Johan H.

Pestalozzi (1746-1827); pedagog i pisarz szwajcarski;

- twórca oryginalnego systemu dydaktycznego wypróbowanego w prowadzonych przez
niego szkołach i zakładach wychowawczych; pozostawał pod wpływem haseł rewolucji
francuskiej i poglądów Jana Jakuba Rousseau;
- wychowanie człowieka jest możliwe w takim ustroju społecznym, w którym zlikwiduje się
egoizm jednostek i grup społecznych;
- wysoko cenił wychowanie umysłowe, opierał je na poznawaniu świata i na rozwijaniu
zdolności poznawczych człowieka;
- w poznawaniu rzeczy zwracał uwagę na trzy czynniki: liczbę, kształt i słowo;
- w programie kształcenia kładł nacisk na przedmioty związane z praca na roli, z rzemiosłem,
i gospodarstwem domowym; łączył wychowanie umysłowe z praktycznym przygotowaniem
do życia; doceniał wychowanie moralno – religijne i fizyczne;

Fryderyk Froebel (1782-1852); pedagog niemiecki;

- teoretyk wychowania przedszkolnego; był kontynuatorem założeń pedagogicznych J. H.
Pestalozziego;
- swoją koncepcję wychowania przedszkolnego tworzył w szkołach i przedszkolach;
przedszkole nazywał ogrodem dziecięcym; dzieci miały w nim czuć się jak rośliny w
ogrodzie, pielęgnowane przez wychowawcę – ogrodnika; za główną formę aktywności dzieci
uważał zabawę; zabawa służyła wszechstronnemu rozwojowi dziecka i przygotowaniu do
nauki w szkole;
Erazm z Rotterdamu (1465-1536); Holender, „uczony uczonych”, tworzył prace o
charakterze filologicznym i dydaktycznym; „Pochwała głupoty”, Francja 1511 rok;
zapatrzony w starożytność; kosmopolita, ale nie uczył się innych języków, nie interesował się
ich piśmiennictwem; głosił hasło stworzenia w Europie jednolitej kultury, wspólnej dla
wszystkich, ale opartej na dorobku starożytnych; zwolennik dążeń kulturalnych północno –
zachodniej Europy; atakował wojnę, politykę i ucisk polityczny, społeczny, wyzysk biednych;
krytykował kler, zakony, rycerstwo, szkoły, uczonych i nauczycieli; miernikiem użyteczności
kultury umysłowej był dodatni wpływ na poziom życia moralnego i przygotowanie człowieka
do czekających go w życiu obowiązków; zwolennik udostępnienia oświaty bogatym i
biednym, kobietom i mężczyznom; zwolennik ideologii mieszczaństwa – o sumie wiedzy
każdego człowieka powinny decydować jego zdolności; wypowiadał się o na temat
wczesnego rozpoczynania kształcenia chłopców (uczyć dobrego zachowania, higieny,
czytania, pisania, rachunków i znajomości otaczającego świata, wykorzystywać bajki,
obrazki, gry, podchodzić do dziecka z łagodnością, wyrozumiałością, serdecznością, rozwijać
ambicje, zainteresowania); program: ograniczenie gramatyki do głównych zasad – ma być
kluczem do zrozumienia dzieł klasycznych; program szkoły średniej: dla szlachty i bogatego
mieszczaństwa (język łaciński i grecki, główne przepisy gramatyczne – do lektury, mitologia,
geografia, architektura, zagadnienia wojskowe, przyroda, astronomia);
Jan Ludwik Vives (1492-1540); filozof, filolog, psycholog I pedagog; „O wychowaniu
niewiast chrześcijanki”; podstawą jego poglądów była indukcja, krytycyzm, poglądowość;
doceniał wartość nauczania domowego; krytykował scholastykę; podkreślał wartość historii,
twierdził, że historia zachowuje ciągłość kultury; zwrócił uwagę na swoiste posłannictwo
wychowawcze kobiety, jej istotną rolę w życiu rodziny; wyróżnił trzy jakościowo różne
okresy w życiu kobiety: czas panieński, okres małżeński i wdowi; był jednak przeciwnikiem
udziału kobiet w życiu społecznym i politycznym;
Szymon Marycjusz (1516-1574); w 1551 roku ogłosił dzieło „O szkołach czyli akademiach”;
podkreślał wielką rolę wykształcenia dla życia; przeciwstawiał się nawrotom arystotelizmu i
scholastyki; opowiadał się za potrzebą oświaty i użytecznością w społeczeństwie; ćwiczenia
fizyczne i kształcenie umysłu stanowi o pomyślności państwa; wychowanie szkolne
potrzebne całemu społeczeństwu; motywacja kształcenia ludu jest umotywowana stosunkami
feudalnymi; troska o prestiż społeczny i materialne uposażenie nauczycieli; projekt naprawy
Rzeczypospolitej rozpoczął od systematyzacji szkół;
Sebastian Petrycy (1554-1626); syn rajcy miejskiego; studia na Wydziale Sztuk
Wyzwolonych Akademii Krakowskiej; praca pedagogiczna w szkole w Olkuszu; studia
lekarskie na uniwersytecie w Padwie; w Polsce lekarz biskupa Bernarda Maciejowskiego i
Maryny Mniszchówny; objaśnienia do dzieł Arystotelesa – „Przydatki”; podkreślał ogromne
znaczenie wychowania , twierdząc, że można uformować każdy umysł i jego moralność;
wychowanie – umysł jako goła tablica, zapisywanie przez odpowiednie postępowanie i długą
naukę; ograniczoność idei: brak warunków do realizacji postulatów, akceptacja wychowania
stanowego; szlachcic przeznaczenie do rządzenia państwem, kierownik we własnych
folwarkach; synowie plebejscy – nauka kupiectwa i rzemiosła, bogatsi powinni studiować
filozofię dającą kwalifikacje do zawodu nauczycielskiego, teologię, medycynę i prawo; rola
państwa w wychowaniu: czuwanie nad opracowaniem programów szkolnych; ustalenie celów
wychowania i głównych kierunków, troska o szkołę i nauczycieli; wychowanie moralne: rola
domu rodzinnego - wpajanie zasad etycznych, wpajanie współżycia w społeczeństwie,
praktycyzm – gry i zabawy na wzór zajęć dorosłych, obrady sejmowe czy sejmikowe;
wychowanie fizyczne: odpowiedni rozwój ciała ułatwia kształcenie intelektu, odpowiednia
pielęgnacja, racjonalne żywienie, odzież nie krępująca swobodnych ruchów ciała; szlachta:
szkoły szermiercze (nauka szermierki, jazda konna, strzelanie); intelektualne kształcenie:
elementarny: od 7 do 14 roku życia (czytanie, pisanie, trivium, nauka w formie zabawy,
przeplatanie grami fizycznymi); średni – szlachta (filozofia moralna, cnoty obywatelskie:
retoryka, poetyka, historia, prawo, języki: łacina, hiszpański i włoski); wyższy: plebejusze
(medycyna, prawo, teologia, języki); wychowanie estetyczne: muzyka, rysunki, malarstwo;
wychowanie moralne: kobiety, zajęcia związane z gospodarstwem domowym;
Jan Amos Komeński (1592-1670); „Wielka dydaktyka”; „Drzwi języków otworzone;
”pedagog czeski, związany z reformacją działacz sekty braci czeskich, przebywający w
Polsce przez okres niemal 30 lat; reprezentował poglądy antyfeudalne, o wyraźnie
demokratycznym nastawieniu; z nich wynikały koncepcje pedagogiczne, a zwłaszcza
przekonanie o konieczności szkoły elementarnej dla wszystkich dzieci, niezależnie od
pochodzenia społecznego i majątku; negacja średniowiecznej koncepcji człowieka; silny
wpływ na teorię pedagogiczną Komeńskiego wywarły poglądy F. Bacona, które podejmowały
krytykę ówczesnej szkoły, jej scholastycznych programów, dogmatyczno-religijnego
nastawienia, braku powiązania szkoły z życiem; Komeńskiego charakteryzował wielki
optymizm pedagogiczny, wyrażający się wiarą w moc wychowania i kształcenia; na
szczególna uwagę zasługują postulaty w zakresie: dostępności i powszechności nauczania,
polegającej na przyjęciu jednolitego systemu szkolnego dla całej ludności, udostępnieniu
szkoły – zwłaszcza elementarnej wszystkim dzieciom, zrównania praw wszystkich dzieci na
terenie szkoły, utrzymywaniu szkół przez państwo; dydaktyki – opracowanie nowego
programu kształcenia i układu treści programowych, realizacja programu w systemie
klasowo-lekcyjnym, wprowadzenie do nauczania metody poglądowej i stosowania zasad
nauczania (poglądowości, systematyczności, przystępności, wiązania teorii z praktyką);

John Locke (1632-1704); filozof; „Myśli o wychowaniu”; wychowanie fizyczne uznał za

podstawę wychowania w ogóle; jako lekarz zdawał sobie sprawę z potrzeby ukształtowania w
wychowaniu właściwego stosunku do własnego ciała; hartowanie organizmu jest niezbędne
dla osiągnięcia dobrego stanu zdrowia, a to z kolei jest czynnikiem umożliwiającym realizację
innych celów wychowania; zalecał troskę o zdrowie dziecka przez przyzwyczajenie do
niewygód, chłodu, prostej diety, lekkiego ubrania, długiego snu, rygorystycznej toalety
porannej i wieczornej; wychowanie moralne: najistotniejszy komponent ogólnego
przygotowania dziecka do życia; nauczenie dziecka samodzielności w rozpoznawaniu dobra i
zła; wychowując młodego gentlemana, należy mieć na uwadze cztery zasadnicze cechy jego
osobowości; cnotę, roztropność, grzeczność, wiedzę; wyrabianiu karności i grzeczności
należy poświęcić najwięcej czasu od wczesnego dzieciństwa; mało skuteczne są kary
fizyczne; jedyną wartą zalecenia metodą wychowania jest według niego oddziaływanie na
honor, kształtowanie poczucia odpowiedzialności i wstydu za postępowanie niezgodne;
wrażliwość na pochwałę i uznanie jest o wiele bardzie skuteczna niż zastosowanie
bezpośredniego przymusu; pisał o sposobach zwalczania u dzieci kłamstwa, egoizmu,
zarozumiałości, pogardy dla innych; wychowanie umysłowe: wykształcenie powinno dawać
ogładę umysłową; niezbędną w obcowaniu z innymi, ułatwiać wykonywanie pracy i dawać
przekonanie o tym, że się naprawdę coś umie; ma cele praktyczne, służy porozumiewaniu się
z innymi i wykonywaniu obowiązków zawodowych; należy zapewnić odpowiednie warunki
uczącemu się; wiedzę powinien zdobyć trybem indywidualnego, prywatnego i domowego
uczenia się pod okiem nauczyciela; uczenie indywidualne nie wywołuje zdenerwowania z
powodu współzawodnictwa z innymi, ani też nie wpływa ujemnie na zachowania moralne
dziecka, które skłonne jest do przejmowania wzorów postępowania od grupy rówieśniczej;
Locke zalecał pobudzanie zainteresowania nauką i zachęcanie do przyswajania użytecznych
wiadomości i umiejętności; w programie kształcenia znalazły się przedmioty: czytanie,
pisanie w języku ojczystym, rysunek, język obcy nowożytny, łacina, ale bez obciążenia
gramatyką; przewidział także geografię, arytmetykę z geometrią, astronomię, chronologię,
historię, elementy prawa, naukę moralną, filozofię przyrody, buchalterię i rzemiosło; w
programie nie było greki, którą Locke pozostawił uczonym, zabrakło retoryki, poetyki i
logiki, bo te uznał za bezużyteczne;
Szkoły rycerskie w XVIII wieku: szkoła teatynów w Warszawie (1737); Collegium
Nobilium w Warszawie (1740); Korpus Kadetów (1765); kształciły młodzież szlachecką
bogatą i biedną, ale wykazującą się tytułem szlacheckim w trzech pokoleniach; nacisk na
przedmioty matematyczno-przyrodnicze; przygotowały do wypełniania obowiązków w
państwie, urzędach i do służby w wojsku; nauka języków nowożytnych: francuski, niemiecki,
angielski; przedmioty polskie po polsku (historia, prawo, literatura polska); wychowanie
patriotyczne (szacunek dla króla, sprawiedliwość wobec niższych warstw społecznych);
młodzież nie wyjeżdżała do domu (negatywny wpływ rodzin i najbliższych); absolwenci
przyczynili się do utworzenia Komisji Edukacji Narodowej, do opracowania i uchwalenia
Konstytucji 3 Maja, brali udział w walce narodowo-wyzwoleńczej;
Jan Amos Komeński (1592-1670); teoretyk wychowania i kształcenia; związany ze
zgromadzeniem religijnym braci czeskich, nawiązujących do tradycji husyckich; propagator i
organizator unii protestantów przeciwko katolikom; był zwolennikiem naturalnego porządku
w nauczaniu i wychowaniu; wierzył, że wszelka wiedza zaczyna się od oglądu zmysłowego,
po czym mocą wyobraźni staje się przedmiotem pamięci, rozumienia i sądu krytycznego;
nauczyciel musi liczyć się z poziomem rozwoju umysłowego dziecka, jeżeli chce, żeby jego
działanie było skuteczne, tj. żeby uczeń poznał, zrozumiał i zapamiętał to, co zostało
zamierzone; nauczanie wszystkich przedmiotów powinno się opierać na zainteresowaniu
uczniów; nauczanie bez przymusu; nauczyciel powinien ogólnie zarysować to, co będzie
przedmiotem uczenia się; nauczyciel powinien przygotować zarówno uczniów, jak i ich
środowisko do zadań związanych z przyswajaniem nowej wiedzy; klasa szkolna powinna być
wypełniona obrazami, mapami, sentencjami; każdy nowy stopień nauki powinien zostać
poprzedzony działaniem w tym kierunku; nauczanie powinno mieć charakter ciągły i
regularny; zachowanie nauczyciela winno być w miarę jednolite; materiał każdego
przedmiotu powinien zostać podzielony na stopnie, z których każdy musi być
podporządkowany celom nauczania w całości; systematykę wewnętrzną treści nauczania
wykonuje sam nauczyciel, zwracając uwagę na strukturę wiedzy naukowej stojącej u podstaw
danego przedmiotu nauczania; wszystko, co czyni nauczyciel powinno przyczyniać się do
rozwoju charakteru i natury człowieka; nauczanie powinno być powszechne; wszyscy zdolni
do nauki powinni z niego korzystać i wobec wszystkich należy stosować podobne metody
przekazywania wiedzy i umiejętności; każdy uczy się skutecznie wówczas, gdy wie, że czyni
postępy podobne do innych; cały cykl nauczania należy zamknąć w 24 lata; czas ten podzielił
na cztery okresy po sześć lat; wyróżnił okres dziecięcy, chłopięcy, młodzieńczy i wczesnej
miękkości, którym przeznaczył odpowiednie kategorie szkół; wyróżnił szkołę macierzyńską,
szkołę języka ojczystego, szkołę łacińską i szkołę akademicką; poszczególne kategorie
stanowiły stopnie systemu szkolnictwa, czyli elementy szkoły jednolitej; szkoła języka
ojczystego miała istnieć w każdej miejscowości i posiadać jednego nauczyciela, miała
podawać wiedzę użyteczną o świecie; wszystkie większe miasta miały posiadać szkołę
łacińską dla uczniów 12-18 lat, kształcącą elitę intelektualną danego środowiska oraz
przygotowującą do studiów uniwersyteckich; studia uniwersyteckie miały objąć wybranych
przedstawicieli młodzieży męskiej w wieku 18-24 lat. Którzy byliby przygotowywani do
zadań wymagających wysokich kwalifikacji i wybitnych zdolności.

Komisja Edukacji Narodowej – 1773, pierwsza w Europie centralna magistratura

szkolna, zależna wprost od sejmu. Członkowie Komisji: Ignacy Massalski, zwolennik
fizjokratyzmu i sprawy oświecania ludu; Michał Poniatowski; August Sułkowski; Adam
Kazimierz Czartoryski, projektodawca i opiekun wychowania dziewcząt; Andrzej Zamoyski,
bezinteresowny zwolennik poprawy losu stanu włościańskiego; Ignacy Potocki, szczególnie
oddany sprawom wychowania i nauczania szkolnego. Projekty reform przedstawili:
Franciszek Bieliński, wychowanie moralne, potrzeba oświaty chłopów, program szkoły
elementarnej dla dzieci chłopskich winien być utylitarny, szczegółowo rozważa edukację
młodzieży szlacheckiej, krytycznie oceniał dotychczasowy stan edukacji młodzieży
szlacheckiej; Antoni Popławski, edukacja obywatelska, gęsta powinna być sieć szkół
parafialnych, dla wszystkich dzieci, których rodziców nie stać na prywatne kształcenie,
odległość między szkołami nie może być większa niż 4 mile [ 1 mila staropolska = 7146 m ].
Proponował program ośmioletniej szkoły średniej. Zarzucił całkowicie układ przedmiotów
trywialny i kwadrywialny, na korzyść przedmiotów przyrodniczych, matematycznych i
utylitarnych oraz nauki moralnej. Proponował rozszerzony program arytmetyki, geometrii,
fizyki, nachylony jednak praktycznie. Wielkie znaczenie przywiązywał do podręczników
szkolnych, miały one zapewnić wszystkim szkołom jednolitość programu, a jednocześnie
ułatwić przyswajanie materiału programowego. Proponował dwa rodzaje podręczników,
osobne dla nauczycieli, osobne dla młodzieży; Adolf Kamieński, edukacja obywatelski,
fizjokrata, gorący rzecznik oświaty ludu. W parafiach należało tworzyć szkoły parafialne, w
miarę możliwości dwuklasowe i o dwu nauczycielach. Program klasy pierwszej przewidywał
czytanie, pisanie i katechizm, a w klasie drugiej naukę moralną, historię naturalną i
arytmetykę. Klasy powinny być półtoraroczne, czyli program zamykałby się w trzech klasach.
Przedstawił projekt organizacji kilku uczelni technicznych w kraju oraz uczelni wojskowych,
na wzór istniejącej Szkoły Rycerskiej.

Podstawowe ustawy i przepisy szkolne Komisja wydała w latach 1781 i 1783.

KEN - przeprowadziła reformę szkół wyższych, czyli tzw.szkół głównych – uniwersytetów w
Krakowie ( dokonał jej H. Kołłątaj w latach 1778 –1781 ) i w Wilnie ( dokonał jej M.
Poczobut-Odlanicki ). Uniwersytety stawały się najwyższym stopniem edukacji, ośrodkami
badań naukowych zarówno w dziedzinie nauk matematyczno-przyrodniczych, jak i
humanistycznych. Uczelnie sprawowały też nadzór nad szkołami niższego szczebla.

KEN – zorganizowała na nowo szkoły średnie, nazwane wydziałowymi. Nowy program

nauczania obejmował m.in.: język polski, języki obce( ze znacznym ograniczeniem łaciny),
przyrodę, matematykę, fizykę, chemię, geografię, historię, naukę moralną. Szkoły średnie
podlegały uniwersytetom.

KEN – tworzy osobny świecki stan nauczycielski, zwany stanem akademickim i zapewnia
mu uniwersyteckie wykształcenie w seminariach akademickich przy szkołach głównych.
Tworzy także seminaria nauczycielskie kształcące kadry dla szkół parafialnych

W okresie działalności KEN wyraźnie wyodrębnia się kilka etapów: pierwszy – [1773 –
1780], w tym czasie w 1775 roku, powołane zostało do życia Towarzystwo do Ksiąg
Elementarnych na czele z Ignacym Potockim, którego doradcą i sekretarzem został eksjezuita
ks. Grzegorz Piramowicz. Drugi okres obejmował lata 1780 – 1788. Wzmożenie działalności
Towarzystwa do Ksiąg Elementarnych. Zreformowanym w latach 1777- 1786 akademiom,
przemianowanym na: Szkołę Główną Koronną w Krakowie i Szkołę Główną Wielkiego
Księstwa Litewskiego w Wilnie podporządkowano szkoły wojewódzkie, przemianowane na
wydziałowe na czele z rektorami, tym zaś podlegały szkoły powiatowe, przemianowane na
podwydziałowe na czele z prorektorami, którzy sprawowali nadzór nad szkołami
parafialnymi. W obydwu typach szkół średnich obowiązywał w zasadzie ten sam program
zarysowany już w Przepisie na szkoły wojewódzkie, a następnie w Ustawach szkolnych.
Okres nauki w szkołach wydziałowych trwał 7 lat, a w podwydziałowych tylko 6 lat.

Schyłkowy okres działalności KEN przypada na lata 1788 – 1794, czyli ostatnie lata
Rzeczypospolitej, kiedy również upadła sama Komisja.