Streszczenie „ Fides et ratio” bł.

Jana Pawła II

Wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy.

POZNAJ SAMEGO SIEBIE

Droga do spotkania człowieka z prawdą dokonała się w sferze osobowego samopoznania. Im bardziej człowiek
poznaje świat i rzeczywistość, tym lepiej poznaje siebie. Człowiek czyli ten, kto zna samego siebie. Kościół ma misję
poszukiwania prawdy.

Wiele jest dróg, którymi człowiek może zmierzać do lepszego poznania prawdy. Jedną z nich jest filozofia, która
formułuje pytania o sens życia.

Podstawowa wiedza o sensie człowieka, bierze początek ze zdziwienia, które pociąga do poszukiwania. Bez
zdziwienia człowiek popadłby w rutynę, przestałby się rozwijać i stopniowo stałby się niezdolny do życia osobowego.
Każdy system filozoficzny musi uznać pierwszeństwo myślenia filozoficznego z którego bierze początek i któremu
powinien służyć. Powołaniem człowieka jest dążenie do prawdy, która przekracza jego samego.

 Zagrożenia filozofii współczesnej

a) człowiek stracił nadzieję na uzyskanie od filozofii ostatecznych odpowiedzi na podstawowe pytania
b) agnostycyzm; relatywizm; powszechny sceptycyzm; pluralizm
c) zamiast wykorzystywać zdolność człowieka do poznania prawdy, woli podkreślać jego ograniczenia oraz
uwarunkowania, jakim podlega.
d) zamiast prawdy – opinia
e) ukształtowanie postawy ogólnego braku zaufania do wielkich zdolności poznawczych człowieka

 Sobór Watykański II : „ Biskupi są świadkami Boskiej i katolickiej prawdy”.

 O fundamentalnych prawdach doktryny katolickiej papież pisał już w encyklice „Veritatis splendor”.

OBJAWIENIE MĄDROŚCI BOŻEJ

Kościół, wiedzę którą pragnie przekazać człowiekowi uzyskał dzięki przyjęciu z wiarą słowa Bożego. Bóg jest źródłem
miłości, dlatego pragnie być poznawany.

 Sobór Watykański I – „ Dei Filius”

- Ojcowie podkreślali nadprzyrodzony charakter Bożego Objawienia.
- obok poznania właściwego ludzkiemu rozumowi, który ze swej natury zdolny jest dotrzeć nawet do samego
Stwórcy, istnieje poznanie właściwe wierze
- prawda poznana w drodze refleksji filozoficznej oraz prawda Objawienia ani nie są tożsame, ani też jedna nie
czyni zbyteczną drugiej
 Sobór Watykański II – „Dei Verbum”
- Ojcowie ukazali zbawczy charakter Objawienia Bożego w dziejach. Bóg zwraca się do ludzi i zaprasza ich do
wspólnoty z sobą.
- prawda objawiona przez Boga jest wpisana w czas i historię.
- prawda została objawiona przez całe życie i czyny Jezusa w sposób ostateczny i doskonały.
- Kościół z biegiem wieków dąży stale do pełni prawdy Bożej, aż wypełnią się w nim słowa Boże
 Konstytucja „Gaudium et spes”
- „tajemnica człowieka wyjaśnia się naprawdę dopiero w tajemnicy Słowa Wcielonego”.

Rozum w obliczu tajemnicy

Objawienie pozostaje pełne tajemnic.
 „Dei Verbum” – „Bogu objawiającemu należy okazać posłuszeństwo wiary”.
Opracował kl. Przemysław Pobiega, rok III Strona 1
 Streszczenie „ Fides et ratio” bł. Jana Pawła II

Wiara jest odpowiedzią wyrażającą posłuszeństwo Bogu, przez wiarę człowiek wyraża akceptację Bożego
Świadectwa. Nieodzownym warunkiem wiary jest wolność. Akt wiary jest najdonioślejszym wyborem w życiu
człowieka; to w nim bowiem wolność dochodzi do pewności prawdy i postanawia w niej żyć. Prawda Objawienia,
którą znajdujemy w Jezusie z Nazaretu, pozwala każdemu przyjąć tajemnicę własnego życia
 Św. Augustyn: „Noli foras ire, in te ipsum redi. In interior homine habitat veritas”.
Prawda, którą pozwala nam poznać Objawienie jawi się jako bezinteresowny dar, pobudza do myślenia i domaga się,
by przyjąć ją jako wyraz miłości. Ostateczny cel osobowego istnienia jest przedmiotem badań filozofii i teologii.

CREDO UT INTELLEGAM
Więź między poznaniem wiary, a poznaniem rozumowym ukazują Księgi Pisma Świętego: Mądrości, Syracydesa,
Przysłów. Pragnienie poznania jest cechą wszystkich ludzi. Cechą wyróżniającą tekst biblijny jest przeświadczenie, iż
istnieje głęboka i nierozerwalna jedność między poznaniem rozumowym, a poznaniem wiary. Wiara nie ogranicza
rozumu, ale go przekracza. Nie ma powodu do rywalizacji między wiarą i rozumem. Rzeczywistości te wzajemnie się
przenikają, każda zaś ma własną przestrzeń, w której się realizuje.
 Zasady, które musi przestrzegać rozum:
1. Uznanie faktu, że ludzkie poznanie jest nieustanną wędrówką
2. Na drogę tej wędrówki nie może wejść człowiek pyszny
3. Oparcie się na bojaźni Bożej
Bóg daje się poznać także poprzez przyrodę. Przez rozumowe poznanie przyrody można dotrzeć do Stwórcy. Papież
stwierdza, że należy dowartościować rozum, nie trzeba go jednak przeceniać. Człowiek posiada zdolność poznania
metafizycznego. Święty Paweł za kryterium mądrości wskazuje Słowo Mądrości.

INTELLEGO UT CREDAM

 Encyklika „Veritatis splendor” – „Nie istnieje moralność bez wolności”.

Człowiek staje się dojrzały, gdy potrafi odróżnić prawdę od fałszu.
 Formy prawdy:
 Prawdy opierające się na dowodach bezpośrednio dostępnych lub które można potwierdzić
eksperymentalnie
 Prawdy natury filozoficznej, do których człowiek dociera dzięki zdolności spekulatywnej rozumu
 Prawdy religijne zawarte w odpowiedziach na fundamentalne pytania
Poszukiwanie człowieka swój cel może osiągnąć tylko w Absolucie.

RELACJA MIĘDZY WIARĄ A ROZUMEM

 Etapy spotkania między wiarą a rozumem.

 Filozofia klasyczna – oczyszczenie ludzkich wyobrażeń o Bogu z form mitologicznych. Zadaniem
pierwszych twórców filozofii było ukazanie powiązań między rozumem, a religią.
 Św. Ireneusz i Tertulian – wypowiadają się krytycznie na temat tendencji kulturowej, która próbowała
podporządkowań prawdę Objawienia interpretacji filozofów
 Św. Justyn – chrześcijaństwo to jedyna, niezawodna i przydatna filozofia.
 Św. Klemens Aleksandryjski – Ewangelia to prawdziwa filozofia. Pojmował filozofię jako wstępne
wprowadzenie w wiarę chrześcijańską i przygotowanie do Ewangelii. Celem filozofii greckiej jest obrona
wiary.
 Św. Augustyn – stworzył pierwszą syntezę myśli filozoficznej i teologicznej, w której zbiegły się nurty
myśli greckiej i łacińskiej.
 Św. Anzelm – zasada pierwszeństwa wiary nie sprzeciwia się niezależnym poszukiwaniom rozumu
(intellectus fidei). Rozum powinien poszukiwać tego, co miłuje: im bardziej miłuje, tym usilniej pragnie
poznać.
Wiara domaga się, aby jej przedmiot został poznany przy pomocy rozumu; rozum, osiągając szczyt swoich
poszukiwań uznaje, jak konieczne jest to, co ukazuje mu wiara.

Opracował kl. Przemysław Pobiega, rok III Strona 2

 Streszczenie „ Fides et ratio” bł. Jana Pawła II

 Nowość myśli św. Tomasza z Akwinu

Ukazanie w pełnym świetle harmonii istniejącej miedzy rozumem a wiarą. Światło wiary jak i światło rozumu
pochodzą od Boga, więc nie mogą sobie wzajemnie zaprzeczać. Rozum oświecony przez wiarę zostaje uwolniony od
grzechu. Św. Tomasz podkreślał także rolę Ducha Świętego w procesie dojrzewania ludzkiej wiedzy do pełni
mądrości.
 Paweł VI powiedział o św. Tomaszu, że pogodził on świeckość świata z radykalizmem Ewangelii.

 Formy mądrości według św. Tomasza

1. Mądrość filozoficzna, która opiera się na zdolności rozumu do badania rzeczywistości w granicach
wyznaczonych przez jego naturę.
2. Mądrość teologiczna – opiera się na Objawieniu i bada treści wiary, docierając do tajemnicy samego Boga.

 Rozdział między wiarą a rozumem

 Pod koniec średniowiecza następuje skrajny rozdział między filozofią a innymi naukami (autonomia była
potrzebna, ale nie skrajna)
 Szkodliwe prądy – racjonalizm, filozofia praktyczna, i opozycja (sceptycyzm, agnostycyzm)
 XIX w. szczyt – racjonalizacja wiary, ateizm humanistyczny, systemy totalitarne, skrajny pozytywizm, odejście
od metafizyki i moralności.
 XX wiek:
 zebrał owoce zbytniej wiary w rozum (totalitaryzm, wojny, bomba atomowa) i w efekcie zrodził nihilizm,
sceptycyzm.
 Redemptor hominis: „Człowiek dzisiejszy zdaje się być stale zagrożony przez to, co jest jego własnym
wytworem, co jest wynikiem pracy jego rąk, a zarazem — i bardziej jeszcze — pracy jego umysłu, dążeń
jego woli. Owoce tej wielorakiej działalności mogą zostać skierowane przeciwko niemu”.
 główny problem to uznanie prawdy za subiektywną
 wiara odrzucona
 destrukcja filozofii, choć można w niej znaleźć wartościowe elementy

WYPOWIEDZI MAGISTERIUM KOŚCIOŁA W DZIEDZINIE FILOZOFII

Magisterium Kościoła ma obowiązek pobudzać, popierać i wspomagać myśl filozoficzną. Jego zadaniem jest także
reagować, gdy dyskusyjne tezy filozoficzne zagrażając właściwemu rozumieniu prawd objawionych oraz gdy szerzy
się fałszywe teorie, które rozpowszechniają poważne błędy, naruszając prostotę i czystość wiary Ludu Bożego.
Krytyka Magisterium Kościoła jest wymierzona w fideizm i radykalny tradycjonalizm oraz w racjonalizm i ontologizm.

 Sobór Watykański I
 Naturalne poznanie Boga i Objawienie, rozum i wiara są nierozdzielne oraz niesprowadzalne do
siebie nawzajem
 Istnieją dwa porządki poznania odrębne nie tylko ze względu na zasadę, ale także ze względu na
przedmiot
 Św. Pius X
 Krytyka modernizmu filozoficznego ( przejaw fenomenalizmu, agnostycyzmu i immanentyzmu)
 Odrzucenie marksizmu i komunizmu ateistycznego
 Pius XII
 Krytyka ewolucjonizmu i historycyzmu w skrajnych postaciach
 Bł. Jan Paweł II
 Krytyka teologii wyzwolenia
 Sytuacja współczesna
 powrót nurtów racjonalistycznych (biblicyzm - który chciałby uczynić lekturę Pisma Świętego i jego

Opracował kl. Przemysław Pobiega, rok III Strona 3

 Streszczenie „ Fides et ratio” bł. Jana Pawła II

egzegezę jedynym miarodajnym punktem odniesienia, hermeneutyka nie nawiązująca do Tradycji) i

fideistycznych (lekceważenie teologii spekulatywnej, pogarda dla filozofii klasycznej).
Zainteresowanie Kościoła filozofią
 Leon XIII – encyklika „ Aeterni Patris” – poświęcona w całości filozofii. Papież rozwinął w niej nauczanie
Soboru Watykańskiego I na temat relacji miedzy wiarą a rozumem. Leon XIII sądził, że powrót do myśli
świętego Tomasza to najlepsza droga do tego, aby filozofia znów była uprawiana w sposób zgodny z
wymogami wiary.
 Sobór Watykański II – „ Gaudium et spes” – dokument ten mówi o wartości człowieka stworzonego na obraz
Boży. Podejmuje też problem ateizmu i wykazuje błędy tej wizji filozoficznej.
 Dekret o formacji kapłańskiej – „ Optatam totus” – nauki filozoficzne niech będą tak podawane, aby
doprowadziły alumnów do zdobywania gruntownego i systematycznego poznania człowieka, świata i Boga.

 Przyczyny braku zainteresowania filozofią

1. Brak zaufania do zdolności rozumu
2. Nieporozumienie z naukami humanistycznymi
3. Zainteresowanie inkulturacją wiary
4. Brak zainteresowania współczesną myślą i kulturą

WZAJEMNE ODDZIAŁYWANIE TEOLOGII I FILOZOFII.

Człowiek jest filozofem z natury. Teologia nie może obyć się bez relacji z systemami filozoficznymi, a odwołując się do
myśli filozoficznych pełni następujące zadania:

1. Struktura teologii ukształtowana jest przez podwójną zasadę metodologiczną:

a) auditus fidei – teologia przyswaja sobie treści Objawienia w miarę jak są one stopniowo wyjaśniane przez
Tradycję, Pismo Święte i żywy Urząd Nauczycielski Kościoła.
b) intellectus fidei – teologia wyjaśnia Prawdę Bożą przez ukazanie struktur logicznych i pojęciowych twierdzeń
z których się składa nauczanie Kościoła oraz przez podkreślenie zawartych w tych Prawdach zbawczych
treści.
1. Teologia dogmatyczna – musi umieć wyrazić uniwersalny sens tajemnicy Boga w Trójcy Jedynego oraz
ekonomii zbawienia zarówno w sposób narracyjny jak i w formie argumentów.
2. Teologia fundamentalna – ma za zadanie uzasadniać wiarę, powinna starać się usprawiedliwić i wyjaśnić
relację między wiarą a refleksją filozoficzną. Sobór Wat. I uważał, że poznanie prawd naturalnych, a zatem
filozoficznych stanowi niezbędny warunek przyjęcia Bożego Objawienia. Teologia fundamentalna powinna
wykazać:
a) jak dzięki wierze można dostrzec prawdy do których rozum dochodzi na drodze samodzielnego poszukiwania
b) wewnętrzną zgodność między wiarą a jej potrzebą wyrażania się za pośrednictwem rozumu.
3. Teologia moralna – musi odwoływać się do uformowanej wizji natury ludzkiej i społeczeństwa oraz do zasad
rządzących wyborami etycznymi.

 Relacje teologii z innymi kulturami.

Ze spotkania wiary z różnymi kulturami zrodziła się w praktyce nowa rzeczywistość. Kultury, jeśli są głęboko
zakorzenione w ludzkiej naturze, odznaczają się typową dla człowieka otwartością na wymiar uniwersalny i na
transcendencję. W konsekwencji każda kultura kryje w sobie i wyraża dążenie do jakiejś pełni. Można zatem
powiedzieć, że w samej kulturze zawarta jest możliwość przyjęcia Bożego Objawienia.
Papież stwierdza, że Ewangelia głoszona w różnych kulturach wymaga wiary od przyjmujących ją i wcale nie
przeszkadza im zachować własnej tożsamości kulturowej. Cechą społeczności ochrzczonych jest powszechność, która
może przyjąć każdą kulturę.

Opracował kl. Przemysław Pobiega, rok III Strona 4

 Streszczenie „ Fides et ratio” bł. Jana Pawła II

 Deklaracja Nostra aetate

Stwierdza, że chrześcijanie, którzy wydobywają z bogactwa dziedzictwa elementy zgodne z wiarą powinni kierować
się kryteriami:
1. Kryterium uniwersalnego ludzkiego ducha, którego podstawowe dążenia można znaleźć w niezmienionej
postaci w różnorodnych kulturach.
2. Kościół stykając się po raz pierwszy z wielki kulturami nie może wyrzec się tego, co zyskał wcześniej.
3. Nie można mylić troski o zachowanie specyfiki i oryginalności z poglądem, że dana tradycja kulturowa
powinna pozostać zamknięta w swojej odrębności.

 Wybitni filozofowie według św. Jana Pawła II

 Św. Grzegorz z Nazjanzu
 Św. Augustyn Św. Anzelm
 Św. Bonawentura Św. Tomasz z Akwinu
 John Henry Newman Antonio Rosmini
 Jacques Maritain Etienne Gilson
 Św. Edyta Stein Władimir Sołowjow
 Paweł Florenski Piotr Czaadajew
 Władimir Łosski

 Typy refleksji filozoficznej

a) filozofia niezależna od Objawienia ewangelicznego – odmiana ta zaistniała historycznie w epokach

poprzedzających narodzenie Odkupiciela, później zaś występowała także w regionach, dokąd Ewangelia nie
dotarła. W tej sytuacji filozofia kierowała się własnymi prawami, opierając się wyłącznie na zdolnościach
rozumu.
b) filozofia samowystarczalna – filozofia domaga się uznania samowystarczalności myślenia, odrzuca
Objawienie.
c) filozofia chrześcijańska – ma oznaczać chrześcijańską refleksję filozoficzną powstałą w żywotnym związku z
wiarą. Mówiąc o tej filozofii mamy na myśli wszystkie kierunki myśli filozoficznej, które nie powstałyby bez
bezpośredniego lub pośredniego wkładu wiary chrześcijańskiej. W filozofii tej wyróżniamy dwa aspekty:
* aspekt subiektywny – polega na oczyszczeniu rozumu przez wiarę
* aspekt obiektywny – dotyczy treści filozofii; dzięki Objawieniu rozum poznaje pewne prawdy.

d) filozofia jako ancilla theologiae – teologia zawsze potrzebowała i nadal potrzebuje pomocy filozofii. Dziś
raczej nie służebnica, ale przyjaciółka.

 Wymogi teologii wobec filozofii

a) pójście za jednym autorytetem prawdy

b) rozum nie może utracić zdolności do refleksji nad samym sobą

POTRZEBY I ZADANIA CHWILI OBECNEJ

 Niezbywalne wymogi Słowa Bożego

a) Odrzucenie wszelkich form relatywizmu, materializmu i panteizmu ( wynika z tekstu Pisma Świętego)
b) Odwoływanie się do tajemnicy Wcielenia, aby zrozumieć zagadkę istnienia człowieka, świata stworzonego i
samego Boga.

 Obecna kondycja według papieża

a) Brak sensu

Opracował kl. Przemysław Pobiega, rok III Strona 5

 Streszczenie „ Fides et ratio” bł. Jana Pawła II

b) Fragmentaryzacja wiedzy
c) Sceptyzm
d) Obojętność
e) Nihilizm
f) Duch ludzki zostaje opanowany przez jakąś bliżej nieokreśloną formę myślenia, wiodącą go do jeszcze
większego zamknięcia się w sobie.

 Potrzeby filozofii, aby mogła współbrzmieć ze Słowem Bożym

a) Rozwój wymiaru mądrościowego;

b) Wykazanie, że człowiek jest zdolny dojść do poznania prawdy obiektywnej;
c) Dowartościowanie metafizyki w teologii czyli wyjście poza doświadczenie religijne;
d) Przejście od fenomenu ( badanie zjawisk) do fundamentu ( sens, byt, prawda) – refleksja racjonalna powinna
docierać do poziomu istoty duchowej i do fundamentu, który jest jej podłożem;
e) Nie można skupiać się tylko na wycinkach wiedzy – Sobór Watyk. II stwierdził: „ człowiek jest w stanie
wypracować sobie jednolitą i organiczną koncepcję poznania”;
f) Niezbędny związek filozofii i teologii z Tradycją.

 Zagrożenia dla filozofii

1. Eklektyzm – postawa kogoś, kto w swoich poszukiwaniach, w nauczaniu ( także w sferze teologii), w
argumentacji ma zwyczaj posługiwać się izolowanymi ideami zaczerpniętymi z różnych filozofii, nie bacząc
ani na ich spójność i systematyczne powiązanie, ani na ich kontekst historyczny.
2. Historyzm – uznaje on wybraną filozofię za prawdziwą, jeśli odpowiada ona wymogom danej epoki i spełnia
wyznaczone jej zadanie historyczne. Historyzm podważa trwałą wierność prawdzie.
a) Historyzm przejawia się w refleksji filozoficznej w postaci modernizmu – skłonność posługiwania się
wyłącznie najnowszymi formułami zaczerpniętymi z żargonu filozoficznego, nie zachowując wobec nich
odpowiednio krytycznej postawy, jaką w świetle tradycji należałoby przyjąć.
3. Scjentyzm – koncepcja filozoficzna, która nie uznaje wartości innych form poznania niż formy właściwe dla
nauk ścisłych, spychając do sfery wytworów wyobraźni zarówno poznanie religijne i teologiczne, jak i wiedzę
z dziedziny etyki i estetyki.
4. Pragmatyzm — sposób myślenia tych, którzy dokonując wyborów nie widzą potrzeby odwołania się do
refleksji teoretycznej ani do ocen opartych na zasadach etycznych (wymiar praktyczny).
5. Nihilizm – pozostaje w sprzeczności z wymogami i z treścią słowa Bożego, jest zaprzeczeniem
człowieczeństwa człowieka i samej jego tożsamości. Stwarza możliwość wymazania z oblicza człowieka tych
cech, które ujawniają podobieństwo do Boga.
6. Postmodernizm - termin ten, stosowany często w bardzo różnych kontekstach; pierwotnie posługiwano się
tym określeniem w odniesieniu do zjawisk natury estetycznej, społecznej czy technologicznej. Później
znalazło ono zastosowanie w sferze filozofii. Pojawia się wiele nurtów; niektóre z nich głoszą bowiem, że
epoka pewników minęła bezpowrotnie, a człowiek powinien teraz nauczyć się żyć w sytuacji całkowitego
braku sensu, pod znakiem tymczasowości i przemijalności. Postmodernizm krytykuje pewniki.

 Aktualne zadania teologii

 odnowić swą metodologię, aby móc skutecznie służyć ewangelizacji ( na ten temat wypowiedział się bł.
Jan XXIII).
 kierować wzrok ku prawdzie ostatecznej
 zrozumieć Objawienie i treść wiary
 kontemplować tajemnicę Boga w Trójcy
 zrozumieć kenozę Jezusa, by pojąć, że cierpienie i śmierć mogą wyrażać miłość
 wnikliwie analizować teksty biblijne oraz te, w których wyraża się żywa Tradycja Kościoła
 wierność dogmatom

Opracował kl. Przemysław Pobiega, rok III Strona 6

 Streszczenie „ Fides et ratio” bł. Jana Pawła II

 zdrowa hermeneutyka – samo znaczenie formuł dogmatycznych zawsze pozostaje w Kościele prawdziwe
i stałe – trwałość poję,ć np. soborowych ( o tym mówił już Pius XII w encyklice Humani Genesis)
 interpretować źródła i rozumieć prawdy objawione
 odrzucać dogmatyczny pragmatyzm
 odwoływać się do filozofii bytu
 teologia moralna - katecheza musi wrócić do filozofii ( szerzej o tym papież mówi w encyklice Veritatis
splendor).

ZAKOŃCZENIE

- wiara i rozum mogą okazywać sobie wzajemną pomoc

- oparciem dla teologii poszukującej prawdy jest jej eklezjalność oraz tradycja Ludu Bożego

- podkreślając znaczenie myśli filozoficznej Kościół ma na uwadze dwa cele: obronę godności człowieka i głoszenie
ewangelicznego orędzia

- filozofia i wiara muszą być integralne, aby służyły nowej ewangelizacji

- Maryja jest podporą rozumienia wiary.

Opracował kl. Przemysław Pobiega, rok III Strona 7