Przechodniu, powiedz Sparcie… Bitwa pod

Termopilami

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja
Sprawdź się
Dla nauczyciela

Bibliografia:

Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 8, rozdz. 1–2, tłum. S. Hammer.

Źródło: Ryszard Kulesza, Sparta w V–IV w. p.n.e. , Warszawa 2003, s. 189.
Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 7, rozdz. 205, tłum. S. Hammer.
Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 7, rozdz. 222, tłum. S. Hammer.
Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks. 11, rozdz. 3, ust. 2, tłum. I. Ptaszek.
Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks. 11, rozdz. 4, ust. 7, tłum. I. Ptaszek.
Źródło: Herodot, Dzieje, t. księga 7, rozdział 229, tłum. S. Hammer.
Źródło: Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty , t. ks. 9, rozdz. 4–5, tłum. pod kier. R. Kuleszy.
Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks.11, rozdz. 10, ust. 1–4, tłum. I. Ptaszek.
Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, księga 11, rozdział 3, tłum. pod kier. R. Kuleszy
A. Wolicki, Wojny perskie, w: Maraton. 2500 lat od wielkiej bitwy. Grecja i Grecy epoki
klasycznej, czyli korzenie Europy, „Pomocnik Historyczny Polityki” 10, 2010, s. 119
 Przechodniu, powiedz Sparcie… Bitwa pod Termopilami

Obraz Leonidas pod Termopilami z 1814 r. to jedno z najbardziej heroicznych przedstawień słynnego
spartańskiego króla. Jacques-Louis David, autor obrazu, uważał go za jedno z najważniejszych dzieł
swojego życia. Przed śmiercią miał powiedzieć: „Chyba wiecie, że nikt poza Davidem nie mógł namalować
Leonidasa”.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Ta medika, „sprawy medyjskie”, czyli wojny perskie – tak Grecy nazywali wyprawę
Kserksesa na Grecję, mimo że walczyli już wcześniej z Persami pod Maratonem. Maraton był
jednak dramatem, który na własnej skórze przeżyli tylko nieliczni spośród Hellenów.
Inwazja, która nastąpiła dziesięć lat później, stała się punktem odniesienia dla niemal
wszystkich Greków. Pierwszym jej akordem były Termopile, bitwa, która trwale zapisała się
w pamięci zbiorowej Europejczyków.

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wyjaśnisz, dlaczego Grecy sądzili, że Persowie wypijali całe rzeki.

Ocenisz wiarygodność przekazów antycznych na temat Termopil.
Porównasz filmowe i rzeczywiste wyposażenie spartańskiego hoplity.
Przeczytaj

Przygotowania Persów…
Po śmierci Dariusza (486/485 r. p.n.e.) plany podboju Grecji kontynuował jego syn
i następca Kserkses. Przygotowania wojenne dalece przerosły skalą jakiekolwiek inne
dotychczas w historii. Perscy inżynierowie mieli ręce pełne roboty. Król królów kazał im
wybudować na trasie planowanego przemarszu wojsk wielkie składy żywności, przerzucić
przez Hellespont i Strymon mosty pontonowe, a także – co było rzeczą bez precedensu –
przekopać kanał przez półwysep Akte (dziś Athos), aby uniknąć operowania flotą na
niebezpiecznych wodach (wcześniej flotę stracił w tym miejscu Mardonios). Jednocześnie
ściągano jazdę i piechotę ze wszystkich satrapii. Flotę wystawiły w głównej mierze miasta
fenickie, Egipt i Grecy z Azji Mniejszej. Autorzy antyczni pisali o przynajmniej 700 tys.
żołnierzy (niektórzy podawali liczbę 3 mln) i 1207 okrętach, lecz są to dane mało
prawdopodobne. Współcześnie siły perskie szacuje się na 100 tys. żołnierzy i 500 statków,
co i tak stanowiłoby największą armię, jaką zgromadził do tego czasu którykolwiek władca
w historii. Dla Greków były to liczby niewyobrażalne. Przerażeni rozpowiadali, że armia
perska po drodze wypijała całe rzeki.

Z lewej grecki hoplita, prawdopodobnie spartański, na kraterze z Vix na terenie Francji (naczyniu służącym do
mieszania wina z wodą; krater z Vix ma ponad 1000 litrów pojemności i pochodzi z ok. 500 r. p.n.e.). Z prawej
dekoracja glazurowanej cegły z pałacu Dariusza w Suzie (ok. 500 r. p.n.e.); przedstawia prawdopodobnie
„nieśmiertelnych”, elitarnych perskich gwardzistów, których liczebność wynosiła 10 tys. Tutaj zostali ukazani
w strojach noszonych w czasie pokoju. W czasie jakiej bitwy „nieśmiertelni" odegrali ważną rolę?
Źródło: Oblomov2, mshamma, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.
…i Greków
Większość poleis długo nie podejmowała zakrojonych na większą skalę przygotowań do
odparcia wojsk perskich. Wyjątek stanowiły Ateny, które w 483 r. p.n.e. postanowiły za radą
Temistoklesa, jednego z najwybitniejszych polityków w swoich dziejach, przekazać zyski
z nowo odkrytej kopalni srebra na rozbudowę i wyposażenie 200 trier.

Mapa przebiegu bitwy pod Termopilami i II wojny perskiej - 480 r. p.n.e. Dlaczego Termopile były ważnym
punktem strategicznym?
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Sytuacja w Grecji uległa zmianie w 481 r. p.n.e., kiedy Kserkses (podobnie jak Dariusz przed
dekadą) rozesłał po Grecji posłów z żądaniem „ziemi i wody”. Grecy nie mogli dłużej
pozostawać bezczynni, jeśli pragnęli obronić wolność. Urządzono panhelleńskie zebranie
w Sparcie, na które stawili się – poza gospodarzami i ich sojusznikami z Peloponezu –
Ateńczycy, mieszkańcy Eginy i Megary oraz nieliczne ludy z Grecji Środkowej. Efektem
spotkania było zawiązanie Związku Hellenów. W obliczu wielkiej przewagi liczebnej wroga
podjęto decyzję o zagrodzeniu drogi Persom w Termopilach, przesmyku (zwężeniu
równiny nadmorskiej), przez który wiodła jedna z dogodniejszych dróg do Grecji. Wąskie
przejście (szerokie na jedynie ok. 100 m) sprawiało, że Persowie nie byliby w stanie w pełni
wykorzystać swoich sił. Niedaleko od Termopil, w pobliżu przylądka Artemizjon, pozycję
zajęła grecka flota, gdzie bezpiecznie mogła oczekiwać wroga.
Widok na pole bitwy z pagórka Kolonos, gdzie rozegrała się ostatnia walka Greków otoczonych ze wszystkich
stron przez Persów. Z lewej strony masyw Kallidromos górujący nad Termopilami, z prawej znajdowała się
w starożytności linia brzegowa, tuż za autostradą. Czy w rzeczywistości miejsce bitwy było tak wąskie, jak się
powszechnie uważa?
Źródło: Fkerasar, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Gorące wrota
Świetnie przygotowana od strony logistycznej wyprawa Kserksesa przebiegała bez
przeszkód. Wojska wyruszyły z Sardes wiosną 480 r. p.n.e. Bezpiecznie minęły Hellespont
i posuwały się w trzech kolumnach wzdłuż północnych wybrzeży Morza Egejskiego. Obok
płynęła flota. Pod koniec sierpnia Persowie dotarli do wąwozu termopilskiego. Oczekiwała
ich tam armia grecka pod wodzą Leonidasa, króla Sparty. Trzystu Spartanom (królewskiej
gwardii przybocznej) towarzyszyło ok. 7 tys. innych Greków. Po zaciętej trzydniowej walce
Grecy ulegli na skutek zdrady Efialtesa z Malis, który pokazał Persom kozią ścieżkę
o nazwie Anopaja, co pozwoliło im obejść greckie pozycje.

Na wieść o śmiertelnym zagrożeniu Leonidas pozwolił odejść większości wojsk, sam wraz
z gwardią, 700 Tespijczykami i 400 Tebańczykami pozostał jednak na miejscu. Dlaczego,
skoro miał czas na wycofanie? Czy chciał w ten sposób ochronić odwrót reszty wojsk
greckich? A może szło mu o symboliczną ofiarę, która miała poderwać innych Greków do
walki za wolność? Źródła nie są w tej kwestii zgodne. Niemal wszyscy zginęli w nierównej
walce. Bez wątpienia tak jak Maraton dla Ateńczyków, tak Termopile dla Spartan stały się
wydarzeniem, na którym budowano „narodową” legendę.
To piękne, naturalnej wielkości popiersie hoplity z początku V w. p.n.e. zostało odnalezione na spartańskim
akropolu. Wielu uczonych uważa, że przedstawia Leonidasa. Zwróć uwagę na mimikę. Jeśli to w rzeczywistości
Leonidas, dlaczego rzeźbiarz kazał mu się uśmiechać? Popiersie można zobaczyć w Muzeum Archeologicznym
w Sparcie.
Źródło: Benutzer:Ticinese, 1994, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Artemizjon. Nadzieja dla Greków

W tym samym czasie, kiedy Spartanie i ich sojusznicy heroicznie ruszyli w bój z Persami,
u przylądka Artemizjon toczyła się bitwa morska. Grecy ustawili swoje okręty w cieśninie
między wyspą Eubea a wybrzeżami Grecji właściwej z tej samej przyczyny, dla której
Spartanie postanowili się bronić pod Termopilami. Siły greckie były przynajmniej o połowę
mniej liczne (280 trier, z czego 127 ateńskich) od perskich.

Początkowo sukcesy odnosili Grecy, zatapiając wiele perskich okrętów, lecz niebawem
zawisła nad nimi śmiertelna groźba. Persowie (tak samo jak na lądzie) zdecydowali się
okrążyć pozycje greckie, opłynąć Eubeę i zaatakować Greków z obu stron. Od klęski
uchronił Greków sztorm, niszcząc eskadrę perskich statków, co pozwoliło greckiej flocie
odpłynąć bezpiecznie w kierunku Aten (później na pamiątkę boskiej pomocy Ateńczycy
ustanowili kult Boreasza). Mimo przegranej na lądzie Grecy obronną ręką wyszli ze starcia
na morzu. Waleczność Spartan na lądzie i Ateńczyków na morzu dobrze wróżyła na
przyszłość.
Słynne epitafium termopilskie autorstwa Simonidesa „Przechodniu, powiedz Sparcie, że leżymy tutaj posłuszni
jej prawom” wyryte na współczesnej płycie pamiątkowej, umieszczonej pod Termopilami. W starożytności
walczącym z Persami dedykowano również napis: „Z trzema setkami po dziesięć tysięcy tu niegdyś wojował,
z Peloponezu gdy zszedł, czterotysięczny ów lud”. O kim mówi ta sentencja?
Źródło: Napoleon Vier z holenderskiej Wikiepdii, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Słownik
Boreasz

w greckiej mitologii bóg będący uosobieniem gwałtownego, mroźnego wiatru

północnego, który był niebezpieczny dla żeglarzy (w tym Persów); według podań miał
swą siedzibę w Tracji

hoplita

(gr. hoplites) żołnierz ciężkozbrojnej piechoty w starożytnej Grecji oraz Macedonii;

walczył w falandze uzbrojony w miecz, dzidę oraz okrągłą tarczę z podwójnym
uchwytem, czyli hoplon

nieśmiertelni

nazwa elitarnego oddziału wojskowego perskich gwardzistów, rekrutowanych wyłącznie

spośród rdzennych Persów z wysokich rodów; tysiąc wojowników stanowił straż
przyboczną władcy, kolejne dziewięć tysięcy stanowili włócznicy - zawsze było ich 10
tysięcy, a gdy jeden ginął, natychmiast zastępował go następny; służba w oddziale
nieśmiertelnych była dla wojowników ogromnym zaszczytem

satrapia
 (od gr. satrapes, określenia zapożyczonego z j. staroperskiego, a oznaczającego obrońcę,
protektora prowincji) nazwa prowincji w starożytnej Persji

Termopile

(gr. Thermopylai od thermos – gorący, pyle – wrota) przesmyk (zwężenie równiny

nadmorskiej), świetny punkt strategiczny, nazwa wzięła się od gorących wód
wypływających w pobliżu; miejscowi nazywali przesmyk po prostu „wrotami do Grecji”

triera

(łac. trieris, gr. trieres) grecki okręt wojenny

wyprawa Mardoniosa

częściowo udana perska inwazja z 492 r. p.n.e. na Grecję; po rozbiciu się floty przy próbie
sforsowania przylądka Akte Mardonios wycofał wojska do Persji

Związek Hellenów

sojusz 31 państw greckich pod przewodnictwem Sparty; miał on koordynować greckie

wysiłki zmierzające do odparcia perskiej inwazji

Słowa kluczowe
Kserkses, Leonidas, Termopile, Artemizjon, Związek Hellenów, nieśmiertelni, Efialtes

Bibliografia
Fields N., Termopile 480 p.n.e. Ostatnia walka trzystu, tłum. J. Szkudliński, Warszawa 2008.

Kulesza R., Sparta w V‐IV w. p.n.e., Warszawa 2003.

Musiał D., Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Rusch S.M., Wojny Sparty, Poznań 2014.

Wolicki A., Wojny perskie, w: Maraton. 2500 lat od wielkiej bitwy. Grecja i Grecy epoki
klasycznej, czyli korzenie Europy, „Pomocnik Historyczny Polityki” 10, 2010.
Animacja

Polecenie 1

Zapoznaj się z animacją i na jej podstawie podaj mocne i słabe strony obu armii. Oceń, na ile
teza Herodota, że gdyby nie zdrada Efialtesa, Persom nie udałoby się przełamać pozycji
Greków, jest wiarygodna.

Twoja odpowiedź

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DH3xLWq4G

Źródło: Contentplus.sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Film nawiązujący do treści materiału - dotyczy bitwy pod Termopilami.

Polecenie 2

Zaznacz, które z poniższych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Pod Termopilami z Greków bili się wyłącznie Spartanie.  
Spartanie rozbili obóz za murem wybudowanym
 
w poprzek przesmyku.
Persowie od początku wysyłali przeciw Grekom najlepsze
 
oddziały.
Spartanie, widząc wielką przewagę liczebną wroga, na
 
samym początku bitwy odesłali sprzymierzeńców.
Leonidas poległ jako ostatni ze Spartan.  
Spartanie podczas bitwy stosowali manewr pozorowanej
 
ucieczki.
Kserkses wysłał ścieżką Anopaja elitarny oddział wojsk
 
perskich.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ułóż wydarzenia w kolejności chronologicznej.

budowa floty ateńskiej z zysków z nowo odkrytej kopalni srebra 

bitwa pod Maratonem 

bitwa u przylądka Artemizjon 

śmierć Dariusza I Wielkiego 

utworzenie Związku Hellenów 

bitwa pod Termopilami 

Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz, które z podanych stwierdzeń są prawdziwe, a które fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Kserkses prawdopodobnie zebrał na wyprawę na Grecję
 
największą armię, jaką do jego czasów oglądał świat.
Przygotowania Kserksesa do wojny obejmowały
 
przekopywanie kanałów i budowę mostów pontonowych.
Grecy na wieść o planach Kserksesa względem Grecji
natychmiast rozpoczęli przygotowania do odparcia  
inwazji.
Związek Hellenów objął większość greckich poleis.  
Bitwa pod Termopilami zakończyła się zwycięstwem
 
Greków.
Flota grecka równała się siłą z flotą perską.  
Bitwa pod Termopilami odbyła się w tym samym czasie co
 
bitwa u przylądka Artemizjon.
Ćwiczenie 3 醙

Odwołując się do tekstu źródłowego, wyjaśnij, dlaczego historyk Aleksander Wolicki określił
Ateńczyków ludem dojrzałym politycznie.

“ Wojny perskie

Fragment opracowania historycznego

Zgromadzeni zaprzysięgli sojusz zwany Związkiem Hellenów […].

Ateńczycy okazali polityczną dojrzałość, podporządkowując się
spartańskiemu dowództwu zarówno na lądzie, jak i na morzu.

A. Wolicki, Wojny perskie, w: Maraton. 2500 lat od wielkiej bitwy. Grecja i Grecy epoki klasycznej, czyli korzenie Europy,

“
„Pomocnik Historyczny Polityki” 10, 2010, s. 119
Herodot

Dzieje

Fragment tekstu źródłowego

Ateńczycy dostarczyli 127 okrętów […]. Korytyjczycy dostarczyli 40

okrętów; Megarejczycy 20; Chalkidyjczycy zaś zaopatrzyli w załogę 20
okrętów, które im dostawili Ateńczycy; Egineci dali 18; Sikyończycy 12;
Lacedemończycy [Spartanie] 10; Epidauryjczycy 8; Eretrejczycy 7;
Trojzeńczycy 5; Styrejczycy 2, a Kejczycy 2 […]. Ogólna liczba
zgromadzonych pod Artemisjon okrętów […] wynosiła 271.

Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 8, rozdz. 1–2, tłum. S. Hammer.

Wyjaśnienie
Ćwiczenie 4 醙

Na podstawie analizy tekstu źródłowego podaj argument potwierdzający tezę zawartą

w opracowaniu historycznym.

“
Ryszard Kulesza

Sparta w V–IV w. p.n.e.

Fragment opracowania historycznego

Sposób, w jaki Leonidas wybrał żołnierzy, dowodzi, że zdawał sobie

sprawę z samobójczego charakteru misji, albo przynajmniej brał pod
uwagę możliwość, że cały oddział zginie.

“
Źródło: Ryszard Kulesza, Sparta w V–IV w. p.n.e., Warszawa 2003, s. 189.
Herodot

Dzieje

Fragment tekstu źródłowego

On ruszył wtedy do Termopil, dobrawszy sobie trzystu […] mężów,

którzy mieli już synów.

Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 7, rozdz. 205, tłum. S. Hammer.

Argument
Ćwiczenie 5 醙

W 2006 r. do kin wszedł film poświęcony bitwie pod Termopilami

zatytułowany 300 w reżyserii Zacka Snydera (na podstawie komiksu Franka Millera pod tym
samym tytułem). Porównaj wyposażenie wojowników na obu ilustracjach, oceniając
wiarygodność przekazu filmowego.

Źródło A

Wyposażenie spartańskiego hoplity z filmu 300.

Źródło: Urko Dorronsoro, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Źródło B
Rekonstrukcja wyposażenia spartańskiego hoplity (przełom XIX i XX w.).
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Źródło C

“ Ustrój polityczny Sparty, księga 11, rozdział 3

Odnośnie do walki hoplickiej, [Likurg, mityczny prawodawca spartański]

postanowił, aby nosili ubiór w kolorze purpurowym, ponieważ uważał,
że taki najmniej ma wspólnego ze strojem kobiecym, a najbardziej
będzie odpowiedni do walki, oraz tarczę z brązu, bowiem najszybciej się
da ją wyczyścić i najwolniej się ona brudzi.

Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty, księga 11, rozdział 3, tłum. pod kier. R. Kuleszy

Odpowiedź
Ćwiczenie 6 醙

Porównaj przekazy na temat Teban pod Termopilami u Herodota i Diodora Sycylijskiego. Na

podstawie analizy fragmentów z Diodora i sprzeczności w przekazie Herodota zakwes onuj
tezę stawianą przez Herodota.

Źródło 1

“
Herodot

Dzieje

Herodot o Tebanach (fragment 1)

Śpieszno było Leonidasowi ściągnąć ich tylko spośród Hellenów,

[ponieważ] Teban podejrzewano mocno o sprzyjanie Medom. Wezwał
ich więc na wojnę, chcąc się przekonać, czy otwarcie wyrzekną się
związku z Hellenami. Oni jednak posłali pomoc, choć ich zamysły były
inne”.

Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 7, rozdz. 205, tłum. S. Hammer.

Źródło 2

“
Herodot

Dzieje

Herodot o Tebanach (fragment 2)

[Po naradzie zwołanej na wieść o zbliżaniu się Persów prowadzonych

przez Efialtesa] odprawieni sprzymierzeńcy odeszli i usłuchali
Leonidasa, a przy Lacedemończykach pozostali jedynie Tespijczycy
i Tebanie. Z tych Tebanie zostali wbrew woli i niechętnie (zatrzymał ich
bowiem Leonidas, uważając za zakładników), Tespijczycy zaś
z największą chęcią, bo mówili, że nie opuszczą Leonidasa i jego ludzi.
 Źródło: Herodot, Dzieje, t. ks. 7, rozdz. 222, tłum. S. Hammer.

Źródło 3

“
Diodor Sycylijski

Biblioteka historyczna

Diodor o Tebanach (fragment 1)

Barbarzyńców zaczęli też popierać F oci achajscy, Lokrowie, Tesalowie

i większość Beotów.

Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks. 11, rozdz. 3, ust. 2, tłum. I. Ptaszek.

Źródło 4

“
Diodor Sycylijski

Biblioteka historyczna

Diodor o Tebanach (fragment 2)

Do Termopil przybyło więc […] około czterystu Tebańczyków

z opozycyjnego stronnictwa. Wśród mieszkańców Teb bowiem,
w kwes i zawarcia sojuszu z Persami, doszło do wzajemnych waśni
i rozłamu.

Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks. 11, rozdz. 4, ust. 7, tłum. I. Ptaszek.

Odpowiedź:
Ćwiczenie 7 難

Oceń wiarygodność przekazu Diodora Sycylijskiego na temat nocnej wyprawy Leonidasa do

obozu perskiego. Odwołaj się do przebiegu bitwy znanego z mul medium bazowego.

“
Diodor Sycylijski

Biblioteka historyczna

Zgodnie z rozkazem, nocą [z drugiego na trzeci dzień walk], zaatakowali

oni obóz Persów. Natarciem kierował Leonidas. […] Zamieszanie, które
ogarnęło cały obóz, przyczyniło się do ogromnej rzezi. […] Gdyby tylko
król pozostał w swoim namiocie królewskim, bez wątpienia i on zostałby
przez Greków zgładzony […]. Kserkses jednak wybiegł z namiotu
i wmieszał się w tłum […]. Korzystając z faktu, że nastała już noc, Grecy
buszowali po całym obozie – jak można przypuszczać – w poszukiwaniu
Kserksesa. Jednakże gdy nastał dzień i sytuacja stała się klarowna,
Persowie zorientowali się, że Greków jest niewielu.

Źródło: Diodor Sycylijski, Biblioteka historyczna, t. ks.11, rozdz. 10, ust. 1–4, tłum. I. Ptaszek.

Ocena
Ćwiczenie 8 難

Wyjaśnij, na jakiej podstawie Herodot mógł wysuwać przypuszczenie, które zostało

pogrubione w tekście źródłowym. Przy formułowaniu odpowiedzi wykorzystaj drugi tekst
źródłowy.

[1] Fragment z Herodota

“
Herodot

Dzieje

Opowiadają, że dwaj z owych trzystu, Eurytos i Aristodemos, gdyby

zgodnie działali, byliby mogli albo razem ujść cało do Sparty, bo
odprawieni z obozu przez Leonidasa leżeli w Alpenoj, cierpiąc na
gwałtowny ból oczu, albo jeśliby nie chcieli wrócić do domu, wraz
z innymi umrzeć. Chociaż więc wolno im było jedno z dwojga uczynić,
przecież nie chcieli obmyślić wspólnego planu, lecz różnili się w swych
poglądach: Eurytos, dowiedziawszy się o obejściu góry przez Persów,
zażądał zbroi i, wdziawszy ją, kazał się zaprowadzić przez helotę do
walczących. Ten zaprowadził go i uciekł, a Eurytos wpadł w tłum
nieprzyjaciół i zginął. Aristodemos zaś, któremu brakło odwagi, pozostał
przy życiu. Otóż gdyby albo sam Aristodemos, jako chory na oczy, był
wrócił do Sparty, albo też powrót obu razem był nastąpił, to zdaje mi
się, że Spar aci nie byliby do nich żywili żadnego gniewu. […] Kiedy zaś
wrócił do Lacedemonu, zyskał tylko wstyd i hańbę. Zniesławiony, tego
zaznał: żaden ze Spar atów nie rozniecił mu ognia ani z nim nie
rozmawiał, a dla hańby nazywano go tchórzem Aristodemosem.

Źródło: Herodot, Dzieje, t. księga 7, rozdział 229, tłum. S. Hammer.

[2] Ksenofont (IV w. p.n.e.) o losie tchórzy w Sparcie

“
Ksenofont

Ustrój polityczny Sparty

 W Lacedemonie [Sparcie] natomiast każdy wstydziłby się wziąć tchórza
za towarzysza stołu czy za współzawodnika w zapasach. Często też przy
wybieraniu drużyn do gry w piłkę pozostaje taki bez przydziału,
w chórach jest spychany na najgorsze miejsca, nawet najmłodszym musi
ustępować na drodze i wstawać przed nimi.

Źródło: Ksenofont, Ustrój polityczny Sparty , t. ks. 9, rozdz. 4–5, tłum. pod kier. R. Kuleszy.

Wyjaśnienie
Dla nauczyciela

Autor: Sebastian Rajewicz

Przedmiot: historia

Temat: Termopile

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum, technikum, zakres podstawowy i rozszerzony

Podstawa programowa
Zakres podstawowy
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
Zakres podstawowy
III. Świat starożytnych Greków. Uczeń:
3) opisuje różne formy ekspansji w świecie greckim (kolonizację grecką i fenicką, wojny
grecko-perskie i ekspansję Aleksandra Macedońskiego);

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się
kompetencje obywatelskie

Cele operacyjne:

Uczeń:

charakteryzuje okoliczności bitwy pod Termopilami;

omawia przebieg bitwy pod Termopilami;
ocenia znaczenie bitwy pod Termopilami.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

pogadanka;
praca z tekstem źródłowym i materiałami multimedialnymi.

Formy pracy:

praca indywidualna;
 praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami i dostępem do internetu, słuchawki;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wprowadzająca:

1. Nauczyciel czyta temat lekcji: „Termopile” oraz Twoje cele. Poleca uczniom lub
wybranej osobie sformułowanie kryteriów sukcesu.
2. Następnie prowadzący pyta uczniów o to, z czym kojarzy im się słowo Termopile?
Jeden z uczniów może zapisywać propozycje pozostałych na tablicy.
3. Następnie nauczyciel poleca uczniom, aby scharakteryzowali znaczenie bitew pod
Maratonem i Termopilami. W tym miejscu (albo na końcu) można odczytać epitafium
termopilskie z prośbą skierowaną do uczniów o jego interpretację.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel omawia przygotowania Persów do wyprawy (składy żywności na trasie

przemarszu wojsk, mosty pontonowe przez Hellespont i Strymon, przekopanie
półwyspu Akte). Następnie pyta uczniów: Jak mogli zareagować na to Grecy? (chęć
podporządkowania vs chęć walki). Prosi uczniów, aby wynotowali z tekstu e‐materiału
greckie sposoby przygotowania do odparcia inwazji. Jedna z osób przedstawia
odpowiedź, pozostali uczniowie mogą dopowiadać ważne według nich informacje,
a nauczyciel - wyjaśniać ewentualne wątpliwości.
2. Prowadzący wprowadza termin: Związek Hellenów. Informuje uczniów, że między
inwazją z 490 a 480 r. opodal Aten odkryto srebro. Pyta uczniów: Co Ateńczycy mogli
z nim zrobić? Uczniowie zgłaszają różne propozycje. Nauczyciel wspomina o toczącej
się wówczas w Atenach dyskusji o sposobie wykorzystania tych środków: jedni chcieli
rozdać pieniądze obywatelom, inni – budować za nie triery.
3. Nauczyciel pyta uczniów, w jakich miejscach powinni Grecy bronić się w obliczu
przeważających liczebnie sił wroga? Wyświetla uczniom mapę Grecji, poleca
wskazanemu uczniowi lub uczennicy przedstawić propozycję. Pozostali uczniowie
mogą zgłaszać swoje pomysły i dyskutować nad nimi. Następnie nauczyciel opisuje
przesmyk termopilski i pomysł budowy muru na Istmie.
4. Nauczyciel opisuje greckie plany obrony i pomysł wysłania króla Leonidasa. Wyjaśnia,
dlaczego wysłano tylko 300 spartańskich hoplitów (święto Karnejów). Uczniowie
wykonują samodzielnie ćwiczenie 4 wskazujące, że Leonidas liczył się z porażką.
5. Praca z animacją. Nauczyciel odtwarza animację i poleca uczniom, aby w parach
wykonali polecenie 1: na podstawie analizy animacji podali silne i słabe strony obu
 armii. W kolejnym kroku wskazana para uczniów podaje przygotowaną odpowiedź
(jedna osoba - silne strony, druga - słabe albo każda z nich prezentuje jedną armię).
Następnie prosi przedstawiciela innej pary (może być wskazany lub wylosowany), aby
ocenił, na ile teza Herodota, że gdyby nie zdrada Efialtesa, Persom nie udałoby się
przełamać pozycji Greków, jest wiarygodna. Nauczyciel udziela informacji zwrotnej.
6. Prowadzący zadaje uczniom do wykonania ćwiczenie 7 na temat roli Teban pod
Termopilami. Wyjaśnia uczniom, że pod Termopilami nie walczyli tylko Spartanie.
Zachęca uczniów do refleksji: Dlaczego tylko o Spartanach pamiętamy? Uczniowie
zgłaszają swoje propozycje.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel poleca uczniom, aby odpowiedzieli na pytanie: Dlaczego Leonidas nie

wycofał się spod Termopil? Prosi o ocenę tej decyzji. Wybrany uczeń lub uczennica
udzielają odpowiedzi. Nauczyciel odczytuje uczniom tekst epitafium i prosi
odpowiadającą osobę o interpretację.
2. Nauczyciel omawia przebieg zajęć, wskazuje mocne i słabe strony pracy uczniów,
udzielając im tym samym informacji zwrotnej.

Praca domowa:

Wykonaj pozostałe ćwiczenia.

Materiały pomocnicze:

Fields N., Termopile 480 p.n.e. Ostatnia walka trzystu, tłum. J. Szkudliński, Warszawa 2008.

Kulesza R., Sparta w V‐IV w. p.n.e., Warszawa 2003.

Musiał D., Świat grecki: od Homera do Kleopatry, Warszawa 2008.

Rusch S.M., Wojny Sparty, Poznań 2014.

Wolicki A., Wojny perskie, w: Maraton. 2500 lat od wielkiej bitwy. Grecja i Grecy epoki
klasycznej, czyli korzenie Europy, „Pomocnik Historyczny Polityki” 10, 2010.

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium:

Animacja może stanowić podstawę do pracy domowej uczniów (lub prezentacji),

wyjaśniającej, dlaczego spartańscy hoplici cieszyli się sławą najlepszych wojowników
w Grecji.