzenie w Prusach, na Litwie i w Kurlandii
(dzisiejsza Łotwa) obrzędu mającego swój rodowód jeszcze w czasach pogańskich,
kontynuowanego przez prosty lud.

Czas i miejsce akcji

Przedstawione wydarzenia rozgrywają się nocą w przeddzień Wszystkich Świętych, w starej,
cmentarnej kaplicy we wsi, która pozostaje anonimowa.

Motto utworu
Motto to cytat zamieszczony przed utworem w celu podkreślenia głównej myśli autora tekstu.
Motto II cz. Dziadów pochodzi z dramatu Hamlet Williama Szekspira, który mówi o tym, że w
świecie dzieją się nadprzyrodzone zjawiska, których nie da się wyjaśnić rozumowo. Utwór
Mickiewicza zgodnie z mottem łączy w sobie elementy świata realnego (konkretne miejsce akcji,
postacie Guślarza, Starca, wieśniaków) i fantastycznego (pojawiające się zjawy). W dramacie
dominuje nastrój powagi i tajemnicy, dzieją się w nim rzeczy niewytłumaczalne.

Bohaterowie
Józio i Rózia – duchy lekkie. Dwójka małych dzieci. Na ziemi miały szczęśliwe życie, były
rozpieszczane przez matkę. Nie wiedziały, co to smutek czy trudy codzienne. Nie mogą przez to
dostać się do nieba. Proszą o dwa ziarnka gorczycy, które symbolizują namiastkę goryczy życia.
Guślarz – organizuje obrzęd Dziadów. Wzywa podczas nich duchy oraz ofiaruje pomoc. Umie
odsyłać dusze z powrotem w zaświaty. Nie udaje mu się to z duchem Widma.
Chór – mieszkańcy wioski uczestniczący w obrzędzie. Chcą dowiedzieć się od duchów jak
postępować, by dostać się do nieba. Oferują dla nich posiłek oraz spełniają ich prośby.
Zapowiadają nadejście kolejnych duchów.
Widmo Złego Pana – To okrutny właściciel wioski. Krzywdził poddanych. Nie miał litości i
współczucia. Nie przyjmował w domu cierpiących ani nie nakarmił głodnych. Skazany na wieczne
męki przez ptaki szarpiące jego ciało.
Kruk – bohater epizodyczny. Jako człowiek był nędzarzem. Przez trzy dni nie miał niczego w
ustach, więc postanowił zakraść się do sadu dziedzica. Zmarł podczas kary chłosty.
Sowa – bohaterka epizodyczna. Przedtem była ubogą wdową z małym dzieckiem. Gdy prosiła o
nocleg, dziedzic pozostawił ją na mrozie.
Zosia – była duchem, a za życia pasterką. Marzycielka. Odrzucała zaloty adoratorów. Straciła
umiejętność odczuwania szczęścia po śmierci jednego z zalotników. Po śmierci tkwiła między
niebem a ziemią. Odczuwa pustkę i samotność.
Widmo – bohater epizodyczny. Na koniec obrzędu pojawia się i nie odzywa się ani słowem,
wskazuje tylko na serce. Odchodzi za kobietą w żałobie. Strona 88
jpolski.na6
 Treść utworu
Mieszkańcy wioski zebrali się, by przywołać dusze czyśćcowe i ulżyć ich cierpieniom.
Przewodniczy im Guślarz. Na jego zaklęcie przybywają duchy lekkie: Józio i Rózia, dzieci podobne
do aniołków. Po śmierci miło spędzają czas w raju, dręczy je jednak nuda. Nie mogą się dostać do
nieba, gdyż nigdy w swym życiu nie doświadczyły żadnego smutku, dlatego proszą zebranych o
dwa ziarenka gorczycy. Po ich odejściu Guślarz wzywa duchy potępione za najcięższe zbrodnie.
Wśród chmary ptactwa przybywa odrażające widmo. Jest to duch dawnego właściciela tej wioski.
Chce, by jego dusza opuściła udręczone ciało i odpoczęła choćby w piekle. Może się to stać
dopiero wtedy, gdy ktoś go nakarmi, ale ptaki, niegdyś jego poddani, dla których nie miał litości,
przeszkadzają mu i szarpią jego ciało. Kruk to chłop, który z głodu zerwał w jego ogrodzie kilka
jabłek, został za to okrutnie wychłostany i zmarł. Sowa to kobieta, która zebrała u niego o
jałmużnę. Odpędził ją i wraz z maleńkim dzieckiem zamarzła w śniegu. Wobec tych oskarżeń pan
sam przyznaję, że nie ma dla niego ratunku. Po jego zniknięciu Guślarz wzywa dusze tych, którzy
żyli tylko w świecie marzeń, nie stykając się a meczywistością. Pojawia się dziewczyna, pędząca
przed sobą baranka. Jest to Zosia, najładniejsza we wsi pasterka, która odrzucała wszystkich
zalotników. Żyła beztrosko, ale też nie znała prawdziwego szczęścia. Teraz błaka się po pięknych
polach, zawieszona między niebem a ziemią. Prosi, by młodzieńcy chwycili ja za ręce i przyciągnęli
do ziemi. Chciałaby po śmierci doświadczyć tego, czego nie zaznała za życia, ale to niemożliwe,
gdyż, jak informuje Guślarz, jej pokuta skończy się dopiero za dwa lata. Gdy obrzęd dobiega
końca, ukazuje się Widmo - mężczyzna z krwawą pręgą od serca aż do nóg. Nic nie mówi i nie
reaguje na zaklęcia Guślarza, wodzi tylko wzrokiem za jedną z kobiet. Ponieważ kobieta milczy,
wieśniaczki biorą i pod ręce i wyprowadzają z kaplicy. Widmo podąża za nimi.

Problematyka utworu
Dramat Adama Mickiewicza podkreśla konieczność liczenia się z konsekwencjami popełnianych
czynów. Wedle ludowej sprawiedliwości nie wystarczy żyć bezgrzesznie, trzeba jeszcze
podejmować ciężar życia, wykonywać określone obowiązki, kochać i akceptować ludzi, czasem
także cierpieć. Surowa moralność ludowa zmusza do życia uczciwego, z innymi i dla innych.
Zgodnie z nią każda wina zostanie ukarana.

Dramat romantyczny
Dramat romantyczny - typ dramatu ukształtowany w epoce Romantyzmu. Charakteryzuje się
zerwaniem z zasadą trzech jedności, luźną, otwartą kompozycją, mieszaniem kategorii
estetycznych (w jednym utworze mogą występować sceny patetyczne i komiczne, realistyczne i
fantastyczne) oraz wprowadzeniem motywacji fantastycznej i postaci fantastycznych. Dramat
romantyczny często jest niesceniczny, czyli z powodów technicznych trudno go wystawić na
scenie.

jpolski.na6 Strona 89
 Motywy w utworze
Motyw miłości - W Dziadach II miłość objawia się jako uczucie, którego nie należy się bać, należy
traktować je poważnie. Umiejętność służenia innym, utrzymywania z nimi autentycznych relacji
pozwala nam naprawdę żyć. Tej otwartości na bliźnich brakowało (na różne sposoby) w historii
każdego z trzech duchów. Żadne z nich nie jest gotowe doświadczyć pełni życia, zarówno jego
piękna, jak i trudności.
Motyw śmierci - W Dziadach części II Mickiewicz pokazuje, że śmierć jest nie tylko integralną
częścią naszego życia, ale jest z nim ściśle związana - światy żywych i umarłych przeplatają się i
oddziałują na siebie. Czarodzieje mają zdolność przyzywania zmarłych i rozmawiania z nimi. Każdy
obecny podczas ceremonii może mieć wpływ na losy duszy. Z drugiej strony duchy ożywają i
opowiadają swoje historie, dając ludziom konkretne lekcje.
Motyw tradycji - Sercem akcji w dramacie jest rytuał dziadów. Dziady są obrzędem poświęconym
czyjejś pamięci, któremu przewodniczy Guślarz. Stanowią ślad przedchrześcijańskich
słowiańskich tradycji. Świętowano je, ofiarując zmarłym obfitą ucztę oraz aranżując seanse
spirytystyczne. Wywoływano duchy, aby nawiązać z nimi kontakt, a później odesłać z powrotem w
zaświaty. Mickiewicz w swoim dramacie czerpie pełnymi garściami z folkloru – inspiruje się
obrzędowymi śpiewami, estetyką i zaklęciami.
Motyw winy i kary - motyw ten obecny jest w losach: Widma Złego Pana, Józia i Rózi, pasterki
Zosi.
Widmo to duch okrutnego dziedzica. Za życia znęcał się nad chłopami, którzy dla niego pracowali.
Karą za brak miłosierdzia i sprawiedliwości za życia jest wieczna tułaczka: „Kto nie był ni razu
człowiekiem temu człowiek nic nie pomoże". Złego Pana rozszarpują i dręczą ptaki – wspomnienie
osób, które skrzywdził jako dziedzic.
Józio i Rózia byli dziećmi rozpieszczonymi, chowanymi z dala od codziennych trosk. Duchy nie
mogą od razu wejść do nieba, ponieważ na ziemi wiodły błahe i w pewnym sensie nieprawdziwe
życie.
Karę ponieść musi także Zosia, ponieważ igrała z uczuciami swoich adoratorów i z beztroską
bagatelizowała ich cierpienie. Była niezdolna do współczucia i zapatrzona we własną urodę.

jpolski.na6 Strona 90
 DZIADY CZ. III
Geneza utworu
Utwór powstał w 1832 roku w Dreźnie - stąd nazwa ,,Dziady drezdeńskie". Dedykowany jest
przyjaciołom Mickiewicza, którzy oddali swe życie w imię miłości do ojczyzny. Dramat jest oparty
na faktycznych wydarzeniach. Mickiewicz oraz inni filomaci zostali pojmani i osadzeni w
wieleńskim więzieniu. Po procesie Mickiewicz został skazany na osiedlenie się w głębi Rosji. Nigdy
już nie powrócił do Polski.

Filomaci i filareci
Filomaci i filareci - ,,miłośnicy nauki i cnoty", stowarzyszenie Filomatów zostało powołane w 1817
roku na Uniwersytecie Wieleńskim jako tajna grupa studencka zajmująca się propagowaniem idei
patriotycznych. Powstał również podległy filomatom Związek Filaretów. W 1823 roku władze
carskie wytoczyły filomatom i filaretom proces, który stał się jednym z wątków ,,Dziadów cz. III"

Czas i miejsce akcji

Akcja toczy się od 1 listopada 1823 roku (data zapisana na ścianie w celi przez Konrada) do 1
listopada 1924 roku 9 noc dziadów na cmentarzu). Miejsce akcji to klasztor ojców Bazylianów w
Wilnie, pałac Senatora w Wilnie, Warszawa, cmentarz.

Znaczenie tytułu
Nazwa ,,Dziady'' to określenie obrzędów, w trakcie których wzywano dusze zmarłych.
Scena obrzędu w cz. III Dziadów. Wszystkie części łączy bohater: Widmo (cz. II), Gustaw (cz. IV) i
Gustaw–Konrad (cz. III).

Kompozycja utworu
* Prolog – wprowadzenie w problematykę oraz prezentacja głównego bohatera
* Akt I – zawiera dziewięć scen o różnej długości i charakterze:
* Scena I - Więzienna
* Scena II - Wielka Improwizacja
* Scena III - Egzorcyzmy
* Scena IV - Widzenie Ewy
* Scena V - Widzenie Księdza Piotra
* Scena VI - Sen Senatora
* Scena VII - Salon Warszawski
* Scena VIII - Pan Senator
* Scena IX - Noc Dziadów
* Ustęp – rodzaj dziennika podróży w głąb Rosji; jest to sześć wierszy charakteryzujących Rosję i jej
mieszkańców.
* Do przyjaciół Moskali – wiersz zamykający.
jpolski.na6 Strona 91
 Bohaterowie
Konrad - główny bohater. Zmiana jego imienia (z Gustawa) dokonuje się w „Prologu" i w dalszych
częściach tekstu funkcjonuje on już wyłącznie jako Konrad. Skupia w sobie kilka typów bohatera
romantycznego: jako Gustaw był romantycznym kochankiem, następnie staje się: spiskowcem
patriotą, więźniem osadzonym w celi bazylianów, poetą (Mała Improwizacja i Wielka
Improwizacja), zesłańcem (scena IX) i pielgrzymem (,,Ustęp"). Konrad jako poeta ma poczucie
własnej wyjątkowości, niezwykłości, jest dumnym, pysznym, wyalienowanym samotnikiem, gardzi
innymi ludźmi, uważa się za równego Bogu. Po egzorcyzmach księdza Piotra bohater przechodzi
kolejną przemianę wewnętrzną - pokornieje, zdaje sobie sprawę z własnych ograniczeń.
Ksiądz Piotr - zakonnik, bernardyn, cichy i pokorny sługa Boży. Za pomocą egzorcyzmów
wypędza złe duchy z Konrada. Ksiądz Piotr otrzymał od Boga prorocze widzenie przyszłości
Polski, a także dar przepowiadania przyszłości bohaterów (przewidział śmierć Doktora i dalsze
losy Konrada).
Senator Nowosilcow - postać historyczna: Mikołaj Nowosilcow, był człowiekiem bezwzględnym i
okrutnym, dbającym jedynie o swoją pozycję i przychylność cara.
Pani Rollison - niewidoma uboga wdowa, matka uwięzionego Rollisona, która przychodzi prosić
Senatora o ułaskawienie syna.
Więźniowie - patrioci, współtowarzysze Konrada: Tomasz (Zan), Feliks, Żegota, Adolf, Jan
Sobolewski, Jankowski, Ksiądz Lwowicz. Ich pierwowzorami były postaci historyczne - przyjaciele
Mickiewicza, sądzeni wraz z nim w procesie filomatów.
Młodzi patrioci w salonie warszawskim (m.in. Piotr Wysocki).
Towarzystwo stolikowe - zdrajcy zaprzedani carowi, przedstawiciele arystokracji.

Problematyka utworu
Utwór można interpretować jako dramat narodowy i misterium chrześcijańskie.
Jako dramat narodowy ,,Dziady" podejmują problematykę martyrologii narodu polskiego,
zwłaszcza polskiej młodzieży, przyrównanej w tekście do biblijnych niewiniątek, prześladowanych
przez Heroda. Mesjanizm zbiorowy odnosi się do zbawczej misji narodu polskiego,
ukrzyżowanego przez zaborców, który jednak zmartwychwstanie i odkupi całą Europę.
„Dziady" stanowią również sąd nad społeczeństwem polskim. Scena VII,,Salon warszawski"
kontrastuje „towarzystwo przy drzwiach" - patriotyczne, z ,,towarzystwem stolikowym" -
kosmopolitów, lojalnych wobec cara.

jpolski.na6 Strona 92
 Treść utworu
Dedykacja - utwór został poświęcony janowi Sobolewskiemu, Cyprianowi Daszkiewiczowi i
Feliksowi Kółakowskiemu. Są to trzej znajomi Mickiewicza, którzy zostali skazani w procesie
filomatów i zmarli na obczyźnie.
Przedmowa - przedstawienie sytuacji Polaków w latach 20. XIX w. na Litwie oraz udziału
senatora Nowosilcowa w represjach.
Prolog - jest 1 listopada 1823 rok. Akcja odbywa się w celi w więzieniu, które kiedyś było
klasztorem bazylianów. Była to cela Gustawa. Gdy dowiedział się, iż zostanie uwolniony
przechodzi wewnętrzną przemianę - z nieszczęśliwego kochanka Gustawa zmienia się w
Konrada, bojownika o wolność ojczyzny i narodu. Podkreślił to napisem na ścianie: ,,Umarł
Gustaw, narodził się Konrad''
Scena I - Więźniowie spotykają się w celi Konrada w wigilię. Rozmawiają o fali prześladowań,
które spadły na młodzież litewską. Odbywa się wówczas powitanie nowego więźnia Żegoty.
Trafił on do celi, mimo że nie był jednym ze spiskowców. Wszystkie te aresztowania odbyły się z
rozkazu Nowosilcowa. Następnie Jan Sobolewski relacjonował, że widział zsyłki młodych na
Syberię. Porównuje śmierć jednego z nich - Wasilewskiego, do męki Chrystusa. Uczestnicy
spotkania opowiedzieli sobie o strasznych warunkach, w jakich byli przetrzymywani, o złym
jedzeniu, o głodzie i osłabieniu. W trakcie dalszej rozmowy Żegota opowiada bajkę o diable który
dążył do zniszczenia ziarna, które Bóg dał ludziom. Zakopał je więc w ziemi, ziarno zaś wydało
plon. Konrad, pod wpływem nagłego natchnienia, wygłosił improwizację (tzw. Małą). W jego wizji
unosił się nad ziemią w postaci orła, chciał też zobaczyć przyszłe losy Polski. Nagle nad orłem
przeleciał wielki kruk.
Scena II - kolejny fragment utworu został nazwany ,,Wielką Improwizacją". Poeta manifestuje w
nim poczucie wyższości nad innymi ludźmi, jednocześnie skarży się na niezrozumienie go jako
poety. Następnie zarzucił Bogu, iż nie może on dać ludziom prawdziwego szczęścia, wezwał
także Stwórcę, by oddał mu władzę nad ziemią. Konrad cierpiał za cały naród. Zbuntował się
przeciwko Bogu, nie mogąc pogodzić się z zastaną sytuacją. Przez jego usta przemówił Szatan,
nazywając Boga carem. Po tym wyznaniu Konrad zemdlał, a duchy zaczęły walczyć o jego duszę.
Scena III - do majaczącego Konrada został sprowadzony Ksiądz Piotr. Konrad dostał wizji
skatowanego przyjaciela, Rollisona, który został uwięziony w klasztorze dominikanów. W wizji
bohater zachęcił przyjaciela do popełnienia samobójstwa. Odprawił nad nim egzorcyzmy. Po
wypędzeniu szatana na wpół przytomny Konrad przyznaje się do pychy. Zakonnik modli się o
bohatera a chór aniołów wstawia się za Konradem u Boga.
Scena IV - jej akcja toczy się w dworku pod Lwowem i opisuje mistyczne widzenie młodej Ewy -
Maryja podała swojemu małemu synowi, Jezusowi, kwiaty, a On zasypał nimi Ewę.
Scena V - akcja przenosi się do celi Księdza Piotra, gdzie pokorny zakonnik modli się do Boga
leżąc krzyżem. Bóg zsyła mu widzenie, dotyczące przyszłych losów Polski. Ukazały mu się kibitki
jadące na Syberię oraz siedzącą w nich młodzież. Wśród nich znajdował się tajemniczy mesjasz,
o imieniu czterdzieści i cztery, który miał zbawić kraj. Ksiądz widział też Polaków niosących
krzyż, cierpiących jak Jezus i opłakiwanych przez ich matkę – Wolność. Umarły naród jednak
zmartwychwstał i uniósł się do nieba ubrany w białe szaty.

jpolski.na6 Strona 93
 Scena VI - treść tej sceny stanowi sen Senatora, zdradzający jego ukryte pragnienia i
oczekiwania. Pogrążony we śnie Nowosilcow znajduje się pod władzą diabłów, które uważają
Senatora za wcielone zło. Diabły wywołują w ten sposób napady ambicji a zarazem strachu
Senatora, który zmierza ku wiecznemu potępieniu.
Scena VII - salon warszawski. Postaci występujące w tej scenie zostały podzielone na dwie grupy:
towarzystwo stolikowe i towarzystwo przy drzwiach. Pierwszą z nich tworzą rozmawiający po
francusku przedstawiciele arystokracji (Damy), wysocy urzędnicy. Cechuje ich obojętność na losy
ojczyzny, kosmopolityzm i konformizm. W skład drugiej grupy wchodzą: Stary Polak, Adolf, Zenon
Niemojewski, Młoda Dama. Dyskutują oni o aktualnych wydarzeniach politycznych, czyli
represjach carskich i prześladowaniach polskiej młodzieży. Szczególne miejsce w tej dyskusji
zajmuje opowieść Adolfa o Cichowskim - młodym patriocie, porwanym w tajemniczych
okolicznościach, kilka lat więzionym i tak okrutnie torturowanym ,że po wyjściu z więzienia stał się
zupełnie innym człowiekiem - przedwcześnie zestarzałym, na wpół obłąkanym, zalęknionym,
nieufnym. „Towarzystwo stolikowe" tymczasem snuje jałowe rozważania o regułach sztuki
klasycznej. Tę wyraźną dwubiegunowość społeczeństwa polskiego najdobitniej podsumował
Wysocki.
Scena VIII - Wydarzenia rozegrały się w domu Senatora w Wilnie. Zgromadzeni na balu grali w
karty i beztrosko rozmawiali. Senator Nowosilcow, a także Pelikan, Doktor i Bajkow wspomnieli o
sprawie Rollisona, który na skutek ciężkiego pobicia przez przysłuchującego go zachorował.
Senator zdziwił się także, iż ten mimo to żyje. Na salę weszła matka chłopaka, pani Rollison.
Żądała od Senatora widzenia z synem lub pozwolenia na zaprowadzenie do niego księdza.
Nowosilcow udał, iż nie ma pojęcia, o czym ona mówi, ale wspaniałomyślnie obiecał, iż jak
najszybciej postara się poznać szczegóły sprawy. Rollisonowa przyjęła jego tłumaczenie i
stwierdziła nawet, że jest dobrym człowiekiem. Po wyjściu kobiety Senator wydał rozkaz, by
zaprowadzić ją do syna. Doktor natomiast doradził, by w jego celi otworzyć okno i umożliwić
chłopakowi popełnienie samobójstwa. Pani Rollison dowiedziała się, iż jej syn został wyrzucony
przez okno z trzeciego piętra i zginął. Wpadła więc na salę podczas trwania balu, bluźniła przeciw
Nowosilcowowi, rzuciła na niego klątwę, po czym zemdlała. Tymczasem dało się słyszeć głośny
trzask, po czym okazało się, iż właśnie piorun trafił – zgodnie z przepowiednią – w Doktora i ten
zginął. Okazało się, iż Rollison spadając z okna nie zginął, ale tylko został ranny. Ksiądz, za zgodą
Senatora, poszedł do sali chłopaka, a po drodze spotkał Konrada, prowadzonego na
przesłuchanie. Ksiądz wyznał Konradowi, iż widzi tajemniczą daleką podróż, w którą ma udać się
Konrad, a w jej trakcie odnajdzie dziwnego męża.
Scena IX - Noc Dziadów. Akcja ostatniej sceny (będącej elementem łączącym wszystkie części
„Dziadów") toczy się w dzień zaduszny na cmentarzu, gdzie kobieta w żałobie prosi guślarza o
wywołanie ducha jej zmarłego kochanka. Nieopodal w kaplicy inny guślarz odprawia Dziady, a na
cmentarzu pojawiają się upiorne duchy - Doktora i Bajkowa. Jednak duch kochanka kobiety nie
zjawia się. Nagle dostrzegają kilkadziesiąt wozów lecących ile w koniach mocy z Wilna ku północy.
W jednym z więźniów, jadącym na przedzie, kobieta rozpoznaje rannego ukochanego w czarnym
stroju. Na jego czole zauważa dziwną czarną plamę, o której guślarz mówi, że tę ranę sam sobie
zadał.
Ustęp - ta część utworu posiada charakter epickiego poematu. Narrator relacjonuje w niej
przebieg podróży zesłańców do Rosji. Ustęp składa się z następujących części:
Droga do Rosji - jest to opis bezludnych, dzikich terenów i ich mieszkańców. Rosja to kraj bez
śladów kultury i historii.

jpolski.na6 Strona 94
Przedmieścia stolicy - wzrok wędrowca napotyka piękne, pełne bogactwa i przepychu pałace,
wybudowane z pieniędzy zbrukanych krwią narodów podbitych przez Rosję.
Petersburg - Petersburg powstał z rozkazu cara, bez uwzględnienia warunków geograficznych,
elementy zapożyczone z Paryża, Amsterdamu, Rzymu, Wenecji.
Pomnik Piotra Wielkiego - spotkanie dwóch młodzieńców: pielgrzyma oraz wieszcza
rosyjskiego narodu (być może Aleksandra Puszkina) – porównanie posągów Piotra i Marka
Aureliusza w Rzymie.
Przegląd wojska - Parada wojsk, satyryczny obraz potęgi militarnej Rosji, służalczości wobec
cara i jego absolutnej władzy.
Oleszkiewicz - Spacer dwóch młodzieńców nocą brzegiem Newy i spotkanie z malarzem
Oleszkiewiczem.
Proroctwo malarza – kara, która spadnie na cara i jego stronników.
Do Przyjaciół Moskali - Odezwa do rosyjskich przyjaciół, którzy cierpieli pod rządami cara tak
samo jak Polacy.

Cechy dramatu romantycznego

* synkretyzm (niejednorodność)
* zerwanie z zasadą trzech jedności (czasu, miejsca, akcji)
* niezależność poszczególnych epizodów
* otwartość kompozycji wrażenie niedokończonych utworów obecność elementów
fantastycznych i nadprzyrodzonych wprowadzenie wymiaru metafizycznego, elementów
fantastycznych, irracjonalnych
* bohater romantyczny główny bohater dramatu romantycznego: indywidualista, wewnętrznie
rozdarty buntownik
* postać ta często przechodzi istotną przemianę w toku akcji (bohater dynamiczny)
* mieszanie stylu wysokiego i niskiego

Przypowieść i jej funkcja

w utworze
Tak zwana „bajka Żegoty” to paraboliczna historia opowiedziana w scenie więziennej III części
„Dziadów” przez jednego z więźniów. Żegota parafrazuje tu utwór Antoniego Goreckiego, autora
bajek politycznych. Jest to opowieść o tym, jak diabeł chcąc zaszkodzić człowiekowi,
paradoksalnie przyczynił się do jego dobra.
Przypowieści mają na celu ukazanie dydaktycznego przekazu, który dotyczy losów bohaterów
dzieła, ich czynów i decyzji. Dzięki nim mają oni szansę przyjrzenia się swoim wyborom i
przeżycia pogłębionej refleksji na ich temat, nie zawsze jednak z niej korzystają.

jpolski.na6 Strona 95
 Prometeizm
Prometeizm jest zjawiskiem literackim, którego nazwa wywodzi się od mitologicznej postaci
Prometeusza. Był to tytan, który pokochał ludzkość i chcąc jej pomóc, naraził się bogom,
wykradając z Olimpu ogień. Został za to okrutnie ukarany: przykuto go do skały, a orzeł każdego
dnia wydziobywał mu odrastającą w nocy wątrobę. Prometeizm jest więc postawą
charakterystyczną dla bohatera literackiego o cechach wybitnych. Jednostka ta decyduje się
poświęcić dla dobra zbiorowości, jednocześnie buntując się przeciw Bogu. Zjawisko prometeizmu
jest szczególnie charakterystyczne dla epoki romantyzmu. Konrad w Wielkiej Improwizacji jest
więc ukazany jako romantyczny Prometeusz. W imię dobra ludzkości występuje przeciwko Bogu.
Tak więc bez wątpienia Konrad jest bojownikiem sprawy narodowej. Konrad podjął się walki z
Bogiem, ponieważ uważa, że świat stworzony przez Boga jest niedoskonały, on byłby lepszym
stwórcą świata.

Martyrologia
Martyrologia oznacza ukazywanie męczeństwa konkretnego narodu lub grupy społecznej, ich
cierpienie i tragedie, z którymi muszą się zmagać. Martyrologia narodowa w literaturze polskiej
najpełniej przedstawiona została w III części Dziadów. Wiele scen w niej zawartych obejmuje
tematykę martyrologiczną.
Przyczyny prześladowań:
* osłabienie Polaków przez zniszczenie narodu
* podporządkowanie Polaków carowi na zawsze
* prześladowania bez powodu
Represje stosowane wobec więźniów:
* fizyczne: głodzenie, bicie, zatrute potrawy, przetrzymywanie w ciemności, brak snu, podawanie
opium
* psychiczne: nie podawanie zarzutów, trudności w kontaktach z rodziną, fałszywe zeznania,
manipulacja, brak możliwości obrony.
Skutki represji:
* zmiany w wyglądzie i utrata zdrowia
* wyniszczenie organizmu, przedwczesne zestarzenie się
* załamania nerwowe, utrata pamięci

Mesjanizm
Termin ,,mesjanizm'' pochodzi od imienia Mesjasz - wysłannik Boga powołany do szczególnej
misji. W tradycji chrześcijańskiej Mesjaszem i Zbawcą jest Chrystus, który przez śmierć na krzyżu
zbawia ludzkość. Mesjanizm w utworze zakładał, że Polacy dzięki swojemu męczeństwu
przyniosą zbawienie całej ludzkości. Ksiądz Piotr to duchowny, który wykazał się pokorą. Bóg
objawia mu prorocze widzenie z którego można poznać przyszłe losy Polski. W śnie występuje
obraz męczeństwa narodu polskiego, ukazana w analogiczny sposób do męczeństwa Chrystusa
na krzyżu.

jpolski.na6 Strona 96
 WIDZENIE KSIĘDZA PIOTRA MĘKA CHRYSTUSA

Kibitki wiozące więźniów na północ Droga Chrystusa na Golgotę

Uwięziony naród polski Uwięziony i obdarty z szat Jezus

Żydzi żądający uwolnienia Barabasza i

Kraje europejskie żądające kary dla Polaków
ukrzyżowania Chrystusa

Francja odwracająca się od Polski Piłat umywający ręce

Naród w cierniowej koronie, symbol

Chrystus w cierniowej koronie
upokorzenia

Obraz społeczeństwa Polskiego

Społeczeństwo polskie, przedstawione w dramacie, można najpełniej scharakteryzować słowami
jednego z bohaterów dzieła, Wysockiego:
,, Nasz naród jest jak lawa,
Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,
Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;
Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi”.

,,WEWNĘTRZNY OGIEŃ'' ,,WARSTWA SUCHA I PLUGAWA''

Towarzystwo przy drzwiach Towarzystwo stolikowe

Elita, piękne damy, carscy urzędnicy,

Młodzi studenci oraz kilku starszych ludzi
arystokraci

Zasiadająca przy stolikach elita rozmawia o

Patrioci dyskutują o sytuacji jaka panuje w
kraju, o prześladowaniach, o carskiej
polityce, jednocześnie krytykując
towarzystwo zasiadające przy stolikach
balach organizowanych przez Nowosilcow,
nie chce poznać historii Polski, nie zauważa
prześladowań młodzieży, sadzą, że polska
literatura jest mierna i nie może się równać
z poezją francuską.

Używają języka polskiego używają języka francuskiego

jpolski.na6 Strona 97
 Obraz Rosji
Obraz Rosji prezentuje się bardzo negatywnie. Powierzchowne piękno kraju zostało zbudowane
na cierpieniu mieszkających tam ludzi. Przerażający jest fakt że carowi nie wystarczało uciskanie
własnego narodu, wiec swoją władzę chciał rozszerzyć na inne państwa. Działania cara przeniosły
się nawet na Polskę. W III cz. Dziadów A. Mickiewicz pokazał przeróżne formy prześladowania
Polaków. Można tu wymienić sceny: "więzienna", w której więźniowie mieli pozabijane okna
gwoździami, nie mieli żadnej opieki medycznej i byli głodzeni, scenę, w której opisana jest historia
Cichowskiego, oraz scenę przedstawiająca historie pani Rolison, w której pokazano jak okrutnie
traktowano jej syna w więzieniu. Adam Mickiewicz w III części Dziadów ukazał Rosjan, jako
prymitywny naród w rękach despotycznego cara, przez co stali się bezlitosnymi oprawcami.
Według niego Rosjanie są złem, a carem kieruje sam szatan.

Motywy w utworze
Motyw ojczyzny - Ojczyzna to jeden z głównych tematów dramatu. Polska już od kilku dekad
znajduje się pod zaborami, a aparat opresji staje się coraz bardziej dotkliwy. Nie ma końca tortur,
aresztowań politycznych, zabójstw, czy zesłań. Moskale poniżają Polaków i usiłują zrusyfikować
ich za wszelką cenę. Wiele rozmów bohaterów dotyczy właśnie sytuacji politycznej oraz
rozważaniom na temat tego, jak można by ten stan zmienić. Współdzielenie cierpienia
ojczyźnianego widoczne jest zwłaszcza w postaci Konrada, który w metafizyczny sposób czuje
się połączony ze swoim krajem i narodem i cierpi wraz z nim.
Motyw władzy - temat ten najlepiej widać w wizerunku senatora Nowosilcowa, wysokiego
urzędnika rosyjskiego, któremu sam car powierzył opiekę nad Litwą. Jest człowiekiem którym
kieruje żądza władzy. Senator wykorzystuje ją. Władza i chorobliwa ambicja całkowicie go
opanowały, czyniąc go złym. Nawet demony nienawidzą jego duszy i chcą go ukarać za swoje
czyny. Konrad też pragnął władzy i trudno odmówić mu autorytarnych tendencji w tym dążeniu,
pomimo pragnienia mocy duchowej, by uszczęśliwić swój kraj i całą ludzkość.
Motyw cierpienia - Cierpienie jest obecne niemal w każdej scenie dramatu, choć z różnych
powodów. Konrad cierpiał za swój kraj, więźniowie cierpieli z powodu osobistego dramatu i
uwięzienia, pani Roolison z powodu syna. Nawet senator Nowosilcow cierpi, dręczony przez
demony w snach.
Motyw wizji i snów - Wiele scen rozgrywa się na poziomie metafizycznym. Postacie doświadczają
proroczych wizji, proroczych stanów i wielu rzeczy, które dzieją się w ich snach lub wokół nich,
kiedy śpią. Oprócz Konrada prorocze wizje przeżywał także ksiądz Piotr, który przepowiadał
przyszłość narodu polskiego. Temat ten dotyczy również Nowosilcowa, którego dusza kłóci się z
diabłem, który za karę zsyła mu koszmary.
Motyw wolności - ,,Dziady cz. IIII'' to nie tylko dzieło o dążeniu narodu polskiego do wolności. Jest
to przede wszystkim praca zajmująca się wolnością osobistą każdego człowieka. Osoba może
zachować wewnętrzną wolność nawet w więzieniu lub być zniewolona psychicznie, ciesząc się
wolnością fizyczną.

jpolski.na6 Strona 98
 DZIADY CZ. IV
Geneza utworu
,,Dziady część 4" zostały wydane w 1823 roku, w drugim tomie Poezji Mickiewicza. Od okresu
życia poety wywodzi się ich nazwa - ,,Dziady wileńsko-kowieńskie". Fabuła dramatu jest oparta na
faktach z życia samego Mickiewicza. Pierwowzorem ukochanej Gustawa była Maryla, wielka
miłość poety, która jednak poślubiła innego mężczyznę.

Czas i miejsce akcji

Akcja dramatu rozgrywa się w dzień zaduszny, między godziną dziewiątą a północą w domu
grekokatolickiego księdza - dawnego nauczyciela głównego bohatera,

Bohaterowie
Pustelnik/Gustaw - nieszczęśliwie zakochany, którego ukochana wyszła za innego. W dzień
zaduszny pojawia się w domu swojego dawnego nauczyciela, który odegrał wielką rolę w
kształtowaniu jego młodzieńczej osobowości - dawał mu do czytania książki Goethego, od których
zaczęły się marzenia Gustawa o idealnej miłości. Początkowo jego tożsamość pozostaje zagadką,
zarówno dla Księdza, jak i dla czytelników, później Pustelnik ujawnia swoje imię i to, kim naprawdę
jest. Postać Gustawa wyraża romantyczny światopogląd sposób odczuwania. Bohater wygląda
jak upiór. Ubrany jest w łachmany, na skroniach trawa i liście. Nie wiemy, czy to zjawa,
potępieniec czy żywy człowiek.
Ksiądz - dawny nauczyciel Gustawa. Po śmierci żony (nie jest to kapłan katolicki, więc posiadanie
przez niego żony nie jest niczym dziwnym) wiedzie spokojne życie wraz ze swoimi dziećmi.
Wierzy w Boga i jego opatrzność oraz w to, że wszystko, nawet cierpienie, ma na ziemi swój cel.
Jest to człowiek doświadczony życiowo, który pragnie odpocząć w domowym zaciszu i nie
angażować się w sprawy świata. Uosabia on w utworze światopogląd racjonalistyczny, wiarę w
stały, niezmienny porządek i prezentuje postawę stoicką wobec spotykających człowieka
nieszczęść. Stara się tłumaczyć zjawiska irracjonalne w sposób racjonalny. Próbuje zrozumieć
Gustawa i go pocieszać, ale nie potrafi spojrzeć na świat jego oczami.
Dzieci - dzieci Księdza. Potrafią zrozumieć Gustawa, wierzą w to co mówi o istnieniu duchów.

Treść utworu
Po skończonej kolacji Ksiądz ze swoimi dziećmi klęka do modlitwy za dusze, które czyścowe
cierpiące, jest bowiem dzień zaduszny. Modlitwę przerywa wejście do domu tajemniczej postaci,
budzącej grę swoim wyglądem. Dzieci na jej widok krzyczą. Przybysz przedstawia się jako
Pustelnik. Na razie nie chce zdradzić swojego imienia ani tożsamości. Wszyscy zastanawiają się
nad jego dziwacznym ubiorem. Jest godzina dziewiąta wieczorem. Dalszą część dramatu stanowi
monolog głównego bohatera, przerywany od czasu do czasu przez komentarze Księdza lub
dzieci. Godziny monologu bohatera zostały nazwane: godzina miłości, godzina rozpaczy, godzina
przestrogi.
Strona 99
jpolski.na6
 9:00 - godzina miłości - 3 świece
Dowiadujemy się w niej o tragicznym miłosnym zawodzie, który przeżył bohater Gustaw. W tej
godzinie porównuje swoją historię do dziejów znanych mu książek, np. do tragedii Wertera.
Miłość jest dla niego uczuciem, które nie daje człowiekowi spokoju i szczęścia, ale wnosi w jego
życie niepewność, niepokój, zamęt oraz zniewalającą i trudną do opanowania namiętność.
Gustaw stara się także zanalizować śmierć. Widzi ją w trzech aspektach. Ma na myśli śmierć nie
tylko ciała, ale także śmierć wieczną oraz śmierć świata.
10:00 - godzina rozpaczy - dwie świece
W niej dowiadujemy się, że Pustelnik jest Gustawem, dawnym uczniem księdza. Rozpacza nad
swoją miłosną tragedią oraz ideami, którym zaufał, a one go zawiodły. Dyskutuje ze swoim
nauczycielem o wierze, zabobonach i potędze nauki. Gustaw w tym sporze reprezentuje
światopogląd romantyczny, ksiądz zaś - klasyczny. Rozpacz miejscami zaczyna przechodzić w
nienawiść. Gustaw sam się w niej pogrąża i zabija się sztyletem - mimo to, dalej żyje. Wskazuje
tym samym na to, że są takie sytuacje, których nie da się wytłumaczyć rozumem.
11:00 - godzin przestrogi - jedna świeca
Występuje tutaj refleksja natury filozoficznej. Gustaw zabija się, ponieważ nie zgadza się ze
smutną rzeczywistością, której jest świadkiem. Uważa także, że szczęście na ziemi może
opóźnić osiągnięcie szczęścia wiecznego. Ktoś kto prawdziwie kochał za życia, nie może liczyć
na wieczne szczęście, lecz tylko na samotność i potępienie.

Problematyka utworu
Głównym tematem dramatu jest miłość romantyczna programowo nieszczęśliwa, niespełniona, a
przez to wyidealizowana i oderwana od codzienności. Dla romantyków wartością samą w sobie
było przeżywanie miłości, bez względu na to, czy była ona odwzajemniona, czy nie. Cierpienia
płynące z braku wzajemności, rozłąki z ukochaną lub przeszkód uniemożliwiających zakochanym
bycie razem, nadawać miały miłości głębszy wymiar duchowy. Miłość w ujęciu romantycznym
bywa niebezpieczna, jest jak choroba i może doprowadzić człowieka do szaleństwa, którego
znamiona widać także u Gustawa. Miłość romantyczna była jednym z najważniejszych tematów
literackich epoki romantyzmu, a czwarta część „Dziadów" stanowi jedną z najważniejszych jego
realizacji.

Rola literatury w utworze

Książki odegrały kluczową rolę w życiu Gustawa. Samobójczy czyn Gustawa był naśladowaniem
samobójstwa Wertera, który tak jak Gustaw cierpiał, gdy ukochana Lotta poślubiła innego
mężczyznę. Dla Gustawa zatem książki to źródło wzorców postępowania oraz ideałów, które
przyjął jako swoje. Jednak te ideały oraz wzorce mają dla niego moc destrukcyjną, gdyż prowadzą
go do rozpaczy i samobójstwa. Jak sam mówi, lektury były niebem i torturami jego młodości. Dla
księdza natomiast książki pozostają zawsze tylko książkami, źródłem wiedzy, ale nie wzorców,
które można przełożyć na własne życie.

jpolski.na6 Strona 100

 Motywy w utworze
Motyw miłości - IV część w całości poświęcona jest miłości. Główny bohater, Gustaw doświadczył
zarówno pozytywnego jak i negatywnego aspektu tego uczucia. W swoim krótkim życiu zaznał jej
słodkiego smaku, zakochując się w kobiecie, ale także i cierpienia nią spowodowanego, kiedy
okazało się, że kobieta nie była godna jego starań.
Motyw cierpienia - miłość Pustelnika ściśle związana jest z cierpieniem. Gdy okazuje się, że
Gustaw nie może związać się z Marylą, popada w obłęd i popełnia samobójstwo. Jednak uczucie
głębokie i intensywne – staje się źródłem nieznośnej udręki także po śmierci. Opuszczenie
ziemskiego świata nie oznacza końca cierpień. Właściwie ból tylko narasta, ponieważ Gustaw
widzi obojętność kochanki.
Motyw dziecka - według romantycznej koncepcji świata, to szaleńcy i dzieci posiadali naturalną
zdolność dostrzegania prawdziwego oblicza rzeczywistości. Obdarzeni byli darem jasnowidzenia i
przeczuwania.

jpolski.na6 Strona 101

 ODA DO MŁODOŚCI
Oda jako gatunek
Oda to utwór liryczny utrzymany w podniosłym stylu, opierający historyczne zdarzenie, postać,
lub jak w tym przypadku - młodość. Cechuje ją wielokrotne podkreślenie zalet wysławianego
tematu. Charakterystyczny dla ody jest także zbiorowy podmiot liryczny.

Znaczenie utworu
„Oda do młodości” uznawana jest za pierwszy manifest pokolenia romantyków. Zawarte w niej
treści, mimo upływu lat, nie tracą swej aktualności, stając się źródłem wielu cytatów i odniesień.
„Oda do młodości" jest przykładem utworu, który posiada cechy zarówno klasyczne, jak
romantyczne.

Elementy klasyczne i romantyczne

ELEMENTY KLASYCZNE ELEMENTY ROMANTYCZNE

oda - gatunek klasyczny pwrót do młodości

wiara w postęp, walka z przesądami krytyka starego świata

idea przyjaźni oraz solidarności odrzucenie racjonalizmu i empiryzmu

odwołania do antyku, motywy mitologiczne wiara w siłę młodości

Motyw w utworze
Motyw młodości - młodość to motyw przewodni wiersza Mickiewicza – ukazana została ona
utworze jako wartość napędzajaca wszelkie kreatywne działania, zmierzające do stworzenia
nowej rzeczywistości, opartej na nowych ideałach. To ona daje siłę, zapał i determinuje młodych
do podejmowania walki z ustalonym porządkiem w jakim żyją i który propagują starzy.
Młodość dodaje skrzydeł, wynosi ponad przeciętność i ułatwia jasne widzenie – młodzi są kimś
wyjątkowym, przedstawicielami nowej epoki, ludźmi z szerszymi – od przedstawicieli
racjonalnego, pełnego twardych zasad oświecenia – horyzontami.

jpolski.na6 Strona 102

 BALLADY
Ballada jako gatunek
Ballada to gatunek synkretyczny, łączący w sobie cechy różnych rodzajów literackich: epiki
(fabuła, postacie), liryki (nastrojowość, emocjonalność) i dramatu (dialogi bohaterów).Ballada
romantyczna to gatunek, który cechuje się:
* synkretyzmem rodzajowym (i gatunkowym): jest narrator jak w epice, są fragmenty dialogowe
jak w dramacie i środki artystyczne jak w liryce
* różnorodnością stylistyczną – zróżnicowanie wypowiedzi poszczególnych postaci,
* fantastyką – tajemnicza nimfa,
* ludowością – wiara w opiekę Bożą, historia Świtezi to ludowa opowieść,
* istotną rolą przyrody – przyroda jako wybawienie dla zagrożonych ludzi i kara dla najeźdźców,
* nastrojem tajemniczości i grozy – tajemnicze jezioro,
* obecnością romantycznego pejzażu – litewski krajobraz, las, noc, jezioro,
* nawiązaniami do przeszłości – nimfa opowiada dzieje miasta zatopionego w jeziorze.

Geneza ballad
Utwory zawarte w ,,Balladach i romansach" powstały w latach 1819-1821, a opublikowane zostały
w 1822 roku w Wilnie, w pierwszym tomie poezji Mickiewicza.

Ballada Romantyczność
Opowiada historię Karusi, bohaterki dzieła. W pierwszej części "Romantyczności" szalona
dziewczyna twierdzi, że w ciągu dnia widziała na ulicy swojego zmarłego kochanka Jasieńka i
rozmawiała z nim. Karusia prosi go, by zabrał ją ze sobą, ponieważ martwi się, że nikt nie uwierzy
w jej historię i nie pomyśli, że jest chora psychicznie. Ze względu na smutek w sercu i
niezrozumienie otaczających ją ludzi, chciała odejść z nim. Karusia jest zrozpaczona, gdy nagle
znika jej ukochany duch. W drugiej odsłonie „Romantyczności” odzwierciedla jednak sprzeczne
interpretacje rzeczywistości. Pojawia się starzec, który kpi z wierzeń prostych ludzi. Tutaj
narrator polemizuje z nim, przeciw jego prawdzie.
Problematyka:
Romantyczność to ballada programowa, w której Mickiewicz przedstawił główne założenia nowej
epoki i opowiedział się za irracjonalnym pojmowaniem świata. Oświeceniowemu racjonalizmowi
reprezentowanemu przez „szkiełko i oko" Starca przeciwstawił romantyczne „czucie i wiarę", by
w konsekwencji wezwać do zanegowania dotychczas obowiązującego światopoglądu. Utwór,
podobnie jak i inne ballady, jest również pochwałą romantycznej ludowości.

jpolski.na6 Strona 103

 Ballada Lilije
Na początku utworu bohaterka zabija męża, uczestnika wyprawy Bolesława Chrobrego na Kijów.
Robi to ze strachu przed jego reakcją, jeśli dowie się o jej niewierności. Kobieta wyjaśniła swój
młody wiek i przedłużającą się nieobecność męża. Po morderstwie zakopała ciało, posadziła na
nim roślinę – tytułową lilię – i udała się do pustelnika, aby dowiedzieć się, jak uspokoić sumienie.
Pustelnik nie pomaga jej i oświadcza, że ​tylko jej zmarły mąż może wyjawić jej tajemnicę. Po
jakimś czasie wszyscy zapomnieli o jej mężu, nawet o dzieciach, i myśleli, że zginął w bitwie.
Pamięta go tylko żona. Tymczasem szwagier przyjeżdża z wizytą i oświadczają się jej. Nie mogła
się jednak zdecydować, więc musiała poprosić o radę pustelnika, który dał jej radę, by bracia
upletli wianki z kwiatów i poprosili kobietę o wybór jednego z nich. Bracia zbierają kwiaty na
wianki z grobu swojego brata. Pani wybiera jeden z nich, nadchodzi dzień ślubu, jednak
odrzucony szwagier jest zły i wybucha między nimi bójka. Wtedy w cerkwi pojawia się zmarły
mąż, który oznajmia, że lilie pochodzą z jego grobu, w związku z czym kobieta należy do niego.
Na końcu utworu cerkiew zapada się pod ziemię i wyrastają na niej lilie.
Problematyka:
Ballada Lilije jest opowieścią o zbrodni mężobójstwa. Zawiera w sobie pierwiastek etyczny,
nawiązujący do ludowości i prawd moralnych z nią związanych. Myślą główną tego utworu jest
uznanie życiowej prawdy: kto popełni grzech niewierności i zabójstwa, ten musi zostać ukarany.

Ballada Świtezianka
Narrator prawie każdej nocy obserwuje sielską scenę: para młodych ludzi spaceruje w świetle
księżyca nad brzegami jeziora Świteź. Ona karmi go malinami, on zrywa dla niej kwiatki. Wydają
się w sobie zakochani. Opowiadający rozpoznaje jedynie chłopca - to strzelec pilnujący boru, ale
dziewczyny nie zna. Narrator opowiada, jak doszło do zakończenia tego związku. Młodzieniec
pewnego jesiennego dnia, po wielu miesiącach potajemnych schadzek, zapytał dziewczynę o jej
pochodzenie, miejsce zamieszkania, rodzinę i poprosił ją, aby została z nim w jego leśnej
chateczce. Gdy ukochana wyznała, że wątpi w stałość mężczyzn, złożył przysięgę, że będzie
wierny. Usłyszał jeszcze przestrogę, że niedotrzymanie słowa spowoduje straszną karę, a potem
dziewczyna, jak zwykle, szybko odbiegła, a strzelec nie potrafił jej dogonić. Szukając jej śladów,
zaniepokoił się gwałtownym burzeniem się wód jeziora. Zdumiony zauważył wyłaniającą się z
wody dziewiczą piękność. Owa nieznajoma przemówiła do niego, kusząc go swoimi wdziękami i
sugerując, że jego ukochana to dzika wietrznica, która się nim bawi. Zaproponowała mu wspólne,
pełne radości i pląsań, życie w jeziorze. Mężczyzna chwilę się wahał, ale gdy poczuł na stopach
dotknięcie wody, ruszył w stronę przepięknej nimfy, która wywiodła go na środek jeziora. W tym
momencie rozpoznał w niej swoją dziewczynę spod lasku. Spełniła się wcześniejsza zapowiedź -
za złamanie przysięgi zginął w topieli, a wcielona w drzewo jego dusza miała cierpieć przez tysiąc
lat.
Problematyka:
Tematyka „Świtezianki” koncentruje się wokół problemu męskiej zdrady. Pospolita historia o
młodzieńcu, który nie potrafi dokonać wierności ukochanej, została przez Mickiewicza
przeniesiona w realia ludowe i wyposażona w aurę tajemniczości, a nawet tragizmu. Postaci
występujące w balladzie nakreślono bardzo schematycznie, dzięki czemu zyskują one rysy
uniwersalne.
jpolski.na6 Strona 104
SONETY KRYMSKIE
Sonet jako gatunek
Sonet to utwór liryczny o bogatych tradycjach Sonet wyróżnia się uporządkowaną budową i
rozkładem treści: 14 wersów podzielonych w odmianie włoskiej na cztery strofy, z których dwie
pierwsze (czterowersowe) mają zazwyczaj charakter opisowy, a dwie następne (trójwersowe) –
refleksyjny (w odmianie francuskiej: trzy strofy czterowersowe i dystych, czyli strofa
dwuwersowa). Adam Mickiewicz urozmaicił budowę i styl sonetu włoskiego: wprowadził do niego
nową tematykę, dialog, a także przełamał zasadę sztywnego podziału na części opisową i
refleksyjną.

Geneza sonetów
Sonety krymskie były inspirowane podróżą Mickiewicza w 1825 r. na Krym.
* Poetycki, subiektywny dziennik z podróży.
* Wschodnie krajobrazy i realia są pretekstem do ukazania wrażeń oraz przeżyć podmiotu
lirycznego.
* Perspektywa tułacza – emigranta, który porównuje oglądane miejsca do krajobrazów ojczyzny.
* Podmiot liryczny jako homo viator – motyw człowieka tułacza, dla którego wędrówka ma dwa
wymiary: zewnętrzny (poznanie innych rejonów, kultur) oraz wewnętrzny (odkrywanie samego
siebie).

Orientalizm w sonetach
Orien­ta­lizm de­fi­nio­wa­ny jest jako za­fa­scy­no­wa­nie kul­tu­rą, zwy­cza­ja­mi i przy­ro­dą Bli­skie­go i Da­le­‐
kie­go Wscho­du. Au­to­rzy epo­ki ro­man­ty­zmu po­dró­żo­wa­li w tam­te re­jo­ny i po­dzi­wia­li tam­tej­sze ży­‐
cie i na­tu­rę. Czę­sto in­spi­ro­wa­ły ich one w trak­cie two­rze­nia, efek­tem cze­go są licz­ne dzie­ła, w któ­‐
rych od­na­leźć moż­na orien­ta­lizm. Silna fascynacja Mickiewicza orientalizmem jest widoczna w
przypadku sonetów krymskich. Cały przedstawiony w tych utworach świat jest na półwyspie
Krymskim, który Mickiewicz odwiedził w 1825 roku. W tym czasie zwiedził wiele okolicznych
miejscowości i zabytków, zapoznał się z tamtejszą przyrodą. Z tego doświadczenia narodziła się
seria sonetów. Poeta szczegółowo opisał w nim wspomnianą już przyrodę, rysując obrazy morza,
gór oraz miejscowej flory i fauny, które różniły się od tego, co znał z rodzinnej Litwy. Mickiewicz
opisał też szczegółowo miasta Półwyspu Krymskiego. Jednak jego orientalizm był czymś więcej
niż dokładnym opisem tego, jak wyglądał Krym. Mickiewicz zapewnia, że ​widać to także z
perspektywy języka jego twórczości.

jpolski.na6 Strona 105

 Stepy akermańskie
To pierwszy sonet w cyklu. Jego tematem jest podróż poety przez bezkresny step. Podmiot
liryczny, urzeczony pięknem widoku, porównuje step do oceanu, a wóz do łodzi.
Zapada zmrok, na niebie pojawiają się gwiazdy, w oddali widać światła miasta Akerman. Podmiot
liryczny każe zatrzymać wóz i nasłuchuje odgłosów natury. W ostatniej zwrotce pojawia się myśl o
pozostawionej daleko ojczyźnie. Poecie wydaje się, że w panującej dokoła przejmującej ciszy uda
mu się usłyszeć głos z Litwy. Cisza jednak pozostaje niezmącona i po chwili zostaje dany znak do
odjazdu. Mickiewicz podkreśla w ten sposób swoją tęsknotę za ojczyzną, która nie ustaje nawet w
chwili tak intensywnie przeżywanego kontaktu z przyrodą. Podkreśla także dystans
spowodowany fizyczną odległością od rodzinnego kraju, ale przede wszystkim przepaścią
stworzoną przez granice polityczne, których autor nie miał prawa przekroczyć.
Problematyka:
Opisują zjawiska przyrody, zachwyt nad naturą. Bohater literacki jest typowym romantykiem,
interesują go zjawiska tajemnicze, niedostępne miejsca: szczyty górskie, niezbadane, ruiny,
nachodzi go zaduma i refleksja.

Burza
Sonet składa się z krótkich zdań, mających na celu ukazanie gwałtowności przyrody. Wiersz
opisuje burzę na morzu, z którą ludzie nie są w stanie walczyć. W utworze uwidacznia się siła
natury. Ludzie umierają, żegnają bliskich albo szukają ratunku w modlitwie. Na końcu poeta
przywołuje obraz mężczyzny siedzącego samotnie. Druga część tekstu nie koncentruje się już na
opisie przyrody, ale na reakcjach pasażerów statku. Są one skrajnie różne. Jedni popadają w
lękowe odrętwienie, inni żegnają się z bliskimi, niektórzy zaś mają jeszcze nadzieje na ocalenie i
się modlą.
Problematyka:
W tym utworze z cyklu „Sonety krymskie” motywy przemijania i niewielkiego znaczenia człowieka
w stosunku do przyrody są szczególnie wyraźne.

jpolski.na6 Strona 106

 KORDIAN
Juliusz Słowacki
Juliusz Słowacki (1809-1849) - Ukończył studia prawnicze, podjął pracę w magistracie
warszawskim. W 1831 r. wyjechał za granicę: przebywał w Londynie, Paryżu, Szwajcarii,
podróżował na Bliski Wschód. Dzięki umiejętnemu inwestowaniu na giełdzie był niezależny
finansowo. Do końca życia pozostał na emigracji. Zmarł w Paryżu (na gruźlicę), przed śmiercią
zdążył się jeszcze raz spotkać z matką (we Wrocławiu). Napisał setki wierszy lirycznych,
kilkanaście poematów i kilkanaście dramatów. Najbardziej znane wiersze to „Grób Agamemnona",
„Hymn" (Smutno mi, Boże!), „Testament mój", „Sowiński w okopach Woli"; dramaty „Kordian",
„Balladyna". Często cytowane są też listy poety do matki (zachowało się ich ponad 100).

Geneza utworu
„Kordian” powstawał w czasie pobytu Juliusza Słowackiego w Szwajcarii. Na powstanie dramatu
złożyło się kilka przyczyn - jedną z nich było ukazanie się w 1832 roku III części ,,Dziadów".
Słowacki nie zgadzał się z koncepcją mesjanizmu prezentowaną przez Adama Mickiewicza.
Próbuje odpowiedzieć na pytanie, co doprowadziło do upadku powstania listopadowego.

Czas i miejsce akcji

Akcja dramatu rozpoczyna się 31 grudnia 1799 roku w górach Karpackich (przy chacie
czarnoksiężnika Twardowskiego). Kolejne epizody mają miejsce: na wsi (dom Kordiana), w
Londynie (James Park), w Dover, w Watykanie, we Włoszech, na szczycie Mont Blanc, w
Warszawie (plac przed zamkiem królewskim, Plac Saski, Plac Marsowy). Koronacja cara Mikołaja i
spisek na jego życie mają miejsce w 1829 roku.

Znaczenie utworu
Kordian" to jeden z najbardziej znanych utworów Słowackiego, który obok cz. III „Dziadów" Adama
Mickiewicza i „Nie-Boskiej komedii" Zygmunta Krasińskiego zaliczany jest do najważniejszych
dramatów romantycznych i najwybitniejszych utworów literatury polskiej. W „Kordianie" autor
przedstawił własną koncepcję historiozoficzną - winkelriedyzm.

Winkelriedyzm
Winkelriedyzm to koncepcja narodowo-wyzwoleńcza opozycyjna w stosunku do Mickiewiczowskiego
mesjanizmu. Koncepcja winkelriedyzmu po raz pierwszy pojawia się w „Kordianie” w scenie monologu
bohatera na Mont Blanc. Kordian zawiedziony życiem chce popełnić samobójstwo, jednak w ostatniej
chwili przypomina mu się ojczyzna. Myśli o jej opłakanym losie i w uniesieniu doznaje swoistego
objawienia. Ma wizję ducha średniowiecznego rycerza, Arnolda Winkelrieda, który swoim
poświęceniem uratował Szwajcarów. W bitwie z Austriakami poświęcił się i przyjął w siebie wszystkie
ciosy wroga. Kordian uznaje więc, że Polska będzie „Winkelriedem narodów”: „Poświęci się, choć
padnie jak dawniej! jak nieraz!”. Losem ojczyzny będzie zatem śmierć, ale dla dobra ludzkości.

jpolski.na6 Strona 107

 Bohaterowie
Kordian -to zagubiony indywidualista, nieszczęśliwy kochanek, buntownik, spiskowiec.
W pierwszym akcie poznajemy go jako piętnastoletniego chłopca, przeżywającego „ból istnienia
Jest zbyt dojrzały jak na swój wiek. Nie widzi sensu życia. Jest to bohater hamletyczny - jego
postawę cechuje wewnętrzny konflikt między pragnieniami a realnymi czynami, co prowadzi do
nadmiernej wrażliwości i w konsekwencji do poczucia wyobcowania i samotności. Kordian ma też
cechy bohatera werterycznego, charakterystycznego dla literatury europejskiej tego czasu
przeżywanie „bólu świata”, marzycielstwo, usposobienie poetyckie, niezwykła wrażliwość,
uleganie tworzonej w wyobraźni wizji idealnej miłości, bunt przeciwko złu świata i chęć ukojenia
bólu poprzez samobójstwo. Kordian jest bohaterem tragicznym, przegrywa w starciu z historią i
samym sobą.
Grzegorz - sługa Kordiana, jego opiekun. Usiłuje zachęcić młodzieńca do przyjęcia postawy
aktywnej. W tym celu opowiada mu trzy historie, ale Kordian nie potrafi odrzucić bierności.
Grzegorz także towarzyszy bohaterowi przed egzekucją, okazując mu współczucie i deklarując, że
nazwie swego wnuka imieniem Kordian i w ten sposób pamięć o bohaterze nie zaginie. Grzegorz
traktuje Kordiana jak syna.
Laura - Dla bohatera jest wzorem kochanki romantycznej. Laura jednak jest od niego starsza,
traktuje go z dystansem i ironią.
Wioletta - kobieta, z którą Kordian ma romans we Włoszech. Nauczony doświadczeniem nie
idealizuje kobiety, postanawia wystawić ją na próbę. Wioletta okazuje się materialistką, niezdolną
do szczerych uczuć. Kordian ostatecznie rozczarowuje się co do miłości.
Papież - nie przypomina autorytetu moralnego, jest raczej politykiem opowiadającym się po
stronie silniejszego mocarstwa. Grozi Polakom klątwą za nieposłuszeństwo wobec cara.
Wypowiedzi papieża przerywa jego papuga Luterek. Ojciec święty jest pyszny, żądny uwielbienia i
czci, odczuwa satysfakcję, gdy pokorny lud leży krzyżem u jego stóp. Zbywa Kordiana, nie chce
pobłogosławić polskiej ziemi.
Car Mikołaj I - postać historyczna. Tyran, koronowany na króla Polski w 1829 r. Człowiek
podejrzliwy i okrutny. Zmuszony przez Księcia Konstantego, podpisuje akt ułaskawienia Kordiana.
Książę Konstanty - postać historyczna, brat cara. Pełnił funkcję namiestnika cara w Polsce, był
naczelnym wodzem wojska polskiego. Czyn Kordiana - przeskoczenie konno nad ustawionymi w
piramidę karabinami zakończonymi bagnetami, wzbudza jego podziw i sprawia, iż Konstanty chce
darować życie bohaterowi.

Treść (podróże Kordiana)

AKT I - Kordian, prze­żyw­szy nie­uda­ną pró­bę sa­mo­bój­czą, wy­ru­sza w po­dróż po Eu­ro­pie.
Wcześniej był pięt­na­sto­let­nim chłop­cem, owład­nię­tym nie­szczę­śli­wą mi­ło­ścią do star­szej od sie­bie
Laury.
Chło­pak prze­mie­ni się pod­czas tej tu­łacz­ki w do­ro­słe­go męż­czy­znę, go­to­we­go do pod­ję­cia swo­jej
roli w spi­sku ko­ro­na­cyj­nym. Kor­dian bo­wiem zde­cy­du­je się na ko­niec za­bić cara (jednak
nieudolnie), mimo sprze­ci­wu in­nych spi­skow­ców.
Akt pierwszy rozgrywa się w wiejskiej posiadłości Kordiana. Snuje on rozważania na temat życia
ludzkiego. Wspomina samobójczą śmierć przyjaciela. Przeżywa nieszczęśliwą miłość do Laury.
Pomóc pragnie mu sługa Grzegorz, który opowiada Kordianowi trzy historie, które są
propozycjami przyjęcia określonej postawy życiowej. Kordian nie wybiera jednak żadnej z tych
dróg. Bohater postanawia popełnić samobójstwo, jednak nie udaje mu się. Wyrusza więc w
wędrówkę po Europie. Strona 108
 Etapy i znaczenia podróży Kordiana:
Londyn - pierwsze miejsce odwiedzone przez głównego bohatera to Park św. Jakuba. Tutaj też
Kordian pozwala sobie uciec od zgiełku stolicy Anglii, rozmyślając nad pięknem przyrody. Powoli
jego myśli krążą również ku różnicy między światem realnych zjawisk a wyobrażeniem na ich
temat. Tę filozoficzną myśl przerywa mu dozorca, chcący opłaty za przesiadywanie w parku. Od
niego to dowiaduje się o potężnej mocy pieniądza w świecie. Na przykładzie wykupowania miejsca
do siedzenia dozorca ukazuje, jak wszystko dzisiaj można kupić. Miejsce w parlamencie, na
cmentarzu, a nawet sztukę. Ludzie zaś, by uniknąć kłopotów prawnych, sprzedają swą dumę i
uciekają po nocach od ręki sprawiedliwości. Kordian uczy się, że pieniądz włada światem, ludzie
zaś zdolni są do wszystkiego.
Dover - oglądając świat ze słynnego białego klifu, Kordian odczytuje z Króla Leara opis widoku z
klifu, na jakim się teraz znajduje. Studiując dzieło, nachodzi go pochwalna myśl dla kunsztu
Szekspira. Poeta stworzył świat piękniejszy w swym wydźwięku od rzeczywistości. Jego dzieła są
kunsztowne, wydają się lepsze niż świat widziany z białego klifu Dover. Kordian dostrzega jednak
jedną rzecz, poezja jest jedynie iluzją. Chociaż piękna, nie stanowi rzeczywistości. Życie nie jest
poezją, a sam Kordian nie widzi siebie jako bohatera lirycznego. Po tym przemyśleniu dostrzega,
że bliżej mu do realisty.
Włochy - w kryształowej sali Kordian zażywa upojnych chwil z piękną Wiolettą. Tutaj też
postanawia wystawić na próbę jej liczne zapewnienia o miłości. Oświadcza jej przegranie w karty
całego majątku, łącznie z podarowanymi kobiecie klejnotami. Ta zaś, jeszcze przed chwilą tak w
nim zakochana, - pragnie opuścić kochanka. Jej serce Kordian przyrównuje lawie. Płomienne, gdy
zastygnie, można ją kształtować. Życie zaś okazuje się najlepszym ze snycerzy. Mężczyzna
jeszcze raz okłamuje Wiolettę, snując historię o złotych podkowach konia. Ona zaś ponownie
okazuje miłość. To przekonuje Kordiana, że kochała ona tylko pieniądze.
Watykan - chcąc uzyskać błogosławieństwo dla Polski, Koridan udaje się z audiencją do papieża.
Przywodzi również ze sobą dar, ziemię z mogiły męczenników. Ojciec Święty nie wydaje się
jednak zainteresowany rozmową o sprawie, ucieka od niej ku sprawom przyziemnym i papudze.
Co więcej, głowa Kościoła wyraża pogląd o potrzebie posłuszeństwa Polaków względem Cara.
Jest on przecież koronowanym władcą, nie wolno się mu więc przeciwstawiać. Rozzłoszczony
grozi nawet, iż jako pierwszy rzuci klątwę na walczących o niepodległość Polaków. Kordian
odchodzi poruszony, nie znajdując u papieża poparcia dla dążeń niepodległościowych. Cała
podróż bohatera do Watykanu inspirowana była zachowaniem papieża Grzegorza XVI, który
potępił powstanie listopadowe. Następnie tłumaczył się tym, iż rozumiał je początkowo jako
jakobińską rewolucję przeciw monarchii.
Mont Blanc - monolog wygłoszony przez Kordiana na górze Mont Blanc jest polemiką z Wielką
Improwizacją Mickiewicza. Można wręcz powiedzieć, że stanowi jej swoisty odpowiednim w
utworze Słowackiego. To właśnie tutaj, patrząc z góry na cały świat, Kordian przeistacza się
jakoby w proroka i formułuje idee winkelriedyzmu narodu Polskiego. Przepełnia go moc. Tutaj też
dokonuje się jego ostateczna przemiana. Przestaje on bowiem być młodzieńcem szukającym
siebie w świecie, a staje się dorosłym mężczyzną. Teraz jest już gotowy wziąć odpowiedzialność
za losy ojczyzny i decyduje się na to, powracając w ostatnim akcie do Polski. Wstępuje w
dorosłość duchową.
Akt III - mieszkańcy Warszawy zebrani na Placu Zamkowym komentują koronację Mikołaja I na
króla Polski. W podziemiach katedry św. Jana zbierają się spiskowcy, wchodzą ci, który znają
hasło ,,Winkelried". Podchorąży wysuwa plan zamachu na życie cara, jednak większość jest temu
przeciwna. Nagle Podchorąży zdejmuje maskę, okazuje się że to Kordian - podejmuje się sam
dokonać tego czynu.

jpolski.na6 Strona 109

 Bohater pełni nocą straż przy komnacie Mikołaja I. Zamierza zabić cara. Zmaga się on ze
strachem i Imaginacją, które chcą go odwieść od czynu. Strach i Imaginacja to projekcja duszy
bohatera, w której odbywa się wewnętrzna walka między chęcią dokonania morderstwa a
potępieniem go pod względem moralnym. Wyobraźnia podsuwa Kordianowi przerażające obrazy
widma, orszak zmarłych, pochody trumien. Wydaje mu się, że z komnaty cara wyszedł Diabeł,
słyszy też jego głos. Kordian nie umie wybrać między moralnością a patriotyzmem, a historia
postawiła przed bohaterem taki właśnie dylemat. Psychika Kordiana okazuje się zbyt słaba,
bohater traci przytomność przed drzwiami komnaty. Car wychodząc, potyka się o leżącego
Kordiana, trzymającego w dłoni bagnet i zaczyna podejrzewać, iż to Konstanty uknuł przeciwko
niemu spisek. Wzywa straż i wydaje polecenie, aby go rozstrzelać.
Scena VI - Kordian przebywa w szpitalu dla obłąkanych. Odwiedza go Doktor, który po
przekupieniu Dozorcy uzyskuje zgodę na przebywanie w szpitalu i rozmowę z Kordianem. Doktor
wyjawia młodzieńcowi, że już wcześniej się spotkali, o północy, przed drzwiami komnaty cara.
Jest to zatem Diabeł, który krytycznie wypowiada się na temat poświęcenia się jednostki, drwi z
takiej postawy .Chcąc przekonać Kordiana do swoich racji, wydrwić ideę mesjanizmu, pokazuje
mu dwóch wariatów - jednemu wydaje się, że jest krzyżem, do którego przybito Jezusa, drugiemu
- że jest Atlasem, podtrzymującym niebo, by nie upadło na ziemię. Drugi wariat nakazuje, by się do
niego modlić, podaje się za zbawcę. Kordian czuje się zdruzgotany, czuje, że upadają jego
przekonania o sensie walki, poświęcenia dla ogółu. Rozmowę przerywa Książę Konstanty, który
wydaje rozkaz zaprowadzenia Kordiana na Plac Saski na śmierć i na męki.
Sceny VII-IX - Przegląd wojsk na Placu Saskim. Wielki Książę Konstanty proponuje Kordianowi
darowanie życia, jeśli ten przeskoczy konno nad piramidą z karabinów zakończonych bagnetami.
Kordian wykonuje skok, lecz car nie zgadza się na ułaskawienie Kordiana.

Problematyka utworu
Słowacki dokonał w ,,Kordianie" oceny powstania listopadowego. O jego upadek oskarżył
przywódców. Losy Kordiana to losy polskich powstańców – tak, jak główny bohater, nie dojrzeli oni do
zrywu narodowego. Autor pokazuje bardzo wielowymiarowy obraz polskiego społeczeństwa. Z
pewnością nie jest to obraz wyłącznie pozytywny. Sceny na Placu Zamkowym pokazują, że tłum sam z
siebie nie jest zdolny do podjęcia jakiegokolwiek czynu, zorganizowania się i przyjęcia odpowiedzialnej
postawy za własną przyszłość. Niezrozumienie, bierność, zainteresowanie dobrami doczesnymi
widowni koronacji cara – to wszystko pokazuje Słowacki wskazując, że naród właściwie
bezrefleksyjnie przygląda się rozbiorowi własnego kraju.

Motywy w utworze
Motyw szatana - motyw ten występuje w „Przygotowaniu" , w którym diabeł i jego świta
przygotowują przyszły wiek i stwarzają przywódców powstania. Kolejne wcielenie szatana pojawia
się w akcie III - Kordian widzi go przed komnatą cara, a następnie rozmawia z nim w szpitalu.
Diabeł dąży do tego, by Kordian zwątpił w sens swego działania i ostatecznie się załamał.
Motyw podróży - Kordian jest wędrowcem, taki też tytuł nosi II akt. Bohater odbywa podróż po
krajach europejskich, w trakcie której doznaje różnego rodzaju rozczarowań. Podróż jest czasem
dojrzewania i gromadzenia doświadczeń.
Motyw nieszczęśliwej miłości - Kordian jak typowy bohater romantyczny idealizuje kobiety,
wierzy w romantyczną miłość i podobnie jak Konrada czy Wertera spotyka go zawód miłosny,
będący przyczyną samobójstwa. Bohater zaczyna z ironią patrzeć na kobiety, wątpić w szczerość
ich uczuć. Miłość do kobiety zamienia na miłość do ojczyzny.
jpolski.na6 Strona 110
 Motyw przemiany - Kordian przechodzi metamorfozę - był to stały element biografii bohatera
romantycznego. Na szczycie Mont Blanc odnajduje wielką ideę, której pragnie poświęcić życie.
Motyw poezji i poety - Kordian jest człowiekiem wrażliwym, w sposób poetycki odbiera rzeczy-
wistość, podejmuje też próby poetyckie, zlekceważone przez Laurę. Słowacki w Prologu"
wypowiada własne poglądy na temat poezji
Motyw powstania - w utworze występują aluzje historyczne oraz postaci historyczne, związane z
powstaniem listopadowym. Poeta analizuje przyczyny upadku powstania, wskazując wady
poszczególnych przywódców.

jpolski.na6 Strona 111

 BALLADYNA
Geneza utworu
Jest to dramat romantyczny. „Balladyna" powstała w roku 1834. Podejrzewa się, że utwór
powstał z fascynacji Słowackiego „Makbetem" Wiliama Szekspira. Głównym tematem jest
dążenie do władzy. Główna bohaterka, Balladyna, kroczy drogą zbrodni, popełnia czyny
naganne, co doprowadza do jej śmierci. W starciach z nią giną wszystkie pozytywne postacie
dramatu: Kirkor, Alina, Wdowa.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia rozgrywają się w ciągu czterech dni, w rejonach jeziora Gopło oraz pod murami
Gniezna - pierwszej stolicy Polski.

Znaczenie tytułu
Tytuł „Balladyna” pochodzi od imienia głównej bohaterki. Jednocześnie nawiązuje do gatunku
literackiego – ballady, w którym mieszają się czynniki realistyczne oraz fantastyczne i baśniowe.

Bohaterowie
Balladyna - córka ubogiej wieśniaczki, leniwa i nieuczciwa, żądna władzy. Ma siostrę Alinę. Przed
poznaniem księcia Kirkora ma romans z Grabcem. Wyznaje jednak miłość Kirkorowi, ponieważ ma
nadzieję, że dzięki temu zostanie księżną. Aby osiągnąć swój cel dopuszcza się nawet
morderstwa siostry, a następnie przyczynia się do śmierci męża. Na koniec umiera - zabija ją
piorun.
Alina - dobra, uczciwa, pracowita dziewczyna. Młodsza córka wdowy, siostra Balladyny. W
oczach Kirkora jest aniołem. Jej ufność staje się dla niej zgubą. Ginie z ręki Balladyny podczas
zbierania malin.
Kirkor - nie potrafi wybrać pomiędzy Aliną i Balladyną. Nie podejrzewa Balladyny o zabicie Aliny,
dlatego żeni się z nią i sprowadza do swojego zamku. Pragnie spokojnego życia. Ginie z ręki
Kostryna (zabójstwo to zleciła mu Balladyna), która go nie kochała - pragnęła jedynie jego
majątku.
Wdowa - matka Aliny i Balladyny, stara, siwa, słaba. Alina troskliwie się nią opiekuje, Balladyna się
jej wstydzi i rozkazuje jej opuścić zamek, kiedy już zostaje królową. Wdowa wędruje podczas
burzy i zostaje oślepiona przez piorun. Jest zrozpaczona -Balladyna się jej wyrzeka. Umiera w
torturach.
Kostryn - naczelnik straży na zamku Kirkora. Razem z Balladyną planują wyeliminować wszystkie
osoby, które stoją na drodze do korony. Pomaga Balladynie zabić Kirkora. Balladyna podaje mu
połowę zatrutego chleba i Kostryn pada martwy, przed śmiercią jednak ostrzega zebranych przed
„trującą jędzą”. Kostryn to człowiek zaślepiony ambicją i pragnieniem posiadania.

jpolski.na6 Strona 112

 Bohaterowie drugoplanowi
Pustelnik - bohater epizodyczny, właściwie król Popiel III, zmuszony ukrywać się w lesie w
obawie o własne życie. Na tronie zastąpił go okrutny Popiel IV. Pustelnik jest szlachetny i
bezkompromisowy, stanowi wzór cnót patriotycznych i obywatelskich. Ginie powieszony na
drzewie.
Grabiec - prostak, wiejski głupek i pijanica, w którym zakochała się Goplana. Jest też adoratorem
Balladyny. Ginie z ręki Balladyny.
Goplana - nimfa wodna, władczyni Gopła, kiedy swe istnienie splata z życiem człowieka i zaczyna
ingerować w przebieg zdarzeń, popełnia błąd; żałując tego, co zrobiła, na zawsze opuszcza swoje
jezioro.
Chochlik, Skierka - dwa duszki, radosne, psotne, które służą swej pani, Goplanie, wykonując
wszystkie jej polecenia.

Treść utworu
Hrabia Kirkor przybywa do chaty Pustelnika z prośbą o udzielenie rad w sprawie ożenku. Ten
radzi mu wybrać na żonę prostą kobietę z ludu. Mówi mu także o krzywdzie, jaka spotkała
Popiela III, który został pozbawiony korony przez swojego brata Popiela IV. Nimfa Goplana jest
szalenie zakochana w Grabcu, który zaś jest kochankiem Balladyny. Zazdrosna nimfa za
wszelką cenę chce mieć Grabca na wyłączność. Rozkazuje więc Chochlikowi podążać za
Grabcem i sprawić, aby nie trafił do chaty Balladyny. Skierka zaś rzuca czar na hrabiego, który
zakochuje się w obu dziewczynach – Balladynie i Alinie. Matka podpowiada mu, aby wziął za
żonę Balladynę – jej starszą córkę. Kirkor jednak nie jest do końca zdecydowany, dlatego
Skierka podpowiada Wdowie pomysł zorganizowania konkursu zbierania malin. Ta dziewczyna,
która przyniesie ich więcej zostanie żoną księcia. Balladyna zawzięcie walczy o Kirkora i
zazdrosna o zbiory siostry, kradnie jej maliny, zabija Alinę, a na jej czole pojawia się krwawe
znamię zbrodni. Świadkiem morderstwa jest przemieniony w wierzbę płaczącą Grabiec.
Balladyna zostaje żoną Kirkora i przeprowadza się wraz z matką do pałacu. Kirkor musi
niespodziewanie wyjechać. Balladyna korzysta z chwili i udaje się do Pustelnika z prośbą o
usunięcie plamy na czole. Ten jednak domyśla się, że to ona jest morderczynią Aliny. Ich
rozmowę słyszy ukryty za drzewami Kostryn – dowódca, strażnik zamku Kirkora. Balladyna
ucieka. Balladyna więzi i głodzi swoją matkę w wieży, a podczas uczty wypędza ją na zewnątrz,
gdzie zostaje oślepiona przez piorun. Wdowa całkowicie traci wzrok, jednak jej córka nie
przejmuje się tym. Balladyna z żądzy władzy zabija Grabca, by zdobyć upragnioną koronę. W
tym czasie Goplana dręczona poczuciem winy postanawia odlecieć na północ z kluczem
żurawi. Balladyna współpracuje ze swym kochankiem i pomocnikiem – Kostrynem. Wspólnie
próbują pozbyć się kolejnych przeszkód stojących im na drodze. Pustelnik zostaje skrycie
powieszony przy swojej chacie. Tymczasem, podczas walki z Kostrynem ginie Kirkor. Balladyna
mając świadomość, iż będzie musiała podzielić się władzą, kroi chleb zatrutym nożem, którym
zabija naiwnego Kostryna i zostaje królową. Chce rządzić zgodnie z prawem, dlatego musi
wydać wyrok na sprawcę morderstw. Wdowa nie chce wyjawić imienia córki, dlatego umiera w
torturach. Balladyna jest zmuszona osądzić samą siebie. Ginie od uderzenia piorunem.

jpolski.na6 Strona 113

 Motywy w utworze
Motyw zła - zło w ,,Balladynie" to przede wszystkim zbrodnie popełniane przez bohaterów.
Autor ukazuje stopniowy upadek człowieka, który dopuszcza się nikczemnych czynów. Po
pierwszym mordzie Balladyna zmienia się, a jej dusza staje się coraz mroczniejsza. Każda kolejna
zbrodnia, popełniana z zimną krwią i bezwzględnością, niszczy w bohaterce resztki
człowieczeństwa, a jednocześnie przynosi udrękę, szaleństwo, aby na końcu doprowadzić do
śmierci.
Nie ma zbrodni bez kary - dlatego i tym razem sprawiedliwości staje się zadość Piorun, który razi
bohaterkę w finałowej scenie utworu, jest karą za popełnione grzechy.
Sylwetka mordercy, nakreślona przez Słowackiego, wzorowana jest na bohaterach „Makbeta”
Szekspira. Balladyna po popełnieniu pierwszej zbrodni zaczyna szaleć, obawiając się, że każdy
zna jej tajemnicę. Morduje więc dalej, zapętlając się jakby w swojej niegodziwości. Mamy tutaj
motyw ohydnej zbrodni popełnionej dla własnego zysku – zaszczytów, władzy, pieniędzy.
Motyw matki - Matka w dramacie Słowackiego wyobrażona jest jako starsza kobieta, która kiedyś
straciła męża. Wdowa wychowuje samotnie dwie dorastające córki: starszą Balladynę i młodszą
Alinę. Jest już w podeszłym wieku.. Kocha swoje córki i troszczy się o nie. Uważa, że każda z nich
zasługuje na wspaniałego, bogatego męża.
Motyw śmierci - nie brak w dramacie obrazów śmierci, które są wynikami morderstw.
Siostrobójstwo zostało popełnione z żądzy władzy, chęci sławy i bogactwa.
Na tragicznym losie Wdowy śmierć również wywarła piętno. Matka głównej bohaterki najpierw
próbuje popełnić samobójstwo, a gdy jej się to nie udaje, umiera na torturach, bo nie chce wyjawić
imienia córki. Ofiarami walki o władzę padają zarówno Pustelnik, książę Kirkor, Kostryn jak i
Grabiec.

jpolski.na6 Strona 114

POZYTYWIZM

Strona 115
 POZYTYWIZM
Nazwa epoki
Nazwa ,,Pozytywizm'" pochodzi od łacińskiego ,,positivos", czyli - oparty. Do kultury hasło to
wprowadził August Comte pisząc ,,Kurs filozofii pozytywnej". Słowo to kojarzono z takimi
określeniami jak: realny praktyczny,użyteczny.

Ramy czasowe epoki

Początek: lata 1848–1849 – Wiosna Ludów
Koniec: lata 90 XIX wieku

Filozofia pozytywistyczna
Ewolucjonizm - teoria przyrodnicza stworzona przez Karola Darwina, według której
wszystkie formy bytu podlegają ewolucji, czyli nieustannej przemianie i rozwojowi.
Społeczeństwo kształci się i rozwija, a sprzyja temu postęp cywilizacyjny.
Organicyzm - pogląd filozoficzny zakładający, że społeczeństwo funkcjonuje i rozwija się jak
żywy organizm a instytucje społeczne są ze sobą powiązane tak, jak części organizmu.
Scjentyzm - wiara i zaufanie pokładane w możliwościach nauki, przyznanie jej
nieograniczonych możliwości, poznawczych, propagowanie kultu wiedzy i nauki.
Utylitaryzm - łacińskie słowo ,,utilis'' oznacza - użyteczny. Utylitaryzm to postawa uznająca
za najwyższe dobro użyteczność, a więc pożytek jednostki lub ogółu. Człowiek jest
wartościowy, jeżeli wykonuje pracę pożyteczną dla innych, a także rozwija się z myślą o
społeczeństwie.
Agnostycyzm - pogląd filozoficzny wyrażający przekonanie o niemożności całkowitego
poznania

Hasła społecczne pozytywistów

Praca organiczna - to koncepcja według której społeczeństwo to jeden organizm, a gałęzie
gospodarki i kultury to jego narządy. Aby całe społeczeństwo działało sprawnie, każdy z
narządów musi się rozwijać i pracować na wspólne dobro.
Praca u podstaw - praca dla ludu i nad ludem, zakładała starania o to, by chłopi, rzemieślnicy
i kupcy uzyskali w społeczeństwie należną im pozycję, aby mogli ubogacać się i doskonalić
społeczny organizm. Postulowano o edukację warstw najniższych, zapewnienie im dostępu
do nauki. Kierowano apele do warstw wykształconych: nauczycieli, lekarzy by ,,szli w lud'',
zbliżyli się do problemów wsi, podnieśli stan zdrowotny jej mieszkańców, wyprowadzili ją z
wiekowego zacofania i uświadomili im, jaką rolę mogą pełnić w odbudowaniu narodu. Praca u
podstaw to postulat podnoszenia poziomu życia najuboższych warstw społecznych i
tworzenie miejsc pracy.

jpolski.na6 Strona 116

 Emancypacja kobiet - uniezależnienie kobiet, dążenie do ich równouprawnienia w życiu
społecznym, nadaniu praw obywatelskich i publicznych takich, jakie posiadali mężczyźni.
Przestano traktować kobietę wyłącznie w kategoriach matki, żony czy gospodyni domowej.
Pozytywiści zaczęli dostrzegać w niej w pełni wartościową ludzką istotę, która ma prawo do
tego, by rozwijać swoje zdolności i predyspozycję, doskonalić charakter i spełniać charakter i
spełniać marzenia.
Asymilacja Żydów - dążenie do zrównania w prawach mniejszości żydowskiej, dzięki czemu
mogli oni się czuć w społeczeństwie na równi z Polakami, nie izolować się, tylko pracować dla
własnego dobra. Pozytywiści jasno i jednogłośnie opowiedzieli się za asymilacją Żydów.
Starali zwalczać panujące wciąż przejawy antysemityzmu.

Sztuka pozytywizmu
Sztuka pozytywizmu odrzucała metafizykę na rzecz racjonalnego postrzegania
rzeczywistości. Cechy sztuki drugiej połowy XIX wieku:
* odrzucenie nastrojowości i subiektywności
* wierne odtwarzanie rzeczywistości codziennej (realizm i naturalizm)
* sceny obyczajowe, pejzaże i martwe natury
* ukazywanie brzydoty

Cechy literatury pozytywizmu

Twórcy literatury pozytywizmu dążyli do odwzorowywania życia w duchu realizmu i
naturalizmu:
* jednostka na tle społecznym, obyczajowym i historycznym
* prawdopodobieństwo wydarzeń i postaci
* zwykłe życie, instynkty biologiczne
* tendencyjność i utylitaryzm
* dominacja prozy nad poezją
* nowy bohater zbiorowy - mieszczaństwo
* język ezopowy - omijanie cenzury

Pojęcia
Realizm - prąd w literaturze, polegał na wiernym oddawaniu obrazu rzeczywistego w dziele
literackim, na przedstawianiu świata realne.
Naturalizm - głównym założeniem naturalizmu było wierne naśladowanie rzeczywistości oparte
na dokładnej obserwacji bez zbędnej oceny, komentarza, selekcji i interpretacji. Często
uwypuklano ciemne strony życia, wybierano przeciętny i brzydki temat lub model.
Utylitaryzm – kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII wieku, według którego to, co jest
pożyteczne, jest dobre, a miarą słuszności postępowania jest użyteczność jego skutków.
Antysemityzm - postawa wynikająca z różnego rodzaju uprzedzeń, niechęci, wrogości wobec
żydów i ludzi pochodzenia żydowskiego

jpolski.na6 Strona 117

 LALKA
Bolesław Prus
Bolesław Prus (1847-1912, wł. Aleksander Głowacki) pochodził z okolic Hrubieszowa, z
zubożałej rodziny szlacheckiej. Wcześnie został sierotą; wychował się pod opieką babki, a
potem ciotki. Jako 16-latek został ranny w powstaniu styczniowym i spędził kilka miesięcy w
rosyjskim więzieniu. Podjął studia na wydziale matematyczno-fizycznym Szkoły Głównej w
Warszawie, potem studiował w Puławach, ale wrócił do Warszawy. Podejmował się różnych prac
(m.in. guwerner, korepetytor, robotnik w fabryce, kasjer w banku). Od 1872 r. zaczął publikować
w prasie warszawskiej, stopniowo zyskiwał popularność. Był związany z programem
pozytywistycznym, zwracał uwagę na rolę nauki i postępu, był bystrym obserwatorem życia
społecznego. Napisał do różnych czasopism niezliczoną ilość krótkich tekstów, w tym
skrzących się dowcipem felietonów; na publicystyce Prusa starali się wzorować inni
dziennikarze. Dziś bardziej jest znany jako autor nowel i opowiadań (m.in. „Powracająca fala",
„Antek”, „Katarynka", „Kamizelka") oraz powieści (m.in. „Placówka”, „Lalka", „Emancypantki",
„Faraon").

Geneza utworu
Powieść zrodziła się z rozczarowania pisarza kondycją polskiego społeczeństwa. Początkowo
,,Lalka" ukazywała się w odcinkach w Warszawskim Kurierze Codziennym. Prus pisał ją na
bieżąco, a wydanie książkowe ukazało się w 1890 roku w Warszawie. Pomysł fabuły autor
zaczerpnął z notatki prasowej o procesie młodej kobiety oskarżonej o kradzież lalki.

Tytuł ,,Lalka"
Zazwyczaj interpretuje się go dwojako: albo jako odwołanie do tradycji XIX w. tekstów
dydaktyczno-satyrycznych, np. „Lalka” Kraszewskiego; albo jako wyraz przekonania, że świat to
teatr marionetek, co obrazowałaby zaduma Rzeckiego nad nakręcanymi zabawkami, które
poruszały się bez ładu i celu. Literaturoznawcy dopatrują się też w tytule odniesienia do Izabeli
Łęckiej - głównej postaci kobiecej - marionetki w świecie mężczyzn - pięknej, ale pozbawionej
uczuć i samodzielności. Lalkami prezesowa Zasławska nazywała młode arystokratki. Pisarz
wielokrotnie przyznawał, że do treści bardziej pasowałby tytuł ,,Trzy Pokolenia" - romantyk
Rzecki, pozytywista Julian Ochocki oraz reprezentant pokolenia przełomu - Stanisław Wokulski.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu toczy się w latach 1878-1879 w Warszawie, momentami zostaje przeniesiona do
Zasławka i Paryża. W powieści występują retrospekcje czasowe, związane z ,,Pamiętnikiem
starego subiekta". Obejmują one wydarzenia z młodości Ignacego Rzeckiego. Ponadto Rzecki
odwołuje się do wspomnień swojego ojca dotyczących kampanii napoleońskiej.

jpolski.na6 Strona 118

 Kompozycja utworu
Kompozycja ,,Lalki" jest nietypowa dla XIX wiecznej powieści realistycznej - jest to utwór
wielowątkowy o skomplikowanej strukturze tematycznej i narracyjnej. Kompozycja jest otwarta,
nie ma rozstrzygającego zakończeni. Zatytułowane rozdziały to tytuły informacyjne lub
metaforyczne. ,,Lalka to powieść realistyczna. Jest uważana za najwybitniejsze osiągnięcie
polskiej prozy dojrzałego realizmu.

Główni bohaterowie
Stanisław Wokulski - jest głównym bohaterem powieści, 45-letnim wdowcem, bogatym
warszawskim kupcem, właścicielem sklepu z galanterią. Jest przystojnym, wysokim i silnym
mężczyzną, który podoba się kobietom. Ubiera się modnie i wytwornie. Cechą charakterystyczną
jego wyglądu są czerwone, niegdyś odmrożone ręce - pamiątka z zesłania do Irkucka na Syberii.
Przeszłość Wokulskiego znana jest z pamiętnika subiekta - Ignacego Rzeckiego. Pochodził ze
zubożałej rodziny szlacheckiej, jako młody chłopiec, zarabiał na życie w restauracji i sklepie.
Później rozpoczął studia w Szkole Głównej. Tam zaangażował się w działalność spiskową, co
zaowocowało wzięciem udziału w powstaniu styczniowym i późniejszym zesłaniem na Syberię. Po
powrocie do kraju ożenił się z Małgorzatą Minclową, wdową po właścicielu sklepu z galanterią, a
po jej śmierci - odziedziczył sklep. Pewnego wieczoru spotkał w teatrze pannę Izabelę Łęcką -
arystokratkę, i się w niej zakochał. Wyjechał za granicę, na organizowaniu dostaw dla wojska
zdobył duży majątek. Próbował zbliżyć się do ukochanej kobiety: wykupił dłużne weksle jej ojca,
dokonał zakupu zastawionych sreber, kupił kamienicę Łęckich, by ocalić posag panny Izabeli. W
końcu został przez pannę przyjęty. W czasie wspólnej podróży pociągiem, stał się świadkiem
dwuznacznej rozmowy z udziałem Łęckiej i jej dalekiego kuzyna, Kazimierza Starskiego.
Zdradzony Wokulski próbował popełnić samobójstwo, jednak został uratowany. Podjął decyzję o
wyjeździe z kraju i ślad po nim zaginął. Zagadką pozostają dalsze losy Wokulskiego: według
jednych - podróżował po świecie, inni twierdzili, że wysadził w powietrze ruiny zamku w Zasławiu i
tam zginął.
Wokulski reprezentuje cechy bohatera romantycznego oraz pozytywistycznego, co czyni z niego
osobowość pełną sprzeczności. Bierze udział w narodowowyzwoleńczym zrywie
niepodległościowym jest romantycznym kochankiem, z drugiej strony jest realistą twardo
stąpającym po ziemi, który odniósł sukces finansowy. Ceni wiedzę i posiada w sobie gotowość
służenia krajowi. Jednak ponosi osobistą klęskę, zarówno jako romantyczny kochanek, jak i
społecznik.
Izabela Łęcka - panna, córka Tomasza Łęckiego, kiedyś zamożnego arystokraty, obecnie
bankruta. Izabela jest wyjątkowo piękna, jednocześnie dumna i wyniosła. Przywykła do życia w
luksusie i posiadania służby, przyjmuje okazywane jej hołdy jako coś naturalnego. Jest egoistką,
nie umie oceniać ludzi. Dobrze traktuje przedstawicieli jej własnej sfery, Wokulskiego otacza
pogardą. Stopniowo zmienia o nim zdanie, ale nie potrafi dostrzec jego zalet. Zmiana związana
jest z faktem, że rodzina Łęckich znajduje się w kłopotach finansowych, Izabela zaczyna
dopuszczać więc myśl o małżeństwie z Wokulskim, ale nie zamierza go pokochać. Nie widzi
dobroci i opiekuńczości Stanisława, imponują jej mężczyźni, którzy traktują ją jak Starski – czyli
jako obiekt przelotnej miłostki.

jpolski.na6 Strona 119

Ignacy Rzecki - jest sympatycznym starszym mężczyzną, subiektem w sklepie Wokulskiego, a
jednocześnie jego przyjacielem. Wychowany w kulcie Napoleona, brał udział w Wiośnie Ludów
na Węgrzech i naiwnie wierzy, że jedynie bonapartyści są w stanie przywrócić krajom
europejskim wolność i sprawiedliwość społeczną. Rzecki jest bardzo sumiennym, pracowitym
człowiekiem, który nie dba o siebie, a jest nieustannie gotowy nieść pomoc innym. Z natury
nieśmiały (nie potrafił ułożyć sobie życia osobistego), troszczy się i martwi o Wokulskiego,
chce go wyswatać z panią Stawską. Pisze pamiętnik, odsłaniający świat jego przeżyć i doznań i
ukazujący go jako człowieka bardzo wrażliwego, obdarzonego wielką spostrzegawczością.
Julian Ochocki - Młody arystokrata, kuzyn Izabeli. W odróżnieniu od pozostałych
przedstawicieli swojej klasy, Ochocki ma cel w życiu, chce zostać naukowcem i wynalazcą.
Marzy o wynalezieniu machiny latającej, imponują mu odkrycia naukowe. Ochocki opisywany
jest przez Prusa jako idealista, ponieważ otoczenie nie rozumie jego pasji, dla bliskich jest
nieszkodliwym dziwakiem.

Bohaterowie epizodyczni
Tomasz Łęcki - ojciec Izabeli, stracił rodzinny majątek, robi wszystko aby nie zostać
bankrutem
Baronostwo Krzeszowscy - małżeństwo pozostające w separacji. Baronowa oskarża Panią
Stawską o kradzież lalki, jest nieszczęśliwą kobietą.
Książę - zajmuje wysoką pozycję w społeczeństwie, chce służyć ojczyźnie.
Prezesowa Zasławska - arystokratka mieszkająca w Zasławku - rodzinnym majątku.
Kazimiera Wąsowska - wdowa, piękna, bogata arystokratka, darzy sympatią Wokulskiego,
chętnie wyszłaby za niego za mąż.
Kazimierz Starski - jest utracjuszem i rozpustnikiem, nie ma zasad moralnych, uwodzi młode
kobiety, liczy na spadek po prezesowej.
Helena Stawska - mieszka w kamienicy Wokulskiego, jest piękna i odpowiedzialna, w
przeszłości została porzucona przez męża.
Michał Szuman - jest żydem, lekarzem i zaufanym przyjacielem Wokulskiego.
Szlangbaumowie - Ojciec i syn, Polacy pochodzenia żydowskiego.
Ojciec zajmuje się lichwiarstwem, lubi układać szarady. Pomaga Stanisławowi Wokulskiemu w
zakupie kamienicy Łęckich, organizując dla podbicia ceny grupę licytantów. Syn Henryk
uczestniczył w powstaniu styczniowym i wraz z Wokulskim przebywał na zesłaniu na Syberii.
Zrażony niechęcią Polaków rezygnuje z polskiego nazwiska Szlangowski.
Mraczewski, Lisiecki, Klein - subiekci w sklepie Wokulskiego
Minclowie - bracia, którzy odziedziczyli po starym wuju sklep kolonialny.
Wysocki - furman, któremu pomaga Wokulski, jego brat ratuje Wokulskiemu życie, kiedy ten
próbuje popełnić samobójstwo.
Marianna - młoda dziewczyna, którą bieda zmusiła do prostytucji. Wokulski pomaga jej zerwać
z przeszłością i oddaje ją do zakonu.
Profesor Geist - genialny wynalazca mieszkający w Paryżu. Próbuje wytworzyć metal lżejszy
od powietrza. Nauce poświęcił całe życie, sam żyje w biedzie.
August Katz - przyjaciel Rzeckiego, w młodości razem pracowali
Suzin - przyjaciel Wokulskiego z czasu zesłania na Syberię.
Baron Dalski i marszałek - arystokraci starający się o rękę Izabeli

jpolski.na6 Strona 120

 Treść utworu
TOM I
Akcja rozpoczyna się w 1878 roku w Warszawie. Z rozmowy kupców warszawskich spotykających się
w jadłodajni na Krakowskim Przedmieściu dowiadujemy się o przeszłości Stanisława Wokulskiego -
właściciela galanteryjnego sklepu pod firmą J. Mincel. Obecnie zarządzanie sklepu powierzył
przyjacielowi Ignacemu Rzeckiemu. Sam wyjechał w interesach na wojnę turecką. Dowiadujemy się,
że w przeszłości Wokulski był subiektem (sprzedawcą w sklepie) Hopfera. Po pracy uczył się. Po
roku nauki w Szkole Głównej wyjechał do Irkucka. Po powrocie ożenił się z dużo starszą od niego
Minclową, a po jej śmierci stał się właścicielem sklepu.
Ignacy Rzecki mieszkał w pokoiku przy sklepie. Dzień zajmowały mu głównie obowiązki. Oprócz niego
w sklepie Wokulskiego pracowali – Klein, Lisiecki i najzdolniejszy - Mraczewski. Sklep funkcjonował
od ósmej do dwudziestej. Rzecki w niedzielę planował wygląd witryn sklepowych. Jedną z jego
nielicznych rozrywek było słuchanie nakręcanych zabawek. W wolnych chwilach oddawał się
rozmyślaniom. W sekrecie pisał pamiętnik.
Ojciec Rzeckiego w młodości był żołnierzem. Jego jedyny syn wychowywany był surowo. Otrzymał
podstawowe wykształcenie. W jego domu rodzinnym często rozmawiano o polityce Napoleona. Po
śmierci ojca zaczął naukę rzemiosła kupieckiego w sklepie Niemca - Mincla. Oprócz niego pracowało
tam jeszcze trzech sprzedawców. Stary Mincel był surowy, ale sprawiedliwy. Po śmierci jego
synowie podzielili się interesem. Jan Mincel otworzył sklep z galanterią na Krakowskim Przedmieściu.
Z wdową po nim ożenił się Wokulski i przejął majątek Niemców.
Do Warszawy powraca Wokulski. Czule wita się z Rzeckim. Opowiada, że dzięki uczciwej pracy, z
niejednokrotnym narażeniem życia wzbogacił się znacznie. Planował teraz rozszerzyć ofertę sklepu i
przyjąć nowych subiektów. Wspomniał o swojej samotności i tęsknocie za ojczyzną. Wokulski
zapytało rodzinę Łęckich. Okazało się, że to bankruci. Kupiec był zadowolony z prowadzenia sklepu
przez Rzeckiego.
Tomasz Łęcki z córką Izabelą mieszkał w kamienicy w przestronnym mieszkaniu. Niegdyś jego
rodzina miała duże znaczenie i była bardzo zamożna. Wiele podróżowali po świecie. Teraz Łęcki był
bankrutem, a jego kamienica miała zostać zlicytowana. Jego córka wychowywana była w luksusie.
Hrabina Karolowa namawiała ją by ożeniła się z kimś bogatym i w ten sposób pomogła ojcu. Izabela
dowiedziała się, że ich weksle ktoś wykupił.
Izabela przejmowała się losem rodowych sreber. Ich wykup zaproponowała hrabina Karolowa.
Wspomniała o szczodrości Wokulskiego. O majętności i zaradności Wokulskiego wspomniał także
Tomasz Łęcki. W Izabeli, która poznała Stanisława w sklepie, zrodziła się dla niego pogarda. Gdy
dowiedziała się, że mężczyzna wykupił ich weksle i daje się ogrywać w karty przez jej ojca,
stwierdziła, że ją osacza. Posądzała go o złe zamiary.
Wokulski zaczął budowę nowego sklepu. W Wielką Środę Izabela wraz z kuzynką Florentyną
odwiedziła sklep Wokulskiego. Odniosła się do niego z pogardą. Wokulski stwierdził, ze jego roczna
tęsknota za piękną Łęcką nie miała sensu. Spotkanie otrzeźwiło go. Planował wyjazd. Wokulski udał
się na spacer do dzielnicy nędzarzy – na Powiśle. Na myśl przyszła mu jego trudna młodość i ciężka
praca. Wspominał pierwsze spotkanie Izabeli i szaleństwo jakie go opanowało. Z miłości postanowił
pojechać na wojnę z Bułgarią, by wzbogacić się. Doktor Szuman przestrzegał go przed tym.
Rozmyślania przerwało mu spotkanie z Wysockim. Wysłuchał jego historii o ciężkim położeniu i
obiecał go zatrudnić. W sklepie spotkał małżeństwo hrabiostwa Krzeszowskich. Para była skłócona i
rozwodziła się. Wokulski zwolnił Mraczewskiego z powodu jego plotek o arystokratach i poglądów
politycznych. Jego decyzji nie zmieniły nawet prośby Krzeszowskich.

jpolski.na6 Strona 121

 W Wielki Piątek Wokulski udał się do kościoła. Kwestowały tam panna Izabela i hrabina Karolowa.
Mężczyzna złożył bardzo hojny datek. Na prośbę pań obiecał dać pracę Mraczewskiemu w Moskwie.
Hrabina zaprosiła go na wielkanocne śniadanie. W świątyni zauważył kobietę i zaprosił ją do
Rzeckiego. Gdy ta wyznała, że uprawia nierząd zapewnił jej pomoc. W Wielkanoc gościł u hrabiny
Karolowej. Oczarował wszystkich gości. Obiecał prezesowej Zasławskiej postawienie pomnika na
grobie jej męża. Izabela była oburzona zachowaniem kupca.
Rzecki był zadowolony z otwarcia nowego sklepu. Wspominał czasy, gdy brał udział w powstaniu na
Węgrzech. Jego przyjaciel August Katz popełnił wówczas samobójstwo. Po kilku latach tułaczki
powrócił do sklepu Minclów. Rzecki dziwił się zachowaniu Wokulskiego i jego zbliżeniu do świata
arystokratów. Rzecki przeprowadził się do nowego mieszkania przy sklepie. Nowym sprzedawcą
został zasymilowany Żyd Szlangbaum. Uroczyste otwarcie sklepu ściągnęło rzesze kupców i
arystokratów. Wśród gości był doktor Szuman.
Swatka – pani Mielton – udzielała Wokulskiemu informacji o zwyczajach i zajęciach Izabeli.
Mężczyzna zaplanował „przypadkowe” spotkanie z ukochaną w Łazienkach. Nie zrealizował jednak
tego, ponieważ książę zaproponował mu udział w spotkaniu udziałowców spółki zajmującej się
handlem ze Wschodem. Na spotkaniu poznał wynalazcę – pasjonata Juliana Ochockiego.
Z listu pani Mielton Wokulski dowiedział się o licytacji kamienicy Łęckich oraz sprzedaży ulubionej
klaczy Izabeli, która należała do barona Krzeszowskiego. Postanowił kupić zarówno dom, jak i konia
by przypodobać się pannie Łęckiej. Nie chciał tego jednak zrobić osobiście. O udział w licytacji
poprosił starego Szlaungbauma. Gdy w imieniu barona angielski hrabia poprosił go o odsprzedanie
klaczy, Wokulski odmówił. Wokulski wystawił swoją nowo nabytego konia w wyścigach na Polach
Mokotowskich. Za jej wygraną obiecał dżokejowi premię. Na wyścigi przybyła Łącka w towarzystwie
ojca, hrabiny Krzeszowskiej i prezesowej Zasławskiej. Koń kupca wygrał. Wygraną przeznaczył na
ochronkę dla dzieci. Izabela była szczęśliwa. Zdenerwowany Krzeszowski potrącił pana Stanisława, a
ten wyzwał go na pojedynek. Jego sekundantem miał być doktor Szuman, zaś Krzeszowskiego
hrabia z Anglii. Po paru dniach w Lasku Bolońskim odbył się pojedynek, w którym Wokulski wygrał
(postrzelił barona w twarz). Baron poprosił go o pożyczkę. Tomasz Łęcki zaprosił Stanisława na
obiad, by Izabela bliżej go poznała.
Panna Łęcka zastanawiała się nad Wokulskim. Z jednej strony podziwiała go i cieszyła z wygranej w
pojedynku z baronem, z drugiej gardziła jako kupcem. Postanowiła wykorzystać jego względy.
Wokulski zastanawia się nad sensem swej miłości i przygotowuje do obiadu u Łęckich. Łęcka jest
zawiedziona brakiem artysty włoskiego Rossiego u hrabiny Karolowej. Niegdyś, w Paryżu, była w nim
zakochana. Wokulski rozmawia z Łęckim o sprzedaży kamienicy i inwestycjach arystokraty. Przy
obiedzie wspomniał o planowanej podróży na paryską wystawę. Izabela podziękowała mu za
dotychczasową pomoc.
Po powrocie do domu Wokulski dowiedział się, że inkasent Oberman zagubił dużą kwotę pieniędzy.
Kupiec darował mu dług. Otrzymał dwa listy – pierwszy od zakonnic chwalących byłą nierządnicę
Mariannę, drugą od dziewczyny z prośba o pomoc w ułożeniu nowego życia. Mężczyzna
zakwaterował ją u Wysockiego i pomógł w zakupie narzędzi krawieckich. Wokulski ustalił z
Szlangbaumem zasady i cenę kupna kamienicy Łęckich w jego imieniu. Wiedząc o spacerze Łęckiej w
Łazienkach od pani Meliton Wokulski udał się tam. Izabele poskarżyła się mu, że artysta Rossi w
Warszawie nie otrzymuje żadnych kwiatów. W tajemnicy Stanisław postanowił obsypać Włocha
bukietami. Wokulski zaczął bywać w teatrze. Opłacał też swoich znajomych, by przekazywali dowody
wdzięczności artyście. Izabela była szczęśliwa, a Rzeckiego dziwiło zachowanie Stacha. Dowiedział
się, że Wokulski w tajemnicy kupuje kamienicę Łęckich. Wokulski odmówił Suzinowi udziału w dobrej
inwestycji w Paryżu.

jpolski.na6
Strona 122
 Rzecki przyglądał się licytacji, którą na złość baronowej Krzeszowskiej wygrał Szlangbaum. Nie
wierzył, że za wszystkim stoi Stanisław. Wiadomości z ostatnich miesięcy przekonały go jednak, że
Stanisław stracił głowę dla panny Izabeli. Zarzucił mu, że dał się jej omotać. Tomasz Łęcki
bezpodstawnie skarżył się Wokulskiemu, że kamienica była warta więcej. Stanisław obiecał mu duży
procent od pozostałej po spłaceniu kwoty. Łęcka była tą sumą zdziwiona. Przerażała ją wysokość ich
zadłużenia. Myślała o zamążpójściu, nie brała jednak pod uwagę Wokulskiego. Dowiedziała się o
powrocie z zagranicy swojego dawnego adoratora Kazimierza Starskiego. Baronowa Krzeszowska
zdradziła jej, kto tak naprawdę kupił kamienicę. Wokulski poręczył za Łęckiego domagającym się
spłaty długów Żydom. Obiecał pokryć koszty wyjazdu do Paryża i udzielił korzystnej pożyczki
arystokracie. W czasie rozmowy z Izabelą dołączył do nich Starski. Ze słów wypowiedzianych po
angielsku Stanisław zorientował się, że Izabela planuje spędzić z nim lato i nie zamierza jechać do
Francji. Plany wyjazdu na wieś potwierdził pan Tomasz. Wokulski zdecydował się na wyjazd do
Paryża. Na dworzec odprowadził go Rzecki.
Rzeckiego odwiedza dawny znajomy. Wspólnie wspominają czasy młodości. Stary subiekt wspomina,
w jakich okolicznościach poznał Stacha i jak pomógł mu zyskać pracę u Minclów. Stach wiele czasu
poświęcał na naukę, zaczął też studia na uniwersytecie. Zarobione pieniądze odbierał mu ojciec
starający się odzyskach ich dobra rodzinne. O względy Wokulskiego starała się zamężna Małgorzata
Mincel. Wokulski zaangażował się w działalność konspiracyjną. Pewnego dnia zniknął i odezwał się
dopiero po dwóch latach z Irkucka. Po powrocie zajął się nauką. Miał problemy ze znalezieniem
pracy. Ożenił się z wdową po Janie Minclu. Sklep, dzięki wschodnim kontaktom nowego właściciela,
zaczął lepiej prosperować. Po czterech latach żona Wokulskiego zmarła, zostawiając mu cały
majątek. Stach zmarkotniał, poświęcał się wyłącznie się nauce. Po pewnej wizycie w teatrze wróciły
mu siły. Zmienił się nie do poznania.
Pod nieobecność Wokulskiego Rzecki zajął się kamienicą nabytą od Łęckich. Panował tam bałagan.
Tylko połowa lokatorów płaciła czynsz. Rzecki zaprzyjaźnił się z zarządcą kamienicy – Wirskim.
Połączyła ich sympatia do Napoleona. W kamienicy mieszkali studenci, którzy nie zamierzali płacić
czynszu. Oburzona zaniedbaniami baronowa Krzeszowska także żądała zmniejszenia czynszu. Inna
lokatorką była mieszkająca z córką Helena Stawska. Rzecki obiecał jej umorzenie czynszu i
odnalezienie zaginionego męża.

TOM II
W Paryżu Wokulski spotkał się z Suzinem w celu ustalenia szczegółów wspólnego interesu. W jego
imieniu załatwiał liczne sprawy. W wolnych chwilach wiele spacerował po mieście, rozpamiętywał
ostatnie miesiące poświęcone wyłącznie Łęckiej. Wśród interesantów pojawił się profesor Geist. Cały
swój majątek poświęcił na badania, m.in. nad metalem lżejszym od powietrza. Wokulski przejął na
jakiś czas obowiązki Suzina. Zarobił tyle, ile wydał ostatnio w Polsce. Gdy dowiedział się, że Izabela
będzie gościć u prezesowej Zasławskiej zdecydował się wrócić do Warszawy. Otrzymał zaproszenie
do Zasławia. W podróży poznał barona Dalskiego zaręczonego z wnuczką prezesowej. Mężczyzna
opowiedział mu o warunkach panujących w Zasławiu.
Wokulski czas spędzał w towarzystwie Ochockiego, próżniaka i bankruta Starskiego, Felicji
Janowskej i wdowy Wąsowskiej. Kobieta zdradziła mu wiele tajemnic kobiecej duszy. Wokulski
odrzucił możliwość romansu z nią. W Zasławiu poznał sposoby rozsądnego gospodarowania. Izabela
dowiedziała się, że prezesowa większość swego majątku zapisała na cele dobroczynne. Starski nie
mógł na wiele liczyć, tym samym biedna arystokratka zrozumiała, że nie będzie chciał się z nią
ożenić.
Prezesowa usiłowała przekonać Izabelę do Wokulskiego, wspomniała, że niegdyś kochała jego stryja.
Panna Łęcka niezmiennie uważała Stanisława za człowieka drugiej kategorii.
jpolski.na6
Strona 123
 Widząc, że inni podziwiają jej adoratora, podziękowała mu za ocalenie jej rodziny. Przez kolejne dni
para zbliżyła się do siebie. Izabela kokietowała Stacha, nie dając mu jednoznacznej odpowiedzi co do
przyszłości. Wokulski zamówił na prośbę prezesowej pomnik upamiętniający jego stryja. Miał go
wykonać miejscowy rzemieślnik, Węgiełek. Stanisław obiecał mu pracę w Warszawie. Przed
wyjazdem Łęcka zaprosiła kupca do warszawskiego mieszkania. Z kolei Wokulski zaprosił
zainteresowanego wynalazkami Ochockiego. Goście opuścili Zasławek. Rzecki wciąż opiekował się
kamienicą Łęckich. Docierały do niego liczne plotki o Wokulskim. Miedzy innymi o zamiarze
sprzedania sklepu. Stary subiekt często odwiedzał panią Stawską. Dowiedział się o fascynacji jej
córki lalką baronowej Krzeszowskiej. Baronowa odkupiła kamienicę od Wokulskiego. Podwyższyła
czynsz i wyrzuciła studentów. Oskarżyła panią Stawską o kradzież lalki, którą kobieta kupiła w
sklepie Wokulskiego. Sprawa sądowa zakończyła się na jej korzyść. Wokulski sprzedał swój sklep
Szlangbaumom. Nieudolnie próbował wejść do arystokratycznego świata. Rzecki pragnął jego
zbliżenia z panią Stawską.
Panna Izabela grała na uczuciach Wokulskiego nie dając mu jednoznacznej odpowiedzi. Dzięki
wsparciu Wokulskiego wiodła życie lalki salonowej. Prezesowa Zasławska uważała, że Wokulski jest
dla niej za dobry. Stachem zaczęły targać wątpliwości. Był częstym gościem u Stawskiej, jednak
darzył ją jedynie przyjaźnią. O kobiecie plotkowano, że jest utrzymanką przedsiębiorcy. Doktor
Szuman uważał, że przyczyną tragedii Wokulskiego jest jego marzycielstwo. Stanisław przejrzał na
oczy, gdy zauważył zachwyt Izabeli podrzędnym skrzypkiem Molinarim. Wsparł Mariannę, która miała
wyjść za Węgiełka.
Podczas rozmowy w pociągu w celu odwiedzenia chorej żony pana Tomasza, Wokulski z
angielskojęzycznej rozmowy między Łęcką a Starskim dowiaduje się, jaki kobieta ma rzeczywiście do
niego stosunek. Wzburzony postanowił wysiąść w drodze, a Starskiego wyzwał na pojedynek.
Usiłował popełnić samobójstwo i rzucił się pod pociąg. Uratował go dróżnik Wysocki, brat furmana,
któremu niegdyś pomógł.
Rzecki odsunięty od prowadzenia sklepu czuł się zmęczony życiem. Krytykował sposób rządów
Szangbauma. Martwił się o Stanisława, który zerwał zaręczyny z Izabelą. Postanowił wyjechać na
odpoczynek na wieś, jednak w ostatniej chwili zrezygnował. Wokulski popadł w apatię. Nie
przejmował się losami swego sklepu. Dowiedział się o śmierci męża pani Stawskiej. Zrezygnował z
prowadzenia spółki do handlu ze Wschodem. Wegiełek dowiedział się o wcześniejszym życiu
Marianny i ich relacje popsuł się. Baron Dalski rozszedł się z żoną Eweliną po wyjściu na jaw jej
romansu ze Starskim. Mężczyzna ścigany przez wierzycieli uciekł za granice. Wokulskiego
pochłonęły badania naukowe. Postanowił wraz z Ochockim wyjechać do Paryża, do Geista. Rzecki
podupadał na zdrowiu. Wokulski sprzedał cały majątek Henrykowi Szlangbaumowi. Wyjechał do
Moskwy. Do Rzeckiego dochodziły jedynie plotki o miejscu jego pobytu i działaniach. Na początku
października adwokat Wokulskiego publicznie odczytał jego testament, z którego wynikało, że część
majątku przypadała Ochockiemu, Rzeckiemu, pani Stawskiej, jak również Węgiełkowi oraz braciom
Wysockim. Gdy do subiekta przyszedł list od Węgiełka, pan Ignacy dowiedział się o wybuchu w
zasławskim zamku, z czego doktor Szuman wysnuł hipotezę o śmierci Wokulskiego w ruinach.
Niewierzący w takie zakończenie, przekonany o pobycie przyjaciela w pracowni Geista, stary subiekt
postanowił otworzyć sklep będący konkurencją dla Szlangbauma. Dowiedziawszy się, że jego były
podwładny, a obecny właściciel sklepu podejrzewa go o wynoszenie towarów – zdenerwowany pan
Rzecki nagle zasłabł, a później zmarł. Panna Izabela po śmierci ojca planowała wstąpić do klasztoru.

jpolski.na6 Strona 124

 Przekrój społeczeństwa

Arystokracja

Zdeklasowana szlachta

Mieszczaństwo
* polskie
* pochodzenia niemieckiego
* pochodzenia żydowskiego

Niziny społeczne

Cechy Stanisława Wokulskiego

CECHY ROMANTYKA CECHY POZYTYWISTY

nieszczęśliwie zakochany lubi nauki przyrodnicze

skłócony ze światem ciężko pracuje chcąc zmienić swoją sytuację

samotny niesie pomoc najuboższym

próbował popełnić samobójstwo próbuje być użytecznym da społeczeństwa

indywidualista założył spółkę do handlu ze Wschodem

patriota otworzył nowy sklep

rozdarty wewnętrznie realizował hasła pracy u podstaw

skłonny do częstych zmian nastroju prowadził interesy z Rosjaninem

jpolski.na6 Strona 125

Funkcja pamiętnika w życiu bohatera
* przełamuje samotność, pamiętnik zastępuje bohaterowi przyjaciela, którego nie ma w pobliżu;
pamiętnik pełni funkcje terapeutyczne
* umożliwia przywoływanie wydarzeń z przeszłości, odświeżenie pamięci, ożywienie
nieistniejących już postaci, które towarzyszyły Rzeckiemu w czasach jego dzieciństwa i młodości;
umożliwia podróż sentymentalną w przeszłość.
* wypełnia wolny czas

Funkcja pamiętnika w powieści

* przynosi wiedzę o życiu, charakterze, światopoglądzie autora pamiętnika
* daje możliwość spojrzenia na Wokulskiego z innego punktu widzenia niż relacja narratora
obiektywnego, charakterystycznego dla powieści realistycznej.
* podsuwa czytelnikowi dodatkową interpretacje zdarzeń

Problematyka utworu
Miłość w dojrzałym wieku – uczucie napędza Wokulskiego do działania, ale też go spala. Bohater
idealizuje swoją wybrankę, a odarcie ze złudzeń odbiera mu chęć do życia.
Samotność – dotyka zwłaszcza Wokulskiego, ale też innych bohaterów. Stanisław nie może do
końca utożsamić się z żadną sferą – majątkiem dorównuje arystokratom, ma ambicje naukowe,
brał udział w powstaniu styczniowym, ale jest też obrotnym kupcem, który potrafi wykorzystywać
okazje (wzbogacił się na dostawach dla wojska).
Idealizm a realizm – Wokulski jest rozdarty między romantycznym uczuciem idealizującym
wybrankę a pragnieniem poprawy życia najbiedniejszych, uczciwą pracą i ambicjami naukowymi.
Ochocki i Geist wierzą w naukę, Rzecki – w Napoleonidów i walkę o wolność. Inni (Łęcki, Izabela)
nie tyle są idealistami, co karmią się mrzonkami.
Obraz społeczeństwa – symbolicznie zostało ono przedstawione poprzez obraz kamienicy
należącej do Łęckich, w której mieszkają przedstawiciele arystokracji, inteligencji, mieszczaństwa i
biedoty. Prus prezentuje anachroniczne społeczeństwo ze sztywnym podziałem na warstwy,
który tłumi potencjał jednostek. Nie sprawdzają się też pozytywistyczne postulaty: pracy u
podstaw (dobroczynne działania arystokracji są pozorne), asymilacji Żydów, scjentyzmu (rozwój
nauki w kraju nie jest możliwy), emancypacji kobiet (wciąż są one uzależnione finansowo od
mężczyzn).
Status kobiety – postać Izabeli (ale też innych kobiet, m.in. baronowej Krzeszowskiej, Heleny
Stawskiej, Kazi Wąsowskiej) skłania do refleksji nad wykształceniem kobiety, jej rolą i pozycją w
społeczeństwie.

jpolski.na6 Strona 126

 Motywy w utworze
Motyw Lalki - Motyw lalki związany jest przede wszystkim z theatrum mundi, teatrem świata.
Recki bawiąc się lalkami na wystawie, w sposób alegoryczny przedstawia dzieje człowieka.
Lalkami są bowiem ludzie, zaś teatrzykiem czy wystawą sklepową gdzie „bawią się” jest świat.
Lalkami są również bohaterowie powieści. Ewidentną salonową lalą jest Łęcka, kobieta pusta i
jedynie ładna. Wokulski zaś, będąc na jej każde zawołanie, staje się niejako swoistą „pacynką” w
rękach Łęckiej. W sposób dosłowny motyw lalki powiązany jest również z procesem między
baronową Krzeszowską a Heleną Stawską. Lalka jest tutaj pamiątką po zmarłej córeczce
baronowej, która to pamiątka znika w niewyjaśnionych okolicznościach. O kradzież zostaje
oskarżona córka Stawskiej, która wcześniej otrzymuje podobną zabawkę od Wokulskiego.
Motyw miłości - Miłość w Lace odgrywa dużą rolę, chociaż raczej jako nieobecna. Motyw
napędowy powieści, czyli uczucie Wokulskiego do Łęckiej, jest bowiem całkowicie
nieodwzajemnione i ostatecznie raczej niszczycielskie. Dla wielu innych bohaterów powieści
również kończy się nieszczęśliwie. Stawską zostawia mąż, Baronostwo Krzeszowscy ze sobą nie
żyją, Szuman w młodości prawie popełnia samobójstwo z miłości. Prus słowami Wokulskiego
krytykuje wręcz miłość romantyczną, obdziera ją wyidealizowanego obrazu.
Motyw małżeństwa - Motyw ten mocno związany jest z poprzednim. Lalka to powieść pełna
nieszczęśliwych małżeństw oraz ludzi samotnych. Stawską porzucił mąż, małżeństwo
Krzeszowscy żyją ze sobą w separacji i wiecznej wojnie. Zawarte w utworze małżeństwa często
noszą charakter finansowy, nie ma w nich miejsca na szczere uczucie. Pierwsze małżeństwo
Wokulskiego z Minclową miało właśnie taki charakter. Prus ukazuje w swojej powieści obraz
nieszczęśliwych związków ludzi, którzy się wzajemnie nie rozumieją, nie kochają i nie szanują.
Dobrze podsumowują to słowa Izabeli Łęckiej: I nie ma szczęścia w małżeństwach. Człowiek jest
więc, wedle powieści, skazany na samotność.
Motyw społeczeństwa - Lalka jako powieść pozytywistyczna oddaje realia epoki w sposób
realistyczny. Nie ucieka przez to przed obrazami nędzy w Warszawie, ukazuje jej margines
społeczny. Pozwala to autorowi na podjęcie problematyki pracy u podstaw, postawy w tamtym
okresie lansowanej przez pozytywistów. Wokulski pomaga m.in. prostytutce Mariannie, która
ostatecznie zaczyna szyć i znajduje męża. Niemniej Wokulski sam zwraca również uwagę na
ogrom nędzy w Warszawie oraz płynącą z nią potrzebę ogromnej ilości pracy u podstaw. Innym
elementem motywu społeczeństwa jest ukazanie rozwarstwienia klasowego. Prus pokazuje
szlachtę oraz warstwę kupców, którzy są przez tych pierwszych pogardzani. Pomimo iż jedynym
majątkiem szlachty jest ich dobre urodzenie, traktują oni innych z wyższością. Są swego rodzaju
przebrzmiałą warstwą próżniaczą. Ostatnim elementem motywu są Żydzi i problematyka ich
asymilacji. Doktor Szuman czy Henryk Szlangbaum są zwolennikami asymilacji, niemniej zostają
odrzuceni przez polską większość. Z tego względu oddalają się od niej, Szuman skupia się wręcz
jedynie na pomnażaniu majątku. Inną postawą kieruje się ojciec Henryka, który jest przywiązany
do swojej tożsamości oraz wiary i jest zdecydowanym przeciwnikiem asymilacji.
Motyw idealizmu - Prus umieszcza w Lalce trzy rodzaje idealistów. Pierwszym jest idealista
polityczny, reprezentowany przez Ignacego Rzeckiego. Ponakłada on wiarę w możliwość
zdobycia niepodległości dla Polski poprzez potomków Napoleona Bonaparte. Drugim rodzajem
idealisty jest romantyk w osobie Wokulskiego. Gloryfikujący miłość, imaginujący ją sobie tak, jak
oddano ten stan w literaturze. Ostatnim rodzajem idealisty jest naukowiec, Ochocki. Chce on dać
ludzkości upragnione skrzydła, chociaż jego otoczenie nie wierzy w powodzenie zbudowania
maszyny latającej. Niechęć środowiska zmusza go jednak do emigracji, która daje szansę na
zrealizowanie swoich marzeń. Prus ewidentnie przedstawia tu idealistów jako trzy odrębne
Strona 127
pokolenia. Każde z nich święcie wierzy w inne ideały i dąży do ich realizacji.
jpolski.na6
 Motyw przemiany - Motyw ten związany jest z miłością Wokulskiego do Łęckiej. Stanisław
ukazany jest w powieści jako typowy, pozytywistyczny ideał. Pracowity i przedsiębiorczy
człowiek, zainteresowany nauką oraz samodoskonaleniem od najmłodszych lat. Dzięki swojej
ciężkiej pracy udaje mu się odnieść życiowy sukces, zdobywa majątek oraz swoisty awans
społeczny. Pierwsza przemiana następuje u niego w wyniku zakochania się w Izabeli Łęckiej.
Wtedy to staje się on romantykiem, człowiekiem podporządkowującym wszystkie swoje
sprawy uczuciu do kobiety. Niestety, Wokulski po pewnym czasie zdaje sobie sprawę z
niemożności realizacji swojego uczucia. Łęcka to kobieta samolubna i zapatrzona w siebie,
która nie odwzajemnia uczuć Stanisława, gardzi nim. Wokulski ostatecznie więc porzuca ją,
jego dalsze losy nie są znane. Przemiana, choć chwilami podejmowana dla wyzwolenia z
romantycznego uniesienia, ostatecznie nie przynosi dla Wokulskiego nic dobrego.
Motyw samobójstwa - Motyw samobójstwa podejmowany jest w powieści wielokrotnie. Wiele
postaci zostaje niejako skierowanych na tą ścieżkę samozniszczenia przez perypetie życiowe,
nie widząc już dla siebie innego wyjścia. Prus ukazuje przez to pewne tendencje swojej epoki,
poczucie beznadziei i dekadentyzmu. Wokulski próbuje popełnić samobójstwo po rozstaniu z
Łęcką, kładąc się na torach. Ostatecznie powieść nie wyjaśnia jego dalszych losów, tak więc
trudno orzec, czy podniósł się ze swojej straty. Innym nieudanym samobójcą, również
kierowanym motywem zawodu miłosnego, jest doktor Szuman. August Katz, przyjaciel
Rzeckiego, również dokonuje zamachu na swoje życie. Robi to jednak z pobudek
ideologicznych, nie mogąc znieść niesprawiedliwości społecznej po upadku powstania na
Węgrzech.
Motyw dzieciństwa - Dzieciństwo jest kilkukrotnie wspominane w Lalce. Ukazane jest
również na różne sposoby, niejako będąc momentem kształtującym postawy życiowe
bohaterów. Rzecki pozostawał w domu pod dużym wpływem wychowania patriotycznego
ojca, od niego nauczył się uwielbienia dla Napoleona. Dom Tomasza Łęckiego to zimne,
arystokratyczne miejsce, z którego Tomasz nie wyniósł wiele pozytywnych ideałów. Z
motywem dzieciństwa wiąże się również motyw matki. Opiekuńczą matką jest Stawska,
opiekuńcza i kochająca Helusię.

jpolski.na6
Strona 128
 POTOP
Henryk Sienkiewicz
Henryk Sienkiewicz (1846-1916) pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej z okolic Łukowa.
Gimnazjum ukończył z trudem, pracując jako guwerner, potem jednak uzyskał maturę i podjął
studia w Warszawie. W 1869 r. rozpoczął współpracę z czasopismami warszawskimi jako
dziennikarz. W 1872 r. wydał pierwszą powieść. W 1876 r. odbył podróż do USA, dłużej przebywał
też w Londynie i Paryżu. Stopniowo zdobywał popularność, pisząc felietony, nowele i
korespondencje z zagranicy. W 1883 r. na łamach prasy zaczęła się ukazywać w odcinkach jego
powieść „Ogniem i mieczem". Gdy w 1888 r. kończył trzecią część „Trylogii", był już
najpopularniejszym pisarzem w Polsce. Popularność tę umocniło wydanie powieści „Krzyżacy',
ukończonej w 1900 r.; w tym samym rosku otrzymał od narodu majątek w Oblęgorku w Kieleckiem.
Powieść Sienkiewicza „Quo vadis" (pisana 1894-1896) stała się światowym bestsellerem i w 1905
r. pisarz otrzymał literacką Nagrodę Nobla. Po wybuchu I wojny światowej wyjechał do Szwajcarii,
organizował stamtąd pomoc ofiarom wojny w Polsce.

Geneza utworu
,,Potop" Henryka Sienkiewicza to powieść historyczna. Jest częścią tzw. Trylogii, w skład której
wchodzą ,,Ogniem i mieczem" oraz ,,Pan Wołodyjowski". ,,Potop'' był pisany w latach 1884–1886 i
publikowany w odcinkach na łamach „Czasu” oraz „Kuriera Poznańskiego”. W formie książkowej
został wydany w 1886 r. Źródłem wiedzy Sienkiewicza o realiach XVII-wiecznej Polski były m.in.
Pamiętniki Jana Chryzostoma Paska oraz kroniki.
Wątki główne: losy Andrzeja Kmicica i historia jego miłości do Oleńki.
Wątki poboczne: inwazja Szwedów, upadek polskiej szlachty, obrona ojczyzny.

Tytuł utworu
Tytuł ,,Potop" nawiązuje do określenia najazdu wojsk szwedzkich na ziemie polskie w drugiej
połowie XVII w.
Symboliczna wymowa: atak Szwedów jest karą za grzechy (podobnie jak biblijny potop) i
próbą, której został poddany naród.

jpolski.na6 Strona 129

 Bohaterowie
Bohaterowie pierwszoplanowi:
Andrzej Kmicic - otrzymawszy w testamencie Lubicz, przybywa tam na czele rozpasanej
kompanii. Natychmiast rozpoczyna starania o rękę „zapisanej mu" Oleńki Billewiczówny. Młodzi
przypadają sobie do gustu, ale rozróby i awantury urządzane przez bandę Kmicica
doprowadza- ją do ich poróżnienia. Kmicic porywa pannę, ale wówczas w jej obronie staje
okoliczna szlachta z Wołodyjowskim na czele, który pokonuje Kmicica w pojedynku.
Rozpoczyna się wojna, wszyscy mają się zgłosić w Kiejdanach u księcia Radziwiłła. Kmicic
składa przysięgę wierności Januszowi Radziwiłłowi, sądząc, że magnat przystąpi do obrony
kraju. Gdy Radziwiłł oświadcza publicznie, że opowiada się za Szwedami, Kmicic znajduje się w
potrzasku.
Z jednej strony czuje pragnienie walki za ojczyznę, z drugiej jest związany przysięgą wierności.
Zostaje okrzyknięty zdrajcą i ostatecznie traci możliwość zdobycia ręki Billewiczówny. Chorąży
orszański wstawia się u Radziwiłła za pułkownikami, których książę chce stracić - ten fakt
później ratuje mu życie.
Jako zaufany posłaniec zostaje wysłany przez Janusza Radziwiłła do jego brata Bogusława z
listami. Tam dowiaduje się prawdy o zamiarach Radziwiłłów. Próba porwania księcia Bogusława
kończy się niepowodzeniem, ale staje się momentem zwrotnym w życiu chorążego.
Uratowany przez Kiemliczów, pod zmienionym nazwiskiem „,Babinicz", Kmicic staje się
obrońcą Jasnej Góry. Omal nie traci życia, wysadzając kolubrynę. Pod przybranym nazwiskiem
przemierza szlak bojowy przeciwko Szwedom, wsławiając się wielkimi czynami, m.in. ratuje
króla Jana Kazimierza. Niestety nie może ujawnić swego prawdziwego imienia, gdyż książę
Bogusław rozgłosił hańbiące go plotki. Przeżywa dylemat, czy opuścić wojsko i ratować z rąk
Radziwiłła Oleńkę, czy zostać i bronić ojczyzny. Obowiązek patriotyczny zwycięża i Kmicic
powraca do domu dopiero po zakończeniu wojny, ciężko ranny. Kilka tygodni walczy o życie, a
kochająca go Oleńka (choć świadoma tego, że zdrajcy nie wolno jej poślubić) modli się za niego.
Czyny patriotyczne Kmicica sprawiają, że zostaje on zrehabilitowany i zdobywa rękę ukochanej.
Oleńka Billewiczówna - to piękna, młoda panna o dumnej postawie. Zakochuje się od
pierwszego wejrzenia w Kmicicu, ale prawdomówność, duma i godność nakazują jej powiedzieć
narzeczonemu, co sądzi o jego hulaszczym trybie życia, ekscesach, których się on dopuszcza.
Cechujące ją odwaga i stanowczość pomagają jej odprawić ze swego dworu kompanów pana
Andrzeja, a jemu samemu - postawić warunek, że jeśli ma zostać jego żoną, on musi się
zmienić. Oleńka zawsze na pierwszym miejscu stawia honor i dobro ojczyzny. Jest
nieszczęśliwa, gdy dowiaduje się, że Kmicic jest zdrajcą. Wierna w miłości kocha go nadal,
próbuje sama przed sobą usprawiedliwiać jego czyny, ale walka w obronie państwa jest dla
panny Aleksandry największą wartością. Nie może połączyć swego życia ze zdrajcą i dlatego
postanawia zrezygnować ze szczęścia osobistego. Odrzuca zaloty księcia Bogusława, chce iść
do klasztoru. Gdy podczas mszy dowiaduje się o bohaterstwie pana Andrzeja, jego oddaniu
władcy i Rzeczypospolitej, w obecności zgromadzonych w kościele ludzi przyznaje się do błędu
w ocenie ukochanego. Ostatecznie zostaje jego żoną.

Strona 130
jpolski.na6
 Najważniejsi bohaterowie drugoplanowi:
Jan Onufry Zagłoba - stary szlachcic, niewiadomego pochodzenia, przyjaciel
Wołodyjowskiego. Nie pcha się do pierwszych szeregów podczas walk, ale gdy zachodzi
konieczność, staje z inny- mi, walcząc z desperacją i wściekłością. Jest ucieleśnieniem cech
siedemnastowiecznego Sarmaty: to gaduła, posługujący się kwiecistym, obfitym w
makaronizmy, ciętym językiem, skłonny do przechwałek i niezwykłych opowieści na swój
temat; uwielbia biesiadowanie. Jednocześnie to wielki patriota, wierny przyjaciel, który swym
towarzyszom nie tylko umila czas poczuciem humoru, ale niejednokrotnie ratuje im życie. Jest
nieoceniony w sytuacjach wymagających przebiegłości i sprytu. Potrafi zjednać sobie
sympatię magnatów i prostych żołnierzy, czego świadectwem jest wybranie go na
regimentarza (dowódcę) w obozie pod Białymstokiem. Cechuje go optymizm; mówi, że nawet
z najgorszych sytuacji zawsze jest wyjście. Zagłoba jest najbarwniejszą postacią w całej
„Trylogii", autorem wielu zabawnych wypowiedzi i uczestnikiem komicznych wydarzeń (walka
z małpami w Warszawie).
Jerzy Michał Wołodyjowski (Mały Rycerz) - bohater spod Zbaraża, przyjaciel Jana
Skrzetuskiego i Zagłoby; odznacza się niepozorną posturą, ale jest niezrównanym
fechmistrzem. Cechuje go patrio- tyzm, odwaga, ceni honor rycerski, jest litościwy dla
rannych, nigdy nie chowa długo urazy w sercu. Jako pierwszy wybaczył Kmicicowi jego złe
czyny i pomógł mu odzyskać dobre imię.
Roch Kowalski - młody oficer w służbie Janusza Radziwiłła, odznaczający się wielką siłą i
równie wielką naiwnością. Dzięki fortelowi Zagłoby jego perswazjom przyłączył się do wojsk
polskich. Jest bez krytycznie posłuszny przełożonym, karny i odważny (próbował porwać
króla Karola Gustawa). Zginął z ręki księcia Bogusława w walkach pod Warszawą.
Kiemlicze - ojciec i jego synowie bliźniacy - Damian i Kosma, to szlachcice, dawni żołnierze
Kmicica, którym opiekują się, gdy zostaje ranny w starciu z księciem Bogusławem, uwalniają
go z rąk Kuklinowskiego, służą mu wiernie. Cechuje ich chciwość, ale i odwaga. Stary Kiemlicz
ginie w górskim wąwozie, walcząc ze Szwedami w obronie króla Jana Kazimierza.
Soroka - wachmistrz, stary wiarus, całkowicie oddany Kmicicowi.
Kompania Kmicica - (m.in. Kokosiński, Kulawiec-Hippocentaurus, Ranicki, Rekuć-Leliwa,
Zend, Uhlik) szlachta wyjęta spod prawa, żołnierze i przyjaciele Kmicica, szczerze mu oddani,
skłonni do awantur i bójki z byle powodu. Zostali zabici przez Butrymów, szlachtę z zaścianka
Wołmontowicze, w trakcie awantury przez siebie wywołanej w karczmie.
Tomasz Billewicz - człowiek w podeszłym wieku, stryj i opiekun Oleńki, patriota, dumny,
porywczy i odważny.

Bohaterowie historyczni:
Janusz Radziwiłł - Hetman wielki koronny i wojewoda wileński, najpotężniejszy magnat na
Litwie. Stryjeczny brat Bogusława.
Bogusław Radziwiłł - Hetman wielki koronny i wojewoda wileński, najpotężniejszy magnat na
Litwie. Stryjeczny brat Bogusława. Bohater negatywny.
Jan II Kazimierz - Król Polski w latach 1648–1668, niejednoznacznie oceniany przez
historyków. Idealny władca – przejęty losem państwa strateg, kochany przez lud, doceniający
poświęcenie i wybaczający winy. Dzięki jego listowi Kmicic został publicznie oczyszczony z
zarzutów.
Augustyn Kordecki - Przeor klasztoru na Jasnej Górze. Dowódca obrony, odważny i sprytny –
uratował obraz. Polegał na Kmicicu.
Karol X Gustaw - król szwedzki
jpolski.na6
Strona 131
 Treść utworu
Tom I
Zimą 1655 r. Andrzej Kmicic przybywa do Wodoktów na Żmudzi – do przeznaczonej mu na
żonę panny Aleksandry Billewiczówny. Hulaszcze życie jego oficerów staje się przyczyną
konfliktu ze szlachtą laudańską. Kompani Kmicica giną w bijatyce z Butrymami. Ten mści się
najeżdżając ich wieś – Wołmontowicze. Oleńka ukrywa go przed pościgiem, ale potem
wypędza. Kmicic porywa ją do Lubicza, osaczającej go szlachcie grozi, że wysadzi budynki.
Wołodyjowski rani go w pojedynku. Przekazuje jednak Kmicicowi list zapowiedni
(upoważniający do zbierania wojska i ocalający przed sądem) od hetmana wielkiego – Janusza
Radziwiłła. 21 lipca armia szwedzka wkracza do Polski. Pod Ujściem, gdzie zebrało się
pospolite ruszenie, wojewodowie (Opaliński i Grudziński) poddają Szwecji Wielkopolskę. W
Kiejdanach Radziwiłł każe Kmicicowi zaprzysiąc sobie wierność. Wieczorem, podczas uczty
książę ogłasza poddanie się królowi szwedzkiemu. Sprzeciwiający się temu pułkownicy zostają
uwięzieni, Oleńka uznaje Kmicica za zdrajcę (a już byli bliscy pogodzenia się). Radziwiłł
przekonuje go, że pragnie dobra ojczyzny. Wołodyjowski, Zagłoba, Skrzetuscy, Mirski,
Stankiewicz i Oskierko – wierni królowi pułkownicy – zostają wysłani do Birż. Zagłoba
podstępem uwalnia się (wmawia eskortującemu ich Rochowi Kowalskiemu, że jest jego
krewniakiem) i przybywa z odsieczą. Kmicic, złapany przez kompanię Wołodyjowskiego, ma
zostać rozstrzelany, ratuje go znaleziony przez Zagłobę list księcia, świadczący o tym, że
uratował życie pułkownikom. Radziwiłł zabiera Oleńkę i jej stryja do Kiejdan, gdzie podczas
uczty odczytuje listy o zajęciu Warszawy przez Szwedów i wycofaniu się opuszczonego Jana
Kazimierza do Krakowa. Kmicic wyrusza z poselstwem do Bogusława Radziwiłła, króla
szwedzkiego i marszałka Lubomirskiego. Żegna się z Oleńką – wybaczają sobie, ale ciągle
dzieli ich różnica w rozumieniu dobra ojczyzny. W Pilwiszkach Kmicic spotyka księcia
Bogusława, od którego dowiaduje się o prawdziwych zamiarach Radziwiłłów („ciągną" oni
„sukno" Rzeczypospolitej na własny „płaszcz"). W porywie zemsty uprowadza księcia, ale ten,
strzeliwszy Kmicicowi w twarz, ucieka.
Tom II
W zaszytej w lasach chacie Kmicic leczy się u swoich dawnych żołnierzy – Kiemliczów.
Nazwawszy się Babiniczem dociera do Prus. Przesyła Wołodyjowskiemu list ostrzegający
przed atakiem Radziwiłła. Wojska polskie zbierają się pod Bialymstokiem, gdzie, w oczekiwaniu
na przybycie wojewody witebskiego Sapiehy, wybierają na regimentarza Zagłobę. W
Kiejdanach Bogusław Radziwiłł zaleca się do Oleńki (przedstawia się jako patriota, mówi, że
Kmicic ofiarował się porwać Jana Kazimierza). Z podsłuchanej rozmowy Kmicic dowiaduje się
o zamiarze zajęcia Jasnej Góry przez Szwedów, udaje się więc do Częstochowy z
ostrzeżeniem. Przeor Kordecki przekonuje zebraną szlachtę o konieczności obrony,
przepowiada zwycięstwo. Zaczyna się oblężenie klasztoru i jego bohaterska obrona, której
towarzyszą modlitwy i procesje. Kmicic wysadza największą, zagrażającą murom kolubrynę i
dostaje się do niewoli. Zostaje oddany zdrajcy – Kuklinowskiemu, który go torturuje, ocalenie
przychodzi ze strony Kiemliczów. Szwedzi wycofują się. Kmicic przybywa na Śląsk (do
Głogowej) do króla. Dowiaduje się o oszczerstwie księcia Bogusława. Broniąc Jana Kazimierza
w drodze powrotnej do kraju, zostaje ciężko ranny w potyczce z oddziałem Szwedów. W
Łubowi i spowiada się ze swego życia królowi, który mu wybacza i daje list zapowiedni na
nazwisko Babinicza. Jan Kazimierz udaje się do Lwowa, gdzie składa śluby, oddając Polskę
pod opiekę Matki Boskiej i obiecując poprawę doli poddanych. Cały kraj powstaje przeciw
Szwedom.
jpolski.na6 Strona 132
Opuszczony Radziwiłł umiera w momencie zdobycia tykocińskiego zamku przez oblegającego go
Sapiehę. Kmicic spotyka we Lwowie Wołodyjowskiego, godzi się z nim, dowiaduje się także o
wywiezieniu Oleńki do Taurogów. Otrzymuje od króla dowództwo ordy tatarskiej. Kmicic wysyła
do Taurogów wachmistrza Sorokę, a sam udaje się do Sapiehy. Dowiedziawszy się o schwytaniu
Soroki przez Bogusława postanawia uratować swojego żołnierza. Książę każe nabić wachmistrza
na pal, Kmicic buntuje jednak wojsko, ocala Sorokę i ucieka do Sapiehy. Podczas bitwy pod
Janowem Radziwiłł ponownie rani Kmicica i ucieka.

Kmicic jako sarmata

* podejmuje szybko działania
* kłótliwy, pierwszy do bitki
* ponad wszystko ceni honor
* podrywa Oleńkę
* oddany ojczyźnie, jest gotów za nią walczyć i zginąć

Charakterystyka Kmicica
JAKO BOAHETRA ROAMNTYCZNEGO JAKO BOHATERA NIEROMANTYCZNEGO

nieszczęśliwie zakochany, odrzucony

postać realistyczna
kochanek

przeżywa konflikt tragiczny z własnej winy traci ukochaną

jego młodzieńczy buntg nie ma podłoża

jest buntownikiem
romantycznego

wielka indywidualność - zdolny do wielkich

jego perypetie kończą się szczęśliwie
czynów

przechodzi przemiane

jest patriotą

jpolski.na6 Strona 133

 Polacy wobec najazdu szwedzkiego
Tłem historycznym utworu jest najazd szwedzki. W powieści zostały ukazane wydarzenia i
postaci historyczne z tego okresu. Kluczowym momentem jest obrona Jasnej Góry. Sienkiewicz
rzetelnie przygotowywał się do pisania powieści. Szczególne znaczenie miały dla autora
,,Pamiętniki" Jana Chryzostoma Paska - stąd zaczerpną obrazy pojedynków, sen wojennych. Na
początku Sienkiewicz przedstawił upadek moralny społeczeństwa polskiego - zdradę i
zaprzedanie się wrogom. Później następuje punkt zwrotny - obrona Jasnej Góry.

Motywy w utworze
Motyw podróży – Podróżuje główny bohater, którego wędrówka umożliwia wprowadzenie
różnorodnych wydarzeń historycznych i znacznie poszerza panoramę społeczną powieści.
Kmicic podczas swej wędrówki poznaje różnych ludzi i przeżywa rozmaite przygody, stając się
między innymi obrońcą klasztoru na Jasnej Górze czy uczestnikiem bitwy ze Szwedami w
wąwozie. Motyw podróży jest tu również rozumiany metaforycznie. Andrzej szuka wciąż swej
drogi, wysnuwa wnioski ze zderzenia poglądów z twardą rzeczywistością. Wędruje, by odnaleźć
swą drogę i ponownie zdobyć miłość i szacunek ukochanej kobiety.
Motyw przemiany – ulega jej główny bohater powieści – Andrzej Kmicic, którego dzieje to
przejście przez kolejne etapy przemiany: od awanturnika, poprzez nieświadomą zdradę, do
prawego, wiernego królowi i ojczyźnie bojownika o wolność swego narodu, gotowego postawić
obowiązek służby dla kraju ponad głos serca. Kluczowe znaczenie dla przemiany bohatera miała
scena, w której dostaje przez przypadek list z wiadomością o miejscu pobytu Oleńki. Choć w
pierwszej chwili chciał sprzeciwić się rozkazom dowódców, wzywających go do dalszej walki ze
Szwedami i jechać do ukochanej, to jednak udaje mu się pokonać stare nawyki.
Motyw miłości - Miłości dotyczy jeden z głównych wątków powieści, mianowicie relacja
Andrzeja Kmicica i Oleńki Billewiczówny. Dziewczyna została zapisana szlachcicowi w spadku
przez swojego dziadka, jednak młody awanturnik przez swoją porywczość i skłonności do zbyt
hucznych zabaw doprowadza do sytuacji, w której dziewczyna nim pogardza. Stan ten pogłębia
się, kiedy Kmicic zostaje uwikłany w zdradę Radziwiłła. Musi upłynąć dużo czasu, a chorąży
orszański musi wykonać sporą pracę wewnętrzną, by się zmienić, zostać zrehabilitowanym w
oczach szlachty i odzyskać miłość Oleńki.
Dodatkową komplikacją w relacji tych dwojga jest postać Bogusława Radziwiłła, arystokraty,
który pragnie uwieźć Oleńkę w akcie zemsty na Kmicicu. Kobieta jednak zachowuje zimną krew i
wierność ostatniej woli kochanego dziadka, za co pod koniec powieści zostaje nagrodzona
szczęśliwym odnalezieniem Andrzeja Kmicica.
Motyw zdrady - Zdrada jest w Potopie pokazana na bardzo wiele sposobów. Jako pierwsi
ojczyznę zdradza szlachta, na czele z Hieronimem Radziejowskim, już pod Ujściem, które miało
być miejscem pierwszego zderzenia sił polskich i szwedzkich. Jest to zdrada zbiorowa. Zdrad
indywidualnych dokonują również inni pojedynczy bohaterowie. Największym z nich jest książę
Janusz Radziwiłł, który na uczcie w Kiejdanach oświadcza zgromadzonym tam dowódcom, że
razem z całą Litwą oddał się pod protekcję Karola X Gustawa, króla Szwecji. W swoją zdradę
podstępem wciąga Kmicica, który staje się wśród patriotów wrogiem numer. jeden.
Radziwiłł zdradza z myślą o własnym zysku. Myśli, że sprzymierzając się od razu ze Szwedami, ci
po zdobyciu kraju odstąpią mu koronę, co da mu najwyższy awans. Podobnie egoistyczne jest
myślenie jego krewnego, Bogusława Radziwiłła, który w ogóle nie jest przejęty losem ojczyzny i
jest w stanie odstąpić ją Szwedom, o ile tylko ci pozwolą mu zachować majątek.
jpolski.na6 Strona 134
 GLORIA VICTIS
Eliza Orzeszkowa
Eliza Orzeszkowa ( 1841 - 1910) to polska pisarka epoki pozytywizmu, publicystka i działaczka
społeczna. Dzisiaj niektórzy nazywają ją feministką, nie można wątpić w to, że kobieta przejawia
wiele wartości bliskim tej grupie. Napisała mnóstwo wybitnych dzieł, które zostały przetłumaczone
na ponad dwadzieścia języków.

Geneza utworu
,,Gloria victis" to nowela z 1888 roku. Czynniki, które wpłynęły na powstanie utworu to osobiste
przeżycia autorki - pomoc powstańcom, ukrywanie na swoim dworze Romualda Traugutta.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia rozgrywają się około 50 lat po powstaniu styczniowym. W retrospekcjach powracamy
do wydarzeń z 1863 roku.

Bohaterowie
Romuald Traugutt - postać autentyczna, dowódca oddziałów partyzanckich na Polesiu. Był
ostatnim dyktatorem powstania, został aresztowany przez Rosjan w 1864 roku. W utworze został
przedstawiony jako doskonały strateg, mający świadomość wielkiej odpowiedzialności i misji.
Pisarka ukazała go jako niezwykłego wodza i wojownika.
Marian Tarłowski - dwudziestoletni młodzieniec, zwolennik teorii pracy organicznej. Wraz ze swą
siostrą Anielką prowadził badania przyrodnicze. Miał świadomość, że walka nie jest jego
przeznaczeniem, raczej trudną koniecznością. Rozdarcie wewnętrzne i tragizm charakteryzujące
bohatera są typowymi cechami romantycznymi, które można przypisać tej postaci.
Jagmin - przyjaciel Mariana, ukochany Anielki, odważny i niezłomny. Narażając swoje życie
próbował uratować Mariana jednak bezskutecznie. Doskonały wódz, został porównany do postaci
mitologicznych.
Anielka Tarnowska - młodsza siostra Mariana, z rodziny miała tylko jego. Bardzo podobna do
brata, darzyła uczuciem Jagmina. Śmierć ukochanego i brata były wielkim ciosem dla dziewczyny.

Problematyka utworu
,,Gloria victis" to utwór poruszający problematykę ważnego dla Polaków i autorki wydarzenia
historycznego, którym było powstanie styczniowe. Orzeszkowa przywołuje w noweli jeden z
epizodów walk, toczących się podczas powstania na Polesiu. Intencją pisarki było wykreowanie
bohaterów - powstańców na „narodowej sprawy męczenników", idealizacja i sakralizacja patriotów
walczących w obronie ojczyzny. Orzeszkowa zawarła w tekście wiele osobistych odczuć i emocji.
Przede wszystkim przedstawiła Traugutta jako idealnego bohatera, obdarzyła go licznymi,
niezwykłymi przymiotami, określając jego imię jako święte. Dwaj pozostali bohaterowie: Jagmin i
Marian Tarłowski są również uosobieniem szlachetności, męstwa, wytrwałości. Niczym
średniowieczni rycerze trwają do końca na polu walki.

jpolski.na6 Strona 135

 Treść
Na litewskie Polesie przybył wiatr, przywitał się z lasem i drzewami. Następnie przemieścił się za
Kanał Królewski, gdzie znajdowała się niewielka polanka, na której rosły leśne kwiaty i paprocie.
Uwagę wiatru przykuła mogiła. Wcześniej jej tu nie było, zresztą nie stanowiła wytworu natury,
tylko człowieka. Historię mogiły opowiada dąb. Przypomina, jak przed laty na polanę przybył
oddział powstańców. Rozbili obóz, zbudowali schronienie dla wodza, koni oraz przyszłych rannych,
przygotowali posiłek, a później śpiewali pieśni. Dowództwo nad oddziałem sprawował Romuald
Traugutt, człowiek niezwykły, oddany dowódca jazdy, oraz Maryś, czyli Marian Tarłowski, który
przybył na Polesie wraz z siostrą Anielką - by zajmować się naukową pracą przyrodnika i
szerzeniem oświaty wśród kresowych dzieci. Traugutt miał w oddziale odważnych żołnierzy,
wśród nich wyróżniali się Jagmin. Tarłowski nie miał predyspozycji fizycznych na żołnierza, jednak
czuł, że musi stanąć do walki.
Etap walk powstańczych opisuje świerk. Potyczki z Rosjanami okazywały się niekiedy zwycięskie,
zawsze jednak groziły niebezpieczeństwem utraty życia. Przekonał się o tym sam Romuald
Traugutt, który został na polu bitwy osłonięty przez Tarłowskiego. Maryś przeżywał wewnętrzne
dylematy, wiedząc, że walka nie jest jego przeznaczeniem. Uczucia młodzieńca relacjonuje brzoza,
przedstawiając subtelny portret psychologiczny patrioty ogarniętego pasją nauki, tęskniącego za
nowym, lepszym światem.
Następnie rolę narratora ponownie przejmuje dąb. Opowiada o krwawych wydarzeniach, które
rozegrały się jesienią 1863 r. Rosjanie otoczyli powstańców, Polacy mogli ratować się ucieczką, ale
nie pozwalał im na to honor i słowa Traugutta, który utwierdzał ich w konieczności walki za
wolność dla przyszłych pokoleń. Młodzi powstańcy, mając świadomość liczebnej przewagi wroga,
przygotowali zasadzkę i ukryli się za drzewami. Maryś trzymał na piersi jeszcze nieprzeczytany
list od siostry.
Walka okazała się niezwykle zacięta, byli zabici i ranni. Tarłowski został trafiony w ramię i
przeniesiony do namiotu. Rosjanie napadli na namiot, który pełnił rolę polowego szpitala i brutalnie
wymordowali rannych, wśród nich znalazł się również Maryś. Oprawcy wkłuli w jego ciało ostrza
kilku pik i podnieśli go na nich. Jagmin wtargnął do namiotu, pragnąc ratować młodego
Tarłowskiego, który przed śmiercią rzucił przyjacielowi chustkę, z prośbą, aby oddał ją siostrze.
Niestety, Jagmin również zginął, otrzymawszy od wroga śmiercionośną kulę.
Wiatr wzruszył się opowiadaną historią, jego łzy pokryły mogiłę leśną. Liliowe dzwonki
opowiedziały też dzieje małego krzyżyka tkwiącego u podnóża mogiły. Przyniosła go siostra
Tarłowskiego, Anielka. Położyła się na mogile i głośno płakała. Było to jesienią, więc kwiatki nie
mogły nawet otrzeć jej łez. Kobieta odeszła i nigdy już na mogiłę nie powróciła.
Mijały lata. Każdego roku przyroda budziła się do życia, przylatywały ptaki, kwitły kwiaty. Tylko
samotność była niezmienna, a czas szeptał niestrudzenie ,,vae victis!'', czyli biada zwyciężonym.

Motyw w utworze
Motyw poświęcenia - Z mo­ty­wem po­wsta­nia stycz­nio­we­go łą­czy się tak­że mo­tyw po­świę­ce­nia, ja­‐
kie­go bio­rą­cy w nim udział żoł­nie­rze do­ko­na­li dla oj­czy­zny. By od­zy­skać jej nie­pod­le­głość ry­zy­ko­‐
wa­li wła­snym ży­ciem i nie­je­den spo­śród nich osta­tecz­nie od­dał je w wal­ce z za­bor­cą. Zre­zy­gno­wa­li
ono ze swo­je­go bez­pie­czeń­stwa oraz co­dzien­ne­go ży­cia, by pró­bo­wać od­zy­skać to, co ich na­ród
utra­cił wie­le lat wcze­śniej. Oj­czy­zna i jej ra­tu­nek były dla nich naj­waż­niej­szy­mi war­to­ścia­mi w ży­ciu.
Por­tre­ty żoł­nie­rzy zo­sta­ły przez Orzesz­ko­wą uka­za­ne na wzór mi­tycz­nych he­ro­sów i bo­ha­te­rów na­‐
ro­do­wych.

jpolski.na6 Strona 136

 ZBRODNIA I KARA
Fiodor Dostojewski
Fiodor Dostojewski - (1821 - 1881) to rosyjski pisarz, uważany za jednego z najwybitniejszych
twórców prozy realistycznej na świecie. Był skazany na karę śmierci poprzez rozstrzelanie, za
udział w kole utopijnych socjalistów. Tuż przed egzekucją karę zmieniono na zesłanie na katorgę.

Geneza utworu
,,Zbrodnia i kara" ukazała się we fragmentach w prasie, a jako książka została wydana w 1867 roku.
Czynniki, które wpłynęły na powstanie utworu to osobiste doświadczenia z okresu zesłania na
Syberię, wzmianki prasowe o mordercach oraz trudności finansowe pisarza.

Tytuł powieści
Tytuł powieści ,,Zbrodnia i kara" nawiązuje do popełnionej przez Rodiona Raskolnikowa zbrodni.
Tytułową karą jest właśnie męka psychiczna, o wiele gorsza od kary zesłania na Syberię. To ona
zmusza Rodiona do przyznania się do zbrodni.

Czas i miejsce akcji

Akcja rozgrywa się w Petersburgu, obejmuje 14 dni lipca 1865 roku. Epilog opowiada o
wydarzeniach toczących się kilka miesięcy później na Syberii, gdzie Raskolnikow odbywa karę.

Bohaterowie
Rodion Raskolnikow - 23-letni były student prawa. Był to młodzienieco wyjątkowo miłej aparycji, o
pięknych, czarnych oczach, ciemnoblond włosach, wzrostu nieco wyższego niż średni, wysmukły i
przystojny. Musiał zrezygnować ze studiów z powodu problemów finansowych. Żył w skrajnej
nędzy - Ubrany był do tego stopnia nędznie, że ktoś inny, nawet przywykły do chodzenia jak
oberwaniec, wstydziłby się w biały dzień wyjść w takich łachmanach na ulicę. Mieszkał w jednej z
najbiedniejszych dzielnic Petersburga, w maleńkim, obskurnym pokoiku. Cierpiał z powodu swej
nędzy i tego, że matka i siostra poświęcają się dla niego.
W jego umyśle zrodził się plan zamordowania lichwiarki Alony. Początkowo może się wydawać, że
skłoniła go do tego bieda i chęć odrzucenia ofiary Duni. Ważnym powodem było również to, że
Rodion uznawał lichwiarkę za osobę szkodliwą społecznie, pasożyta. W tym przekonaniu utwierdziła
go także rozmowa studenta z oficerem, którą usłyszał w szynku. Według nich Alona to
wyzyskiwaczka, zasługująca na śmierć, a za jej pieniądze można by uszczęśliwić wiele istnień
ludzkich. Jednak prawdziwy powód zamordowania lichwiarki wyjawia Rodion w czasie rozmowy z
Sonią. Bohater chciał sprawdzić swoją teorię, według której ludzie dzielą się na dwie kategorie:
zwykłych i niezwykłych. Ludzie niezwykli, jak Napoleon, mają według bohatera prawo do
decydowania o czyimś życiu i śmierci, usuwania przeszkody (ludzi zwykłych), która nie pozwala im
zrealizować planów. Takim ludziom daje Raskolnikow prawo do zabijania, ponieważ morderstwo
zostaje dokonane w imię wyższych celów. Nie muszą z tego powodu także odczuwać
najmniejszych wyrzutów sumienia.
jpolski.na6 Strona 137
 Rodion już przed dokonaniem zbrodni znajdował się w złej kondycji psychicznej - Tak bardzo
zamknął się w sobie i odseparował od ludzi, że bał się nie tylko spotkania ze swoją gospodynią, ale
w ogóle spotkania z kimkolwiek. Dręczyły go koszmary, popadał w skrajne stany - raz był pewny
siebie, przekonany o konieczności popełnienia zbrodni, by za chwilę myśl o niej odrzucić z
obrzydzeniem. Toczył w sobie wewnętrzną walkę, miał dylematy moralne, gdyż był człowiekiem
wrażliwym.
Raskolnikow zabija lichwiarkę, którą - zgodnie ze swoją teorią - uważa za człowieka „niższego".
Natychmiast po dokonaniu zbrodni zaczyna zachowywać się jak obłąkany. Boi się, że zostanie
zdemaskowany, stara się zatrzeć ślady, ciężko choruje, a nawet na kilka dni traci kontakt z
rzeczywistością. Mdleje na komisariacie, gdy przypadkowo słyszy o morderstwie, którego dokonał.
Zaczynają go także prześladować myśli samobójcze. Chce żyć w izolacji od ludzi, nie potrafi z
serdecznością, miłością odnosić się do matki i siostry czy okazać wdzięczności Razumichinowi.
Doznaje uczucia osaczenia, czuje na sobie piętno zbrodniarza, jednak nie jest w stanie wzbudzić w
swoim sumieniu żalu czy skruchy za popełniony czyn. Ma tylko pretensje do samego siebie, że
okazał się człowiekiem słabym, zwykłym. W końcu bohater decyduje się wyznać prawdę. Dzięki
Soni przyznaje się do winy, ale jeszcze wtedy nie czuje skruchy. Dokonuje się to dopiero po jakimś
czasie jego pobytu na katordze. Sonia odgrywa decydującą rolę w moralnym odrodzeniu się
Raskolnikowa.
Rodion Raskolnikow to zbrodniarz, ale także postać tragiczna. Nie był zwykłym przestępcą. Dał w
powieści niejednokrotnie dowód na to, że jest osobą szlachetną. Padł ofiarą własnej teorii.
Ponieważ był człowiekiem wrażliwym, nie mógł pozostać obojętnym wobec czynu, którego się
dopuścił. Bohater musiał przebyć długą i bolesną drogę do uzmysłowienia sobie, że nie można
bezkarnie zabijać. Przeszedł przemianę duchową, po której zaczyna się już nowa historia odnowy
człowieka.
Sonia - córka Marmieładowa z pierwszego małżeństwa. Sonia była dość ładną, choć szczupłą
blondynką niskiego wzrostu, lat może osiemnastu, o pięknych, niebieskich oczach. Była osobą
skromną, pokorną, dobrą. Fatalna sytuacja finansowa rodziny, choroba alkoholowa ojca
spowodowały, że została prostytutką. Cały ciężar utrzymania rodziny spoczywał na niej. Poświęciła
samą siebie, uważała się jednak za wielką grzesznicę. Łatwiej jej było pogodzić się z losem dzięki
żarliwej wierze. Ewangelia, a zwłaszcza fragment mówiący o wskrzeszeniu Łazarza, dawał jej
nadzieję, że zyska przebaczenie i odkupienie. Zakochała się w Raskolnikowie, towarzyszyła mu w
najtrudniejszych momentach. To właśnie jej jako pierwszej wyznał bohater winę, czując, że tylko
Sonia będzie go w stanie zrozumieć i nie potępi. Dziewczyna nakłania Rodiona, by wyjawił na policji
prawdę i podjął pokutę. Dzięki miłości i cierpliwości Soni, jej wierze i wsparciu, bohater zaczyna w
końcu odczuwać żal i skruchę, które są warunkiem odkupienia i odrodzenia.
Siemion Marmieładow - były mąż Katarzyny Iwanownej, ojciec Soni. Ma około 50 lat i jest
emerytowanym urzędnikiem. To alkoholik doprowadzający rodzinę do ruiny. Raskolnikow poznał go
w szynku przed popełnieniem morderstwa - wtedy poznał historię jego rdoziny. Siemion zginął w
wypadku - został stratowany przez konie, gdy pijany przechodził przez ulicę.
Katarzyna Iwanowna - żona Marmieładowa, macocha Soni. Choruję na gruźlicę. Po śmierci męża
popada w chorobę psychiczną i umiera. Dzieci trafiają do sierocińca.
Alona Iwanowna - stara lichwiarka, skąpa, bezwzględna, podejrzliwa. Zostaje zamordowana przez
Raskolnikowa.
Lizawieta Iwanowna - przyrodnia siostra Alony. Osoba bardzo religijna. Jest źle traktowana przez
siostrę, wykorzystywana do pracy i poniżana. Zastraszona, potulnie wykonuje polecenia Alony.
Ginie niejako przypadkiem, wraz z siostrą, gdy niespodziewanie wraca do domu w chwilę po
popełnieniu zbrodni przez Raskolnikowa.

jpolski.na6 Strona 138

 Dymitr Razumichin - wierny przyjaciel Raskolnikowa, którego bohater poznał w czasie studiów.
Wspiera Rodiona w trudnych chwilach, pomaga finansowo, opiekuje się nim w czasie choroby.
Dobry, uczynny i wesoły. Zakochał się od pierwszego wejrzenia w Duni, został jej mężem.
Szlachetny i prawy, nie akceptuje teorii Raskolnikowa.
Porfiry Pietrowicz - sędzia śledczy, ma około 35 lat. To doskonały znawca psychiki ludzkiej. W
sposób nowatorski prowadzi dochodzenia. Przywdziewa maskę dobrodusznego policjanta, by po
chwili odsłonić prawdziwe oblicze. Prowokuje podejrzanego, stosuje ironię, blef, szyderstwo. Od
początku podejrzewa, że Raskolnikow jest mordercą, jednak nie ma na to żadnych dowodów. Daje
do zrozumienia Rodionowi, że zna prawdę, śledzi każdy jego krok, osacza go. Radzi też
bohaterowi, by sam przyznał się do winy, nie tylko ze względu na to, że kara zostanie złagodzona,
ale przede wszystkim ze względu na szansę powrotu do życia.
Dunia Raskolnikow - siostra Raskolnikowa, starsza od niego. Wykształcona, pracuje jako
guwernantka. Energiczna, skromna, zdecydowana i szlachetna. Chce ją uwieść Swidrygajłow,
oczernia przed swą żoną, ale potem wyznaje prawdę o niewinności Duni. Zaręczyła się z Łużynem,
chcąc w ten sposób pomóc w rozwoju kariery prawniczej brata. Ostatecznie zrywa z prawnikiem,
gdy ten odkrywa swe prawdziwe oblicze. Wychodzi za Razumichina.
Pulcheria Raskolnikow - matka Raskolnikowa, wdowa. Pełna miłości i poświęcenia dla dzieci.
Zapożycza się, by utrzymać na studiach syna. Umiera w czasie pobytu Raskolnikowa na Syberii.
Piotr Pietrowicz Łużyn - 45-letni prawnik, wyniosły, próżny. Pragnie ożenić się z kobietą uboga, ta
do końca życia była mu wdzięczna, oddana i podporządkowana. To mściwy, zadufany w sobie,
skąpy intrygant, który oskarża Sonię o kradzież, ale zostaje zdemaskowany. Chce skłócić Dunię z
bratem, gdyż Raskolnikow nie akceptuje zamiarów siostry, która z rozsądku chce wyjść za mąż.
Raskolnikow nie chce, by Dunia się dla niego poświęciła, od początku orientuje się, jakim
człowiekiem jest Łużyn.
Arkadiusz Iwanowicz Swidrygajłow - mąż Marfy, ziemianki, u której pracowała Dunia. Mężczyzna
około 50-letni, który dopuścił się wielu przestępstw - molestował 14-latkę, doprowadził do
samobójstwa służącego, prawdopodobnie otruł żonę. Oczernił też Dunię, gdy pracowała w domu
Marfy, a sam cały czas starał się uwieść siostrę Raskolnikowa. Przypadkowo dowiaduje się, że
Rodion jest mordercą, i fakt ten chce wykorzystać do własnych celów - zdobycia Duni. Radzi
Raskolnikowowi, by nie przyznawał się do winy i zatarł wszelkie ślady zbrodni. Swidrygajłow to
jedna z najbardziej niejednoznacznych postaci w powieści Dostojewskiego - zdolny jest do
niecnych czynów, ale także zachowuje się szlachetnie - pomaga przyrodniemu rodzeństwu Soni
po śmierci Katarzyny.

Treść
CZĘŚĆ 1
W upalny lipcowy dzień w Petersburgu Raskolnikow, zubożały student, planuje zbrodnię.
W ramach przygotowań odwiedza Alonę, chciwą lichwiarkę i zapamiętuje, gdzie ta trzyma swoje
pieniądze. Później poznaje Marmieładowa, byłego urzędnika, i jego zubożałą rodzinę. Alkoholizm
Marmieładowa zmusił jego najstarszą córkę Sonię do prostytucji, z której utrzymuje ona swoją
macochę i przybrane rodzeństwo.
Następnego dnia Raskolnikow czyta list od swojej matki, Pulcherii. Jego siostra Dunia przeżyła
skandal po odrzuceniu zalotów swojego pracodawcy, Swidrigajłowa. Dunia planuje wyjść za mąż
za bogatego prawnika Łużyna, aby pomóc swojej rodzinie. Wkrótce Raskolnikowa odwiedzą
Pulcheria i Dunia.
Raskolnikow próbuje pomóc pijanej dziewczynie na ulicy. Później choruje i śni o człowieku, który
zabija konia.

jpolski.na6
Strona 139
 Raskolnikow waha się i wzdryga przed obrabowaniem i zabiciem Alony. Jednak ostatecznie
decyduje się to zrobić, gdy przypadkiem odkrywa, że lichwiarka ​zostanie sama w domu.
Raskolnikow zabija lichwiarkę siekierą i okrada ją, a następnie morduje jej przyrodnią siostrę,
Lizawietę, która pojawia się niespodziewanie. Udaje mu się zbiec z miejsca zbrodni
niezauważonym.
CZĘŚĆ 2
Policja wzywa Raskolnikowa do wyjaśnienia sprawy jego niespłaconych długów. Ten na miejscu
wzbudza podejrzenia, mdlejąc, gdy policjanci poruszają temat morderstwa. Raskolnikow znajduje
odległą kryjówkę na swoje łupy. Osamotniony (właściwie świadomie wyobcowany spośród
społeczeństwa), przez dłuższy czas choruje, gorączkuje, majaczy. W końcu wraca do zdrowia,
gdyż opiekują się nim jego przyjaciel Razumichin i lekarz Zosimow. Zauważają oni jego dziwną
fascynację morderstwami. Łużyn składa wizytę Rodionowi, jako swemu przyszłemu szwagrowi.
Raskolnikow okazuje mu jawną niechęć. Rodionem targają sprzeczne emocje: z jednej chce zostać
ujety, ale zarazem wzdryga się przed przyznaniem do winy. Wskazuje na swoje powiązania z
morderstwem lichwiarki urzędnikowi policji Zamiatowowi i wraca do mieszkania Alony, by niemal
przyznać się do zbrodni robotnikom. Nikt mu nie wierzy. Marmieładow zostaje potrącony przez
powóz. Umiera w ramionach córki Soni. Niewykluczone, że wypadek został sprowokowany przez
samą ofiarę (samobójstwo). Raskolnikow daje pieniądze wdowie Katarzynie Iwanownej i nie czuje
już potrzeby przyznania się do winy.
CZĘŚĆ 3
Dunia i Pulcheria odwiedzają Raskolnikowa, który zabrania Duni poślubienia Łużyna. Siostra i matka
martwią się nieobliczalnym zachowaniem Rodiona. Poznają Razumichina, który zakochuje się w
Duni. Sonia odwiedza Raskolnikowa, by podziękować mu za pieniądze, które ten przekazał jej
rodzinie. Raskolnikow przedstawia ją swojej matce i siostrze. Aby rozwiać podejrzenia,
Raskolnikow spotyka się z Porfirym, policyjnym śledczym, aby zgłosić, że zastawił przedmioty u
Alony. Porfiry wspomina o artykule Raskolnikowa na temat tego, jak „wyjątkowi ludzie” mogą
przekraczać granice moralne bez kary. W drodze do domu nieznajomy nazywa Raskolnikowa
mordercą, ku jego przerażeniu
CZĘŚĆ 4
Swidrigajłow odwiedza Raskolnikowa. W ramach przeprosin chce dać Duni pieniądze, ale
Raskolnikow pozostaje wobec niego podejrzliwy. Swidrigaijłow opisuje swoją zdeprawowaną
przeszłość i burzliwe małżeństwo. Zdradził, że jego niedawno zmarła żona zostawiła Duni
pieniądze. Raskolnikow i jego rodzina odkrywają kłamstwo na temat pieniędzy rzekomo
darowanych Soni, które Łużyn przedstawił w liście do Duni. Dunia zrywa zaręczyny.
Dręczony zbrodnią Raskolnikow zrywa z rodziną, pozostawiając ją pod opieką Razumichina.
Następnie odwiedza Sonię, wierząc, że ta go rozumie. Prosi ją o przeczytanie mu ewangelii o
Łazarzu. Dowiaduje się, że ​Sonia znała Lizawietę. Raskolnikow następnego ranka udaje się do
Porfirego. Nagle inny mężczyzna przyznaje się do morderstw. Później Raskolnikow ponownie
spotyka człowieka, który nazwał go mordercą. Mężczyzna przeprasza, mówiąc, że pochopnie
wyciąga wnioski.
CZĘŚĆ 5
Łużyn planuje zemstę na Raskolnikowie, podkładając pieniądze Soni, co ma ukazać ją jako
złodzieje. Jednak kiedy próbuje zastawić na nią pułapkę na stypie po Marmieładowie, sąsiad
Lebeziatnikow zdradza, że widział, jak Łużyn podłożył pieniądze.
Raskolnikow w końcu wyznaje swoją zbrodnię Soni. Ta jest zszokowana, ale traktuje go ze
współczuciem. Zachęca go, by pocałował ziemię, wyznał swoją winę, przyjął karę i… został
odkupiony.
Strona 140
jpolski.na6
Marmieładowowie zostają eksmitowani i stają się bezdomni. Katerina Iwanowna traci rozum, potem
umiera na gruźlicę. Swidrigajłow oferuje pomoc finansową osieroconym dzieciom. Mówi
Raskolnikowowi, że podsłuchał jego wyznanie przed Sonią.
CZĘŚĆ 6
Porfiry oznajmia Raskolnikowowi, że wie, iż ten jest mordercą, ale na razie nie chce tego
udowadniać. Daje mu dwa dni na przyznanie się, zanim go aresztuje.
Raskolnikow spotyka Swidrigajłowa, którego opowieści ujawniają, że jest on przestępcą
seksualnym. Ma nową młodą narzeczoną, więc nie interesuje się Dunią, ale Raskolnikow pozostaje
wobec niego sceptyczny.
Swidrigajłow zwabia Dunię do swojego mieszkania i zamyka ją w potrzasku. Wykorzystuje zbrodnię
Raskolnikowa, by ją szantażować oraz daje jej do zrozumienia, że może ją zgwałcić. Dunia próbuje
go zastrzelić, ale nie jest w stanie tego zrobić. Swidrigajłow pyta, czy Dunia może go pokochać.
Dunia z odrazą zaprzecza. Swidrygajłow pozwala jej odejść, ale zatrzymuje broń.
Swidrygajłow przekazuje pieniądze rodzinie Sonii i swojej narzeczonej. Melduje się w hotelu. Nie
może jeść i ma okropne sny. Następnego ranka popełnia samobójstwo.
Tymczasem Raskolnikow żegna się z rodziną. Sonia daje mu swój krzyżyk, a ten udaje się na
policję. Po drodze kłania się i ekstatycznie całuje ziemię. Widzi, że Sonia podąża za nim. Na stacji
dowiaduje się o śmierci Swidrigajłowa. Zszokowany postanawia się nie przyznać. Jednak
wychodząc z budynku policji, widzi czekającą Sonię. Wraca zatem na policję i składa zeznania.
EPILOG
Dziewięć miesięcy później Raskolnikow trafia na osiem lat do więzienia na Syberii. Sonia idzie za
nim. Nadal nie chce przyznać, że to, co zrobił, było przestępstwem i pozostaje samotnikiem. Sonia
nie załamuje się jednak i nie traci nadziei na uzdrowienie jego duszy, regularnie go odwiedza. W
końcu Rodion, po ciężkiej chorobie, uświadamia sobie, że kocha Sonię i odradza się do nowego
życia.

Problematyka utworu
* Wszyscy ludzie mają równe prawo do życia. Nikt nie ma prawa decydować o tym, czyje życie jest
bardziej wartościowe.
* Żadnych jednostek nie można stawiać ponad prawem, nawet tych szczególnie wybitnych.
* Zbrodni nie da się niczym usprawiedliwić, nawet chęcią ulżenia matce.
* Budowanie nowej drogi życia na krzywdzie i cierpieniu innych ludzie kończy się katastrofą dla
wszystkich.
* Traktowanie ludzi z pogardą czyni z osoby człowieka samotnego.
* Dokonane zło zawsze odbija się na psychice mordercy.
Powieść Dostojewskiego to próba zrozumienia natury człowieka. Autor zadaje pytanie, czym jest zło
i jakich potrzebuje okoliczności, by się uaktywnić. Zbrodnia i kara pokazuje również, że każdy może
błądzić i wkroczyć na ścieżkę zbrodni. Taka jednostka nie jest jednak skazana na bezwzględne
potępienie. Ma ona szansę się odrodzić poprzez pokutę za swoje grzechy, wiarę oraz postępowanie
zgodnie z nakazami miłości.

jpolski.na6 Strona 141

 Powody dla których Rodion zabił
* pierwsza teoria mówi, że Rodion zabił dla korzyści materialnych. Ta teoria nie jest jednak do
końca poprawna, ponieważ Raskolnikow nie wykorzystał skradzionych pieniędzy
* zabił, bo uznał lichwiarkę za osobę niegodną życia, czerpiącą zyski z cudzego cierpienia, a więc
jednostkę, którą należy wyeliminować.
* zabił bo chciał sprawdzić samego siebie. Wierzył, że należy do gatunku nadludzi i jednostek
nieprzeciętnych, ma prawo decydować o życiu i śmierci innych.

Czynniki które wpłynęły na dokonanie

zbrodni
* założenia zawarte w artykule ,,O zbrodni"
* spotkanie z Marmieładowem i refleksja na temat niesprawiedliwości świata
* wpływ miasta, dzielnicy w której mieszkał
* podsłuchana rozmowa studenta i oficera
* informacje uzyskane od Lizawiety

Motywy w utworze
Motyw zbrodni - najważniejszy motyw w powieści. Raskolnikow dokonuje zbrodni podwójnego
morderstwa. Traktuje ją początkowo jako sprawdzian, chce dowieść samemu sobie, że jest
człowiekiem genialnym. Jego teoria okazuje się fałszywa. Bohater nie może udźwignąć ciężaru
zbrodni, czuje na sobie piętno zbrodniarza, okazuje się słaby psychicznie. Ma koszmary, boi się
zdemaskowania, izoluje od ludzi. Zdaje sobie sprawę z tego, że w wyniku morderstwa zabił
samego siebie. Nie rozumie jeszcze wtedy swej winy, dopiero na Syberii okazuje skruchę.
Motyw przemiany - Raskolnikow przechodzi przemianę pozytywną - z mordercy w człowieka,
który chce swym cierpieniem odkupić zbrodnię. Decydującą rolę w tej metamorfozie odegrała
Sonia. Motyw miłości - Sonia i Raskolnikow zakochują się w sobie. Sonia wyznaje Rodionowi miłość
jeszcze przed jego przyznaniem się do winy. Raskolnikow uświadamia sobie uczucie w czasie
katorgi, gdy zaczyna odżywać jako człowiek.
Motyw Biblii - Biblia towarzyszy Soni, tę księgę otrzymał też od niej Raskolnikow na Syberii. Pismo
święte, a zwłaszcza historie grzeszników, którym Bóg przebacza, dają bohaterom nadzieję na
odrodzenie. Widoczne są też nawiązania do postaci biblijnych-Sonia przypomina biblijną
grzesznicę Marię Magdalene, Raskolnikow może być porównany do Łazarza, podobnie jak
onn,,zmartwychwstaje".
Motyw buntu - Raskolnikow buntuje się przeciwko porządkowi świata, pragnie go zmienić. Cierpi z
powodu swej nędzy i niesprawiedliwości społecznej. Buntuje się też przeciwko Bogu, chce
stworzyć własne zasady. Na Syberii odkrywa, że tylko dzięki pokorze i pokucie może na nowo stać
się człowiekiem zdolnym do uczuć.
Motyw snu - bohaterowie Dostojewskiego często mają koszmary senne. W czasie snu ujawniają
się ich najskrytsze myśli, sny też są zapowiedzią i komentarzem wydarzeń. Rodion ma kilka
ważnych snów: w czasie pierwszego powraca pamięcią do sytuacji z dzieciństwa, kiedy był
świadkiem zakatowania kobyłki.

jpolski.na6 Strona 142

 Drugi sen ma miejsce po zamordowaniu lichwiarki - Raskolnikowowi śni się, że policjant bije
gospodynię i jemu samemu też grozi niebezpieczeństwo. Trzeci sen przynosi wspomnienie
dokonanego morderstwa - bohater we śnie uderza Alonę siekierą, a ta się śmieje; patrzą na to
przypadkowi ludzie. Czwarty sen ma miejsce na Syberii - bohaterowi wydaje się, że ludzie na
świecie chorują na dziwną zarazę: sądzą, że są najważniejsi i że poznali prawdę. Sen ten
odzwierciedla teorię Rodiona i jej fiasko.
Także Swidrygajłow ma sny, odzwierciedlające jego psychikę i świadczące o dokonanych
zbrodniach (sen o myszy, która ucieka, o topielczyni, za której śmierć czuje się odpowiedzialny, o
kilkuletniej dziewczynce zmieniającej się w prostytutkę).
Sny nie pozwalają bohaterom zapomnieć o dokonanych zbrodniach, są więc również elementem
pokuty. Motyw miasta - miasto jest jednym z bohaterów powieści. Petersburg ukazany jest oczami
osób biednych, poznajemy zaułki nędzarzy, dzielnice zamieszkane przez lichwiarzy, prostytutki,
pijaków. Dostojewski wiernie opisuje topografię Petersburga. Podczas wędrówek Raskolnikowa po
mieście może- my również czasami dostrzec piękno Petersburga, np. jego panoramę z mostu
Mikołajewskiego. Klimat miasta wpływa na bohaterów, demoralizuje ich. Przyczynia się też do
popełnienia zbrodni przez Raskolnikowa.

jpolski.na6 Strona 143

MŁODA
POLSKA

jpolski.na6 Strona 144

 MŁODA POLSKA
Ramy czasowe
Początek: lata 90 XIX wieku
Koniec: zakończenie I wojny światowej

Nazwa epoki
Młoda Polska – okres w kulturze, którego cechuje duża liczba nowych kierunków artystycznych.
Nazwa została stworzona w oparciu o cykl programowych artykułów Artura Górskiego,
opublikowanych w krakowskim czasopiśmie ,,Życie” pod wspólnym tytułem ,,Młoda Polska”. Były
one manifestem młodego pokolenia, które pragnęło doprowadzić do odrodzenia Polski.
Modernizm – okres, w którym młodzi artyści wyraźnie manifestowali swoją odrębność,

Młoda
nowoczesność i krytycyzm wobec pozytywizmu. Określa też nowatorskie zjawiska i tendencje
artystyczne. Słowo moderne oznacza nowoczesny
Neoromantyzm – podkreśla powiązanie Młodej Polski z romantyzmem oraz znaczenie tradycji
romantycznej, do której odwoływali się piszący wówczas twórcy.
Dekadentyzm – akcentuje schyłkowość, pesymistyczny charakter sztuki i literatury. Słowo
,,decadente'' oznacza schyłek wieku, chylenie się ku upadkowi

Polska
Fin de siècle – oznacza koniec wieku, oddaje atmosferę schyłkowości, końca cywilizacji i śmierć
kultury.

Filozofia epoki
Artur Schopenhauer – filozofia pesymistyczna, człowiek pragnie szczęścia, dąży do niego, lecz
nigdy go nie osiągnie . Główną siłą kształtującą rzeczywistość jest wola, a źródłem cierpienia jest
właśnie jej żądanie. Aby załagodzić cierpienie, należy wejść w stan nirwany, tworzyć lub
komplementować sztukę, kierować się litością i miłosierdziem.
Fryderyk Nietzsche – stworzył koncepcję nadczłowieka ( jednostka wyjątkowa, silna ma prawo
zniszczyć wszelkie normy), głosił kult twórczej jednostki i pochwałę życia, które jest
niebezpieczne i tragiczne, ale dzięki temu tak wartościowe i piękne. Atakował tradycyjną
moralność, według niego jej wyznawcy byli słabi. Głosi, że człowiek osiągnie wyższy stopień
rozwoju, jeżeli odrzuci ideę Boga i związaną z nią nadzieję na pośmiertną egzystencję.
Henryk Bergson - prawdziwe poznanie dokonuje się dzięki intuicji . Porównuje ludzką
egzystencję do melodii, nieustannie zmieniającej się, a jednoczenie spójnej i harmonijnej.
Stworzył koncepcję siły witalnej, czyli energii przenikającej całą rzeczywistość.

Strona 145
jpolski.na6
 Pojęcia związane z epoką
Dekadent – osoba o poczuciu bezsensu istnienia i niemocy, schyłkowiec, nie umie odnaleźć
pocieczenia.
Filister – człowiek ograniczony, pozbawiony wyższych duchowych aspiracji, podporządkowany
społecznym konwenansom
,,Sztuka dla sztuki” – sztuka nie miała pełnić funkcji utylitarnych, a jedynie oddziaływać na
kształtowanie gustów i poczucia estetyki odbiorców.
Cyganeria – nieformalna grupa ludzi, złożona zazwyczaj z artystów, których wspólną cechą jest
postaw buntu wobec norm społecznych i obyczajowych.
Chłopomania – fascynacja artystów i pisarzy młodopolskich folklorem życia na wsi.
Femme fatale – kobieta fascynująca i kusząca, stanowiąca często inspirację dla artysty, która
jednak prowadzi mężczyznę do zguby.

Kierunki w literaturze

Młoda
Impresjonizm – zatrzymanie ulotnego wrażenia. Polega na opisywaniu wrażeń i doznań
poznającego podmiotu lirycznego, rezygnując z realistycznego przedstawiania rzeczywistości na
rzecz nastrojowości.
Ekspresjonizm – wyrażanie emocji, namiętności, przeżyć osoby mówiącej
Symbolizm – przekazywanie istotnych rzeczy za pomocą symboli, wyrażanie stanu duszy,

Polska
wpływa na tajemniczość utworu oraz oddziałuje na wyobraźnię poprzez nastrój czy emocje.
Naturalizm – fotograficzny opis rzeczywistości, pokazywanie, że życiem człowieka rządzą prawa
biologiczne.
Katastrofizm – wizja gwałtownego końca świata, spowodowana przez katastrofę, nawiązanie do
apokalipsy św. Jana.

Sztuka modernizmu
Impresjonizm – artysta odtwarza tylko niepowtarzalne ulotne wrażenia. (Pastelowe, świetliste
kolory, zacieranie konturów)
Postimpresjonizm – twórcy czerpali od impresjonistów, ale tworzyli też własne techniki (Własny
styl każdego twórcy w tym nurcie, odejście od naśladowania natury)
Ekspresjonizm – wyrażanie silnych wewnętrznych przeżyć i dążenie do wyzwolenia fizycznych
barier. (Kontrasty barw, deformacja i przerysowanie, sztuka nie służy przedstawieniu
rzeczywistości)
Symbolizm – podejmowanie tematyki fantastycznej, religijnej, mitologicznej, nadając charakter
metaforyczny, kreując nastrój i niepokój.(Wyrażanie życia duchowego człowieka, zastosowanie
symbolu)
Secesja - łączenie wszystkich gałęzi sztuk plastycznych, łącznie z architekturą i rzemiosłem
artystycznym, przedstawianie famme fatale (płynność, falistość linii, subtelna, pastelowa
kolorystyka, asymetria)

jpolski.na6
Strona 146
 WESELE
Stanisław Wyspiański
Stanisław Wyspiański (1869-1907) pochodził z zamożnej rodziny mieszczańskiej o wysokich
aspiracjach kulturalnych. Całe jego życie było związane z Krakowem. Studiował historię, historię
sztuki, literaturę, malarstwo (był uczniem Jana Matejki). W latach 1890-1894 dużo podróżował
po Europie. Po powrocie do Krakowa wykonywał prace plastyczne i pisał wiersze, ale rozgłos
przyniosły mu dramaty o tematyce patriotycznej: „Warszawianka" (1898), „Wesele" (1901),
Wyspiański, jako twórca koncepcji ,,teatru ogromnego", wykorzystującego syntezę sztuk,
wpisał się w dokonania Wielkiej Reformy Teatralnej przełomu wieków.

Geneza utworu

Młoda
Dramat Wyspiańskiego inspirowany był autentycznym weselem, na które poeta został
zaproszony. Legenda głosi, że Wyspiański niemal całą noc stał w drzwiach i obserwował
zachowania gości, by je później opisać. Rzeczywiste Wesele odbyło się 20 listopada 1920 roku
w Bronowicach w domu Włodzimierza Tetmajera. Młodzi, czyli Lucjan Rydel i Jadwiga
Mikołajczykówna wzięli ślub w kościele Mariackim w Krakowie. Dramat ten został wystawiony
16 marca 1901 roku w Krakowskim Teatrze Miejskim.

Czas i miejsce akcji

Polska
Akcja toczy się w nocy z 20 na 21 listopada w podkrakowskiej wsi. Datę autor podał na
początku utworu - 1900r.

Bohaterowie
Najważniejsi bohaterowie z miasta:
Gospodarz - pochodzi z miasta, ale od kilku lat mieszka w Bronowicach. Jest pełen szacunku
dla chłopów, pozostaje pod urokiem ich godności i przeszłości, w której odegrali znaczącą rolę.
We wszystkich sprawach zdaje się na żonę, boi się samodzielnych decyzji.
Dziennikarz - poszukuje na wsi wytchnienia od miejskiego życia. Idealizuje polską wieś,
ignoruje jednak chłopów jako partnerów politycznych, co wyraża się w fakcie, że nie chce
rozmawiać z Czepcem o polityce. Ma poczucie bezradności wobec sytuacji, której się znalazł.
Poeta - artysta, dekadent, mistrz słownej szermierki, uwodziciel. Rozmawia przede wszystkim z
kobietami, chciałby tworzyć wielkie dzieła, ale nie ma twórczej weny lub coś go ogranicza.
Radczyni - dystyngowana dama z miasta, powściągliwa i wyniosła. Odnosi się z dystansem do
chłopskich zabaw, nie zna życia na wsi, nawet cykl prac polowych jest jej zupełnie obcy (kieruje
do Kliminy pytanie o siew w listopadzie). Ciotka Haneczki i sióstr: Zosi i Maryny.
Haneczka - panienka z miasta, szybko zaprzyjaźnia się z chłopami. Bezpośrednia i impulsywna

Strona 147
jpolski.na6
 Najważniejsi bohaterowie ze wsi:
Panna Młoda - panna z Bronowic, siostra Anny (czyli Gospodyni) i Marysi, młoda, trochę naiwna i
prostolinijna, trzyma się zasad i reguł panujących na wsi.
Gospodyni - najstarsza z sióstr, zaradna, stanowcza matka i żona. Jest autorytetem dla męża z
miasta
Marysia - starsza siostra Panny Młodej, w przeszłości przeżyła nieszczęśliwą miłość, jej
wybranek zmarł. Obecnie jest żoną Wojtka. Wesele siostry przypomina dziewczynie przeszłość i
dawne romantyczne uczucie.
Czepiec - chłop z podkrakowskich Bronowic, szanowany gospodarz. Dumny ze swego
pochodzenia, zorientowany w sprawach politycznych. Chciałby wziąć udział w zrywie
narodowowyzwoleńczym.
Rachela - córka karczmarza, zafascynowana sztuką
Isia - najstarsza córka Gospodarzy
Dziad - przedstawiciel najstarszego pokolenia chłpów
Bohaterowie fantastyczni:
Postaciom realistycznym w Weselu ukazują się fantastyczne zjawy („osoby dramatu”) –

Młoda
uosobienia ich lęków, obaw, marzeń.
Widmo – widzi je Marysia. Widmo jest wyrazem tęsknoty kobiety za niespełnioną miłością oraz
innym, lepszym życiem. Widmo staje się atrakcyjne, poprzez kontrast z prozaiczną, zwykłą
egzystencją.
Stańczyk – przychodzi do Dziennikarza. Dziennikarz obawia się, że jego polityka jest
niewystarczająca. Podświadomie uważa, że powinien bardziej mobilizować Polaków do działania.

Polska
Obwinia Stańczyka, że zatruł jego serce chorobliwym sceptyzmem, niewiarą. Dziennikarz czuje,
że powinien się stać liderem nowych idei.
Hetman – nawiedza Pana Młodego. Pan Młody może podświadomie obawiać się, że jego
małżeństwo z chłopką jest zdradą własnej klasy społecznej, dlatego ukazuje mu się postać
zdrajcy, który zostaje potępiony.
Rycerz – jest wizją Poety. Postać Rycerza jest wyrazem tęsknoty małopolskiego poety dekadenta
za romantycznym wizerunkiem artysty.
Upiór – przemawia do Dziada. Dziad zdaje sobie sprawę z win, które leżą po obu stronach
konfliktu, które nie zostały w żaden sposób odkupione i przesądzają o tym, że porozumienie
może być jedynie powierzchowne i pozorne.
Wernyhora – odwiedza Gospodarza. Gospodarz otrzymuje misję, od której zależy powodzenie
sprawy polskiej. Postać symbolizuje lęki warstwy słabej pod względem siły fizycznej. Inteligenci
są zaś nieudacznikami.

Przedmioty symboliczne
złoty róg – wolność,
złota podkowa – szczęście, dobrobyt,
czapka z piórami – prywata,
sznur – rozpacz, brak nadziei,
kosy – gotowość do rewolucji.
wesele inteligenta i chłopki – próba zjednoczenia,
chocholi taniec – niemoc, brak działania,
bronowicka chata – Polska.

jpolski.na6 Strona 148

 Chocholi taniec
Chocholi taniec - ludzie zebrani pod chatą nie doczekali się sygnału złotego rogu i zaczynają
taniec do melodii granej przez Chochoła. Takie zakończenie jest symbolem apatii, niemocy,
niezdolności do czynu. Ten zaklęty krąg nie pozwala na zerwanie z przeszłością, odrodzenie
Polski i Polaków.

Treść
Dramat rozgrywa się w listopadzie. Ukazane są pomieszczenia chłopskiej chaty, w której odbywa
się wesele. Czepiec rozmawia z Dziennikarzem o sytuacji politycznej na świecie. Zarzuca
inteligencji brak chęci porozumienia z ludźmi ze wsi. Dziennikarz flirtuje z Zosią. Radczyni po
namowach godzi się na udział Zosi i Haneczki w tańcach. Ich partnerami zostają Kasper i Jasiek.
Rozmawia z Kliminą. Wykazuje się brakiem wiedzy o wsi. Para młoda rozmawia o wzajemnym
uczuciu. Pan Młody jest zauroczony wsią. Przyłącza się do nich pochodzący z chłopstwa Ksiądz.
Maryna tańczy z Czepcem i flirtuje z Poetą. Zosia i Haneczka dyskutują o naturze miłości. Żyd

Młoda
Mosiek wytyka Panu Młodemu sztuczność w relacjach z chłopami. Również Radczyni mówi z
niechęcią o miłości do wsi. Na weselu pojawia się córka Żyda – Rachela. Z Poetą mówi o poezji.
Gospodarz sugeruje, że patriotyczny zapał szybko się wypala. Winna jest codzienność, która
przytłacza. Docenia siłę chłopów. Porównuje ich do Piasta. Poeta określa się mianem podróżnika i
dekadenta. rozmowie Czepiec mówi o potrzebie narodowej jedności. Dziad gratuluje Ojcu
wydania córki za mąż. Wspominają czasy krwawego powstania chłopów w Galicji. Okazuje się, że

Polska
Żyd ma wspólne interesy z Księdzem. Przybył na wesele, by o nich porozmawiać. Czepiec
wywołuje bójkę i miga się od zapłaty długów Żydowi.
Gospodarz zapewnia Pana Młodego o gotowości ludzi ze wsi do walki o niepodległość. Jaśkowi
marzy się zdobycie majątku. Pan Młody próbuje przekonać Radczynię, do szczerości swojej
miłości do wsi. Rachela zapewnia poetę, że różni się od ojca. Wszędzie widzi poezję. Wychodzą
do sadu i zapraszają na wesele chochoła. Zaproszenie wypowiadają również państwo młodzi.
Gospodyni kładzie dzieci spać. Mała Isia chce zobaczyć oczepiny. Po wyjściu matki w jej pokoju
zjawia się chochoł. Zapowiada przyjście gości. Nie odchodzi mimo próby wygonienia go przez
Isię. Marysi ukazuje się Widmo jej dawnego kochanka. Wspominają dawną miłość. Marysia nie
wiedziała, że jej ukochany zmarł. Tańczą. Zjawa znika. Przestraszona dziewczyna przytula się do
męża.Postać Stańczyka pojawia się Dziennikarzowi. Atakuje inteligencję za bierność. Mówi, że
Dziennikarz usypia naród. Wręcza mu kaduceusz. Ten opowiada o widzeniu Poecie. Zarzuca mu,
że jego poezja usypia naród. Kolejna zjawa – Rycerz – przypomina dawną siłę kraju polskiego.
Poeta pod wpływem jego słów pragnie tworzyć wzniosłe utwory. Mają one zachęcać do walki o
ojczyznę.
Pełny dumy Hetman zarzuca Panu Młodemu zbliżanie się do wiejskiego ludu. Dziadowi ukazuje
się Upiór – Jakub Szela. Wspomina czasy rabacji galicyjskiej. Kasper namawia Kasię do
opuszczenia wesela. Pojawia się Nos. Za butelkę wódki chce pocałować dziewczynę. Para Młoda
rozmawia o ich przyszłym życiu na wsi. Zosia mówi o braku zaufania chłopów i ludzi z miasta.
Rachela po powrocie na wesele wspomina o swych dziwnych przeczuciach.
Kuba informuje Gospodarza o przybyciu tajemniczego gościa. Okazuje się, że jest nim
legendarny lirnik – Wernyhora. Przyjechał z trzema rozkazami. Poeta ma rozesłać wici, czyli
zwołać okolicznych ludzi z bronią. Każe słuchać tętentu końskich kopyt ze strony Krakowa.
Wręcza mu złoty róg, który ma dać sygnał do powstania.

jpolski.na6
Strona 149
 Gospodarz opowiada o wszystkim żonie. Ta uważa, że jest pijany. Gospodarz złoty róg i misję
przekazuje Jaśkowi. Ostrzega by nie zgubił cudownego przedmiotu. Staszek wręcza
Gospodarzowi złotą podkowę, którą zgubił gość. Gospodyni proponuje, by schować ją „na
szczęście”. Gospodarz przemawia do gości i oskarża ich o fałsz.
Gospodarz i pijany Nos kładą się spać. Czepiec kłóci się z muzykami o zapłatę za grę. Kolejni
goście żegnają się i rozchodzą. Mają pozytywne zdanie o wydarzeniu. Parobek opowiada
Czepcowi o wizycie Wernyhory. Radczyni wątpi w szczęście państwa młodych. Poeta tłumaczy
Pannie Młodej, że Polskę nosi w sercu.
Zaczyna świtać. Pojawia się Czepiec z kosą postawioną na sztorc. Zapowiada wielki bój. Pan
Młody z Poetą nie wiedzą, o co chodzi Czepcowi. Gospodarz nie może sobie przypomnieć
wydarzeń z poprzedniej nocy. Nie pamięta spotkania z Wernyhorą. Wszyscy czekają na jego
rozkazy. Postaci przypominają sobie nocne spotkania ze zjawami.
Pojawiają się znaki – dziwne zachowanie ptaków czy ułożenie chmur. Pod chatą zbiera się coraz
więcej chłopów z kosami. W powietrzu słychać śpiew i wrzawę. Na horyzoncie roztacza się
krwawa zorza. Pojawia się wielki czarny kruk. Haneczka na niebie widzi rycerzy. Gospodarz

Młoda
przypomina sobie o spotkaniu z Wernyhorą. Mówi by zebrani słuchali sygnału ze strony
krakowskiego gościńca. Wszyscy zaczynają słyszeć pędzącego konia.
Przed chatą zatrzymuje się Jasiek. W ręku ma czapkę z pawim piórem. Ze zdziwieniem patrzy na
zebrany tłum. Tłum stoi w bezruchu. Chłopak odkrywa, że zgubił złoty róg. Pojawia się słomiany
Chochoł. Nakazuje Jaśkowi rozbroić zebranych i ustawić do tańca. Chochoł gra na skrzypcach.
Ludzie tańczą w rytm. Pogrążeni są we śnie. Wezwania Jaśka nic nie dają.

Ocena społeczeństwa Polskiego

Polska
W utworze Wyspiański skupia się na dwóch wiodących warstwach – chłopstwie i inteligencji.
Obie przedstawia w złym świetle.
Inteligencja jest bierna, nie stać jej na czyny. Brak jej woli i siły przywódczej. Woli żyć złudnymi
wspomnieniami z przeszłości. Ich miłość do wsi jest płytka.
Chłopi są świadomi swej siły. Sami jednak nie są w stanie zorganizować powstania. Wielu z nich
ma wady, takie jak skłonność do bijatyki czy porywczość. Wolą skupiać się na korzyściach
materialnych, niż dobru narodu. Duchowni zostali poddani krytyce w postaci księdza. Skupia się
on przede wszystkim na karierze i prywatnych interesach z Żydem.
Każda z warstw żyje dla siebie. Wzajemnie się nie rozumieją. Często brak im szacunku. Są
nieufni. We wzajemnej ocenie odwołują się do schematów i mitów narodowych. Wspólnie z
pewnością mogliby więcej. Ich zbliżenie, co pokazuje bronowickie wesele, jest pozorne.
Wyspiański przedstawił pesymistyczny obraz polskiego patriotyzmu. Za równo chłopi, jak i
inteligencja dużo mówią o walce o niepodległość. Ostatnia scena dramatu świadczy o tym, że nie
są zdolni do czynów. Poddają się chocholemu tańcowi. To symbol uśpienia i bierności narodu.
Ważniejsze jest dla nich spełnienie prywatnych ambicji, niż sprawy narodowe.
Naród polski w oczach dramaturga nie dorósł do walki o wolność. Czeka na cud. Nie
wykorzystuje szansy na zrzucenie niewoli. Najpierw musi wyleczyć się z narodowych wad i
przestać popełniać błędy.

jpolski.na6 Strona 150

 ,,Wesele" jako dramat symboliczny
,,Wesele'' Stanisława Wyspiańskiego jest bez wątpienia dramatem symbolicznym. W tekście
dramatu jest na to wiele dowodów. Znajdziemy tu symbole: symboliczne przedmioty,
symboliczne miejsca, symboliczne sceny oraz wiele cech dramatu symbolicznego:
* zerwanie z realizmem na rzecz poetyckości
* synkretyzm rodzajowy
* nawiązania do legend, mitów, baśni

Chłopomania
„Chłopomania” to termin, którym zwykle określa się zainteresowanie wsią i ludźmi na niej
żyjącymi. Przykładem bohatera, który chciałby zjednoczyć się z chłopami, ale nie rozumie wsi -
jest Pan Młody. To typowy wyznawca ludomanii, wylewny artysta. Jego rozmowy z żoną są
dowodem na to, że postrzega tylko zewnętrzną otoczkę rzeczywistości: kolorowe stroje, muzykę.

Młoda
Motywy w utworze
Motyw literatury -Po­eci epo­ki ro­man­ty­zmu byli prze­ko­na­ni, że li­te­ra­tu­ra jest w sta­nie prze­bu­dzić
Po­la­ków i zmo­ty­wo­wać na­ród do wal­ki. Wiesz­cze na­ro­do­wi two­rzy­li dzie­ła, w któ­rych
przed­sta­wiali swo­je kon­cep­cje wy­zwo­le­nia na­ro­du np. mesjanizm Mickiewicza czy winkelriedyzm

Polska
Słowackiego. Wy­spiań­ski na­wią­zu­je w dra­ma­cie do mo­ty­wu po­tę­gi po­ezji, któ­ra po­win­na po­ru­szać
ludz­kie du­sze i do­da­wać od­wa­gi do wal­ki na śmierć i ży­cie. W utwo­rze po­ja­wia się dwóch
bo­ha­te­rów, któ­rzy po­win­ni wpły­wać na spo­łe­czeń­stwo za po­mo­cą słów - Po­eta i Dzien­ni­karz. Jak
się jed­nak oka­zu­je, wznio­słe idee nie spraw­dzi­ły się w prak­ty­ce. Po­eta i Dzien­ni­karz po­grą­ży­li się w
de­ka­den­ty­zmie, wo­le­li szu­kać pro­stych, przy­ziem­nych przy­jem­no­ści, niż za­an­ga­żo­wać się w spra­‐
wy na­ro­do­we.
Motyw ojczyzny - Wy­spiań­ski uka­zał rów­nież po­sta­wy Po­la­ków wo­bec wal­ki o nie­pod­le­głość.
Bo­ha­te­ro­wie oczy­wi­ście chcie­li żyć w wol­nej oj­czyź­nie, ale bra­ko­wa­ło im ener­gii i od­wa­gi do
dzia­ła­nia. We­sel­nej nocy mie­li szan­sę sta­nąć do wal­ki i roz­po­cząć po­wsta­nie. Nie­ste­ty bier­ność
Go­spo­da­rza i ma­te­ria­lizm Jaś­ka spra­wi­ły, że pla­ny nie zo­sta­ły zre­ali­zo­wa­ne. Jak wska­zy­wa­ły
po­ja­wia­ją­ce się w cha­cie zja­wy, Po­la­cy po­grą­ży­li się w ma­ra­zmie, nic nie było w sta­nie wy­rwać ich
ze snu. Go­spo­darz miał chwi­lo­wy za­pał do wal­ki, kie­dy uka­zał mu się Wernyhora, ale wo­lał po­wie­‐
rzyć waż­ną mi­sję mło­de­mu, nie­roz­waż­ne­mu chło­pa­ko­wi, niż sprze­ci­wić się żo­nie. Sła­bość Po­la­ków
naj­le­piej uka­zu­je cho­cho­li ta­niec koń­czą­cy utwór - bo­ha­te­ro­wie po­grą­ży­li się w tran­sie, a ma­rze­nia
o nie­pod­le­gło­ści po­now­nie nie zo­sta­ły zre­ali­zo­wa­ne. Oj­czy­zna po raz ko­lej­ny ze­szła na dal­szy plan.
Motyw powstania - Mię­dzy chło­pa­mi a in­te­li­gen­cją ist­nia­ło wie­le róż­nic, ale bez wzglę­du na
war­stwę spo­łecz­ną, bo­ha­te­ro­wie ma­rzy­li o od­zy­ska­niu nie­pod­le­gło­ści. Byli też prze­ko­na­ni, że
je­dy­ną dro­gą, aby zre­ali­zo­wać te pla­ny było po­wsta­nie. Nikt nie był jed­nak na tyle sil­ny, aby
prze­jąć ini­cja­ty­wę i po­pro­wa­dzić na­ród do wal­ki. In­te­li­gen­cja po­grą­ża­ła się w de­ka­den­ty­zmie, eli­ty
wo­la­ły ucie­kać w ro­man­se i al­ko­ho­lizm, aby za­głu­szyć po­czu­cie nie­mo­cy i bez­na­dziei. Chło­pi
wy­ra­ża­li chęć do wal­ki, byli prze­ko­na­ni, że są praw­dzi­wą po­tę­gą. Gdy jed­nak Gospodarz do­stał od
Wer­ny­ho­ry szan­sę, aby wy­wo­łać po­wsta­nie, nie wy­ko­rzy­stał jej i cał­ko­wi­cie za­wiódł. Szyb­ko
za­po­mniał o roz­mo­wie z Wer­ny­ho­rą, wo­lał słu­chać żony, któ­ra uwa­ża­ła, że to wszyst­ko były
ha­lu­cy­na­cje pod wpły­wem al­ko­ho­lu. Do po­wsta­nia nie do­szło, mimo en­tu­zja­zmu Czep­ca. Po­la­cy
po­grą­ży­li się w cho­cho­lim tań­cu.
Strona 151
jpolski.na6
Motyw wsi - Wy­spiań­ski przed­sta­wił w dra­ma­cie fa­scy­na­cję in­te­li­gen­cji wsią i jej miesz­kań­ca­mi -
chło­po­ma­nię. Opi­sał to w krzy­wym zwier­cia­dle, wy­ol­brzy­mia­jąc ob­se­sję Pana Mło­de­go na
punk­cie chłop­stwa. Po­eta po­ślu­bił chłop­kę, cho­ciaż nie miał z nią wspól­nych te­ma­tów do
roz­mo­wy, naj­waż­niej­sze, że po­cho­dzi­ła ze wsi. Wy­spiań­ski ob­na­żył praw­dzi­we ob­li­cze i
n­te­li­gen­cji, któ­ra w rze­czy­wi­sto­ści tyl­ko po­wierz­chow­nie fa­scy­no­wa­ła się wsią. Miesz­kań­cy
mia­sta nie mie­li po­ję­cia o ży­ciu chło­pów, nie ro­zu­mie­li ich i trak­to­wa­li z góry. Wi­dać to cho­ciaż­by
w roz­mo­wie Rad­czy­ni z Kli­mi­ną czy Czep­ca z Dziennikarzem. Przed­sta­wi­cie­le in­te­li­gen­cji byli
prze­ko­na­ni, że chło­pi nie mają po­ję­cia, co dzie­je się w Pol­sce i na świe­cie. Pan Mło­dy fa­scy­no­wał
się swo­ją żoną, ale w rze­czy­wi­sto­ści jej nie ro­zu­miał, trud­no było mu po­jąć kie­ru­ją­ce nią war­to­ści
i kon­we­nan­se, któ­re mia­ły dla niej ogrom­ne zna­cze­nie. Nie bez po­wo­du, wie­lu go­ści wy­ra­ża­ło
oba­wy o przy­szłość tego mał­żeń­stwa. Sym­bo­lem kon­flik­tów mię­dzy in­te­li­gen­cją a chłop­stwem
jest wid­mo ra­ba­cji ga­li­cyj­skiej, pod­czas któ­rej chło­pi zwró­ci­li się prze­ciw­ko swo­im pa­nom. W
cha­cie po­ja­wił się na­wet duch jej przy­wód­cy - Ja­ku­ba Sze­li.
Motyw dekadentyzmu - Dra­mat jest prze­ko­nu­ją­cym, choć prze­ja­skra­wio­nym ob­ra­zem pol­skie­go
spo­łe­czeń­stwa prze­ło­mu XIX i XX wie­ku. Duża część bo­ha­te­rów to przed­sta­wi­cie­le in­te­li­gen­cji,
dla­te­go nie mo­gło za­brak­nąć tu­taj dekadentów. Koń­czą­cy się wiek XIX spra­wił, że wie­ku ar­ty­stów

Młoda
było prze­ko­na­nych o upad­ku daw­nych war­to­ści. Drę­czy­ły ich pe­sy­mizm, prze­ko­na­nie o wła­snej
nie­mo­cy oraz brak celu w ży­ciu. De­ka­den­ci ucie­ka­li więc w pi­jań­stwo czy ro­man­se, aby po­ra­dzić
so­bie z prze­ko­na­niem o bez­na­dziei wła­snej eg­zy­sten­cji. Po­dob­nie było z Po­etą i Dzien­ni­ka­rzem.
Za po­mo­cą swo­jej twór­czo­ści, po­win­ni do­da­wać Po­la­kom siły do wal­ki, ale nie wy­wią­zy­wa­li się z
tego za­da­nia. Wo­le­li nad­uży­wać al­ko­ho­lu i flir­to­wać z ko­bie­ta­mi, aby za­bić czas. Wy­spiań­ski
do­sko­na­le przed­sta­wił śro­do­wi­sko ar­ty­stów, któ­rzy po­win­ni być eli­tą na­ro­du, ale wy­bra­li

Polska
bier­ność. Nic dziw­ne­go, że spo­łe­czeń­stwo pro­wa­dzo­ne przez taką in­te­li­gen­cję, nie mia­ło siły do
dzia­ła­nia.
Motyw tańca - Utwór koń­czy słyn­ny cho­cho­li ta­niec, któ­ry jest z pew­no­ścią naj­bar­dziej zna­ną
sce­ną dra­ma­tu. Wal­ka o nie­pod­le­głość po raz ko­lej­ny zo­sta­ła odło­żo­na na póź­niej. Jasiek zgu­bił
dro­go­cen­ny zło­ty róg otrzy­ma­ny od Wer­ny­ho­ry. Go­spo­da­rzo­wi za­bra­kło od­wa­gi, aby oso­bi­ście
sta­nąć na cze­le po­wsta­nia, dla­te­go po­wie­rzył mi­sję mło­de­mu, nie­od­po­wie­dzial­ne­mu chło­pa­ko­wi,
a ten za­wiódł. Cho­choł za­czął grać hip­no­ty­zu­ją­cą pieśń, przez któ­rą zgro­ma­dze­ni po­grą­ży­li się w
sen­nym, obłą­kań­czym tań­cu. Jest to sym­bol bier­no­ści, do któ­rej Po­la­cy szyb­ko wró­ci­li po
chwi­lo­wym za­pa­le do wal­ki za oj­czy­znę.
Motyw miłości - Ak­cja dra­ma­tu roz­gry­wa się na we­se­lu, dla­te­go nie spo­sób po­mi­nąć wą­tek
mi­ło­ści. Pan Mło­dy chęt­nie wy­zna­wał uczu­cia swo­jej żo­nie i ocze­ki­wał od niej za­pew­nień, że je
od­wza­jem­nia. Dziew­czy­na była jed­nak sku­pio­na na bar­dziej prak­tycz­nych sfe­rach ży­cia, nie
po­tra­fi­ła kwie­ci­ście mó­wić o mi­ło­ści. Moż­na od­nieść wra­że­nie, że uczu­cie pary mło­dej nie było
zbyt głę­bo­kie. Pan Młody wy­brał swo­ją żonę, po­nie­waż po­cho­dzi­ła ze wsi, a ta po pro­stu ma­rzy­ła
o za­mąż­pój­ściu. W dra­ma­cie po­ja­wia się rów­nież hi­sto­ria mi­ło­sna Ma­ry­si, któ­ra w prze­szło­ści była
za­ko­cha­na w za­moż­nym chło­pa­ku. Ten jed­nak zmarł, a ona wy­szła za in­ne­go. Wid­mo daw­ne­go
uko­cha­ne­go uka­za­ło się jej na we­se­lu, wpra­wia­jąc ją w prze­ra­że­nie.

jpolski.na6 Strona 152

 XX-LECIE
MIĘDZYWOJENNE

jpolski.na6 Strona 153

 XX-LECIE
MIĘDZYWOJENNE
Ramy czasowe
Jest to epoka historyczno-literacka, która jak sama nazwa wskakuje trwa w okresie między I a II
wojną światową.

Nazwa epoki
Nazwa dwudziestolecie międzywojenne jest ściśle związana z wydarzeniami historycznymi,
jakimi były wojny światowe. Również powszechne jest określenie międzywojnie lub okres

Młoda
międzywojenny.

Filozofia
Fenomenologia Edmunda Husserla
Edmund Husserl chciał, aby filozofia była traktowana jak nauka ścisła i opierała się na

Polska
niepodważalnych twierdzeniach. Fenomenologia to metoda filozoficzna zakładająca:
* oczyszczenie aktu poznania z naleciałości psychologicznych, wstępnych założeń, osobistych
przekonań,
* dotarcie do samej rzeczy – oczyszczona świadomość będzie traktować świat jak fenomeny
(fenomen - termin w filozofii Edmunda Husserla oznaczający istotę rzeczy, rzecz samą w sobie;
nośnikiem fenomenów są rzeczy doświadczane empirycznie).

Psychoanaliza Zygmunta Freuda

Zygmunt Freud oparł się na założeniu, że świadomość to niewielki fragment psychiki.
* Prawdziwe motywacje człowieka są nieuświadomione.
* W psychice istnieją trzy strefy: id (nieświadomość), ego (świadomość) i superego
(przyswojone normy kulturowe i wzorce społeczne).
* Nieświadomość ujawnia się przez pomyłki, twórczość artystyczną, sny, fantazje.

Behawioryzm Johna Watsona

John Watson uważał, że jedynym przedmiotem badania psychiki danego człowieka może być
jego zachowanie.
* Analiza świadomości, stanów psychicznych jest nienaukowa i subiektywna.
* Zachowanie człowieka i sytuacja, która je wywołuje, to podstawa badania.
* Zachowanie to bodziec oraz reakcja na niego.
* Osobowość jest wynikiem nawyków.
* Każdego można ukształtować za pomocą odpowiedniego treningu.
* Biologiczna rodzina źle wpływa na rozwój indywidualności i niezależności dzieci – trzeba by ją
zastąpić rodzicami rotacyjnymi.

jpolski.na6 Strona 154

 Katastrofizm Oswalda Spenglera
Oswald Spengler uznał, że kultura europejska (zachodnia) chyli się ku upadkowi.
* Społeczeństwa przechodzą stałe etapy rozwoju.
* Kultura społeczeństwa rozwija się w okresie jego wzrostu.
* Cywilizacja powstaje w schyłkowym okresie rozwoju społeczeństwa.
* Każda kultura musi się przerodzić w cywilizację i ulec zagładzie.

Pojęcia związane z epoką

Rewolucja obyczajowa w latach 1918–1939 obejmowała zmiany sposobu życia ludzi, którzy
chcieli jak najszybciej otrząsnąć się z wojennego koszmaru.
* Miejskie rozrywki: dansingi, rewie, kabarety, kawiarnie, kino, radio.
* Aktywność na świeżym powietrzu – ścieżki rowerowe.
* Prostota, wygoda, praktyczność ubioru i wnętrz (jasne, funkcjonalne lokale).
* Wzrost niezależności kobiet – podejmowanie przez nie pracy zawodowej, studiów;
manifestowanie wolności wyglądem i strojem (krótkie fryzury, makijaż, sukienki do kolan,

Młoda
odrzucenie gorsetów).

Kultura masowa (popularna) rozwinęła się dzięki temu, że ludzie stawali się zamożniejsi (rozwój
przemysłu) oraz lepiej wykształceni.
* Podstęp techniczny wpłynął na obniżkę kosztu produkcji dóbr kulturalnych – stały się tańsze
także dla odbiorcy.
* Produktem kultury masowej typowym dla dwudziestolecia międzywojennego był komiks,

Polska
plakat, muzyka rozrywkowa (jazz),kino, prasa, radio.
Wielki kryzys ekonomiczny lat 1929–1933 (1935) objął niemal cały świat (oprócz ZSRR, gdzie
panował komunizm zamiast kapitalizmu). Poprzedziły go intensywny wzrost gospodarczy w
USA, konsumpcjonizm, spekulacje giełdowe.
* „Czarny czwartek” na giełdzie nowojorskiej 24 października 1929 r.– gwałtowny spadek cen
akcji, a w następstwie fala bankructw.
* Bezrobocie.
* Spadek cen mimo ograniczenia produkcji.
* Brak żywności.
Aby zażegnać kryzys, rządy państw podejmowały różne działania, m.in. w USA obniżono
wartość dolara, wprowadzono kontrolowaną inflację, roboty publiczne, kredyty farmerskie, cła
na towary z Europy.
W Polsce spadły ceny żywności, a ubodzy rolnicy przestali kupować artykuły przemysłowe.
Zmalała produkcja, zamykano fabryki, obniżano płace, rosło bezrobocie. Ratunkiem miało być
utrzymanie relacji między walutą a złotem, ale to tylko pogłębiło kryzys. Program walki z
kryzysem uchwalono w 1932 r. – jednym z jego elementów były roboty publiczne finansowane
przez państwo.
Totalitaryzm to system rządów, w którym społeczeństwo jest kontrolowane przez państwo we
wszystkich aspektach życia. W krajach totalitarnych rządzi wódz, obowiązuje jedna ideologia i
istnieje jedna partia, za pomocą propagandy wprowadza się dezinformację, a wszelki opór jest
bezwzględnie tłumiony przez policję, wojsko, tajne służby.
W latach 20. i 30. XX w. popularność zyskały: faszyzm we Włoszech, nazizm w Niemczech,
komunizm (leninizm i stalinizm) w Związku Radzieckim

jpolski.na6 Strona 155

 Sztuka międzywojnia
Najważniejsze kierunki dwudziestolecia w sztukach plastycznych (malarstwie i rzeźbie) to:
kubizm, abstrakcjonizm, dadaizm, surrealizm i socrealizm.
Sztukę dwudziestolecia międzywojennego najlepiej charakteryzują pojęcia nowatorstwa i
awangardy. W każdej jej dziedzinie – malarstwie, rzeźbie, architekturze czy muzyce, żeby
ograniczyć się do najważniejszych – mamy do czynienia z rewolucyjnym odejściem od tradycji i
próbą stworzenia zupełnie nowej estetyki.

Cechy literatury międzywojnia

* różnorodność i występowanie wielu konwencji
* prozaizacja liryki - wprowadzenie języka potocznego
* występowanie nowych środków wyrazu
* odejście od tematyki narodowo-wyzwoleńczej

Młoda
* powstanie grup literackich

Grupy literackie
Skamandryci i ich program:

Polska
* uwolnienie literatury od konieczności podejmowania tematów narodowowyzwoleńczych,
* pochwała codzienności,
* optymizm, młodość, spontaniczność,
* szacunek dla tradycji klasycznej i romantycznej.

Futuryści i ich program:

* bunt przeciwko tradycji, regułom pisowni (w tym ortografii),
* uwolnienie sztuki,*zerwanie z przeszłością,
* nowoczesność,
* rewolucja,
* eksperyment,
* oryginalność,
* prowokacja,
* tematyka społeczna.

Awangarda Krakowska i jej program:

* 3 × M = miasto, masa, maszyna,
* nie ma natchnienia, poeta to nie kapłan lub wieszcz, ale inżynier,
* pochwała rozumu,
* precyzyjna konstrukcja wiersza,
* metafora jako podstawowy środek poetycki (kondensacja treści),
* nowoczesność.

jpolski.na6 Strona 156

 Druga Awangarda i jej program:
* zwątpienie,
* odejście od skamandryckiego optymizmu i inżynieryjnej twórczości Awangardy Krakowskiej,
* niepewność,
* nastroje katastroficzne.

Młoda
Polska

jpolski.na6 Strona 157

 PRZEDWIOŚNIE
Stefan Żeromski
Stefan Żeromski (1864-1925) pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej. Ukończył gimnazjum
w Kielcach, potem uczył się w warszawskiej Szkole Weterynaryjnej, ale musiał przerwać naukę i
zarabiał jako guwerner. Od 1889 r. publikował swe utwory w czasopismach. Kilka lat spędził w
Szwajcarii, mieszkał we Lwowie i Zakopanem, ostatnie lata przeżył w Warszawie. Działał w
organizacjach socjalistycznych, angażował się w działania na rzecz ludzi najuboższych oraz w
akcje patriotyczne. Jako dowód wdzięczności narodu otrzymał mieszkanie w oficynie Zamku
Królewskiego w Warszawie. Do najbardziej znanych jego utworów należą powieści:
„Przedwiośnie" (1924),,,Syzyfowe prace" (1897).

Geneza utworu

Młoda
Geneza powieści jest ściśle związana z sytuacją społeczno-polityczną pierwszych lat po
odzyskaniu niepodległości przez Polskę po 123 latach niewoli. Powieść ta powstawała przez lata
1921-2924 i przechodziła wiele metamorfoz.

Czas i miejsce akcji

Polska
Akcja właściwa obejmuje okres od roku 1914 (wybuch I wojny światowej) do roku 1924. Miejsce
akcji to Baku, Nawłoć i Warszawa.

Bohaterowie
Cezary Baryka - syn Seweryna i Jadwigi, chłopiec urodzony i wychowany w Baku. Jako jedynak
był rozpieszczony. Początkowo był spokojny, układny, dobrze się uczył, po wyjeździe ojca na
wojnę zaczął sprawiać ogromne kłopoty wychowawcze. Inteligentny, atrakcyjny młody
mężczyzna, wzbudzający zainteresowanie kobiet, jednak w relacjach z nimi bardzo niedojrzały,
koncentrujący się na sobie. W toku akcji utworu dojrzewa do roli świadomego obywatela,
zatroskanego o los Polski.
Seweryn Baryka - ojciec Cezarego. Pracował w przemyśle naftowym w Baku. W 1914 r. został
powołany na front. Gdy wrócił do Baku, jego żona już nie żyła. Opowiadając synowi o Polsce
„szklanych domów", nakłania go do wyjazdu do ojczyzny, która właśnie odzyskała niepodległość.
Jadwiga Barykowa - matka Cezarego, zakochana w swoim jedynaku. Nie potrafi sprawować nad
nim kontroli pod nieobecność męża. W czasie rewolucji bolszewickiej bardzo trudno jest jej
utrzymać siebie i syna. Zostaje skierowana do ciężkich robót w porcie i tam umiera, nie
doczekawszy się powrotu męża.
Hipolit Wielosławski - przyjaciel Cezarego, poznany w czasie wolny polsko-bolszewickiej, w
której obaj biorą udział. Cezary ratuje rannemu Hipolitowi życie, ten odwdzięcza się mu,
zapraszając go do rodzinnego majątku - Nawłoci.

jpolski.na6 Strona 158

 Karolina Szarłatowiczówna - sierota, cioteczna siostra Hipolita, mieszka w Nawłoci, w czasie
rewolucji bolszewickiej utraciła swe dobra ziemskie na Ukrainie. Zakochana w Cezarym, umiera,
naj- prawdopodobniej otruta strychniną przez Wandę Okszyńską.
Wanda Okszyńska - szesnastoletnia, mało bystra dziewczyna, niezdolna nauczyć się tabliczki
mnożenia. Została wysłana przez matkę do majątku Wielosławskich, zarządzanego przez jej wuja,
by choć na jakiś czas zeszła z oczu ojcu, który gniewał się na mało zdolną do nauki córkę. Jedyną
umiejętnością, którą panna Wanda posiadła, była gra na fortepianie. Stała się ona jej pasją. Odkąd
pewnego razu Cezary zagrał z nią na cztery ręce utwór Liszta, Wanda zakochała się w nim bez
pamięci. Wiele razy śledziła jego i Karolinę, przeżywając męki zazdrości. Po śmierci Karoliny
została aresztowana pod zarzutem otrucia rywalki, ale wypuszczono ją z braku dowodów
zbrodni.
Laura Kościeniecka - wdowa, właścicielka sąsiadującego z Nawłocią majątku Leniec. Dojrzała,
bardzo atrakcyjna kobieta. Ma narzeczonego, Władysława Barwickiego, za którego zamierza
wyjść dla, jak mówi, uregulowania długów. Nawiązuje bardzo namiętny romans z Cezarym,
wprowadzając młodzieńca w intymne tajniki relacji męsko-damskich. Oboje przez długi czas
zwodzą Barwickiego. Ten jednak w końcu orientuje się w sytuacji. Ostatecznie Laura wychodzi za

Młoda
swojego narzeczonego.
Szymon Gajowiec - młodzieńcza miłość matki Cezarego; stary kawaler, obecnie urzędnik w
ministerstwie. Mieszka w Warszawie; po przyjeździe Cezarego do stolicy udziela mu
schronienia, daje pracę, zaprzyjaźnia się z nim przez wzgląd na pamięć Jadwigi. Reprezentuje
poglądy prawicowe - jest wrogiem rewolucji. Drogę do polepszenia sytuacji w Polsce upatruje w
gruntownych reformach.

Polska
Antoni Lulek - kolega Cezarego ze studiów medycznych w Warszawie. Ideowiec, komunista,
nawidzący Polski. Jest zagorzałym zwolennikiem rewolucji, marzy o tym, by Polska została
przyłączona do Związku Sowieckiego. Budzi antypatię.

Treść
Rodowód
Powieść zaczyna się słowami, które od razu sugerują, że treść powieści dotyczyć będzie czasów
i problemów współczesnych. Na początku czytelnik poznaje losy rodziców Cezarego. Jego
ojciec, Seweryn, pochodził z ziem polskich. Jednak karierę, mimo że nie miał wykształcenia,
zrobił w Rosji. Kiedy już wyrobił sobie pozycję w urzędniczej hierarchii rosyjskiej, postanowił się
ożenić. W celu znalezienia żony specjalnie udał się w rodzinne strony. Trafił do Siedlec, gdzie
poznał pochodząca z dobrego domu Jadwigę Dąbrowską. Ta była wówczas z wzajemnością
zakochana w młodym, ubogim, dopiero zaczynającym swoją karierę urzędniku, Szymonie
Gajowcu. Kochali się cichą, spokojną, platoniczną miłością. Młody człowiek był zbyt nieśmiały na
coś więcej. Przeżywali jednak najwspanialsze chwile podczas wspólnych spotkań, rozmów i
spacerów. Seweryn poprosił o rękę Jadwigi i jako dobra partia został przyjęty przez jej rodziców.
Odbyło się to bez protestu Gajowca, który uważał, że nie ma szans wobec takiego konkurenta. W
akcie desperacji wysyłał jednak namiętny, rozpaczliwy list do Jadwigi. Mimo tego narzeczeństwo
szybko wzięło ślub i pospiesznie wyjechało do Rosji, gdzie Seweryn miał pracę i mieszkanie, a
Jadwiga (podobnie jak i Gajowiec) do końca swojego życia wspominała wielką, młodzieńczą
miłość. Następnie przedstawiony został dom Baryków w Baku i czas szkolnej nauki Cezarego.
Jako jedyny syn, jest on rozpieszczany przez matkę. Natomiast wobec ojca odczuwa respekt.

jpolski.na6 Strona 159

 Część pierwsza. Szklane domy
Cezary spędza swoje dzieciństwo i młodość w Baku. Jako rozpieszczony jedynak, podczas
uczęszczania do gimnazjum zaczyna rozrabiać. Kiedy wybucha pierwsza wojna światowa,
Seweryn zostaje wezwany do armii i opuszcza rodzinę. Nim to jednak robi, zabezpiecza
finansowo byt swoich najbliższych. Pokaźną sumę składa w banku i dodatkowo kolejną zakopuje
w ogrodzie. Młody Cezary choć uczy się dobrze, ma problemy w szkole ze względu na swoje
niespokojne zachowanie. Po wyjeździe ojca czuje się bezkarny, matka nie jest w stanie sama nad
nim zapanować i staje się on chuliganem. Dochodzi nawet do tego, za pobicie nauczyciela
zostaje wydalony z gimnazjum (z zakazem przyjmowania go do jakiegokolwiek). W tym czasie
Baryka zaczyna też interesować się ideami komunistycznymi i ruchem rewolucyjnym.
Uczestniczy w zebraniach i manifestacjach, czuje się komunistą. Wybucha rewolucja
październikowa, którą przeżywa. Początkowo Cezary jest zafascynowany zdarzeniami
rewolucyjnymi i aktywnie w nich uczestniczy (chodzi na wiece, spotkania, publiczne, egzekucje).
Z czasem jednak jego życie staje się coraz trudniejsze. Bank przestaje wypłacać pieniądze, a te,
które były ukryte w ogrodzie, Cezary w imię idei oddaje komunistom. Bohatera i jego matkę
zaczyna trapić coraz większa bieda. Młody Baryka powoli zaczyna zdawać sobie sprawę z

Młoda
okrucieństwa, bezsensu i niesprawiedliwości rewolucji. Zauważa także i docenia miłość i
poświęcenie dla niego matki. Mizerną sytuację matki i syna pogarsza jeszcze fakt, że przestają
przychodzić wiadomości od Seweryna, który do tej pory regularnie pisywał listy. Nie wiadomo, co
się z nim dzieje i czy w ogóle żyje. Zdarza się, że Jadwiga ukrywa przed bolszewikami
arystokratkę wraz z jej córkami. Zostaje to odkryte przez rewolucjonistów i skazują oni matkę
Baryki na ciężkie roboty. W wyniku tego umiera i Cezary zostaje sam na świecie. Traci swoje
mieszkanie i cierpi nędzę, żyjąc na ulicy. Wkrótce wybucha wojna turecko-ormiańska. Cezaremu

Polska
udaje się przeżyć, ale egzystuje w skrajnym ubóstwie, pracując przy transporcie
zmasakrowanych w ulicznych potyczkach zwłok. Żyjąc tak, pewnego dnia Cezary przypadkowo
spotyka równie jak on zabiedzonego ojca (mimo że miał wcześniej o nim informacje od
bolszewików, że zginął podczas wojny). Barykowie razem idą na grób Jadwigi i podejmują
decyzję o ucieczce z miasta. Podróżują pociągiem przez Rosję, wpierw do Moskwy, gdzie
Seweryn zostawił u swojego przyjaciela walizkę z rzeczami na czarną godzinę. Następnie ojciec i
syn jadą przez Charków do granicy z Polską. W tym czasie Seweryn opowiada Cezaremu o tym
jak wspaniałym, nowoczesnym i sprawiedliwym społecznie krajem jest Polska. Snuje barwne
wizje o szklanych domach. Młody Baryka, mimo że nie czuje się Polakiem, skuszony
przedstawioną mu przez ojca wizją, decyduje się na zobaczenie tych wszystkich cudów w kraju
swoich przodków. Podczas podróży, jeszcze w Rosji, Seweryn umiera. Zostaje pochowany, nie
dotarłszy do swojej ojczyzny. Natomiast Cezary przyjeżdża do Polski. To, co w niej widzi po
wyjściu z pociągu, drastycznie różni się od tego, o czym opowiadał mu ojciec. Zastaje małe,
brudne, zniszczone miasteczko.
Część druga. Nawłoć
Cezary przybywa do Warszawy. Poznaje dawnego znajomego rodziców, Szymona Gajowca,
który daje mu pracę. Dzięki temu bohater jest w stanie się utrzymać. Rozpoczyna także studia
medyczne, z łatwością zdając na nie egzaminy wstępne. Nie przebywa jednak w Warszawie
długo. Wybucha wojna polsko-bolszewicka i Cezary, tak samo jak jego rówieśnicy, widząc ich
wielki zapał do walki o ojczyznę, zaciąga się do wojska. Mimo że sam uważa się za komunistę,
bierze udział w walkach z bolszewikami. Odznacza się podczas nich wyjątkową odwagą. Ratuje
życie innemu żołnierzowi, Hipolitowi Wielosławskiemu. Ten okazuje się być arystokratą,
posiadaczem majątku ziemskiego Nawłoć.

jpolski.na6 Strona 160

 Młodzieńcy serdecznie się zaprzyjaźniają. Po zwycięskim dla Polski zakończeniu wojny, w
ramach wdzięczności za uratowanie życia i w imię przyjaźni, Hipolit zaprasza Cezarego do siebie,
do Nawłoci. Baryka przyjmuje zaproszenie. Przybywa do posiadłości przyjaciela i zapoznaje się z
beztroskim życiem polskiego ziemiaństwa. Czuje przy tym prawdziwie rodzinną atmosferę domu,
w którym przebywa. Zakochuje się w nim młoda Wanda Okszyńska, z którą grywa na cztery ręce
na fortepianie. Przeżywa romans z Karoliną Szarłatowiczówną. Poznaje przy tym jej tragiczne
losy. Pochodzi ona z arystokratycznego rodu z Ukrainy, lecz w wyniku rewolucji jej rodzina
utraciła swoje posiadłości i Karolina nie mogła na nie wrócić. Służy teraz u Wielosławskich, którzy
ją przygarnęli. Następnie Cezary poznaje młodą wdowę, Laurę Kościeniecką. Nawiązuje z nią
(mimo że ma ona narzeczonego, Władysława Barwickiego) namiętny romans. Pomaga jej w
zorganizowaniu pikniku, potajemnie się spotykają. Cezary zakochuje się do szaleństwa pierwszą,
młodzieńczą miłością. Pragnie ją mieć tylko dla siebie i wścieka się na myśl o tym, że ma
narzeczonego. Wielokrotnie wypomina jej, że jest z nim i obraża go w jej obecności. Laura
natomiast chce dla pieniędzy wyjść za mąż za Barwickiego, jednocześnie pozostawiając sobie
Cezarego jako kochanka (któremu wyznaje, iż wyłącznie jego kocha). W tym czasie miłość
Cezaremu wyznaje także Wanda, ten jednak wyśmiewa ją. W akcie zazdrości młoda panna

Młoda
morduje (przy pomocy trucizny) Karolinę. Natomiast romans Baryki z Laurą kończy się burzliwą
awanturą. Kochankowie zostają nakryci przez Barwickiego. Cezary bije jego, uderza Laurę i
odchodzi. Wkrótce po tym dowiaduje się o planach rychłego ślubu narzeczeństwa. Baryka
opuszcza Nawłoć i odwiedza pobliską wieś – Chłodek. Widzi, w jak skrajnej biedzie znajdują się
wykorzystywani przez ziemian chłopi. Poruszony tym, nie może zrozumieć, dlaczego nie buntują
się oni przeciwko swojemu nędznemu życiu. Postanawia nie zatrzymywać się dłużej w
posiadłości Hipolita i udać do Warszawy.

Polska
Część trzecia. Wiatr od wschodu
Cezary przybywa do stolicy i zamieszkuje w nędznym, zniszczonym, wynajmowanym mieszkaniu
razem ze swoim kolegą, Buławnikiem. Bohater na nowo oddaje się swoim studiom medycznym.
Trapi go jednak coraz większą bieda. Zmuszony sytuacją, mimo że nie chce tego robić, po raz
kolejny udaje się po pomoc do Szymona Gajowca. Ten daje mu dobrze płatne zajęcie przy
opracowywaniu materiałów do książki, którą pisze. Przy tym bohaterowie prowadzą ze sobą
długie rozmowy. Baryka opowiada o Jadwidze, a stary urzędnik z wielkim zainteresowaniem go
słucha. Dyskutują również na tematy, dotyczące odbudowy państwa polskiego. Gajowiec, jako
wysoki urzędnik państwowy w nowo powstałym ministerstwie finansów, przedstawiciel rządu,
pokazuje ewolucyjny program odbudowy państwa i snuje wizje świetlanej (ale jednocześnie
odległej, do której będzie trzeba dochodzić powoli, stopniowo) przyszłości kraju. W tym czasie
Cezary poznaje także Antoniego Lulka, zaciekłego komunistę (a wcześniej prawdopodobne
pospolitego kryminalistę – jego przeszłość jest niejasna). W wyniku tej znajomości bohater zbliża
się do towarzystwa rewolucjonistów. Uczestniczy w zebraniu. Zostaje mu w doktrynerski sposób
przedstawiona sytuacja chłopów i robotników w Polsce. Wskutek swoich powiązań z
komunistami, choć sam przeżył rewolucję i widział jak w rzeczywistości wygląda realizacja
górnolotnych haseł komunistycznych, Baryka wchodzi w spór ideowy z Gajowcem. Okazuje się
także, że w Warszawie przebywa Laura (już Barwicka) wraz ze swoim mężem. Prosi ona listownie
Cezarego o spotkanie. Dochodzi ono do skutku. Baryka dowiaduje się, że Laura wciąż kocha
wyłączne jego, jednak jest już zamężna i tak musi pozostać. Do tego chce dotrzymać mężowi
wierności. Bohatera ogarnia wściekłość i kochankowie definitywnie zrywają stosunki ze sobą.
Powieść kończy się tym, że Cezary maszeruje na czele, otoczonej przez żołnierzy,
komunistycznej manifestacji zmierzającej w kierunku Belwederu.

jpolski.na6 Strona 161

 Dzieje Cezarego Baryki
Dzieciństwo Cezarego Baryki - syna Seweryna i Jadwigi z Dąbrowskich - było okresem pełnym
szczęścia i miłości. Rodzice otaczali swe jedyne dziecko troskliwą opieką, nie szczędząc
środków na jego edukację i wychowanie. Młodzieniec uczył się języków, gry na fortepianie i
doskonalił zdobywane w szkole umiejętności. Pod czujnym okiem wymagającego ojca młody
chłopiec wyrastał na dobrze wykształconego i świetnie zapowiadającego się mężczyznę.
Sytuacja uległa zmianie po wybuchu wojny światowej. Gdy pan Seweryn zmuszony był wyjechać
na front, jego władza nad synem osłabła. Pisał, co prawda, listy i zwracał się w nich do Cezarego,
lecz ten niewiele robił sobie z próśb i przestróg nieobecnego ojca. Już po kilku tygodniach
młodzieniec zupełnie wymknął się spod kontroli matki i dobre oceny oraz wzorowe zachowanie
zastąpił włóczęgostwem i ciągłą zabawą. Doskonale wiedział o dobrej sytuacji materialnej
rodziców, dlatego z wielkim zaangażowaniem nakłaniał panią Jadwigę do spełniania swych
potrzeb.
W roku 1917 wybuchła rewolucja październikowa. Młody Baryka odnosił się do tego wydarzenia z
wielkim entuzjazmem, należał do pierwszych osób głoszących przewrotowe hasła w Baku. Na fali

Młoda
radosnych nastrojów dopuścił się nawet karygodnego czynu, jakim było wymierzenie dyrektorowi
szkoły dwóch ciosów szpicrutą (ukarany został wydaleniem ze szkoły i tzw. wilczym biletem
zamykającym mu drogę do innych placówek). Fascynacja bohatera rewolucją nie osłabła nawet
wtedy, gdy dom Baryków został skonfiskowany i wprowadziły się do niego obce osoby.
Traumatycznym i niezwykle bolesnym wydarzeniem w życiu Cezarego była śmierć matki, którą
skazano na ciężkie roboty z powodu ukrywania przez nią kosztowności. Dostrzegłszy brak

Polska
obrączki na jej palcu (została brutalnie zerwana), Baryka poprzysiągł zemstę na ludziach, którzy
to uczynili. Nie miał jednak wielkich możliwości, gdyż został pozbawiony z domu i znalazł się w
skrajnej biedzie.
Kolejną zmianę sytuacji głównego bohatera przyniosła agresja turecka. W Baku doszło do
krwawej rzezi Ormian, a włączony do przegranej armii bohater ocalał tylko dzięki polskim
dokumentom. W tym czasie Baryka został wyznaczony do grzebania ciał ofiar. Właśnie w
takich okolicznościach spotkał ojca, który wrócił z frontu.
Radość Cezarego i Seweryna z ponownego spotkania nie trwała długo. Obaj wiedzieli, że musza
opuścić Baku, które wkrótce zajmą Bolszewicy. Przez Moskwę, gdzie odebrali walizkę od
Jastruna, dotarli oni do Charkowa. Ich pobyt w tym mieście trwał bardzo długo, a utrata bagażu
znacznie pogorszyła ich sytuację materialną. Dzięki pomocy sprzyjających im ludzi dostali się do
pociągu repatrianckiego, lecz Seweryn nie przetrwał podróży. Do kraju szklanych domów dotarł
sam Cezary.
Po przyjeździe do Polski Baryka spotkał się z Gajowcem, dawną miłością pani Jadwigi. Rozpoczął
również studia medyczne, które przerwał wybuch wojny polsko - bolszewickiej. Cezary wstąpił
do wojska, a w oddziale poznał Hipolita Wielosławskiego, potomka magnackiego rodu. Mężczyźni
zaprzyjaźnili się, a Baryka uratował kompanowi życie. W akcie wdzięczności został zaproszony
do Nawłoci.
Pobyt w majątku Wielosławskiego był dla głównego bohatera okresem rekompensującym
gwałtownie przerwaną młodość. W otoczeniu rodziny przyjaciela główny bohater powieści czuł
się swobodnie i radośnie. Stan ten mąciły jedynie obserwacje ciężkiej pracy chłopów i fornali.
W Nawłoci poznał Baryka gorzki smak miłości. Najpierw rozkochał w sobie pannę
podejrzewając, że to panna Karolina Szarłatowiczówna odebrała jej ukochanego, postanowiła
otruć rywalkę. Nie wiedziała jednak o relacji Baryki z Kościeniecką.

jpolski.na6 Strona 162

 Główny bohater nie odnalazł szczęścia w miłości. Ostatecznie pani Laurą poślubiła Barwickiego,
do czego zmusiła ją jedna z wizyt Cezarego, w czasie której doszło do bójki między nim a
Barwickim (narzeczonym kobiety). Dla ratowania honoru finansów (o czym Kościeniecka otwarcie
powiedziała Baryce) musiała poślubić zamożnego szlachcica.
Baryka wrócił do Warszawy. Postanowił kontynuować studia oraz skorzystał z pomocy Gajowca,
podejmując u niego pracę. Po jakimś czasie poznał Antoniego Lulka studenta prawa i zwolennika
ideologii komunistycznej. Główny bohater bardzo szybko znalazł się pod przemożnym wpływem
nowego znajomego. Uczestniczył nawet w spotkaniu działaczy. Kiedy Gajowiec skrytykował jego
postawę, Baryka bronił się, udowadniając, że koncepcja zmiany postulowana przez mężczyznę
nie przynosi żadnych efektów, był on zdania, że ludzie Polska potrzebują wielkiej idei.
W marcu Cezary jeszcze raz spotkał się z Laurą. Rozmowa była krótka i pełna gniewu, co
doprowadziło do ostatecznego rozstania dwojga ludzi.
Kilka dni po spotkaniu z Kościeniecką Baryka wziął udział w manifestacji robotniczej. Szedł w
pierwszym szeregu, maszerując obok najważniejszych ideowców.
Cezary to bohater dynamiczny, zmieniający się w trakcie akcji utworu. Na jego ewolucję maja

Młoda
wpływ zarówno wydarzenia historyczne, jak przeżycia osobiste.

Ewolucja ideowa Cezarego Baryki

Cezary Baryka to postać złożona, dynamiczna, dojrzewająca na oczach czytelnika. Ważnym
etapem jego ewolucji jest zmiana stosunku do rewolucji od początkowego zachwytu po
dostrzeżenie jej zagrożeń i niesprawiedliwości. Po raz pierwszy Cezary styka się z rewolucją w

Polska
Baku - tutaj nagle pojawia się to dziwne i nieznane zjawisko. Młody zapaleniec początkowo łatwo
daje się zwieść pięknym ideałom równości i sprawiedliwości klasowej. Staje się jednym z
towarzyszy, uczęszcza na mityngi, egzekucje, oddaje nawet skarb zakopany przez ojca w
piwnicy. Jego bezkrytyczna wobec bolszewików postawa powoli zmienia się, gdy Barykę
dotykają,,skutki uboczne" rewolucji głód, konfiskata mienia i mieszkania. Ważna okazuje się tu
rola matki, która od początku miała racjonalne podejście do idei komunistycznych. Ale to nie
słowa matki wpłynęły na zmianę poglądów syna, ale jej zewnętrzna przemiana. Któregoś dnia
Baryka doznał olśnienia, zobaczył matkę zmęczoną, zmizerniałą, chorą. Śmierć matki oraz
okoliczności tej śmierci były jednym z czynników wstrząsających młodym rewolucjonistą. W
momencie, kiedy Cezary nie zobaczył na palcu matki obrączki ślubnej dostrzegł, że uczciwość"
rewolucjonistów pozostawia wiele do życzenia. Drugim ważnym, momentem dla zmian
światopoglądowych Baryki, była rozmowa" z trupem pięknej Ormianki. Wtedy to idealistyczne
patrzenie do rewolucyjne dokonania zmienia się na podejście realistyczne, trzeźwo oceniające
efekty przemian. Młody buntownik zaczyna dostrzegać w swoich czasach i w rewolucji pełnię
niesprawiedliwego okrucieństwa.

Szklane domy
,,Szklane domy" - stworzona przez Seweryna Barykę wizja upragnionej ojczyzny jako kraju
dostatku, sprawiedliwości społecznej, równości i praworządności. Jest to utopijne, niemożliwe do
zrealizowania marzenie o Polsce idealnej, z którym ostro kontrastuje rzeczywistość odrodzonego
państwa. Słowo dom" staje się symbolem ojczyzny, szklany - sugeruje jej czystość (fizyczną i
moralną), przejrzystość, jawność i uczciwość w życiu politycznym i społecznym

jpolski.na6 Strona 163

 Tytuł utworu
„Przedwiośnie" - słowo to pojawia się w zdaniu rozpoczynającym opis życia Cezarego w Polsce
oraz w ostatniej scenie powieści (Był pierwszy dzień przedwiośnia). W ten sposób tworzy się
klamra kompozycyjna, w którą ujęte są losy głównego bohatera w ojczyźnie jego rodziców.
Tytuł powieści jest wieloznaczny. Podstawowe jego znaczenie określa porę roku poprzedzającą
wiosnę. Pora ta kojarzy się z dużą ilością topniejącego śniegu, z zalegającym ulice błotem, a
więc brudem, szarością, nędzą. W takiej scenerii rozgrywały się wspomniane istotne momenty
akcji utworu. Słowo przedwiośnie" można odnosić również do kreacji głównego bohatera, który
swoje przedwiośnie" prze- żywa w Nawłoci. Wkracza tam bowiem w progi życia dorosłego,
nawiązując intymny kontakt z Laurą. Owa inicjacja nie oznacza jednak pełnej dojrzałości
Cezarego, który podobnie jak w części pierwszej, jawi się jako rozkapryszone dziecko, myślące
jedynie o własnych potrzebach i zachciankach. Najgłębsza i najistotniejsza wymowa tytułu
odnosi się jednak do problematyki społeczno-politycznej odrodzonego państwa polskiego. O
przedwiośniu" Polski mówi Szymon Gajowiec, tłumacząc rozgorączkowanemu Baryce, że na
poprawę sytuacji w kraju potrzeba czasu, że nie da się wszystkiego zrobić od razu, że reformy

Młoda
muszą potrwać. Społeczeństwo i rząd polski muszą niejako od nowa nauczyć się gospodarować
na swoim, zarządzać swoją ojczyzną, podnosić ją z wieloletniego upadku i zaniedbania. Jest to
praca trudna i długotrwała. Jednak nie beznadziejna: Ale wierzymy, że doczekamy się jasnej
wiosenki naszej. Żeromski używa tutaj języka ezopowego, języka szyfru, służącego przez lata
niewoli poetom i pisarzom do ukrywania patriotycznych treści przed cenzurą. W języku tym
słowo, wiosna" oznaczało wyzwolenie. Pisarz daje do zrozumienia, że mimo iż Polska jest już

Polska
krajem wolnym, to stan, w jakim się znajduje, nie pozwala jeszcze w pełni się cieszyć tą
wolnością, mówić o prawdziwym jej rozkwicie, o „wiośnie".

Motywy w utworze
Motyw rewolucji - Najbardziej charakterystycznym motywem literackim powieści, a także
najszerzej i najbardziej realistycznie opisanym, jest motyw rewolucji. Żeromski wykreował
naturalistyczny, brutalny i poruszający obraz zmian i rebelii, jakie miały miejsce na ulicach Baku
i które obserwował młody Baryka. Rewolucja na kartach powieści przypomina właściwie
apokalipsę, a celem tego opisu było przekazanie czytelnikowi, że rewolucja nie jest właściwą
drogą zmian. Pisarz opisał walki między bolszewikami a klasą posiadającą, zamieścił także
opisy starć między Ormianami a Tatarami. Motyw rewolucji ukazuje grozę przemocy, jej brak
sensu oraz fakt, że nie powinna być ona wybierana jako droga do wprowadzania własnych idei.
Motyw matki - Motyw matki oparty jest w powieści o postać Jadwigi Baryki. Jest ona matką
głównego bohatera i to właśnie jej poświęcenie sprawia, że Cezary może przeżyć w ogarniętym
rewolucją Baku. Jadwiga nieustannie troszczy się o syna, ciężko pracuje, by zdobyć dla nich
pożywienie i idealizowała go, nawet gdy Cezary nie okazywał jej szacunku. W wyniku zbyt
ciężkiej pracy oraz życia w mieście ogarniętym rewolucją Jadwiga zmarła. Cezary zbyt późno
zaczął dostrzegać pracę matki i szanować ją, ostatecznie mógł więc odwiedzać tylko jej grób i
tęsknić za nią. Motyw matki jest więc tu obrazem pełnego poświęcenia dla dziecka.
Motyw ojca - Tuż obok motywu matki pojawia się także ten związany z ojcem. Seweryn Baryka
spędził większość życia w Baku, ale jego celem było wychowanie syna na patriotę – dbał o jego
świadomość narodową, rozmawiał z nim po polsku. To właśnie obecność ojca trzymała
Cezarego w ryzach – po jego wyjeździe na wojnę syn opuścił się w nauce, nie okazywał
szacunku matce i zaczął sprawiać liczne problemy wychowawcze.
jpolski.na6 Strona 164
 Seweryn powrócił jednak do Baku, a jego celem stał się wyjazd z Cezarym do Polski. Niestety –
straszy już i schorowany Baryka nie przeżył podróży, a wraz z jego śmiercią zamknął się w życiu
Cezarego etap dzieciństwa. Musiał odtąd radzić sobie sam, zabrakło mu najważniejszej opoki.
Motyw miasta - Ważnym motywem w powieści Żeromskiego jest miasto i jego obraz. Akcja
dzieła rozpoczyna się w Baku, które było bardzo ważne dla Cezarego Baryki. Można je właściwie
nazwać jego pierwszą ojczyzną, tam się bowiem wychował, a Polskę znał jedynie z opowieści
swojego ojca. Żeromski zestawia dwa obrazy tego miasta – na początku Baku jest piękne i
bogate, mieszkańcy żyją tam dostatnio, a wszystko to dzięki złożom ropy naftowej. W wyniku
rewolucji Baku obraca się jednak w ruinę – jego ulice spłynęły krwią mordowanych mieszkańców,
natomiast ostrzały sprawiły, że obróciło się ono w niebezpieczne ruiny. Miasto obrazuje stan
społeczeństwa w powieści.
Motyw przemiany - Ponieważ bohater powieści, Cezary Baryka, jest bardzo młodą osobą,
czytelnik ma okazję do obserwowania dzięki niemu motywu przemiany. Na początku Cezary jest
grzecznym czternastolatkiem, następnie zaś staje zbuntowanym nastolatkiem, sprawia problemy
wychowawcze, nie szanuje matki, a jego całym światem jest miasto Baku. Chłopak zaczyna się
jednak zmieniać pod wpływem wydarzeń, których jest świadkiem – rewolucji w Baku, śmierci

Młoda
rodziców, podróży do Polski – by w końcu stać się dorosłym człowiekiem. Poglądy Cezarego
ewoluują i zmieniają się wraz z nim, weryfikuje je rzeczywistość, jak ma to miejsce na przykład w
przypadku rewolucji. Cezary nie rozumiał także patriotyzmu ojca i nie szanował swojej matki – te
postawy również się zmieniły w jego przypadku. Cezary jest więc bohaterem dynamicznym, a
czytelnik sam może obserwować zmiany, jakie prowadzą do rozwoju jego charakteru i zmiany
poglądów.

Polska

jpolski.na6 Strona 165

 WOJNA I
OKUPACJA

Strona 166
WOJNA I OKUPACJA
Nazwa epoki
Literaturę polską powstałą po roku 1939 nazywamy literaturą współczesną. Dzieli się ona na
mniejsze podokresy np. lata wojny i okupacji.

Ramy czasowe
Ramy czasowe tego okresu obejmują lata 1939-1945r, ale do tej epoki zalicza się również
twórczość lat 40.

Pojęcia związane z epoką

Totalitaryzm - system rządów, które podporządkowały sobie wszystkie dziedziny życia swych
obywateli, często dążący do rozprzestrzeniania swych idei na inne kraje i obszary. Cechował się
terrorem, cenzurą, istnieniem obszarów koncentracyjnych i brakiem swobód obywatelskich.
Główne XX-wieczne totalitaryzmy to faszyzm i komunizm.
Pokolenie Kolumbów - określenie pokolenia twórców urodzonych w Wolnej Polsce około roku
1920, które wkroczyło w II wojnę światową jako młodzież i zostało przez nią zmuszone do
przedwczesnego osiągnięcia wieku dojrzałego. Nazywano ich również ,,pokoleniem straconym'',
,,pokoleniem bez przyszłości'', ,,pokoleniem apokalipsy spełnionej''. Określenie ,,Kolumbowie"
pochodzi z tytułu powieści Romana Bratnego ,,Kolumbowie rocznik 1920". Do najwybitniejszych
przedstawicieli tego pokolenia zalicza się: Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, Tadeusza
Różewicza, Zbigniewa Herberta.
Holocaust - ludobójstwo około 6 milionów europejskich Żydów dokonane w czasie II wojny
światowej przez III Rzeszę niemiecką i wspierane w różnym stopniu przez uzależnione od niej
państwa.

Strona 167
 PROSZĘ PAŃSTWA
DO GAZU
Tadeusz Borowski
Tadeusz Borowski (1922-1951) urodził się w Żytomierzu, należącym wówczas do ZSRR. W
19321. znalazł się w Polsce, od 1934 r. mieszkał w Warszawie. W czasie okupacji uczył się i
studiował polonistykę na tajnych kompletach, wydał też tomik poezji. Trafił do niemieckich
obozów koncentracyjnych. W 1946 r. wrócił do kraju, zaangażował się w popieranie nowego
ustroju. Zmarł w 1951 r., prawdopodobnie śmiercią samobójczą. Znany jest przede wszystkim
jako autor opowiadań obozowych.

Bohaterowie
Tadeusz oraz Henri - więzień obozu, towarzysz Tadeusza

Treść
Opowiadanie rozpoczyna widok nagich ludzi chodzących po obozie. Dokonano odwszenia -
ubrania zanurzono w wodzie z rozpuszczonym cyklonem (trucizną). Panuje upał, więźniowie
czekają na obiad. Narrator wraz z innymi je chleb i inne produkty, które otrzymali od swoich
rodzin. Marzą o francuskim alkoholu. Henri, jeden z towarzyszy narratora, obiecuje przyniesienie
mu butów z transportu. Rozmawiają o poprawie warunków życia w obozie. Nastrój psuje im
głośny śpiew modlącego się rabina. Nagle wchodzi blokowy i rozkazuje, by Kanada przygotowała
się na przybycie transportu. Narrator prosi Henriego, by go zabrał na kolejową rampę. Nadjeżdża
pociąg pełen wycieńczonych ludzi. Jeden z Niemców strzela, aby uciszyć tłum. Niemcy każą
wszystkim wysiąść i złożyć swoje rzeczy obok wagonu. Więźniowie dokonują selekcji ludzi.
Jednych kierują do komór gazowych, a innych do lagru. Ludzie są przerażeni. Nie wiedzą, co się
z nimi stanie. Opróżnione już wagony więźniowie muszą posprzątać. Później narrator ładuje
ciężkie walizki, będące przed chwilą własnością ludzi z transportu, na auto. Jest zmęczony i
mówi Henriemu, że nienawidzi ludzi z transportu. Znów nadjeżdżają transporty z ludźmi. Narrator
opowiada o matce, która nie chciała przyznać się do własnego dziecka, ponieważ widziała, że
kobiety bez dzieci oddzielane są od tych idących na śmierć. Chciała żyć za wszelką cenę,
dlatego zachowała się haniebnie. Opowiada też o młodej, pięknej dziewczynie. Wysiadając z
wagonu, po reakcji Tadka domyśliła się, co jej grozi. Zamiast nieludzkiej wegetacji w obozie
wybrała szybszą śmierć w komorze gazowej.

Gdy zapada wieczór, narrator i Henri odpoczywają, leżąc na szynach. Narrator nie ukrywa
wstrętu do wykonywanej pracy, a kiedy przybywa kolejny transport, ucieka i chowa się pod
wagonem. Leżąc na zimnych torach kolejowych, marzy o spokoju. Po rozładowaniu wszystkich
pociągów więźniowie z Kanady wracają o świcie do obozu.

Strona 168
LUDZIE, KTÓRZY SZLI
Czas i miejsce akcji
Przedstawione wydarzenia dzieją się w ostatnim lecie Oświęcimia, czyli od połowy maja do
końca lata 1944 r. w Auschwitz-Birkenau, głównie na terenie obozu przeznaczonym dla kobiet.

Treść
Opowiadanie rozpoczyna się od opisu budowy boiska do piłki nożnej na pustym polu w obozie
Birkenau (Brzezinka). Narrator wraz z innymi więźnia- mi mają stamtąd widok na obóz cygański,
rampę i tory kolei, obóz kobiecy (FKL) oraz drogi prowadzące przez lasek do krematorium.
Pewnej niedzieli podczas gry w piłkę narrator obserwuje przyjazd transportu, a potem pochód
ludzi do krematorium. Później widzi idących z rampy ludzi wiele razy - w dzień i w nocy.
Niektórzy wybrani spośród transportów idą inną drogą, będą osadzeni w obozie. Dalej narrator
opowiada o tzw. Perskim Rynku - obozie kobiet, w którym panowały tragiczne warunki. Nazwa
tego miejsca pochodzi od zwiewnych letnich sukienek i kolorowych chustek na głowach kobiet,
wywoływało to egzotyczne skojarzenia. Ta część obozu nie jest jeszcze gotowa, pracują tu m.in.
murarze i elektrycy. Kobiety proszą mężczyzn o pomoc, pytają o swoich bliskich. W opowiadaniu
przedstawione są również dwie blokowe - Mirka ukrywająca dziecko (kochał się w niej Żyd) oraz
ruda dziewczyna, która w końcu wykrzykuje więźniarkom prawdę o ich przyszłości. Narrator
kładzie papę na dachu, skąd obceruje okolicę. W jego pa- mięci pozostają drastyczne sceny z
rampy, wciąż pracujące krematorium ludzie, którzy szli.

Motywy w utworach
Motyw śmierci - W obozie koncentracyjnym, do którego trafia bohater Borowskiego, Tadek
śmierć jest zjawiskiem masowym i codziennym. Ludzie giną tu z powodu chorób, głodu,
przeciążenia pracą, doraźnych egzekucji za najdrobniejsze przewinienie. Oprócz tego pracują
komory gazowe i krematoria. Jest też śmierć zadawana ze szczególnym okrucieństwem - palenie
żywcem w rowach. Ci, którzy żyją muszą w jakiś sposób ustosunkować się do tego. Ich reakcja
obronna polega na zobojętnieniu i samooszukiwaniu się. Wierzą, że dzięki takiej postawie
przetrwają jako przydatni niewolnicy.
Motyw zniewolenia - Tematyką opowiadań Tadeusza Borowskiego jest II wojna światowa. Pisarz
przedstawia w nich okupacyjną rzeczywistość w zajętej przez Niemców Warszawie oraz obraz
życia w obozie koncentracyjnym Oświęcim – Brzezinka, Auschwitz – Birkenau.
Jest to obraz sterroryzowania polskiego społeczeństwa przez okupanta – likwidacja polskiej
administracji, edukacji, prasy, utworzenie getta dla Żydów, działalność gestapo, masowe
aresztowania na ulicach miasta określone jako łapanki i budowa na terenie Polski obozów
koncentracyjnych.
Motyw głodu - Głód jest podstawowym problem związany z wojną i okupacją. Nawet na wolności
zdobycie pożywienia nie jest łatwe, ale przez różne kombinacje i pokątny handel pewne rzeczy
daje się załatwić. Prawdziwy głód – taki, który zagraża egzystencji człowieka zaczyna się w
obozie koncentracyjnym.

Strona 169
 Motyw cierpienia - W opowiadaniach Tadeusza Borowskiego człowiek ukazany jest w
sytuacjach skrajnych. Opisane jest w nich położenie obywateli kraju, który został zajęty przez
armię okupacyjną. W tym przypadku jest to armia III Rzeszy – państwa, w którym rozwinął się
agresywny system totalitarny poparty nieludzką ideologią.
Motyw przetrwania - Bohaterowie postanowili zrobić wszystko, by przetrwać nieludzki czas
okupacji. Niektórzy z nich zarabiają nawet spore pieniądze, pomagając innym w uniknięciu
wywózki do Niemiec, czy wydostaniu się z getta. Kierownik, inżynier, Tadek, sklepikarz starają
się po prostu przeżyć wojnę.

Pojęcia
Behawioryzm - metoda polegająca na przedstawieniu zachowań ludzkich jako reakcji na bodźce
zewnętrzne, bez wnikania w motywacje psychologiczne postaci, jej ocenę pozostawia
czytelnikowi.
Dehumanizacja - inaczej odczłowieczenie - proces, w wyniku którego człowiek zaczyna
postrzegać drugą osobę jako zwierzę lub przedmiot pozbawiony jakichkolwiek uczuć.
Nihilizm - odrzucenie, zanegowanie przyjętych w danej kulturze przyjętych norm, zasad.
Język obozowy - język, którym posługują się więźniowie.
Człowiek zlagrowany - przystosowany do warunków obozowych, zredukowany do swojej
biologiczności, obojętny na cierpienie, wyzbył się współczucia, liczy się dla niego tylko
zapomnienie podstawowych potrzeb, chęć przeżycia.

Strona 170
 INNY ŚWIAT
Gustaw Herling Grudziński
Gustaw Herling-Grudziński (1919-2000) urodził się w spolonizowanej rodzinie żydowskiej
związanej z Kielcami. Podjął studia polonistyczne, w czasie okupacji wstąpił do konspiracji.
Aresztowany, spędził dwa lata w sowieckich łagrach. Z armią Andersa walczył m.in. pod Monte
Cassino. Po wojnie działał w kręgach emigracyjnych w Londynie, był długoletnim redaktorem
najważniejszego pisma polskiej emigracji - paryskiej „Kultury", współpracował z Radiem Wolna
Europa. W 1955 r. osiadł w Neapolu. Był autorem opowiadań , wspomnień (,,Inny świat"), esejów,
recenzji; przez ponad 20 lat prowadził ,,Dziennik pisany nocą".

Geneza utworu
W marcu 1940 r. Gustaw Herling-Grudziński został aresztowany przez NKWD, kiedy próbował
wydostać się z ZSRR i przekroczyć granicę radziecko-litewską. Blisko dwa lata spędził w
radzieckich więzieniach i łagrach. Utwór, oparty na przeżyciach autora, powstał w latach 1949-
1950. Po raz pierwszy został opublikowany w języku angielskim w 1951 r., a w języku polskim (w
Londynie) w 1953 r. (legalnie w kraju - dopiero w 1988 r.).

Znaczenie tytułu
Tytuł utworu Grudziński zaczerpnął z książki Fiodora Dostojewskiego ,,Zapiski z martwego
domu", którą czytał przebywając w sowieckim obozie i która wywarła ogromny wpływ na jego
przemyślenia o sytuacji, w której się znalazł. Z książki Dostojewskiego pochodzi również motto,
którym Grudziński opatrzył swoja powieść. Obóz pracy był dla pisarza właśnie takim ,,Innym
Światem'' w którym nie obowiązywał kodeks moralny. Każdy dzień był walką o przetrwanie, w
którym należało się skupić wyłącznie na sobie. ,,Innym Światem'' dla Grudzińskiego była także
komunistyczna Rosja.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu obejmuje pięć lat. Rozpoczyna się w ostatnich dniach lata 1940 roku, a kończy w
czerwcu 1945 roku. Akcja właściwa trwa dwa lata, w czasie których główny bohater Gustaw
odbywa wyrok w sowieckim obozie pracy przymusowej. Epilog dzieła przenosi akcję do 1945
roku. Akcja rozgrywa się w kilku miejscach: w więzieniach w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie,
w obozie w Jercewie oraz w Rzymie.

Łagier
Łagier to radziecki obóz pracy. Trafić tam można było niemal za wszystko. Skazani po
aresztowaniu i pobycie w wiezieniu, długą drogę na Syberię pokonywali w nieludzkich warunkach.

Strona 171
 Bohaterowie
Gustaw - Główny bohater i narrator Innego świata. Kiedy trafił do obozu miał zaledwie
dwadzieścia jeden lat. Był bardzo przytłoczony okrutną rzeczywistością łagru, jednak nie stracił
otwartości na ludzi, co pomagało mu bez większych trudności nawiązywać kontakty z innymi
więźniami, co z kolei ułatwiało mu przetrwanie. Był człowiekiem obrotnym, sprytnym, umiał dać
sobie radę w brutalnym świecie. Był zdolny do poświęcenia, a także dumny. Nie utracił poczucia
własnej wartości, o czym świadczy podjęcie desperackiej głodówki, kiedy nie chciano wypuścić
go z obozu. Gustaw jest jednym z tych bohaterów, którym udało się nie zatracić godności.
Machapetian - Z pochodzenia Ormianin, z zawodu konstruktor. Przyjaciel głównego bohatera. Z
początku wydawał się idealną postacią na ciężki czas, potrafił wspierać Gustawa, prowadził z nim
długie rozmowy. Mężczyźni zwierzali się sobie nawzajem. Później jednak okazało się, że
Machapetian przez cały czas donosił na Gustawa władzom łagru, a cała jego serdeczność i
przyjacielskość była fałszem.
Dimka - Starszy więzień, przyjaciel Gustawa. W młodości był popem, lecz porzucił drogę
duchownego po rewolucji. Nie uchroniło go to przed późniejszym aresztowaniem właśnie za ten
epizod swojego życia. Dimka źle znosił obóz, nie chciał pracować w lesie, bo wiedział, że nie
przetrzyma tak ciężkich robót, więc odrąbał sobie nogę. Mimo to jednak pomaga Gustawowi,
doradza mu, jako starszy więzień pomaga mu odnaleźć się w obozowej rzeczywistości.
Rusto Karinen - Fiński robotnik-hutnik, który przyjechał do Rosji i został skazany na zesłanie na
rzekome szpiegostwo na niekorzyść Związku Radzieckiego. W desperacji zdecydował się na
ucieczkę, jednak poza obozem wytrzymał tylko siedem dni, po czym chłopi z pobliskiej wsi
znaleźli go nieprzytomnego w śniegu i odwieźli do Jercewa. To doświadczenia złamało go
psychicznie.
Gorcew - Rosjanin, który w przeszłości był funkcjonariuszem służby bezpieczeństwa. Do Jercewa
trafił w wyniku przetasowań partyjnych, mimo to miał się za lepszego od innych. Jego pozycja
zaczęła słabnąć, kiedy przekonywał się, że jego pobyt w łagrze nie jest chwilowy. Padł ofiarą kilku
pobić, dostawał coraz cięższe zadania. W końcu zasłabł w lesie i umarł w trakcie transportu
saniami do obozu.
Michaił Kostylew - Rosjanin, ideowy zwolennik rewolucji. W miarę zdobywanego wykształcenia
zaczął interesować się kulturą Zachodu, co doprowadziło go do zesłania. Znakiem jego sprzeciwu
wobec bezprawnej niewoli było samookaleczenie: by uniknąć ciężkich robót przypalał sobie rękę.
Pamfiłow - Były rolnik, zesłany do łagru w ramach kolektywizacji wsi. Stawiany za wzór przy pracy
ze względu na doświadczenie w pracy fizycznej i dużą wytrzymałość. Ogromną motywację do
przeżywania okropieństw łagru dawała mu nadzieja na to, że jeszcze kiedyś będzie w stanie
zobaczyć swojego jedynego syna.
Natalia Lwowna - Dziewczyna pracująca w obozowym biurze obrachunkowym. Przywiązana do
książki Fiodora Dostojewskiego, która dodawała jej otuchy. W akcie decydowania o swoim
losie,próbowała odebrać sobie życie, lecz została odratowana, co bardzo ją przygnębiło. Osoba
bardzo pomocna i empatyczna, kiedy tylko mogła, pomagała innym.
Jewgienija Fiodorowna - Obozowa pielęgniarka, bardzo serdeczna osoba. Obdarzyła uczuciem
Jarosława, który jednak został przeniesiony do innego obozu, a sama kobieta zmarła w trakcie
rodzenia jego dziecka.

Strona 172
 Treść
Utwór za­czy­na się pod ko­niec kwiet­nia 1940 roku, kie­dy nar­ra­tor zo­sta­je osa­dzo­ny w witebskim
więzieniu za próbę przekroczenia granicy radziecko-liteswkiej. Opi­su­je on ko­lej­no leningradzki
ośrodek penitencjarny i celę w Wołogdzie – ko­lej­ne eta­py przed jer­czew­skim ła­grem. Tam spę­dzi
ko­lej­ne dwa lata, aż do 20 stycz­nia 1942 roku. Drugi rozdział opo­wia­da o po­cząt­kach sys­te­mu
obo­zów kar­go­pol­skich i rzą­dzą­cych tam re­gu­łach „nocnych łowów” oraz „proizwołu”. Są one
wstę­pem do opo­wie­ści o urce Kowalu, któ­ry po­świę­cił swo­ją mi­łość do łagiernicy Marusi i od­dał ją
dla to­wa­rzy­szy, żeby prze­trwać w ła­grze. Roz­dział „Praca. Dzień po dniu” to krót­ki opis dnia ro­bo­‐
cze­go osa­dzo­nych i wa­run­ków pra­cy pa­nu­ją­cych w Jercewie. Gru­dziń­ski opi­su­je rów­nież hi­sto­rię
Pomarenki, czło­wie­ka, któ­re­mu prze­dłu­żo­no wy­rok i swo­ją pra­cę w bry­ga­dzie żyw­no­ścio­wej.
Rozdział czwarty za­wie­ra hi­sto­rię by­łe­go człon­ka NKWD, któ­re­go więźniowie katują pracą aż do
„przy­pad­ko­wej” śmier­ci. Roz­dział „Zabójca Stalina” za­wie­ra opo­wieść o czło­wie­ku, któ­ry tra­fił do
obo­zu za zbez­czesz­cze­nie ob­ra­zu dyk­ta­to­ra i zginął przez kurzą ślepotę, wcze­śniej tra­cąc zmy­sły
z gło­du. „Drei Kameraden” za­wie­ra hi­sto­rię trzech nie­miec­kich ko­mu­ni­stów, któ­rzy ucie­kli z Rze­‐
szy do ZSRR. Roz­dział „Ręka w ogniu” to opo­wieść o lo­sie Kostylewa – przy­ja­cie­la Gru­dziń­skie­go,
któ­ry wolał się okaleczyć niż pracować dla systemu. Za­wie­ra rów­nież opis typowego śledztwa
NKWD. W „Dom Swidanij” Gru­dziń­ski opi­su­je spe­cy­fi­kę od­wie­dzin więź­niów przez ich bli­skich i
zwią­za­ne z tym nie­bez­pie­czeń­stwa. „Zmartwychwstanie” to kom­plek­so­wy opis szpitala w
Jercewie, jego zna­cze­nia dla więź­niów i hi­sto­rii oswo­bo­dzo­ne­go lekarza Jegorowa i Jewgieniji
Fiodorownej. „Wychodnoj dień” to roz­dział, w któ­rym au­tor przed­sta­wia opis wol­ne­go dnia na te­‐
re­nie ła­gru. Przy­bli­ża też hi­sto­rię starego kozaka Pamfiłowa. Koń­czy go opis ucieczki Fina Rusto
Karinena z obo­zu.
Roz­dział „Głód” roz­po­czy­na­ją­cy część dru­gą po­świę­co­ny jest problematyce głodu i pożądania na
terenie Jercewa. Au­tor opi­su­je jego wpływ na więź­niów oraz sposoby wykorzystywania zjawiska
przeciwko nim. Znaj­du­ją się tam też hi­sto­rie ko­biet bę­dą­cych ofia­ra­mi gło­du: „generalskiej doczki”
i śpiewaczki operowej Tani. „Krzyki Nocne” za­wie­ra prze­my­śle­nia oraz opi­sy do­ty­czą­ce
problematyki strachu i śmierci na terenie obozu. „Zapiski z martwego domu” to hi­sto­ria wy­stę­pów
kul­tu­ro­wych w Jer­ce­wie oraz ich wpły­wu na więź­niów. Przede wszyst­kim jed­nak to opowieść o
Natalii Lwownej i książ­ce Do­sto­jew­skie­go Zapiski z martwego domu. Ostat­nie pięć roz­dzia­łów
książ­ki za­wie­ra hi­sto­rię odmowy zwolnienia Grudzińskiego z obozu na ba­zie po­ro­zu­mie­nia Si­kor­‐
ski-Maj­ski i głodówki protestacyjnej ostatnich Polaków w Jercewie. Nar­ra­tor zo­sta­je zwolniony z
łagru 20 stycznia 1942 roku. Po­cząt­ko­wo do­sta­je się do Wołogdy, skąd do­cie­ra do Buju. W
Czelabińsku spo­ty­ka wresz­cie przedstawiciela Armii Polskiej, któ­ry po­ma­ga mu do­trzeć do sił
gen. An­der­sa. 12 mar­ca 1942 roku na te­re­nie Ka­zach­sta­nu Grudziński zostaje wcielony do 10
Pułku Artylerii Lekkiej. 26 marca opuszcza terytorium ZSRR.
Książ­ka po­sia­da jesz­cze epi­log pt. „Upa­dek Pa­ry­ża”, któ­ry dzie­je się w Rzy­mie 1945 roku. Gru­‐
dziń­ski spo­ty­ka tam daw­ne­go zna­jo­me­go, z któ­rym prze­by­wał w Wi­teb­sku. Męż­czy­zna opo­wia­da
swo­ją hi­sto­rię po osa­dze­niu w Łagrze i strasz­li­wą zbrod­nię, jaką po­peł­nił. Nie mogąc znaleźć
zrozumienia wśród bliskich, prosi o nie Grudzińskiego. Ten jed­nak nie może nic po­wie­dzieć, na
wol­no­ści nie moż­na bo­wiem po­wró­cić do za­sad „in­ne­go świa­ta”. Męż­czy­zna od­cho­dzi, przy­po­mi­‐
na­jąc ptaka z przetrąconym skrzydłem.

Strona 173
 Problematyka utworu
Narrator nie wypowiada w epilogu słowa ,,Rozumiem", ponieważ byłaby to zdrada zasad świata
do którego powrócił. Nie mógł już stosować kodeksu obozowego. Postawa Grudzińskiego w
zakończeniu książki jest obroną wartości, które powinny obowiązywać w świecie. Autor próbuje
ukazać w ten sposób wyraźny podział między dobrem i złem.

Motywy w utworze
Motyw pracy - Jednym z motywów dominujących w powieści jest praca – wyniszczająca,
mordercza, niekończąca się praca, za pomocą której władze chciały reedukować niewygodnych,
buntujących się przeciwników politycznych. Na pracy więźniowie spędzali większość swojego
czasu, nie było przed nią ucieczki. Była stałym elementem obozowego życia i najczęściej
doprowadzała uwięzionych ludzi do śmierci z wycieńczenia. Praca bowiem oparta była o bardzo
zawyżone normy, którym ludzie nie byli w stanie sprostać, zwłaszcza, że równocześnie głodowali.
Przykładem jednej z najcięższych zlecanych w obozie prac, była ta przy wycince lasu. Natura
pracy została więc dogłębnie zniekształcona.
Motyw głodu - W powieści Herlinga-Grudzińskiego pojawia się także motyw głodu. Jest on
wszechobecny i morderczy, zwłaszcza, że połączony jest ze zbyt ciężką pracą więźniów. Herling-
Grudziński opisuje, co głód robił z ludźmi oraz w jaki sposób próbowali oni sobie z nim poradzić.
Wywoływanie głodu było planowanym działaniem władz sowieckich, ponieważ w ten sposób
zwiększały one swój wpływ na więźniów. Człowiek głodny jest bowiem w stanie wiele zrobić dla
pożywienia, o czym władze te doskonale wiedziały. Głód łączył się z upadkiem moralności,
ponieważ ludzie po prostu walczyli o przetrwanie. Herling-Grudziński opisuje więc mechanizmy
upodlenia ludzi i wyzyskiwania ich oraz zwyczajnego mordowania za pomocą śmierci głodowej.
Motyw śmierci
Kolejnym bardzo ważnym motywem literackim w powieści Herlinga-Grudzińskiego jest śmierć.
Była ona wszechobecna i nieunikniona w obozie, tak jak praca czy głód. Często okazywała się być
dla więźniów jedynym sposobem odzyskania wolności. Śmierć towarzyszyła więźniom codziennie
i na każdym kroku, mógł ją spowodować głód, mogła też pojawić się w wyniku choroby,
wyczerpania lub zamęczenia. Stała się naturalnym elementem życia oraz została odczłowieczona
– więźniów nie grzebano, na terenie obozu nie założono bowiem cmentarza. Ludzie umierali więc
anonimowo i nie pozostawało po nich nic, co później mogliby odnaleźć ich bliscy.
Motyw moralności - Herling-Grudziński pochyla się także nad motywem moralności, a raczej jej
brakiem w łagrze. Życie w obozie było tak inne od rzeczywistości poza nim (stąd też tytuł
powieści), że nie dało się w nim stosować ogólnie przyjętych norm etyki i moralności. Więźniowie
musieli więc wypracować własny system, przystający do rzeczywistości, w której się znaleźli.
Oparty był on na strachu przed śmiercią, nieustającym głodzie oraz na wyczerpaniu fizyczny,
którego doświadczali. Więźniowie robili więc rzeczy, które w świecie poza obozem uznane by
były za niemoralne, jednak na terenie łagru były po prostu sposobem na przetrwanie.

Strona 174
 ZDĄŻYĆ PRZED
PANEM BOGIEM
Hanna Krall
Hanna Krall (ur. 1935) to polska dziennikarka i pisarka, pochodząca z rodziny żydowskiej. Od
1955 r. współpracowała z warszawskimi czasopismami, prowadziła wywiady, pisała reportaże i
minipowieści. Ocalona od zagłady w czasie II wojny światowej, w swej twórczości wielokrotnie
wracała do tematyki zagłady Żydów. Wywiad „Zdążyć przed Panem Bogiem" przyniósł jej
światową sławę, inne bardziej znane utwory to,,Na wschód od Arbatu" (1972, reportaże z ZSRR),
„Taniec na cudzym weselu" (1993), „Król kier znów na wylocie" (2006).

Geneza utworu
Hanna Krall poznała Marka Edelmana, gdy przygotowywała reportaż o operacjach serca. W czasie
spotkania z doktorem zapytała, czy był w getcie. Tak zaczęły się rozmowy trwające trzy miesiące.
Pierwszy tekst wywiadu ukazał się w czasopiśmie „Odra" w 1975 r., drugi (wzbogacony o pewne
szczegóły) w 1976 r. również w „Odrze", a w 1977 r. jako wydanie książkowe. Utwór przyniósł
autorce światowy rozgłos.

Znaczenie utworu
Rozmowa z Markiem Edelmanem jest wyjątkową relacją świadka jednych z najtragiczniejszych
wydarzeń II wojny światowej: Grossaktion (tak Niemcy nazwali akcję likwidacji warszawskiego
getta) oraz powstania w getcie warszawskim. Marek Edelman (zmarły w 2009 r.) był ostatnim
żyjącym przywódcą powstania i świadkiem Holocaustu. Wspomnienia Edelmana to „relacja z
pierwszej ręki, sprawozdanie powstańca, który po wojnie poświęcił się ratowaniu ludzkiego życia
jako kardiochirurg.

Bohaterowie
Marek Edelman – główny bohater „Zdążyć przed panem Bogiem” i rozmówca Hanny Krall; ostatni
przywódca powstania w getcie warszawskim. Opowiada o wydarzeniach, których był świadkiem i
uczestnikiem, jednocześnie je komentując. Nie chce koloryzować historii, ale rozumie, że
niektórzy jego opowieść traktują jako odzieranie z godności. Sam opowiada bardzo konkretnie, o
głodzie, o cierpieniu, o różnych postawach ludzi wobec cierpienia i śmierci. Pokazuje się jako
człowiek o bardzo wyraźnych zasadach: nigdy nie próbował uciec z getta, mimo że miał taką
możliwość, emigracja wcześniej także nie wchodziła w grę. Ratował jednak innych, widział przy
tym marsz 40 tys. Żydów, którzy szli skazani na śmieć. Po wojnie wybrał pracę chirurga i o
ludzkie życie zaczął walczyć w inny sposób.

Strona 175
 Profesor Jan Moll – Edelman był jego asystentem, kiedy profesor zaczął zajmować się
kardiochirurgią; w czasie II wojny światowej był chirurgiem w Radomiu, potem zajął się sercem i
doprowadził do pierwszej operacji w czasie zawału, odwracając krwioobieg i ratując życie.
Mordechaj Anielewicz – pierwszy przywódca powstania w getcie, nie wytrzymał ogromu
cierpienia; jego naturalną buńczuczność zgasiło niezawinione ludzkie cierpienie; popełnił
samobójstwo w bunkrze na ulicy Miłej.
Adam Czerniaków – I prezes Gminy Żydowskiej w getcie; popełnił samobójstwo po informacji, że
Niemcy planują „akcję przesiedleńczą”.
Arie (Jurek) Wilner – łącznik ŻOB z AK; zdobywał broń, złapany przez gestapo, odbity w
wyjątkowej akcji, ale ostatecznie wrócił do getta; inicjator zbiorowego samobójstwa na Miłej.
Doktor Teodozja Goliborska – lekarka, współautorka pracy naukowej „Choroba głodowa”.
Zalman Frydrych – Zygmunt – przemytnik broni, który przez wybuch powstania utknął w getcie,
poprosił Edelmana, by po wojnie odnalazł jego córkę; Elżbieta mimo adopcji w USA ostatecznie
popełniła samobójstwo.
Pola Lifszyc – Żydówka, której udało się najpierw uciec, ale ostatecznie wróciła do getta, by
razem z matką wejść do wagonów; symbol poświęcenia i wielu takich anonimowych historii.
Michał Klepfisz – chemik uczący Żydów wykonywania materiałów; zginął w powstaniu, ratując
kolegów przez osłonięcie ich własnym ciałem.

Treść
Na początku wywiadu poznajemy Marka Edelmana, cenionego lekarza kardiochirurga, podczas
powstania w getcie warszawskim jednego z jego przywódców (jedynego, który przeżył).
Narratorka rozpoczyna z nim rozmowę. Prosi go, aby opowiedział o pierwszym dniu powstania (19
kwietnia 1943 roku). Edelman opowiada o przyczynie wybuchu powstania. Snuje wspomnienia na
temat ciężkiej sytuacji w getcie (panował głód), masowych transportach Żydów do hitlerowskiego
obozu zagłady w Treblince, samobójstwach, swojej działalności w Żydowskiej Organizacji Bojowej
(ŻOB). Członkowie tej właśnie organizacji, nie chcąc być bezwolnie mordowanymi przez Niemców,
postanowili działać i wywołali powstanie, mimo świadomości niemożliwości jego wygrania. Nie
walczyli o wyzwolenie, wybrali sposób śmierci z bronią w ręku, nie na ulicy czy w komorze
gazowej. Głównodowodzącym powstania mianowany został Mordechaj Anielewicz, syn prostej
handlarki. Dowiadujemy się, że przed wojną pomagał on matce, kolorując na czerwono rybie
skrzela, aby towar wyglądał na świeższy.
Następnie w utworze przedstawione zostaje krytyczne stanowisko czytelników wobec
powyższego wywiadu z Edelmanem. Wywołuje on oburzenie wśród opinii publicznej,
spowodowane stwierdzeniem, że powstanie było tylko wyborem sposobu umierania, realistycznym
pokazaniem brutalności życia i śmierci w getcie oraz przedstawieniem przedwojennych zajęć
Anielewicza. Wspomniany zostaje też raport „Wacława”, dokument na temat sytuacji w getcie, w
który nie uwierzono w Zachodniej Europie. Okazuje się, że właśnie dlatego Edelman opowiada o
powstaniu po trzydziestu latach od jego zakończenia. Zdaje sobie sprawę, że przedstawia
zdarzenia w sposób brutalnie realistyczny, nie traktując walki z hitlerowcami jako czynu
bohaterskiego, o którym mówić czy wręcz krzyczeć powinno się z patosem.
Reportażystka dokładniej przedstawia problem głodu, opierając się na badaniach naukowych
prowadzonych przez lekarzy z getta. Pokazuje przy tym liczne drastyczne przykłady (między
innymi kobieta zjadła kawałek swojego zmarłego wcześniej syna, wygłodniały tłum rzucił się na
dzieci, którym dano zupę) oraz szczegółowo opisuje symptomy choroby głodowej (sinienie,
wzmożony porost owłosienia na całym ciele, zaniki takich organów jak serce, wątroba, śledziona,
otępienie).
Strona 176
 Następnie pojawia się postać Profesora. Jest on cenionym kardiochirurgiem, który swoje
doświadczenie zawdzięcza operowaniu rannych podczas wojny partyzantów. Jako pierwszy
wykonuje rewolucjonizujące leczenie chorób serca nowatorskie operacje. Asystuje mu przy nich i
podpowiada rozwiązania między innymi Edelman.
Po tym znowu pokazane jest getto w latach wojny. Przy okazji przedstawiania jak Żydzi idą do
transportu odchodzącego do obozu zagłady Edelman stwierdza, że o wiele bardziej heroiczna
była śmierć czterystu tysięcy ludzi zagazowanych od śmierci powstańców w walce. Następnie
Edelman dalej snuje opowieść o wydarzeniach w getcie. O walkach, schodzeniu do kanałów,
okaleczaniu przez pielęgniarki pacjentów, aby nie byli w stanie iść na transport do obozu
zagłady, rozdawaniu numerków na życie. Mówi też, w jaki sposób został jednym z przywódców
ŻOB-u. Następnie opowieść Edelmana przerwana zostaje uzupełnieniem dokonań Profesora.
Kiedy Edelman wraca do wątku powstania w getcie, mówi o powstaniu ŻOB-u. Przedstawia,
czym organizacja się zajmowała (kolportaż gazetek o sytuacji Żydów na całą Polskę,
zaopatrywanie się w broń). Pojawia się także wątek podpalenia getta przez Niemców oraz
strzelanin z nimi.
Kolejnym motywem jest motyw nienakręconego po wojnie filmu o getcie. Planował go
zrealizować Andrzej Wajda. Chciał, aby Edelman w nim wystąpił. Ten odmówił jednak.
Następuje kolejny powrót do lat powojennych. Edelman na prośbę Krall tłumaczy, dlaczego został
lekarzem. Uważa, że w takim sposób może dalej, podobnie jak w getcie, ratować ludzkie życie.
Opowiada także o swojej żonie, Ali.
W końcu dziennikarka porządkuje wszystkie przedstawione przez Edelmana relacje. Podaje
liczby (na przykład broni po jednej i drugiej stronie walczących), nazwy ulic, daty, ceny (broni,
żywności), układa zdarzenia chronologicznie. Następnie Edelman zapytany, w jaki sposób
przeżył, stwierdza, że był to właściwie przypadek. Powraca do wątku swojej kariery lekarskiej. Po
raz kolejny porównuje swoją pracę z ratowaniem istnień ludzkich w getcie.

Znaczenie tytułu
Znaczenie tytułu można rozpatrywać w dwóch kontekstach:
* podsumowanie wypowiedzi Edelmana o wyścigu z czasem w pracy lekarza.
* odniesienie do sytuacji w czasie II wojny światowej, kiedy Edelman wyciągał ludzi wysłanych do
obozu zagłady, ratując im w ten sposób życie.

Motywy w utworze
Motyw buntu - Marek Edelman buntuje się przeciwko planom Boga. Usiłuje "prześcignąć"
Stwórcę. W czasie wojny próbował ratować w getcie warszawskim ludzi wywożonych na śmierć,
a po wojnie pragnie Boga przechytrzyć jako kardiochirurg ratujący życie.
Motyw zbrodni - mowa tu o zbrodni dokonanej na niewinnych, bezbronnych ludziach. Dla celów
eksterminacyjnych Niemcy zorganizowali obozy masowej zagłady. Komory gazowe miały szybko
zabijać ludzi. Zwłoki ofiar palono w piecach krematoryjnych.
Motyw śmierci i cierpienia - śmierć ma tu wymiar nieludzki, jest zbiorowa, masowa i okrutna.
Motyw samobójstwa - Mordechaj Anielewicz, dowódca powstania w getcie warszawskim, wraz z
grupą Żydów popełnił samobójstwo przy ulicy Miłej. Właściwie całe powstanie było
samobójstwem, za pomocą którego Żydzi pragnęli uratować swoją godność.

Strona 177
LITERATURA
WSPÓŁCZESNA

jpolski.na6
Strona 178
 WSPÓŁCZESNOŚĆ
Nazwa epoki
* współczesność to termin, którego określa się do określenia zjawisk kulturowych po II wojnie
światowej
* współczesność to nazwa nieprecyzyjna i obejmuje wydarzenia zarówno minione, jak i te,
których jesteśmy uczestnikami

Ramy czasowe
Początek: koniec II wojny światowej 1945 rok
Koniec: do teraz

Filozofia współczesna
Personalizm - określenie kierunków filozoficznych, według których osoba zostaje uznana za
wartość niezależną

Pojęcia
Emigracja powojenna - opuszczenie kraju przez wielu ludzi kultury i sztuki w obawie przed
represjami. Wyjazd na Zachód dał twórcom szansę na swobodę.
Cenzura - działanie urzędu powołanego do kontroli prasy, teatru, publikacji drukowanych. W
PRL działała w latach 1944-1990. Oznaczało to, że nie obowiązywała wolność słowa.
Nowomowa - termin określający język używany przez komunistyczne władze, obecny przede
wszystkim w mediach.
Globalizacja - zjawisko ujednolicenia kultury dzięki ułatwieniom w podróżowaniu, rozwojowi
technologii, zwłaszcza Internetu.
,,Homo sovieticus" - termin określający człowieka stworzonego przez system sowiecki i
przyzwyczajonego do życia w totalitaryzmie.

jpolski.na6 Strona 179

 TANGO
Sławomir Mrożek
Jeden z najwybitniejszych współczesnych dramaturgów. Urodził się 29 czerwca 1930 w
Borzęcinie, zmarł 15 sierpnia 2013 w Nicei. Pierwsze utwory literackie opublikował w 1953 roku.
W roku 1963 wyemigrował, a w 1993 roku wrócił do Polski. Jest autorem groteskowych
opowiadań.

Geneza utworu
Dramat powstał w latach 60 XX wieku, kiedy Polska była zdominowana przez władze
komunistyczną, a w Europie dokonywała się rewolucja obyczajowa. Dzieło po raz pierwszy
wydano w 1964 roku w piśmie ,,Dialog". ,,Tango" jest jednym z najważniejszych polskich
utworów dramatycznych XX wieku.

Dramat groteskowy
Utwór ma strukturę dramatu. Jest podzielony na akty i sceny oraz zawiera didaskalia (dialog
poboczny). Jest to dramat groteskowy, ponieważ kompozycja utworu jest luźna,
przedstawione są w nim groteskowe sytuację oraz absurdalne dialogi.

Teatr absurdu
Był to bardzo ważny nurt teatralny, który cechował się radykalnym odejściem od realizmu i
wskazywał bardzo mocno na absurdalność.

Elementy groteskowe
Groteska w literaturze oznacza ostre zestawienie różnych jakości estetycznych: tragizmu i
komizmu, brzydoty i piękna, fantastyki i realizmu. Groteska jest zatem bliska takim zjawiskom
jak karykatura czy parodia. Elementy groteskowe występujące w utworze:
* Rzeczywistość została postawiona do góry nogami. Młody Artur broni starego porządku, a
stara babcia zachowuje się jak nastolatka.
* połączenie tragizmu i realizmu
* niecodzienny język
* parodie literackie
* karykaturalność i przerysowanie postaci
absurdalny finał sztuki

jpolski.na6 Strona 180

 Czas i miejsce akcji
Akcja dramatu rozgrywa się w połowie XX wieku. Czas akcji obejmuje dwa dni, miejscem akcji
jest mieszkanie rodziny Stomila i Eleonory, zaniedbane i zagracone.

Bohaterowie
Artur - syn Eleonory i Stomila. Jest najwyżej dwudziestopięcioletni. Ubiera się elegancko (w
garnitur). Został wychowany w rodzinie, której członkowie nie kierują się żadnymi normami,
wobec tego buntuje się przeciw ich brakowi. Do matki ma pretensje o to, że zdradza Stomila z
prostakiem - Edkiem, ojcu ma za złe, że ten nie reaguje na zdradę żony oraz że wiecznie chodzi
w piżamie. Artur czyni wysiłki, by bliskim przywrócić ich tradycyjne role, ale jego starania nie
przynoszą rezultatów. Chce się ożenić ze swoją kuzynką, wierząc, że rytuał ślubu wpłynie na
zmianę postaw rodziny. Gdy staje się to niemożliwe do zrealizowania, umiera (zostaje zabity
przez Edka).
Eleonora - jest żoną Stomila, matką Artura oraz kochanką Edka. Na początku dramatu ubrana
jest w pajacyk" do spania. Jest kobietą wyzwoloną, która nie kieruje się w życiu żadnymi
zasadami. Jej pokolenie walczyło z panującymi normami i tradycją. Wyszła za Stomila, ponieważ
była zafascynowana nim w młodości, jako artystą, eksperymentatorem teatru. Swego kochanka
Edka uważa za wzór prostoty.
Stomil - jest ojcem Artura i zdradzanym mężem. W młodości był buntownikiem, który przyczynił
się do odrzucenia tradycji i norm. Jego pasją życiową była sztuka i eksperymentowanie. Nie
rozumie rozterek własnego syna. Dawny intelektualista zmienił się w zaniedbanego mężczyznę,
który w domu ma niewiele do powiedzenia. Niezdolny do jakiegokolwiek czynu. Nosi niechlujny i
porozpinany strój, co podkreśla rozkład jego osobowość
Eugenia - jest babcią Artura: stara, ale czerstwa i ruchliwa, czasem tylko cierpi na starcze
zapaści. Nie jest tradycyjną babcią, bardzo lubi grać w karty. Ubiera się dziwacznie - w
jaskrawą suknię z trenem, na nogach ma trampki, na głowie czapkę . W końcu kładzie się na
katafalku i umiera.
Eugeniusz - jest bratem Eugenii, starszym siwym panem. Ma na sobie żakiet, szeroki krawat ze
szpilką, szorty, stare znoszone lakierki, i okulary w złotej oprawce. Z trudem wciela się w
narzuconą rolę człowieka wyzwolonego z formy - jest bardzo dobrze wychowany i nieśmiały.
Jest jedyną osobą wspierającą Artura w jego staraniach, jednak po śmierci siostry opowiada się
po stronie Edka - okazuje się konformistą.
Edek- jest kochankiem Eleonory. To osobnik w najwyższym stopniu mętny i podejrzany. Gra w
karty z Eugenią i Eugeniuszem. Jest nieogolony i niechlujny. Skupia w sobie takie cechy jak
prostactwo, wulgarność i chamstwo. Pozbawiony jest wszelkich norm i form, reprezentuje
fizyczną siłę, która ostatecznie zwycięża.
Ala- jest kuzynką Artura, osiemnastoletnią dziewczyną pozbawioną zasad obyczajowych.
Zgadza się wyjść za mąż za Artura w przekonaniu, iż ślub nie jest wynikiem miłości, lecz
dążeniem Artura do przywrócenia formy. Zdradza jednak Artura z Edkiem, co staje się
przyczyną załamania Artura i jednym z powodów jego śmierci.

jpolski.na6
Strona 181
 Treść Akt I
Sztuka rozpoczyna się sceną, w której Eugenia, Eugeniusz i Edek siedzą w zagraconym
pomieszczeniu i grają w karty. Bohaterowie (poza Edkiem) wyglądają i zachowują się
niestosownie do swojego wieku i statusu społecznego. Po chwili do pomieszczenia wychodzi
Artur. Próbuje wygonić Edka, a Eugenii i Eugeniuszowi wymierza kary za złamanie wydanego
wcześniej przez niego zakazu gry w karty – jemu wkłada na głowę klatkę dla ptaków, jej
rozkazuje położyć się na katafalku. Edek w tym czasie ogląda ilustracje w podręczniku do
anatomii, który przyniósł Artur. Na scenie pojawia się Eleonora i okazuje się, że Edek jest jej
kochankiem. Przychodzi także Stomil. Rozmawia on z Eleonorą o ich młodości i przełamywaniu
konwenansów społecznych. Następnie prowadzi dyskusję z Arturem na temat wartości i
tradycji. Artur buntuje się przeciwko panującej w domu anarchii. Pojawia się też Ala. Następnie
Stomil przedstawia domownikom swój najnowszy eksperyment. Po tym Artur postanawia
przywrócić w domu porządek, a Eugeniusz po cichu zgadza się mu w tym pomóc.
Akt II
Trwa noc. Artur i Eugeniusz przygotowują się do wprowadzenia porządku. Następnie Artur
proponuje Ali małżeństwo. W jego mniemaniu właśnie ono ma spowodować przywrócenie
tradycyjnych wartości. Ala nie rozumie go jednak i jednocześnie z nim flirtując, przyznaje, że nie
ma potrzeby brać ślubu. Ostatecznie ma się zastanowić. Po tym Artur rozmawia ze Stomilem.
Wypomina mu, że Eleonora zdradza go z Edkiem. Stomil początkowo nic w związku z tym nie
robi. W końcu jednak udaje się Arturowi go przekonać, aby nakrył niewierną małżonkę na
gorącym uczynku. Daje mu przy tym rewolwer, z którego ma zastrzelić Edka. Artur czeka na
Stomila spokojnie. Jednak po dłuższym czasie nic się nie dzieje i postanawia sprawdzić, co się
stało. Jego oczom ukazują się Edek, Eleonora, Stomil i Eugenia grający razem w karty. Artur
odbiera ojcu rewolwer i wszystkich bohaterów siłą zbiera w dużym pokoju. Przekazuje broń
Eugeniuszowi, aby panował nad sytuacją, a sam szuka Ali. Nie może jej znaleźć, ale w końcu
ona sama się pojawia. Zmuszona przez Artura przy wszystkich przyjmuje jego oświadczyny.
Następnie Artur zmusza Eugenię, aby udzieliła im błogosławieństwa. Ślub ma odbyć się
następnego dnia.
Akt III
Zupełnie zmienia się sceneria i kostiumy bohaterów. Wszystko jest uporządkowane, ubiory są
stosowne do pozycji społecznej bohaterów i odświętne, Edek pełni funkcję lokaja. Trwają
przygotowania do ślubu. Artura nie ma. Rodzina Stomilów robi sobie zdjęcie zepsutym
aparatem. Ala rozmawia z Eleonorą o zamążpójściu i swoich obawach z tym związanych. W
końcu pojawia się Artur. Przychodzi na własny ślub pijany. Uznaje publicznie, że się pomylił i nie
wprowadzi porządku wyłącznie poprzez formę (ślub). Potrzebuje wzniosłej idei i zamierza ją
odnaleźć. W tym czasie Eugenia stwierdza, że umiera, wchodzi na katafalk i rzeczywiście
umiera. Na tej podstawie Artur dochodzi do wniosku, że właśnie śmierć jest poszukiwaną przez
niego ideą i rości sobie prawo do władzy nad życiem pozostałych domowników. Za swojego
sprzymierzeńca wybiera sobie Edka, który ma ślepo wykonywać jego rozkazy. Artur każe
Edkowi zabić Eugeniusza. Kiedy ganiają się oni po pokoju, Ala mówi Arturowi, że zdradziła go
rano z Edkiem. W wyniku tego bohatera ogarnia wściekłość, zapomina on o swojej idei i usiłuje
zabić Edka. Ten okazuje się jednak sprytniejszy, zachodzi Artura od tyłu i uśmierca go
dwukrotnym ciosem w kark. Dramat kończy się przejęciem władzy nad rodziną przez Edka.
Zakłada on marynarkę Artura i w finałowej scenie tańczy tango z Eugeniuszem.
jpolski.na6 Strona 182
 Motywy w utworze
Motyw domu rodzinnego - Dom Eleonory i Stomila jest przestrzenią, w której od dawna nie
panują jakiekolwiek reguły. W praktyce każdy zajmuje się tym, na co ma ochotę, a stan idealny
osiągnięty zostaje wtedy, gdy domownicy w swej samowoli nie wchodzą sobie w drogę.
Przeciwko zanikowi wartości i rozkładowi moralności protestuje Artur, który niemalże
wprowadza władzę totalitarną.
Motyw rodziny - Sportretowana w dramacie Mrożka rodzina zupełnie nie przypomina... rodziny.
Bohaterów łączą ze sobą przede wszystkim więzy krwi, nie istnieje natomiast jakakolwiek
hierarchia, która regulowałaby ich wzajemne relacje. Pan domu, czyli Stomil, poświęca swój czas
kolejnym eksperymentom artystycznym, całymi dniami chodząc w rozpiętej piżamie. Mało tego -
zupełnie nie interesuje go romans Eleonory z Edkiem. Eugenia - babcia, nestorka rodziny -
ubiera się w młodzieżowy sposób i kolejne godziny spędza na grze w karty. Taki stan rzeczy
odmienić pragnie Artur. Jego działanie ma na celu ponowne powiązanie konkretnych osób z
rolami, jakie powinny one pełnić.
Motyw matki i ojca -Eleonora przedstawiona została w „Tangu” jako kobieta wolna od wszelkich
ograniczeń narzucanych jej przez rolę matki. Jeszcze będąc w ciąży, biegała nago po lesie,
licząc na to, że jej dziecko zostanie artystą. Kiedy poznała związane z medycyną plany Artura
była wyraźnie niezadowolona. Eleonora nie zdała egzaminu jako matka, czego dowodem jest
osobowość Artura. Młodzieniec nie potrafi panować nad emocjami, cierpi też z powodu braku
matczynego ciepła. Być może to właśnie te „niedociągnięcia” zadecydowały o jego porażce.
Stomil jest z kolei mężczyzną uciekającym przed rzeczywistością (a więc odpowiedzialnością,
obowiązkami) w świat artystycznych eksperymentów. Jako ojciec jest nieporadny, pozbawiony
jakiegokolwiek autorytetu. Dorastający pod jego „opieką” Artur nie poznał silnego wzorca
osobowego, który zastępował karykaturalnie groźnymi i poważnymi postawami.
Motyw konfliktu pokoleń - Konflikt pokoleń jest osią kompozycyjną „Tanga” Sławomira Mrożka.
Ten wciąż towarzyszący ludzkości problem przedstawiony został jednak w sposób komiczny.
Oto bowiem wartości dawnych pokoleń reprezentuje najmłodszy z domowników, któremu
przeciwstawiają się „wiecznie młodzi” rodzice i babcia.
Motyw ślubu - Dążąc do oczyszczenia domu rodziców z bylejakości i zbytniej swobody
obyczajowej, postanawia Artur wziąć tradycyjny, przyozdobiony bogatym ceremoniałem ślub.
Jego wybranką zostaje osiemnastoletnia Ala. W czasie oświadczyn młodzieniec zapomina
jednak o najważniejszym - o uczuciach. Zamiast tego roztacza przed Alą wizję odmiany losu
kobiet, nazywa ją nawet wspólniczką. Do ślubu ostatecznie nie dochodzi. Nowy rozdział w życiu
domowników otwiera nie tyle szczęście syna i jego żony, co potężna ręka Edka.
Motyw przemiany - Artur groźbami zmusza najbliższych mu do powrócenia do swych
wcześniejszych ról. Przemianę tę symbolizuje założenia odpowiednich strojów. Eugenia staje się
poważną babcią, Eleonora stateczną kobietą (matką), Stomil eleganckim, budzącym szacunek
mężczyzną (ojcem), a Edek sprawnym i zapoznanym z etykietą lokajem.. Jednakże przemiana
jest jedynie pozorna i tak naprawdę nie pociąga za sobą żadnych trwałych efektów.
Motyw zdrady - Zdrada to jeden z najwyraźniej przedstawionych w „Tangu” motywów
literackich. Niewierną Stomilowi jest Eleonora, która w Edku dostrzega to, czego obraz od
zatraciła w mężu. O wiele bardziej brutalne skutki ma jednak zdrada, jakiej dopuszcza się Edek,
mordując Artura. Czyn ten otwiera mężczyźnie z wąsami drogę do władzy.

jpolski.na6
Strona 183
 Motyw totalitaryzmu - Nieznoszący sprzeciwu Artur, który gotów jest zapłacić wiele, by
przywrócić w domu porządek, zdaje się być ucieleśnieniem totalitarnego dyktatora. Student nie
pragnie jednak władzy dla władzy, a jego głównym planem jest przywrócenie dawnych zasad i
norm. Tymczasem w tle, na oczach niczego niespodziewających się domowników, rozkwita
prawdziwa dyktatura. Dąży do niej Edek, który przywdziewając kolejne maski i unieszkodliwiając
rywali, osiąga ostateczny sukces.
Motyw tańca- Wywodzące się z Argentyny i Urugwaju tango było prawdziwą rewolucją w
świecie tańca. Cechowały je bowiem szczególna bliskość partnerów oraz improwizacyjny
charakter, dzięki czemu stało się rodzajem sztuki tanecznej kojarzonym z namiętnością i
erotyką. Z tego względu tango przez konserwatystów uważane było za nieprzyzwoite,
wykraczające poza granice moralności. W dramacie Mrożka tytułowy taniec staje się symbolem
buntu pokolenia Stomila i Eleonory, by - paradoksalnie - w momencie zakończenia dzieła, gdy
tańczą go Edek i Eugeniusz, stać się symbolem zniewolenia, w jakim znaleźli się domownicy (a
także całe społeczeństwo).

jpolski.na6
Strona 184
 DŻUMA
Albert Camus
Albert Camus (1913-1960) Francuski pisarz, dramaturg, eseista. Czołowy reprezentant
egzystencjalizmu w literaturze. Uważany za jedno z najwybitniejszych intelektualistów
europejskich XX wieku. Laureat nagrody nobla.

Geneza utworu
Utwór powstał w roku 1947, polskie wydanie miało miejsce w roku 1957. ,,Dżuma'' jest
powieścią bardzo istotną dla literatury i filozofii XX wieku. Stawia ona pytanie o istotę zła w
świecie i człowieku, a także porusza zagadnienia dotyczące postawy, jaką należy przyjąć w
starciu ze złem i absurdalnym, pozbawionym sensu istnieniem.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia rozgrywają się od 16 kwietnia 194.. roku do lutego następnego roku w algierskim
mieście Oran.

Bohaterowie
Bernard Rieux-35-letni lekarz, główny bohater utworu, w zakończeniu okazuje się także jego
narratorem. Zawód lekarza traktuje jako powołanie, coś co należało wypełnić. Nie wierzy w
Boga. Mówi, że epidemii. Ofiarnie walczy z chorobą. Gdy bramy miasta zostają otwarte,
wszyscy cieszą się z wygaśnięcia dżumy, ale Rieux dostaje telegram z sanatorium informujący
o śmierci żony. Zmęczony wielomiesięczną walką, pisze w swojej kronice o powinności ludzi,
którzy nie mogąc być świętymi i nie chcąc się zgodzić zarazy, starają się jednak być lekarzami.
Jean Tarrou - przyjaciel i współpracownik doktora Rieux. Przybył do Oranu na kilka tygodni
przed wybuchem epidemii. W prowadzonym przez siebie dzienniku notuje obserwowane
wydarzenia. Tarrou to syn zastępcy prokuratora generalnego. Uciekł z domu, bo nie mógł
pogodzić się z faktem, że jego ojciec skazuje ludzi na śmierć, a także uczestniczy w
egzekucjach. Uważa, że obowiązkiem człowieka jest walka za śmiercią, dlatego od razu
angażuje się do pracy w oddziałach sanitarnych, zajmujących się przewożeniem i izolowaniem
chorych. Mówi, że istotne jest przyjęcie odpowiedzialności za swoje czyny. Zmarł tuż przed
ogłoszeniem końca epidemii.
Raymond Rambert - dziennikarz, który przybył z Paryża do Oranu w celu napisania reportażu o
warunkach życia Arabów. Tu zaskoczył go wybuch epidemii. Początkowo Rambert podejmuje
wysiłki, by wydostać się z zamkniętego miasta i wrócić do kobiety, którą zostawił w Paryżu.
Jednak zmienia zdanie, zostaje w Oranie i pomaga w walce z dżumą, przyłączając się do pracy
oddziałów sanitarnych. Swoją decyzję uzasadnia słowami: może być wstyd, że człowiek jest
sam tylko szczęśliwy. Po otwarciu bram miasta spotyka się z ukochaną, która przyjechała do
niego z Paryża.
Strona 185
jpolski.na6
 Joseph Grand-skromny urzędnik, przeżywający osobistą tragedię, odkąd opuściła go
ukochana żona. W czasie epidemii pracuje w oddziałach sanitarnych. Taka postawa wobec
choroby była według niego oczywista: Mamy dżumę, trzeba się bronić, to jasne. Ach, gdyby
wszystko było takie proste.
Paneloux- jezuita, kaznodzieja. Początkowo stoi na stanowisku, iż choroba jest karą za grzechy
mieszkańców Oranu. Momentem przełomowym, powodującym zmianę jego punktu widzenia,
staje się obraz agonii małego chłopca. Paneloux wstępuje do formacji sanitarnych, by czynnie
przeciwstawiać się dżumie. Umiera pod koniec trwania epidemii.
Cottard - sąsiad Granda, tajemnicza postać. To jedyny spośród bohaterów, który jest
zadowolony z wybuchu epidemii. Stwarza mu ona możliwości ukrycia się przed policją, która
ściga go za jakieś podejrzane interesy. Teraz nikt się nim nie interesuje. Kiedy zostaje
ogłoszony koniec epidemii, Cottard zaczyna strzelać z okna swojego mieszkania do
wiwatujących tłumów. Aresztuje go policja.

Treść
Ak­cja po­wie­ści roz­gry­wa się w mieście Oran w Algierii. Mia­sto znaj­do­wa­ło się wte­dy pod fran­‐
cu­skim pro­tek­to­ra­tem. Czas ak­cji to lata 40. XX wie­ku, cho­ciaż au­tor nie po­da­je kon­kret­nej
daty. Ostat­nią cy­frę roku za­stę­pu­je krop­ka (rok 194.). Oran był po­ło­żo­ny w pięk­nym miej­scu
nad mo­rzem, ale samo mia­sto było dość brzyd­kie. Bra­ko­wa­ło zie­le­ni, je­sie­nią uli­ce były peł­ne
bło­ta, a la­tem pa­no­wa­ły upa­ły. W mie­ście znaj­do­wa­ło się kino i kil­ka ka­wiar­ni, ale miesz­kań­cy z
nich nie ko­rzy­sta­li, po­nie­waż byli zajęci pracą. Więk­szość z nich zaj­mo­wa­ła się han­dlem. Życie
w Ora­nie nie było pro­ste. Pra­co­ho­lizm miesz­kań­ców spra­wiał, że roz­pa­da­ły się wię­zi mię­dzy­‐
ludz­kie. Nie opie­ko­wa­no się umie­ra­ją­cy­mi, a związ­ki po­wsta­wa­ły przy­pad­ko­wo i bez głęb­szych
uczuć.
W po­ło­wie kwiet­nia, w mie­ście roz­po­czę­ła się plaga martwych szczurów. Przy­by­wa­ło ich z każ­‐
dym dniem. Dok­tor Bernard Rieux po­cząt­ko­wo nie zwra­cał na to uwa­gi, po­nie­waż jego chora
żona wyjeżdżała do sanatorium. Nie­dłu­go po wy­jeź­dzie żony, do Rieux przy­je­cha­ła jego mat­ka,
aby za­jąć się do­mem. Na uli­cach Ora­nu znaj­do­wa­no ty­sią­ce mar­twych szczu­rów. Pre­fek­tu­ra
przy­wią­zy­wa­ła więk­szą wagę do usu­wa­nia ich ciał, niż po­szu­ki­wa­nia przy­czy­ny ta­kie­go sta­nu
rze­czy.
Nie­ste­ty, nie­dłu­go po szczu­rach, za­czę­li cho­ro­wać i umie­rać też lu­dzie. Pierw­szą z ofiar, któ­rą
opie­ko­wał się dok­tor Rieux, był dozorca Michel. Cho­ro­ba ob­ja­wia­ła się bó­lem szyi, pa­chwin i
pach, go­rącz­ką, wy­mio­ta­mi i czar­ny­mi pla­ma­mi na cie­le. Cho­rzy umie­ra­li w mę­czar­niach. Dok­tor
Rieux i inny le­karz - Ca­stel do­szli do wnio­sku, że w mie­ście roz­po­czę­ła się epidemia dżumy.
Wła­dze Ora­nu po­cząt­ko­wo nie trak­to­wa­ły ich słów po­waż­nie i od­ma­wia­ły pod­ję­cia zde­cy­do­wa­‐
nych kro­ków. Dok­tor Rieux ape­lo­wał o wpro­wa­dze­nie sta­nu wy­jąt­ko­we­go, za­cho­wy­wa­nie hi­gie­‐
ny oraz wszel­kich środ­ków bez­pie­czeń­stwa. Licz­ba ofiar szyb­ko ro­sła, dla­te­go pre­fek­tu­ra mu­‐
sia­ła do­pu­ścić do sie­bie myśl o epi­de­mii śmier­tel­nej cho­ro­by. Za­pa­dła de­cy­zja o zamknięciu
miasta.
Izo­la­cja zna­czą­co zmie­ni­ła ży­cie miesz­kań­ców mia­sta. Handel zamarł, po­nie­waż za­wie­szo­no
po­łą­cze­nia lot­ni­cze, mor­skie i ko­le­jo­we. Za­czę­ło bra­ko­wać to­wa­ru w skle­pach. Miesz­kań­cy mie­li
wię­cej cza­su wol­ne­go, któ­ry czę­sto spę­dza­li na za­ba­wie w ka­wiar­niach i re­stau­ra­cjach. Za­‐
mknię­cie bram do­pro­wa­dzi­ło do roz­dzie­le­nia wie­lu ro­dzin i za­ko­cha­nych par. Po­dob­ny los spo­‐
tkał Raymonda Ramberta, paryskiego dziennikarza, któ­ry przy­był do mia­sta, żeby przy­go­to­wać
ar­ty­kuł o ży­ciu al­gier­skich Ara­bów.
Strona 186
jpolski.na6
 Ro­bił wszyst­ko, żeby opu­ścić Oran i wró­cić do Pa­ry­ża, gdzie cze­ka­ła na nie­go żona. Z cza­sem
po­sta­no­wił jed­nak przy­łą­czyć się do miej­sco­wych i za­czął pra­co­wać w utwo­rzo­nych do wal­ki z
epi­de­mią for­ma­cji sa­ni­tar­nych. Gdy nada­rzy­ła się oka­zja uciecz­ki, zde­cy­do­wał że zo­sta­nie w
Ora­nie do koń­ca. Dok­tor Rieux nie usta­wał w nie­rów­nej wal­ce z epi­de­mią. Bo­la­ło go, że nie jest
w sta­nie po­móc pa­cjen­tom, a je­dy­nie sta­wia dia­gno­zę i opie­ku­je się nimi w ostat­nich dniach
ży­cia. Nie był osa­mot­nio­ny w swo­ich dzia­ła­niach. W for­ma­cjach sa­ni­tar­nych, oprócz Ram­ber­ta,
udzie­la­li się też Jean Tarrou i Joseph Grand. Grand był męż­czy­zną w po­de­szłym wie­ku, ni­sko
po­sta­wio­nym pra­cow­ni­kiem me­ro­stwa. Nie po­tra­fił sku­tecz­nie zwró­cić się z proś­bą o pod­wyż­kę
lub awans. Jo­seph miał żonę - Jeanne. Ko­bie­ta opu­ści­ła go po wie­lu la­tach, po­nie­waż prze­stał
oka­zy­wać jej uczu­cia. Grand nie mógł się z tym po­go­dzić i chciał na­pi­sać do żony list, ale nie
mógł do­brać od­po­wied­nich słów. Grand od dłu­gie­go cza­su pracował nad książką. Chciał, żeby
była ide­al­na, dla­te­go nie­ustan­nie po­pra­wiał pierw­sze zda­nie. Jean Tar­rou był nowy w mieście.
Nikt nie wie­dział, dla­cze­go po­ja­wił się w Ora­nie. Prze­by­wał tam za­le­d­wie od kil­ku ty­go­dni.
Tar­rou chęt­nie ob­ser­wo­wał ży­cie miesz­kań­ców mia­sta i opi­sy­wał je w swo­ich no­tat­kach. Jean
szcze­rze za­przy­jaź­nił się z dok­to­rem Rieux.
Nie wszy­scy byli prze­ra­że­ni roz­wo­jem epi­de­mii. Wy­jąt­kiem był tajemniczy sprzedawca win,
Cottard. Męż­czy­zna cie­szył się z ro­sną­cej licz­by ofiar. Miał za sobą pró­bę sa­mo­bój­czą,
po­nie­waż był uwi­kła­ny w prze­stęp­stwa i oba­wiał się, że trafi do więzienia. Cha­os wy­wo­ła­ny
epi­de­mią dżu­my był mu na rękę. Wie­dział, że pra­cow­ni­cy wy­mia­ru spra­wie­dli­wo­ści mają inne
obo­wiąz­ki, dla­te­go nie szu­ka­ją prze­stęp­ców. Cot­tard za­ra­biał też na szmu­glo­wa­niu to­wa­rów i
lu­dzi przez bra­my mia­sta. Od­mó­wił do­łą­cze­nia do od­dzia­łów sa­ni­tar­nych, po­nie­waż nie za­le­ża­ło
mu na szyb­kim za­koń­cze­niu epi­de­mii. Jesz­cze inne po­dej­ście do epi­de­mii miał jezuita, ojciec
Paneloux. Dżu­ma spra­wi­ła, że miesz­kań­cy Ora­nu za­in­te­re­so­wa­li się du­cho­wo­ścią. Fre­kwen­cja
pod­czas ka­zań ojca Pa­ne­lo­ux zna­czą­co wzro­sła. Je­zu­ita miał kon­tro­wer­syj­ne po­glą­dy - uwa­żał,
że mieszkańcy Oranu zasłużyli na dżumę, po­nie­waż od­su­nę­li się od Boga.
W sierp­niu, epi­de­mia osią­gnę­ła apo­geum. Zmar­łych wciąż przy­by­wa­ło. W mie­ście za­czę­ły
po­wsta­wać stacje kwarantanny, w któ­rych prze­by­wa­ły ro­dzi­ny cho­rych. Pre­fek­tu­ra zde­cy­do­‐
wa­ła, że straż­ni­cy mogą strze­lać do osób, pró­bu­ją­cych prze­kro­czyć bra­mę. W mie­ście szy­ko­‐
wał się bunt, ale stłu­mi­ła go ro­sną­ca licz­ba za­ka­żeń. Pre­fek­tu­ra sta­ra­ła się też przyspieszyć
pochówek zmarłych. Wszel­kie for­mal­no­ści zo­sta­ły ogra­ni­czo­ne do mi­ni­mum. W po­grze­bach nie
mo­gły uczest­ni­czyć ro­dzi­ny, a w koń­cu za­czę­to grze­bać zmar­łych w ma­so­wych gro­bach. Gra­‐
ba­rze i sa­ni­ta­riu­sze czę­sto cho­ro­wa­li, ale bez­ro­bo­cie spra­wi­ło, że nie bra­ko­wa­ło chęt­nych. W
koń­cu, pre­fek­tu­ra wpa­dła na po­mysł palenia zwłok w krematoriach. Dok­tor Ca­stel pra­co­wał nad
serum przeciwko dżumie. Pierw­szym pa­cjen­tem, któ­re­mu je po­da­no, był sy­nek sę­dzie­go śled­‐
cze­go Otho­na. Nie­ste­ty, mały Filip zmarł. Śmierć dziec­ka wstrzą­snę­ła dok­to­rem Rieux, ale też
oj­cem Pa­ne­lo­ux, któ­ry rów­nież do­łą­czył do for­ma­cji sa­ni­tar­nych. Je­zu­ita zmie­nił swo­je po­glą­dy
na te­mat epi­de­mii. Nie­dłu­go póź­niej, rów­nież za­cho­ro­wał i zmarł. Zachorował również Grand.
Po­zwo­lił na prze­czy­ta­nie swo­jej książ­ki. Oka­za­ło się, że wszyst­kie stro­ny są za­pi­sa­ne tym sa­‐
mym zda­niem w róż­nych wer­sjach. Dok­tor Rieux po­dał cho­re­mu se­rum Ca­ste­la. Ku za­sko­cze­niu
wszyst­kich, Grand wyzdrowiał. Licz­ba ofiar za­czę­ła spa­dać. Jed­ną z ostat­nich ofiar był sę­dzia
Othon. Na uli­cach po­now­nie po­ja­wi­ły się szczu­ry, tym ra­zem zdro­we. W oko­li­cach Bo­że­go Na­‐
ro­dze­nia, moż­na było już mó­wić o wy­ga­sa­niu epi­de­mii. Wła­śnie wte­dy, zachorował Jean Tarrou.
Ku roz­pa­czy dok­to­ra Rieux, Tarrou zmarł. Nie­dłu­go póź­niej, Rieux otrzymał telegram o śmierci
żony. Stra­ta dwóch bli­skich osób bar­dzo nim wstrzą­snę­ła.
Ko­niec epi­de­mii do­pro­wa­dził Cot­tar­da do sza­leń­stwa. Męż­czy­zna za­ba­ry­ka­do­wał się w miesz­‐
ka­niu i zaczął strzelać do przechodniów. Zo­stał za­trzy­ma­ny przez po­li­cję. Po otwar­ciu bram, do
Ora­nu przybyła żona Ramberta. Grand wró­cił do pra­cy nad książ­ką. Dok­tor Rieux stwier­dził, że
bak­cyl dżu­my ni­g­dy nie od­cho­dzi, ale po­zo­sta­je uśpio­ny.
jpolski.na6 Strona 187
 Motywy w utworze
Motyw zarazy - Najważniejszy i związany z główną tematyką powieści jest motyw zarazy i
choroby. Miasto Oran ogarnęła bowiem epidemia dżumy dymieniczej – śmiertelnej, bardzo
zakaźnej choroby, która szybko rozprzestrzenia się wśród mieszkańców. Camus obrazowo
opisuje jej objawy, nabrzmiałe węzły chłonne, plamy na ciele chorych i gorączkę. Początkowo
bohaterowie pozbawieni byli lekarstwa na tę chorobę, z czasem opracowali jednak skuteczne
serum. Całość opisywana jest przez narratora powieści, którym jest doktor Bernard Rieux, co
Camus ukrywa przed czytelnikiem do ostatniej chwili, chcąc stworzyć opis nie tylko
zawierający medyczną perspektywę, ale także spojrzenie zwykłego mieszkańca Oranu. Dżuma
służy także autorowi jako rozbudowana metafora zła na świecie lub wojny – Camus wydał
bowiem swoje dzieło już po zakończeniu II wojny światowej. Dżuma jest więc nie tylko chorobą,
ale symbolem zła rozprzestrzeniającego się wśród ludzi.
Motyw śmierci -Z chorobą powiązany jest także w powieści motyw śmierci, który nieubłaganie
z niej wynika. Początkowo mieszkańcy Oranu nie mieli dostępu do lekarstwa na dżumę, zabijała
więc ich ona bez litości. Dopiero doktor Rieux opracował skuteczne serum i zaczął podawać je
pacjentom. Śmierć jest naturalnym elementem krajobrazu ogarniętego zarazą i w każdej chwili
może ona sięgnąć po każdego. Martwe ciała szybko stają się elementem codzienności,
podobnie jak śmierć bliskich. Śmierć prowokuje również mieszkańców do refleksji
filozoficznych na temat jej natury oraz sensu.
Motyw cierpienia -Motywom śmierci i choroby towarzyszy także nieodłączny motyw
cierpienia. Spowodowane jest ono bólem i dolegliwościami związanymi z chorobą, ale także
śmiercią bliskich i strachem o własną przyszłość. Cierpienie dotyka szybko wszystkich
bohaterów, którzy muszą przyzwyczaić się do jego obecności. Cierpienie dodatkowo zaczyna
zmieniać bohaterów – przykładowo doktor Rieux zaczyna obojętnieć na śmierć swoich
pacjentów, gdyż widział jej zbyt wiele. W trakcie zarazy cierpią także niewinni, tacy jak dzieci.
Cierpienie nie jest więc sprawiedliwe, nie jest też karą za grzechy, dotyka wszystkich, nawet
jeśli na nie nie zasłużyli.
Motyw pracy - Motyw pracy pojawia się także w powieści, ponieważ wraz z nastaniem
epidemii, zmienia się także jej istota oraz inne jej aspekty zyskują na znaczeniu. W trakcie tego
typu klęsk praca niektórych przestaje mieć znaczenie, natomiast inne zawody, takie jak na
przykład lekarz, stają się jeszcze ważniejsze niż na co dzień. Epidemia wywraca stały porządek
świata i sprawia, że najważniejsi w społeczeństwie stają się medycy i osoby, które zajmują się
najbardziej podstawowymi aspektami życia, na przykład produkując i dostarczając jedzenie. W
czasie takich katastrof okazuje się bowiem, bez których zawodów społeczeństwo nie jest w
stanie się obyć, a które mogą istnieć tylko w bezpiecznych czasach dobrobytu. Praca w
epidemii jest także wyjątkowo ciężka i wymagająca.
Motyw poświęcenia -Czas epidemii dżumy nie jest czasem zwykłym, dlatego w powieści tej
pojawia się także motyw poświęcenia. Cała społeczność musi poświęcić się, by razem zaradzić
rozwijającej się katastrofie. Największego poświęcenie dokonują lekarze, którzy zajmują się
chorymi, doktor Rieux dodatkowo opracował także dla nich lecznicze serum. Poświęcił on swój
czas, uwagę i energię, by ulżyć w chorobie cierpiącym, nawet gdy miał świadomość, że nie jest
w stanie ich uratować. Dżuma ukazała też ukrytą twarz mieszkańców Oranu. Wcześniej zdawali
się być oni skupieni tylko na sobie, jednak kryzys sprawił, że poświęcili się oni dla innych.
Zrozumieli, że jako społeczność powinni działać razem i że są odpowiedzialni za siebie
nawzajem.
Strona 188
jpolski.na6
 ROK 1984
George Orwell
George Orwell (1903-1950) Angielski pisarz i publicysta, szczególnie krytyczny wobec
komunizmu, który szczególnie zasłynął powieściami ,,Rok 1984'' oraz ,,Folwark zwierzęcy''.

Geneza utworu
Utwór przez wszystkie lata od swego powstania nie traci na atrakcyjności i aktualności. Jest
odczytywany jako tekst niosący sugestywne i przerażające ostrzeżenie przed
totalitaryzmem, systemem stalinowskim. Powieść Orwella odegrała znaczącą rolę w
ostrzeganiu czytelników przed tego rodzaju zagrożeniami. „Rok 1984" to powieść, gdyż jest
to obszerny, wielowątkowy utwór epicki, w którym występują bohaterowie pierwszoplanowi,
drugoplanowi i epizodyczni. Osobą mówiącą jest narrator, który relacjonuje poszczególne
wątki, układające się w fabułę utworu. Jako antyutopia, czyli tzw. utopia negatywna, powieść
przedstawia obraz społeczeństwa przyszłości (utwór powstał w roku 1948, a jego akcja toczy
się w roku 1984). Widoczne w utworze idealne uporządkowanie świata, które było zaletą
krain opisywanych w wizjach utopijnych, w antyutopii staje się nieludzkim koszmarem.,, Rok
1984" można także nazwać satyrą na obraz świata istniejący w roku 1948, kiedy tekst
powstał, i przewidujący koszmar, do którego ten świat zdąża.

Czas i miejsce akcji

Rok 1984, Londyn (wchodzący w skład supermocarstwa Oceanii, obejmującego obie Ameryki,
wyspy Oceanu Atlantyckiego, łącznie z Wyspami Brytyjskimi, Australię, wyspy południowego
Pacyfiku oraz południową część Afryki).

Bohaterowie
Społeczeństwo Oceanii dzieli się na członków Partii Wewnętrznej (obdarzonych przywilejami),
członków Partii Zewnętrznej oraz klasę najniższą, tzw. proli. Na szczycie tej hierarchii
znajduje się tajemnicza osoba Wielkiego Brata.
Winston Smith - członek Partii Zewnętrznej, pracujący w Departamencie Archiwów w
Minister- stwie Prawdy-Miniprawd". Drobny, chudy mężczyzna, lat około 40, choć sam nie
jest pewny dokład nej daty swego urodzenia (rok 1944, 1945?). Miał kiedyś żonę, Katherine,
głupią, fanatyczną wielbicielkę Partii (opuściła go wiele lat wcześniej). Charakteryzuje go zły
stan zdrowia: częste napady kaszlu, wrzód na łydce. Bohater próbuje się zbuntować
przeciwko Partii, ale zostaje zdemaskowany i trafia do lochów Ministerstwa Miłości.

jpolski.na6
Strona 189
Julia — ukochana Winstona; pracownica Departamentu Literatury. Jest mechanikiem, zajmuje
się konserwowaniem maszyn piszących powieści pornograficzne przeznaczone dla proli. Jest
to młoda, 26-letnia, szczupła, wysportowana, atrakcyjna dziewczyna. Nosi szkarłatną szarfę,
emblemat Młodzie- żowej Ligi Antyseksualnej. Razem z Winstonem zostaje zdemaskowana i
uwięziona.
O'Brien - członek Partii Wewnętrznej, potężny, dobrze zbudowany mężczyzna, o surowym, a
jednak niepozbawionym uroku, uprzejmym wyrazie inteligentnej twarzy. Nosił okulary, które
zwykł poprawiać charakterystycznym, rozbrajającym, niezwykle kulturalnym ruchem,
przypominającym Winstonowi gest osiemnastowiecznego szlachcica, częstującego znajomych
tabaką. Winston miał go za sprzymierzeńca, ale O'Brien okazał się bezwzględnym
funkcjonariuszem; torturował Winstona w Ministerstwie Miłości.
Wielki Brat - postać niebiorąca udziału w akcji powieści; o nim się tylko mówi. Stanowi uoso-
bienie nieśmiertelnej idei Partii, przebranie, w którym ona ukazuje się światu. Jego podobizny
patrzą na ludzi z gigantycznych plakatów znajdujących się na każdej ulicy. Portrety zostały tak
stworzone, iż patrzący ma wrażenie, iż nieustannie znajduje się pod czujną obserwacją
śledzących go oczu. Wielki Brat ma ciemne włosy, wąsy i uważne spojrzenie (wygląd
nasuwający skojarzenie z wyglądem Stalina).
Goldstein - postać stworzona na potrzeby propagandy, jako wróg Partii, którego należy
nienawidzić. Twarz Goldsteina pojawia się na teleekranach w trakcie seansów Dwóch Minut
Nienawiści. Była to szczupła twarz siwowłosego człowieka o semickich rysach, w okularach, z
kozią bródką (skojarzenie z postacią Lwa Trockiego, przeciwnika Stalina). Jej wyraz był dość
bystry, a jednoczenie nasuwał skoja- rzenie z wyrazem pyska głupiej owcy. W trakcie seansów
Goldstein jadowitym głosem histerycznie szkalował Partię i Wielkiego Brata. Jego wygląd i
słowa budziły pogardę, ale i strach. Goldstein rzekomo miał stać na czele Braterstwa, tajnej
organizacji przeciwnej Partii, miał też być autorem Księgi Goldsteina, a jak się okazało, wyszła
ona spod pióra między innymi samego O'Briena.
Charrington - stary antykwariusz, właściciel sklepu z rupieciami, znajdującego się w dzielnicy
proli. Winston wynajmuje u niego pokój na spotkania z Julią. Rzekomy staruszek okazuje się
zaledwie około 35-letnim mężczyzną, agentem Policji Myśli, który śledzi kochanków przez
teleekran znajdujący się na ścianie za ryciną.

Treść
Akcja powieści dzieje się w Londynie, w którym główny bohater, Winston Smith, pracował w
Ministerstwie Prawdy. W jego mieszkaniu natomiast powieszony został teleekran, z którego
głos odczytywał kolumny cyfr. Teleekran był czymś w rodzaju lustra – śledził wszystkie
poczynania Smitha i nadawał treści propagandowe. Niemożliwe było wyłączenie go. Na
Ministerstwie Prawdy widniał napis: „Wojna to pokój; Wolność to niewola; Ignorancja to siła”.
W Oceanii, bo tak nazywało się państwo, funkcjonowały jeszcze inne ministerstwa:
Ministerstwo Pokoju (zajmujące się w rzeczywistości prowadzeniem ciągłych wojen),
Ministerstwo Prawdy (zajmuje się propagandą), Ministerstwo Miłości (pilnujące za pomocą
tortur porządku w państwie), Ministerstwo Obfitości (obcinające racje żywieniowe). Smith
postanowił pisać pamiętnik, choć wiedział, że może to skończyć się karą śmierci. Przypomniał
sobie jednak o dziewczynie, którą widział wczoraj w czasie „Dwóch Minut Nienawiści” (czyli
pokazywania na ekranie twarzy kontrrewolucjonisty, Emmanuela Goldsteina i ciskania w
ekran różnymi przedmiotami). Potem zorientował się, że w pamiętniku ma zapisane słowa:
„Przecz z Wielkim Bratem”.
Strona 190
jpolski.na6
Uważano to za myślozbrodnię, która podlegała „ewaporowaniu”, czyli zniknięciu ze świata. O
7.15 obudził go głos budzika dochodzący z ekranu i Smith gimnastykował się. Wtedy też
rozmyślał, że Oceania od zawsze prowadziła wojny, że historia jest zafałszowana. W pracy
zajmował się przerabianiem różnych tekstów na potrzeby Partii. Napawało go to
obrzydzeniem. Uważał też, że każdy zbyt inteligentny człowiek jest dla Partii niebezpieczny,
bo ona potrzebuje tych przeciętnych. Ponownie spotkał dziewczynę, myśląc, że jest z Policji
Myśli. Potem pisał pamiętnik, z którego wynikało, że w Oceanii prostytucja jest zakazana, a
miłość fizyczną pokazywano jako coś brudnego, nieprzyzwoitego, nienormalnego. Smith miał
kiedyś żonę, ale rozstali się, ponieważ małżonka uważała spłodzenie dziecka za swój
obowiązek wobec Partii. Następnie przeglądał podręcznik do historii i snuł rozważania na
temat fałszowania historii przez Partię. Jakiś czas później Smith poszedł do dzielnicy proli
(proletariat) i chciał wynająć, w wielkiej tajemnicy oczywiście, pokój w małym sklepiku.
Wychodząc, zobaczył znów znajomą dziewczynę.
Dziewczynę spotkała także w pracy i pewnego dnia włożyła mu ona po kryjomu karteczkę do
ręki. Napisała tam, że kocha Smitha. Postanowił po jakimś czasie umówić się z dziewczyną,
najpierw na Placu Zwycięstwa w Londynie, a potem w lesie pod miastem. Julia wyznała, że
nienawidzi Partii i tylko zachowuje pozory. Potem kochali się w lesie. Spotykali się dość
rzadko, bo pracowali, ale dalej wszystko utrzymywali w ścisłej tajemnicy. Julia prowadziła
życie pełne romansów i zabawy, ale nikt o tym nie wiedział, bo groziłaby jej kara. Po pewnym
czasie Smith wynajął do spotkań z Julią pokoik nad sklepem Charringtona. Tymczasem
obchodzono Tydzień Nienawiści, w którym palono kukłę Goldsteina, atakowano dzielnicę
proli, zrzucano rakiety na kina i place zabaw. Smith i Julia rozmawiali już otwarcie o
nienawiści do Partii i tajnym Braterstwie, które miało cele rewolucyjne. Smith myślał, że
O’Brien, wysoki urzędnik Wewnętrznej Partii, jest kimś z Braterstwa. Potem O’Brien zaprosił
go do siebie do domu, a Winston sądził, że wreszcie uda im się przejść do opozycji. I
rzeczywiście pewnego dnia poszedł z Julią do O’Briena, którego dom opływał w luksusy. Ku
ich zdziwieniu gospodarz wyłączył teleekran. Para wyznała, że gotowa jest przystąpić do
Braterstwa, a nawet posunąć się do zbrodni. Kochankowie mówili, że zależy im na byciu
razem. Potem O’Brien omówił zasady działania organizacji, sugerował, że członkowie prawie
się nie znają i muszą zawsze liczyć na siebie. Po kilku dniach Winston otrzymał Księgę
Goldsteina, w której były wszystkie ważne myśli Braterstwa. Pewnego dnia czytał ją z Julią w
tajnym pokoiku, ale zasnęli. Kiedy się obudzili, doszli do przekonania, że siła tkwi w prolach, a
ich klasa jest martwa. Mówili: „Jesteśmy martwi”, a jakiś głos powtarzał ich słowa. Byli
przerażeni. Do pokoiku wszedł pan Charrington i bohaterowie zrozumieli, że jest to tajny
agent Policji Myśli.
Winston obudził się w celi z białych kafli. Była tam jeszcze toaleta i półka, na której prawie nie
można usiąść. Był głodny, bał się, ponieważ dowiedział się o obozach pracy i o tym, że
więźniowie polityczni są gorzej traktowani niż kryminalni. Nie zajmował się Julią, bo przeraziła
go myśl o torturach. Okazało się, że więźniowie są również głodzeni, część z nich trafiła do
celi, ponieważ rodziny powiadomiły władze, błagają o litość. Do celi Winstona wszedł O’Brien,
który także był agentem. Smith uświadomił sobie, że wiedział o tym od samego początku.
Potem poczuł tylko ból. Po wielogodzinnych torturach przyznał się do winy, ale i tak poddano
go innym torturom wykonywanym za pomocą urządzenia elektrycznego. Celem tych mąk
było stworzenie nowego człowieka, który uwierzy we wszystko, co powie Partia, uwierzy w
jej siłę i skuteczność. Dowiedział się również, że Julia go zdradziła, a O’Brien stwierdził, że
Winston Smith nie istnieje. Później Smith przechodził w nową tożsamość, był uczony, że
Księga Goldsteina jest nic niewarta, Partia chce władzy dla samej władzy, a życie jednostki

jpolski.na6 Strona 191

ma sens, gdy jest w służbie ideologii. O’Brien tłumaczył też, że cała uwaga powinna skupić się
na Wielkim Bracie. Mimo wielotygodniowego procesu „leczenia” Winston dalej nienawidził
Wielkiego Brata i w końcu wyznał prawdę. Odesłano go do Pokoju 101 i wyjaśniono mu, że w
tym miejscu każdy człowiek dostaje to, czego się boi. Smithowi groziło położenie szczurów
na twarz, ale krzyknął, że mają to zrobić Julii. Tym sposobem ją zdradził. Został wypuszczony
na wolność i po jakimś czasie zrozumiał, że kocha Wielkiego Brata.

Problematyka utworu
„Rok 1984” ukazuje wpływ systemu totalitarnego na jednostkę. Orwell obnaża mechanizmy
kontroli obywateli i pokazuje prawdziwe oblicze „troskliwej” Partii. System oparty na
doprowadzonej do granic absurdu kontroli stara się zniszczyć wszelkie przejawy
człowieczeństwa. Tępi każdy przejaw indywidualizmu, nawet myśl jest tutaj zbrodnią. Nie
wolno pisać pamiętników, ponieważ historia też jest własnością Partii i zmienia się wraz z
prowadzoną polityką. Zabronione są romanse, a małżeństwo ma sprzyjać przede wszystkim
płodzeniu potomstwa, które Partia wychowuje wedle własnych norm.
Zniewolenie jest zatem absolutne, jednostka nie ma prawa do własnych wspomnień, myśli,
refleksji, a nawet pragnień. Każde jej zachowanie jest obserwowane i analizowane. System
narzuca też uczucia, jak np. nienawiść do wroga i miłość do Wielkiego Brata. Ludzie stają się
bezwolnymi maszynami, posłusznie wykonującymi polecenia. W tym odhumanizowanym
świecie tylko prole zachowują jakieś ludzkie uczucia, choć żyją na skraju ubóstwa. Nawet
dzieci donoszą na rodziców, więzi rodzinne nie mają znaczenia, kiedy w grę wchodzi
lojalność wobec Partii.

Motywy w utworze
Motyw antyutopii- Jako osobny gatunek antyutopia rozwinęła się w XX w., gdy zaczęła
ukazywać przerażającą wizję systemów totalitarnych. O ile utopia wyrastała z marzeń
autorów o lepszym świecie i była niemożliwą do zrealizowania wizją świata, przeciwstawną
wobec świata realnego, o tyle antyutopia wyrasta z lęku autora przed rzeczywistością, która
może nadejść, a która jest logiczną i prawdopodobna konsekwencją istniejącego
totalitarnego porządku świata.
Motyw wojny- Trzy przedstawione w utworze supermocarstwa (Oceania, Wschódazja,
Eurazja) trwają w permanentnym stanie wojny. Wojna ta jednak nie toczy się w żadnym
określonym celu; stanowi ona cel sam w sobie. Jest sposobem likwidowania nadwyżek
produkcyjnych, utrzymywania społeczeństwa w stanie niedostatku czy wręcz głodu, a tym
samym uniemożliwia podnoszenie jego poziomu wykształcenia i samoświadomości. Ludźmi
niewykształconymi zaś łatwiej jest rządzić, sterować. Ta stale trwająca wojna nasuwa
skojarzenia z rywalizacją między Stanami Zjednoczonymi a Związkiem Radzieckim, mającą
miejsce w rzeczywistym świecie po zakończeniu II wojny światowej. Rywalizacja owa, zwana
zimną wojną", również utrzymywała świat w stanie zagrożenia, a jednocześnie była chwytem
politycznym, gdyż jako taka nie mogła zostać rozstrzygnięta.
Motyw prawdy i kłamstwa - Funkcjonowanie społeczeństwa w „Roku 1984" opiera się na
powszechnym, gigantycznym kłamstwie, w które wszyscy (z nielicznymi wyjątkami) pokornie
wierzą, dzięki wytworzonej zdolności dwójmyślenia". Prawda jest wartością absolutnie
relatywną, a zdolność do jej postrzegania, która dla Winstona była kryterium wolności i
normalności człowieka, zostaje zakwestionowana.

jpolski.na6 Strona 192

 Motyw miłości- Uczucie miłości w świecie stworzonym przez Orwella nie ma prawa istnieć,
jak zresztą żadne głębokie i szczere relacje międzyludzkie. Człowiek w tym świecie musi być
absolutnie samotny. Bohater znajduje jednak swoją Julię, prawdziwą miłość, chociaż miłość ta
- przynajmniej z jej strony - zdaje się motywowana przede wszystkim nieodpartą potrzebą
sprzeciwienia się Partii. Nie można zaprzeczyć, iż tych dwoje łączy więź nie tylko fizyczna,
ale ta więź nie wytrzymuje jednak tak straszliwej próby, jaką są tortury w pokoju 101. Po ich
przejściu, jak mówi Julia, nie potrafi się już kochać.

jpolski.na6 Strona 193

 GÓRĄ EDEK
Marek Nowakowski
Marek Nowakowski (1935 - 2014) - Pisarz, autor scenariuszy filmowych. Absolwent Wydziału
Prawa Uniwersytetu Warszawskiego (1958). Debiutował w 1957. W latach 70. współpracował
z paryską "Kulturą", a także z czasopismami krajowymi, zarówno oficjalnymi ("Literatura",
"Tygodnik Powszechny") jak i "drugoobiegowymi". W 1976 należał do sygnatariuszy
protestów przeciwko zmianom w Konstytucji PRL. W 1977 był jednym z założycieli
niezależnego pisma "Zapis". W marcu 1984 został aresztowany i oskarżony o działalność na
szkodę interesów PRL, w czerwcu tego samego roku pisarza zwolniono z aresztu, a akt
oskarżenia został wniesiony do Sądu Warszawskiego Okręgu Wojskowego, dalsze
postępowanie procesowe zostało uchylone na mocy amnestii. Dopiero w 1990 Najwyższy Sąd
Wojskowy uchylił akt oskarżenia z braku dowodów winy. W latach 80. publikował wyłącznie
za granicą i w prasie niezależnej.

Geneza utworu
Tekst ukazał się po raz pierwszy w tomie opowiadań ,,Prawo Prerii" w 1999r. W opowiadaniu
widoczne są cechy twórczości pisarza inspirowane wydarzeniami codzienności.

Czas i miejsce akcji

Akcja toczy się w czasach współczesnych na ulicy w centrum miasta.

Treść
Górą „Edek” Marka Nowakowskiego to bardzo ciekawy przykład odniesienia jednego dzieła
literackiego do innego. W tym przypadku Nowakowski nawiązał do słynnego dramatu
Sławomira Mrożka, pt. Tango. Nawiązanie to dotyczy postaci Edka, który – co warte
przypomnienia – w dramacie Mrożka stanowił personifikację brutalnej siły, która zawsze
triumfuje tam, gdzie do głosu dochodzi chaos i dezorganizacja porządku społecznego.
Opowiadanie Nowakowskiego przedstawia proste, codzienne zdarzenie, które pokazuje, że
nawet brak kultury w najprostszych zrachowaniach społecznych może być sygnałem o złym
stanie danego społeczeństwa.
Pewnego dnia na ulicy pewnego (niewymienionego z nazwy) miasta dochodzi do z pozoru
błahego wydarzenia. Akcja opowiadania Marka Nowakowskiego dzieje się na ruchliwej ulicy,
na której wielu kierowców chce zaparkować swoje samochody. Niestety miejsc parkingowych
jest bardzo mało. Kierowca małego fiata dostrzega jednak jedno wolne miejsce i próbuje
manewrować autem, by na nim zaparkować. Chwilę manewru wykorzystuje kierowca
wielkiego forda, który blokuje to miejsce. Między dwoma autami zapada impas, ponieważ oba
chcą zająć wolne miejsce. W kolejce jednak czekają inne samochody, których kierowcy
zaczynają się niecierpliwić i trąbić.

jpolski.na6 Strona 194

 Pod presją sytuacji kierowca fiata ustępuje, a wolne miejsce zajmuje ford. Kierowca fiata
wysiada jednak z samochodu i próbuje rozmawiać z kierowcą forda, by uświadomić mu, że
zachował się on bardzo nie fair – to on był bowiem pierwszy w kolejce do wolnego miejsca.
Kierowca, który okazuje się człowiekiem dużych rozmiarów, znaczących o sile fizycznej,
ignoruje mniejszego od siebie kierowcę fiata. To właśnie on jest tytułowym Edkiem z Tanga
Mrożka, osobą reprezentującą triumf siły nad uczciwością i dobrym wychowaniem.
Dostrzegalne jest tutaj zestawienie dużego i groźnie wyglądającego kierowcy dużego wozu z
niewielkim inteligentem z małego fiata. To symboliczne przedstawienie faktu, że siła,
arogancja i wulgarność ignorują zasady kultury, taktu i zwykłej ludzkiej przyzwoitości.

jpolski.na6
Strona 195
RAPORT O STANIE
WOJENNYM
Geneza utworu
Autor zaczął pisać opowiadania o stanie wojennym w dniu jego ogłoszenia, gdy wyszedł z
Ministerstwa Spraw Wewnętrznych po przesłuchaniu. Chciał, by były świadectwem czasów.
Książka ukazała się w dwóch kolejnych tomach w latach 1982-1983 w Paryżu. W Polsce
wydawano ją w tzw. drugim obiegu.

Czas i miejsce akcji

Wydarzenia opisane w opowiadaniach związane są z czasem stanu wojennego w Polsce czyli
w okresie najbliższych miesięcy po 13 grudnia 1981 r.

Bohaterowie
W utworze polskie społeczeństwo przedstawione jest jako ludzie zróżnicowani wiekowo, o
odmiennych przekonaniach politycznych, prezentujący rozmaite postawy i mentalność. Obok
zwolenników stanu wojennego i konfidentów są wśród nich zwykli krzywdzeni obywatele,
opozycjoniści obok służb mundurowych wiernych rządowi. Postacie są typowe, najczęściej
bez nazwiska.

Treść wybranych opowiadań

Lancet
Doktor Mozolski, były żołnierz Armii Krajowej, więziony po wojnie jako zapluty karzeł reakcji,
sympatyzuje z młodymi solidarnościowcami. Jego sąsiad z bloku należy do władz związku,
kiedyś doktor leczył jego matkę. Po ogłoszeniu stanu wojennego lekarz spotyka tego młodego
brodacza w centrum miasta. Widać, że sąsiad się ukrywa. Doktor deklaruje, że na oddziale
chirurgicznym może na różne sposoby pomóc związkowcom.

Sekretne oblicze
Komisarz przysłany przez władze do zakładu ogłasza zawieszenie oddziału Solidarności i chce
zarekwirować dokumenty związku. Kilka osób wynosi je z biura, by nie dostały się w jego ręce.
Piotrowska, jako jedyna, zaczyna gorliwą współpracę z bezpieką. Księgowy burzy jej spokój
ducha, pytając, czy się zbyt wcześnie nie ujawniła.

jpolski.na6 Strona 196

 Kanarek
Pewna starsza pani posiadała kanarka, którego nazwała Kubuś. Był on dla niej szczególnie
ważny, traktowała go nawet jak swojego partnera życiowego. Kubuś był jej ukochanym
zwierzątkiem. Staruszka często rozmawiała z ptaszkiem. Były to właściwie jej monologi.
Historie opowiadane przez kobietę z reguły dotyczyły jej przeszłości, I wojny światowej, a
także rewolucji trwającej w Rosji. Ptaszek odpowiadał jej czasami śpiewem, którego kobieta z
zaciekawieniem i radością słuchała. Jednakże pewnego dnia coś się zmieniło - zwierzątko
stało się kapryśne i umilkło. Kanarek zupełnie przestał się odzywać. Kobieta miała nadzieję, że
za jakiś czas mu przejdzie. Martwiła się o swojego towarzysza, o to, czy nie zachorował.
Zamierzała zabrać go do weterynarza. Odwlekała to wciąż, aż nadszedł dzień, w którym
ogłoszono stan wojenny, co uniemożliwiło jej zabranie zwierzaka do lekarza. Minęło trochę
czasu i szczęśliwa staruszka zadzwoniła do kogoś. Mówiła, że kanarek wreszcie znów
zaśpiewał. Osoba, która kontrolowała tę rozmowę, odebrała to jako jakiś tajemniczy szyfr.

Motywy w utworze
Motyw życia codziennego podczas stanu wojennego - stan wojenny przeciął codzienność
mieszkańców Polski; przecinał ją w różnych miejscach i sferach, zależnie od miejsca osoby i
grupy. Marek Nowakowski ukazał obraz życia codziennego mieszkańców w tym czasie,
między innymi w opowiadaniu pod tytułem ,,Kanarek", gdzie stan wojenny uniemożliwił
Starszej Pani pójścia ze zwierzakiem do weterynarza.
Motyw historii - wprowadzenie Stanu Wojennego 13 grudnia 1981 roku.
Motyw zniewolenia przez system totalitarny - Stan wojenny był najstraszniejszym czasem
w ostatnich dziejach Rzeczpospolitej, najbardziej dramatycznym i najbardziej traumatycznym.
Wprowadzenie stanu wojennego oznaczało ograniczenie zagwarantowanych Konstytucją
wolności i praw człowieka i obywatela, a także zmiany kompetencji organów władzy
publicznej.

jpolski.na6 Strona 197

 MIEJSCE
Andrzej Stasiuk
Andrzej Stasiuk - Prozaik, dramaturg, poeta, zajmuje się także krytyką literacką. W młodości
półtora roku spędził w więzieniu. Uchodzi za jednego z najważniejszych polskich pisarzy
średniego pokolenia.

Geneza utworu
Inspiracją do napisania utworu były rzeczywiste losy cerkwi grekokatolickiej. Opowiadanie
zawiera filozoficzne rozważania o czasie, przestrzeni i przemijaniu. Należy do zbioru
opowiadań ,,opowieści galicyjskie", wydanym w 1995 roku.

Czas i miejsce akcji

Akcja z pewnością rozgrywa się nie wcześniej niż w roku 1993, bo wtedy doszło do rozbiórki
cerkwi. W opowiadaniu nie mamy także szczegółowej lokalizacji miejsca, natomiast biografia
Stasiuka i jego historia pozwala domniemywać, że miejsce akcji to wieś Czarne.

Bohaterowie
Narrator - oprowadza turystę po miejscu, w którym była dawna cerkiew grekokatolicka pw.
św. Dymitra Męczennika, opowiada mu jej historię.
Starzec - dawny mieszkaniec wsi, jego ojciec budował cerkiew, a on został w niej
ochrzczony, a teraz przybył tu jako dziewięćdziesięciolatek; pragnął przed śmiercią powrócić
do tego miejsca.
Turysta - robi zdjęcia i przechadza się oprowadzany przez narratora

Treść utworu
Narrator i turysta z aparatem przechadzają się po miejscu, w którym stała cerkiew
grekokatolicka pw. św. Dymitra Męczennika, przeniesiona w 1993 roku ze wsi Czarne do
skansenu w Nowym Sączu. Narrator opowiada turyście o tym miejscu. Opowiada o budowli,
która powstawała niczym arka przy współpracy ludności z łemkowskiej wsi Czarne, która w
śniegu, znoju, zimnie i z wielką pieczołowitością budowała świątynię i zrobiła to bardzo
szybko. Turysta zaczął fotografować miejsce, które narrator podejrzewa jako to, w którym
znajdowała się cerkiew. Mieszają się plany wydarzeń — ten teraz w obecności turysty i ten
dawny, opisujący pogodę i warunki pracy w różnych porach roku. Opowiada o tym, że gdy
otwarto wschodnią granicę, zaczęli się tu pojawiać dawni wysiedleńcy, kobiety przybywały i
klęczały. Mówi o starcu, ponad dziewięćdziesięcioletnim, którego nie było w tym miejscu
pół wieku i teraz przybył tu wnoszony przez dzieci na krześle, jest już sparaliżowany.

jpolski.na6 Strona 198

 To dla niego istotne miejsce, które budował jego ojciec, a jego chrzczono w tej świątyni.
Mówił on narratorowi o tym, gdzie w życiu bywał, ale zawsze pamiętał o tym miejscu.
Starzec opowiada narratorowi kto i gdzie mieszkał, przedstawia mu dawny świat, jakby on
nadal istniał, na końcu uśmiecha się ironicznie i uznaje, że już może umierać, jakby obecność
w tym miejscu, które stało się dla niego symbolem początku jego istnienia. Uważa on, że
natura przejęła to miejsce, tam, gdzie była dawna dzwonnica, dzisiaj korony drzew zamieszkuje
puszczyk. Natura pochłania tę przestrzeń, zagarnia ją w swój świat tajemnic.
Cały czas turysta robił zdjęcia. Narrator wracał jednak wspomnieniami do momentu budowy,
zastanawiał się, ile potrzeba było lat, by cerkiew zyskała uroczysty wygląd. Opowiada o tym,
jak miejsce naturalnie się starzało, było widać jego przemijanie. Odnosi się z pogardą do tego,
że teraz konserwatorzy będą rozważać, w jakim stylu: bizantyjskim czy barokowym wzniesiono
świątynie, będą używać chemikaliów, by zabezpieczyć elementy. Dla niego miejsce nie ma
wymiarów. Nazywa je „punktem i nieuchwytną przestrzenią” i stwierdza, że nie ma
pewności, czy faktycznie zabrano stąd świątynię. Wtedy turysta chowa aparat i pyta, gdzie
było wejście do cerkwi, na co narrator odpowiada mu, że stoi na jej progu.

Motywy w utworze
Motyw vanitas - motyw przemijania, o czym świadczy cerkiew, która istnieje już jedynie w
pamięci, co wcale nie odbiera jej sacrum, jest jednocześnie wtedy i teraz , jest obecna realnie w
muzeum i we wspomnieniach.
Motyw miejsca - istnieje raz na zawsze, nigdy nie zginie, nie można go zmienić, nadal w
pamięci ludzi i dawnych mieszkańców wsi jest strefą sacrum.
Motyw wspólnoty - Stasiuk poruszył także motyw wspólnoty i tożsamości, opisując miejscową
społeczność Łemków. Została ona wysiedlona ze swoich terenów, ale mimo to wciąż była
jednością, trzymając się wspólnych miejsc, symboli i rytuałów. Pokazuje to, że w przypadku
silnych społeczności, opartych na czymś więcej niż tylko wspólne tereny zamieszkania, trudne
jest rozbicie ich, ponieważ łączy je coś więcej, coś wyjątkowego i pełnego znaczenia, jak na
przykład wspólna historia.
Motyw pamięci - W tym opowiadaniu ważny jest także motyw pamięci. Stasiuk pokazuje, że
często jest ona jedynym, co pozostaje po pewnych miejscach, rytuałach czy zdarzeniach.
Istotne jest więc pielęgnowanie jej, by kolejne pokolenia mogły dzięki temu budować swoją
tożsamość i zrozumieć dawne symbole, ważne dla ich rodziców i dziadków. Pamięć czasami
jest jedynym, co jest w stanie trzymać człowieka przy danym miejscu, bez niej bowiem nic nie
miałoby znaczenia.

jpolski.na6 Strona 199

PROFESOR ANDREWS
W WARSZAWIE
Olga Tokarczuk
Olga Tokarczuk to wybitna prozaiczka i eseistka, laureatka nagrody Nobla w dziedzinie
literatury za 2018 rok.

Geneza utworu
,,Profesor Andrews w Warszawie’’ to jedenaste opowiadanie Olgi Tokarczuk pochodzące z
tomu ,,Gra na wielu bębenkach’’. Tom został zdobył nominację do Nagrody Nike i nagrodę
czytelników.

Czas i miejsce akcji

Akcja utworu rozpoczyna się popołudniu 12 grudnia 1981 roku, kiedy profesor przylatuje do
Polski, a kończy się 15 grudnia 1981 roku. Miejscem akcji jest Warszawa.

Bohaterowie
Profesor Andrews - jest Anglikiem o polskich korzeniach. Jego dziadek pochodził z Łodzi.
Profesor przylatuje do Warszawy w charakterze badacza na zaplanowane wykłady i warsztaty,
których celem jest zapoznanie uczestników ze współczesnymi założeniami psychologii. Jest
wykształconym człowiekiem, który podróżował po świecie. Jest zdezorientowany i zagubiony.
Gosia - to polska przewodniczka, która ma opiekować się profesorem. Odbiera nieznajomego z
lotniska i zabiera go do wynajętego mieszkania w Warszawie. Jednak następnego dnia nie
pojawia się ani nie odbiera telefonu. Profesor jest więc sam.
Człowiek o czerwonej twarzy – człowiek odpychający śnieg, którego profesor spotkał
przypadkowo. Nie mówi po angielsku, rozumie niektóre przypadkowe słowa. Jest miły dla
profesora i zaprasza go. W jego mieszkaniu w wannie leży karp. Mężczyzna częstuje gościa
alkoholem i kiełbaską. Informuje także profesora, że ​„wybuchła wojna” i przenosi go do
ambasady.

Treść utworu
Profesor Andrews to brytyjski psycholog, który przyjeżdża do Warszawy, aby wygłosić krótki
cykl wykładów poświęconych jego nowej metodzie psychoanalitycznej. Nigdy nie był w
Polsce, ale ma o Polakach bardzo dobrą opinię. Na lotnisku odbiera go „Gosza”, kobieta,
która ma się nim opiekować podczas jego pobytu. Jednak na lotnisku znika bagaż profesora.
Gosha obiecuje go odnaleźć i po posiłku odwozi profesora do hotelu, obiecuje, że zadzwoni
do niego następnego dnia i wyjaśni plan pobytu w Polsce.
Strona 200
 Jednak oczekiwany telefon nie przychodzi następnego dnia, okazuje się, że telefony
przestały działać. Profesor szuka budki telefonicznej, ale nie ma polskich monet i gubi się w
brzydkim, szarym mieście pokrytym śniegiem. Następnego dnia profesor próbuje kupić mapę
Warszawy, ale zamiast iść do sklepu, ląduje w barze. Wsiada do autobusu jadącego do
ambasady brytyjskiej, ale jedzie bez biletu. Jest zdesperowany i nie widzi sensu pozostania w
Polsce. Nie pojawia się nawet na wykładzie, który miał wygłosić. Wędruje po mieście, staje w
przypadkowych kolejkach w przypadkowych sklepach i kupuje m.in. ocet i rybe. W końcu
spotyka mężczyznę, który odśnieża ulicę. Nie udaje się mu porozumieć ze względu na barierę
językową, ale mężczyzna zabiera go do domu, karmi i podaje wódkę. Próbuje wytłumaczyć
Andrewsowi, że w Polsce panuje stan wojenny i to jest przyczyną tych wszystkich trudności.
Na koniec zamawia taksówkę dla profesora, która bezpiecznie zawiezie gościa do ambasady
brytyjskiej.

Motywy w utworze
Motyw stanu wojennego - tytułowy bohater nie zdaje sobie sprawy, że w czasie kiedy jest w
Polsce, panuje stan wojennym. przez tą sytuację Polacy są smutni i niegościnni. Profesorowi
wydaje się jednak, że tacy właśnie są Polacy. Stan wojenny wprowadza atmosferę
zagrożenia, niepewności i strachu, co odbija się na całej wizycie profesora.
Motyw wyobcowania - Profesor czuje się niekomfortowo w Warszawie. Przez nieznajomość
języka nie jest w stanie się z nikim porozumieć. Próbuje tylko naśladować zachowanie
Polaków, jednak nie odnajduje się w Watszawie.

Strona 201
 KATEDRA
Jacek Dukaj
Jacek Dukaj jest wybitnym pisarzem oraz jednym z najciekawszych polskich twórców
fantastyki. Wszystkie jego teksty wyróżniają się niezwykłością wyobraźni.

Opowiadanie science - fiction

Jest to gatunek literacki, filmowy oraz gier komputerowych o fabule osnutej na
przewidywanych osiągnięciach nauki i techniki oraz ukazującej ich wpływ na życie jednostki
lub społeczeństwa.

Geneza utworu
Tytułowa Katedra to inspiracja zaczerpnięta od kościoła Sagrada Familia w Barcelonie.
Inspiracją dla autora były projekty hiszpańskiego architekta secesyjnego.

Czas i miejsce akcji

Akcja toczy się w przyszłości - w kosmosie na planetoidzie Róg, która stanowi część roju
asteroid zwanych Izmiraidami.

Bohaterowie
Pierre Lavone - to pierwszoosobowy narrator, ksiądz z diecezji na planecie Lizonne. Jest
to człowiek wykształcony. Został posłany na planetoidę, aby zbadać miejsce cudu.
Pozostaje tam na zawsze jako ,,żywy kamień”.
Jack Mirton – również jest księdzem i znajomym Pierre’a. Początkowo kontaktują się
przez telefon, później spotykają się osobiście. Zachowanie Jacka jest dość niezrozumiałe,
ponieważ jest on bardzo nerwowy. Później znajdujemy przyczynę owego zachowania –
domyśla się niezwykłego charakteru Katedry.
Izmir Predu – kosmonauta, który postanowił poświęcić swoje życie, ratując w ten sposób
pozostałych członków załogi. Należał do ekipy lecącej Sagittariusem. Musiała ona
awaryjnie lądować, ponieważ nie wystarczyłoby tlenu dla wszystkich jej członków. Predu
postanowił, że ich uratuje. Jego ciało zostało pochowane w zimnej, czarnej ziemi, na której
potem wyrosła Katedra.
Gazma – jeden z ważniejszych bohaterów, który nawiązuje kontakt z Lavonem i opowiada
mu historię swojego uzdrowienia. Cierpiał na schizofrenię, z której uleczył go grób Izmira.
Magdalena Kleinert – naukowczyni, reprezentująca scjentystyczny model postrzegania
rzeczywistości.
Katedra – jest głównym, choć milczącym i tajemniczym bohaterem utworu. To na niej
skupia się uwaga bohaterów i czytelników.
Strona 202
 Treść utworu
Ksiądz Pierre Lavone opowiada historię „Katedry” Jacka Dukaja. Dociera on do asteroidy
„Róg”. Pochowano tam świętego Izmira Predú. Celem podróży bohatera jest tytułowa
katedra, a tym samym grobowiec Predú. Rój asteroid otaczający „Róg” nazwano Izmirides
na cześć świętego. Cała kolekcja zlokalizowana jest w układzie gwiazd Lévie. Narrator
dociera do celu statkiem ,,Rozmaryn”. Na cmentarzu dzieją się niewyjaśnione rzeczy, a
ojciec Lavone planuje je udokumentować i zbadać. Przełożeni kościoła narratora chcą
uzyskać informacje z wiarygodnego źródła i na podstawie historii bohatera podejmować
decyzje dotyczące przyszłości asteroidy. Jeśli Lavone potwierdzi cudowne zdarzenia
zgłoszone hierarchom, są gotowi zezwolić wiernym na pielgrzymkę do grobowca w
Izmirze. Święty był kapitanem promu kosmicznego. Statek rozbił się na asteroidzie. Izmir i
zespół czekali na pomoc, wiedząc, że ilość dostępnego tlenu jest ograniczona. Aby
zwiększyć swoje szanse na uratowanie drużyny, odebrał sobie życie.
Dlatego asteroida stała się popularnym miejscem pielgrzymek. Kiedy Kotter Ugerzo,
bratanek bardzo ważnego biznesmena Stefana Ugerzo, został uzdrowiony w pobliżu
grobu Izmira Predú, miejsce to stało się jeszcze bardziej popularne. Wujek ocalałego, jako
dyrektor firmy, w geście wdzięczności zlecił wykonać obok grobu gigantyczną katedrę.
Musiała opierać się na nanosporach. Dzięki nim katedra nie jest ani budynkiem, ani rośliną,
a jedynie nieokreślonym tworem. Doktor Wasofemgus towarzyszy ojcu Lavone w jego
podróży badawczej. Narrator koncentruje się na katedrze, a Doktora interesuje przede
wszystkim życie polityczne i gospodarcze na asteroidzie. Miasto wygląda na opuszczone.
Jednak ksiądz spotyka się z recepcjonistką, a potem z innym młodym księdzem.
Następnego dnia narrator spotyka reprezentującą CFG Co, Magdalenę Kleinert i odwiedza
ją w laboratorium. Ksiądz spotyka także schizofrenika Gazmę. Dzięki planetoidzie odzyskał
zdrowie, jednak gdy tylko spróbuje się od niej oddalić, choroba powraca. Dlatego
pozostaje prezy grobowcu w Izmirze. Podczas wiercenia asteroidy odkryto nieznaną
substancję. Nazywała się Czarny Watt. Według naukowców dziwna substancja może być
śladem istnienia obcych cywilizacji.
Lavone podziwia konstrukcję katedry, ale jednocześnie czuje się przytłoczony jej
rozmiarem i zmieszany jej tajemnicą. Kościół ostatecznie decyduje się nie podejmować
żadnych działań. Planuje pozwolić asteroidzie w naturalny sposób oddalić się od Ziemi.
Ojciec Lavone później zdaje sobie sprawę, że ma podobne objawy jak Gazma, który
wydaje się być uzależniony od przebywania w pobliżu katedry. Dlatego ksiądz postanawia
pozostać na asteroidzie. Planuje jednak wykorzystać ten czas twórczo i poznać katedrę i
jej specyfikę. Dochodzi do wniosku, że kryształ sari, materiał, z którego zbudowana jest
katedra, rośnie i zaraża coraz więcej ludzi. Co ciekawe, zarażeni nie potrzebują już
atmosfery i tlenu do przeżycia. Ksiądz rozpoznaje u siebie te same objawy. Zniknięcie
Gazmy zdaje się potwierdzać podejrzenia księdza. Narrator spekuluje, że zamienił się w
kamień i stał się częścią katedry. Lavone spekuluje, że wkrótce spotka go ten sam los.

Strona 203
 Motywy w utworze
Motyw religii - Autor uka­zu­je pro­blem re­li­gii w świe­cie przy­szło­ści, a ksiądz przybywa na
planetoidę by zbadać cud.
Motyw cudu
Motyw śmierci - jest on nieodłącznym elementem losów każdego człowieka, także
bohaterów opisanych w ,,Katedrze”. Śmierć dotyka między innymi Izmira, który poświęca się
dla swoich towarzyszy. Dukaj opisuje jednak śmierć jako coś przerażającego i tajemniczego,
czego ludzie nie są w stanie zgłębić.
Motyw nauki - autor ukazuje w ,,Katedrze”, że nauka daje człowiekowi bardzo duże
możliwości.
Motyw kosmosu - akcja opowiadania toczy się w świecie obcym i nieznanym, w kosmosie. W
,,Katedrze” Dukaja jest on niezgłębioną tajemnicą, miejscem niezwykłym, ale także
niebezpiecznym dla ludzi. Kosmos uświadamia ludzkości, jak niewiele ona znaczy w
perspektywie czasu i całego wszechświata.

Strona 204
Bardzo ci dziękuję za zakup moich notatek!
Powodzenia na maturze!

Strona 205