TRIET HOC, SO 5 (168), THANG 5 - 2003
LUA — BAN NGUYEN VAT CHAT DAU TIEN VA DUY NHAT CUA VU TRY
TRONG TRIET HOG HERACLIT
DANG HUU TOAN (*)
‘Tém t&t: Khi coi Vii tru la mét chinh thé thong nhat, nha Wriét hoc Hy Lap co dai ~ Héraclit
(520 — 460 TCN) dé. khang dinh Lita la ban nguyén vdt chat dau tién va duy nhdt cua van vét.
Lita “bing chay” vé “lui tan” theo edi Logos von 06 cita né. Sut chuyén hod cia Lita la mot qua
trink “khong ngiing nghi” va qua trink dé dén dén sv sinh thanh cia van vat, van vat bien déi vd
chuyén hod lai trd vé vdi Lita, Thé gidi thong nhat d trong “ngon Lita song bat digt”. Lita “diéu
khién” va “phan xét" tat cd, bao trium tat cd. Lita la khodi nguyén te nhién tich ewc, ndng déng va
tinh té nhdt, la bdn nguyén vat chat “co ly tink", quy dink tinh 6 trét tu vd hai hoa eta Vii tru.
Lita khéng chi dem lai cho Vii tru ca si¢ song ldn cdi chét ma con tugng trung cho moi cdi séng
déng, néing dong va tich ewe. Lita khong chi tao nén “than xée”, ma ca “link hén” cho van vét. Lita
6 “dai séng néi tam” ctia nd.
Trong quan niém ciia Héraclit vé Lita vén con mang tink vt hoat ludn vd phiém thén ludn,
song dé la quan niém cho thély tink théng nhdt cia thé gidi, quan niém lu6n doi héi gidi thich cdc
hién tutong te nhién dua vdo chink tf nbién va la “su trink bay rdt hay nhitng nguyén ly ctia chi
nghia duy wat bin chitng”.
To lich sit tu tudng trit hoc
nhan loai, nha triét hoc Hy Lap
6 dai — Héraelit (620 - 460
TCN) duige thita nhan 1a nguéi sang lap
phép bién ching vdi hoc thuyét hét sttc déc
dado vé Vii tru — mt chinh thé ludn van
déng nhu nhiing “dong chay” vinh hang,
vita c6 sy hai hoa, vita e6 sui d&u tranh cha
cdc mat déi lap ging nhu “cay cung va
ehiée dan sau day”, luén big déi va phat
trién theo quy luat van dong cha Logos bat
diét. Tu tudng vi dai dé, hoe thuyét doc
dao d6 ca Héraclit duge xay dung trén co
sé nén tang 1A quan niém cua chinh ong vé
Lita vdi tw edch ban nguyén vat chdt déu
tén va duy nhdt cua Vu tre.
Tim kiém ban nguyén du tién cia toa
nha Vi try, ludn gidi ban nguyén d6 vé
phugng dién ban thé lun va gn né véi
mét hay mét vai dang tén tai cu thé, - tin
tai duéi dang true quan cém tinh ma cae
gide quan ciia con ngudi e6 thé nhan biét
duge, - cia vat chat - d6 la mét trong
nhiing dae trung chi yéu lam nén tinh déc
dao cia triét hoc Hy Lap cé dai. Trude
Heéraclit, nha triét hoc néi tiéng cha
truGng phai Milé - Talét (624 - 547 TCN),
ngudi cé eéng dau trong viée lam cho hinh
hoc Ai Cap va thién van hoe Babilon tra
thanh hinh hoe vA thién van hee vdi tu
each nhiing bé mén khoa hoc, ngudi da
Ph6 gido su, tién si, Pho téng bién tap Tap chi Triét
hoc,
37PANG HUU TOAN
gidi thich ding din hién tugng nhat thuc
va x4c dinh dO dai cla mét nim la 365
ngay, ngudi da dua ra dinh ly Talét trong
todn hoc ma cho dén nay, van con nguyén
gia tri - da cho rang, trai dat 1A mot cai dia
khéng 16 tréi néi trén dai duong bao la va
nude chinh la yéu té déu tién, 1a ban
nguyén ela moi vat, tat ca déu sinh ra tit
nuéc dé réi lai tré vé véi yéu to cudi cang
Ja nude, nude van déng vinh hing va git
vai trd hét ste quan trong trong ty nhién
cing nhu trong déi séng con ngwdi. Sau
Talét, nha triét hoc cing thudéc trudng
phai Milé - Anaximandra (610-546 TCN),
ngudi déu tién dat van dé nghién ctu
ngudn géc loi ngudi, coi con ngudi 1A két
qua tién hod cia loai c4, nguéi sang ché ra
déng hé mat trdi dé do gid trong mét ngay,
ngudi coi trai dat 1A m6t khéi hinh try, 1a
trung tam cua Vai tra, van déng quay tron
ma sinh ra néng, lanh - da cho ring , co sé
dau tién, doc nhat cha moi dang vat chat
1a Apdyrén va coi Apayrén la dang vat
chat don nhét, v6 dinh, v6 han, tén tai
vinh hang, khéng gidng bat ky vat thé nao,
khéng gidng nvéc, cing khéng gidng
khong khi, ma 1A cai nam gitta nude va
khéng khi, 1A thyc thé v6 cing (subtance
infinie) va bao tram toan Va try. Hoe tra
ofa Anaximandrd la Anaximen (585 - 525
TCN), ngudi coi mat trdi, mat trang vA tat
cA ce tinh ti khae déu tit trai dat ma ra,
do trai dat quay quanh ma ban ra xa, thi
cho rang, khdi nguyén vat chat dau tién
ma Ong goi 1A “vat chat me” la khéng khi—
cai git vai tré téi quan trong trong ddi
séng muén loai va trong ty nhién, edi ma
cing véi hoi thé — nguén séng, sinh khi
ea con ngudi — bao trim e& Vii tru va con
ngudi biét duge nhé qué trinh 1am cho né
trd nén dim d&c hdn hay loang han.
38
Ké thita va tiép thu tu tudng duy v:
ca cfc nha triét hoc thude trudng phéi
Mile, khi ly gidi vain dé co ban eta triét
hoc vé méi quan hé gitta tén tai va tu duy,
vat chat va ¥ thite, Héraclit di khang dinh
mé6t cach ditt khodt rang, thé gidi vat chat
la do chfnh vat chat sinh ra, gidi tu nhién
bat nguén ti ban than tu nhién. Rang, Va
tra nay khéng phai 1A san phim cia
Thugng dé, than thanh; thé gidi vat chat
Khéng phai do con ngudi tao ra. Va try la
mt chinh thé vat chét van dong. Ngay cA
thé gidi tinh than ma éng déng nhat vdi
déi sing linh hén, theo éng, cing duce
sinh ra tu vat chat. Va, nguyén thé vat
chat dau tién, ban nguyén vat chat
tién wa duy nh&t ca moi dang vat chat 18
Lita. Ong viét ; “Thé gidi IA mét chinh thé
bao gém van vat. Thé gidi la déng nhat véi
hét thay moi sy vat tén tai trong né. Thé
gidi Ay khong do bit ct vi than nao sing
tao ra, cling khéng do bét cit ngudi nao
sang tgo ra. Thé gidi 1A mét ngon Lita song
bat diét trong qua kha, hién tai cing nhu
trong tudng lai. Ngon ltia fy chay sang
trong mét khoanh khdec nhat dinh va cing
tan Iyi di trong mét khoanh khée nhat
dinh theo nhiing quy luat cia n6” (B30).
Khi tim kiém nguyén thé vat chat déu
tién cia Va try va khing dinh nguyén thé
46 1A Lita, Héraclit, efing nhu céc nha triét
hoe duy vat tién béi thude truéng phai
Milé, da xudt phat tt quan niém cho ring,
moi qué trinh dién ra trong Va tru nay
déu 1a nhitng qué trinh ty n6; ching tu
van dgng ma khéng cin dén bat cit su can
thi@p nao tit bén ngoai cia mOt lye lugng
Au.
(®) Nhiing doan trich duge danh so thit ty vdi ky hi¢u
nhw vay m& ching t6i din ra & day duce lay tir “Cac
nha duy vdt Hy Lap 6 dai” (do M.A.Dunohich dich
sang tiéng Nga), Nxb Chinh trj Quée gia, Métxcova,
1955.LUA - BAN NGUYEN VAT CHAT DAU TIE!
xa lg nao dé, ké cd Thugng dé. Va try ty
van dong véi nang lye néi tai, von c6 va
nang lye dé chinh 1a “sy s6ng”. Tih nang
dong hay “stte séng” cia cic vat thé trong
Va tru nay thé hign ra d su van déng lién
tuc va bién déi thuéng xuyén cia ching.
Ching van déng va bién déi theo quy luat
Va tru — Logos. Logos 1a eai von ed, phd,
bién, ei quy dinh trat ty thay thé lin
nhau mét efch hai hoa ca cde vat thé
trong Va tru, Vo tru 1a mét chinh thé
théng nhat eda cae vat thé, né “vita 1A edi
duy nhat, vita la cdi Da, céi Boi da” (B72) va
do vay, Via tru nay khng thé thiéu mét khdi
nguyén ban dau théng nhat wa chung cho
moi vat thé, mét khdi nguyén déng vai tré 1A.
tac nhan cia moi su bién déi va chuyén hoa.
Va, khdi nguyén dé'chinh 1a Lita,
Ly gidi vi sao Lita 1a khéi nguyén vat
chat dau tién cha Va try chit khéng phai
l& mét nguyén thé vat chat, mét yeu té vat
chat nao kha&c, Héraclit d& dya vao truc
quan cdm tinh ma cho ring, sé di Lita ¢6
tu cach do 1a béi “hét thay moi su vat déu
chuyén héa thinh Lita” va “Lita cing
chuyén hoa thanh hét thay su vat”, giéng
nhu “hang hoa chuyén thanh vang, vang
lai chuyén thanh hanh hoa” (B90). Khéng
chi thé, Lita cén “diéu Ihign tat cd”, “Lita
phan xét tat ca” (B92).
Con mot ly do nfia di khién cho
Heraelit kién quyét khiing dinh Lita la ban
nguyén vat chat ddu tién cla Vi tru. Dé
la: vio thai dai cua Héraclit thi trong 36)
bén yu td, bén ban thé vat chat phé bién -
Dat, Nude, Lita, Khéng khi ma ngudi Hy
Lap biét tdi, Lita duge coi 1a yéu t6 tich cutc
nhét, nang déng nhat va cling tinh t&
nhat. Gidng nhu dong séng dang chay da
dem lai cho Héraclit mot quan niém ré
rang vé “dong chy”, vé sy “trdi di, chay
di” — su van déng vinh hing eta vat chat,
Lita, sit bing ehay, sy phat sang cata Lita
va hién tugng anh sang do Lita phat ra, tia
nang soi roi cua Mat tréi “tod lan ra nhu
bién” (B77) da dem lai cho éng, da khién
éng lién tuéng 4én mét hinh anh séng
déng vé co sd nén tang, vé tac nhan ma
con nguii c6 thé cam thay duge cla moi su
bién déi va chuyén hod trong Va tru. Lita,
theo Héraclft kh6ng chi 1A tac nhan,
nguyén nhan dan dén sy xuat hién cia
Dat, Nude, Khong khi, ma cdn 1A tée nha,
nguyén nhén dfn dén, sy tiéu tan, bién
mit, “su chét” ca nhiing ban thé vat chat
nay. Ong viét: “Lita sinh ra cai chét cia
dat. Khi sinh ra trong cai chét cha Lia.
Nuée sinh ra trong cai chét cua khi. D&t
sinh ra trong edi chét cha nude. Lita chét
thi khi sinh, Khi chét thi nue sinh. D&t
chét thi nuée sinh. Nuée chét thi khi sinh,
Khi chét thi Lita sinh, Nguge lai cing nhu
vay” (B76). Lita khéng chi 1A tae nhén,
nguyén nhan khién cho “edi lanh néng Jén,
efi néng lanh di, c4i w6t khé di, edi khé uét
lai, ...” (B66), ma con Ia tae nhan, nguyén,
nhan gay nén sy bién déi, chuyén hoa cia
van vat trong Vii tru. Khong chi cé wan vat
trong Vii tru c6 sy bién adi va chuyén hoa
lin nhau, ma cA Lita, theo Héraclft, cing
luén ciing ty bién déi va chuyén hod theo
cai Logos vin c6 ea n6. Ong viét: “Su
chuyén hod cia Lita la: dfu tién thanh
bién, m$t nia bién thanh dat, nua con lai
thanh gid xody... Dat lai hoa thanh bién
va tudn theo Logos ma truéc kia, bién hoé
thanh dat da tuén theo” (B31). Su tu bién
d6i, chuyén hod ctta Lita dude thé hién ra 6
d@ Ita va nhé d9 lita nay, nhé sy tang 1én
hay gidm di cla 49 lta ma vat chat chuyén
hoa tir thé rn (D&t) sang thé léng (Nuée),
ti thé léng sang thé hoi (Khéng khi) va
nguge lai. Song, chu trinh chuyén héa nay
cua vat chat khéng dimg lai d dé, ma né
39DANG HOU TOAN
cén tiép tuc chuyén hoa dé trd vé véi cai
ban nguyén déu tién cia né 1A Lita.
Cae nha triét hoc sau Héraclit, khi lun.
gidi quan nigm cia éng vé qué trinh bién
déi va chuyén hoa cla vat chat dién ra nhd
su tu bién aéi va chuyén hod cha Lita, nhd
su tang gidm cia d6 lita, da khai quat qua
trinh 46 thanh mét chu trinh hai c&p 46;
- Cap dé thit nhat duge goi 1A con dudng
di lén (c6 nha triét hoc goi 1A con dudng
thugng) dién ra theo trat ty: Lita > vat chat
@ thé ran (at) > vat chat 4 thé lang (Nude)
> vat chat 6 thé hoi (Khéng khi) > Lita.
- Cép dé that hai duge goi 1a con duéng
di xudng (cfing c6 nha triét hoc goi 1A con
duéng ha) > dién ra theo trat tu : Lita >
vat chat d thé hoi (Khéng khi) > vat chat
6 thé léng (Nude) > vat chat 6 thé ran
(Dat) > Lita,
Chu trinh hai edip 46 dién ta qué trinh
bién déi va chuyén hoa nay cua thé gidi
vat chat cén duge cae nha triét hoe sau
Héraclit coi 1a mét chu trinh khép kin,
théng nha&t d “mgt ngon Lita sdng bat
diét”. Bai 1é, theo ho, chinh Héraclft cing
da khang dinh nhu vay khi éng cho rang,
“con dudng lén déc va dung xudng déc 1
cing mét con du@ng” (B60); rang, “ty
nhién chét hai lan 6 cing mét trang thai.
Tu nhién dang chét Iuén dién ra sy xudt
hién va tiéu vong, tién lai gan va di ra xa,
tich tu vA phan tan” (B91); rang, ngay ca
trong méi con nguGi thi “séng vA chét, thite
va ngu, tré wa gid truéc sau cting déu 1a
mét. Céi sau bién hoa thanh cai trude, Cai
truéc bién hod lai tré thanh cai sau’
(B88),... va tat cA déu 1A do su bang chay
hhay tan lui cla ngon lita theo Logos von cé
eta 6 (B30),
MOt ly do nita ma theo ching tdi, khong
thé bé qua, khi ly gidi vi sao trong sd
nhiing nguyén thé vat chat phé bién,
40
Héraclit d& khang dinh Lita 1a nguyén thé
vat chat ddu tién, 1A khéi nguyén vat chat
duy nhét ctia Va tru. Dé 1a 1y do ma theo
sy phéng dodn eta cfc nha triét hoc sau
Héraclit, mac du Héraclit 1a ngudi theo
chi nghia duy vat, tham chi éng con JA
nha triét hoc duy vat tiéu biéu cho mét
nén triét hoe ruc rd ca nhn logi, song
khéng vi thé ma 6ng khéng ehju anh
hwéng cia nhing ciu chuyén than thoai
mang tinh hoang duéng va vén da trd
thanh tiém thitc cla nhiing ngudi Hy Lap
cd dgi. Dé 1A cau chuyén vé than Dét va
céc vi than khée trén dinh Olimpia - noi
ma theo truyén thuyét, luén ngu tri mét
ngon Lita thiéng véi anh sang huyén diéu,
vinh hang. Va, théin Dét - chia té cua céc
vi than sé di c6é duge dia vi dé va git duge
dia vi d6 mét céch vinh vién trén dinh
Olimpia linh thiéng 1a béi Ngai ndm duge
quyén sé httu ngon Lika thiéng, duge hun
die béi chink kh thiéng ea ngon Lita
vinh hang, nm duge cdi Logos von cé cua
ngon Lita ay va do vy tré thanh “ngudi
duy nhat c6 tri tué” anh minh (B32); ban
than than Dét thi duge coi 1a hién than
cha Mat tréi trén Trai dat, 1A su nh4n cach
hod Mat trdi - noi ma Lita c6 46 hia lén
nhat va Lita 6 day, d6 lita é day dau “cing
moi ngay méi khéc” (B6) nhung su tén tai
cia né 1A b&t diét. Do chju anh hudng cia
cfu chuyén thin thoai nay va véi mét
quan niém nhu vay, Héraclit da coi Lita 18
ban nguyén vat chat ddu tién, duy nhat
eba Vi tru.
Ly gidi vi sao Lita 1a ban nguyén vat
chat duy‘nhat cua van vat trong Va tru,
Heéraclit cho rang, Va try nay 1a mét, la
duy nhat déi vi moi cai hién tén, la chinh
thé théng nhét, nén van vat trong né phai
cé chung mét nguén phat sinh, mét cdi
ngudn xudt phat va nguén gée, edi nguénLUA ~ BAN NGUYEN VAT CHAT DAU TIEN...
a6 chinh la Lita. Ngay ea thé giéi tinh
thdin ma éng déng nhat véi dai séng linh
hhén, theo éng, cing cé nguén géc xuat
phat tir vat chat, duge sinh ra ti lita
Khang dinh nguén géc vat ch&t cha linh
hén, Héraclit viét: “Déi véi linh hén thi
chét c6 nghia 1A bién thanh nuéc. Déi véi
nuiée thi chét tite 1a bién thanh dit... Nude
tit dat ma ra, linh hén cing tit nuéc ma ra”
(B36). “Linh hén... 18 cdi thot ra tt noi
am uét” (B12). Linh hén duge sinh ra ti
nuée. Nude lai duge sinh ra tw d&t nhé “su
chuyén hoa cua lita” (B31). Do vay, linh
hén cing 1a céi duge sinh ra tif Lita, do suv
ehuyén hoa cua Lita. Song, “linh hén la
m@t dang tinh tuy cla Lita, la sy bung
chay cita Lita, 1a tia chép” (B15) va do vay,
con ngudi khéng thé dé dang tim thay
“bién gidi cia linh hén”, diu c6 di khdp
moi néo dudng “cing van khéng thé tim
thay dude”, bdi gée ré cua linh hén 4 ngi
tinh tuy nhat cha Lita va béi ban than linh
hén citing luén bién déi theo quy nat -
‘Logos vGn c6 cia né: “Logos 1a ci ma linh
hén vén cé, tu né phat trién” (B115),
Nhu vay, c6 thé ndi, trong quan niém
eta Héraclit thi Lita 1a ban nguyén vat
chat ddu tién va duy nh&t cia van vat
trong Vi tru. Lita la co sd nén tang cia
thie tai vat chdt, bao tram toan bé thuc
tai vat chat nay, “tod lan ra nhu bién”
kh&p Va tru nay va quy dinh, quyét dinh
(‘diéu khién”, “phan xét” theo each n6i cia
Héraclit) sy van déng, bign déi, chuyén
hoa cia thuc tai vat chat dy, cua moi vat
thé trong Va tru theo cai Logos - quy luat
von c6 cilia n6. Lita la edi ma tit dé, van vat
ditgc sinh ra, ké cd linh hén véi tu cach thé
gidi tinh than, dé réi lai bién déi, chuyén
hoa thanh Lita, tré vé véi chinh Lita nhu
1a hé qua t&t yéu cha Logos Va try, “Su
chuyén hod cia Lita”, sy ty thay adi theo
con dung lén - xudng ctia dé lita la
nguyén nhén dan dén sy ra déi va diét
vong cia van vat trong Vi tru va cua ca
Vii tru véi tu cach mét chinh thé. Do vay,
mgi su “phan xét” vé Va tru nay va van
vat séng trong d6 déu phai duge “thyc hién
théng qua Lita” (B64), théng qua dé lita
véi tu cach san phdm true tiép cia su
chuyén hoa cia Lita. Van vat trong Va tru
nay déu cé thé chuyén hoa thank Lita va
Lita cing c6 thé chuyén hoa thanh bat cit
wat thé nao, ké ca linh hén, trong Va tru.
Va tru 1a mét chinh thé théng nhat va
tinh théng nhdt cua Vii tru la @ “ngon lita
sng bdt digs”, vinh hang nhung cing luén
bing chay va lui tan trong nhitng khodnh
kh&e nhat dinh, 6 nhing vat thé nao d6
theo Logos vén cé cua né.
Véi tut cach 1A cdi ban nguyén vat chat
dau tién va duy nhat cha Va try, Lita,
trong quan niém cla Héracl{t khéng phai
la mOt hién tugng tu nhién ty phat, xa la
vdi Logos Va try va khéng tuan thi, phuc
ting mét gidi han nao; cing khéng phai 1a
mét khéi nguyén phi ly, khong cé ly tinh,
khong phai 18 mt lye lvgng, mét site
manh khéng thé diéu khién duge boi mot
lye lugng, mét ste manh nao dé, lai cing
khéng phai la “mét su sing tao” nhung
khong biét minh sang tao ra céi gi. Véi
Heraclit, Lita la khdi nguyén tat nhién tich
cule, ndng déng vd tink tf nhdt. Lita vén
déng, bién déi va chuyén hod theo Logos
Vai tru vd tudn thi cdi Logos cia chink no
- d6 lta. Lita “tao va, quan ly va quy dinh
moi sut bién hoa” (B100). Lita “diéu khién,
tat ed”, “phan xét tat ed” (B92), “phan xét
thé gidi va van vat sdng trong dé” (B64),
song khong phai vi thé ma cé thé “tu do
wugt qué 46” (B94), Lita c6 site manh van
nang nhung van phai tudn tha “sy sang
suét duy nhét” — tri tué, bdi “do 1a edi c6
41DANG HOU TOAN
thé ché ngu van wat théng qua van vat”
(B56). Lita cé trong van vat, song 6 mot
chitng myc nao dé, van 1a ci xa la vai van
vat. Lita chuyén hoa theo Logos vin cé cia
né dan dén sv ra ddi cla van vat trong Vo
tru va dén lugt minh, van vat ra ddi van
dong, bién déi, chuyén hoa theo dO Ita dé
réi lai trd vé véi cai ban nguyén dau tién
cla minh — Lita: “Hét thay moi su vat déu
chuyén hod thanh Lita. Lita cing chuyén
hoa thanh hét thay su vat” (B90). Lita 1a
ban nguyén vat chat sinh thanh ra van vat
trong Vii tru, song Lita ciing 1a cai thiéu
dot van vat dy, thiéu dét ca Va try nay,
dua ca Va tru nay vé cdi vinh hing: “Néu
nhu khéng cé Mat tri, cho di cé cdc tinh
td khae cing chi la dém téi” (B99). Lita la
ban nguyén uGt chdt “cé ly tinh” va do véy,
la cdi duy nhét quy dinh tinh e6 trat ty,
tinh hai hod cia Vii tru, mang lai cho van
vat trong Vii tru va cd Vii tru nay si tin
tai hop ly, tén tai nhut mét chinh thé thong
nhat, “déng nha&t déi véi hét thay moi su
vat” (B30). Lita 1a “ké sang tao” duy nhat
ra Vi tru nay, la cdi dem lai sy van dng,
bién déi va chuyén hoé “khéng ngiing
nghi” cha Vi try nay, dem lai cho Vii tru
nay site séng truéng tén, nang lute séng
vink hang. Lita - dé khong phai la thit Lita
théng thuGng, ma 1a “sy chay” véi tu cach
khdi nguyén sang tao su séng. Lita Ia cai
“sOng vinh hang’, 14 c4i khéng chi dem lai
su séng cho van vat, cho Va tru, ma cén
lutdng triéng cho moi edi séng déng, nang
déng va tich cue. Song, Lita citing la “su
chét”, la edi chéim ditt su tén tai cia van
vdt, dem lai sy ngudi lanh cho nhiing “linh
hén... bi dm wét” (B117), Lita “bang chay”
thi su sdng xudt hién, sy vat mdi ra déi.
Cén khi Lita “lui tan” thi su sing chém
dit, sy vat ch _khéng con. “Bung chéy” va
“Jui tan” 1a hai qué trinh dién ra déng
42
thdi, theo chu ky va duge ché dinh, duge
diéu tiét béi d6 lita, Noi cach khée, song
song vdi qué trinh chuyén ho cia Lita
thanh van vat thi cing dién ra qua trinh
nguge lai — sy chuyén hoa cua van vat
thanh Lita. Lita véi tu cach khéi nguyén
ban dau, duy nhét va sy da dang cia cdc
vat thé don nhat tao thanh sy théng
nhat bién chitng - théng nhat trong mau
thudn vA trong su hai hoA cia ching,
thdng nhat trong su chuyén hod lan nhau
cua ching.
Khéng chi thé, véi Héraelit, Lita con ia
thie tai vat ly, la co sé te nhién cia moi
edi dang dién ra, déng thdi la hinh nh, la
biéu tugng ciia moi cdi dang dién ra a6 vA
véi tu cach nay, Lita tw né la Vii tru.
Tinh dgc do, khae thudng trong quan
niém cia Héraclit vé Lita khéng chi ding
lai 6 dé, Véi tut céch ngudi theo chi nghia
vat hoat, Héraclit cdn coi Lita 1A “sy song
vinh hing”, la stic sng bat dié
lai “sinh khi” khong chi cho con ngu@i, cho
thé gidi hitu sinh, ma cén cho ca nhitng vat
thé v6 tri, v6 gide, cho thé gidi vo sinh. Cdn
véi tw cfch mét nha phiém than luan,
Héraclit da coi Lita khéng chi la céi tao
nén “than xac” cla van vat, ma cén 1a cai
tao nén “linh hén” cho van vat ay. Véi
quan niém nay, éng 44 gan cho Lita nhiing
hoat déng tam ly giéng nhu hoat déng tam
ly 6 con ngudi, Va, khaéc véi nhiéu nha
triét hoc tién béi, Héracl{t con dua ra mot
quan niém hét stic déc dao vé cai khdi
nguyén vat chat ddu tién va duy nhat nay
— quan niém coi Lita la mét qua trinh -
qué trinh lién tue “bing chéy” va “lui tan”
theo cdi Logos von c6 cua né.
Néi vé quan niém coi Lita 1a mot qué
la céi dem
trinh cia Héraclit, Hégen da khang dinh
rang, véi Héraclit thi “Lita 1a thdi gian vatLUA- BAN NGUYEN VAT CHAT DAU TIEN
1g; né 1a su khong yén tinh tuyét déi"(1).
Cling néi vé quan niém nay cha Héraclit,
trong tie phdm Triét hoc cia Héraclit kh
hiéu ¢ Bphedo, Ph.Latxan cho ring, Lita 6
Heraclft 18 “m§t that lia thudn tuy va
tuyét d6i phi vat chat”. Va, véi cach higu
nay, Ph.Latxan khang dinh: “Triét hoc
ota Héraclit = Triét hoe duy tém”(2).
Khéng thé néi Lita trong quan niém cia
Héraelit 1A tha Lita “thudn tuy va tuyét
di phi vat chat”. Lita 6 Héraclit Ja ban
nguyén vat chat dau tién va duy nhét cha
Vat
e6 cia né 1a nguyén nhan dan dén su sinh
thanh cia van vat trong Va tru. Néu cd
thé ndéi vé han ché trong quan niém nay
cia Héraclit thi d6 1a, khi coi sy sinh
thanh eta van vat trong Vi try nhé su
chuyén hoa cia Lita, Héraclit di khéng
nhan thay cé su phat trién tix thélp dén cao
trong cai “ding chay” va bién déi phé bién,
. Lita chuyén hoa theo eéi Logos vin
lién tue cha van vat trong Va try. 6 ong
cing khéng cé quan niém ré rang vé su
bign déi chéit lugng, mac dit éng c6 néi téi
su chuyén hod lin nhau cla cae mat déi
lap va néi téi sy chuyén hod tit mét trang
thai chat lugng nay sang trang thai di lap
cha né. Mac da Héraclit coi su bién ddi va
chuyén hoa trong Va tru dién ra khéng chi
ti cdi gidn don va thap At, Nu6e, Khong
kh) dén edi phife tap va cao hon (Lita), ma
con nguge lai (B76). Song, vé thyc chat,
chu trinh hai céfp d6 dién ta qué trinh bign
déi va chuyén hod cia van vat trong Va
tru ma Heéraclit dua ra khong cho thay
mét su phat trién cia thé gidi vat chat nhd
su chuyén hoa cia Lita theo nghia hoan
thién; chuyén hoa ti th&p lén cao, O dng,
Lita “bing chay” va “lui tn”, van vat xudt
r
hién va tiéu vong véi tu cdch mét qué
trinh khéng chiu sy quy dinh, quyét dinh
cia than thanh hay con ngudi duge lap di
lip lai mot cach khong c6 muc dich. Véi
ong, Vii tru nay va van vat trong né dung
nhuw chi la thit “tré choi” cha Lita vdi chinh
né, 1a muc dich ty than cia Lita. Quan
niém coi déi sOng tinh than — hoat dong
linh hén nhé su chuyén hoa ciia Lita c6 ca
trong thé gidi hitu sinh l4n thé giéi v6 sinh
ma Héraclit dua ra chi thuan tiy 14 quan
niém theo vat hogt luan. Mac di vay, 6 n6
van ¢6 mt déng gop tich cue - d6 1a su
thita nhan va bao vé nguyén ly duy vat
nén tang - ddi héi suf gidi thich c&c hién
tugng ty nhién dya vao chinh ty nhién cha
Khéng phai vao céc lfc lugng xa la. Quan
niém coi Lita 14 ban nguyén cia ca thé gidi
vat chat lin thé gidi tinh thin ¢ Héraclit
d&u mang tinh phiém thin ludn, song né
da cho phép khang dinh thé gidi 1a mét
chinh thé thong nhat, thé gidi thong nhat
6 “ngon lita séng bat diét”.
V.LLénin, khi nhée lai quan niém coi
thé gidi 1A m6t chinh thé théng nhat da,
dang va sé con 14 ngon Lita s6ng vinh
hing, luén “bing chay” va “lui tan” theo
nhiing quy luat cla né ma Héraclit dua ra,
da coi dé 1a “mét su trinh bay rat hay
nhiing nguyén ly cha chi: nghia duy vat
bién chting’(3). Ching ta hoan toan cé thé
coi day IA mt su dinh gia dang din d6i
véi cong hién quan trong nay cia Héraclit
vé Lita véi tu céch ban nguyén ddu tién va
duy nhat cia Va try.
(1) Din theo: V.L.Lénin, Tedn gp, 1.29. Nxb Tign b6,
Maixcova, 1981, tr.278.
(2) Dn theo: V.LL&nin, Sda., t.29, tr.371
(3) V.L-Lenin. Sdd., .29, 371
43