https://www.ncertbooks.

guru/

AZòjûi
I
eûR^úZò aòmû^
(\gc ùgâYú)

........
..... ....... ....
........
....
.... ....
.... ........
.... ....

_âKûgK
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi I eûR^úZò aòmû^

cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògûu \ßûeû

\gc ùgâYú ^òcù« @^êùcû\òZ I _âKûgòZ

© cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû

ùfLK I icúlK cŠkú :

_âù`ie ùcRe aâùR¦â ^ûeûdY _ ^ûdK (icúlK)
_âù`ie (W.) KûðòK P¦â eûCZ (ij-icúlK)
_âù`ie ùa÷¾a PeY \ûi (icúlK)
W. ùjc« Kêcûe cjû_ûZâ
W. iõ¤û _ ^ûdK
W. iyò\û^¦ cògâ
W. cú^ûlú \ûi (bûhû icúlK)
gâú iZýRòZþ cjû_ûZâ (iõù~ûRK)

_â[c iõÄeY : 2013 /

@ûUð_êf :
gâú ùReKè @ûŠ þ @`þùiUþ
aRâKaûUú ùeûWþ, KUK-1

cê\âY :

cìfý : U.

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

cêLa§

AZòjûi ùKak @ZúZe ajêaò] NUYûakúe icûjûe ^êùjñ– Gjû @ZúZ, aðcû^ I baòhýZe
iõù~ûRK bìcòKû MâjY Kùe ö AZòjûi _V^e @ûagýKZû ùjCQò @ûc RûZò, aýqò I iõÄéZò aòhdùe
mû^ @ûjeY Keò ^òR Pò«û]ûeû I Rúa^ _âYûkúKê iêiõ~Z Keòaû ö AZòjûi _ûVýKâcùe iõù~ûRòZ
aòhdaÉêMêWÿòK c¤ùe @û]ê^òK bûeZ AZòjûi _âz\_Uùe IWÿògû AZòjûie aòbò^Ü NUYûakú _âû¬k
bûaùe Gjò _êÉKùe @ûùfûPòZ Gaõ Gjò aòhdaÉê RûZúd gòlû MùahYû I _âgòlY _eòh\ (NCERT)
^ì@û\òfäú I IWÿògûe SCF-2007 _ûVýLiWÿû C_ùe @û]ûeòZ ö
eûR^úZò aòmû^ @û]ê^òK ~êMùe GK @_eòjû~ðý aòhdaÉê ö KûeY bûeZe _âùZýK iùPZ^
^ûMeòK bûeZe gûi^ aýaiÚû- @ûA^ @\ûfZ- cû^aû]ôKûe- ùbûU\û^ ijòZ MYZûªòK iõmû I Kû~ðý_^Úû
^òeì_Y- bûeZe RûZúdZûùaû]- aòbò^ÜZûeê HKý _âZòÂû AZýû\ò aòhdùe G[ôeê mû^ fûb Keò[ûG ö
@ûùfûP^ûe aòhdaÉê bòZùe “Zêc _ûAñ Kûc” I “Zêùc RûYòQ Kò” cû¤cùe @býûibòòK
Kû~ðýKê C›ûjòZ Keû~ûAQò ö Gjò _êÉKe _âÉêZòùe iõ_éq ùfLK, icúlK, ijicúlK, bûhûaòZþ I
iõù~ûRK _âbéZò icÉuê _eòh\ Ze`eê jûŸòðK KéZmZû mû_^ KeêQò ö
KòQò @^òzûKéZ ZîUò aòPêýZò _eòflòZ ùjùf _ûVK_ûVòKûaé¦ C\ûe jé\dùe _eòh\e \éÁòKê
@ûYòùf _eaðú iõÄeYùe ZûjûKê ~ù[ûPòZ i¹û^ \ò@û~òa ö

ibû_Zò
cû¤còK gòlû _eòh\, IWÿògû

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

bûeZe i´ò]û^
_âûKþ K[^ :
@ûùc bûeZaûiú bûeZKê GK iûaðùbøc, icûRaû\ú, ]cð ^òeù_l, MYZûªòK iû]ûeYZª eìù_
MV^ Keòaû _ûAñ \éXÿ iõKÌ ù^A I Gjûe icÉ ^ûMeòKuê
q iûcûRòK, @û[ð^úZòK I eûRù^÷ZòK ^ýûd;
q Pò«û, @bòaýqò, _âZýd, ]cðúd aògßûi Gaõ C_ûi^ûe ÊZªZû;
q iÚòZò I iêaò]û iêù~ûM icû^Zûe iêelû _â\û^ KeòaûKê Z[û
q aýqò c~ðýû\û Gaõ eûÁâe HKý I iõjZò ^ò½òZ Keò ùicû^u c¤ùe
bâûZébûa C›ûjòZ KeòaûKê
Gjò 1949 ciòjû ^ùb´e 26 ZûeòL \ò^
@ûce i´ò]û^ _âYd^ ibûùe GZŸßûeû
Gjò i´ò]û^Kê MâjY I _âYd^ Keê@Qê Gaõ @ûc ^òRKê @_ðY Keê@Qê ö
PZê[ð @¤ûd (K)
51 (K) ]ûeû : ùcøkòK Kðaý
bûeZe _âùZýK ^ûMeòKe Kðaý–
(K) i´ò]û^Kê cû^ò Pkòaû Gaõ Gjûe @û\gð I @^êÂû^cû^uê Gaõ RûZúd _ZûKû I RûZúd
iwúZKê i¹û^ _â\gð^ Keòaû;
(L) ù~Cñiaê cj^úd @û\gð @ûc RûZúd Êû]ú^Zû iõMâûcKê @^ê_âûYòZ Keò[ôfû, ZûjûKê iàeY I
@^êieY Keòaû;
(M) bûeZe iûaðùbøc, GKZû I iõjZò aRûd Gaõ iêelòZ eLôaû;
(N) ù\ge _âZòelû Keòaû I @ûagýK iÚùk RûZúd ùiaû _â\û^ Keòaû;
(O) ]cðMZ, bûhûMZ Gaõ @ûkòK Kò´û ùMûÂúMZ aòbò^ÜZûKê @ZòKâc Keò bûeZe R^iû]ûeYu
c¤ùe HKý I bâûZébûa _âZòÂû Keòaû Gaõ ^ûeúRûZòe c~ðýû\ûjû^òiìPK aýajûe _eòZýûM
Keòaû;
(P) @ûce iõÄéZòe cìfýaû^þ HZòjýKê i¹û^ _â\gð^ I iõelY Keòaû;
(Q) @eYý, jâ\, ^\ú, a^ý_âûYú iùcZ _âûKéZòK _eòùage iêelû I C^ÜZò Keòaû Gaõ RúaRMZ
_âZò @^êKµû _â\gð^ Keòaû;
(R) ùa÷mû^òK cù^ûbûa, cû^aaû\ Gaõ @^êi§ò›û I iõÄûe cù^ûbûa ù_ûhY Keòaû;
(S) iaðiû]ûeY iµòe iêelû Keòaû I jòõiû _eòZýûM Keòaû;
(T) aýqòMZ I icÁòMZ Kû~ðýûakúe _âùZýK ùlZâùe C}hð iû]^ Keòaû ~ûjû \ßûeû @ûc ù\g
_âùPÁû I KéZòZße CyZe ùiû_û^Kê @aòeZ C^ÜZò Keò_ûeòa;
(U) cûZû aû _òZû aû @bòbûaK, Zûue Q@ ahðeê PC\ ahð adi c¤ùe [ôaû i«û^ aû _ûkòZuê
gòlûfûbe iêù~ûM ù~ûMûA ù\ùa ö

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

iìPú
AZòjûi
@¤ûd / _ûV aòhd _éÂû
_â[c @¤ûd : bûeZúd RûZúd @ûù¦ûk^ - Mû§ú~êM [1-47]
_â[c _ûV – bûeZúd RûZúd @ûù¦ûk^ùe Mû§òRúu @ûaòbðûa 1-8
\ßòZúd _ûV – bûeZùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^ I IWÿògûùe Gjûe _âbûa 9-16
ZéZúd _ûV – bûeZùe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ Gaõ G[ôùe IWÿògûe bìcòKû 17-25
PZê[ð _ûV – bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ Gaõ G[ôùe IWÿògûe bìcòKû 26-34
_c _ûV – iêbûh P¦â ùaûh I bûeZúd RûZúdùi^û 35-41
h _ûV – bûeZ Êû]ú^Zû @ûA^, bûeZ aòbûR^ I Êû]ú^Zû 42-47
\ßòZúd @¤ûd : ÊZª IWÿògû _âù\g MV^ [48-77]
_â[c _ûV – IWÿò@û RûZúdZûe aòKûg 48-53
\ßòZúd _ûV – C}k i¹òk^úe MV^ 54-59
ZéZúd _ûV – 1911 LâúÁû± _~ðý« IWÿò@û @ûù¦ûk^ 60-64
PZê[ð _ûV – 1911 LâúÁû±eê 1936 _~ðý« IWÿò@û @ûù¦ûk^ 65-71
_c _ûV – ÊZª IWÿògû _âù\ge _âZòÂû 72-77
ZéZúd @¤ûd : 2000 LâúÁû± _~ðý« Êû]ú^Zû _eaðú bûeZ [78-111]
_â[c _ûV – ù\gúd eûRýcû^ue cògâY 78-84
\ßòZúd _ûV – IWÿògû ijòZ MWÿRûZ eûRýcû^ue cògâY 85-92
ZéZúd _ûV – ùMû@û I _ê\êùPeúe cêqò 93-97
PZê[ð _ûV – Êû]ú^Zû _eaðú bûeZúd @[ð^úZò 98-104
_c _ûV – bûeZùe aòmû^ I ùa÷hdòK mû^e aòKûg 105-111
PZê[ð @¤ûd : ißû]ú^ùZûe IWÿògûe aòKûg [112-144]
_â[c _ûV – iûcûRòK aòKûg 112-117
\ßòZúd _ûV – gòlûe aòKûg 118-124
ZéZúd _ûV – Kéhòe aòKûg 125-129
PZê[ð _ûV – gòÌe aòKûg 130-136
_c _ûV – bòòbìcòe aòKûg 137-144
²²²

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

eûR^úZò aòmû^
@¤ûd / _ûV aòhd _éÂû

_â[c @¤ûd : bûeZùe Êû]ú^Zû _eaðú eûRý _ê^MðV^ [145-156]

_â[c _ûV – ^ìZ^ eûRýMêWÿòKe MV^ 145-150
\ßòZúd _ûV – Rû¹ê I Kûgàúe eûRýe iû´ò]û^òK iÚòZò 151-156

\ßòZúd @¤ûd : bûeZùe MYZª [157-180]

_â[c _ûV – iû´ò]û^òK aýaiÚû 157-158
\ßòZúd _ûV – ^òaðûP^ _âKâòdû I ^òaðûP^ @ûùdûM 159-180

ZéZúd @]ýûd : bûeZe ùa÷ù\gòK ^úZò [181-202]

_â[c _ûV – bûeZe ~êqeûÁâ @ûùceòKû I Ehò@û ijòZ iµKð 181-187
\ßòZúd _ûV – bûeZ I Zûjûe _ùWÿûgú eûÁâ 188-202

²²²

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

_â[c @¤ûd
bûeZúd RûZúd @ûù¦ûk^ - Mû§ú~êM
_â[c _ûV
bûeZúd RûZúd @ûù¦ûk^ùe Mû§òRúu @ûaòbðûa
_é[aô ú AZòjûi _éÂûùe ù~Cñ ùKùZ RY aògÁò
aýqòu ^ûc CùfäL @Qò ùicû^u c]ýùe cjcôûMû§ú
@^ýZcö RûZòe _òZû cjûcôûMû§ú ùKak bûeZ
AZòjûiùe ^êùjñ, icMâ aògßùe RùY R^^ûdK
bûaùe _eòPZò ö bûeZúd eûR^úZòùe cjûcôûMû§úu
_âùag bûeZúd Êû]ú^Zû iõMâûcùe GK ^ìZ^
@¤ûd iéÁò Keò[ôfûö
Gjò cjû^ _êeêhu _ìeû ^ûc [ôfû ùcûj^
\ûi KecPû¦ Mû§úö ùi 1869 LâúÁû± @ùKÖûae (@û`âòKûùe Mû§òRú)
2 ZûeòLùe MêRêeûUe ù_ûea¦e ^ûcK iÚû^ùe Zêc _ûAñ Kûc
R^à MâjY Keò[ôùfö 1882 LâúÁû±ùe ùi Mû§òRúu _òZûcûZû I aûfýRúa^ iµKðùe GK
KÉêeaûuê aòaûj Keò[ôùfö lê\â _âa§ ùfLö
Zêùc RûYòQ Kò? ùgßZûw AõùeRcû^u a‰ðùa÷hcý ^úZò ù~ûMê
KÉêeaûuê icùÉ gâ¡ûùe aû’ ùaûfò iù´û]^ Ké¾ûw @û`âKò údu ij \lòY @û`òKâ ûùe Kûc Keê[aô û
Keê [ ô ù fö Mû§ò R úu icÉ eûRù^÷ Z ò K bûeZúdcûù^ aòb^ò Ü @ZýûPûee i¹êLú^ ùjC[ôùfö
Kû~ðýKkû_ùe ùi Zûu ijòZ ejò[ôùf Gaõ ajê
ùiVûùe bûeZúdcû^ue ùbûU \û^ @]ôKûe
[e a¦ú ùjûA[ôùfö
^[ôfûö ùicû^uê ùicû^ue ^ûc _¬úKeY Keò
1888 @ùKÖûae cûiùe Mû§òRú aûeòÁeú ^òaðûP^ Ke ù\aûKê _Wê[ôfûö ùicû^u aiZò
_Xÿaò û _ûAñ AõfŠ ~ûZâûKùfö 1891 Rê^ cûiùe iÚû_^ _ûAñ R^ûKú‰ð @ÊûiÚýKe _eòùagùe iÚû^
@ûA^ gòlû icû¯ò _ùe ùi aûeòÁe bûaùe eûRùKûU CŸòÁ Keû~ûA[ôfûö ùicûù^ eûZò ^’Uû _ùe Neê
I aù´ùe @ûA^ aýaiûd Kùfö \û\û @a\êfäû aûjûeKê ~ûA_ûeê ^ [ôùf I R^iû]ûeYu _û\
^ûcK RùY bûeZúd cêifcû^ aýaiûdúu IKòf Pfû eûÉû aýajûe Keò _ûeê ^[ôùfö ùicûù^
eìù_ GK ùcûKŸcû fXÿòaû _ûAñ ùi \lòY @û`âòKûe ùekMûWÿòe _â[c aû \ßòZúd ùgâYú ùKûVeúùe ~ûZâû
^ûUûfþ ^ûcK iÚû^Kê ~ûA[ôùfö Keò_ûeê ^[ôùfö ùiVûùe aûi Keê[ôaû bûeZúd

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
aýaiûdú, aYò K , RûjûR cûfò K , gâ c ò K uê
ùgßZûwcûù^ ‘Kêfò’ ùaûfò iù´û]^ Keê[ôùf I
^úP \éÁòùe ù\Lê[ôùfö Mû§òRúuê KùPeú bòZùe
_MWÿò KûXÿò ù\aûKê Kêjû~ûA[ôfûö [ùe ùi eûZò
^’Uûùe _û\Pfû eûÉûùe Pûfê[ôaûeê ù_ûfòiþ
@ûKâcYe gòKûe ùjûA[ôùfö icÉ ùjûùUf Zûuê
ejòaûKê ùKûVeú ù\aû_ûAñ c^û Keòù\A[ôùfö
\òù^ ùi ùekMûWÿòe _â[c ùgâYú ùKûVeúùe ~ûZâû
Keê[ôaû icdùe Zûue RùY ùgßZûw ij~ûZâúu
@bòù~ûMKâùc ùMûUòG ùÁi^ùe ùekMûWÿòe MûWÿð
I ù_ûfòiþu \ßûeû Zûuê Rò^òh_Zâ ij Cq ùek
ùKûVeúeê ùVfò aûjûe Keò \ ò @ û~ûA[ô f ûö
ùgßZûwcû^u aýajûeùe Mû§òRúue c^ aòù\âûjú
ùjûA CVòfûö ùiVûùe bûeZúdcû^u c]ýùe
eûRù^÷ZòK iùPZ^Zû RûMâZ Keòaû _ûAñ Mû§òRú
1894ùe “^ûUûfþ bûeZúd KõùMâi” ^ûcK GK
eûRù^÷ZKò @^êÂû^ MV^ Kùf Gaõ ùgßZûwcû^u
@ZýûPûe i´§ùe R^iû]ûeYuê @aMZ KeûAaû
_ûAñ ‘AŠò@û^ I_ò^ò@^þ’ ^ûcK GK i´û\ _ZâòKû
_âKûg Kùfö AõùeRcû^u aòùeû]ùe iõMâûc Keòaû
^òcù« Mû§òRú ù^ZéZß ù^ùfö Gjò iõMâûc icdùe
ùi iZý I @jòõiû C_ùe @û]ûeòZ ^ìZ^ @È
‘iZýûMâj’e _âað^ Kùfö 1906 LâúÁû±ùe
ù~ùZùaùk \lòY @û`âòKû ieKûe GK @ûA^þ
_âYd^ Keò _âùZýK bûeZúduê ^òRe @wêkò Qû_
[ôaû _¬úKéZ _âcûY_ZâKê iaê icdùe ^òR ijòZ
aj^ Keòaû aû¤ZûcìkK Kùf, Mû§òRú Cq @ûA^þ
aòùeû]ùe @ûù¦ûk^ Kùf Gaõ Gjò @ûù¦ûk^ùe
_â[ùc iZýûMâj @È _âùdûM Keò[ôùfö 1906
ùiù_Ö ´ e 11ùe ùRûjûù^iþ a Mð e Gµûdûe
[ôGUeVûùe @^êÂòZ GK iû]ûeY ibûùe C_iÚòZ
https://www.ncertbooks.guru/
(\lòY @û`òâKûe ùRûjûù^iþaMð
KûeûMûeùe a¦ú Mû§òRú)
[ôaû bûeZúdcûù^ Gjò Kkû @ûA^þKê @cû^ý Keòaû
_ûAñ \é X ÿ iõKÌ ù^ùfö ieKûe @ù^K
@ûù¦ûk^Kûeúuê a¦ú Kùfö Mû§ò R úuê
ùRûjûù^iþaMð KûeûMûeùe a¦ú Keò eLûMfûö Gjò
@jòõi @ûù¦ûk^ aòùeû]ùe ieKûeu \c^cìkK
^úZò @]ôK iõLýK bûeZúduê @ûA^þ @cû^ý
Keòaû_ûAñ _âùeûPòZ Kfûö Mû§òRúu iZýûMâj ^úZò
i`k ùjfûö AZò c¤ùe ieKûeu \ß û eû
bûeZúdcû^u CùŸgýùe _âYúZ ù\gû«e Mc^
^òùh] @ûA^þ aòùeû]ùe @ù^K bûeZúd 1908
@MÁùe ^ûUûfþ iúcû _ûe ùjûA Uâû^èbûf Mc^
Kùf Gaõ Mòe` ùjùfö ùijò ahð @ùKÖûaeùe
Mû§òRúuê c¤ a¦ú KeûMfûö @ûù¦ûk^ _âgcòZ
ùjaû _eòaùð @]ôK gqògûkú ùjfûö 1913
cûyð 14ùe \lòY @û`âòKû CyZc ^ýûdûkde GK
^ò¿ò Kâùc LâúÁò@û^þ eúZò @^êiûùe iµû\òZ ùjûA
^ [ôaû I _¬úKeY ùjûA ^ [ôaû bûeZúdcû^u
aòaûje ÊúKéZò _âZýûjûe KeûMfûö Gjû aòùeû]ùe
iõNUòZ @ûù¦ûk^, \lòY @û`âòKûùe Mû§òRúu
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ù^ZéZßû]ú^ ùgh @ûù¦ûk^ [ôfûö Mû§òRúu ^ìZ^
iõMâûc ^òKUùe AõùeR ieKûe jûe cû^òùf Gaõ
ùKùZK @_cû^R^K @ûA^ _âZýûjûe KeòaûKê
aû]ýùjùfö ùi icdùe \lòY @û`âòKûe gûi^
cêLý [ôùf ùRù^eûfþ iàUþiþö
Zêc _ûAñ Kûc
\lòY @û`âKò û cû^PòZùâ e ^ûUûf I ùRûjûù^iþaMðe
@aiÚòZò iìPû@ û
1915 Rû^êdûeú 9ZûeòLùe Mû§òRú bûeZKê
ù`eòùfö Mû§òRú ùMû_ûk Ké¾ ùMûLþùfuê Zûue
eûRù^÷ZòK Mêeêbûùa MâjY Keê[ôùfö ùMûLþùfu
C_ù\g @^ê~ûdú Mû§òRú GK ahð Kûk eûR^úZòeê
\ìùeA ejò[ùô f I ùijò icd c¤ùe bûeZe aòb^ò Ü
iÚû^ bâcY Keò ùfûKcû^u eûRù^÷ZòK cù^ûbûa
flý Keò[ôùfö \lòY @û`âòKûùe Zûue cjû^þ ^úZò
ù~ûMñê aògKß aò eaú¦â^û[ VûKêe Zûuê ‘cjûcôû’ @ûLýû
_â\û^ Keò[ôùfö 1916 LâúÁû±ùe @j¹\ûaû\
^òKUùe iûaecZú ^\úKìkùe GK @ûgâc _âZòÂû
Keò ùi ù\gaûiúuê iZý, @jòõiû, ^òÂû I ^òbúð KZûe
_[ _â\gð^ Keò[ùô fö Mû§òRúu cZùe ‘iZýûMâj’e
@[ð búeêZû ^êùjñ, iZýûMâj ùjCQò iZý_âZò @ûMâj I
GK gû«ò_ì‰ð @ûù¦ûk^ö 1917ùe AõùeR
C_^òùagMêWÿòK _ûAñ bûeZúdcû^u ^ò~êqòKê a¦
^ Kùf ieKûeu aòùeû]ùe iZýûMâj @ûe¸ Keòaû
_ûAñ ]cK ù\A Mû§òRú Gjò ^ò~êqò a¦ Keòaûùe
i`k ùjûA[ôùfö _âûe¸òK Éeùe bûeZùe
Zûu\ßûeû iõMVòZ ùKùZK @ûù¦ûk^e i`kZû
Zûue _âiò¡ò @ûYò[ôfûö
1. Pµûe^þ @ûù¦ûk^ :
bûeZùe Mû§òRúu \ßûeû iõMVòZ _â[c
@ûù¦ûk^ [ôfû ‘Pµûe^þ @ûù¦ûk^’ö aòjûee
Pµûe^þ Ròfäûùe Pûhúcû^uê Rcòe ùKûWÿòG bûMeê
3
https://www.ncertbooks.guru/
Zò^òbûM @kùe ^úk C_ôû\^ Keòaû _ûAñ AõùeR
aél ùeû_YKûeúcû^u \ßûeû aû]ý Keû~ûA ùicû^u
\ßûeû ^ò¡ðûeòZ \eùe Zûuê aòKâd KeòaûKê _Wê[ôfûö
GjûKê Zò^òKûVò@û aýaiÚû Kêjû ~ûC[ôfûö _eaðú
icdùe ^úke Pûjò\û jâûi _ûAaûeê Pûhúcû^uê
^úk Pûh aû]ýZûcìkK ^Keòaû _ûAñ Rcòe bWÿû
aé¡ò KeûMfû I @ù^K ùa@ûA^ UòKi @û\ûd
KeûMfûö Gjû aò ù eû]ùe _â Z ò a û\ Keê [ ô a û
Pûhúcûù^ aòb^ò Ü _âKûe @ZýûPûe I ùgûhYe gòKûe
ùjùfö eûRKêcûe gêKæ ^ûcK RùY iÚû^úd aûiò¦ûu
^òcªY Kâùc Pûhúcû^u iciýûe @^ê¤û^ _ûAñ
Mû§òRú 1917 G_âòfþùe Pµûe^þ Ròfäûe i\e
cjKêcû ùcûZòjûeòùe _jôùfö Ròfûä @]ôKûeú Mû§òRú
I Zûu ijòZ ~ûA[ôôaû eûùR¦â _âiû\, cêRûje Cfþ
jKþ , cjûù\a ù\gûA, ^ejeò _ûeò L þ I
ùR.aò. Ké_ûkò^úuê Zêe« Cq Ròfäû QûWÿò Pûfò~òaûKê
^òùŸðg ù\ùfö Mû§òRú Gjò ^òùŸðgKê _âZýûLýû^
Keò ùi[ô_ûAñ ù~ ùKøYiò \Š ùbûMòaûKê _âÉêZ
ùaûfò ùNûhYû Kùfö @jòõi C_ûdùe @^ýûdcìkK
@ûA^þKê @cû^ý Keòaû ùiùZùaùk bûeZùe GK
^ìZ^ _âKûe @ûù¦ûk^ _¡Zò bûùa Cbû ùjfûö
ùghùe ieKûe Mû§òRúuê Pµûe^þ Pûhúcû^u
iciýûMêWÿòKê @^ê¤û^ Keòaû _ûAñ @^êcZò ù\ùf
Gaõ Gjò aòhdùe ieKûeu \ßûeû MVòZ KcòUòùe
Mû§òRúuê GK i\iý bûùa @«bêðq Kùfö Mû§òRú
^òùR @^êi§û^ Keò Pûhúcû^uê AõùeR cûfòKu
ùgûhYeê elû Keòaû ^òcù« @ûù¦ûk^ Keò i`k
ùjùfö Zò^òKûVò@û aýaiÚû Cùz\ ùjfû Gaõ
AõùeR cûfòKu \ßûeû ùa@ûA^ bûùa @û\ûd
Keû~ûA[ôaû @[ðe gZKWÿû _Pòg bûM Pûhúcû^uê
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ù`eûA \ò @ ûMfûö GK ahð c¤ùe AõùeR
aélùeû_YKûeúcûù^ ùijò @k QûWÿò Pûfò~ûA[ôùfö
Pµûe^þ @ûù¦ûk^ Mû§òRúu ù^ZéZùß e bûeZe _â[c
i`k @jòõi @ûù¦ûk^ [ôfûö
2. ùLWÿû @ûù¦ûk^ :
1918 ciòjûùe \êbòðl ù~ûMêñ MêRêeûU iÚòZ
ùLWÿû Ròfäûùe giý C_ôû\^ aû]û _âû¯ ùjfûö
ZZþKûkú^ eûRÊ aòbûMe GK ^òdc @^ê~ûdú Rcòe
ÊûbûaòK C_ôû\^ _eòcûYe GK PZê[ðûõgeê Kcþ
_eòcûYùe giý C_ôû\^ ùjùf Pûhúcû^u eûRÊ
ù\d _eòcûY ùKûjk Keû~òaûe aýaiÚû [ôfûö ùLWÿû
Pûhúcû^uê AõùeR KcðPûeúcûù^ iµì‰ð eûRÊ
beYû KeòaûKê aû]ý Keòaûeê Mû§òRú Gjû aòùeû]ùe
iZýûMâj KeòaûKê Pûhúcû^uê iõMVòZ Keò[ôùfö
Pûhúcûù^ LRYû ù\dKê _âZýûLýû^ Kùf Gaõ
G[ô_ûAñ ù~ ùKøYiò _eòYûc ùbûMòaûKê _âÉêZ
ùjùfö ùghùe AõùeR ieKûe aû¤ZûcìkK eûRÊ
@û\ûdeê ^òaZé ùjùfö GK Mê¯ ^òùŸðg^ûcû RûeòKeò
ùKak iûc[ðý [ôaû Pûhúcû^uVûeê Gjû @û\ûd
Kùfö Gjò @ûù¦ûk^ùe A¦êfûf ~ûmòKþ Mû§òRúue
RùY cêLý ijù~ûMú [ôùfö @ûù¦ûk^e i`kZûùe
Mbúe bûùa _âbûaòZ ùjûA ùLWÿû Ròfäûe @]ôaûiú
Z[û @j¹\ûaû\e @ûA^Rúaú iŸðûe afäbbûA
_ùUf Mû§òRúue RùY _â]û^ @^êMûcú ùjûAMùfö
3. @j¹\ûaû\þ fê M û KûeLû^û
@ûù¦ûk^ :
MêRêeûUe @j¹\ûaû\þVûùe fêMûKkMêWÿòKe
cûfòKcûù^ ù_äMþ cjûcûeú_ûAñ gâcKò cû^uê ù\C[ôaû
ÊZª bû ‘ù_äMþ ùaû^i’ _âZýûjûe Keòù\aûeê
gâcKò I cûfòKcû^u c¤ùe Kkje iìZ_â ûZ ùjfûö
AõùeR Ròfäû_ûku @^êùeû] Kâùc Mû§òRú Gjò
Kkjùe jÉùl_ Kùf Gaõ G[ô_ûAñ GK Uâaò ýê ^ûf
4
https://www.ncertbooks.guru/
^ò~qê Keò Zûjûe ^ò¿òKê MâjYKeòaûKê Cbd _luê
eûRò KeûA[ôùfö Kò«ê cûfòKcûù^ G[ôeê Ijeò~ûA
gâcòK cRêeúe ùKûWÿòG bûM aé¡ò ùNûhYû Kùfö
@j¹\ûaû\þ KûeLû^û gâcòKcû^u gZKWÿû
_AñZòeòg bûM cRêeú aé¡ò \ûaò _âZýûLýû^ Keòaûeê
cûfòKcû^u aòùeû]ùe Mû§òRú gâcòKcû^uê GK
@jòõi @ûù¦ûk^ Keòaû _ûAñ _âaðûA ^òùR Gjûe
ù^ZéZß ù^A[ôùfö \ûaò _ìeY _~ðý« @^g^ Pûfê
eLôùa ùaûfò ùNûhYû Keò ùi gâcKò cû^u i_lùe
@^g^ @ûe¸ Kùfö Gjû gâcòKcû^uê \éXÿ bûaùe
iõMVòZ Keò icMâ bûeZe \éÁò @ûKhðY Kfûö
G[ô ù e bdbúZ ùjûA _eò ù ghùe KûeLû^û
cûfòKcûù^ gâcòKcû^u cRêeú _Zòeòg bûM aé¡ò
Keòaû _ûAñ i¹Zò _â\û^ Kùfö Gjû\ßûeû Mû§òRú
R^iû]ûeYu c^ùe ‘iZýûMâj’ _âZò @ûMâj, gâ¡û
I i¹û^ @ûYòù\A[ôùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
Mû§òRúu iõ_û\^ûùe ‘^aRúa^’ I ‘dwþ AŠò@û’
^ûcK \êAUò _ZâòKû _âKûgòZ ùjC[ôfûö
4. eûIfûZþ @ûA^ aò ù eû]ùe
@ûù¦ûk^ :
Pµûe^þ, ùLWÿû I @j¹\ûaû\Vûùe iõNUòZ
@ûkò K @ûù¦ûk^Mê W ÿ ò K e i`kZû Mû§ò R úu
ù^ZéZß_âZò R^iû]ûeYu c^ùe @ûiÚû aé¡ò Kfû
Gaõ Zûuê icMâ bûeZe R^iû]ûeYu ^òKUùe
@]ôK _eòPZò KeûAfûö Gjû_ùe ùi RûZúd Éeùe
aâUò gò þ gûi^ aòùeû]ùe ùKùZK @ûù¦ûk^ iõMVòZ
Keòaû _ûAñ @ûMâj _âKûg Kùfö 1919 LâúÁû±ùe
AõùeR ieKûeu \ßûeû _âYúZ eûIfûZþ @ûA^þ
aòùeû]ú @ûù¦ûk^ [ôfû Mû§òRúu _â[c RûZúd Éeúd
@ûù¦ûk^ö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
_â[c aògß~ê¡ùe bûeZ AõùeR I còZâ gqòKê
ajê bûaùe iûjû~ý Keò[ôfûö bûeZúdcûù^ @ûgû
Keò[ôùf ù~ ~ê¡_ùe AõùeR ieKûe bûeZe
eûR^úZòK \ûaòMêWÿòKê _ìeYKeòùa Kò«ê ùicûù^
^òeûg ùjùfö
Zêc _ûAñ Kûc
_â[c aògß~ê¡ _ùe bûeZe @û[ð^úZòK @aiÚû I
Gjû Kò_eò RûZúdZû aé¡òùe ijûdK ùjfû, Zû’e
GK icúlû Keö
AõùeR ieKûe bûeZùe aò ù \â û j I
aò_æaûZàK Kû~ðýKkû_Kê \c^ Keòaû _ûAñ aòPûe_Zò
eûIfûZþu @¤lZûùe GK KcòUò MV^ Keò[ôùfö
Gjò KcòUòe iê_ûeòi @^êiûùe ù~Cñ @ûA^ _âYd^
ùjfû Zûjû eûIfûZþ @ûA^ ^ûcùe _eòPòZö Gjò
@ûA^ akùe AõùeR ieKûe ù~ ùKøYiò
bûeZúduê Mòe` Keò aò^û aòPûeùe Kûeû\Šùe
\ŠòZ Keò_ûeòaûe aýaiÚû KeûMfûö Gjû\ßûeû
R^iû]ûeYue Êû]ú^Zû I @]ôKûe lê‰ùjfûö
1919 ù`aé@ûeúùe Mû§òRú GK iZýûMâj KcòUò
MV^ Keò Gjûe ibýcû^uê Gjò @ûA^Kê @cû^ý
Keòaû _ûAñ Z[û Gjû aòùeû]ùe iZý I @jòõi
bòòK @ûù¦ûk^ Keòaû_ûAñ _âaðûA [ôùfö aâòUògþ
aýaiÚû_K ibûùe bûeZúd ibýcû^u aòùeû]
iùß iõLýûMeò ieKûeú ibýu ic[ð^ `kùe
1919 cûyð 18ùe eûIfûZþ @ûA^þ MéjúZ ùjfûö
Mû§òRú Gjò @ûA^ aòùeû]ùe GK MY iZýûMâj
@ûe¸ Keòaû ^òcù« ù\gaûiúuê @ûjßû^ Kùfö
Mû§òRúu MY @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^ jòõiûcôK
\òMùe MZò Keòaûe @ûguû Keò gâúcZú @û^òùaiû«
Mû§òRúuê aòùeû] Keò[ôùfö Zûu aýZúZ \ò^þi
G\êfþRú IßûPû, iêùe¦â^û[ aû^ûRðò, ùZR aûjû\ìe
iû_î I gâú^òaûi gûÈúu bkò ù^ZûMY c¤ Mû§òRúu
iZýûMâjKê aòùeû] Keò[ôùfö
5
https://www.ncertbooks.guru/
Zêc _ûAñ Kûc
bûeZe Êû]ú^Zû iõMâûc _âZò gâúcZú @û^òùaiû«u
@a\û^ iµKðùe GK iõlò¯ Uò®Yú ùfLö
icMâ bûeZùe ùMûUòG \ò^ ‘jeZûk’ _ûk^
_ûAñ Mû§òRú ù\gaûiúuê _eûcgð ù\ùfö ieKûeu
^úZòe _âZaò û\ Êeì_ iaê_Kâ ûe Kû~ðý a¦Keò C_aûi
I _âû[ð^û \ßûeû 1919 G_âòf 6 ZûeòL \ò^ ù\g
aýû_ú jeZûk _ûk^ KeûMfûö 1919 G_âòf 9
ZûeòLùe Mû§òRúuê Mòe` Keò QûWÿ\ò @ò ûMfûö Mû§òRúu
Mòe` i´û\ ù\ge aòb^ò Ü iÚû^ùe iû]ûeY R^Zûuê
MŠùMûk Keòaû _ûAñ CùRòZ Kfûö Gjò @ûù¦ûk^
\òfæú, ùKûfþKûZû, cê´ûA, @j¹\ûaû\, fûùjûe I
@céZieùe _âPŠ eì_ ]ûeY Keò[ôfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
1919 cûyð 20 ùe \òfäúùe eûIfûZþ @ûA^þ
aòùeû]ùe jò¦ê I cêifcû^u GK ùgûbû~ûZâû
C_ùe ù_ûfòi Mêkò ahðY Keò[ôfû Gaõ GK bêfþ
aê S ûcYû ùjZê \ò fä ú ùe 1919 cûyð 30ùe
jeZûk _ûkòZ ùjûA[ôfûö
5. Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ jZýûKûŠ :
icMâ ù\gùe eûIfûZþ @ûA^þ aòùeû]ú
@ûù¦ûk^ Pûfò[ôaû icdùe 1919 G_âòf 10
Zûeò L ùe @cé Z ieVûùe \ê A iÚ û ^úd ù^Zû
W. iZý_ûf I W. iA`êŸò^þ KòPfêu Mòe` `kùe
@ûù¦ûk^ GK jòõiûcôK eì_ ]ûeY Kfûö R^_òâd
ù^Zû\ßdu Mòe`e _âZaò û\ Keòaû_ûAñ Z[û ùa÷gûLú
C›a _ûk^ Keò a û_ûAñ @cé Z iee
Rûfò@û^ûIßûfûaûMþVûùe 1919 G_âòfþ 13ùe ajê
iõLýK ùfûK GK iû]ûeY ibûùe GKZâ
ùjûA[ôùfö ijeùe ibûicòZò Keû~òaû C_ùe
ieKûeu \ßûeû _ìað\ò^ ùNûhòZ ^òùh]ûmû i´§ùe
iû]ûeY R^Zû @aMZ ^[ôùfö @céZþiee iûceòK
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
cêLý ùRù^eûf Wûdûe jVûZ \ùk ùi÷^ýu ij
ibû iÚkùe _jô aò^û iZKð iìP^ûùe ^òeÈ I
^òeúj ùfûKcû^u C_eKê Mêkò ahðY Kùfö
Rûfò@û^ûIßûfûaûMþe GK cûZâ _âùag Z[û _âiÚû^
_[ ùi÷^ýcû^u \ßûeû @ûa¡ ùjûA[ôaûeê ùfûKcûù^
aûjûeKê ~ûA_ûeòùf ^ûjóö `kùe @ù^K ùfûK
_âûY jeûAùf aû @ûjZ ùjùfö ieKûeú jòiûa
@^ê~ûdú céZKu iõLýû 379 I @ûjZu iõLýû
1200 ùjûA[ôaû ùaùk Mû§òRúu ^òùŸðgùe
ùjûA[ôaû Z\« @^ê~ûdú Gjò iõLýû ~[ûKâùc
1200 I 3600 [ô f ûö Gjò NUYûUò
‘Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ jZýûKûŠ’ bûaùe LýûZö
(Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ jZýûKûŠ)
R^iû]ûeY @jòõi @ûù¦ûk^ aû iZýûMâj
_ûAñ ùi _~ðý« iµì‰ð eìù_ ic[ð ùjûA ^ [ôaû
C_faþ]ô Keò Mû§òRú 1919 G_âf ò þ 18ùe eûIfûZþ
@ûA^þ aòùeû]ú @ûù¦ûk^ _âZýûjûe Kùfö Kò«ê
ieKûeu \ßûeû eûIfûZþ @ûA^þ _âZýûjéZ ùjûA^[ôfûö
v v v
https://www.ncertbooks.guru/
Mû§òRúu Gjò @ûù¦ûk^ flý _ìeY \òMeê aò`k
ùjûA[ôùf iê¡û Gjû Mû§òRúuê RùY ajê _âZòbû
iµ^Ü iaðbûeZúd ù^Zû bûùa _âZÂò Zò Keò_ûeò[f ô ûö
‘Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ jZýûKûŠ’e aaðùeûPòZ Kû~ðý
iûeû aògßKê PKòZ Keò[ôfûö
@céZie NUYû _ùe _¬ûaùe iûceòK @ûA^
ùNûhòZ ùjfû Gaõ GVûKûe R^Zû @K[^úd
@ZýûPûee i¹êLú^ ùjùfö Gjò NUYû _âPûeòZ
ùjaû `kùe icMâ ù\gùe @ûZue aûZûaeY
ùLkòMfûö @Zý« NéYûe ijòZ Mû§òRú aýq Kùf
“ùKøYiò _âKûeùe bûeZúdcûù^ ieKûeue
ù_÷gûPòK _âaéòKê MâjY Keòaû _û_” ö GK ^ìZ^
eûRù^÷ZKò @ûù¦ûk^ùe Sûi ù\aû fûMò cjûZàûMû§ú
ù\gaûiúuê WûKeû ù\ùfö AõùeR ieKûeu
aaðùeûPòZ Kû~ðýe _âZaò û\ Êeì_ aògKß aò eaú¦â^û[
VûKêe ‘^ûAUþ’ _\ I Mû§òRú ‘KûARe–A–jò¦þ’
C_û]ô ZýûM Keò[ôùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
ùKøYiò aýqòe cjZ MêY _ûAñ aû eûRùiaû_ûAñ
aû iûceòK ùlZâùe @iû]ûeY aúeZß_ûAñ AõùeR
ieKûeu\ßûeû _â\ ^ûAUþ_\ Cq aýqòuê ‘iûeþ’
C_û]ôùe bìhòZ Keê[ôfûö
“KûAReþ – A–jò ¦ þ ” e @[ð “jò ¦ ê i Ú û ^e
icâûU”ö Gjû Mû§òRúuê AõùeRu \ßûeû bûeZùe
Zûue @iû]ûeY ù^ZéZße ÊúKéZò Êeì_ _â\û^
Keû~ûA[ôfûö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfLö
(K) \lòY @û`âòKûùe bûeZúdcûù^ ùgßZûwcû^u\ßûeû Kò_eò @ZýûPûeòZ ùjC[ôùf ?
(L) ‘Pµûe^þ @ûù¦ûk^’ùe cjcôûMû§úu bìcòKû iµKðùe @ûùfûP^û Keö
(M) ùLWÿûVûùe Mû§òRú KûjóKò @ûù¦ûk^ Keò[ôùf Gaõ Gjûe `k K’Y ùjûA[ôfû?
(N) @j¹\ûaû\ fêMû KûeLû^û @ûù¦ûk^ùe cjûcôûMû§úu bìcòKû K’Y [ôfû?
(O) eûIfûZþ @ûA^ K’Y Gaõ Gjû aòùeû]ùe bûeZúdcû^ue _âZKò d
òâ û Kò_eò _âZ`
ò kòZ ùjûA[ôfû?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Mû§òRú \lòY @û`âòKûe ùKCñ iÚû^Kê ~ûA[ôùf I K’Y _ûAñ ~ûA[ôùf?
(L) Mû§òRú \lòY @û`âòKûùe bûeZúdcû^uê AõùeRcû^u @ZýûPûe aòùeû]ùe iùPZ^ Keòaû
_ûAñ K’Y Keò[ôùf?
(M) Mû§òRú ùKCñ @ûù¦ûk^ùe _â[c [e _ûAñ iZýûMâje _âùdûM Keò[ôùf ?
(N) Zò^òKûVò@û aýaiÚû K’Y ?
(O) ^úke Pûjò\û jâûi _ûAaû `kùe Pµûe^þùe Pûhúcû^uê Kò_eò ùgûhY KeûMfû ?
(P) ùLWÿû iZýûMâj K’Y _ûAñ @ûe¸ ùjûA[ôfû ?
(Q) @j¹\ûaû\ fêMû Kke gâcòKcû^ue KûjóKò cûfòKcû^u ijòZ Kkj @ûe¸ ùjfû ?
(R) ‘eûIfûZþ @ûA^’ K’Y [ôfû ?
(S) ‘eûIfûZþ @ûA^’ aòe¡ê ùe Mû§òRúu MY iZýûMâjKê @û^òùaiû«u aýZúZ @^ý ùKCñ ù^Zûcûù^
aòùeû] Keò[ôùf?
(T) Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ jZýûKûŠ KûjóKò iõNUòZ ùjûA[ôfû?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) 1894ùe Mû§òRúu \ßûeû ùKCñ @^êÂû^ MVòZ ùjûA[ôfû ?
(L) ‘AŠò@û^ I_ò^ò@^þ’ i´û\_Zâ KòG _âKûg Keò[ôùf?
(M) ùcûj^\ûi KecPû¦ Mû§úuê KòG ‘cjûcôû’ @ûLýû ù\A[ôùf?
(N) Kûjûe ^òcªY Kâùc Mû§òRú Pµûe^þ ~ûA[ôùf?
7

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

(O) ùLWÿû @ûù¦ûk^ùe KòG cjûcôûMû§úu cêLý ijù~ûMú [ôùf?

(P) ù_äM ùaû^iþ K’Y ?
(Q) Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ jZýûKûŠ ùKùa iõNUòZ ùjûA[ôfû?
(R) ùRù^eûf Wûdûeþ KòG [ôùf?
(S) “ùKøYiò _âKûeùe bûeZúdcûù^ ieKûeue ù_÷gûPòK _âaéòKê MâjY Keòaû _û_” –
Gjû KòG Kjò[ôùf ?
(T) Rûfò@û^þIßûfûaûM jZýûKûŠ_ùe Mû§òRú ùKCñ C_û]ô ZýûM Keò[ôùf?
4. _âùZýK _âg_
Ü ûAñ \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcK
ò ^´e ijòZ
ùfLö
(K) _âùZýK bûeZúd ^òRe @wêkòQû_ [ôaû _¬úKeY _âcûY_ZâKê iaê icdùe aj^ Keòaû
iõKâû«ùe \lòY @û`âòKû ieKûe ùKùa @ûA^þ _âYd^ Keò[ôùf ?
(i) 1894 (ii) 1906 (iii) 1908 (iv) 1913
(L) Pûhúcû^u iciýûe @^ê¤û^ _ûAñ 1917 G_âòfþùe Mû§òRú ùKCñVûùe _jôùf ?
(i) ùLWÿû (ii) ùcûZòjûeò (iii) @j¹\ûaû\ (iv) @céZie
(M) ùLWÿû @ûù¦ûk^e i`kZûùe _âbûaòZ KòG Mû§òRúue RùY _â]û^ @^êMûcú ùjûA[ôùf ?
(i) eûRKêcûe gêKæ (ii) eûùR¦â _âiû\ (iii) afäbbûA _ùUf (iv) A¦êfûfþ ~ûmòKþ
(N) eûIfûZþ @ûA^þ ùKùa MéjúZ ùjûA[ôfû ?
(i) 1919 cûyð 18 (ii) 1919 G_âòfþ 6
(iii) 1919 G_âòfþ 10 (iv) 1919 G_âòfþ 13
(O) Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
(i) cê´ûA (ii) @j´\ûaû\ (iii) @céZie (iv) fûùjûe
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc_ûAñ Kûc”MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

vvv

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

\ßòZúd _ûV
bûeZùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^ I IWÿògûùe Gjûe _âbûa
bûeZùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^ :
Lôfû`Zþ @ûù¦ûk^ :
_â[c aòg~ß ¡
ê ùe ZêKúð còZgâ qò aòùeû]ùe ~ê¡
Keò[ôfûö ~ê¡ icdùe ZêKðú iûcâûRýKê aòbûRòZ
Keò \ò@ûMfûö ZêKðú _âZò GZû\ég aýajûe bûeZe
cêifcû^cû^uê aý[ôZ I ùKâû]û^ßZò Keò[f ô ûö ZêKúð e
iêfZû^ [ôùf cêifcû^cû^u ]cðMêeê aû Lfò`ûö
ùZYê ùicûù^ iêfZû^þuê ic[ð^ RYûA Zûue lcZû
jâûi aòùeû]ùe \êA @fäúbâûZû ùiøKZ @fäú I cj¹\
@fäúu ù^ZéZßùe Lôfû`Z @ûù¦ûk^ @ûe¸ Kùfö
Lfò`ûuê ic[ð^Keò Gjò @ûù¦ûk^ ùjûA[ôaûeê GjKê
Lôfû`Zþ @ûù¦ûk^ Kêjû~ûGö @ûù¦ûk^ _eòPûk^û
Keòaû_ûAñ GK Lôfû`Zþ KcòUò MV^ KeûMfûö
G[ôùe \êA @fäúbâûZûu aýZúZ ùcøfû^û @ûaêf
Kûfûc @ûRû\þ, jKòcþ jRþcfþ Lûñ I jieZþ ùcûjû^ú
i\iý ejòùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
ùcøfû^û @ûaêf Kûfûc @ûRû\u cìk ^ûc [ôfû
ùcûjò D Ÿò ^ þ @j¹\ö ùi RùY ù^Zé iÚ û ^úd
Êû]ú^Zû iõMâûcú, bûeZúd i´ò]û^ _âYd^ ibûe
i\iý I Êû]ú^ bûeZe _â[c gòlûcªú [ôùf Gaõ
“AŠò@û CA^þi `âòWcþ” ^ûcK _êÉK ùfLô[ôùfö
1992ùe Zûuê ceùYûe ‘bûeZ e^ô’ i¹û^ùe
bìhòZ Keû~ûA[ôfûö
cjûcôûMû§ú jò¦ê I cêifcû^cû^uê GKZâ Keòaû
ijòZ RûZúd @ûù¦ûk^e bòòbìcòKê \éXÿ Keòaû _ûAñ
@ûù¦ûk^Kê ic[ð^ Kùfö 1919 ^ùb´eùe
Mû§òRú ^òLôk bûeZ Lôfû`Z i¹òk^úe ibû_Zò
bûùa ^òaðûPòZ ùjùfö ZêKðúe iêfZû^u @]ú^ùe
~ù[Á @k, aòùgh Keò cêifcû^cû^u _aòZâ
(@fäú bâûZû)
iÚû^MêWÿòKê ^ eLôùf ieKûeuê aRð^ I @ijù~ûM
Keòaû _ûAñ i¹òk^úùe ^ò¿ò ^ò@ûMfûö
Gjò ]cK iùß _â[c aògß~ê¡ _ùe ZêKðú
C_ùe f\ò \ò@û~ûA[ôaû ‘ùibið’ Pêqò \ßûeû
iêfZû^u @]ôKéZ @ù^K @k Zûu @]ú^eê KûXÿò
^ò@ûMfûö Mû§òRúu _eûcgð Kâùc ^òLôk bûeZ
Lôfû`Zþ KcòUò @ijù~ûM Kû~ðýKâc MâjYKeò
@ûù¦ûk^ @ûe¸ Kfûö 1920 Rê^þ 9 ZûeòLùe
@ûfäûjûaû\ Vûùe GK iað\kúd ùa÷VKe @ûùdûR^
KeûMfûö GVûùe Mû§òRúu ù^ZéZùß e Lôfû`Z KcòUò
AõùeR ieKûeu ijòZ iµKð Qò^Ü Keòaû _ûAñ
^ò¿ò ù^fûö cêifþ cò þ fòMþ I bûeZúd RûZúd KõùMâiþ
Lôfû`Zþ @ûù¦ûk^Kê ic[ð^ Keò[ôùfö
Zêc _ûAñ Kûc
\êA @fäú bâûZû, jKòcþ jRþcfþ Lûñ I jiþeZþ
ùcûjû^úu iµKðùe Z[ý iõMâj Keò _âùZýKue
iõlò¯ _eòPd _â\û^ Keö

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
1920 @MÁ 1 ZûeòLùe @û^êÂû^òK bûùa
@ijù~ûM @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfûö Cq \ò^ _ìaûð jÙùe
ùfûKcû^ý aûfþ Mwû]e ZòfKþu ù\jû« ùjûA[ôfûö
ZòfKþu aòùdûM R^òZ ùgûK _ûk^ I @ûù¦ûk^
@ûe¸e cògâòZ _âZòKòâdûùe icMâ ù\gùe jeZûk I
ùgûbû~ûZâû iõMVòZ ùjfûö
@ijù~ûM @ûù¦ûk^ AõùeR ieKûeu
aòùeû]ùe cjûcôûMû§úu _eòPûkòZ _â[c MY
@ûù¦ûk^ [ôfûö Gjò @ûù¦ûk^ aòâUòg iûcâûRýe
cìk\ì@ûKê ù\ûjfûA ù\A[ôfûö 1919 LâúÁû±ùe
eûIfûZþ @ûA^, Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ jZýûKûŠ bkò
@bûa^úd NUYû ù~ûMêñ Mû§òRú AõùeR ieKûeu
ù^÷ZòKZû C_eê aògßûi jeûAùfö ùi AõùeR
ieKûeu Vûeê iaê _âKûe ijù~ûM Qò^Ü Keò gû«ò_‰ì ð
bûùa @jòõi C_ûdùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^e WûKeû
ù\ùfö bûeZ gûi^ @ûA^þ 1919ùe ZîUò,
@céZie NUYûe Z\« _ûAñ ^ò~êq je KcòUòu
aòaeYúe _l_ûZòZû Z[û bûeZe cêifcû^cû^u
AõùeR aòùeû]ú Lôfû`Z @ûù¦ûk^ cjûcôûMû§úu
@ijù~ûM @ûù¦ûk^e @ûjßû^Kê iûKûe Keòaûùe
ijûdK ùjûA[ôfûö
bûeZ gûi^ @ûA^þ 1919 :
AõfŠe ùa÷ù\gòK iPòa GWÿCA^þ cùMê
I bûeZe bûAiþeûd fWÿð ùPcþiùþ `ûWðu \ßûeû _âÉZê
ùjûA[ôaû i´ò]û^ iõÄûeMêWÿòK 1919 Wòùi´e
23 Vûeê “bûeZ gûi^ @ûA^ 1919” ^ûcùe
_âPkòZ ùjfûö Gjò @ûA^þKê cùMê-ùPcþiþù`ûWð
iõÄûe c¤ Kêjû~ûGö G[ôùe ùKùZK ZîUò ejò[f ô ûö
_â[cZü bûAiþeûd I Zûu Kû~ðýKûeú _eòh\
bûeZúd iõi\ _eòaùð aâòUòg cªòcŠk ^òKUùe
Ce\ûdú ejòùf; \ßZò údZü _âûù\gòK Éeùe ù\ßZ÷
gûi^ lcZû aýaiÚû @^ê~ûdú eûRý_ûku @]ú^ùe
eLû~ûA[ôaû aòbûMMêWÿòK Vûeê @ù_lûKéZ Kcþ
10
https://www.ncertbooks.guru/
MêeZê _ß ‰ì ð aòbûM cªòcŠk @]ú^ùe ejòfû; ZéZúdZü
ùK¦âúd I _âûù\gòK aýaiÚû_K ibûe ibýcû^ue
_ìaeð ê [ôaû cêifcû^ iµâ\ûd aýZúZ gòLþ I LâúÁò@û^þ
iµâ\ûdbòòK ^òaðûP^cŠkú MVòZ ùjfû Gaõ
PZê[ðZü ùbûU \û^ @]ôKûeKê @]ôK iuêPòZ
KeûMfûö bûeZúd RûZúd KõùMâi Gjò iõÄûeMêWKòÿ
~ù[Á aû iù«ûhR^K ^êùjñ ùaûfò ùNûhYû Keò
Zû _eòaùð GK gqògûkú ÊeûRý _ûAñ \ûaò Kùfö
je KcòUò eòù_ûUð :
Rûfò@û^ûIßûfûaûMþ jZýûKûŠ _ùe GK ieKûeú
Z\« _ûAñ \ûaò ùjaûeê ieKûe 1919 @ùKÖûae
14ùe fWð jeu ù^ZéZßùe GK KcòUò MV^
Keò[ôùfö Kò«ê ù\LûMfû ù~ Gjò KcòUò MV^
ùKak GK ]ì@ûñaûY [ôfûö _âKéZùe aâòUògþ fWðiþ
ibû ùRù^eûf Wûdûeu Kû~ðýKê @^êùcû\^
Keò[ôfû Gaõ Zûu _ûAñ aâòUògþ R^iû]ûeY Zòeòg
jRûe _ûCŠ iõMâj Keò[ôùfö Gjû RûYòaû _ùe
bûeZúdcûù^ @Zý« lêaþ] ùjùfö
1920 ciòjû ùiù_Ö´e 4 eê 9 ZûeòL
_~ðý« KfòKZû Vûùe KõùMâie GK ÊZª @]ôùag^
@^êÂòZ ùjûA[ôfûö Gjò @]ôùag^ùe Mû§òRúu
@ijù~ûM _âÉûa KõùMâi \ßûeû Zû’e ^ò¿òbûùa
Mé j úZ ùjA[ô f ûö 1920 Wò ù i´e cûiùe
^ûM_êeVûùe @^êÂZò KõùMâie aûhòKð @]ôùag^ùe
Gjû @^êùcû\òZ ùjûA[ôfû Gaõ Mû§òRúu akòÂ
ù^ZéZßùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^ Pûfê eLôaû _ûAñ
^ò¿ò ^ò@û~ûA[ôfûö
@ijù~ûM @ûù¦ûk^e Kû~ðýKâc :
AõùeR @^êÂû^ I aòù\gú \âaý aRð^ [ôfû
@ijù~ûM @ûù¦ûk^e cìk ^úZòö _â[c _~ðýûdùe
AõùeR ieKûeuê @Pk Keòaû ^òcù« ^òcÜfòLôZ
_\ùl_ MêWÿòK MâjY Keû~ûA[ôfûö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
1. 1919 ciòjûe bûeZ gûi^ @ûA^þ @^ê~ûdú
@^êÂòZ ùjaûKê[ôaû ^òaðûP^ Gaõ ieKûeú
C›a aRð^ö
2. icÉ _âKûe ieKûeú C_û]ô ù`eÉ I
ieKûeú _\aúeê AÉ`ûö
3. @ûA^Rúaúu \ßûeû aòPûeûkd aRð^ Gaõ
QûZâcû^u \ßûeû ieKûeú aò\ýûkd I
cjûaò\ýûkd aRð^ö
4. aòù\gú \âaý Z[û aòù\gú fêMû aRð^ö
Gjû aýZúZ ùKùZK MV^cìkK Kû~ðýKâc
MâjY Keòaû_ûAñ iÚòe Keû~ûA[ôfûö ùiMêWÿòK ùjfû
L\ú I Mâûùcûù\ýûMe _âiûe, jò¦ê I cêifcû^cû^u
c]ýùe GKZû iéÁò, @ÆégýZû ^òeûKeY I RûZúd
gòlû^êÂû^ iÚû_^ö
Zêc _ûAñ Kûc
@ijù~ûM @ûù¦ûk^ icdùe RûZúd gòlû^êÂû^
iÚû_^ Keû~ûA[ôaû iÚû^cû^ue GK ZûfòKû _âÉêZ
Keö
@Ì icd c¤ùe Gjò @ûù¦ûk^e ajÜò icMâ
bûeZùe aòÉûe fûbKfûö iû]ûeY R^Zû _â[c
[e_ûAñ ajê iõLýûùe Gjò @ûù¦ûk^ùe ù~ûM\û^
Kùfö Mû§òRúu WûKeûùe ùcûZòfûf ù^ùjeê I
Pòe¬^ \ûiu _eò LýûZ^ûcû aûeòÁe @ûA^
aýaiûd ZýûM Kùfö ajê aògòÁ aýqò ieKûeú
(Pòe¬^ \ûi)
11
https://www.ncertbooks.guru/
PûKòeòeê AÉ`û ù\ùfö PKâaðú eûRùMû_ûkûPûeú,
afæbbûA _ùUf, Raûjefûf ù^ùjeê, iêbûh
P¦â ùaûh I ùMû_a§ê \ûiu bkò ajê aýqò
@ijù~ûM @ûù¦ûk^ùe ù~ûM ù\ùfö ajê iõLýûùe
ùfûK KûeûaeY Kùfö Gjò icdùe GK
CùfäL^úd Kû~ðý[ôfû ‘ZòkK ÊeûR _ûY×ò’ MV^ö
@ûù¦ûk^Kê @[ð ù~ûMûAaû _ûAñ Gjò _ûY× ò K ê
R^iû]ûeY cêq jÉùe \û^ Kùf Gaõ Gjû`kùe
@Ì\ò ^ c]ýùe G[ô ù e GK ùKûUò Uuû
RcûùjûAMfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
ùfûKcû^ý aûfþ Mwû]e ZòkKu iáZòùe ‘ZòkK
ÊeûR _ûY×ò’ MVòZ ùjûA[ôfûö
Gjò icdùe iZýûMâjúcû^u \ßûeû ùIßfþiþe
~êaeûRu bûeZ _eò\gð^Kê aûi¦ Keû~ûA[ôfûö
ieKûeu ijòZ R^iû]ûeYu @ijù~ûM AõùeR
cìk\ê@ûKê ù\ûjfûA ù\fûö 1921 LâúÁû± Wòùi´e
cûiùe KõùMâie @j¹\ûaû\ aûhòðK @]ôùag^ùe
@ijù~ûM @ûù¦ûk^ PûfêeLôaû ^òcù« ^ò¿ò
^ò@ûMfûö @ijù~ûM @ûù¦ûk^e aýû_KZû AõùeR
cû^u c]ýùe bd iéÁò Kfûö ùZYê ieKûe GjûKê
\c^ KeòaûKê ajê ùPÁû Kùfö Mû§òRúuê QûWÿò
@ù^K aògòÁ ùfûKcû^uê Kûeû\Šùe \ŠòZ
Keò [ ô ù fö Gjò _eò ù _â l úùe Mû§ò R ú AõùeR
ieKûeuê 1922 ù`aé d ûeú 1 Zûeò L ùe
ùPZûa^ú ù\ùf ù~ iûZ\ò^ bòZùe icÉ
eûRù^÷ZòK \kKê cêq Keû^Mùf I i´û\_ZâKê
_ì ‰ ð Êû]ú^Zû \ò @ û^Mùf ùi @ûA^ @cû^ý
@ûù¦ûk^ @ûe¸ Keòùaö Kò«ê Mû§òRúu ùPZûa^ú
Kû~ðýKûeú ùjaû _ìaðeê GK @bûa^úd NUYû
NUò[ôfûö 1922 ù`aédûeú 5 ZûeòLùe Ce
_âù\ge ùMûeL_êe @kiÚòZ ùPøeòùPøeû ^ûcK
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
iÚû^ùe Cýq @ûù¦ûk^Kûeúcûù^ GK ù_ûfòiþ
ùÁi^ùe ^ò@ûñ fMûA ù\ùfö Gjû `kùe 22
RY ù_ûfòi KcðPûeú Rúa« \Mþ] ùjûA[ôùfö Gjò
jòõiûcôK NUYû Mû§òRúuê ajêZ aý[ôZ Kfû Gaõ
ùi @^êba Kùf ù~ bûeZúdcûù^ @õjòi C_ûdùe
@ûù¦ûk^ KeòaûKê iµì‰ð eìù_ _âÉêZ ùjûA^[ôùfö
ùZYê ùi Kûjû ijòZ _eûcgð ^ Keò @ijù~ûM
@ûù¦ûk^ iÚ MòZ eLôa û _ûAñ ùNûhYû Kùfö
ù_aédûeú 12 ZûeòLùe aùŸðûkò Vûùe KõùMâi
Kû~ðýKûeòYú ùa÷VKùe @ûù¦ûk^ iÚMòZ ùNûhYû
@^êùcû\òZ ùjfûö Gjò @_âZýûgòZ ^ò¿ò @^ý KõùMâi
ù^Zûcû^uê Éaþ] Keò[ôfûö iêbûh P¦â ùaûh
@ijù~ûM @ûù¦ûk^ iÚMòZ ^òÏòKê GK RûZúd
aò_~ðýd bûaùe a‰ð^ Keò[ôùfö
`kû`k :
1922 cûyð 10 Zûeò L ùe Mû§ò R úuê
Mòe`Keû~ûA 6 ahð ùRf \Š \ò@û~ûA[ôfûö Gjò
@ûù¦ûk^ iÚMòZ ùjûA[ôfû iZ Kò«ê @ûù¦ûk^e
_âbûa iê\ìe_âiûeú [ôfûö _â[c [e _ûAñ AõùeR
ieKûe aòùeû]ú @ûù¦ûk^ iõMVòZ bûùa _eòPûkòZ
ùjûA[ôfû Gaõ baòhýZ aò_äa _ûAñ bûeZaûiúuê
C›ûjòZ Keò[ôfûö _â[c [e _ûAñ KõùMâi @ûù¦ûk^
R^ @ûù¦ûk^eê MY @ûù¦ûk^ùe _eòYZ ùjûA
_ûeò[ôfûö 1922 ùe cêÉû`û Kcûf _ûgûu
ù^ZéZßùe ZêKðúùe iû]ûeYZª _âZòÂòZ ùjaû \ßûeû
ùiVûùe Lfò`û aýaiÚûe Cùz\ ùjfûö `kùe
Lôf û`Z @ûù¦ûk^e ù~øqòKZû ejòf û ^ûjñ ò ö
@ijù~ûM @ûù¦ûk^ iÚMòZ eLû~òaû_ùe bûeZùe
Lôfû`Z @ûù¦ûk^e c]ý @aiû^ NUòfûö Êû]ú^Zû
@ûù¦ûk^e _â[c gq ]KþKûKê AõùeR ieKûe
ae\ûÉ Keò[f ô û iZ cûZâ Gjûe _eaðú _~ðýûdùe
12
iõKÌa¡ bûeZúdcû^ue i¹êLú^ ùjaûù~ûMêñ
AõùeR ieKûeKê ajê KÁ ijòaûKê _Wÿò[ôfûö
2. IWÿògûùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^e
_âbûa :
icMâ bûeZùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^
Pûfò[fô ûùaùk IWÿgò û Gjò cjûùiâûZeê aû\þ _Wÿ^ò [ôfûö
ùMû_a§ê \ûi, ùMû_a§ê ùPø]êeú, bûMúe[ô cjû_ûZâ,
^òe¬^ _ ^ûdK, ~\êcYò cweûR, jùeKé¾
cjZûa @û\ò ù^Zûcûù^ Gjò @ûù¦ûk^Kê i`k
Keòaû _ûAñ icÉ _âKûe ùPÁû Keò[ùô fö Mû§òRúue
IWÿògûKê @ûMc^ Gjò @ûù¦ûk^e MZòKê lò_âZe
Keò[ôfûö
(ùMû_a§ê \ûi)
1920 Wòùi´eùe ^ûM_êee KõùMâi
@]ôùag^ùe IWÿògûe 35 RY _âZò^ò]ô ù~ûM
ù\A[ôùfö Gjò @]ôùag^eê ù`eò ùMû_a§ê \ûi
1921 Rû^êdûeú 24ùe KUKùe QûZâcû^uê
C\þùaû]^ ù\A[ôùf Gaõ IWÿògûùe @ijù~ûM
@ûù¦ûk^ iõMVòZ Keò[ùô f ö 1921 cûyðùe Zûu
C\ýcùe IWÿògû _âûù\gòK KõùMâi KcòUò MVòZ
ùjûA[ôfûö ùi ùjûA[ôùf Gjûe _â[c ibû_Zò
Gaõ Gjò KcòUòe iµû\K [ôùf bûMúe[ô cjû_ûZâ ö

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
@ijù~ûM @ûù¦ûk^Kê IWÿògûùe ùfûKûbòcêLú
KeûAaû ^òcù« 1921ùe cjû™ûMû§ú IWÿògû
@ûiò[ôùf 1921 cûyð 23ùe ùi KUKVûùe
aògûk R^icûùagKê C\þùaû]^ ù\A[ôùfö
Mû§ò R úue C\þ ù aû]^ùe @^ê _ â û Yò Z ùjûA
ecûù\aúu iùcZ ajê ^ûeú ùicû^ue @kuûe
iûcMâú ‘ZòkK ÊeûR _ûY×ò’Kê \û^ Keò[ôùfö Gjû
_ùe Mû§ú b\âK, _êeú I aâjà_êe Vûùe C\þùaû]^
ù\A IWÿògûaûiúu c^ùe RûZúd C^àû\^û iéÁò
Keò[ôùfö L\úe aýajûe, PeLûe _âPk^ Gaõ
Êù\gú \âaý _âZò @ûMâj C_ùe ùi MêeZê ß ù\A[ôùfö
Zêc _ûAñ Kûc
ùMû_a§êu aýZúZ IWÿògûe @^ý ù~Cñ ù^Zûcûù^
KõùMâie ^ûM_êe @]ôùag^ùe ù~ûM ù\A[ôùf
ùicû^ue GK ZûfòKû _âÉêZ Keö
Kû~ðýKâc :
IWÿgò ûùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^Kê i`k Keòaû
_ûAñ ajê Kû~ðýKâc MâjY Keû~ûA[ôfûö ùi[ôùe
@«bêðq [ôfû :
1. aâòUòg \âaý, ùKûUð KùPeú I gòlû^êÂû^
aRð^ ö
2. L\úe aýajûe I PeLûe _âPk^ ö
3. jò¦ê cêifcû^ GKZû ö
4. @ÆégýZû ^òeûKeY I ^ògû ^òaûeY ö
5. RûZúd gòlûe _âPk^ö
@MâMZò :
1921 @MÁ 3 ZûeòLùe _êeúVûùe aòù\gú
aÈ MêWÿòKùe @MÜò iõù~ûM Keû~ûA[ôfûö @MÁ
11 I 14 ZûeòLùe KUK Vûùe R^iû]ûeY
aò ù \gú fê M û ù_ûWÿ ò ù\A[ô ù fö Kfò K Zûùe
13
https://www.ncertbooks.guru/
fêMûKkùe Kûc Keê[ôaû IWÿò@û gâcòKcûù^ ù\ûKû^
MêWKòÿ ê aòù\gú fêMûù_Uò ù\aûKê c^ûKeò ù\A[ôùfö
iZýûMâjúcûù^ aòù\gú ù\ûKû^ @ûMùe ]ûeYû ù\A
c\ aòKâò a¦ Keò ù\A[ôùfö ajê aògòÁ IWÿò@û
aýqò Zûue _\_\aú ZýûMKeò @ijù~ûM
@ûù¦ûk^ùe ù~ûM ù\A[ôùfö ùMû_a§ê ùPø]êeú,
^úkKY× \ûi, fòweûR cògâ, cêKê¦ _âiû\ \ûi,
iêùe¦â^û[ \ûi, cj¹\ j^ò`,þ P¦âùgLe ùaùjeû
I gâúa› _Šû @û\ò ùicû^u PûKòeò ZýûM Keò[ôùfö
ùMû_a§ê \ûi, RMa§ê iòõj, aògß^û[ \ûi, ^Uae
MWÿZò@û, eûc^ûeûdY cògâ, bûMúe[ô cjû_ûZâ,
@PêýZû^¦ _êùeûjòZ I cùj¦â acðû ùicû^ue
IKòfûZò aéò ZýûM Keò[ôùfö aûùfgße, b\âK,
Zòùðûf Gaõ _êeú Vûùe NùeûA ^ýûdûkd _âZÂò ûKeò
Gjû cû]ýcùe ùfûKcû^uê ^ýûd ù\aûKê aýaiÚû
Keû~ûA[ôfûö i´f_êe, KUK, aûùfgße, _êeú
@û\ò iÚû^ùe @ù^K QûZâ ieKûeú Äêf KùfR
_eòZýûM Keò @ijù~ûM @ûù¦ûk^ùe ù~ûM
ù\A[ôùfö
jùeKé¾ cjZûa, ^aKé¾ ùPø]êeú, ^òZýû^¦
Kû^ê^þùMû, eûRKé¾ ùaûh @û\ò ~êaKcûù^ KùfR
ZýûM Keò @ûù¦ûk^ùe iûcòf ùjûA[ôùfö eûRKé¾
ùaûh KUK ùcWòKûf Äêf ZýûM Keò[ôùfö _ŠòZ
flàú^ûeûdY cògâu \ßûeû @^ê_âûYòZ ùjûA i´f_êe
Ròfäû Äêfe @ù^K QûZâ @ijù~ûM @ûù¦ûk^ùe
ù~ûM ù\A[ôùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
aûùfgß e ùe ùMøe ùcûj^ \ûi I b\â K ùe
aû‚û^ò]ô cjû«ò NùeûA ^ýûdûkd _âZòÂû Keò[ôùfö
QûZâcû^uê RûZúdZûaû\ú gòlû ù\aû ^òcù«
iûlúùMû_ûkVûùe ùMû_a§ê \ûiu \ßûeû 1919ùe
iZýaû\ú a^ aò\ýûkd _âZòÂû Keû~ûA[ôfûö Gjû
GK RûZúd aò \ ýûkdùe _eò Y Z ùjfûö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
RûZúdZûaû\ú gòlû \û^ùe Gjò @^êÂû^ aògÁò bìcKò û ùjûA[ôfûö ùPøeòùPøeû NUYûùe ccðûjZ ùjûA
MâjY Keò[ôfûö KUKVûùe C}k ÊeûRý gòlû Mû§òRú @ijù~ûM @ûù¦ûk^Kê iÚMZò Keò ù\A[ôaûeê
_eòh\ iÚû_òZ ùjûA[ôfûö aòbò^Ü iÚû^ùe RûZúd IWÿògûùe c]ý Gjò @ûù¦ûk^ ]ôùe ]ôùe a¦ ùjûA
aò\ýûkdcû^ _âZòÂòZ ùjûA _ûeµeòK gòlû ijòZ ~ûA[ôfûö Kò«ê @ijù~ûM @ûù¦ûk^ R^ùiâûZùe
iìZûKUû, fêMûaêYòaû @û\ò @ûcô^òbðegúk aòhdMêWÿòK bûiò~ûA K^òKûe _âRûcûù^ aòù\âûj Keò[ôùfö
C_ùe gòlû \ò@û~ûC[ôfûö K^òKûe eûRû eûùR¦â ^ûeûdY b¬ù\I GjûKê \c^
ùÊzûùiaú I Kcðúcû^uê _âgòlY ù\aû_ûAñ KeòaûKê AõùeR ieKûeue iûjû~ý ù^A[ôùfö
KUKùe ‘ÊeûR @ûgâ c ’ I RMZþ i ò õ j_ê e ùe `kÊeì_ MêkòPûk^û ù~ûMêñ \êA RY céZêý aeY
‘@kKû @ûgâc’ _âZòÂû Keû~ûA[ôfûö KUKùe Keò[ôaû ùaùk @^ýcûù^ @ûjZ ùjûA[ôùfö
QûZâcû^u \ßûeû ‘ÊeûRý ùiaK iõN’ MVòZ ‘icûR’ I ‘C}k \ú_òKû’ cû]ýcùe K^òKû
ùjûA[ô f ûö aûùfgß e ùe jùeKé ¾ cjûZûau
ù^ZéZßùe _âZòÂòZ ‘ÊeûR c¦òe’ @ijù~ûM
@ûù¦ûk^e Kû~ðýKâcMêWÿòK Kû~ðýKûeú Keòaû _ûAñ
C\ýc Keò[ôfûö Gjò @^êÂû^ Ze`eê ‘ÊeûRý
icûPûe’ ^ûcK _ZâòKû _âKûgòZ ùjûA[ôfûö ùKak
RûZúdZûaû\ú i´û\_Zâ _Xÿòaû_ûAñ ùfûKcû^uê
_âaðû~ûA[ôfûö ùMû_a§ê \ûiu \ßûeû _âZòÂòZ
i´û\_Z⠓icûR” RûZúd ùPZ^û iéÁò Keòaûùe
_âcêL bìcòKû MâjY Keò[ôfûö
ieKûeu \c^ fúkû :
IWÿògûùe @ûù¦ûk^Kê \c^ Keòaû ^òcù«
AõùeR ieKûe R^iû]ûeYu C_ùe fûVò Pûk^û, (1920e icûR)
ùaZâûNûZ @û\ò C_ûd @af´^ Keò[ôùfö ZûjûQWÿû
ieKûe gj gj iZýûMâjú cû^uê Kûeûeê¡ Kùfö @ZýûPûe ùfûKùfûP^Kê @ûiò[ôfûö GjòVûùe @ûA^
ùicû^u c]ýùe jùeKé¾ cjZûa, c[êeûùcûj^ @cû^ý Keò[ôaû @bòù~ûMùe ùMû_a§ê \ûi I
ùaùjeû, KceêŸò^ jKþ, aû‚û^ò]ô cjû«ò I akeûc bûMúe[ô cjû_ûZâuê Mòe` Keò jRûeòaûM ùRfKê
\ûi _âbZé ò cêLý [ôùfö ‘icûR’ i´û\ _Zâùe ‘iZý _Vû~ûA[ôfûö
ùjùf iûõNûZòK’ ɸùe ieKûeú aòùeû]ú ùfLû @ijù~ûM @ûù¦ûk^e aûðû IWÿògûe ùKûY
^òcù« ùMû_a§ê \ûiuê GKcûi ùRf ùbûMòaûKê @^êùKûYùe _âZò`kòZ ùjûA[ôfûö cjûcôûMû§ú
_Wÿò[ôfûö ‘ÊeûR iwúZ’ ^ûcK _âûPúe _Zâ Qû_ò Êû]ú^Zû iõMâûcKê ùfûKûbòcêLú KeûA G[ôùe
[ôaûeê i´f_êee cògâ ù_âiKê 25 Uuû ùRûeòcû^û ù^÷ZòKZû I ^òÂû_eZûe aúR a_^ Keò[ôùfö
v v v

14

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Lôfû`Zþ @ûù¦ûk^ KûjóKò ùjûA[ôfû Gaõ Gjûe _eòPûk^û _ûAñ MVòZ KcòUòùe ùKCñcûù^
i\iý ejò[ôùf ?
(L) Lôfû`Zþ @ûù¦ûk^ùe Mû§òRúu bìcòKû @ûùfûP^û Keö
(M) @ijù~ûM @ûù¦ûk^e Kû~ðýKâc K’Y [ôfû ?
(N) @ijù~ûM @ûù¦ûk^e `kû`k K’Y ùjfû?
(O) @ijù~ûM @ûù¦ûk^ icdùe Mû§òRúu IWÿògû _eò\gð^e GK aòaeYú \ò@ö
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) @ijù~ûM @ûù¦ûk^ ùKùa I Kò_eò @ûe¸ ùjûA[ôfû ?
(L) ùKCñ NUYûMêWÿòK @ijù~ûM @ûù¦ûk^e @ûjßû^Kê iûKûe Keòaûùe ijûdK ùjûA[ôfû ?
(M) ùKùa I KûjóKò je KcòUò MVòZ ùjûA[ôfû ?
(N) KõùMâie ùKCñ @]ôùag^ùe Mû§òRúu @ijù~ûM @ûù¦ûk^ _âÉûa MéjúZ ùjûA[ôfû Gaõ
ùKCñ @]ôùag^ùe Gjû @^êùcû\òZ ùjûA[ôfû ?
(O) ‘ZòkK ÊeûR _ûY×ò’ K’Y _ûAñ MV^ Keû~ûA[ôfû ?
(P) 1922 ù`aé@ûeú 1 ZûeòLùe AõùeR ieKûeuê Mû§òRú K’Y ùPZûa^ú ù\A[ôùf ?
(Q) cjûcôûMû§ú ùKCñ KûeY _ûAñ @ijù~ûM @ûù¦ûk^ iÚMòZ eLôùf ?
(R) ^ûM_êe KõùMâi @]ôùag^ ùKùa @^êÂòZ ùjûA[ôfû Gaõ ùiVûùe ùKùZ RY IWÿògûeê
_âZò^ò]ôZß Keò[ôùf ?
(S) ùMû_a§ê \ûi ùKCñ Vûùe Gaõ K’Y _ûAñ iZýaû\ú a^aò\ýûkd _âZòÂû Keò[ôùf ?
(U) IWÿògûùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^e \c^ _âKâòdûùe i´f_êe cògâ ù_âiþKê ùKùZ Uuû ùRûeòcû^û
Keû~ûA[ôfû Gaõ KûjóKò ?
3. _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) ùKùa Mû§òRú ^òLôk bûeZ Lôfû`Zþ i¹òk^úe ibû_Zò bûùa ^òaðûPòZ ùjûA[ôùf ?
(L) ùKCñ ZûeòLeê bûeZ gûi^ @ûA^ 1919 _âPkòZ ùjfû ?
(M) @ijù~ûM @ûù¦ûk^ icdùe Kûjûe _eò\gð^Kê iZýûMâjúcû^u \ßûeû aûi¦ Keû~ûA[ôfû ?

15

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(N) ùKCñ iÚû^ùe @^êÂòZ KõùMâie aûhòðK @]ôùag^ùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^ Pûfê eLôaû_ûAñ
^ò¿ò ^ò@ûMfû ?
(O) cjcôûMû§ú ùKCñ\ò^ KUKùe R^icûùagKê C\þùaû]^ ù\A[ôùf?
(P) Kûjûe ù_âeYûùe i´f_êe Ròfûä Äêfe QûZâcûù^ @ijù~ûM @ûù¦ûk^ùe ù~ûM ù\A[ôùf ?
(Q) “@kKû @ûgâc” ùKCñVûùe _âZòÂòZ ùjûA[ôfû ?
(R) ùKCñ ùfLû _ûAñ ùMû_a§êuê ùRf \Š ùbûMòaûKê _Wÿò[ôfû ?
(S) K^òKû _âRû @ûù¦ûk^ icdùe K^òKûe eûRû KòG [ôùf ?
(T) ùKCñ i´û\_Zâ cû¤cùe K^òKû @ZýûPûe ùfûKùfûP^Kê @ûiò[ôfû?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zûe KâcòK ^´e ijòZ
ùfLö
(K) je KcòUò ùKùa MVòZ ùjûA[ôfû ?
(i) 1919 @ùKÖûae 14 (ii) 1919 Wòùi´e 23
(iii) 1920 Rê^ 9 (iv) 1920 @MÁ 1
(L) ùKCñUò @ijù~ûM @ûù¦ûk^ ijòZ iõ_éq ^êùjñ ?
(i) aòù\gú bûhû aRð^ (ii) ieKûeú gòlû^êÂû^ aRð^
(iii) ^òaðûP^ aRð^ (iv) @ÆégýZû aRð^
(M) ùKCñVûùe KõùMâi Kû~ðýKûeòYú KcòUò @ijù~ûM @ûù¦ûk^ iÚMZò ùNûhYû @^êùcû\^ Keò[fû ?
(i) @ûfäûjûaû\ (ii) aùŸðûkò
(iii) ùMûeL_êe (iv) ^ûM_êe
(N) KòG IWÿògû _âûù\gòK KõùMâi KcòUòe _â[c ibû_Zò [ôùf ?
(i) jùeKé¾ cjZûa (ii) ùMû_a§ê \ûi
(iii) ùMû_a§ê ùPø]êeú (iv) bûMúe[ô cjû_ûZâ
(O) ùKCñ @^êÂû^ ‘ÊeûRý icûPûe’ _ZâòKû _âKûg Keê[ôfû ?
(i) ÊeûR @ûgâc (ii) ÊeûR ùiaKiõN
(iii) ÊeûR c¦òe (iv) C}k ÊeûRý gòlû _eòh\

5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc_ûAñ Kûc”MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

16

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

ZéZúd _ûV
bûeZùe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ Gaõ G[ôùe IWÿògûe bìcòKû
1. @ûù¦ûk^e _éÂbìcò : _ûk^ Keò[ùô fö Kcòg^þ _eò\gð^ Keò[aô û _âùZýK
@ijù~ûM @ûù¦ûk^ iÚMZò ejòaû _ùe ~\òI iÚû^ùe _âZaò û\ ùgûbû~ûZâû iõMVòZ ùjûA[ôfû Gaõ
bûeZe Êû]ú^Zû iõMâûcùe KòQòUû iÚûYêZû @ûiò ùgûbû~ûZâûKûeúcûù^ ù_ûfòiþ fûVòcûWÿe i¹êLú^
~ûA[ôfû Zûjû \úNðiÚûdú ^ [ôfûö @ijù~ûM ùjûA[ôùfö fùlÜøVûùe Raûjefûfþ ù^ùjeê I
@ûù¦ûk^ _ùe Mû§òRú ^òRKê eP^ûcôK Kû~ðýKâcùe ùMûaò¦ afäb _^Ú ù_ûfòiþ fûVòcûWÿe gòKûe
^òùdûRòZ Keò[ôùfö Gjò icdùe ù\Lû ù\A[ôfû ùjûA[ôùfö fûùjûeVûùe ‘_¬ûa ùKgeú’ ^ûcùe
CMâ RûZúdZûaû\e @ûe¸ I AõùeR ieKûeu LýûZ fûfû fûR_Z eûd 1928 @ùKÖûae 30ùe
\c^ fúkûö P¦âùgLe @ûRû\, bMZ iòõ, eûRMêeê
I iì~ðý ùi^u bkò ù\gù_âcú ùicû^u aòbò^Ü
Kû~ðýKâc cû]ýcùe AõùeR ieKûeuê aýZòaýÉ
Keò _KûA[ôùfö Gjò CMâRûZúdZûaû\ú Kû~ðýKâc
Pûfò[ôfûùaùk KõùMâi \ßûeû _eòPûkòZ iõMâûcùe
KòQòUû iÚûYêZû @ûiò[ôfûö Kò«ê iûAc^ Kcòg^ MV^
ùNûhYû ù~ûMêñ Gjò iÚûYêZû @_ieò ~ûA Êû]ú^Zû
iõMâûce \ßòZúd @¤ûd _ûAñ _[ ùLûfò ù\A[ôfûö
1919 bûeZ gûi^ @ûA^e Kû~ðýKûeòZû @^ê¤û^
Keò a û _ûAñ 1927ùe iûeþ R^þ iûAc^u
(fûfû fûR_Zþ eûd)
@¤lZûùe GK Kcòg^þ MVòZ ùjûA[ôfû, cûZâ \êüLe
aòhd ù~ G[ôùe [ôaû iûZ RY i\iýu c¤ùe iûAc^ Kcòg^þ aòùeû]ú ùgûbû~ûZâûe ù^ZéZß
RùY ùjùf bûeZúd i\iý ^ [ôùfö Gjû icÉ ù^C[ôaûùaùk ù_ûfòiþ fûVò _âjûe \ßûeû QûZòùe
bûeZúdcû^uê @_cû^R^K ùaû]ùjfûö ùZYê Mbúebûùa @ûNûZ_âû¯ ùjûA[ôùf Gaõ ùijò
1927ùe bûeZúd RûZúd KõùMâie cûWâûi KûeYeê 1928 ^ùb´e 17ùe céZêý aeY
@]ôùag^ùe iûAc^þ Kcòg^þKê aRð^ Keòaû _ûAñ Keò[ôùfö
iÚòe KeûMfûö KõùMâie Gjò ^ò¿òKê cêiþfòcþ fòMþ I Zêc _ûAñ Kûc
jò ¦ ê cjûibû ic[ð ^ RYûA [ùf ö1928 1919 bûeZ gûi^ @ûA^e cêLý aýaiÚûMêWÿòK
ù`aé@ûeú 3 ZûeòLùe Gjò Kcòg^þ cê´ûAùe _\ðû_Y K’Y [ôfû ?
Kfû cûùZ⠑iûAc^þ ù`eò ~ û@’ ]ß ^ ò ijò Z iûAc^ Kcòg^ aò_lùe _âKûg _ûA[ôaû R^
bûeZúdcûù^ Kcòg^e i\iýcû^uê Kkû _ZûKû @iù«ûh ùjZê ù\gaûiú @ûC GK MY @ûù¦ûk^
_â\gð^ Keò[ùô f Gaõ aòb^ò Ü ijecû^uùe jeZûk _ûAñ cû^iòK Éeùe _âÉêZ ùjûA[ôaû _âcûYòZ
17

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
Keòù\fûö 1929 ùe fûùjûeVûùe Raûjefûfþ
ù^ùjeêu @¤lZûùe @^êÂòZ RûZúd KõùMâi
@]ôùag^ ‘_ì‰ð ÊeûR’ _âÉûa @^êùcû\^ Kfûö
GVûùe ùi ùNûhYû Kùf ù~ iµì‰ð Êû]ú^Zû bûeZe
flýö 1929 Wòùi´e 31ùe eûaò ^\ú Kìkùe
Raûjefûf Êû]ú^Zûe Zâòewû _ZûKû Cùûk^
Keò[ôùfö 1930 Rû^êdûeú 26Kê bûeZe _â[c
Êû]ú^Zû \òai eìù_ _ûk^ Keòaû _ûAñ ùNûhYû
KeûMfûö Gjò @]ô ù ag^ùe @ûA^þ @cû^ý
@ûù¦ûk^ @ûe¸ Keòaû _ûAñ _âÉûa MéjúZ ùjfûö
@ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ @ûe¸ Keòaû _ìaðeê (\ûŠò~ûZâû)
Mû§òRú 11 \`û i´kòZ gûi^ iõÄûee PòVû _âÉZê Gaõ icMâ ù\gaûiúuê @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^e
Keò AõùeR ieKûeue @ûMùe C_iÚ û _^ iõùKZ _â\û^ Kfûö
Keò[ôùfö aâòUòg ieKûe ùi icÉ _âÉûa MâjY ^
Kùf aû]ý ùjûA Mû§òRú @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ @ûù¦ûk^e Kû~ðýKâc :
@ûe¸ Keòùa ùaûfò aWÿfûU fWð AeþCA^þuê RYûA 1930 G_âòf 9 ZûeòLùe @ûA^ @cû^ý
ù\ùfö cûZâ fWÿð AeþCA^ Gjò _âÉûa MâjY Keò ^ @ûù¦ûk^e Kû~ðýKâc ùNûhYû KeûMfûö ùi[ôùe
[ôùfö `kùe 1930 ciòjûùe Mû§òRú @ûA^ ^òcÜfòLôZ Kû~ðýMêWÿòK @«bêðq Keû~ûA[ôfûö
@cû^ý @ûù¦ûk^e WûKeû ù\ùfö 1. faY @ûA^þ bw Keò faY Zò@ûeò Keû~òa ö
@ûù¦ûk^e @ûe¸ : 2. c\ ù\ûKû^, @`òc aòKâd iÚû^ I aòù\gú
1930 cûyð 12 ZûeòLùe Mû§òRú @ûA^ fêMû aýaiûdúu ù\ûKû^ @ûMùe iZýûMâj
@cû^ý @ûù¦ûk^ @ûe¸ Keò[ôùfö Cq \ò^ ùi Keû~òa û
iûaecZú @ûgâcVûeê aûjûeò 241 cûAf \ìeùe 3. ~êaK Vûeê aé¡ _~ðý« icùÉ PeLûùe iìZû
@aiÚòZ MêReûUe \ûŠò^ûcK iÚû^Kê 78 RY KûUòùa û
KõùMâi Kcðúu ij faY @ûA^ bw Keòaû_ûAñ 4. aòù\gú fêMûùe @MÜò iõù~ûM Keû~òa ö
~ûZâûKùfö Gjò ~ûZâû_[e aòbò^Ü iÚû^ùe _êeêh
5. @ÆégýZû aRð^ Keû~òa ö
cjòkû ^òaðòùghùe @ù^K ù^Zû I iû]ûeY R^Zû
Mû§òRúuê i´¡òZð Keò[ùô f Gaõ @ù^K Zûu ~ûZâûùe 6. QûZâcûù^ ieKûeú Äêf I KùfR _eòZýûM
ù~ûM ù\A[ôùfö iûaecZú Vûeê \ûŠò _~ðý« ~ûZâû Keòùa, ieKûeú KcðPûeúcûù^ PûKòeòeê
HZòjûiòK “\ûŠò~ûZâû” bûaùe _âiò¡ö 1930 AÉ`û ù\ùa Gaõ IKò f cûù^ @ûA^
G_âfò 6 ZûeòL iKûùk Mû§òRú fêY cûeòaû CùŸgýùe aýaiûd ZýûM Keòùaö
\ûŠò icê\â C_Kìkùe cêVûG aûfò CVûAùfö Gjû 7. _ì‰ð ÊeûR fûb Keòaû_ûAñ icÉ Kû~ðýKâc
\ßûeû ieKûeu _âPkòZ faY @ûA^ bw ùjfû iZý I @jòõiû™K _^Úûùe iµû\òZ ùjaö
18

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
@ûù¦ûk^e aòÉûe :
Mû§òRúue @ûjßû^ cªaZþ Kû~ðý Kfûö icMâ
ù\gùe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ I faY iZýûMâj
aýû_òaûùe fûMòfûö K‰ðûUK, MêReê ûU, Ce _âù\g,
cûWâûi, aù´ @û\ò iÚû^ùe ùfûKcûù^ ieKûeú
UòKi ù\aûfûMò c^û Keò ù\ùfö cjûeûÁâùe R^Zû
Rwf @ûA^ @cû^ý Kùfö ù\ge iaê@ûùWÿ
ùfûKcûù^ ùPøKò\ûeú Ke ù\aû _ûAñ c^ûKùfö
aw, aòjûe I IWÿògûùe aòù\gú aÈ aRð^ @Zý«
i`k ùjûA[ôfûö Gjò @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^e
aòùghZß ùjCQò ù~ G[ôùe ajê iõLýûùe cjòkû
ù~ûM\û^ Keò[ôùfö iùeûRò^ú ^ûAWê, aòRdflàú
_ŠòZ _âbéZò ^ûeú ù^Zâúu ù^ZéZßùe @ù^K cjòkû
_êeêhu ijòZ Kû§Kê Kû§ còkûA aâUò gò fûVòe iûc^û
Keò[ôùfö Gjò @ûù¦ûk^ iê\ìe Ce _½òc iúcû«
_âù\gKê aýû_ò~ûA[ôfûö ùiVûùe ‘iúcû« Mû§ú’
bûùa _eòPòZ Lû^þ @a\êf M`e Lû^þu ù^ZéZßùe
MVòZ ùjûA[ôaû ‘Lê\ûA Lô\þcZMûe’ iûjû~ýùe
(@a\êf M`eþ Lû^þ)
@ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^ iõMVòZ ùjûA[ôfûö
ùijò_eò ^ûMûfûŠe eûYú ùPø\òfòCu ù^ZéZßùe
cYò_êeú I ^ûMûcûù^ c]ý Gjò @ûù¦ûk^ùe ù~ûM
19
https://www.ncertbooks.guru/
ù\A[ôùfö ùi[ô_ûAñ eûYúuê 1932 eê 1947
_~ðý« @ûiûcùe Kûeûeê¡ Keû~ûA[ôfûö
Zêc _ûAñ Kûc
Lû^þ @a\êf M`e Lû^þ ‘iúcû« Mû§ò’ bûùa _eòPZ
ò
ùjaûe ~[û[ðZû _âZò_û\^ Keö
@ûù¦ûk^ \c^ _ûAñ ieKûeu C\ýc :
@ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^Kê \c^ Keòaû _ûAñ
ieKûe KùVûe _\ùl_cû^ MâjY Keò[ùô fö ^òeúj
R^Zû C_ùe Mêkò ahðY I fûVòPûk^û Keû~ûA[ôfûö
cjûcô û Mû§ú, iê b ûh ùaûh, ù^ùjeê _â b é Z ò
ù^Zûcû^u iùcZ ajê iõLýK iZýûMâjúuê Mòe`
KeûMfûö i´û\_Zâ C_ùe KUKYû Rûeò KeûMfûö
KõùMâi @^êÂû^Kê ieKûe ùa@ûA^ ùNûhYû Kùfö
AõùeR ieKûe Gjò @ûù¦ûk^Kê \c^ Keòaû _ûAñ
iaê _âKûe gqò _âùdûM Keò c]ý i`k ùjûA ^
[ôùfö @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^e @aiû^ _ûAñ
aâ ò U ò g _ûfò ð @ ûùc @Zý« aýMâ [ô f ûö ùZYê
\c^cìkK _^Úû _eòaùð @ûù_ûh @ûùfûP^û
cû]ýcùe bûeZúdcû^uê gû« Keòaû ^òcù« AõùeR
ieKûe ùPÁû Kùfö
`kû`k :
_â[c ùMûfþùUaêfþ ùa÷VK :
gqò _âùdûM \ßûeû @ûù¦ûk^ \c^ Keòaû
@i¸a ùaûfò aWÿfûUue jé\ùaû] ùjfûö bûeZ
iciýû i´§ùe @ûùfûP^û Keòaû _ûAñ aòâUòg
ieKûe 1930 ciòjûùe _â[c ùMûfùUaêf ùa÷VK
WKûAùf Kò«ê G[ôùe KõùMâi ù~ûM ^ù\aûeê Gjû
aò`k ùjûA[ôfûö Mû§òRúu ù~ûM\û^ aò^û ùKøYiò
eûRù^÷ZKò @ûùfûP^û i`k ùja^ûjó ùaûfò @^êba
Keò AõùeR ieKûe Mû§òRúu iùcZ @^ý Zêw
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ù^Zûcû^uê 1931 ciòjû Rû^êdûeú cûiùe
KûeûMûeeê cêq Keòù\ùfö
Zêc _ûAñ Kûc
_â[c ùMûfùUaêf ùa÷VKùe KõùMâi ù~ûM ^
ù\aûe KûeY MêWÿòKe icúlû Keö
Mû§ú-AeþCA^ Pêqò :
KõùMâi ijòZ GK aêSûcYû Keòaû _ûAñ
AõùeR ieKûe GK _âKûe aû]ýùjùfö ùijò
icde aWÿfûU fWÿð AeþCA^u ij \úNð @ûùfûP^û
_ùe, 1931 ciòjû cûyð 5 ZûeòLùe Mû§ú–
Aeþ C A^þ Pê q ò iµû\ò Z ùjûA[ô f ûö Gjò Pê q ò
@^êiûùe AõùeR ieKûe icÉ \c^ cìkK @ûA^
_âZýûjûe Keò[ôùf Gaõ eûRù^÷ZKò a¦úcû^uê cêq
(Mû§ú I AeþCA^þu còkòZ PòZâ)
Keò [ ô ù f; ieKûeú Kcð P ûeúcû^ue aûRýû¯
ùjûA[ôaû iµò ù`eÉ Keò[ôùfGaõ AÉ`û
ù\A[ôaû KcðPûeúu _âZò ùKûjk ^úZò MâjY Kùf;
C_Kìkaðú MâûcMêWÿòKe @]ôaûiúuê ^òR aýajûe
_ûAñ fêY C_ôû\^ Keòaûe @]ôKûe ù\ùf Gaõ
RûZúd KõùMâiþ @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^Kê iÚMòZ
eLôaû _ûAñ Z[û \ßòZúd ùMûf ùUaêf ùa÷VKùe
ù~ûM ù\aû ^òcò i¹Zò _â\û^ Kfûö
20
https://www.ncertbooks.guru/
\ßòZúd ùMûfùUaêf ùa÷VK :
1931 ùiù_Ö´e 7 ZûeòLeê Wòùi´e 1
ZûeòL _~ðý« fŠ^ùe \ßZò úd ùMûf ùUaêf ùa÷VK
@^êÂòZ ùjûA[ôfûö KõùMâie GK cûZâ _âZò^ò]ô
bûaùe Mû§òRú G[ôùe ù~ûM ù\A[ôùfö Gjò
ùa÷VKùe @¤lZû Keò[ôùf AõfŠe _â]û^cªú
eûcþùi cûKþùWû^ûfWþö CA^þÁ^þ Pyòðf Mû§òRúuê
Gjò ùa÷VKùe ‘@¡ð^MÜ `Kúe’ bûaùe @ûùl_
Keò[ôùfö icâûU _c RRð Mû§úuê ]cKûA[ôùf
ù~ Zûu ieKûeuê ijù~ûM ^ Kùf bûeZúdcû^uê
ùciò^Mþ ^þ I ùaûcûùe CWÿûA ù\ùaö Gjûe Ceùe
Mû§òRú ^òbðúK bûaùe Kjò[ôùf ù~ bûeZúdcû^u
_ûAñ AõùeRue ùaûcû ù`ûUKû Zêfýö bûeZúdue
\ûaòKê Gjò ùa÷VKùe Cù_lû Keû~ûA jò¦ê,
cêifcû^ I jeòR^ @û\òu _ûAñ ÊZª ^òaðûP^
cŠkúe aýaiÚû KeûMfûö Gjûe cìk flý [ôfû
ùb\bûa ^úZò _âùdûM Keò bûeZúdu GKZûKê
bw Keòaû I aòâUòg gûi^Kê iê\éXÿ Keòaûö cû^iòK
Mäû^òùe aý[ôZ ùjûA Mû§òRú 1931 Wòùi´e
28ùe bûeZKê _âZýûað^ Kùfö
@ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^e _ê^eûe¸ :
fWð AeþCC^þu _ùe 1931 G_âòfþùe fWð
IßòfòwþW^þ bûeZe bûAiþeûd bûùa Kû~ðýbûe MâjY
Keò[ôùfö ùi Mû§ò-AeþCA^þ Pêqòe ùKùZK
aýaiÚûKê Cù_lû Kùf Gaõ bûeZe Êû]ú^Zû
@ûù¦ûk^ _âZò KùVûe ^úZò @ak´^ Kùfö
\c^cìkK @¤ûù\g _âZýûjûe Keòaû _ûAñ I _ì‰ð
ÊeûR jûif \òMùe @ûù¦ûk^ Keòaû_ûAñ KõùMâiKê
@^êcZò ù\aûKê bûeZ _âZýûað^ _ùe Mû§òRúu
@^êùeû]Kê IßòfòwþW^þ _âZýûLýû^ Kùfö `kùe
Mû§òRú _ê^½ @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^ @ûe¸ Kùfö
Mû§òRúu iùcZ KõùMâie ajê ù^Zû AõùeR
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ieKûeu \ßûeû Kûeûeê¡ ùjùfö KûeûMûe MêWKòÿ ùe
eûRù^÷ZòK a¦úcû^u _âZò @cû^êhòK @ZýûPûe
KeûMfûö jòõiûcôK Kû~ðýe @ûguû Keò Mû§òRú
iûcìjòK @ûù¦ûk^ _eòaùð aýqòMZ @ûA^þ @cû^ý
@ûù¦ûk^ _ûAñ @ûjßû^ ù\ùfö ajê iõLýK iZýûMâjú
aòb^ò Ü iÚû^ùe @jòõi C_ûdùe ieKûeu \c^cìkK
@¤ûù\gKê @cû^ý Kùfö ieKûe KõùMâi I Gjûe
ijù~ûMú @^êÂû^MêWÿòKê ùa@ûA^þ ùNûhYû Kùfö
iZýûMâjúcû^uê fûVò _âjûe Keò KùVûe gûÉò ù\ùf,
i´û\_Zâ e Êû]ú^Zû iõKê P ò Z Kùf Gaõ
RûZúdZûaû\ú iûjòZý I `ùUûPòZâ Qû_òaû ^òhò¡
Kùfö Gjò icdùe 1932 @MÁùe AõfŠ
_â]û^cªú eûcþùi cûKþùWû^ûfWþ \kòZ aû jeòR^
ùgâYúe ùfûKu _ûAñ GK _é[Kþ ^òaðûP^ cŠkú
ùNûhYû Kùfö Mû§òRú GjûKê bûeZe GKZû I
RûZúdZûaû\ Z[û @ÆégýZû ^òaûeY CùŸgý _âZò
KêVûeûNûZ ùaûfò cZ aýq Keò Gjûe _âZýûjûe
\ûaò Kùfö Gjò \ûaò _ìeY _ûAñ ùi _ê^ûe
ùdeûbûWÿû KûeMûeùe 1932 ùiù_Ö´e 20eê
@ûceY @^g^ @ûe¸ Kùfö ieKûe ‘_ê^û Pêqò’
@^ê~ûdú \kòZcû^u _ûAñ _é[Kþ ^òaðûP^ cŠkú
aýaiÚû _âZýûjûe Kùf Gaõ _âûù\gòK I ùK¦âúd
aýaiÚû_K ibûùe ùicû^u _ûAñ iõelòZ iÚû^
iõLýû aé¡ò Kùfö @_e _lùe iZýûMâjúcûù^ @ûA^þ
@cû^ý @ûù¦ûk^ Rûeò eLô[ôùfö
ZéZúd ùMûfùUaêfþ ùa÷VK :
1932 ciòjû ^ùb´e 17 eê Wòùi´e
24 _~ðý« AõfŠùe ZéZúd ùMûf ùUaêf ùa÷VK
@^êÂòZ ùjûA[ôfûö @ûA^þ @ûcû^ý @ûù¦ûk^
Pûfêejò[ôaûeê Gjò ùa÷VKKê KõùMâi aRð^
Keò[fô ûö ùa÷VK ùghùe iûAc^ Kcòg^e iê_ûeòi
bòòùe bûeZe gûi^ _ûAñ _âÉêZ GK ^ìZ^
i´ò]û^e eì_ùeL i´kòZ ùgßZ _Zâ _âKûgòZ ùjfû
21
https://www.ncertbooks.guru/
I Gjû @ûùfûP^û ^òcù« aòUòâg _ûfòð@ûùcKê
_VûMfûö 1935 @MÁ 2 ZûeòLùe Gjû MéjúZ
ùjûA ‘bûeZ gûi^ @ûA^ 1935’ bûùa ^ûcòZ
ùjfûö
@ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^e icû¯ò :
1933 ùc cûiùe jeòR^ iciýû C_ùe
¤û^ ù\aû_ûAñ Gaõ ^òRe I ijù~ûMúcû^ue
c^e gê¡òKeY _ûAñ Mû§òRú GùKûAg \ò^ò@û
@^g^e ùNûhYû Kùfö ieKûe Mû§ò R úuê
KûeûMûeeê cêq Keòù\ùfö \úNð\^ò _~ðý« ieKûeu
\c^cìkK Kû~ðý iùß Pûfê eLô[ôaû @ûù¦ûk^e
iZýûMâjúcû^u C›ûjKê aRûd eLôaûe KûVò^ý
C_faþ]ô Keò @ûù¦ûk^Kê iÚMòZ eLôaû _ûAñ Mû§òRú
KõùMâiKê iê_ûeòi Kùfö 1933 ùc cûiùe iÚMZò
eLû~ûA[ôaû \ßZò úd _~ðýûd @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^
1934 G_âf ò ùe J_PûeòK bûùa _âZýûjéZ ùjfûö
@ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ bûeZùe AõùeR
gûi^ aòùeû]ùe GK Zúaâ _âZòKâòdû _âKûg Keòaû
\òMùe iµì‰ð eìù_ i`k ùjûA[ôfûö ~\òI KõùMâie
flý ‘_ì‰ð ißeûR’ _ìeY ùjûA _ûeò ^ [ôfû, Z[û_ò
@ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ RûZúd iõMâûcùe ^ìZ^
C^àû\^û beòù\A[ôfûö
@ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ùe IWÿ ò g ûe
bìcòKû :
Mû§òRúue \ûŠò ~ûZâûe _âZ]ò ^ß ò bûeZe aòb^ò Ü
eûRýùe gêYû~ûA[ôfûö IWÿgò û GK C_Kìkaðú @k
ùjûA[ôaûeê faY iZýûMâj \ßûeû aòùgh bûaùe
_â b ûaò Z ùjûA[ô f ûö 1930 cûyð 16 ùe
aûùfgßeVûùe @^êÂòZ KõùMâie C}k _âûù\gòK
KcòUòe ibûùe IWÿògûùe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^
Keòaû _ûAñ ^ò¿ò ^ò@ûMfû Gaõ ùMû_a§ê ùPø]êeúuê
@ûù¦ûk^e ù^ZéZß \ò@û~ûA[ôfûö AêW,òÿ KûKU_êe,
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
M¬ûc @û\ò iÚû^ùe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ aòùgh
bûaùe iKâòd ùjûA[ôfûö iZýûMâjúcûù^ ùføj ɸ
aûjò^ú, _ZòZ aûjò^ú, M¬û aûjò^ú, i´f_êe aûjò^ú
@û\ò aòbò^Ü bûMùe aòbq ùjûA[ôùfö
MêRêeûUe \ûŠò _ùe IWÿògûe AêWÿò faY
iZýûMâj icMâ bûeZùe \ßòZúd iÚû^ @]ôKûe
Keò[ôfûö Mû§òRú ù~Cñ\ò^ \ûŠò Vûùe faY @ûA^
bw Keò[ôùf ùijò\ò^ IWÿògûùe 21 RY iZýûMâjú
ùMû_a§ê ùPø]êeú I @ûPû~ðý jeòje \ûiu ù^ZéZùß e
KUK ÊeûR @ûgâceê AêWÿò @bòcêùL _\~ûZâû @ûe¸
Keò[ùô fö G_âfò 8 ZûeòLùe Pûù¦ûkVûùe ùMû_a§ê
ùPø]êeúuê ^òùh]Kûeú @ûù\g @cû^ý Keò[ôaû
@bòù~ûMùe Mòe` Keû~òaûeê @ûPû~ðý jeòje
_\~ûZâû iZýûMâjúue ù^ZéZß ù^ùf Gaõ ùicûù^
1930 G_âòf 12ùe AêWÿòùe _jôùfö AZò
c]ýùe ecûù\aú, cûkZú ù\aú, ùKûKòkû ù\aú,
RûjÜaú ù\aú I iêb\âû cjZûa @û\ò ^ûeú ù^Zâúcûù^
(ecû ù\aú)
AêWÿòùe _jô ~ûA[ôùfö G_âòf 13 ZûeòLùe
@ûPû~ðý jeòje AêWòÿ Vûùe faY @ûA^ bw Kùfö
@ûPû~ðý jeòje I Zûue 7 RY Kcðú Mòe`
ùjûA[ôùfö G_âòf 20ùe ecûù\aú I cûkZú
ù\aúu ù^ZéZßùe ajê ^ûeú faY @ûA^ bw
Kùfö AêWÿò ùjûA~ûA[ôfû \ßòZúd \ûŠòö
22
https://www.ncertbooks.guru/
@ûù¦ûk^e _âiûe :
AêWùòÿ e faY @ûA^ bw iZýûMâjúuê @û^¦
I C›ûj ù\A[ôfûö AêWÿò _ùe iû[ðû, RcKêŠû,
Aecþ, PêWÿûcYò, aòù\jú_êe @û\ò iÚû^ùe faY
@ûA^ bw Keû~ûA[ôfûö iû[ðûVûùe c[êeû ùcûj^
ùaùjeû, KeêYûKe _ûYòMâûjú I ^úkû´e \ûiu
iùcZ @ù^K iõLýK iZýûMâjú Mòe` ùjûA[ôùfö
KêRwVûùe 1930 ùc 8 ZûeòL \ò^
^ûeûdY aúeae iûc«, ecûù\aú I cûkZú
ù\aúu ù^ZéZùß e faY iZýûMâj @ûe¸ ùjûA[ôfûö
KêRwe eûYú bûMýaZú _ûUcjûù\B Gjò iZýûMâjùe
ù~ûM\û^ Keò[ôùfö _ûeû\ßú_, Geicû, MWê@û,
aeWÿò@û, KûkòNûU @û\ò iÚû^ùe ùfûKcûù^ faY
@ûA^ bw Keò[ôùfö _êeú Ròfäûùe _ŠòZ ^úkKY×
\ûi I RM^Üû[ e[ue ù^ZéZßùe faY iZýûMâj
@ûe¸ ùjûA[ôfûö KûKU_êe, @Éew, LŠiûjò,
KêjWê ,òÿ fûUeû @û\ò iÚû^ùe @ûù¦ûk^Kûeúcûù^ iKâd
ò
[ôùfö M¬ûc Ròfäûùe aògß^û[ \ûi, ^òe¬^
_ ^ûdK, ggòbìhY e[, \òaûKe _ ^ûdK,
iekûù\aú I cûkZú ù\aú faY iZýûMâ j
_eòPûk^û Keò[ôùfö M¬û, jêcû, flàú_êe, _fäú^¦
@û\ò iÚû^MêWKòÿ faY iZýûMâje ùK¦âikÚ ú ùjûA[ôfûö
^òe¬^ _ ^ûdK, iekû ù\aú @û\ò ù^ZéiÚû^úd
aýqò Mòe` ùjûA[ôùf c]ý Gjò @ûù¦ûk^ \êaðk
ùjûA ^ [ôfûö
@ûù¦ûk^e @^ýû^ý Kû~ðýKâc :
faY @ûA^ bw aýZúZ @ûA^ @cû^ý
@ûù¦ûk^e @^ýû^ý Kû~ðýKâc c]ýùe iûcûRòK
aûi¦, aòù\gú aÈ aRð^, ùPøKò\ûeú Ke Cùz\
I ^ògû^òaûeY [ôfû _â]û^ö
IWÿògûùe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ icdùe
AõùeR ieKûeuê ijù~ûM Keê[ôaû aýqòcû^uê
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
iûcûRòK Éeùe aûi¦ Keû~ûA[ôfûö AêWòÿ @kùe
Gjò aûi¦ G_eò i`k ùjûA[ôfû ù~ ùKøYiò
ieKûeú KcðPûeú ^òZý aýajû~ðý ~[û RûùkYò KûV,
PûCk, fêY @û\ò Rò^hò _ûA _ûeò ^ [ôùfö ùijò_eò
iZýûMâjúcû^u _âùeûP^ûùe R^iû]ûeY iû´û\òK I
_êfiò cû^uê @ûagýK iûcMâú ù~ûMûAùf ^ûjóö
@ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^e @^ýGK MêeêZß_ì‰ð
_\ùl_ [ôfû ùPøKò\ûeú Kee aòùeû]ö AêWÿò
^òKUiÚ gâúRw @kùe ùMøeùcûj^ \ûi I aò\ýû]e
e[u ù^ZéZßùe 1931 ùc’ùe Gjû @ûe¸
Keû~ûA[ôf ûö ùPøKò\ûe Z[û \`û\ûecû^uê
AõùeR ieKûeu ùMûfûcú ^ Keòaû _ûAñ KêjûMfûö
G[ôùe C\þaê¡ ùjûA ùKùZK ùPøKò\ûe PûKòeòeê
AÉ`û ù\ùfö Gjò @ûù¦ûk^Kê \c^ Keòaû
CùŸgýùe ù_ûfòiþ ùKùZK ù^Zé iÚû^úd iZýûMâjúuê
Mòe` Keòaû_ùe ùKâû]û^ßòZ Mâûcaûiú GK _êfòiþ
aûjò^úKê cûeþ]eþ Keòaûeê 54 RY aýqòuê Mòe`
Keû~ûA[ôfû Gaõ ùiVûùe ù^Zé iÚû^úd aýqòu
iµò fêUþ ijòZ Mâûcaûiúu C_ùe Q’ jRûe Uuûe
gûÉòcìkK Kebûe f\ò \ò@û~ûA[ôfûö
ùijò_eò IWÿgò ûùe ^ògû ^òaûeY @bò~û^ c]ý
@ûe¸ ùjûA[ôfûö iað _â[ùc Mâûcùe [ôaû iaê
Zûk I LRêeú MQKê KûUòaû_ûAñ iZýûMâjúcûù^
R^iû]ûeYuê aêSûAùfö Zû’QWÿû KUKùe aòù\gú
c\ù\ûKû^ I Mûñ cû^uùe [ôaû ZûWÿò ù\ûKû^ @ûMùe
gû«ò_ì‰ð ]ûeYû \ò@û~ûA ùfûKcû^uê ^ògû ùia^eê
^òaé Keû~ûA[ôfûö Gjò_eò aòùlûb Keê[ôaû
icdùe ecûù\aú I iekû ù\aúuê ùaZâûNûZ ij^
KeòaûKê _Wÿò[ôfûö
IWÿògûùe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^e iaêVûeê
CùfæL^úd NUYû [ôfû ^ûeú RûMeY I aû^e
ùi^ûe Kû~ðý ö aòù\gú fêMûù\ûKû^ I c\ ù\ûKû^
v v v
23
https://www.ncertbooks.guru/
i¹êLùe ]ûeYû ù\aû I _âPûe_Zââ aûòaû _âbéZò
MêeZê _ß ‰ì ð Kûc ^ûeúcûù^ bf bûaùe Keò _ûeê[ùô fö
ùicû^u ijòZ 16 ahðeê Kcþ adÄ _òfûcûù^
c]ý iZýûMâjú eìù_ ù~ûM ù\A[ôùfö aû^eùi^û
^ûcùe _eòPòZ Gjò ùQûU _òfûcû^u aûjò^ú
fêMûù\ûKû^, c\ ù\ûKû^ @ûMùe ]ûeYû ù\aû I
_âPûe _Zâ aûòaû @û\ò ajê Kû~ðýùe iûjû~ý
Keê[ôùfö ùicû^uê c¤ ù_ûfòie ùaZ cûWÿ
ijòaûKê _Wÿò[ôfûö IWÿògûe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^
icdùe aû^e ùi^ûu bìcòKû @^^ý [ôfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
KUKeê ‘aòù\âûjú’ I aûùfgßeeê ‘aò_æaú’ ^ûcK
\êAUò aêùfUò^þ @Yû~ûA ùfûKcû^u c]ýùe aû
~ûC[ôfûö
\c^ fúkû :
IWÿògûùe c]ý ieKûe @ûù¦ûk^Kê _âgcòZ
Keòaû _ûAñ \c^ fúkû PkûA[ôùfö jùeKé¾
cjZûa, ùMû_a§ê ùPø]êeú, ecûù\aú, ^¦Kòùgûe
\ûi, ^úkKY× \ûi, fòweûR cògâ, ~\êcYò cweûR,
Ké_ûiò§ê ùjûZû, iekû ù\aú, cûkZú ù\aúu bkò
ù^Zûcû^uê a¦ú Keò[ôùfö ‘icûR’, ‘_âRûZª’ I
‘@ûgû’ @û\ò i´û\_Zâ C_ùe ieKûe KUKYû Rûeò
Kùfö KõùMâi @`òiþ I @ûgâcMêWÿòK Lû^Zfûi Keò
@ûù¦ûk^ iµKðúd KûMR_Zâ RaZ Keò[ôùfö
icMâ ù\gùe @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^ _âZýûjûe
ùNûhYû iùw iùw 1934 ciòjû G_âòfþùe
IWÿògûùe Gjò @ûù¦ûk^e _eòicû¯ò NUò[ôfûö
IWÿ ò g ûùe @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ ajê
i`kZû fûb Keò[ôfûö IWÿògûùe Gjò @ûù¦ûk^
AõùeR gûi^e Kê`kKê R^iû]ûeYuê @aMZ
KeûAaû ijòZ RûZúd ùiâûZùe cògò _ì‰Êð eûR jûif
_ûAñ C\ýc KeòaûKê C›ûjòZ Keò[ôfûö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) cjû™ûMû§úu \ûŠò~ûZâû iõ_Kðùe a‰ð^ Keö
(L) @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^e Kû~ðýKâc K’Y [ôfû Gaõ Gjû ùKùa ùNûhYû Keû~ûA[ôfû ?
(M) Mû§ú AeCA^þ Pêqò ùKùa iµû\òZ ùjûA[ôfû Gaõ Gjûe `kû`k K’Y [ôfû ?
(N) AêWÿò faY iZýûMâj iõ_Kðùe a‰ð^ Keö
(O) @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ icdùe IWÿògûe gâúRw Mâûcùe iõNUòZ Keaòùeû]ú @ûù¦ûk^
iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keö
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20Uò g±ùe ùfL ö
(K) RûZúd KõùMâi KûjóKò iûAc^þ Kcòg^Kê aRð^ Keòaû _ûAñ ^ò¿ò ù^A[ôfû ?
(L) bûeZúd RûZúd KõùMâie 1929 ciòjûe fûùjûe @]ôùag^ KûjóKò MêeêZß_ì‰ð ?
(M) Mû§òRú KûjóKò @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^e WûKeû ù\ùf ?
(N) aâòUòg ieKûe ùKùa I KûjóKò _â[c ùMûf ùUaêf ùa÷VK WKûA[ôùf?
(O) \ßòZúd ùMûfùUaêf ùa÷VKùe cjû™ûMû§ú KûjóKò @iù«ûh _âKûg Kùf?
(P) Mû§òRú KûjóKò iÚMòZ [ôaû @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^e _ê^eûe¸ Kùf ?
(Q) 1933 ùc’ cûiùe Mû§òRú KûjóKò GùKûAg \ò^ò@û @^g^ ùNûhYû Kùf ?
(R) \ßòZúd _~ðýûd @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^ ùKùa iÚMòZ eLûMfû Gaõ ùKùa _âZýûjéZ ùjfû ?
(S) KêRwVûùe iZýûMâjùe ùKCñcûù^ ù^ZéZß ù^A[ôùf ?
(T) IWÿògûùe @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^ icdùe ‘aû^e ùi^û’e bìcòKû K’Y [ôfû ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) iûAc^þ Kcòg^ KûjóKò bûeZ @ûiò[ôùf ?
(L) iûAc^þ Kcòg^ ùKCñ\ò^ bûeZùe _jô[ôùf ?
(M) 1929 ciòjûe ùKCñ ZûeòLùe fûùjûeVûùe ißû]ú^Zûe Zâeò wû _ZûKû Cùûk^ Keû~ûA[ôfû ?
(N) ùKCñVûùe R^Zû Rwf @ûA^þ @cû^ý Keò[ôùf?
(O) ‘Lê\ûA Lô\þcZMûe’e _âZòÂûZû KòG ?
(P) \ßòZúd ùMûfþùUaêf ùa÷VK ùKùaVûeê ùKùa _~ðý« @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
(Q) KêRw Vûùe ùKùa @ûA^ @cû^ý @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjûA[ôfû ?

24

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(R) KòG _êeú Ròfäûùe faY iZýûMâje ù^ZéZß ù^A[ôùf ?
(S) IWÿògûùe @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^ icdùe aòù\gú c\ ù\ûKû^ @ûMùe aòùlûb Keò ùKCñ
\êA RY ^ûeú ù^Zâú ùaZâûNûZe gòKûe ùjûA[ôùf ?
(T) @ûA^þ @cû^ý @ûù¦ûk^Kê \c^ Keòaû CùŸgýùe IWÿògûe ùKCñ i´û\_ZâMêWÿòK C_ùe
KUKYû Rûeò Keû~ûA[ôfû ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfLö
(K) iûAc^þ Kcòg^þ bûeZe ùKCñ ijeùe _jôfû ?
(i) \òfäú (ii) fûùjûe
(iii) cê´ûA (iv) ùKûfþKûZû
(L) fùlÜøVûùe iûAc^þ Kcòg^ aòùeû]ú ùgûbû~ûZâûKûeúu c¤eê KòG ù_ûfòiþ fûVòcûWÿe gòKûe
ùjûA[ôùf ?
(i) iêbûh P¦â ùaûh (ii) cjû™ûMû§ú
(iii) fûfû fR_Z eûG (iv) ùMûaò¦ afäb _^Ú
(M) \ßòZúd ùMûfþ ùUaêfþ ùa÷VKùe KòG @¤lZû Keò[ôùf?
(i) fWð AeþCA^þ (ii) eûcþùi cûKþùWû^ûfþWþ
(iii) CA^þÁ^þ Pyòðfþ (iv) _c RRð
(N) \kòZ ùgâYú _ûAñ _é[Kþ ^òaðûP^ cŠkú ùNûhYû _âZýûjûe \ûaòùe Mû§òRú ùKùaVûeê @^g^
@ûe¸ Keò[ôùf ?
(i) 1931 ùiù_Ö´e 7 (ii) 1931 Wòùi´e 28
(iii) 1932 ùiù_Ö´e 20 (iv) 1935 @MÁ 2
(O) ùKCñVûùe @^êÂòZ C}k _âù\g KõùMâi KcòUò ibûùe ùMû_a§ê ùPø]êeúuê IWÿògûùe @ûA^þ
@cû^ý @ûù¦ûk^e ù^ZéZß \ò@û~ûA[ôfû ?
(i) KUK (ii) _êeú (iii) aûùfgße (iv) KûKU_êe
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc_ûAñ Kûc”MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijdZûùe iµû\^ Keö

v v v

25

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
PZê[ð _ûV
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ Gaõ G[ôùe IWÿògûe bìcòKû
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ [ôfû aâòUògþ gûi^
aòùeû]ùe cjcôûMû§úu ùgh MY @ûù¦ûk^ö
bûeZúd Êû]ú^Zû iõMâûce icâûU cjcôûMû§ú Gjò
@ûù¦ûk^ cû]ýcùe AõùeR ieKûeuê bûeZ QûWÿaò û
_ûAñ @ûjßû^ Keò[ôùfö @MÁ cûiùe ùjûA[ôaû Gjò
MY @ûù¦ûk^e ZúaâZû I aýû_KZû GùZ @]ôK
[ôfû ù~ AZòjûiùe Gjû @MÁ aò_æa ^ûcùe
_eòPòZö
@ûù¦ûk^e _éÂbìcò :
1939 LâúÁû± ùiù_Ö´e 3 ZûeòLùe aâUò gò
ieKûe Rcðû^ú aòùeû]ùe ~ê¡ ùNûhYû Keòaû \ßûeû
\ßòZúd aògß~ê¡ @ûe¸ ùjûA[ôfûö Gjû ijòZ @ûe¸
ùjûA[ôfû bûeZúd Êû]ú^Zû iõMâûce \ßZò úd @¤ûdö
ùijò icde aWÿfûU fWÿð fò^f þ [ò ùþ Mû RûZúd KõùMâi
Kò´û bûeZúd ù^Zéaé¦u ijòZ ùKøYiò @ûùfûP^û
^ Keò \ßZò úd aòg~ß ¡ê ùe bûeZKê còZâ gqòe _lbêq
KeûA[ôùfö 1939 ùiù_Ö´e 14ùe RûZúd
KõùMâi GK _âÉûa MâjY Kfû ù~ ù~ùZ \ò^
_~ðý« AõùeR ieKûe bûeZúduê ^òRe i´ò]û^
_âYd^ Keòaû ^òcù« _ì‰ð lcZû ^ ù\AQ«ò I GK
R^_âd ò ieKûe _âZÂò û Keòaû _ûAñ i¹Z ^ ùjûAQ«ò
ùi _~ðý« bûeZúdcûù^ ‘còZgâ qò’uê ùKøYiò _âKûe
iûjû~ý _â\û^ Keòùa ^ûjóö aâòUògþ ieKûe RûZúd
KõùMâie ‘_ì‰ð Êû]ú^Zû’ \ûaòKê MâjY ^ Keò bûeZKê
ùKak Êûdgûi^ @]ôKûe \ò@û~òa ùaûfò ùNûhYû
Kùfö 1939 ciòjû @ùKÖûae 22 ZûeòLùe
KõùMâi Kû~ðýKûeòYú ùa÷VK ieKûeue Gjò
ùNûhYûKê \éXÿ ^ò¦û Keòaû iùw iùw _âZòaû\
Êeì_ @ûVUò _âù\gùe @aiÚû_òZ KõùMâi cªòcŠkKê
26
https://www.ncertbooks.guru/
AÉ`û ù\aû_ûAñ ^òùŸðg ù\ùfö AZò c¤ùe \ßZò úd
aògß~ê¡e _âûe¸ icdùe Rcðû^ú ZßeòZ ùaMùe
i`kZû jûif Keò AõfŠ @ûKâcY Keòaû _ûAñ
@Mâie ùjfûö AõfŠùe RUòk _eòiZòÚ ò \éÁeò ê Mû§òRú
Zûu cù^ûbûa ùKûjk Kùfö RûZúd KõùMâie
Kû~ðýKûeòYú KcòUò \êAUò iðùe aâòUògþ ieKûeuê
iûjû~ý Keòaû_ûAñ ^ò¿ò ù^fûö _â[c iðUò [ôfû
~ê¡ icû¯ò _ùe aâUò gò þ ieKûe bûeZKê _ì‰ð Êû]ú^Zû
_â\û^ Keòùa Gaõ \ßòZúdUò [ôfû ZZþlYûZþ icÉ
\ke _âZò^ò]ôuê ù^A bûeZùe GK @iÚûdú RûZúd
ieKûe @aiÚû_òZ Keòùaö
AõùeR ieKûe bûeZúdcû^uê ùKùZK
iêa]ò û ù\aû^òcù« 1940 ciòjû @MÁ 8 ZûeòLùe
GK ùNûhYû Rûeò Kùfö GjûKê ‘@MÁ \û^’
Kêjû~ûGö G[ôùe \ò@û~ûA[ôaû iêaò]ûMêWÿòK [ôfû–
bûeZKê Êûd gûi^ lcZû; bûeZe i´ò]û^
_âYd^ _ûAñ iû´ò]û^òK ibû MV^; icÉ eûRù^÷ZKò
\ke _âZò^ò]ôuê @«bêðq Keò aWÿfûUu Kû~ðýKûeòYú
_eòh\e _âiûeY; aâUò gò þ gûi^û]ú^ bûeZ I bûeZe
ù\gúd eûRýcû^u _âZò^ò]ôuê ù^A GK ~ê¡
_eûcgð \ ûZû _eò h \ MV^ Gaõ baò h ýZùe
iû´ò]û^òK _eòað^ùe iõLýûfNêu cZ _âZò MêeêZß
_â\û^ö Gjò ùNûhYûKê KõùMâi I cêifòcþ fòMþ Cbd
iõMV^ _âZýûLýû^ Keò[ôùfö Gjû _ùe Mû§òRú
aýqòMZ iZýûMâj @ûe¸ Kùfö G[ôùe _â[c
iZýûMâjú ùjaûe ùiøbûMý @Rð^ Keò[ôùf aòù^ûaû
bûùaö ùi 1940 @ùKÖûae 17ùe _û^ûCeþVûùe
Zûu iZýûMâj @ûe¸ Keò[ôùfö ùi Mòe` ùjaû
_ùe _ùe Raûjefûf ù^ùjeê \ßòZúd iZýûMâjú
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
bûùa Mòe` ùjûA[ôùfö @Zò gúNâ ù\gaýû_ú _âÉûaKê iaê \k _âZýûLýû^ Kùfö Zû’ QWÿû \ßòZúd
aýqòMZ iZýûMâj @ûù¦ûk^ Pûfòfûö Mû§òRú Gjò aògß~ê¡ ù~ûMêñ ù\g ù^÷eûgý, @gû«ò I \ûeò\âý
iZýûMâjKê iúcòZ eLôaûKê Pûjòñ[ôùf Kò«ê Wòùi´e
1941 iê¡û _âûd 25,000 eê D¡ßð iZýûMâjú
Mòe` ùjûA[ôùfö Gjò aýqòMZ iZýûMâj icMâ aògKß ê
aòùgh bûaùe _âbûaòZ Keò[ôfûö @ûùceòKû, Pú^þ
I @ùÁâfò@û bûeZúdcû^u \ûaòKê MâjY Keò ù^aû
_ûAñ aâòUòg ieKûeu C_ùe Pû_ _KûAùfö Gjû
aýZúZ AõfŠe R^iû]ûeY c]ý bûeZúdcû^uê
Kò Q ò iê a ò ] û ù\aû i_lùe [ô ù fö AõfŠe
ZZþKûkú^ _â]û^cªú CA^þÁ^ Giþ Pyòðf 1942
cûyðùe Zûu cªòcŠke i\iý iûe Áûù`ûWÿð Kâ_ò iþ u
þ (Áûù`ûWÿð Kâò_þiþ)
ù^ZéZßùe GK _âZò^ò]ô \k bûeZ _VûAùfö Gjû
‘Kâò_þiþ còg^’ ^ûcùe _eòPòZ ùjfûö Gjò còg^ c]ýùe MZò Keê[ôfûö Gjò iaê @^ò½òZZû I
_âÉûa ù\fû ù~ bûeZKê aâòUòg iûcâûRýe GK @õg @aýaiÚ û eê bûeZKê elû Keò a û_ûAñ _â [ ùc
AõùeRcû^uê bûeZ QûWÿaò ûKê _Wÿaò ùaûfò KõùMâie
ù^Zûcû^ue jé\ùaû] ùjfûö Mû§òRú aêSò _ûeòùf
ù~ AõùeRcûù^ icÉ iciýûe cìk KûeY I
ùicûù^ bûeZeê aò\ûd ù^ùf ùiMêWKòÿ e icû]û^
ùjûA~òaö ùZYê aòâUòg ieKûe aòùeû]ùe GK aWÿ
]eYe @ûù¦ûk^ Keòaû _ûAñ ùi ù~ûR^û Kùfö
G aòhdùe iò¡û« ù^aû_ûAñ Ißû¡ðûVûùe 1942
RêfûA 6 ZûeòLeê 14 ZûeòL _~ðý« KõùMâi
Kû~ðýKûeú KcòUòe ùa÷VK aiòfû ö RêfûA 14
(Pyòðf) ZûeòL \ò^ KõùMâi Kû~ðýKûeòYú KcòUò GK HZòjûiòK
^ò¿ò ù^ùf ù~ Zêe« bûeZùe aâòUòg gûi^e
eìù_ Êûd gûi^ @]ôKûe \ò@û~òaö bûeZaûiú
@aiû^ NUòaû CPòZ Gaõ G[ô_ûAñ “bûeZ QûWÿ”
^òR _ûAñ i´ò]û^ _âÉêZ Keòaûe @]ôKûe _ûAùaö
_âÉûa MâjY KeûMfûö
Kò«ê ùKøYiò _âù\g ~\ò ùi i´ò]û^ MâjY ^ Kùe
ùZùa ùijò _âù\g ^òR _ûAñ ùMûUòG _é[K i´ò]û^ 1942 @MÁ 7 ZûeòL \ò^ cê´ûA Vûùe
Zò@ûeò Keò _ûeòaö bûeZKê LŠ aòLŠòZ Keò aâòUòg KõùMâie iû]ûeY @]ôùag^ùe ibû_Zò ùcøfû^û
iûcâûRýaû\Kê \éXÿ Keòaûe CùŸgý bûeZúdcûù^ @ûaêf Kûfûcþ Zûu _âûe¸òK bûhYùe ‘bûeZ QûWÿ’
bf bûaùe aêSò_ûeòùfö ùZYê Kâò_þi còg^e Gjò @ûù¦ûk^e @[ð aýûLýûKeò gû«ò_‰ì ð I @jòõi C_ûdùe
27

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
@ûMûcú @ûù¦ûk^ _ûAñ _âÉêZ ejòaûKê R^iû]ûeYuê
@ûjßû^ Kùfö Raûjefûfþ ù^ùjeê ‘bûeZ QûWÿ’
@ûù¦ûk^ _âÉûa @ûMZ Kùf Gaõ iŸðûe afäbbûA
_ùUf GjûKê ic[ð^ Kùfö @MÁ 8 ZûeòL \ò^
aò_êk C›ûj I CŸú_^ûùe ‘bûeZ QûWÿ’ _âÉûaKê
KõùMâi @^êùcû\^ Kfûö Mû§òRú ù\gaûiúuê
C\þùaû]^ ù\A Kjò[ùô f– “Êû]ú^Zû @ûce _âû_ýö
ùi[ô_ûAñ ùMûUòG cª @Qò– ‘Ke aû ce’ö @ûc
cûZébìcòKê @ûùc Êû]ú^ Keòaû Kò´û ùi[ô_ûAñ
ceòaûö”
Kû~ðýKâc :
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe ^òcÜfòLôZ
Kû~ðýKâccû^ MâjY Keû~ûA[ôfûö
1. gâcòK I KéhKcûù^ bìeûRÊ ù\aû a¦
Keòùaö
2. AõùeR KcðPûeúcû^uê ùKøYiò Lû\ý _\û[ð
aòKâò Keû~òa ^ûjóö
3. KûMR ù^ûU MâjY Keû~òa ^ûjóö
4. eûÉûNûU, ~û^aûj^, ùUfòMâû` I ùek
aòbûMKê @Pk Keû~òa ~ûjû `kùe AõùeR
ùi÷^ýcû^uê ùeûKû~ûA _ûeòaö
5. [û^û, ùKûUð I ùRfLû^ûKê bûeZúdcû^u
@ûdùe eLû~òaö
6. iû]ûeY R^Zû @jòõi cûMð MâjY Keòùaö
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ _âÉûa MéjúZ ùjaûe
_e\ò^ @[ðûZþ 1942 @MÁ 9 ZûeòL \ò^
cjû™ûMû§ú I KõùMâ i Kû~ð ý Kûeú Kcò U ò e
i\iýcû^uê ieKûe Mòe` Kùfö Mû§òRúuê
_êù^Vûùe @ûMû Lûñ _ûùfiþùe a¦úKeò eLûMfûö
Raûjefûf ù^ùjeê, ùcøfû^û @ûaêfþ Kûfûcþ
28
https://www.ncertbooks.guru/
@Rû\þ, ùR.aò. Kâò_ûkò^ò, ùMûaò¦ afäb _^Ú I
@^ýû^ý ù^Zéaé¦uê ZZþKûkú^ aù´ _âù\ge
@j¹\^Me \êMùð e eLûMfûö WKÖe eûùR¦â _âiû\uê
_ûU^ûVûùe Mòe` Keò a¦ú KeûMfûö RûZúd
KõùMâiKê ùa@ûA^ ùNûhYû KeûMfûö ~\òI
R^iû]ûeY ù^ZéZßaòjú^ ùjûA _Wÿòùf, ùicûù^
ieKûeu \c^fúkûKê GK @ûjßû^ eìù_ MâjY Keò,
@ûù¦ûk^ùe f¶_â\û^ Kùfö icûRaû\ú \ke
ù^Zûcûù^ ~[û Rd_âKûg ^ûeûdY, eûc cù^ûje
ùfûjò@û I @eêYû @ûi`@fäú @ûù¦ûk^ùe _âcêL
bìcòKû MâjY Keò[ôùfö
@ûù¦ûk^e aýû_KZû :
cjûeûÁâ ù e Gjò @ûù¦ûk^e gê b ûe¸
ùjûA[ôfûö cê´ûAùe Ißûdûeùfi ùK¦â cû]ýcùe
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^e i´û\ _âPûeòZ ùjfûö
KéhKcûù^ [û^û ùNeûCKeò ù_ûfòi @`òiecû^uê
@ûdû]ú^ Keò[ôùfö ùijò_eò K‰ðûUKùe c]ý
ieKûeú @`ò i , ùek ùÁi^ I WûKNe
R^iû]ûeYu ùKâû]e gòKûe ùjûA[ôfûö cjúgìe
eûRý aòùgh bûaùe Gjò @ûù¦ûk^ \ßûeû _âbûaòZ
ùjûA[ôfûö MêRêeûUùe jeZûk _ûk^ Keû~ûA
gòlû^êÂû^ MêWÿòK a¦ Keû~ûA[ôfûö Ce _âù\ge
aûfò@û, Nû^ú_êe, aÉú, ùMûeL_êe _âbéZò @k
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ \ßûeû aòùgh bûaùe _âbûaòZ
ùjûA[fûö ZZþKûkú^ c]ý_âù\ge ^ûM_êe Vûùe
icÉ [û^û R^iû]ûeYue ^òdªYû]ú^ ùjûAMfûö
ùijò_eò awkû I aòjûeùe c]ý Mû§òRúue
‘Ke aû ce’ cªùe C\þaê¡ ùjûA iû]ûeY R^Zû
@ûù¦ûk^ Pûfê eLô[ùô fö aòjûeùe iaêVûeê MêeZê _ß ‰ì ð
Kû~ðý [ôfû _ûU^û iPòaûkdùe RûZúd _ZûKû
Cùûk^ö 1942 @MÁ 11 ùe QûZâcûù^ _ûU^û
iPòaûkde _ìað \ßûeùe RûZúd _ZûKû Cùûk^
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Keò[ôùfö @ûiûcùe aò_æaúcûù^ ùi÷^ýaûjò^ú _ûAñ
ù_âeòZ Lû\ý\âaýKê ^Á Keò[ôùfö Gjû aýZúZ
\òfäú, eûRiÚû^, _¬ûa, KeûPú, iò§ê _âù\g Z[û
\lòY bûeZùe c]ý bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ ZúaâZe
ùjûA CVò [ ô f ûö bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ MY
@ûù¦ûk^ùe _eòYZ ùjûA icMâ ù\gùe aýû_òMfûö
icMâ ù\gùe jeZûk ùgûbû~ûZâû I ibûicòZòcû^
Keû~ûA aâUò gò ieKûeu aòùeû]ùe R^cZ _âKûg
_ûAfûö ieKûeú @`òi, [û^û, ùek ùÁi^þ,
ù_ûÁ@`òi @û\ò R^Zûu ùKâû]eê elû _ûAfû ^ûjóö
`kùe aòUâ gò gûi^ iµì‰ð @Pk @aiÚûùe _jôMfûö
ieKûeu \c^ _âKòâdû :
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^e ZúaâZû ù\Lô ZûKê
\c^ Keòaû _ûAñ ieKûe ajê @cû^êhòK _\ùl_
ù^A[ôùfö ieKûe ibû I ùgûbû~ûZâûKê ùa@ûA^
ùNûhYû Kùfö fûVò _âjûe I Mêkò Pûk^û GK
iû]ûeY NUYûùe _eòYZ ùjfûö ieKûeu ^òÂêe
@ûKâcY `kùe KÌ^ûZúZ iõLýK aò_aæ ú céZýê aeY
Kùf I MêeêZebûùa @ûjZ ùjùf Gaõ GK fl
_ûLû_ûLô iõLýK Kcðú Mòe` ùjùfö ieKûe c]ý
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ \c^ _ûAñ iaê _âKûe @Èe
aýaiÚû Kùfö aòâUòg _â]û^cªú Pyòfþ aâòUòg jûCi
@`þ Kc^þiùe 10 ùiù_Ö´e 1942 ùe ùNûhYû
Kùf ù~ bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^Kê \c^ Keû~ûAQòö
Zêc _ûAñ Kûc
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe bûeZe aWÿfûU
KòG [ôùf Gaõ Zûue @ûù¦ûk^ _âZò @ûbòcêLý
K’Y [ôfû ?
@ûù¦ûk^ _âgc^e KûeY :
ù^ZéZß I iõMV^ @bûa ù~ûMñê @ûù¦ûk^
]ôùe ]ôùe _âgcòZ ùjûAMfû ö KûeY ù^ZéZß
29
https://www.ncertbooks.guru/
@bûaùe R^Zû ÊZü _âaé bûaùe ^òR aòPûe
@^ê~ûdú @ûù¦ûk^Kê PûfêeLôaû i¸a ùjfû^ûjóö
ù\ge aòbò^Ü _âû«ùe @ûù¦ûk^ Keê[ôaû KõùMâi
Kcðúu c]ýùe ic^ßd ^ [ôfûö Gjò @ûù¦ûk^Kê
ù\gúd eûRû, Rcò\ûe I ]^ú aýaiûdúcûù^
ic[ð^ ù\ùf ^ûjó Gaõ ùKùZK eûRù^÷ZòK \k
G bkò @ûù¦ûk^e i_lùe ^ [ôùfö Zû’ QWÿû
ieKûeu igÈ \c^ fúkû ù~ûMêñ @ûù¦ûk^ \aò
~ûA[ôfûö
@ûù¦ûk^e Zû_ô~ðý :
aòbò^Ü _âKûe \êaðkZû iùß bûeZ QûWÿ
@ûù¦ûk^ AõùeR gûi^Kê iµì ‰ ð eì ù _
ù\ûjfûAù\A _ì‰ð Êû]ú^Zû \òMKê aûU `òUûA
ù\A[ôfûö Gjò @ûù¦ûk^ `kùe AõùeR ieKûe
C_faþ]ô Kùf ù~ bûeZe Êû]ú^ZûKê @ûC @]ôK
aòk´ Keû~ûA_ûeòa ^ûjóö ‘bûeZ QûWÿ’ @ûù¦ûk^Kê
1789 `eûiú aò_æa I 1917 eêh aò_æa ijòZ
Zêk^û Keû~ûG ö Gjò @ûù¦ûk^ ~[û[ðùe GK
aò_äa bûùa @ûLýûdòZ ùjûA bûeZe eûR^úZòK
AZòjûiùe GK ÊZª iÚû^ @]ôKûe KeòQòö
Zêc _ûAñ Kûc
`eûiú aò _ æ a I eê h þ aò _ æ a ij bûeZ QûWÿ
@ûù¦ûk^e iûc¬iý iµKðùe GK Uò®Yú ùfL ö
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ùe IWÿògûe bìcòKû :
ù~ùZùaùk bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^e ajÜò
icMâ ù\gKê _âRßkòZ Keò[ôfû ùiùZùaùk Gjò
cjûùiâ û Zeê IWÿ ò g û aû\ ~ûA ^ [ô f û ö Gjò
@ûù¦ûk^ùe IWÿògû _âù\g I MWÿRûZe @iõLý
^e^ûeú bûM ù^A[ôùfö Gjò icdùe IWÿgò ûaûiúu
ù\gù_âc I @û™akò AZòjûiùe fò_òa¡ö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
‘bûeZ QûWÿ’ _âÉûa MâjY ùjaû_ùe bûeZe
aòb^ò Ü @keê cê´ûAVûùe icùaZ ùjûA[ôaû KõùMâi
ù^Zûcû^uê Mòe` Keû~ûA @j¹\^Me ùRfùe
eLûMfûö \êA \ò^ c]ýùe ù_ûfòi IWÿògûe iaê
KõùMâi Kû~ðýûkd MêWKòÿ ê \Lf Keòù^ùf I KõùMâi
@^êÂû^Kê ùa@ûA^ ùNûhYû Kùfö cûkZú ùPø]êeú
I iêùe¦â^û[ \ßòùa\ú @MÁ 11 ZûeòLùe cê´ûA
(cûkZú ùPø]êeú)
KõùMâi @]ôùag^ùe ù~ûM ù\A IWÿògû ù`eòùfö
ùicû^u @ûMc^ IWÿògûùe bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^Kê
ZúaâZe Keò[ôfûö @ûù¦ûk^e @ûe¸ icdùe
ù^ZéaMðu Mòe` ù~ûMêñ @ûù¦ûk^ \aò ^ ~ûA
Mâûcûkùe ùZRò CVòfûö @jòõi ^úZòùe ùicûù^
aò_äa Kùf c]ý @ù^K iÚû^ùe _âZòjòõiûe
ZûŠafúkû iéÁò ùjfûö
Kû~ðýKâc :
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe IWÿògûùe
KõùMâi _leê jûZùfLû _âPûe _Zâ iû]ûeYùe a^
Keû~ûA[ôfûö Gjò _âPûe _Zâ @ûù¦ûk^e Kû~ðýKâc
iµKðùe iìP^û _â\û^ Keò[ôfûö ùiMêWÿòK ùjfû
1. LRYû a¦ Keòaû,
2. ieKûeú ùMû\ûc fêY×^ Keòaû,
30
https://www.ncertbooks.guru/
3. Rwf @ûA^ bw Keòaû,
4. gòlû^êÂû^ a¦ Keòaû,
5. ù~ûMûù~ûM aòzò^Ü Keòaû,
6. ]cðNU _ûk^ Keòaû I _ûdZ MV^ Keòaû,
7. ieKûeú @ûA^ @cû^ý Keòaû I ieKûeú
KcðPûeúuê Lû\ý\âaý ù~ûMûAaû a¦ Keòaû
Gaõ
8. ieKûeú KcðPûeúuê @ûù¦ûk^ùe ù~ûM
ù\aû_ûAñ _âaðûAaûö
aýû_KZû :
Gjò Kû~ðýKâcMêWÿòK eì_ûdòZ Keò IWÿògûùe
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ aýû_K ùjûA[ôfûö KUKe
ùeùb^èû KùfR i¹êLùe QûZâcûù^ ibûKeò bûeZ
QûWÿ @ûù¦ûk^ùe bûM ù^aû _ûAñ ^ò ¿ ò
ù^A[ôùfö QûZâ ù^Zû aòaêù]¦ê cògâ, @ûùgûK \ûi,
iêeRcf gûjû, aòùe^còZâu ù^ZéZßùe ùKùZK
QûZâ KùfR @`ò i Kê ù_ûWÿ ò ù\A[ô ù fö
QûZâù^Zûcûù^ R^iû]ûeYuê ieKûeú PûKòeò QûWÿò
@ûù¦ûk^ùe ù~ûM ù\aû _ûAñ _âaðûA[ôùfö
KUKe @^ý gòlû^êÂû^cû^uùe QûZâcûù^ ùeùb^èû
KùfRe QûZâcû^u _[ @^êieY Keò @ûù¦ûk^Kê
ZúaâZe Keò[ôùfö ù_ûfòie cêKûaòfû Keòaû _ûAñ
MXÿòCVòfû ‘eq aûjò^ú’ ‘iõMâûc aûjò^ú’ I ‘ceY
aûjò^ú’ö
KUK Ròfäûe KûA_\eùe GK @cû^êhòK
NUYû NUò[ôfûö ùMû_a§ê ùPø]êeú I ecûù\aúu
Mòe` Lae gêYòaû_ùe aeú @ke ùfûKcûù^
@Zý« Cýq ùjûA 1942 @MÁ 17 ùe
KûA_\e WûK Nùe ^ò@ûñ fMûA ù\ùfö @ûù¦ûk^
Kâ c gü Zúaâ Z e ùjaûeê ù_ûfò i ùW_ê U ò
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
iê_eò^ùþ UùŠ ùiVûùe _jôùf I ùfûKu C_ùe
Mêkò Pûk^û Kùfö `kùe 3 RY céZêý aeY Kùf
I 7 RY @ûjZ ùjùfö KûA_\eeê iZýûMâjúcû^uê
Mòe` Keò ~ûR_êe ^ò@ûMfûö ùiVûùe ibûicòZò
C_ùe ^òùh]ûmû Rûeò KeûMfûö Kò«ê ieKûeú
@ûù\g @acû^^û Keò _âûd 1500 ùfûK [û^û
@ûWÿKê @Mâie ùjaûeê ù_ûfòi Mêkò Pûk^û I fêjûaêjû
Mýûi _âùdûM Keò[ôùfö
@ûù¦ûk^e aýû_KZû aûùfgße Ròfûä ùe c]ý
_eòflòZ ùjûA[ôfûö b\âK ^òKUiÚ bŠûeúù_ûLeú
Mâûcùe 1942 @MÁ 17 ZûeòLùe 5000 ùfûK
[û^û @ûKâ c YKeò ieKûeú KûMR_Zâ ^Á
Keòù\A[ôùfö Mâûcaûiúcûù^ MâûcKê ~òaû _ûAñ [ôaû
GKcûZâ ù_ûfKê bûwò [ôùfö G[ô_ûAñ 12Uò MâûcKê
2000 Uuû ùRûeòcû^û ùjûA[ôfûö Gjò NUYûùe
iZýûMâjú RM^Üû[ \ûi I \ßûeòKû \ûi Mòe`
ùjûA[ôùfö
bŠûeúù_ûLeú NUYû _ùe ]ûc^Me Vûùe
‘bûeZ QûWÿ’ @ûù¦ûk^Kê MZògúk KeûA[ôùf
cêefú]e _Šûö gâúRw Mâûcùe ùi ùPøKò\ûe
ù_ûhûK ù_ûWÿò[ôaûe Lae _ûA ù_ûfòi ùiVûKê
~ûA[ôfûö ùiVûùe 1942 ùiù_Ö´e 21ùe
ù_ûfòi MêkòPûk^û Keòaû `kùe 10 aû 11 RY
aýqò _âûY jeûA [ôùfö
ZêWòÿ MWÿ@ò û I LAeûWòjùò e c]ý iZýûMâjúcû^uê
\c^ Keòaû _ûAñ ù_ûfòi MêkòPûk^û Keò[ôùfö
G[ôùe ^úkMòeòe KòQò ùfûK _âûY jeûA[ôùfö
‘bûeZ QûWÿ’ @ûù¦ûk^ icdùe GK \êüL\
NUYû ùjfû Aec Mê k ò K ûŠö aûiê ù \a_ê e e
AecVûùe Ke ^ù\aû _ûAñ _âZòmûa¡ ùjûA
1942 ùiù_Ö´e 28ùe ùcfY _Wÿò@ûùe GK
31
https://www.ncertbooks.guru/
ibûe @ûùdûR^ ùjûA[ôfûö ùiVûeê aûjûeò~òaû
_ûAñ GKcûZâ eûÉûKê @aùeû] Keò WòGiþ_òu
^òùŸðgùe Mêkò Pûk^û Keû~ûA[ôfûö `kùe _eú
ùaIßû ^ûcK cjòkûu iùcZ ùcûU 28 RY ijò\
ùjûA[ôùf Gaõ 55 RY @ûjZ ùjûA[ôùfö Gjò
NUYû Rûfò@û^þIßûfûaûMþ jZýûKûŠ i\ég [ôfûö ùZYê
AecþKê ~[û[ðùe ‘eqZú[ð’ Kêjû~ûGö
bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^e _âbûaùe _êeúRòfäûe
^òcû_Wÿû Vûùe ùiù_Ö´e 16 ùe iZýûMâjú cûù^
ibûKeò ieKûeuê LRYû ^ù\aû fûMò iÚòe Kùfö
RûZúd _ZûKû Cùûk^ KeòaûKê ùPÁû Kùfö
ù_ûfòi aûeY Keòaûeê ùfûKcûù^ [û^ûùe @MÜò
iõù~ûM Kùf Gaõ ù_ûfòie Mêkò Pûk^û \ßûeû
C›a cfäòK ^ûcK aýqò _âûY jeûAaû ijòZ ajê
iõLýûùe @ù¦ûk^Kûeú @ûjZ ùjûA[ôùfö
ùa÷_ûeòMêWÿû [û^û @«MðZ ùZ«êkò Mê¹û Mâûce
flà Y ^ûdK ùKûeû_ê U Rò f ä û ùe bûeZ QûWÿ
@ûù¦ûk^e ù^ZéZß ù^A[ôùfö 1942 @MÁ 21
ùe ùi KõùMâi _ZûKû I fûVò ]eò ajê ùfûKu ij
cûZòfò [û^û ùNeûC Keò[ôùfö ‘cjcôûMû§úu Rd’
]ß^òùe PZêŸðòM _âKµòZ ùjC[ûGö ùiVûùe _êfòie
Mêkò Pûk^ûùe 5 RY aýqò _âûY jeûA[ôùf I
^òcðc fûVò Pûk^ûùe ]eûgûdú ùjûA[ôùf û RùY
RwfelúKê _ò U ò _ ò U ò jZýû Keò [ ô a ûe cò [ ýû
@bòù~ûMùe ù_ûfòiþ flàY ^ûdKuê Mòe` Keò
aâjà_êe ùRf _VûA[ôfû Gaõ 1943 cûyð 29ùe
ùiVûùe Zûuê `ûgú \ò@û ~ûA[ôfûö ùi 1942
@ûù¦ûk^ùe `ûgú _ûA[ôaû IWÿògûe GKcûZâ aýqò
[ôùf Gaõ ùi ijò\ flàY ^ûdK eì_ùe _eòPòZö
ùKûeû_ê U ùe c]ý @ûù¦ûk^e _â b ûa
_eò f lò Z ùjûA[ô f ûö 1942 @MÁ 24ùe
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
ùKûeû_êUe ajê ùfûK _û_WÿûjûŠò Vûùe [ôaû ùUûf
I [û^û ]ßõi KeòaûKê ~ûA[ôùfö `kùe _êfòi
MêkòPûk^û Keò[ôfû I 15 RY aýqò _âûY ZýûM
Keò[ôùfö
i´f_êe c]ý bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ùe
ajêcûZâûùe _âbûaòZ ùjûA[ôfûö Gjûe R^iû]ûeY
I QûZâcûù^ AõùeR gûi^Kê iµì‰ð eìù_ @Pk
Keòù\A[ôùfö
IWÿgò û MWÿRûZ eûRý c]ýeê cêLýZü ZûkùPe,
ùXuû^ûk, @ûVMWÿ, ^dûMWÿ @û\ò iÚû^ @ûù¦ûk^
\ßûeû aòùgh bûaùe _âbûaòZ ùjûA[ôfûö ZûkùPee
_aòZâ ùcûj^ _â]û^ I ùXuû^ûke ùa÷¾a PeY
_ ^ûdK Gjò @ûù¦ûk^e ù^Zû [ô ù fö
ùa÷¾a PeYu ù^ZéZßùe 1942 @MÁ 26ùe
@ûù¦ûk^Kûeú cûù^ cXÿò (aðcû^e Kûcûlû^Me)e
v v v
[û^û @ûKâcY Keò @ÈûMûe, Zjiòf @`òi I Rwf
aòbûM @`òiùe ^ò@ûñ fMûA ù\A[ôùfö
AõùeR ieKûeue @ZýûPûe I \c^fúkû
IWÿògûaûiúuê Kò«ê aòù\âûjeê aòPêýZ Keò_ûeò^[ôfûö
AõùeRcû^uê ù\geê aòZûWÿòZ Keòaû _ûAñ IWÿògûe
GK \éXÿ iõKÌa¡ bìcòKû [ôfûö GK iêù^fò
baò h ýZe _eò K Ì^ûùe IWÿ ò g ûaûiú AõùeR
ieKûeue iaê _âKûe \c^ ^úZòKê jiòjiò ijò
~ûA[ôùfö bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ùe _â[c ijò\
IWÿògûe @û\òaûiú ù^Zû flàY ^ûdKue iáZò Gaõ
ù\gù_âc icMâ bûeZahðe R^Zûu c^ùe Mbúe
ùeLû_ûZ Keò[f ô ûö RûZúd cjûùiâûZùe iûcòf ùjûA
IWÿògûaûiú Êû]ú^Zû _ûAaû _ûAñ ajê KÁ ißúKûe
Keò[ôùfö

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ‘Kâò_i còg^’e _âÉûaMêWÿòK @ûùfûP^û Keö
(L) bûeZ QûWÿ _âÉûa Kò_eò MéjúZ ùjûA[ôfû ?
(M) bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^e Kû~ðýKâc K’Y [ôfû?
(N) bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^e \c^ _ûAñ aâòUòg ieKûe Kò Kò _\ùl_ MâjY Keò[ôùf?
(O) bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ùe flàY ^ûdK @a\û^ iõ_Kðùe @ûùfûP^û Keö
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) aòù^ûaû bûùa ùKùa I ùKCñVò Zûu iZýûMâj @ûe¸ Keò[ôùf ?
(L) bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ _âÉûa MéjúZ ùjaû_ùe Mû§òRú ùKùa Mòe` ùjùf Gaõ Zûuê ùKCñVûùe
a¦ú Keò eLûMfû?
32

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(M) bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe aòjûeùe QûZâcûù^ ùKùa I ùKCñVûùe _ZûKû Cùûk^
Keò[ôùf ?
(N) ùeùb^þiû KùfRùe bûeZQûWÿ @ûù¦ûk^ ùKCñ QûZâù^Zûcû^u \ßûeû _eòPûkòZ ùjûA[ôfû ?
(O) bûeZQûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe ùKCñ Lae gêYòaû _ùe aeú @ke Cýq ùfûK KûA_\e
WûKNe ù_ûWÿò ù\A[ôùf ?
(P) bûeZQûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe bŠûeú ù_ûLeúùe ùKCñ \êA iZýûMâjú Mòe` ùjûA[ôùf ?
(Q) AecþVûùe ùKùa MêkòKûŠ NUò[ôfû Gaõ ùi[ôùe ijò\þ ùjûA[ôaû cjòkûu ^ûc K’Y ?
(R) bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^e _âbûaùe ^òcû_Wÿûùe KûjóKò ù_ûfòiþ Mêkò Pûk^û Keò[ôùf ?
(S) _û_Wÿû jûŠòVûùe KûjóKò Mêkò Pûk^û Keû~ûA[ôfû Gaõ G[ôùe ùKùZRY _âûY ZýûM Keò[ùô f ?
(T) KòG ùXuû^ûkùe bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^e ù^ZéZß ù^A[ôùf Gaõ Zûu ù^ZéZßùe ùKCñVûùe
[û^û ù_ûWÿò iõNUòZ ùjûA[ôfû ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) Kâò_þi còg^ ùKùa bûeZKê @ûiò[ôùf ?
(L) ùKCñ\ò^ bûeZQûWÿ _âÉûa MéjúZ ùjûA[ôfû ?
(M) ùKCñ\ò^ RûZúd KõùMâie Kû~ðýKûeú KcòUòe i\iýcû^uê Mòe` Keû~ûA[ôfû?
(N) @MÁ aò_æaùe ù~ûMù\A[ôaû RùY icûRaû\ú cjòkûu ^ûc CùfäL Keö
(O) bûeZQûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe KòG AõfŠe _â]û^cªú [ôùf ?
(P) ùKCñ \ò^ KûA_\e Vûùe ùfûKcûù^ WûKNe ù_ûWÿò ù\A[ôùf ?
(Q) KòG ]ûc^MeVûùe bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^Kê MZògúk KeûA[ôùf ?
(R) bûeZ QûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe KòG ^òcû_Wÿûùe ù_ûfòiþ Mêkòùe _âûY jeûA[ôùf ?
(S) ùKCñ \ò^ flàY ^ûdKuê `ûgú \ò@û~ûA[ôfû?
(T) ZûkùPeùe KòG @MÁ aò_æae ù^ZéZß ù^A[ôùf ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e ijòZ
ùfLö
(K) ùKCñ ciòjûùe AõùeR ieKûe ‘@MÁ \û^’ ùNûhYû Keò[ôùf ?
(i) 1939 (ii) 1940 iii) 1941 (iv) 1942
33

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(L) KõùMâi @]ôùag^ùe KòG “bûeZ QûWÿ” _âÉûa @ûMZ Keò[ôùf ?
(i) ùcøfû^û @ûaêf Kûfûcþ @ûRû\þ (ii) iŸðûe afäbbûA _ùUfþ
(iii) ùMûaò¦ afäb _^Ú (iv) Raûjefûf ù^ùjeê
(M) bûeZQûWÿ @ûù¦ûk^ icdùe cjû™û Mû§úuê ùKCñVûùe a¦úKeò eLû~ûA[ôfû ?
(i) @j¹\ ^Me (ii) ^ûM_êe
(iii) _êù^ (iv) _ûU^û
(N) ùKùa ùKûeû_êUe ùfûKcûù^ _û_WÿûjûŠò ^òKUùe [û^û ]ßõi KeòaûKê ~ûA[ôùf ?
(i) 1942 @MÁ 17 (ii) 1942 @MÁ 21
(iii) 1942 @MÁ 24 (iv) 1942 @MÁ 26
(O) KòG ‘bûeZ QûWÿ’ @ûù¦ûk^ ijòZ iµéq ^êj«ò ?
(i) jùeKé¾ cjZûa (ii) iêùe¦â ^û[ \ßòùa\ú
(iii) ùMû_a§ê ùPø]êeú (iv) ùMû_a§ê \ûi
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc”MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

34

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
_c _ûV
iêbûh P¦â ùaûh I bûeZúd RûZúdùi^û
bûeZúd Êû]ú^Zû iõMâûcKê iêbûh P¦â
ùaûhu @a\û^ @aòiàeYúd @ùUö ù~Cñ ùKùZ
RY cjû_êeêh ^òRe ZýûM I akò\û^ùe bûeZúd
Êû]ú^Zû iõMâûcKê ùMøeacŠòZ KeòQ«ò ùicû^u
c]ýùe iêbûh P¦â ùaûh @^ýZcö bûeZúd
Êû]ú^Zû iõMâûcùe ùi Mû§òRúuê ~ù[Á i¹û^
ù\C[ôùf iê¡û Zûue ùKùZK ^úZòKê aòùeû]
Keò[ôùfö ‘Rdjò¦þ’ I ‘\òfäú Pùfû’ ùiäûMû^ ù\A
iêbûh bûeZúdcû^u c^ùe ù~Cñ C^àû\^û iéÁò
Keò _ûeò[ôùf Zûjû @ûRò _~ðý« _âùZýK bûeZúdu
c^ùe @bêfû iáZò bûaùe ejòQòö
@û\ý Rúa^ I gòlû :
iêbûh P¦â ùaûh 1897 LâúÁû± Rû^êdûeú
23 ùe IWÿgò ûe KUK Vûùe GK i¸âû« _eòaûeùe
R^à MâjY Keò[ôùfö Zûu _òZû Rû^Kú^û[ ùaûh
(ù^ZûRú iêbûh P¦â ùaûh)
RùY @ûA^Rúaú [ôùfö KUKe ùeùb^èû KfòRG ò Uþ
Äêfùe QûZâ [ôaû icdùe QûZâcû^uê iõMVòZ Keò
Äêf jùÁfùe ‘Lê\òeûc ijò\ \òai’ _ûk^
Keò[ôùfö
35
https://www.ncertbooks.guru/
Zêc _ûAñ Kûc
bûeZe Êû]ú^Zû @ûù¦ûk^ùe Lê\òeûcu bìcòKû
i´§ùe GK lê\â Uò_þ_Yú ùfLö
cû]ýcòK gòlû icû¯Keò ùKûfþKûZûiÚòZ
ù_âiùò W^þiò KùfRùe \gð^gûÈ @¤d^ Keò[ôùfö
eûcKé¾ _ecjõi, ißûcú aòùaKû^¦ I eaú¦â^û[
VûKêe _âcLê cjûc^òhúcû^ue aûYú \ßûeû ùi Mbúe
bûùa _âbûaòZ ùjûA[ôùfö ùa^òùUû cêùiûfò^ò,
cêÉû`û Kcûf _ûgû, KûC Wò Kûbêe, MûeòaûfþWò I
ùf^ò^u bkò cjû^ aò_aæ úcû^u Pò«û]ûeû I aýqòZß
Z[û @ûùceòKûe Êû]ú^Zû iõMâûc I `eûiú eûÁâ
aò_æa c]ý Zûu C_ùe ajê _âbûa _KûA[ôfûö ùi
ù_âiùò W^þiú KùfRùe _Xÿ[ê aô û icdùe KùfRùe
GK \êbðûMýR^K NUYû NUò[ôfûö bûeZúd aòùeû]ú
aòUâòg _âù`ie iò.G`þ. ùIßùU^uê [ùe iêbûhu
C_iÚòZùe cûWÿ ceûMfûö Gjò NUYûùe iêbûh
@ûKâcYKûeúu ^ûc _âKûg Kùf ^ûjó Kò ^òRKê
^òùŸðûh ùaûfò c]ý Kjòùf ^ûjóö Gjò NUYû _ûAñ
ùi lcû ^ cûMòaûeê 1916ùe Zûuê KùfReê
ajòÃûe KeûMfûö _ùe @agý ùi ùKûfþKûZûe
ÄUòi Pyð KùfRùe ^ûc ùfLûAùf Gaõ ùiVûeê
\gð^ gûÈ i¹û^ùe _â[c ùgâYúùe iÜûZK WòMâú
jûif Kùfö c^ɏßùe iÜûZùKûe gòlû @iµì‰ð
Keò 1919ùe ùi ùK´âòRþ PûfòMùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
KUKiÚòZ IWÿò@û aRûeùe [ôaû iêbûh ùaûhue
aûiba^Kê Zûu Rúa^ú I KéZò iµKòðZ Z[ý I
`ùUûPòZâ i´kòZ ù^ZûRú iõMâjûkdùe _eòYZ
Keû~ûAQò ö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
1920 ùe iêbûh @ûA.iò.Giþ. _eúlûùe
PZê[ð iÚû^ jûif Keò Cú‰ð ùjûA[ôùfö Gjû iùß
ùi G_eò i¹û^R^K _\aúKê _âZýûLýû^ Keò
Êù\gKê _âZýûað^ Keò[ôùfö
eûR^úZòK Rúa^ :
1923ùe iêbûh bûeZúd RûZúd KõùMâiùe
ù~ûM\û^ Kùf I awkû _âûù\gòK KõùMâi KcòUòe
iµû\K _\aú @kõKéZ Kùfö ùi cjû^ ù^Zû
Pòe¬^ \ûiuê Zûue eûR^úZòK Mêeê bûaùe MâjY
Kùf Gaõ Zûu ù_âeYûùe eûR^úZòK Kû~ðý Kùfö
1924ùe ùi KfòKZû ^Me ^òMce cêLý Kû~ðý
^òaðûjú @]ôKûeú bûùa ^òaðûPòZ ùjùfö ùi Cbd
awkû _âûù\gòK KõùMâi icòZò I iaðbûeZúd gâcKò
KõùMâie @¤l bûùa c¤ ^òaðûPòZ ùjûA[ôùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
1934ùe iêbûh ùaûhu ‘bûeZúd iõMâûc’ _êÉK
_â K ûg _ûA[ô f ûö ^ò K Uùe _ê e úVûùe iê b ûh
ùaûhue GK ù_÷ZéK MéjKê IWÿògû ieKûe @ûC
GK iõMâjûkdùe _eòYZ KeêQ«ò ö
Zûue @iúc iûji I ù\g ù_âc ù~ûMêñ ùi
R^iû]ûeYue @Zý« _âòdbûR^ ùjûA _ûeò[ôùfö
Zûue aòù\âûj I aò_æaûZàK Kû~ðýKkû_Kê flýKeò
AõùeR ieKûe Zûuê 1924ùe iù¦jùe Mòe`
Kùf Gaõ Gjûe GK ahð _ùe Zûuê acðûe cûŠûùf
ùRfKê ù_âeY Kùf ö
1938ùe ùi jeò_eê @]ôùag^ùe bûeZúd
RûZúd KõùMâie ibû_Zò cù^û^úZ ùjûA[ôùfö
1939ùe Mû§òRúue aòùeû] iùß ùi Zâò_êeú
@]ôùag^ùe c]ý ibû_Zò ùjûA[ôùfö Kò«ê Gjò
@]ôùag^ _eaðú icdùe Mû§òRúu ij cZùb\
ùjaûeê iêbûh P¦â KõùMâi ZýûM Keò 1939
36
https://www.ncertbooks.guru/
ùc’ 3 ZûeòLùe ‘`eIßûWð aäK’ ^ûcùe ùMûUòG
^ìZ^ eûRù^÷ZòK \k MV^ Kùfö
Zêc _ûAñ Kûc
Mû§òRú I ù^ZûRúu c¤ùe [ôaû eûRù^÷ZK
ò iµKðe
C\ûjeY ij GK aòaeYú _âÉêZ Keö
1940 RêfûA 2 ZûeòLùe iêbûh P¦â ùaûh
Mòe` ùjûA[ôùf I AõùeR ieKûeu \ßûeû
ùKûfKûZûùe ^Re a¦ú eì ù _ ejò [ ô ù fö
1941ùe bûeZ AZòjûiùe GK \êüiûjiòK NUYû
NUò[ôfûö bûeZ aûjûùe ejò bûeZe Êû]ú^Zû _ûAñ
fùXÿA Keòaû CùŸgýùe iêbûh Cq ahð Q\à
ùagùe bûeZ _eòZýûM Kùfö ‘gZîe gZî @ûce
còZ⒠^úZò @^êieY Keò ùi ù\g aûjûeê aâòUòg
gqòKê @ûNûZ Keòaû _ûAñ iò¡û« ù^A[ôùfö bûeZe
gZîKê _eûÉ I \c^ Keòaû _ûAñ Zû’e gZî ijòZ
jûZ còkûAaû fûb\ûdK ùja ùaûfò Zûue jé\ùaû]
ùjûA[ôfûö AZòjûieê ùi gòlûfûb Keò[ôùf ù~
ajògðqòe iûjû~ý aò^û ùKøYiò RûZò Êû]ú^Zû jûif
Keò_ûeò^ûjóö iêbûh ùaûh AõfŠe _â]û^ gZî Rcðû^ú
I Rû_û^e ic[ð^ jûif Keaû _ûAñ C\ýc Kùfö
1941 Rû^êdûeú 26ùe bûeZe iúcû
@ZòKcâ Keò @û`Mû^òiûÚ ^ I ùiûbòGZ eêh c]ýù\A
cûyð 25ùe cê i fþ c û^ ùagùe afò ð ^ Vûùe
_jô ù fö Rcð û ^ ieKûeu iûjû~ýùe ùi
afòð^Vûùe GK ‘Êû]ú^ bûeZ ùK¦â’ _âZòÂû Kùf
Gaõ ‘`â ò AŠò @ û @ûcò ð ’ aû ‘Êû]ú^ bûeZ
ùi÷^ýaûjò^ú’ MV^ Kùfö ùiVûùe [ôaû _âûd
ùKûWÿòG jRûe bûeZúd ~ê¡a¦ú G[ôùe iûcòf
ùjùfö bûeZúd ùi^ûcû^uê Rcðû^ú ùi^û_Zòcûù^
Zûfòc ù\A[ôùf Gaõ iêbûh Zûjû ^òeúlYKeò
@bòaû\^ MâjY Keê[ôùfö ùi÷^ýcû^u \ßûeû
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
@bòaû\^ Êeì_ iû]ûeY bûùa ‘Rdjò¦þ’ ]ß^ò
aýajéZ ùjC[ôfûö Rcðû^úùe 1941 ùe iêbûh
ùaûh ‘@ûRû\þ jò¦þ ùeWòI’ _âZòÂû Keò ùiVûeê
1942 ù`aédûeú 19 ùe Zûue _â[c Mê¯
ùaZûe aûðû aògßaûiúu ^òcù« _âiûeY Keò[ôùfö
Rcðû^úùe iê\ìe afòð^eê @ûRû\þ jò¦þ ùeWÿòI \ßûeû
bûeZaûiúuê ùi ù~Cñ iõMâûcú @ûjßû^ RYûA[ôùf,
ùi[ôùe bûeZe R^iû]ûeY ù\gù_âcùe C\þaê¡
ùjûA[ôùfö Rcðû^úe gûiK jòUþfeuê ù\LûKeò
bûeZe Êû]ú^Zû iµKðùe Zûuê iûjû~ý KeòaûKê
@^êùeû] Keò[ôùfö ~\òI jòUþfe G iµKðùe
ùKøYiò ^òŸðòÁ _âZògîZò ù\A ^ [ôùf, Rcðû^úeê
^òeû_\bûùa Rû_û^Kê ~ûZâû Keòaû _ûAñ ùi iêbûhuê
iûjû~ý Keò[ôùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
iêbûh ùaûhuê @^ýcû^u ij _eòPòZ KeûA
Rcðû^úe gûiK jòUþfe Kjò[ôùf, cêñ ùKak
@ûVùKûUò ùfûKue gûiK, cûZâ iêbûh P¦â Pûkòg
ùKûUò ùfûKue ù^Zûö
Rcðû^ú bûeZúd iúcûVûeê ajê\ìeùe [ôaûeê
ùiVûeê iõMâûc PkûA eLôaû KÁKe [ôfûö GjûQWÿû
Rcðû^ú Kð_é lu ùKùZK Kû~ðý Zûu c^ùe iù¦j
iéÁòKfûö ùi Rû_û^ C_ùe \éÁò ^òa¡ Kùfö
ùiùZùaùk Rû_û^ cò@ñûcûe _~ðý« icMâ
\lòY-_ìað Giò@ûùe @_âZ\ò ¦ß úß gqò [ôfûö Rû_û^Kê
eûRò Keò bûeZe Lêaþ ^òKUeê aâUò gò -bûeZ C_ùe
@ûKâcY Keòaû ijR ùja ùaûfò ùi Pò«û Kùfö
@ûRû\ jò¦þ ù`øR MV^ :
Rû_û^ùe aûi Keê[ôaû bûeZúd aò_æaú
eûiaòjûeú ùaûh ùiVûùe bûeZúd Êû]ú^Zû
iõN MV^ Keò[û«òö ùi Kýû_ùU^ ùcûj^ iòõju
37
https://www.ncertbooks.guru/
ù^ZéZßùe bûeZúd RûZúd aûjò^ú aû @ûRû\ jò¦þ
ù`øR c¤ MV^ Keò[ôùfö [ûAfûŠ eûR]û^ú
aýûuKþVûùe @^êÂòZ bûeZ Êû]ú^Zû i¹òk^úe
^ò¿ò @^ê~ûdú eûiaòjûeú iêbûh ùaûhuê @ûRû\þ
jò¦þ ù`øRe ù^ZéZß ù^aû_ûAñ Rû_û^ @ûiòaûKê
^òcªY Kùfö Gjû iêbûh ùaûhuê GK iêa‰ð iêù~ûM
_â\û^ Kfûö 1943 ù`aédûeú 8ZûeòLùe iêbûh
Kòùf a¦eeê aêWÿû RûjûRùe Rû_û^ @bòcêùL ~ûZâû
Kùf I 1943 Rê^ 13ùe ùUûKòI ijeùe
_jô ù fö ùiVûùe ùi Rû_û^e _â ] û^cªú
ùUûùRûu ijòZ iûlûZ Keò \êAUò ùeWòI ùÁi^
_âZÂò û ij ZûuVûeê @^ýû^ý iûjû~ýe _âZgò Zî ò @û\ûd
Kùfö
Gjû _ùe 1943 RêfûA 2 ZûeòLùe iêbûh
iòwû_êeùe _jôùf I ùiVûùe bûeZúd Êû]ú^Zû
iõN Gaõ @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe ù^ZéZß ù^ùfö Zûu
ù_âeYûùe @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe ùi÷^ý iõLýû aXÿaò ûùe
fûMòfûö ùi Gjò ùi÷^ý aûjò^úe _ê^MðV^ Keò[ôùf
Gaõ ùi^û aûjò^úùe C^ÜZò I gévkû @ûYòaû _ûAñ
ùPÁû Keò[ôùfö @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe ùi÷^ýcûùù^
iêbûhuê ‘ù^ZûRú’ @ûLýûùe bìhZò Keò[ùô fö iêbûh
P¦â ùaûh @ûRû\þ jò¦þ ù`øRKê PûùeûUò ù~û¡û aûjò^ú
(@ûRû\þ jò¦þù`øRVûeê iêbûhue iûfêýUþ MâjY)
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
aû aòùâ MWþùe aòbq Keò[ùô fö ùiMêWKòÿ ùjfû Mû§ú
aòùâ MWþ, ù^ùjeê aòùâ MWþ, @ûRû\þ aâùò MWþ Gaõ ÊZª
cjòkû gûLû Sû^þiú eûYú aâòùMWþ ö Kýû_þùU^þ flàú
ùijMf Gjò cjòkû aòâùMWþe ù^ZéZß ù^A[ôùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
bûeZ ieKûeu _leê Kýû_þùU^ flàú ùijMfuê
1998 ùe _\àbìhY i¹û^ _â\û^ Keû~ûA[ôfûö
ùi 2012 RêfûA 23 ùe 97 ahð adiùe
Kû^_êe jiþ_òUûfþùe céZêý aeY Kùfö
ieKûe MV^ :
_eaðú icdùe ù^ZûRú @ûdûeþfûŠe @iÚûdú
ieKûe @^êKeYùe 1943 @ùKÖûae 21ùe
iòwû_êeVûùe @ûRû\ jò¦þ ieKûe MV^ Keò[ôùfö
Rû_û^, Rcðû^ú, AUûfú, cò@ñûcûe, [ûAfûŠ, Pú^,
`òfò_ûA^þi I cûêeò@û Gjò ieKûeKê ÊúKéZò
ù\A[ôùfö iêbûh ùaûh ùjùf Gjò ieKûee
K‰ð]ûe, _â[c _â]û^ cªú Z[û _â]û^ ùi^û_Zòö
ajòùð \g aòbûM I ~ê¡ aòbûM Zûu @]ú^ùe ejòfûö
iêbûhu ijòZ Gjò ieKûeu cªòcŠkùe @^ý
\gRY ibý ejò[ôùfö bûeZ cûUòeê AõùeR
ieKûeuê aòZûWÿZò Keò Êû]ú^ bûeZ _âZÂò û flýùe
iûceòK iõMâûc Keòaû @iÚûdú ieKûeu cêLý
CùŸgý [ôfûö
Zêc _ûAñ Kûc
@ûŠûcû^ I ^òùKûae \ßú__ê¬e Kkû I iõÄéZò
iµKòðZ aòbò^Ü PòZâ iõMâj Keò ùiMêWÿòKe GK _êÉòKû
_âÉêZ Keö
‘@ûRû\þ jò¦þ ieKûe’ _âZÂò û Keò iêbûh bûeZe
AõùeR ieKûeu aòùeû]ùe ~ê¡ ùNûhYû Kùfö
ùi Kjò[ôùf ‘\òfäúe _[ ùjfû Êû]ú^Zûe _[’,
Zûue Pec @ûjßû^ [ôfû– “Zêùc ùcûùZ eq \ò@,
cêñ ZêcKê Êû]ú^Zû ù\aò” ö
38
https://www.ncertbooks.guru/
bûeZ @bò~û^ :
iêbûh ùaûhu ù^ZéZßùe @ûRû\þ jò¦þ ù`øR
bûeZ @bò~û^ @ûe¸ Keò[ôfûö ù^ZûRúu MY]ß^ò
‘\òfúä Pùfû’ I ‘Rdjò¦’þ cªùe CŸú¯ ùjûA @ûRû\þ
jò¦þ aûjò^ú bûeZe _ìað iúcû«ùe _jôfûö AZò
c]ýùe ù^ZûRú 1943 ^ùb´e 6 ZûeòLùe
Rû_û^ ieKûeu Vûeê @û^êÂû^òK bûaùe @ûŠûcû^
I ^òùKûae \ßú__ê¬e \ûdòZß MâjY Keò[ôùf Gaõ
Cq \ßú_ \ßdKê ~[ûKâùc ‘gjú\’ I ‘ÊeûR’ \ßú_
bûùa ^ûcòZ Keò[ùô fö 1944 ciòjû G_âf ò cûiùe
@ûRû\þ jò¦þ ù`øR ZZþKûkú^ aâjà ù\g (cò@ñûcûe)
_ûeò ùjûA cYò_êe eûRýùe _âùag Keò[ôfû Gaõ
ùKûjòcû \Lf Keò ùiVûùe bûeZúd _ZûKû Cùûk^
Keòaû _ùe cYò_êe eûR]û^ú A¶ûf \Lf Keòaû
_ûAñ @Mâie ùjûA[ôfûö Gjû_ùe _âak ahðû @ûe¸
ùjaûeê @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe ù~ûMûù~ûM aýaiÚû
aò_~ðýÉ ùjûA _Wÿ[ò f
ô ûö Zû’ ijòZ \ßZò úd aòg~ß ¡
ê ùe
Rû_û^e _eûRd @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe aò_~ðýde
KûeY ùjfûö Rû_û^ bûeZúd RûZúd ùi^ûKê
iûj~ý Keòaûe icÉ i¸ûa^û a¦ ùjûAMfûö
aâUò gò ùi^û bûeZe Ce-_ìað iúcû _~ðý« cûWÿ@ò ûiò
@ûiûc iùcZ ùKùZK @k ^òR ^òdªYùe eLô
iûeò[ôùfö @agòÁ ùi÷^ýu ^òKUùe _QKê ù`eòaû
aýZúZ @^ý ùKøYi eûÉû ^[ôfûö
1945 ciòjû ùiù_Ö´e cûiùe Zò^ò
ùi^û¤l iûjû^IßûR Lûñ, ù_âcþ ùijMf I Mêeê\dûfþ
iòõ ]ôf^þ aâòUòg ieKûeu \ßûeû Mòe` ùjùf Gaõ
ùijòahð ^ùb´e 5 ZûeòLùe \òfäúe fûfKòfäûùe
@^êÂòZ iûceòK @\ûfZe i¹êLú^ ùjùfö
ùicû^uê Êû]ú^Zû iõMâûcúbûùa @bòjòZ Keò
bûeZúdcûù^ ùicû^u Mòe` I aòPûe aòùeû]ùe
icMâ ù\gùe aòùlûb, ùgûbû~ûZâû I jeZûk
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
iõMVòZ Kùfö icÉ eûR^úZòK \k KõùMâi,
cêiþfòcþ fòMþ I bûeZúd Kcêý^òÁ _ûUòðe ù^Zéaé¦
Z[û R^iû]ûeY @ûRû\ jò¦þ ù`øRe ùi÷^ýcû^u
cêqò \ûaò Kùfö bêfêbûA ù\gûA ùZR aûjû\ìe
iû_î, Raûjefûfþ ù^ùjeê I @ûi` @fäú _âcêL
@ûA^Rúaú ùicû^u i_lùe cKŸcû fXÿòùfö
AõùeR ieKûeu aòùeû]ùe _âak R^cZ _âKûg
_ûAaûeê iûceòK @\ûfZ ùicû^uê ù\ûhú iûaýÉ
Keòaû iùß bûeZe ZZþKûkú^ bûAiþeûd fWð
Ißûùbfþ @bò~qê cû^uê 1946 Rû^êdûeú 1 ZûeòLùe
cêq Keò ù\A[ôùfö
iêbûh 1945 @MÁ 18 ZûeòLùe Rû_û^þe
`ùcðûRûeê ùUûKòIKê ~ûC[ôaûùaùk aòcû^ \êNUð Yûùe
céZêý aeY Keò[ôaû i´û\ _âKûg _ûA[ôfûö @agý
Gjò céZêýKê @ù^K iZý ùaûfò cù^ Ke«ò ^ûjóö
Gjû _ùe AõùeR ieKûe @ûRû\þ jò¦þ ù`øRKê
^òhò¡ ùNûhYû Kùfö
HZòjûiòK \éÁò ùKûYeê aòPûe Kùf ù\Lû~ûG
ù~ ù^ZûRúue @ûRû\þ jò¦þ ù`øR _âKéZ _lùe
aý[ð ùjûA ^ûjóö ùNûhòZ flý _ìeYùe iµì‰ð bûùa
i`k ùjûA^[ô ù f c]ý bûeZe Êû]ú^Zû
AZòjûiùe @ûRû\þ jò¦þ ù`øR @bò~û^e `k[ôfû
iê\ìe _âiûeúö @ûRû\þ jò¦þ ù`øR iõMâûce ZZþlYòK
`k jòiûaùe bûeZúd ù^øùi^û aâòUòg gûi^
aòùeû]ùe aòù\âûj ùNûhYû Keò[ôùfö @ûRû\þ jò¦þ
ieKûee cêLý bûaùe ù^ZûRú iêbûh ùaûh bûeZ
ahðe Êû]ú^Zû \ûaòKê GK @û«RðûZòK _âgùÜ e _eòYZ
Keò[ôùfö Gjû aýZúZ @ûRû\þ jò¦þ ù`øR aòPûeKê
ùK¦âKeò 1945 ciòjûe ùgh bûMùe iûeû bûeZ
ahðùe ù~Cñ CùR^û I aâòUòg aòùeû]ú @ûù¦ûk^
ùjûA[ôfû, Zûjû ieKûeuê Kâcgü bdbúZ Keò[f ô ûö
aâòUòg gqò C_ùe Pec @ûNûZ Keò Gjû Êû]ú^Zû
_âû¯òe _[Kê iêMc Keò[ôfûö
Rßk« ù\gûZàùaû], iûjiòKZû I iûõMV^òK
\lZû _ûAñ iêbûh ùaûhuê CzßiòZ _âgõiû Keû~ûGö
\ßòZúd aògß~ê¡e ùgh _~ðýûdùe bûeZe Êû]ú^Zû
@ûù¦ûk^ ù~ùZùaùk cCkò ~ûA[ôfû VòKþ ùijò
icdùe @ûRû\ jò¦þ ù`øRe Kû~ðýKkû_ GjûKê
^aRúa^ _â\û^ Keò[ôfûö bûeZe Êû]ú^Zûe Êû\
PûLôaû jêGZ iêbûh P¦â ùaûhu bûMýùe ^ [ôfûö
Kò«ê RùY ù\gù_âcú I @^^ý RûZúdZûaû\ú iõMâûcú
eìù_ iêbûh ùaûh bûeZúd Êû]ú^Zû iõMâûc Kûkùe
ù~Cñ CùfäL^úd bìcòKû MâjY Keò[ôùf ùi[ô_ûAñ
ùi @ce ùjûA ejòQ«òö

v v v

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) bûeZúd RûZúd KõùMâie i\iý bûùa iêbûh ùaûhu eûR^úZòK Rúa^ iõ_Kðùe GK
aòaeYú _â\û^ Keö
(L) bûeZ _eòZýûM _Qùe iêbûh ùaûhu CùŸgý I Pò«û]ûeû K’Y [ôfû ?
(M) Rcðû^úùe iêbûhu Kû~ðýKkû_ K’Y [ôfû ?
39

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(N) @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe ùi÷^òKcû^ue Mòe`e _eòYûc Êeì_ K’Y NUò[ôfû ?
(O) @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe @bò~û^eê còkò[ôaû iê`k iõ_Kðùe GK Uò_þ_Yú ùfLö
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20 ùMûUò g±ùe ùfLö
(K) ùKCñ \êAUò iÚû^ùe Gaõ ùKùa iêbûh ùaûh RûZúd KõùMâi @]ôùag^e ibû_Zò ùjûA[ôùf?
(L) eûiaòjûeú ùaûh aòù\gùe _âZòÂû Keò[ôaû iõMV^e ^ûc K’Y ?
(M) Rcðû^úeê ùKùa I Kò_eò iêbûh P¦â ùaûh ùUûKòI ~ûA[ôùf?
(N) iêbûh P¦â ùaûh @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe 4Uò aòâùMWþe ^ûc K’Y eLô[ôùf?
(O) ‘\òfäú Pùfû’e Zû_ô~ðý K’Y?
(P) @ûRû\þ jò¦þ ù`øR Zûjûe bûeZ @bò~û^ icdùe bûeZe ùKCñ ije Gaõ ùKùa \Lf
Keò[ôfû ?
(Q) A¶ûf \Lf Keòaû_ûAñ @ûRû\þ jò¦þ ù`øR KûjóKò aò`k ùjûA[ôfû ?
(R) @ûRû\þ jò¦þ ~ê¡a¦úcû^u i_lùe ùKCñ @ûA^Rúaúcûù^ cKŸcû fXÿò[ôùf ?
(S) @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe ~ê¡a¦úcû^uê KòG Gaõ ùKùa cêq Keò[ôùf ?
(T) iêbûh P¦â ùaûhu aòcû^ \êNðUYû ùKùa Gaõ ùKCñ iÚû^eê ùKCñiÚû^Kê ~ûZâû Keê[ôaûùaùk
NUò[ôaû i´û\ _âKûg _ûA[ôfû?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) iêbûh P¦â ùaûh ùKCñ\ò^ R^à MâjY Keò[ôùf ?
(L) iêbûh P¦â ùaûh KûjûKê Zûue eûR^úZòK Mêeêbûùa MâjY Keò[ôùf ?
(M) KõùMâie ùKCñ @]ôùag^ùe iêbûh P¦â ùaûh _â[c[e Gjûe ibû_Zò ùjûA[ôùf?
(N) iêbûh P¦â ùaûh MV^ Keò[ôaû eûR^úZòK \ke ^ûc K’Y [ôfû?
(O) “bûeZúd Êû]ú^Zû iõN”e _âZòÂûZû KòG [ôùf ?
(P) iêbûh P¦â ùaûh Rû_û^e ùKCñ _â]û^cªúuê iûlûZ Keò[ôùf?
(Q) KòG Sû^þiú eûYú aòâùMWþe ù^ZéZß ù^A[ôùf ?
(R) “Zêùc cùZ eq \ò@, cêñ ZêcKê Êû]ú^Zû ù\aò”ö ùKCñ _eòù_âlúùe iêbûh ùaûh G K[û
Kjò[ôùf?
(S) @ûRû\ jò¦þ ù`øR bûeZ @bò~û^ icdùe ùKCñ Vûùe bûeZúd _ZûKû Cùûk^ Keò[ùô f ?
(T) ùKCñ iÚû^ùe @ûRû\þ jò¦þ ~ê¡a¦úcû^u aòPûe ùjûA[ôfû ?

40

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e ijòZ
ùfLö
(K) iêbûh ùaûh ùKùa bûeZúd _âûgûi^òK ùiaû (@ûA.iò.Giþ.) _eúlûùe Cú‰ð ùjûA[ôùf ?
(i) 1916 (ii) 1919 iii) 1920 (iv) 1923
(L) iêbûh ùaûh ùKùa afòð^þùe _jô[ôùf ?
(i) 1941 Rû^êdûeú 26 (ii) 1941 cûyð 25
(iii) 1942 ù`aédûeú 19 (iv) 1943 Rê^þ 13
(M) iêbûh ùaûhu _ìaðeê KòG @ûRû\þ jò¦þ ù`øRe ù^ZéZß ù^A[ôùf?
(i) eûiaòjûeú ùaûh (ii) iûjû^IßûR Lñû
(iii) flàú ùijMûf (iv) ùcûj^ iòõj
(N) iêbûh ùaûh ùKCñVûùe @ûRû\þ jò¦þ ieKûe MV^ Keò[ôùf ?
(i) afòð^þ (ii) ùUûKòI
(iii) iòwû_êe (iv) aýûuKþ
(O) ùKCñ ù\ge ieKûeuVûeê iêbûh ùaûh @ûŠûcû^ I ^òùKûae \ßú__ê¬e \ûdòZß MâjY Keò[ùô f ?
(i) Rcðû^ú (ii) Rû_û^
(iii) @ûdefûŠ (iv) AõfŠ
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

41

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
h _ûV
bûeZ Êû]ú^Zû @ûA^, bûeZ aòbûR^ I Êû]ú^Zû
1945 ciòjû G_âf ò cûiùe \ßZò úd aòg~ß ¡ê e
icû¯ò _ùe bûeZe Êû]ú^Zû iõMâûc GK ^ìZ^
_~ðýûdùe _jôfûö \ßòZúd aògß~ê¡ _ùe aògße
eûR^úZòK _eòiZòÚ ùò e GK _eòað^e ]ûeû @ûiò[f ô ûö
Gjò icdùe AõfŠùe ieKûeue _eòað^
NUò[ôfû I gâcòK \ke ù^Zû Käòùc @Uþfò AõfŠe
_â]û^cªú ùjûA[ôùfö
(Käòùc @Uþfò)
1942 @MÁ aò_æa Gaõ ‘@ûRû\þ jò¦þ
ù`øR’e iõMâûc bûeZúd R^Zûe aúeZß I \éXÿ
iõKÌKê ÆÁ Keòù\fûö ù~ùZùaùk @ûRû\þ jò¦þ
ù`øRe Mòe` ùjûA[ôaû ùi÷^òK I @`òiecû^ue
aòPûe Pûfòfû ùiùZùaùk ù\ge Pûeò@ûùWÿ
ùicû^ue cê q ò \ûaò K eò aò g ûk aò ù lûbcû^
@ûùdûRòZ ùjfûö bûeZúdcûù^ _âZòmû Kùf ù~
Gjò aúecû^uê ùKøYiò cùZ \Š còkòaûKê \ò@û~òa
^ûjóö AõùeR ieKûe ùicû^uê cêq Keò ù\ùf ö
KûeY ieKûe aêSò _ûeò[ôùf ù~ @ûC ùagú \ò^
bûeZúdcû^uê Zûu @]ú^ùe eLô ùja ^ûjóö
42
https://www.ncertbooks.guru/
1946 ciòjû @ûe¸ùe _âûù\gòK Éeùe aò]û^
ibû _ûAñ ^òaðûP^ ùjfûö ^òaðûP^ùe iû]ûeY
@ûi^ùe KõùMâi aò_êk iõLýû MeòÂZû fûb Kfûö
cêiþfòc iõelòZ @ûi^ùe cêiþfòcþ fòMþKê c]ý
i`kZû còkòfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
1946 ciòjûùe bûeZùe ùcûU GMûeUò _âù\g
[ôfû Gaõ Cq ahð ^òaðûP^ _ùe IWÿògû iùcZ
@ûVUò _âù\gùe KõùMâiþ I \êAUò _âù\gùe
cêiþfòcþ fòMþ cªòcŠk MV^ Keò[ôfûö _¬ûaùe
iõ~ê q \ke jûdûZþ Lûñ u ù^Zé Z ß ù e cò k ò Z
cªòcŠk MVòZ ùjûA[ôfûö
Kýûaòù^U còg^ 1946 :
aâòUòg ieKûe bûeZúdu jûZùe lcZû
jÉû«e KeòaûKê ^ò¿ò ù^ùf Gaõ ùi[ô_ûAñ
bûeZúd ù^ZéaMðu iûwùe aêSûcYû Keòaû
CùŸgýùe Kýûaòù^Uþ còg^ ^ûcùe GK _âZò^ò]ô
\kKê bûeZ _VûAùfö bûeZ iPò a
ù_[ôKfùe^þi, G.bò. @ûùfKRûŠûe I iûe Áûù`ûWÿð
Kòâ_þi Gjò _âZò^ò]ô \ke i\iý [ôùfö Gjò
Kýûaòù^U còg^ 1946 cûyð 24ùe ^ì@û\òfäúùe
_jô [ôùfö
Kýûaòù^Uþ còg^ue cêLý _âÉûaMêWÿòK [ôfû,
(1) aâòUòg gûiòZ _âù\g I bûeZúd ù\gúd
eûRûcû^uê ù^A GK iõN MVòZ ùjûA aýaiÚû_K
ibû I gûi^ _eòPûk^ûe aýaiÚû ö
(2) aâòUògþ gûiòZ _âù\geê iû]ûeY aMð I _âùZýK
iµâ\ûde _âZò^ò]ôZß ij 296 RY I ù\gúd
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
eûRýcû^ueê 93 RY _âZ^ò ]ò u ô ê ù^A 389 i\iý
aògòÁ i´ò]û^ _âYd^ ibû MV^ ö
(3) i´ò]û^ _âYd^ ùjaû _~ðý« @^êiìPòZ RûZòe
RùY _âZò^ò]ôu iùcZ KõùMâieê Q’RY, cêiþfòcþ
fòMþeê _ûRY Gaõ gòLþ, LâúÁò@û^ I _ûgðú iµâ\ûdeê
RùY ùfLûGñ jòiûaùe ùcûU PC\ RY _âZò^ò]ôuê
ù^A GK c¤aðú Kûkú^ ieKûe MV^ ö
Zêc _ûAñ Kûc
Kýûaòù^Uþ còg^ _ûKòiÚû^ MV^ \ûaò aò_lùe
\gðûA[ôaû KûeYMêWÿòKe GK ZûfòKû _âÉêZ Keö
Kýûaòù^U _âÉûaùe Êû]ú^ _ûKòiÚû^ MV^
K[û DùfäL ^ [ôaûeê cêifòcþ fòMþ ù^Zû cj¹\
@fäú Rò^Üû lê² ùjûA 1946 ciòjû @MÁ 16
ZûeòLKê iûeû bûeZùe ‘_âZýl Kû~ðý \òai’ eìù_
_ûk^ KeòaûKê cêifcû^cû^uê @ûjßû^ ù\ùfö Cq
\ò^ ibû, ùgûbû~ûZâû Reò@ûùe _ûKòiÚû^ MV^ \ûaò
_âZò \éXÿ ic[ð^ _âKûg Keòaû _ûAñ cêifcû^uê
^òùŸðg \ò@ûMfûö Gjò \ò^ ùKûfþKûZû cjû^Meúùe
ùgûbû~ûZâû aûjûeòaû icdùe ^égõi jòõiûKûŠ NUòfû
Gaõ ajê iõLýK ùfûK céZûjZ ùjùf I icMâ
ù\gùe @^êeì_ @aiÚû _âZ` ò kòZ ùjfû ö _ìaðûke
ZZþKûkú^ iûceòK @]ýl ùf`þU^û ùRù^eûf
`âû^þiòiþ UKe GjûKê “aòeûU KfòKZû jZýûKûŠ”
bûùa @bòjòZ Keò[ôùfö Gjò jòõiûKûŠ Kâùc
_ìaðawe ù^û@ûLfò I Zò_þeû Ròfäû, aòjûe Gaõ
ù\ge @^ýû^ý @kKê aýû_ò Mfû ö Gjû ù\Lô
cjûcôûMû§úue \êüLe iúcû ejòfû ^ûjóö ùi \wû
^òdªY _ûAñ _ìaðaw I aòjûeùe _\~ûZâû Gaõ
@ûceY @^g^ Kùf Gaõ @ûceY @^g^e ]cK
ù\ùfö Mû§òRú Gaõ @^ý RûZúd ù^Zûcûù^
iûµâ\ûdòK bûa^û aòùeû]ùe iõMâûc PkûAùf cûZâ
Zû’e aòùgh KòQò iê`k ù\LôaûKê còkòfû ^ûjóö
1946 ùiù_Ö´e 2 ZûeòLùe Raûjefûf
ù^ùjeêu _â]û^cªòZßùe KõùMâi c]ýaðú Kûkú^
(cj¹\ @fäú Rò^Üû)
ieKûe MV^ Kfûö Gjò ieKûeùe ù~ûMù\aû
_ûAñ cêiþfòcþ fòMþ eûRò ùjûA ^[ôfû, Kò«ê bûAiþeûG
fWð Ißûùbf cj¹\ @fäú Rò^Üûuê _âaðûAaû _ùe
1946 @ùKÖûae 13ùe cêifòcþ fòMþ c]ý
ieKûeùe ù~ûM\û^ Kfûö 1946 Wòùi´e
9 ZûeòLùe \òfäúVûùe _ìaðeê ^òaðûPòZ bûeZe
i´ò]û^ _âYd^ ibûe _â[c ùa÷VK aiòfû ö cêifòc
fòMþ GjûKê _âZýûLýû^ Kfûö Wòùi´e 11ùe Wÿ.
eûùR¦â _âiû\ i´ò]û^ _âYd^ ibûe iÚûdú ibû_Zò
bûùa ^òaðûPòZ ùjùfö
Zêùc RûYòQ Kò?
WKÖe búceûI eûcþRú @ûù´\Ke i´ò]û^ _âYd^
ibûùe PòVû _âÉêZò KcòUòe ùPdûeþcýû^þ [ôùfö
AõfŠ ieKûe ~[ûgúNâ bûeZ iciýûe
icû]û^ ^òcù« ^ò¿ò ù^ùfö 1947 ù`aédûeú
20ùe AõfŠ _â]û^cªú Käòùc @Uþfò ùNûhYû
Kùf ù~ 1948 Rê^ 30 _ìaðeê AõùeRcûù^
bûeZKê lcZû jÉû«e Keòùaö

43

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
cûCaýûùU^ ù~ûR^û :
1947 cûyð 22ùe fWÿð fêA cûCaýûùU^
bûeZKê bûAieûd ùjûA @ûiòùf ö ùi Cbd
KõùMâi I cêifòc fòMþ c]ýùe aêSûcYû Keòaû
fûMò GK ù~ûR^û _âÉêZ Kùfö aâòUòg _ûfðûùce
(fWð cûC aýûùU^þ)
@^ê ù cû\^ _ùe 1947 Rê ^ 3 Zûeò L ùe
cûCaýûùU^u ù~ûR^û ùNûhòZ ùjûA[ôfûö
cûCaýûùU^ ù~ûR^ûe aýaiÚûMêWÿòK [ôfû;
(1) bûeZ aòbûRòZ ùja Gaõ bûeZ I _ûKòiÚû^
^ûcùe \êAUò ù\g iéÁò ùja ö
(2) Ce-_½òc iúcû« _âù\g, iò§ê _âù\g,
ùafêPiò ûÚ ^ I @ûiûce iêifcû^ ajêk iòfjþ U
Rò f ä û ùe aiaûi Keê [ ô a û ùfûKcûù^
bûeZùe ejòùa Kò _ûKòiÚû^ùe ejòùa ùi
iµKðùe ^ò¿ò ù^aû_ûAñ ùicû^uê iêù~ûM
\ò@û~òa ö
(3) awkû I _¬ûa _âù\g aòbûRòZ ùjaö
cêifcû^ ajêk _ìað aw _ûKòiÚû^ùe cògòa
I @Ycêifcû^ ajêk _½òc aw bûeZùe
ejò a ö cê i fcû^ ajê k _½ò c _¬ûa
44
https://www.ncertbooks.guru/
_ûKòiÚû^ùe cògòa I @Ycêifcû^ ajêk _ìað
_¬ûa bûeZùe ejòaö iûeþ iòef ò þ ùeWÿK`
òä u
þ
@¤lZûùe MVòZ iúcû ^ò¡ðûeY Kcòg^ \êA
ù\ge iúcû ^ò¡ðûeY Keòùaö
(4) ù\gúd eûRýMêWÿòKê bûeZ Kò´û _ûKòiÚû^ùe
cògòaû _ûAñ Kò´û Êû]ú^ ejòaû _ûAñ ^ò¿ò
ù^aûe Êû]ú^Zû \ò@û~òaö
(5) bûeZe i´ò]û^ _âYd^ ibû Pûfê ejòa Gaõ
_ûKòiÚû^ùe GK bò^Ü i´ò]û^ _âYd^ ibû
MVòZ ùjaö
(6) aâòUòg _ûfðûùc lcZû jÉû«e Keòaû_ûAñ
1947 @MÁ 15 _ìaðeê GK @ûA^ _ûiþ
Keòaö
RûZúd KõùMâi bûeZe @LŠZû aRûd
eLôaû_ûAñ iaê_âKûe ùPÁû Keò aò`k ùjùf Gaõ
cûCaýûùU^u ù~ûR^ûKê MâjY Keòaû aýZúZ
@^ý KòQò C_ûd ^ [ôfûö cêifòcþ fòMþ _ûKòiÚû^ _ûAñ
\êA ZéZúdûõg @k \ûaò Keê[ôfûö Gjû KõùMâi
MâjY Kfû ^ûjòñ KûeY _ûKòiÚû^e MV^ _ùe c]ý
bûeZe cêifòc R^iõLýû _ûKòiÚû^e cêifòc
R^iõLýû Vûeê @]ôK ùjC[ôfûö ù~Cñ @kùe
cêifòc fòMþe _âû]û^ý ejò[ôfû, ùKak ùijò @k
MêWÿòK bûM Keòaû_ûAñ KõùMâi eûRò ùjfûö ùijò
@û]ûeùe _¬ûa, aw I @ûiûce aòbûR^ ùjfûö
GK lê\â I iuêPòZ _ûKòiÚû^e aýaiÚû ù\Lô Rò^Üû
@Zý« ccðûjZ I lê² ùjûA[ôùf iê¡û @^ý C_ûd
^ _ûA Gjò ù~ûR^ûKê MâjY Kùfö
bûeZ Êû]ú^Zû @ûA^þ :
bûeZúd ù^Zûcûù^ cûCaýûùU^þ ù~ûR^ûKê
MâjY Keòaû _ùe aâòUòg ieKûe GjûKê bòòKeò
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
bûeZe Êû]ú^Zû ^òcù« GK @ûA^ _âÉêZ Kùfö
1947 RêfûA 18 ùe Gjû ‘bûeZ Êû]ú^Zû
@ûA^ 1947’ bûaùe aâ ò U ò g _ûfð û ùce
@^êùcû\^ fûb Kfûö Cq @ûA^ @^êiûùe bûeZ
I _ûKòiÚû^ ^ûcK \êAUò Êû]ú^ eûÁâ MVòZ ùjûA
1947 @MÁ 15 ZûeòL \ò^ lcZû jiÚû«e ^òcù«
^ò¿ò ^ò@ûMfû; ù\gúd eûRûcûù^ Azû^êiûùe bûeZ
Kò´û _ûKòiÚû^ ijòZ ù~ûM ù\aûe Êû]ú^Zû _ûAùf
I 1947 @MÁ 15eê AõfŠ ijòZ ùicû^ue
icÉ Pêqòe aòùfû_ NUòfû ö ^òRe i´ò]û^ _âYúZ
ùjaû _~ðý« _âùZýK ù\ge i´ò]û^ _âYd^ ibûKê
aò]ûdK ibûe lcZû \ò@ûMfû Gaõ Cbd ù\g
bûeZ gûi^ @ûA^ 1935 @^ê~ûdú gûi^ Kùf;
AõfŠe bûeZ iPòa _\ Cùz\ KeûMfûö aòbûR^
I Êû]ú^Zû _ùe bûeZe _â[c Mb‰ðe ùRù^eûf
bûùa fWð fêA cûCaýûùU^þ I _â[c _â]û^cªú
bûùa Raûjefûfþ ù^ùjeê Gaõ _ûKòiÚû^e _â[c
Mb‰ðe ùRù^eûf bûùa cj¹\ @fäú Rò^Üû I _â[c
_â]û^cªú bûùa fòdûKZþ @fäú Lûñ g_[ MâjY
Keò[ôùfö
Êû]ú^Zûe _eaðú _~ðýûdùe Êû]ú^ bûeZe
_â[c C__â]û^cªú Z[û Méjcªú iŸðûe afäbbûA
_ùUfu _eûcgð I \l ù^ZéZß ù~ûMêñ @]ôKûõg
ù\gúd eûRý bûeZ ijòZ ù~ûM ù\A[ôùfö
1947 ciòjû @MÁ 14 ZûeòL aòk´òZ eûZòùe
Raûjefûf ù^ùjeê \òfúä e HZòjûiòK fûfKòfûä Vûùe
Êû]ú^ bûeZe RûZúd _ZûKû Cùûk^ Keò[ôùf ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
iŸðûe afäbbûA _ùUf ùføjcû^a ^ûcùe
_eòPòZö
Zêc _ûAñ Kûc
Êû]ú^Zû fûb _ùe _â [ ùc RûZúd _ZûKû
Cùûk^ Keòaû icdùe Raûjefûfþu \ßûeû _â\
bûhY CùfäL Keö
1947 ciòjû @MÁ 15 ZûeòLùe bûeZ
Zû’e _â[c Êû]ú^Zû \òai aò_êk C›ûjùe _ûk^
Kfûö ajêKûk ]eò ù\gbqcûù^ ù~bkò @iúc
ZýûM ÊúKûe Keò[ôùf, @MYòZ ijò\ ù\g _ûAñ
ù~Cñ @cû_ fjêfêj ù\A[ôùf Zû’e iê`k còkòfû
Gaõ ùicû^ue Ê_Ü iûKûe ùjfûö

(HZòjûiòK fûfKòfäûVûùe RûZúd_ZûKû CWÿê[ôaûe \égý)

45

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfLö
(K) Kýûaòù^U còg^e cêLý _âÉûa MêWÿòK K’Y [ôfû?
(L) Kýûaòù^U còg^ _âÉûa aòùeû]ùe cêiþfòcþ fòMþe _âZòKâòdû Kò_eò _âKûg _ûA[ôfû ?
(M) ùKCñ _eòiÚòZòùe Käòùc @Uþfú bûeZe i¸ûaý Êû]ú^Zû iõ_Kðùe ùNûhYû Kùf ?
(N) cûCaýûùU^þu ù~ûR^ûùe bûeZ aòbûR^ iµKðùe K’Y _âÉûa [ôfû ?
(O) bûeZ Êû]ú^Zû @ûA^þe cêLý aýaiÚûMêWÿòK K’Y [ôfû ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Kýûaòù^U còg^ KûjóKò bûeZ @ûiò[ôùf ?
(L) AõfŠe ùKCñ _â]û^cªúu icdùe Kýûaòù^U còg^ bûeZKê @ûiò[ôùf Gaõ ùKCñcûù^
Gjûe i\iý [ôùf ?
(M) _âZýl Kû~ðý \òai KûjóKò Gaõ ùKCñ\ò^ _ûk^ Keû~ûA[ôfû ?
(N) c]ýaðúKûkú^ ieKûe ùKùa MVòZ ùjûA[ôfû Gaõ cêiþfòcþ fòMþ ùKùa G[ôùe ù~ûM
ù\A[ôfû ?
(O) iûõ_â\ûdòK \wû ^òaûeY Keòaû _ûAñ cjcôûMû§ú Kò _\ùl_ ù^A[ôùf ?
(P) 1947 ciòjû ù`aédûeú 20 ZûeòL \ò^ @Uþfúu ùNûhYûe Zû_ô~ðý K’Y ?
(Q) cûCaýûùU^ ù~ûR^ûe cêLý CùŸgý K’Y [ôfû Gaõ Gjû ùKùa ùNûhòZ ùjûA[ôfû ?
(R) cûCaýûùU^þ ù~ûR^ûùe ù\gúd eûRýcû^u _ûAñ K’Y aýaiÚû [ôfû ?
(S) Êû]ú^ _ûKòiÚû^e _â[c Mb‰ðe ùRù^eûfþ I _â[c _â]û^cªú bûùa KòG g_[ MâjY
Keò[ôùf ?
(T) bûeZe _â[c Êû]ú^Zû \òaiùe KòG Gaõ ùKCñVûùe _ZûKû Cùûk^ Keò[ôùf ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) Kýûaòù^Uþ còg^ ùKùa bûeZùe _jô[ôùf ?
(L) _âZýl Kû~ðý\òai _ûk^ Keòaû _ûAñ KòG @ûjßû^ ù\A[ôùf?
(M) KòG KfòKZû jòõiûKûŠKê aòeûU KfòKZû jZýûKûŠ bûùa @bòjòZ Keò[ôùf?
(N) KòG bûeZe c]ýaðúKûkú^ ieKûee ù^ZéZß ù^A[ôùf ?
46

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(O) bûeZKê lcZû jÉû«e Keû~òa ùaûfò @Uþfò ùKùa ùNûhYû Keò[ôùf ?
(P) cûCaýûùU^þ ùKCñ\ò^ bûeZKê bûAieûd ùjûA @ûiòùf ?
(Q) Kûjû bòòùe bûeZe Êû]ú^Zû ^òcù« @ûA^ _âÉêZ ùjûA[ôfû ?
(R) _ûKòiÚû^ ùKCñ\ò^ GK eûÁâ bûaùe @ûcô_âKûg Kfû ?
(S) aâòUòg gûi^û]ú^ bûeZe ùgh Mb‰ðe ùRù^eûfþ KòG [ôùf ?
(T) Êû]ú^ bûeZe _â[c C__â]û^cªú KòG [ôùf ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e ijòZ
ùfLö
(K) Kýûaòù^Uþ còg^ ùKùZ iõLýû aògòÁ i´ò]û^ _âYd^ ibûe _âÉûa ù\A[ôùf ?
(i) 296 (ii) 389 (iii) 93 (iv) 14
(L) Kûjûe _âað^û `kùe cêiþfòcþ fòMþ c¤aðú Kûkú^ ieKûeùe ù~ûM ù\fû ?
(i) Käòùc @Uþfò (ii) fWð Ißûùbfþ
(iii) fWð cûCaýûùU^þ (iv) cjûcôûMû§ú
(M) KòG bûeZ i´ò]û^ _âYd^ ibûe ibû_Zò [ôùf ?
(i) Raûjefûfþ ù^ùjeê (ii) eûùR¦â _âiû\
(iii) afäbbûA _ùUfþ (iv) cj¹\ @fäú Rò^Üû
(N) ùKCñ ZûeòL iê¡û bûeZKê lcZû jÉû«e Keòaû _ûAñ @Uþfò ùNûhYû Keò[ôùf ?
(i) 1947 ù`aédûeú 20 (ii) 1947 Rê^þ 3
(iii) 1947 @MÁ 15 (iv) 1948 Rê^þ 30
(O) ùKùa bûeZ Êû]ú^Zû @ûA^þ aâòUògþ _ûfðûùce @^êùcû\^ fûb Keò[ôfû ?
(i) 1947 ù`aédûeú 20 (ii) 1947 Rê^þ 3
(iii) 1947 RêfûA 18 (iv) 1947 @MÁ 14
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

47

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
\ßòZúd @¤ûd
ÊZª IWÿògû _âù\g MV^
_â[c _ûV
IWÿò@û RûZúdZûe aòKûg
_eµeû Z[û iõÄéZòùe _eò_ì‰ð IWÿògû Mwû
Vûeê ùMû\ûaeú _~ðý« aòÉûe fûb Keò[ôfûö aòbò^Ü
icdùe aòbò^Ü eûRaõg @]ú^ùe IWÿògû Zûjûe
ùMøeùaû{ßk AZòjûi aRûd eLô[ôfûö c]ý~êMúd
IWÿògû cjû^ Mwaõgú Z[û iì~ðýaõgú ^e_Zòu
KéZòZßùe CRßk [ôfûö iûeû bûeZùe cêifcû^þ
gûi^e _âû]û^ý [ôfûùaùk IWÿògûe jò¦ê eûRûcûù^
C}kúd ibýZû I iõÄéZòe C}hð iû]^ Keò[ôùfö
1568 ciòjûùe IWÿògû Zû’e Êû]ú^Zû jeûAfûö
_â[ùc @û`Mû^ I _ùe _ùe ùcûMf I cej û
gûiK eûRZß Kùfö 1803 ùe IWÿògû AõùeR
cû^u \ßûeû @]ôKéZ ùjfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
IWÿògûe ùgh Êû]ú^ jò¦êeûRû [ôùf cêKê¦ ù\aö
ùi 1559eê 1568 _~ðý« eûRêZò Keò[ôùfö
IWÿògûùe AõùeRcûù^ gûi^ aýaiÚû _âZòÂû
Kfû_ùe GVûùe _û½ûZý gòlû I ]cð]ûeûe _âaûj
@ûe¸ ùjfûö 1866 ciòjûe ^’@u \êbòðle
bdûajZû _ùe IWÿò@û @^êba Kfû KòQò _eòað^e
@ûagýKZûö Gjò _eòað^e @ûgû IWÿògûaûiúu
c^ùe ^ìZ^ C›ûj I RûZúd ùPZ^ûe bûa^û
@ûYòù\fû ö gòlòZ ~êaùMûÂú GK ^ìZ^ IWÿògûe
^òcðûY _ûAñ Ê_Ü ù\Lôùfö Gjû ^aRûMeYKê @]ôK
Zßeû^ßòZ Keò[ôfûö aòbò^Ü KûeY ù~ûMêñ _eû]ú^
IWÿògûùe ^aùPZ^ûe @ûe¸ ùjûA[ôfûö
48
https://www.ncertbooks.guru/
IWÿògûùe gòlûe _âiûe :
D^aò õ g gZû±úe \ß ò Z údû¡ð ù e AõùeR
ieKûeue cù^ûbûa _eòað^ ùjaû \ßûeû IWÿgò ûùe
AõùeR gòlûe _âiûe NUòfûö AõùeRú bûhûe
_âPk^ `kùe GK CùŸgý _ì‰ð I iõMVòZ RûZúd
RûMeY ié Á ò ùjfûö 1823ùe Lâ ú Áò @ û^þ
]cð_âPûeKcûù^ KUKùe GK jòZKûeú \ûZaý
aò\ýûkd _âZòÂû Kùfö 1841ùe ieKûe Gjûe
_eòPûk^û bûe jûZKê ù^ùfö 1830 ciòjûùe
IWÿò@û elYgúk iõ_â\ûde Cù_lû `kùe ùaø¡òK
aòKûg aû]û _âû¯ ùjûA[ôfûö Kò«ê 1854 ciòjûùe
Pûfði CWþu _ûVýKâc iõÄûe ^òdc _âYd^ I
1857 ciòjûùe KfòKZû aògßaò\ýûkd _âZòÂû
IWÿògûùe gòlûe _âiûe \òMùe ijûdK ùjfûö
1858 ciòjûùe IWÿgò ûùe _êeú, KUK I aûùfgße
Ròfäûe i\e cjKêcûùe [ôaû ùMûUòG ùfLûGñ Ròfäû
Äêf iùcZ ieKûeú I iûjû~ý_âû¯ aò\ýûkd Gjò_eò
ùcûUþ 33Uò aò\ýûkd [ôfûö aò\ýûkde iõLýû aé¡ò
I ùiMêWÿòKê ieKûeú @^ê\û^ _â\û^ ajê QûZâQûZâúuê
gòlû_âZò @ûKéÁ Kfûö aûÉaùe AõùeRú gòlûe _âiûe
`kùe aòbûRòZ IWÿgò ûùe gòlZò ~êaKcû^u c^ùe
GK ^aRûMeY iéÁò ùjfûö
1867ùe KUK Ròfäû ÄêfKê Cy aò\ýûkd
aû AecòWG ò Uþ cjûaò\ýûkd bûùa C^ÜúZ KeûMfû
Gaõ Gjû KfòKZû aògßaò\ýûkd ijòZ ija§òZ
ùjfûö 1868 Rû^êdûeú 20 eê GVûùe cûZâ
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
6 RY QûZâuê ù^A gòlû\û^ @ûe¸ ùjfûö Cq
ahð c]êi\ì ^ \ûi Gjò @^êÂû^eê G`þ.G._ûiþ Kùfö
ùi 1870ùe KfòKZû aògßaò\ýûkdeê aò.G. _ûiþ
Keò IWÿgò ûe _â[c iÜûZK ùjûA[ôùfö ùi 1873ùe
Gcþ.G. _ûiþ Kùf Gaõ 1878ùe aò.Gfþ. WòMâú
jûif Keò iÜûZùKûe I @ûA^þ WòMâú _âû¯ Keòaûùe
_â [ c IWÿ ò @ û [ô ù fö 1876ùe KUK Cy
aò\ýûkdKê (_ìaeð ê C^ÜúZ Keû~ûA[ôaû AecòWGò Uþ
cjûaò\ýûkdKê) iÜûZK cjûaò\ýûkd eìù_ C^ÜúZ
Keû~ûA[ôfû ö KUKùe @aiÚû_òZ Kcòg^e Uò.A.
ùeùb^èûu ^ûcùe AecòWòGUþ cjûaò\ýûkdUò
ùeùb^èû KùfR bûaùe _eòPòZ ùjfûö ùeùb^èû
KùfRùe ajê IWÿ@ò û ~êaK CyZe gòlû fûb Keòaûe
iêù~ûM _ûAùfö ùicûù^ IWÿò@û RûZúdZûKê RûMâZ
Keò[ôùf ö Gjò gòlòZ ~êaKMY ^ìZ^ iûcûRòK,
eûR^úZòK I @û]ê^Kò gòlûe @]ôKûeú ùjûA icûRùe
GK ùMûÂú MXÿò[ôùfö ùijò ùMûÂúe iõKÌ [ôfû
@^ýûd @^úZò aòùeû]ùe Êe Cùûk^ Keòaû iùw
iùw RûZúd ùPZ^ûe @bòaé¡ò Keòaûö IWÿògûe
^ìZ^ aê¡òRúaúcûù^ IWÿò@û bûhû I iõÄéZò Z[û
IWÿ@ò ûcû^ue GKZâúKeY _ûAñ Êe Cùûk^ Kùfö
IWÿ@ò û bûhû, iûjòZý I i´û\_Zâe aòKûg :
IWÿògûùe Qû_ûLû^û _âZòÂû IWÿògûe aòbò^Ü
iÚû^ùe bûhûe iêelû I aòKûg ^òcù« ijûdK
ùjûA[ôfûö D^aòõg gZû±úe \ßòZúdû¡ðùe IWÿò@û
bûhûKê aòùfû_ Keòaû _ûAñ hWÿ~ª Pûfò[ôfûö ùijò
icdùe IWÿògûe ajê aê¡òRúaú Gaõ `Kúeùcûj^
ùi^û_Zò I eû]û^û[ eûdu _eò aògòÁ aýqò IWÿò@û
bûhûKê C_~êq c~ðýû\û ù\aûùe ic[ð ùjûA[ôùfö
1837 ciòjûùe IWÿògûùe _â[c cê\âY~ª
KUK còg^ ù_âi ^ûcùe _âZòÂòZ ùjfû ö ùZYê
iûjòZý I i´û\ _Zâ _âKûg^ ijR ùjfû ö
49
https://www.ncertbooks.guru/
(`Kúeùcûj^ ùi^û_Zò)
1866ùe KUKùe ùMøeúgue eûdu iµû\^ûùe
‘C}k \ú_òKû’ 1868ùe aûùfgßeùe `Kúe
ùcûj^ ùi^û_Zòu iõ_û\^ûùe ‘i´û\ aûjòKû’,
‘ùaû]\ûdò^ú’, 1889ùe ^úkcYò aò\ýûeZÜu \ßûeû
aûcŠûeê ‘i´f_êe jòùZ÷hYò ú’ @û\ò i´û\ _Zâ _âKûgòZ
ùjûA C}kúd bûaKê RûMâZ Keò[ôfûö GMêWÿòK
aýZúZ ajê\ò^ _~ðý« ZòÂò_ûeò ^ [ôaû @^ýû^ý
@ù^K _ZòâKû _âKûgòZ ùjûA[ôfû ö Gjò i´û\
_ZâMêWÿòK IWÿògûe iciýûMêWÿòK _âZò R^cZ RûMâZ
Keòaû Gaõ IWÿò@û RûZúd ùPZ^û aé¡ò Keòaûe
ijûdK ùjûA[ôfûö
Zêc _ûAñ Kûc
_ûVùe \ò@û~ûA[ôaû _ZâòKûMêWÿòK aýZúZ D^aòõg
gZû±úùe _âKûgòZ @^ìý^ \gUò _ZâòKûe _âKûg
iÚû^ I icd ijòZ GK ZûfòKû _âÉêZ Keö
bûhû aòaû\ IWÿò@ûcû^u c¤ùe RûZúdZû
bûa iéÁò Keòaûùe ijûdK ùjûA[ôfûö D^aòõg
gZû±úe IWÿ ò @ û bûhû @ûù¦ûk^ IWÿ ò g ûùe
RûZúdZûaû\e R^^ú Kjòùf @Zêýqò ùja^ûjóö
1803 ciòjûùe AõùeRcûù^ IWògÿ û @]ôKûe
Keòaû icdùe IWÿògû cêLýZü KUK, _êeú I
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
aûùfgßeKê ù^A gûiòZ ùjC[ôfûö IWÿò@û bûhû I
iõÄéZò ùiùZùakKê bìfYê Zò× ùjûA iûeò[fô û ö KûeY
cej ûcûù^ _ûgðú bûhûKê IWÿògûe eûRbûhû eìù_
cû^ýZû ù\A[ôùfö AõùeRcûù^ IWÿògûKê awkûe
GK @õg eìù_ MâjY Keò[ôùf Gaõ ùi[ô_ûAñ
ùicûù^ awúdcû^uê eûRKcðPûeú eìù_ IWÿgò ûùe
@aiÚû_òZ Kùf ö Gjò awúdcûù^ jó IWÿògûùe
awkû bûhûe _âPûeùe cMÜ ejòùfö 1849ùe
KUKe KùfKÖe awkûbûhûKê ieKûeú bûhûeìù_
ÊúKéZò _â\û^ Keò[ôùfö Qû_ûLû^ûe @bûa Gaõ
aê¡òRúaúu ÊÌZû ùjZê IWÿò@û bûhûùe _ûVý_êÉKe
iõLýû ajêZ Kcþ [ôfûö Gjò @iêa]ò û @ûkùe ùKùZK
_âbûagûkú awúd aýqò IWÿògûe aò\ýûkdcû^uùe
IWÿò@û bûhû _eòaùð awkû bûhûe _âPk^ _ûAñ
C\ýc @ûe¸ Keò[ôùfö ùZYê ^òR bûhûKê elû
KeòaûKê ù^A @ûe¸ ùjûA[ôaû iõNhð IWÿò@ûcû^u
c^ùe GK ^ìZ^ RûZúd ùPZ^û iéÁò Keòaûùe
iûjû~ý Keò[ôfûö IWÿògûe ùKùZK awbûhú aýqò
IWÿò@û bûhû _âZò ic[ð^ Z[û Gjûe iêelû \òMùe
@û_âûY C\ýc Keòaû \ßûeû IWÿògûùe RûZúdZûbûae
aòKûg ùjûA[ôfû ö
ZZþKûkú^ cûWâûi _âù\g @«MðZ M¬ûc
Ròfäûùe ùZùfMê ieKûeú bûhû eìù_ _âPkòZ ùjaû
`kùe IWÿò@û bûhû @aùjkòZ ùjfûö M¬ûce
IWÿò@ûcûù^ IWÿògû WòbòR^ùe cògòaû _ûAñ @ù¦ûk^
Kùfö 1870 ùiù_Ö´eùe ùicûù^ eiêfùKûŠû
(aðcû^e b¬^Me) Vûùe ibûKeò icÉ IWÿ@ò ûuê
GKZâ ùjaû _ûAñ @ûjßû^ ù\A[ôùfö
ùK¦âúd _âù\g @«MðZ i´f_êe Ròfäûùe
jò¦úKê ieKûeú bûhûeìù_ _âPk^ KeûMfû KûeY
jò¦ú bûhú ieKûeú KcðPûeúcûù^ IWÿò@û bûhûùe
Kû~ðý KeòaûKê eûRò ùjC ^[ôùfö i´f_êe Ròfäûe
50
_âû[còK aò\ýûkdcû^uùe jò¦úbûhûùe gòlû\û^
KeûMfûö Gjû AõùeR ieKûe I jò¦ú bûhúcû^u
\ßûeû IWÿò@û bûhûe aòùfû_ _ûAñ C\ýc ùaûfò cù^
Keò ieKûeu ^úZòKê ùijò @ke IWÿ@ò ûcûù^ ùNûe
aò ù eû] Kùfö ‘i´f_ê e jò ù Z÷ h ò Y ú’ _Zâ ò K û
IWÿò@ûcû^u c¤ùe RûZúd RûMeY iéÁò Keò IWÿò@û
bûhûe iêelû \òMùe R^cZ RûMâZ Keò[ôfûö
i´f_êeaûiúu @aòeZ C\ýc `kùe i´f_êeùe
IWÿò@û bûhû _ê^ü _âPkòZ ùjfûö
c]êi\ì ^ \ûi, ùMû_ûk P¦â _âjeûR, flàúKû«
cjû_ûZâ, ùMû_a§ê \ûi, eû]û^û[ eûd, c]êiì\^
eûI I Mwû]e ùcùje _âbZé ò @û]ê^Kò IWÿ@ò û iûjòZýe
(Mwû]e ùcùje)
_êùeû]ûMY RûZúdZûaû\ú ùfLû cû]ýcùe IWÿògûe
^e^ûeúuê C\þaê¡ Keò[ôùfö
Zêc _ûAñ Kûc
IWÿògûùe IWÿò@û bûhûe aòKûgKê ic[ð^ Keê[ôaû IWÿògûe
aògòÁ awbûhú aýqò Gaõ AõùeR @]ôKûeúcû^u
^ûce ZûfòKû _âÉêZ Keö
aòbò^Ü @^êÂû^ MV^ :
IWÿò@û RûZúd RûMeYe iéÁò ^òcù« @ù^K
@^êÂû^e CùfäL^úd @a\û^ ejò[ôfûö 1876

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ciòjûùe eû[û^û[ eûd, _ýûeúùcûj^ @ûPû~ðý I
ùMøeúgue eûd _âcêL c^úhúMY IWÿò@û bûhû I
iõÄéZeò C^ÜZò ^òcù« KUKùe ‘C}k ibû’ ^ûcK
GK @^êÂû^ MV^ Keò[ôùfö Gjò C}k ibû
RûZúdZûaû\ iéÁò Keòaûùe cêLý bìcòKû MâjY
Keò[ôfûö Gjû aýZúZ aûùfgßeùe ‘C}k bûhû
C^ÜZò aò]ûdò^ú ibû’ KUKùe ‘C}k bûhû CŸú_^ú
ibû’ I ‘C}k Cfäûiò^ú ibû’ Gaõ aâjà_êe
(M¬ûc)ùe ‘C}k jò Z aû\ò ^ ú ibû’ @û\ò
@^êÂû^MêWÿòK IWÿò@û RûZúd RûMeYKê akae
Keò[ôfûö
]ûcòðK ^a RûMeY :
D^aò õ g gZû±úe \ß ò Z údû¡ð ù e IWÿ ò g ûe
]cð ù lZâ ù e ^a ùPZ^ûe _â b ûa _eò f lò Z
ùjûA[ôfûö LâúÁ]cð I aâûjà]cð aòùeû]ùe GK
iõÄûe]cðú ]cðe @ûagýKZû @^êba KeûMfûö
Gjò @ûagýKZûKê _ìeY Keòaûùe i`k ùjûA[ôfû
IWÿògû cûUòeê i¸ìZ GK ]cðö Gjò ]cð [ôfû– iZý
cjòcû ]cð ö Gjò ]cðe _â]û^ _âaðK [ôùf cjòcû
ùMûÊûcúö Gjò ]cð IWÿògûe R^Rúa^ I IWÿò@û
iûjòZýKê ajêk bûaùe _âbûaòZ Keò[f ô ûö búcùbûA
[ôùf Gjò ]cðe RùY cêLý _âPûeKö Zûu\ßûeû
(búcùbûA)
51
https://www.ncertbooks.guru/
ePòZ KaòZûMêWKòÿ IWÿ@ò ûcû^u c^ùe ^òüÊû[ð ùiaû,
RûZò_âúZò I @ûcôakò bûa^û iéÁò Keò[ôfûö cjòcû]cð
IWÿò@û ùfûKcû^u c]ýùe GK @_ìað GKZû
@ûYòù\fûö `kùe ùicû^ue RûZúd ùPZ^ûe
@bòaé¡ò NUò[ôfûö
AõùeRcû^u R^jòZKe Kû~ðý :
IWÿògûùe ^’@u \êbòðl _ùe AõùeRcûù^
@ù^K R^KfýûYKûeú ù~ûR^û _âÉêZ Keò[ôùfö
Kcòg^e Uò.A. ùeùb^þiû IWÿògûe C^ÜZò _ûAñ ajê
Kû~ðýKâc ^òR jûZKê ù^A[ôùfö ùi @ûkò I
aûuúVûùe ^ìZ^ a§^òcûð Y Z[û _êeYê ûa§e ceûcZò
KeûA[ôùfö Zû’ aýZúZ aûYòRýe C^ÜZò _ûAñ IWÿògû
bûeZe @^ý _âù\g ijòZ _KþKû _òPê eûÉû \ßûeû
iõù~ûRòZ ùjûA[ôfûö ùbøùMûkòK @aùeû]eê
cêqKeò Gjû IWÿògûaûiúuê @û]ê^òK ibýZû ijòZ
_eòPòZ KeûA _ûeò[ôfû Gaõ ùicû^u c^ùe
RûZúd ùPZ^û iéÁò Keòaûùe ijûdK ùjûA[ôfûö
1882 ùe bûAiþeûG fWð eò_^u \ßûeû
_âaðòZ iÚû^úd Êûd gûi^ aýaiÚû IWÿò@ûcû^u
c¤ùe eûR^úZòK iùPZ^Zû RûMâZ KeûA[ôfû ö
fWÿð eò_^uê Gjò R^jòùZ÷hú _\ùl_ _ûAñ _âgõiû
I ]^ýaû\ RYûAaû CùŸgýùe 1882 Rê^þ
30ùe KUKùe GK aòeûU iû]ûeY ibû @ûùdûRòZ
ùjûA ajê iõLýK IWÿò@ûuê GKZâ Keò[ôfû ö iÚû^úd
gûi^ iõiÚ û Kê ^ò a ð û Pò Z _â Z ò ^ ò ] ô c û^uê _VûA
IWÿò@ûcûù^ @]ôK eûR^úZòK mû^ @ûjeY Keòaûe
@ûgû eLôùf ö
Gjû aýZúZ bûeZúd RûZúd KõùMâie aòb^ò Ü
@]ôùag^ùe Gaõ ù\ge aòb^ò Ü RûZúd i¹òk^úùe
IWÿò@û ù^ZéiÚû^úd aýqòcû^u ù~ûM\û^ IWÿò@û
RûZúdZû RûMeY _ûAñ ijûdK ùjûA[ôfû ö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
Gjò_eò bûaùe aòbò^Ü KûeYeê IWÿò@ûcû^u D^aòõg gZû±úe \ßòZúdû¡ðùe IWÿò@ûcûù^ ^òRKê
c¤ùe RûZúdZûbûa \éXÿúbìZ ùjfû Gaõ ùicûù^ ùLûRòaûùe cù^û^òùag Kùfö Gjû IWÿò@û RûZòe
^òRe AZòjûi I HZòjý, bûhû I iõÄéZò Z[û _âûYùe @ûYò[ôfû ^ìZ^ RûMeYe cª ö
HKýbûa I iõjZò iµKðùe @]ôK iùPZ^ ùjùf ö
v v v

_âgÜûakú
1. ^òcÜfòLôZ _âùZýK _âgÜe Ce 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) D^aòõg gZû±úùe IWÿògûùe Cy gòlûe aòKûg I Zûjûe `kû`k @ûùfûP^û Ke ö
(L) IWÿògûùe i´û\_Zâe Kò_eò aòKûg ùjûA[ôfû ?
(M) IWÿò@û-awkûbûhû aòaû\ Kò_eò IWÿògûùe RûZúd ùPZ^û iéÁò Keòaûùe iûjû~ý Keò[ôfû ?
(N) D^aòõg gZû±úùe MVòZ ùjûA[ôaû ùKCñ @^êÂû^MêWÿòK RûZúd RûMeYKê akae Keò[ôfû ?
(O) ]cðùlZâùe IWÿògûùe ù\Lû ù\A[ôaû ‘^aRûMeY’ K’Y Gaõ IWÿò@û RûZúdZû aòKûg \òMùe
Gjû Kò_eò ijûdK ùjûA[ôfû ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ùKùa IWÿògû Zû’e Êû]ú^Zû jeûA[ôfû Gaõ ùKùa AõùeRcûù^ IWÿògû @]ôKûe Kùf ?
(L) IWÿògûùe gòlûe _âiûe _ûAñ K’Y ijûdK ùjûA[ôfû ?
(M) IWÿògûùe gòlòZ ~êaùMûÂúe iõKÌ K’Y [ôfû ?
(N) ùKùa IWÿògûùe _â[c cê\âY ~ª _âZòÂû Keû~ûA[ôfû Gaõ Gjûe ^ûc K’Y [ôfû ?
(O) ‘C}k \ú_òKû’e iµû\Kue ^ûc K’Y [ôfû Gaõ Gjû ùKCñVûeê _âKûg _ûC[ôfû?
(P) `Kúeùcûj^ ùi^û_Zòu iµû\^ûùe _âKûgòZ i´û\ _ZâMêWÿòKe ^ûc K’Y ?
(Q) D^aòõg gZû±úùe IWÿògûùe _ûVý_êÉKe iõLýû ajêZ Kcþ [ôaûe KûeY K’Y [ôfû ?
(R) IWÿò@û bûhûe iêelû I aòKûg _ûAñ KUKùe ùKCñ _âcêL @^êÂû^ _âZòÂòZ ùjûA[ôfû ?
(S) KòG cjòcû ]cðe _â]û^ _âaðK [ôùf Gaõ KòG Gjûe cêLý _âPûeK [ôùf ?
(T) iÚû^úd Êûd gûi^ aýaiÚû _âað^ _ûAñ eò_^uê ]^ýaû\ ù\aû CùŸgýùe ùKùa Gaõ
ùKCñVûùe GK aòeûU iû]ûeY ibû @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) KfòKZû aògßaò\ýûkd ùKùa _âZòÂòZ ùjûA[ôfû ?
(L) ùeùb^þiû KùfR ùKùa R^àfûb Keò[ôfû ?
52

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(M) 1867ùe ùKCñ gòlû^êÂû^Kê C^ÜúZ Keû~ûA GK AecòWòGUþ cjûaò\ýûkd KeûMfû ?
(N) KòG IWÿògûe _â[c iÜûZK ùjûA[ôùf ?
(O) ‘i´f_êe jòùZ÷hòYú’e _âKûgK KòG [ôùf ?
(P) cej ûcûù^ ùKCñ bûhûKê IWÿògûe eûRbûhû eìù_ cû^ýZû ù\A[ôùf ?
(Q) ‘C}k bûhû C^ÜZò aò]ûdò^ú ibû’ ùKCñVûùe @aiÚòZ [ôfû ?
(R) búcùbûA ùKCñ ]cðKê bòòKeò Zûue KaòZû MêWÿòK eP^û Keò[ôùf?
(S) Uò.A. ùeùb^èû ùKCñVûùe ^ìZ^ ^\úa§ ^òcðûY Keò[ôùf ?
(T) fWÿð eò_^ ùKùa iÚû^úd Êûd gûi^ aýaiÚû _âað^ Keò[ôùf ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfLö
(K) ùKùa KUKùe GK jòZKûeú \ûZaý aò\ýûkd _âZòÂòZ ùjûA[ôfû ?
(i) 1803 (ii) 1823 iii) 1841 (iv) 1854
(L) KòG “ùaû]\ûdò^ú”e iµû\K [ôùf ?
(i) `Kúeùcûj^ ùi^û_Zò (ii) eû]û^û[ eûd
(iii) ùMøeúgue eûd (iv) ^úkcYò aò\ýûeZÜ
(M) cêLýZü ùKCñ @kMêWÿòKê ù^A IWÿògû AõùeRcû^u \ßûeû gûiòZ ùjC[ôfû ?
(i) M¬ûc, _êeú, KUK (ii) _êeú, KUK, aûùfgße
(iii) KUK, aûùfgße, i´f_êe (iv) _êeú, M¬ûc, i´f_êe
(N) ùKùa KUKe KùfKÖe awkûbûhûKê ieKûeú bûhû eìù_ ÊúKéZò ù\A[ôùf ?
(i) 1803 (ii) 1849 (iii) 1866 (iv) 1868
(O) 1882ùe MVòZ ‘C}k ibû’e _â[c ibû_Zò KòG [ôùf ?
(i) c]êiì\^ \ûi (ii) _ýûeúùcûj^ @ûPû~ðý
(iii) ùMøeúgue eûd (iv) Kûgú^û[ \ûi
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

53

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
\ßòZúd _ûV
C}k i¹òk^úe MV^
IWÿò@û bûhûbûhú @kMêWÿòKe GKZâúKeY
^òcù« C}k ùMøea c]êiì\^ \ûi ù~Cñ _âùPÁû
Rûeò eLô[ôùf C}k i¹òk^úe _âZòÂû \ßûeû Zûjûe
@û^êÂû^òK gêbûe¸ ùjûA[ôfû ö _â[ùc c]êiì\^
\ûiu C›ûj I C\ýcùe 1882 @MÁ 16ùe
KUKVûùe ‘C}k ibû’ MVòZ ùjûA[ôfûö Gjû[ôfû
IWÿògûe iað_â[c iêiõMVòZ eûR^úZòK @^êÂû^ö
Gjûe _â[c ibû_Zò ùjùf ùPø]êeú Kûgú^û[ \ûi
I _â[c iµû\K ùjùf ùMøeúgue eûd ö Gjò
(Kcðaúe ùMøeúgue eûd)
@^êÂû^ùe CùŸgý [ôfû iÚû^úd Êûd gûi^
@^êÂû^ iéÁò Keòaûùe iûjû~ý Keòaû I R^KfýûY
Kû~ðýKâc MêWKòÿ ê ù_âû›ûjòZ Keòaû ö 1886 Wòùi´e
28ùe KfòKZûVûùe @^êÂòZ RûZúd KõùMâie
\ßZò úd @]ôùag^ùe ‘C}k ibû’ Ze`eê c]êi\ì ^
\ûi, ùMûùfûK P¦â ùaûh, jeò afäb ùaûhþ I
Kûkò_\ aû^ûRðú ù~ûM ù\A[ôùf ö Kò«ê C}k ibûe
Kû~ðý _eòie @Zò iõKú‰ð [ôfûö ùi[ô_ûAñ GK aéje
RûZúd @^êÂû^ MXÿòaû CùŸgýùe c]êaûaê C\ýc
54
https://www.ncertbooks.guru/
Kùfö awkûùe iûeþ iêùe¦â ^û[ aû^ûRðúu
ù^ZéZßùe ö aw RûZúd ibû ^ûcùe GK @^êÂû^
MXÿû ~ûA[ôfûö awkûe aòbò^Ü iciýû aòPûeKeò
^ò¿ò ù^aû [ôfû Gjûe cêLý CùŸgýöGjû c]êaûaêuê
C}k i¹òk^ú MV^ _ûAñ ù_âeYû ù\A[ôfûö
1903 ciòjû @ûe¸ùe ùKùZ C›ûjú IWÿ@ò û
PòfòKû jâ\ Kìk ^òKUiÚ e¸ûVûùe GKZâ ùjûA
LfäòùKûU eûRû jeòje cŸðeûR ù\au ù_âeYûùe
‘M¬ûc RûZúd icòZò’ ^ûcùe GK @^êÂû^ MV^
Kùf ö M¬ûc I @^ýû^ý \lòYûk Ròfäûcû^uê
Z[û IWÿògûe @^ýû^ý @kKê GK gûi^û]ú^ùe
eLôaû _ûAñ C\ýc Keòaû [ôfû Gjûe CùŸgý ö
1903 G_òf â ùe aâjà_eê Vûùe @^êÂZò Gjûe _â[c
ùa÷VKùe IWÿògû, aw, ùK¦âúd _âù\g I cû¦âûR
ù_âiòùWÿ^þiòe icÉ IWÿò@û bûhûbûhú @keê
_âZò^ò]ôcûù^ ajê iõLýûùe ù~ûM ù\A[ôùf ö Gjò
aògûk R^ icûùag “M¬ûc RûZúd ibû” bûùa
_eòPòZ ö Gjò ibûùe @¤lZû Keò[ôùf gýûc iê¦e
eûRMêeê ö c]êiì\^ \ûi ^òcªòZ ùjûA KUKeê Gjò
ibûùe ù~ûM ù\A[ôùf ö G[ôeê c]êiì\^ \ûi
@^êba Kùf ù~ aòzò^Üûk icìje cògâY I ÊZª
C}k _âù\g MV^ _ûAñ icMâ C}ke _âZò^ò]ôZß
Keê[ôaû GK aéje RûZúd @^êÂû^e GKû«
@ûagýKZû ejòQòö M¬ûc RûZúd ibûe i`kZû
c]êiì\^uê icMâ IWÿògû _ûAñ GK RûZúd ibû
WKûAaûKê ù_âeYû ù\A[ôfûö Gjò _\ùl_ MâjY
KeòaûKê Zûuê K^òKû eûRû eûùR¦â ^ûeûdY b¬ù\I
C›ûjòZ Keò[ôùfö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
Zêùc RûYòQ Kò ?
1903 ciòjûùe RûZúd KõùMâie cû¦âûR
@]ô ù ag^ùe IWÿ ò g ûe ùMøeúgue eûd I
c]ê i ì \ ^ \ûi ù~ûMù\A[ô ù fö c]ê a ûaê Gjò
@]ôùag^ùe IWÿò@û bûhûbûhú @kKê ù^A IWÿògû
_âù\g MV^ I M¬ûcKê IWÿògû ijòZ cògâY ^òcù«
_âÉûa C_iÚû_^ Keò[ôùfö Kò«ê Gjò _âÉûaKê
ùiVûùe MêeêZß ^ \ò@û~òaûeê c]êaûaê @Zý« lê²
ùjûA KõùMâi ij iµKð Qò^Ü Keò[ôùfö
1903 ciòjûùe MWÿRûZ eûRûcû^ue aûhòKð (eûùR¦â ^ûeûdY b¬ù\I)
@]ôùag^ùe cdìeb¬ eûRû gâúeûcP¦â b¬ù\I
IWÿò@û bûhûbûhú @kMêWÿòKê GK-gûi^û]ú^ Keòaû
Lfä ò ù KûU eûRû I K^ò K û eûRû c]ê i ì \ ^u
(4) aòzò^Üûkùe IWÿò@ûcû^u Êû[ðe iêelû ö
aòPûe]ûeûKê Cy _âõgiû Keòaû iùw iùw ic[ð^
c]êiì\^ \ûiu Zßûa]û^ùe IWÿò@û bûhûbûhú
RYûA [ôùfö
@ke ùfûKcû^ue iciýûe icû]û^ _ûAñ CŸòÁ
Gjò KÌ^ûKê Kû~ðýùe _eòYZ Keòaû _ûAñ ùjûA[ôaûeê icùÉ i¹òk^ú Kû~ðý_^ÚûKê @û«eòK
1903 ciòjûùe M¬ûc RûZúd ibûe VòKþ _ùe ic[ð^ Kùfö C}k i¹òk^úe ùcûU 16Uò
c]êiì\^ KUKVûùe ‘C}k ibû’ @û^êKìfýùe GK @]ô ù ag^ @^ê  ò Z ùjûA[ô f û Gaõ _â ù ZýK
ibû @ûjßû^ Kùfö Gjò ibûùe icMâ IWÿògû Z[û @]ôùag^ùe IWÿò@û bûhûbûhú @ke GKZâúKeY
aòzò^Üûk icìje GKZâúKeY \òMùe C\ýc Keòaû _ûAñ ieKûeu ^òKUùe \ûaò Keû~ûA[ôfû ö
_ûAñ GK RûZúd MV^ @^êÂû^ Keû~òaû _ûAñ ^ò¿ò
MâjY KeûMfûö Gjò RûZúd @^êÂû^e ^ûc eLûMfû
_â[c @]ôùag^ :
‘C}k i¹òk^ú’ö C}k i¹òk^úe _â[c @]ôùag^ 1903
c]êi\ì ^ \ûiu ibû_ZòZùß e @^êÂZò Gjò ibû ciòjû Wòùi´e 30 I 31 ZûeòLùe KUK Vûùe
“C}k ibû”e ùgh ibû [ôfû ö ‘C}k i¹òk^ú’e @^êÂòZ ùjûA[ôfûö Gjò @]ôùag^ùe cû¦âûR,
aò]ôa¡ _âKûg Z[û _â[c @]ôùag^ _ûAñ _âÉêZò ùK¦âúd _âù\g Gaõ awkûe IWÿò@û _âZò^ò]ôcûù^
Kû~ðý @ûe¸ ùjûAMfû ö Gjò @]ôùag^e @bý[ð^û Z[û ùijò @ke Zòeòg RY MWÿRûZ eûRû ù~ûM
KcòUòe @¤lbûùa K^òKû eûRû eûùR¦â ^ûeûdY ù\A[ôùfö IWÿògûe LfäòùKûU, K^òKû I cdìeb¬e
b¬ù\I Gaõ iµû\K bûùa c]êi\ì ^ \ûi ejòaû_ûAñ eûRûcû^u aýZúZ Gjò @]ôùag^ùe ùXuû^ûk
iÚòe Keûùjfûö Gjò i¹òk^ú GK @YeûR^úZòK eûRû iêe_âZû_ cùj¦â aûjû\êe, ùK¦êSe eûRû
iõiÚûeìù_ Kû~ðý @ûe¸ Kfûö ÊZª IWÿògû _âù\g ]^êRðd ^ûeûdY b¬ ù\I, @ûVMWÿ eûRû aògß^û[
MV^ ~\òI C}k i¹òk^úe cêLý flý [ôfû Gjûe ùaaðû Gaõ ZûkùPe eûRû Kòùgûe P¦â jeòP¦^
@^ý CùŸgýMêWÿòK [ôfû (1) _âûKéZòK IWÿògûe ù~ûM ù\A[ô ù f ö C}k i¹ò k ^úe _â [ c
GKZâúKeY (2) IWÿgò ûe icê\ûd aòKûg (3) icÉ @]ôùag^ùe ibû_ZòZß Keò[ôùf cdìeb¬e
55

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Ê^ûc]^ý eûRû gâúeûcP¦â b¬ Gjò @]ôùag^e
icÉ Kû~ðýKâc IWÿ@ò û bûhûùe _eòPûkòZ ùjûA[ôfû ö
ùicû^u aýZúZ IWÿògûe aòbò^Ü @keê @ù^K
Rcò\ûe, @ûA^Rúaú, ieKûeú KcðPûeú, aýaiûdú
I QûZâcûù^ G[ôùe ù~ûM ù\A[ôùf ö ùKûfKûZûe
‘@céZaRûe _ZâòKû’e iµû\K ùcûZòfûf ùNûh Gjò
@]ô ù ag^ùe ù~ûM ù\A[ô ù fö Gjò _â [ c
@]ôùag^ùe IWÿgò ûe Kkû I iûjòZýe C^ÜZò iµKòZð
GK _âÉûa MéjúZ ùjûA[ôfû Gaõ eòiþùf iKêðfûeKê
@^êùcû\^ Keû~ûA[ôfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
bûAiþ e ûd fWÿ ð KRð ^ u ieKûee Mé j iPò a
ùjù^eú eòiþùfu _âÉûa i´kòZ \fòfKê eòiþùf
iKêðfûe Kêjû~ûG ö 1903 Wòùi´e 3 ZûeòLùe
awkû ieKûeuê _Vû~ûA[ôaû Gjò \fòfþùe IWÿò@û
bûhûbûhú i´f_êe I Gjûe MWÿRûZ @k, M¬ûc
Ròfäû Gaõ M¬ûc I aògûLû_ûUYû GùR^èò @kKê
IWÿògû WòbòR^ùe cògûA awkû gûi^ @]ú^ùe
eLôaû _ûAñ _âÉûa \ò@û~ûA[ôfû ö
C}k i¹òk^úe cjûiò§êùe ^òRe _âûYaò¦ê
cògûA ù\aû_ûAñ iaê IWÿò@û bûAcû^uê c]êiì\^
\ûi ù\A[ôùf _âûYÆgðú @ûjßû^ ö
ùi Kjò[ôùf ù~ C}kúd ùKak IWÿò@û
bûhûbûhú cû^uê aêSûG ^ûjóö IWÿògû ù~Cñ cû^ue
R^àbcì ò I Kcðbcì ,ò ùicûù^ icùÉ C}kúdö ùZYê
bûhûMZ _û[ðKý aû iûµâ\ûdòK aòù\ßh bûa bêfò
C}ke C^ÜZò _ûAñ icÉ C}kaûiú GKRêU ùjaû
@ûagýKö G[ô_ûAñ aûùfgßee eûRû ùa÷KêY×^û[
ù\ aûjû\êe ùMûUòG _âÉûa @ûMZ Keò[ôùf öGjò
_âÉûaUòKê @^êùcû\^ Keò c]êiì\^ cûZé ùiaûùe
aâZú ùjûA @ûZàMað I Êû[ð_eZû ZýûM Keòaû_ûAñ
C}kúdcû^uê @ûjßû^ ù\A[ôùf ö ùfûKcû^u
56
https://www.ncertbooks.guru/
c]ýùe iùPZ^Zû iéÁò Keòaû_ûAñ C}k i¹òk^úe
gûLû _âZòÂûKeò _âPûeKcû^uê ^ò~êqò \ò@û~ûA[ôfû ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
Gjò @]ôùag^ùe ù~ûM ù\A[ôaû icÉ _âZò^ò]ôuê
c]êiì\^u KÌ^û _âiìZ ùMûfû_ú ew iòº K^ûe
bûeZúd _MWÿ ò _ò § ò a ûKê aû¤ Keû~ûA[ô f û ö
IWÿ ò @ ûcû^u c^ùe ù\gù_â c RûMâ Z Keò a û
CùŸgýùe ‘aù¦ C}k R^^ú’ ùiæ û Mû^þ
\ò@û~ûA[ôfû ö @]ôùag^ùe ibû_ZòZß Keê[ôaû
cdì e b¬ cjûeûRû gâ ú eûcP¦â b¬ icùaZ
iû]ûeY R^Zûuê “_òâd bûAcûù^” ùaûfò iù´û]^
Keò AZòjûi iéÁò Kùf ö
Gjû _eVûeê c]êi\ì ^ \ûiu ù^ZéZùß e C}k
i¹òk^úe aûhòKð @]ôùag^ bò^Ü bò^Ü iÚû^ùe @^êÂZò
ùjûA IWÿò@û @ûù¦ûk^Kê iKâòd Keò[ôfûö 1912
ciòjû G_òf
â þ 6 I 7 ùe aâj_à eê ùe @^êÂZò ùjûA[ôaû
C}k i¹òk^úe @Ác @]ôùag^ùe aòjûe–IWÿògû
_âù\g MV^Kê c]êaûaê aòùeû] Keò[ôùfö 1914
Wòùi´e 26 I 27ùe C}k i¹òk^úe \gc
@]ôùag^ _ûekûùLcêŠòVûùe @^êÂòZ ùjûA[ôfûö
c¬êhûe eûRû aòKâcù\a acðû G[ôùe @¤lZû
Keò[ôùfö Gjò i¹òk^úe cêLý CùŸgý[ôfû _ì‰ðûw
IWÿògû MV^ _ûAñ iúcû ^ò¡ðûeYö 1917 Wòùi´e
11ùe C}k i¹òk^ú Ze`eê c]êaûaêu ù^ZéZùß e
cùMê–ùPcþiù`ûWÿðuê KfòKZûVûùe GK \ûaò_Zâ
\ò@û~ûA[ôfû ö cùMê–ùPcþiù`ûWÿð LiWÿûùe
IWÿògûe aòzò^Üûk GKZâúKeY _ûAñ ùKøYiò ù~ûR^û
CùfäL Keû~ûA ^[ôaûeê 1918 Wòùi´eùe
KUKùe @^ê Â ò Z C}k i¹ò k ^úe ÊZª
@]ôùag^ùe Gjûe \éXÿ ^ò¦û Keû~ûA[ôfû ö
1920 ciòjûùe cjcôûMû§úu @ûjßû^ Kâùc
^òLôk bûeZ RûZúd KõùMâi aòâUòg ieKûeu
aòùeû]ùe @ijù~ûM @ûù¦ûk^ PkûAaû _ûAñ
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
iÚòeKfû Gaõ 1921 Vûeê @ijù~ûM @ûù¦ûk^
iûeû bûeZùe ùRûe ùiûeùe Pûfò f ûö
ùiùZùaùk _ŠòZ ùMû_a§ê \ûi _âbéZò KõùMâi
ù^Zûcûù^ bûaòùf @ijù~ûM @ûù¦ûk^ \ßûeû jó
C}k i¹òk^úe cìk flý, @[ðûZ aòz^ò ûÜ k icìje
cògâY I GK ÊZª C}k _âù\g MV^ i¸a
ùjûA _ûeòaö 1920 ciòjûùe iòõjbìcò Ròfäûe
PKâ]e_êe Vûùe @^êÂòZ C}k i¹òk^úe
@]ôùag^ KõùMâie flý I @û\gðKê MâjY
Keòù^fûö Gjû `kùe C}k i¹òk^ú GK
_âKûe KõùMâi ijòZ cògòMfû I Gjûe ÊZª
iû ùfû_ _ûAfûö c]ê a ûaê @ijù~ûM (^aMVòZ IWÿògûe GK ùeLûPòZâ (1936))
@ûù¦ûk^e aòùeû]ú [ôùf, ùZYê ùi C}k
i¹òk^ú ij icÉ iµKð ZêUûA ù\ùfö ÊZª _âù\g ùjaû @ûMeê 1934 ciòjû ù`aédûeú
C}k i¹òk^úe KõùMâi ijòZ cògâYKê 4 ZûeòLùe c]êaûaê _âûYZýûM Keò[ôùf ö C}k
aòùeû] Keê[ôaû aýqòcû^u C\ýcùe 1924 ùe i¹òk^úe ùgh ùa÷VK 1935 ù`aédûeú 11
C}k i¹ò k ^úKê _ê ^ að û e iõMVò Z KeûMfûö ZûeòLùe KUK Vûùe aiò[ôfûö i¹òk^úe _âZòÂûZû
1925ùe KUKùe KÌZeê \ûiu ibû_ZòZßùe c]êi\ì ^u aòùdûMùe ùgûK _âÉûa MâjY Keòaû_ùe
i¹òk^úe @]ôùag^ aiò[ôfûö Gjû_ùe aòbò^Ü Gjò ùa÷VKùe _ûekûùLcêŠòe Ce Z[û _ìað @õg
gûi^ iõÄûe KcòUòcû^uê C}k i¹òk^ú Ze`eê cŠûiû (c¬êhû)e _½òc @õg I aêXûÿ e iòõj Rcò\ûeú
iàûeK_Zâ cû^ \ò@û~ûA[ôfû Gaõ aòbò^Ü iúcû KcòUò IWÿògûùe @«bêðq KeòaûKê ieKûeu ^òKUùe \ûaò
C}k i¹òk^ú Zû’e \ûaò_Zâ \ûLf Keò[ôfûö RYûAaû _ûAñ _âÉûa MâjY Keû~ûA[ôfû ö IWÿògû
Zêc _ûAñ Kûc ajê NûZ _âZNò ûZ c]ýùe MZò Keò ùghùe 1936
C}k i¹òk^úe aðcû^e eì_ùeL i´§ùe GK G_òâf 1 ZûeòLeê GK ÊZª _âù\gbûùa MVòZ
Uò®Yú ùfL ö ùjfû Gaõ c]êaûaêu Ê_Ü iûKûe ùjfûö
@û]ê^òK C}k ^òcðûYùe C}k i¹òk^úe Zêùc RûYòQ Kò ?
bìcòKû @Zý« MêeêZß_ì‰ðö c]êaûaê [ôùf C}k IWÿògûùe gòÌ I gòlûe aòKûg _âZò c]êaûaêu
i¹òk^úe _âûYö Kò«ê \êüLe aòhd ù~ IWÿògû GK @a\û^e aòaeYú _âÉêZ Ke ö

v v v

57

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ‘C}k ibû’ iµKðùe GK Uò_þ_Yú ùfL ?
(L) C}k i¹òk^ú Kò_eò R^à fûb Kfû ?
(M) C}k i¹òk^úe MV^ùe ùKCñ MWÿRûZ eûRûcûù^ c]êiì\^uê iKòâd ijù~ûM Keò[ôùf ?
(N) C}k i¹òk^úe _â[c @]ôùag^ùe ùKCñ @ke I ùKCñ aMðe iû]ûeY ùfûK ù~ûM
ù\A[ôùf Gaõ GVûùe c]êiì\^ K’Y @ûjßû^ ù\A[ôùf ?
(O) c]êiì\^ KûjóKò C}k i¹òk^ú ZýûM Kùf Gaõ _ê^üiõMVòZ C}k i¹òk^úe Kû~ðý K’Y
[ôfû ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ùKCñVûùe Gaõ Kûjû ù_âeYûùe M¬ûc RûZúd icòZò MVòZ ùjûA[ôfû ?
(L) c]êaûaê K’Y _ûAñ GK aéjZþ RûZúd @^êÂû^e @ûagýKZû @^êba Kùf ?
(M) 1903ùe ùKCñVûùe ‘C}k ibû’e GK ibû @ûjìZ ùjûA[ôfû Gaõ GVûùe K’Y ^ò¿ò
^ò@û~ûA[ôfû ?
(N) C}k i¹òk^úe _â[c @]ôùag^ _ûAñ ùKCñcûù^ ibû_Zò I iµû\K bûùa cù^û^úZ
ùjûA[ôùf ?
(O) C}k i¹òk^úe _â[c @]ôùag^ ùKùa Gaõ ùKCñVûùe @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
(P) C}k i¹òk^úe _â[c @]ôùag^ùe LfäòùKûU, K^òKû I cdìeb¬e eûRûu aýZúZ @^ý
ùKCñ eûRûcûù^ ù~ûM ù\A[ôùf ?
(Q) C}k i¹òk^úe _â[c @]ôùag^ùe ùKCñ _âÉûa MéjúZ ùjûA[ôfû Gaõ K’Y @^êùcû\òZ
ùjûA[ôfû ?
(R) C}k i¹òk^úe @Ác @]ôùag^ ùKCñVûùe @^êÂZò ùjûA[ôfû Gaõ GVûùe c]êi\ì ^ ieKûeu
ùKCñ ^ò¿òKê aòùeû] Keò[ôùf ?
(S) C}k i¹òk^úe \gc @]ôùag^ ùKùa Gaõ ùKCñVûùe @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
(T) 1925ùe C}k i¹òk^úe @]ôùag^ ùKCñVûùe Gaõ Kûjû @¤lZûùe @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) Kûjû ù^ZéZßùe ‘aw RûZúd ibû’ MVòZ ùjûA[ôfû ?
(L) M¬ûc RûZúd icòZòe CùŸgý K’Y [ôfû ?

58

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(M) ùa÷KêY× ^û[ ù\ ùKCñ @ke aýqò [ôùf ?
(N) C}k i¹òk^úe @Ác @]ôùag^ ùKùa @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
(O) C}k i¹òk^úe \gc @]ôùag^ùe KòG @¤lZû Keò[ôùf?
(P) 1920ùe C}k i¹òk^úe @]ôùag^ ùKCñVûùe @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
(Q) ùKùa C}k i¹òk^úKê _ê^aðûe iõMVòZ Keû~ûA[ôfû ?
(R) c]êiì\^ ùKùa _âûYZýûM Keò[ôùf ?
(S) ùKCñ\ò^ C}k i¹òk^úe ùgh ùa÷VK aiò[ôfû ?
(T) IWÿògû ùKùaVûeê GK ÊZª _âù\g ùjfû ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfLö
(K) ùKCñUò IWÿògûe _â[c iêiõMVòZ eûR^úZòK @^êÂû^ ?
(i) M¬ûc RûZúd icòZò (ii) C}k ibû
iii) M¬ûc RûZúd ibû (iv) C}k i¹òk^ú
(L) Kòùgûe P¦â jeòP¦^ ùKCñ MWÿRûZe eûRû [ôùf ?
(i) ùXuû^ûk (ii) ZûkùPe
(iii) @ûVMWÿ (iv) ùK¦êSe
(M) ‘C}k i¹òk^ú’e _â[c @]ôùag^ùe KòG ibû_ZòZß Keò[ôùf ?
(i) eûùR¦â ^ûeûdY b¬ù\I (ii) ]^êRðd ^ûeûdY b¬ù\I
(iii) gâúeûc P¦â b¬ (iv) jeòje cŸðeûR
(N) ‘C}k i¹òk^ú’e _â[c @]ôùag^ ùKCñ bûhûùe _eòPûkòZ ùjûA[ôfû ?
(i) AõeûRú (ii) IWÿò@û (iii) awûkú (iv) jò¦ú
(O) ‘C}k i¹òk^ú’ Ze`eê cùMê I ùPcþiþù`ûWÿðuê ùKùa \ûaò _Zâ \ò@û~ûA[ôfû ?
(i) 1912 (ii) 1914
(iii) 1917 (iv) 1918
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

59

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

ZéZúd _ûV
1911 LâúÁû± _~ðý« IWÿò@û @ûù¦ûk^
RûZòù_âc _âùZýK c^êhýe GK ÊûbûaòK IWÿgò ûe Gjò aòl¯
ò @k MêWKòÿ e GKZâúKeY ^òcù«
_âaéòö _ûeò_ûgßðòK @aiÚû @^êiûùe Gjû _âKûgòZ I ù\Lû ù\A[ôfû ^òÂû_e _âùPÁû I C\ýcö
aòKgòZ ùjûA[ûGö IWÿ@ò ûcû^u c]ýùe Gjò RûZò_úâ Zò bûhû @ûù¦ûk^ :
fêKKþ ûdòZ @aiÚûùe [ôfû; Kò«ê 1866 ciòjû ^’@u
IWÿ@ò û bûhû @ûù¦ûk^ IWÿ@ò û RûZúdZûe R^^ú
\ê b ò ð l _ùe _eò i Ú ò Z ò a\kò M fûö Gjò \ê b ò ð l
Kjòùf @Zêýqòò ùja ^ûjó; KûeY IWÿògûaûiú Zûue
IWÿògûaûiúu _ûAñ @ûYò[ôfû ^ò\ûeêY aò_~ðýdö Gjò
RûZúd @ûù¦ûk^ IWÿò@û bûhûe iêelû _ûAñ @ûe¸
\êbòðl _ûAñ awkû ieKûe \ûdú ùaûfò aòâUòg
Keò [ ô ù fö IWÿ ò g ûùe IWÿ ò @ û bûhûKê aò ù fû_
_ûfðûùce Z}ûkú^ ùiùKâUûeú @`þ ùÁUþiþ Áûù`ûWÿð
Keòù\aûKê PKâû« Keû~ûA[ôfû ö 1849 ciòjûùe
^[ðùKûUþ \gðûA[ôùfö ùZYê ajê ahð]eò @aùjkòZ
KUKe ZZþKûkú^ KùfKÖe awkû bûhûKê ieKûeú
ùjûA @ûiê[ôaû IWÿògû _âZò AõùeR ieKûeu KòQò
bûhû bûaùe ÊúKéZò _â\û^ Keò[ôùfö IWÿò@û GK
Ké_û\éÁò _Wÿò[ôfû I Gjûe C^ÜZò ^òcù« c]ý KòQòUû
ÊZª bûhû ^êùjññ ùaûfò cZ _âPûeòZ ùjûA[ôfû ö
_âdûi Keû~ûA[ôfûö Gjò _éÂbìcòùe IWÿògûKê GK
awe aògòÁ HZòjûiòK eûùR¦â fûf còZâ Gjò cZKê
ÊZª _âù\g bûaùe MV^ Keòaûe _âdûi c]ý
ic[ð^ Keò[ôùfö cûZâ aòLýûZ bûhûaòZþ R^þ aòcþi,
Zßeû^ßòZ Keû~ûA[ôfûö
IWÿgò ûe Mb‰ðe ùMûfØiaeú Gaõ awe RùY _âi¡ ò
IWÿògûe ùbøùMûkòK iÚòZò : ùfLK aûiêù\a cêùLû_û¤ûd Gjò cZKê MâjY
D^aòõg gZû±úùe IWÿògû Qò^Ü bò^Ü @aiÚûùe Keò ^ [ôùfö
[ôfû ö C_Kìkaðú @kùe cêLýZü aûùfgße, KUK Gjò aòaû\ aòbò^Ü ibûicòZòùe PyòðZ ùjaû
I _êeú AõùeR gûi^û]ú^ ùjûA[ôfûö GjûQWÿû ijòZ ajê _Zâ _ZâòKûùe c]ý _âKûgòZ ùjûA[ôfûö
IWÿògûe MWÿRûZ eûRý MêWÿòK c]ý AõùeR cû^uê IWÿò@û bûhû_âZò @^êeq [ôaû aò\ßû^cûù^ Gjò cZKê
Ke _â\û^ Keê[ùô fö IWÿgò ûe M¬ûc Ròfûä Kê 1759 LŠ^ Keò[ôùfö ‘C}k ibû’ iõMV^ Gaõ ‘C}k
ciòjûùe AõùeRcûù^ @]ôKûe Keò \lòYùe cûWâûi \ú_òKû’ I ‘i´û\ aûjòKû’ @û\ò Lae KûMR cû]ýcùe
ù_âiòùW^þiòùe cògûA[ôùfö 1849 ciòjûùe
Gjò cZ aòùeû]ùe c«aý _âKûg _ûAfû ö KUKùe
i´f_ê e AõùeRcû^u \ß û eû @]ô K é Z ùjûA
aòPòZâû^¦ \ûiu \ßûeû _âòòõ ù_âie iÚû_^û `kùe
c]ý_âù\ge @õgaòùgh ùjûA[ôfûö IWÿ@ò û bûhûbûhú
IWÿògûùe IWÿò@û bûhûe _âiûe _ûAñ iêù~ûM còkòfûö
@k ùc\ò^ò_êe, aw ù_âiòùW^þiòùe cògò ejò[ôaû
Gjû 1866ùe ùMøeúgue eûdu iõ_û\^ûùe
ùaùk iò õ jbì c ò [ô f û aò j ûee ùQûU^ûM_ê e
‘C}k\ú_òKû’e _âKûg _ûAñ bòò _âÉêZ Keò[ôfû ö
@]ú^ùeö Gjò_eò bûaùe IWÿògû LŠaòLŠòZ ùjûA
aûùfgßeùe `Kúeùcûj^ ùi^û_Zò Gaõ gýûcû^¦
ejò[ôfûö Gjû IWÿò@û RûZòe Êûbòcû^Kê _âPŠ @ûNûZ
ù\u \ßûeû iÚû_òZ \êAUò Qû_ûLû^û ‘i´û\ aûjòKû’ I
ù\A[ôfûö ùZYê D^aòõg gZû±úe \ßòZúdû¡ðùe
60

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
‘C}k \_ðY’ ^ûcK \êAUò Lae KûMRe _âKûg
G[ô ^òcò ijûdK ùjûA[ôfûö
IWÿò@û bûhû aòùeû]ú c«aýKê Zúaâ aòùeû]
Keò[ùô f aýûiKaò `Kúeùcûj^ ùi^û_Zò I Kaòae
eû]û^û[ eûdö IWÿ@ò û bûhûe ÊZªZûKê I IWÿ@ò ûcû^u
c]ýùe bûZéZß bûaKê aRûd eLôaû _ûAñ 1876
ciòjûùe KUKVûùe MVòZ ùjfû ‘C}k ibû’ö
M¬ûcaûiú ‘M¬ûc C}k jòZaû\ò^ú ibû’ iÚû_^
Keò IWÿò@û bûhû @ûù¦ûk^Kê akae Keò[ôùfö
ùicûù^ M¬ûcKê cû¦âûR ù_âiùò W^þieò ê @fMû Keòaû
_ûAñ \ûaò RYûA[ô ù fö 1888ùe awe
ùf`þU^û Mb‰ðe iûe Gi.iò.ùafò IWÿgò û bâcYùe
@ûiò[ôfû ùaùk Zûuê KUKVûùe C}k ibû _leê
GK iàûeK_Zâ \ò@û~ûA c]ý_âù\g, cû¦âûR Gaõ
awùe cògò[ôaû IWÿò@û bûhûbûhú @kKê @fMû
Keòù\aû _ûAñ \ûaò Keû~ûA[ôfûö cûZâ IWÿògûe
\êbðûMýKê ùafò icÉ \ûaòMêWÿòKê _âZýûLýû^ Keò
ù\A[ôùfö
(c]êaûaê)
1895 Rû^êdûeú 15ùe ùK¦âúd_âù\ge
cêLý Kcòg^e iûe @ûŠîýù`âRe i´f_êe ùKûUð
KùPeúcû^ueê IWÿò@û bûhû Cùz\ Keò jò¦ú bûhû
_âPk^ Keò[ôùfö ^úkcYò aò\ýûeZÜu iµû\^ûùe
61
https://www.ncertbooks.guru/
(^úkcYò aò\ýûeZÜ)
@ûcô_Kâ ûg Keê[aô û ‘i´f_êe jòùZ÷hYò ú’ùe AõùeR
ieKûeue Gjò ^úZò K ê Zúaâ icûùfûP^û
Keû~ûA[ôfûö ^úkcYòuê Êbûa Kaò Mwû]e
ùcùje @bò^¦^ RYûA[ôùf ö i´f_êeùe IWÿò@û
bûhûe _âPk^ _ûAñ @ûù¦ûk^ûcôK Kû~ðýKâc @ûe¸
ùjfû ö Gjûe ù^ZéZß ù^A[ôùf ]eYú]e cògâ,
c\^ùcûj^ cògâ, aâRùcûj^ _ ^ûdK I akb\â
iì_Kûeö i´f_êee ajê ù^ZéiûÚ ^úd aýqò 1901
ciòjû @MÁ cûiùe iòckûVûùe fWÿð KRð^uê iàûeK
_Zâ ù\A[ôùfö ùicû^ue \ûaòKê ijé\dZûe ij
aòPûe Keòaû _ûAñ fWÿð KRð^ @ûŠîý ù`âReuê _Zâ
ùfLô[ùô fö i´f_êe aûiúu Gjò @ûù¦ûk^Kê IWÿgò ûe
@^ý @kMêWÿòKe aòùgh Keò C_Kìkaðú @ke
^ûMeòKcûù^ iKòâd ic[ð^ ù\A[ôùf ö
c]êiì\^ \ûi iòckû ~ûA bûeZe aWÿfûU
fWð KRð^u i¹êLùe aòLŠòZ Z[û _eòPd aòjú^
IWÿò@û RûZòe KÁKê @Zý« cûcðòKbûaùe C_iÚû_òZ
Keò[ôùfö c]êaûaê fWÿð KRð^uê _âbûaòZ Keò IWÿògû
MÉùe @ûYò[ôùfö fWÿð KRð^ IWÿògûe Kkû I
iÚû_Zýùe cêMþ]ùjûA IWÿò@û bûhûbûhú @kcû^u
GKZâúKeYe @ûagýKZûKê jé\ùaû] Keò[ùô fö Gjû
`kùe 1903 Rû^êdûeú 1 ZûeòLeê _ê^aðûe
i´f_êe ùKûUð KùPeúùe IWÿò@û bûhû _âPkòZ
ùjûA[ôfûö Gjû[ôfû IWÿ@ò û @ûù¦ûk^e _â[c aòRdö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
i´f_êeùe IWÿò@û bûhû _âPkòZ ùjaû _ùe
IWÿ@ò ûcû^u c]ýùe @_ìað RûMeY ù\Lûù\A[ôfûö
(fWÿð KRð^)
1903 Wò ù i´e 3 Zûeò L ùe bûeZ
ieKûeu NùeûA iPòa ùjù^eú eòiùf ‘eòiùf
iKêðfûe’ (Risley Circular) _âKûg Keò[ôùf ö
c]ý_âù\g ieKûe Gjò iKêðfûeKê cû^ò ù^A[ôùfö
`k Êeì_ 1905 RêfûA 19 ZûeòLùe i´f_êeKê
ùK¦âúd _âù\geê _é[Kþ Keò IWÿgò û WòbRò ^e @«bêq ð
KeûMfûö i´f_ê e ijò Z _ûUYû, KkûjûŠò ,
ùiû^_êe, aûcŠû I ùeXÿûùLûf ùK¦âúd _âù\geê
Gaõ Mûw_êe I aùYA ùQûU^ûM_êeeê @ûiò IWÿògû
WòbRò ^ ijòZ còg[ò f
ô ûö Gjû [ôfû ÊZª IWÿgò û _âù\g
MV^ \òMùe _â[c i`k _âdûiö
cû¦âûR ieKûe Gaõ Mb‰ðe fWð @ûµ[ôfue
Zêe« _âZùò eû] ù~ûMê cû¦âûR ù_âiùò W^þiò @]ú^ùe
[ôaû \lòY IWÿògûe IWÿò@û bûhûbûhú @ke cògâY
i¸a_e ùjûA ^[ôfûö Gjò _eòù_âlúùe _ìaðeê
1904 Rû^êdûeú 5ùe fWðKRð^, cû¦âûR Mb‰ðeKê
ùfLô RYûA[ôùf ù~ IWÿògû ijòZ IWÿò@û bûhûbûhú
@ke cògâY GK \éXÿ iò¡û« C_ùe @û]ûeòZö
Gjûe Ceùe 1904 Rê^þ 20ùe cû¦âûRe Pò`þ
ùiùKâUûeú Gcþ. jûceòK bûeZ ieKûeuê ùfLô[ùô f
ù~ cû¦âûR ù_âiòùW^þiòùe aòbò^Ü RûZòcû^ue
62
https://www.ncertbooks.guru/
@aiÚû^ ù~ûMêñ ùKak IWÿ@ò û bûhûbûhú @ke cògYâ
GK ùbøùMûkòK _eòieùe aûi Keê[ôaû aòbò^Ü
bûhûbûhú R^ùMûÂú c]ýùe Mbúe iciýûcû^ iéÁò
Keòaö
_ì‰ðûw IWÿògûe Ê_ÜKê iûKûe Keòaû _ûAñ
c]êaûaêu \ßûeû _âZòÂòZ C}k i¹òk^ú Zû’e
@ûù¦ûk^ Rûeò eLôfûö _âKéZùe Gjò iõMV^ IWÿò@û
@ûù¦ûk^Kê @]ôK iKâòd Keò[ôfû Gaõ @ûù¦ûk^e
flý jûif \òMùe @ûùMA ù^A[ôfûö c]êaûaê
1907ùe AõfŠ ~ûZâûKeò ÊZª IWÿògû _âù\g
MV^ Keòaû ^òcù« bûeZ gûi^ ijòZ iµéq
KcðKðûuê _âaðûA[ôùfö aòjûe IWÿògû _âûù\gòK
ùfRòiþùfUòb KûC^iòfe ibý bûùa ùi aûe´ûe
ÊZª IWÿògû _âù\g MV^ iµKðùe ~êqò aûXÿò[ôùfö
ÊZª IWÿògû MV^ ^òcù« aòbò^Ü iÚû^ùe
@ûù¦ûk^e iìZ_â ûZ ùjfûö 1911 ciòjû Rû^êdûeú
cûiùe LfäòùKûUùe IWÿògû ijòZ M¬ûce cògâY
^òcù« @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfûö M¬ûce IWÿò@û
icûRe _âZò^ò]ô \k cû¦âûR ieKûeuê ùbUò IWÿò@û
bûhûbûhú @kMêWKòÿ ê jÉû«e Keòaû _ûAñ \ûaò Kùfö
aûùfgßeùe c]ý C}k i¹òk^ú cû]ýcùe ÊZª
C}k _âù\g MV^ _ûAñ @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjûA[ôfûö
1911ùe fWÿ ð jûWò ð ¬ _ì að ûkeûRýe iúcû
_eòað^ Keòaû _ûAñ ùNûhYû Kùfö ùKûfþKûZûùe
awaò b ûR^ aò ù eû]ùe @eaò ¦ ùNûhue
‘aù¦cûZecþ’ @ûù¦ûk^ ieKûeuê eûR]û^ú
ùKûfþKûZûeê iÚû^û«eòZ Keò \òfäú ù^A~òaûKê aû]ý
Keò[ôfûö 1911 Wòùi´e 27 ZûeòLùe AõùeR
ieKûe aw ù_âiòùW^þiòKê bûM bûM Keò ù\ùfö
1912 @MÁ 1 ZûeòLùe MVòZ ùjfû aòjûe-IWÿgò û
^ûcK GK ^ìZ^ _âù\gö cûZâ IWÿò@û bûhûbûhú
aòzò^Üûk GKZâúKeYe _âgÜKê GWÿûA \ò@ûMfû ö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
Zêc _ûAñ Kûc
“aù¦ cûZeþ c þ ” Kò G Gaõ ùKCñ _eò i Ú ò Z ò ù e
ùfLô[ôùf ? Zûu aòhdùe GK Uò_þ_Yú ùfL ö
AõùeR ieKûe ~êqò Keò[ôùf ù~ awkû
bûhû I iõÄéZò ijòZ IWÿ@ò ûcû^ue ùKøYiò iûc¬iý
^[ôaûeê ùicû^u @kKê aòjûe ijòZ cògûA
\ò@ûMfûö cûZâ Gjû IWÿò@ûcû^ue iciýûKê ùKøYiò
\éÁòeê icû]û^ Keò^[ôfû ö aeõ RUòkeê RUòkZe
Keò[ôfûö fWÿð KRð^ c]ý Gjò _\ùl_e aò`kZûKê
v v v
C_faþ]ô Keò jûCiþ @`þ fWðiùþ e cZ aýq Keò[ùô f
ù~ Gjû AõùeR ieKûeu GK MêeêZe ZîUò Gaõ
aòjûe-IWÿògû iÚûdú ùjûA ejò _ûeòa ^ûjóö _âKéZùe
Gjûe _eaðú _~ðýûdùe ÊZª IWÿgò û _âù\g MV^
Keòaû _ûAñ ajê akòÂ _\ùl_ ^ò@û~ûA[ôfûö
IWÿ@ò ûcûù^ @ûù¦ûk^ \ßûeû 1911ùe ~\òI
awkû ù_âiòùW^þiòVûeê aòzò^Ü ùjùf Z[û_ò Zûue
Ê_Üe ÊZª IWÿògû (C}k) MVòZ ùjûA_ûeòfû ^ûjòñö
Kò«ê Gjû baòhýZùe Zûu iß_ÜKê iûKûe Keòaû _ûAñ
_[ _eòÃûe Kfû ö

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) D^aòõg gZû±úùe IWÿògûe ùbøùMûkòK iÚòZò K’Y [ôfû ?
(L) IWÿògûe bûhû @ûù¦ûk^ ùKCñ _eòiÚòZòùe @ûe¸ ùjûA[ôfû ?
(M) iûjòZòýKcû^ue IWÿò@û bûhû @ûù¦ûk^Kê @a\û^ iµKðùe @ûùfûP^û Ke ö
(N) i´f_êee ùKûUð KùPeúùe IWÿò@û bûhû Cùz\ ùjfû _ùe _âZòKòâdû iéÁò Keò[ôfû ?
(O) fWÿð KRð^u ÊZª IWÿògû MV^e @ûbòcêLý K’Y [ôfû ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) M¬ûc I i´f_êe ~[ûKâùc ùKCñ ciòjûùe AõùeRcû^u \ßûeû @]ôKéZ ùjûA[ôfû ?
(L) KòG ~[ûKâùc C}k \ú_òKû I i´û\ aûjòKûe iµû\K [ôùf ?
(M) IWÿò@û @ûù¦ûk^ùe M¬ûcaûiú Kò_eò @õg MâjY Keò[ôùf ?
(N) KòG Gaõ ùKùa i´f_êee ùKûUð KùPeúeê IWÿò@û bûhû Cùz\ Keò jò¦ú bûhû _âPk^
Keò[ôùf ?
(O) ^úkcYò aò\ýûeZÜ ùKCñ _ZâòKûùe AõùeR ieKûeu bûhû^úZòe icûùfûP^û Keò[ôùf Gaõ
G[ô_ûAñ KòG Zûuê @bò^¦^ RYûA[ôùf ?
(P) fWÿð KRð^ IWÿògû MÉùe @ûiòaû \ßûeû Kò fûb ùjûA[ôfû ?
(Q) ‘eòiþùf iKêðfûe’ ùKùa I Kûjû \ßûeû _âKûgòZ ùjûA[ôfû ?
63

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(R) ùKùa Gaõ ùKCñ _âù\geê _é[K Keò i´f_êeKê IWÿògû WòbòR^ùe cògûA \ò@ûMfû ?
(S) ùKCñ \êAUò @k ùQûU^ûM_êeeê _é[K ùjûA IWÿògû WòbòR^ùe cògò[ôfû ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) aw ù_âiòùW^þiò ijòZ ùKCñ IWÿò@û bûhûbûhú @k cògò ejò[ôfû ?
(L) IWÿògûe ùKCñ Mb‰ðe IWÿò@û bûhûe ÊûZªý aòùeû]ú c«aýKê aòùeû] Keò[ôùf ?
(M) C}k ibû ùKCñVûùe MVòZ ùjûA[ôfû ?
(N) 1888ùe IWÿògû MÉùe @ûiò[ôaû awe Mb‰ðe KòG [ôùf ?
(O) iûe @ûŠîýù`âRe KòG [ôùf ?
(P) i´f_êe ùKûUð ùKùPeúùe IWÿò@û bûhû ùKùaVûeê _ê^ü_âPkòZ ùjûA[ôfû ?
(Q) IWÿògû WòbòR^ùe cògòaû _ìaðeê KkûjûŠò ùKCñ _âù\ge @«bêðq [ôfû ?
(R) fWÿð @ûµþ[ôfþ KòG [ôùf ?
(S) aòjûe-IWÿògû _âù\g ùKùa MV^ Keû~ûA[ôfû ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfLö
(K) ^’@u \êbòðl ùKùa ùjûA[ôfû ?
(i) 1759 (ii) 1849 iii) 1866 (iv) 1876
(L) gýûcû^¦ ù\ ùKCñVûùe GK Qû_ûLû^û iÚû_^ Keò[ôùf ?
(i) KUK (ii) aâjà_êe (iii) i´f_êe (iv) aûùfgße
(M) i´f_êee ùKùZK ù^ZéiÚû^úd aýqò ùKCñVûùe KRð^uê GK iàûeK_Zâ ù\A[ôùf ?
(i) KfòKZû (ii) \òfäú (iii) iòckû (iv) KUK
(N) ùKCñ @kUò ùK¦âúd _âù\ge @«bêðq ^ [ôfû ?
(i) aûcŠû (ii) ùiû^_êe (iii) aYûA (iv) ùeXÿûùLûf
(O) fWÿð KRð^ ùKùa cû¦âûR Mb‰ðeuê IWÿògûùe IWÿò@û bûhûbûhú @k cògâYe ù~øqòKZû aòhdùe
ùfLô[ôùf ?
(i) 1903 Wòùi´e 3 (ii) 1904 Rû^êdûeú 5
(iii) 1904 Rê^þ 20 (iv) 1905 RêfûA 19
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö
v v v

64

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

PZê[ð _ûV
1911 LâúÁû±eê 1936 _~ðý« IWÿò@û @ûù¦ûk^

aò j ûe-IWÿ ò g û _â ù \g MV^ Êûbò c û^ú
IWÿò@ûcû^uê i«êÁ Keò _ûeòfû ^ûjó ö KûeY ajê
\ò^e @ûù¦ûk^e cìk flý I CùŸgý [ôfû ÊZª
IWÿgò û _âù\g MV^ö ùZYê IWÿ@ò û @ûù¦ûk^e _êùeû]û
I aê¡Rò úaúcûù^ Lûfò ù~ aòjûe-IWÿgò û _âù\g MV^Kê
aòùeû] Kùf Zûjû ^êùjñ; ùicûù^ Zûue flý jûif
Keòaû _ûAñ @ûù¦ûk^Kê @ûjêeò ZúaâZe Kùf ö
1912 eê 1936ùe ÊZª IWÿògû _âù\g MV^
ùjaû _~ðý« IWÿò@û @ûù¦ûk^ Pûfê ejòfûö
1912 G_òâf 6 I 7 ZûeòLùe aâjà_êeùe
@^êÂòZ ‘C}k i¹òk^ú’e @Ác @]ôùag^ùe
aòjûe-IWÿògû _âù\g MV^Kê c]êaûaê aòùeû]
Keò[ôùfö ùi Kjò[ôùf– “aòâUògþ gûi^ @]ú^ùe
G_eò ùKøYiò RûZò ^ûjó ù~Cñcû^u _âZò IWÿògûe
ùfûKcû^uVûeê @]ôK @^ýûd I ^òŸðd aýajûe
_â\gð^ Keû~ûAQò; ~\òI ùicûù^ ^òùŸðûh ö”
AõfŠ iõi\e ùKùZK ibý c]ý c]êiì\^ \ûiuê
\éXÿ ic[ð^ RYûA [ôùfö C}k i¹òk^úe \gc
@]ôùag^ùe 1914ùe Wòùi´e 26 I 27 ùe
_ûekûùLcêŠò cjûeûRû Ké¾P¦â MR_Zòu \ßûeû
@ûùdûRòZ Rd_êe eûRû aòKâcù\a acðû Kjò[ôùf–
~\ò ùcûe Qò^Ü cÉK eûôùe eLû~ûG, ùcûe
\êAùMûWÿKê cû¦âûRe PòKò›ûkdùe eLû~ûG I ùcû
geúee MŠòKê aùwû_iûMeùe `òwò \ò@û~ûG ùZùa
K’Y cêñ aôQò ùaûfò Kêjû~ûA_ûeòa ? @ûc C}k
R^^ú aòlò¯ @aiÚûùe _Wÿò ejòQòö ùZYê C}k
R^^úe aòlò¯ûõg MêWÿòKe GKZâúKeY \eKûeö”
fWÿð KRð^ c¤ aòjûe-IWÿògû ^ìZ^ _âù\g MV^
iµKð ù e AõùeR ieKûeu ^ò ¿ ò K ê aò ù eû]
Keò[ôùf ö _âùZýK \òMeê eûR^úZòK ic[ð^ IWÿò@û
RûZúdZûaû\Kê @]ôK C›ûjòZ Keò[f ô ûö aòjûe-IWÿgò û
aýaiÚû_K ibûùe IWÿ@ò û ibýcû^u ù~ûM\û^ ÊZª
IWÿògû MV^ _âKâòdûKê @]ôK Zßeû^ßòZ Keò[ôfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
1912 ù`aédûeú 1 ZûeòLùe AõfŠe fWÿð
ibûùe bûeZe _ìaðZ^ aWÿfûUþ fWÿð KRð^ aòjûe-
IWÿògû _âù\g MV^Kê icûùfûP^û Keò Kjò[ôùf
“Gjû GK MêeêZe ZîUò– ~ûjû PòeiÚûdú ùjûA_ûeòa
^ûjó ö IWÿò@ûcûù^ ~\ò GK @ûù¦ûk^ _òâd RûZò
ùjûA[ûù«; ~ûjû ùicûù^ ^êj«ò, ùicûù^ @Ì
icdùe Zûu _âZòaû\ RùYA[ûù« ö”
cùMê - ùPciþù`ûWð LiWÿû :
1917 ciòjûùe bûeZ iPòa A.Giþ. cùMê
bûeZùe Êûd gûi^e aòKûg ^òcù« aWÿfûU fWÿð
ùPciþù`ûWÿðu ijòZ @ûùfûP^û Keòaû _ûAñ bûeZ
@ûiò [ ô ù fö 1917 Wò ù i´e 11ùe ‘C}k
i¹òk^ú’ Ze`eê c]êaûaêu ù^ZéZùß e iûZRY ibý
aògòÁ GK KcòUò KfòKZû Vûùe cùMê I ùPciþ
ù`ûWÿuð ê IWÿ@ò û bûhûbûhú @kMêWKòÿ e cògYâ iµKðùe
GK \ûaò_Zâ ù\A[ôùfö Kò«ê 1918ùe _âÉêZ
‘cùMê ùPciþù`ûWÿð LiWÿû’ùe IWÿògûe aòzò^Üûk
GKZâúKeY ^òcù« ùKøYiò ^òŸòðÁ gûi^ ù~ûR^û
^[ôfûö 1919 bûeZ @ûA^ùe c]ý IWÿò@ûcû^u
_ûAñ ùKøYiò iê a ò ] û eLû~ûA ^[ô f ûö Gjû
IWÿògûaûiúu c^ùe \êüL ù\A[ôfûö

65

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
iòjÜû _âÉûa :
1919ùe ‘C}k i¹ò k ^ú’e _ê e ú
@]ôùag^ùe aòjûe _âZ^ò]ô iyò\û^¦ iòjÜû Gaõ
K^òKû eûRû eûùR¦â b¬ù\Iuê ùK¦âùe icâûUu
aò]ûdK _eòh\ùe IWÿògû _âù\g MV^ \ûaò
CZþ[û_^ Keòaû ^òcù« @^êùeû] Keû~ûA[ôfûö
1920 ù`aédûeú 20ùe _eòh\ùe iòjÜû _âÉûa
ù\A[ôùf ù~ aw, cû¦âûR I ùK¦âúd _âù\gùe
[ôaû IWÿò@û bûhûbûhú @kMêWÿòKê aòjûe-IWÿògû
_âù\ge IWÿgò û WòbRò ^ùe cògûA \ò@û~ûC ö G[ô_ûAñ
GK ù~ûR^û _âÉêZ Keòaû ^òcò ieKûeú I
ùaieKûeú i\iýcû^ue GK còkòZ KcòUò ^ò~êq
Keû~òaû @ûagýK ö eûùR¦â^ûeûdY b¬ù\I Gjò
_âÉûaKê \éXÿ bûaùe ic[ð^ Keò[ùô fö iòjûÜ u _âÉûa
C_ùe bûeZ ieKûe iµéq _âûù\gòK ieKûeue
cZ Pûjó[ôùfö Kò«ê aw, cû¦âûR I ùK¦âúd _âù\g
ieKûe Gjò _âÉûaùe eûRò ùjûA^[ôùfö aòjûe-
IWÿògû ieKûe IWÿògûKê GK C_-_âù\g _ûjýû ù\aû
_ûAñ _âÉûa ù\A[ôùf ö Gjò aò`kZû IWÿò@û
@ûù¦ûk^Kê ZúaâZe Keò[ôfûö
(aògß^û[ Ke)
1921 ciò j ûùe aò j ûe-IWÿ ò g û aò ] û^
_eòh\ùe ibý aògß^û[ Ke I cû¦âûR aò]û^
66
https://www.ncertbooks.guru/
_eòh\ùe ibý ggòbhì Y e[ icÉ IWÿ@ò û bûhûbûhú
@kKê GK gûi^ @]ú^iÚ Keòaû _ûAñ _âÉûa @ûMZ
Keò[ôùf ö aògß^û[ Keu _âÉûa iµéq _eòh\ùe
MéjúZ ùjûA[ôfû, Kò«ê ggòbìhYu _âÉûaKê cû¦âûR
Mb‰ðe @Mâûjý Keòù\A[ôùf ö _eaðú icdùe
ùK¦âúd aò]ûdK _eòh\ùe _ŠòZ ^úkKY× \ûi I
bêa^û^¦ \ûi IWÿò@û bûhûbûhú @kMêWÿòKe
IWÿògûùe cògâY i_lùe ~êqò C_iÚû_^ Keò[ôùf ö
`òfò_þ W`þ KcòUò :
\úNð \ò^ ]eò M¬ûce IWÿò@û ùfûK IWÿògû
ijòZ cògòaûKê \ûaò Keò @ûiê[ôùf iê¡û cû¦âûR
ieKûeu cù^ûaéòùe ùKøYiò _eòað^ ùjûA ^
[ôfûö IWÿògûaûiúu aûe´ûe \ûaò `kùe AõùeR
ieKûe 1924 ùghbûMùe GK \êA RYò@û KcòUò
^ò~q
ê Kùfö M¬ûce IWÿgò ûùe cògYâ \ûaòe ~[û[ðZû
@^ê¤û^ Keòaû_ûAñ MVòZ Gjò KcòUùò e MWÿRûZ eûRý
icìje _fòUòKûfþ GùR iò.Gfþ. `òfò_þ I cû¦âûR
ù_âiùò W^þieò ùafû Ròfûä e Ròfûä _ûk G.iò.W`þ i\iý
[ôùf ö Gjò KcòUò “`òfò_þ W`þ KcòUò” ^ûcùe
_eòPòZö Gjò KcòUò ^òKUùe cjûeûRû Ké¾P¦â
MR_Zò ajê HZòjûiòK Z[ý _eòùahY Keò IWÿò@û
bûhûbûhú @kKê IWÿògû ijòZ cògûAaû _ûAñ \éXÿ
~êqò C_iÚû_^ Keò[ôùfö
Zûu ~êqò \ßûeû _âbûaòZ ùjûA “`òfò_þ W`þ
KcòUò” ÊZª C}k _âù\g MV^ ^òcù« iê_ûeòi
Keò[ôùf ö cû¦âûR ieKûe GjûKê aòùeû] Keòaûeê
Gjû Kû~ðýKûeú ùjûA _ûeòfû^ûjòñ; Kò«ê Gjû \lòYe
c¬êhû, Rk«e I _ûekûùLcêŠò @û\ò @ke
R^iû]ûeYuê _âbûaòZ Keò[f ô û Gaõ ùicûù^ C}k
_âù\g MV^ ^òcù« ùicû^u @ûù¦ûk^ @ûe¸
Keò[ôùfö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
iûAc^ Kcòg^ :
1928 ciòjû ù`aédûeú 3 ZûeòLùe
iûAc^ Kcòg^ bûeZùe _\û_ðY Keò[f ô û ö iûAc^
Kcòg^Kê bûeZúd KõùMâi I IWÿògûe _âûù\gòK
KõùMâi aûi¦ Keò[ôfû Kò«ê Kcòg^Kê C}k
i¹òk^úe ibýcûù^ _ûU^û Vûùe ÊûMZ i´¡ð^û
RYûA[ôùfö eûùR¦â ^ûeûdY b¬ù\I, aâR iê¦e
\ûi I flàú]e cjû«ò Kcòg^u ^òKUùe ÊZª
IWÿògû _âù\g \ûaò C_iÚû_^ Keò[ôùf ö iûAc^
Kcòg^ cû¦âûRùe _jôfû _ùe Ké¾P¦â MR_Zò
Zûuê iûlûZKeò ÊZª _âù\g MV^ ^òcù« akòÂ
~ê q ò C_iÚ û _^ Keò [ ô ù fö iûAc^ Kcò g ^u
jé\ùaû] ùjûA[ôfû ù~ ißZª IWÿògû MV^ \ûaòe
i~ZÜ aòPûe I _âKòâdûKeY Keòaû @Zý« Reêeú ö
@Ufò iaþ KcòUò :
ÊZª IWÿògû _âù\g iµKðùe cZûcZ ù\aû
^òcù« iûAc^ Kcòg^e @^ýZc i\iý iò.@ûeþ.
@Uþ f ò u @¤lZûùe GK iaþ K cò U ò MV^
Keû~ûA[ôfûö Gjûe @^ý i\iýcûù^ [ôùf ùK¦âúd
aò]ûdK ibûe i\iý WKÖe iêeIßûŸòð Gaõ aòjûe
IWÿgò û aò]û^ _eòh\e IWÿ@ò û i\iý eûùR¦â ^ûeûdY
b¬ù\I I flàú]e cjû«òö KcòUòe iê_ûeòi [ôfû–
“IWÿ@ò û cû^ue \ûaò ~êq~ò êq Gaõ ÊZª iûaðR^ú^
cZö” Gjò iaþKcòUò IWÿgò û WòbRò ^, @^êMêk, awe
ùc\ò^ú_êe, cû¦âûR ù_âiòùW^þiòe M¬ûc @k I
ùK¦âúd _âù\ge LWÿò@ûk @kKê GKZâ Keò GK
ÊZª IWÿògû _âù\g MV^ _ûAñ iê_ûeòi Keò[ôfûö
Kò«ê Gjû cû¦âûR ieKûeu aòùeû] ù~ûMêñ Kû~ðýKûeú
ùjûA _ûeò ^[ôfûö
_â[c ùMûf ùUaêf ùa÷VK :
1930 ciòjû ^ùb´e 12eê 1931
Rû^êdûeú 19 _~ðý« fŠ^Vûùe @^êÂòZ _â[c
67
https://www.ncertbooks.guru/
ùMûf ùUaêf ùa÷VKùe aòjûe-IWÿògû ieKûeu
\ßûeû cù^û^úZ ùjûA IWÿò@ûcû^ue _âZò^ò]ôeìù_
_ûekûùLcêŠò cjûeûRû Ké¾P¦â MR_Zò ù~ûM
ù\A[ôùf ö AõfŠùe ùMûf ùUaêf ùa÷VKùe I
Gjû aûjûùe ùi \éXÿ bûaùe IWÿò@ûcû^u ÊZª
_âù\g MV^ \ûaò C_iÚû_òZ Keò[ùô f ö G iõKâû«ùe
ùi “IWÿò@ûcû^u \ûaò I ~êqò” ^ûcK GK _êÉòKû
ùa÷VKe _âZò^ò]ôcû^uê aòZeY Keò[ôùf ö Gjû
aýZúZ fŠ^Vûùe Ké¾P¦â AõfŠe bûeZ iPòa
iûcêGfþ ùjûeþuê iûlûZ Keò IWÿò@ûcû^ue \ûaò
iµKðùe @aMZ KeûA[ôùf ö 1931 Rû^êdûeú
16 ZûeòLùe cjûeûRû Ké¾P¦â GK HZòjûiòK bûhY
cû]ýcùe ÊZª IWÿògû _âù\g MV^e ù~øqòKZû
C_iÚû_òZ Keò[ôùfö
Zêc _ûAñ Kûc
ùMûfùUaêf ùa÷VK Pûfò[ôaû ùaùk AõfŠe
_â]û^cªú KòG [ôùf ?
cjûeûRû Ké¾P¦âu @KûUý ~êqò I @Kæû«
_eògâc ù~ûMê AõùeR ieKûe IWÿò@ûcû^ue ÊZª
_âù\g MV^ \ûaòKê ÊúKûe Keò[ôùfö Gjû\ßûeû
c]êiì\^ \ûiu \úNð KVò^ _eògâcKê `k_âiì
Keòaûùe MR_Zò ic[ð ùjûA[ôùfö
Gjû IWÿò@ûcû^u _ûAñ [ôfû Mað I Cfäûie aòhdö
KõùMâi _â[c ùMûf ùUaêf ùa÷VK aRð^ Keò[ôaû
iÚùk cjûeûRû Ké¾P¦â G[ôùe ù~ûMù\A ÊZª
IWÿògû MV^ _ûAñ ù~Cñ @a\û^ ù\AMùf Zûjû
IWÿògûaûiúu PòeiàeYúd ùjûAejòaö
RûZúd KõùMâiùe IWÿògû _âiw :
1931 cûyð 29ùe KeûPúVûùe @^êÂòZ
RûZúd KõùMâie @]ôùag^ùe IWÿgò ûe _âZ^ò ]ò cô ûù^
ÊZª IWÿògû MV^ \ûaò iµKðùe cjûZàû Mû§úuê
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
@aMZ KeûA[ôùf ö Mû§òRú Gjò \ûaò_Zâ ò _ì‰ð ic[ð^
_âKûg Keòaû ijòZ \ßòZúd ùMûfþ ùUaêf ùa÷VKùe
Gjò _âiw CZþ[û_^ Keòùa ùaûfò _âZgò Zî ò ù\ùf ö
1931 ùc 3 ZûeòLùe IWÿògû _âûù\gòK KõùMâi
ibûùe GK _é[Kþ IWÿògû _âù\g _âZòÂû _ûAñ
ieKûeu C_ùe Pû_ _KûAaûKê jùeKé¾ cjZûau
\ßûeû @ûMZ _âÉûa iaði¹Z Kâùc MéjúZ ùjûA[ôfû ö
iaê Éeùe G aòhdùe KâcûMZ bûùa @ûùfûP^û
Keòaû _ûAñ _ŠòZ ^úkKY× \ûiu @¤lZûùe GK
KcòUò MV^ KeûMfû ö Gjò KcòUeò @^ý i\iýcûù^
[ôùf ùMû_a§ê ùPø]êeú, fòweûR _ûYòMâûjú,
ggòbhì Y e[, ^òe¬^ _ ^ûdK, cêK¦ê _âiû\ \ûi,
aòPZò âû^¦ \ûi I flàú ^ûeûdY cògâ ö Gjò_eò bûùa
RûZúd KõùMâi ÊZª IWÿògû _âù\g MV^ _âKòâdûKê
_ì‰ð ic[ð^ ù\fû ö
iúcû ^ò¡ðûeY KcòUò :
1931 ciòjû ùiù_Ö´e 13ùe bûeZ
ieKûe Zò^ò i\iý aògòÁ GK iúcû ^ò¡ðûeY KcòUò
^ò~êq Keò[ôùfö Gjò KcòUòe @¤l [ôùf iûcêGf
I’Wù^f I @^ý \êA RY ibý [ôùf aù´e
GP.Gc.ùcùj û I @ûiûce Uò.@ûe `êK^ö Gjò
KcòUòùe cjûeûRû Ké¾P¦â MR_Zò ^ûeûdY ù\a,
iyò\û^¦ iòjÜû I iò.bò.Giþ ^eiòõj eûRê ijù~ûMú
i\iý eìù_ ejò[ôùf ö Gjò icdùe ùZfêMêcûù^
cû¦âûReê IWÿògûKê ùKøYiò @k jÉû«e Keû~òa
^ûjó ùaûfò \é X ÿ cZù_ûhY Keò [ ô ù fö Kò « ê
_ûekûùLcêŠò cjûeûRûu ic[ð^ Gaõ ù_âeYûùe
_ûekûùLcêŠeò IWÿ@ò û cûù^ Gaõ _ûekûùLcêŠò C}k
jòùZ÷hYò ú icûRe ibýcûù^ IWÿgò ûùe _ûekûùLcêŠKò ê
cògûA ù\aû _ûAñ \éXÿ bûaùe I’Wù^f KcòUò
@ûMùe \ûaò RYûA [ôùfö cjûeûRû ^òùR Zûu
68
https://www.ncertbooks.guru/
Rcò\ûeúKê IWÿògûùe cògûA ù\aû_ûAñ @û_âûY ùPÁû
Keò[ôùfö
I’Wù^f KcòUòe ^ò¡ðûeY IWÿò@ûcû^uê iµì‰ð
bûùa i«êÁ Keò ^[ôfû, KûeY G[ôùe _âÉûaòZ
IWÿògû _âù\geê _ûekûùLcêŠò, c¬êhû, ùc\ò^ú_êe
Gaõ iòõjbìcòKê aû\ \ò@û~ûA[ôfûö Gjûe _âZòaû\
Keòaû _ûAñ 1932 ciòjû @MÁ 21ùe aâj_à eê Vûùe
flà ú ]e cjû«ò u @¤lZûùe ijeùe C}k
i¹òk^úe GK Reêeú @]ôùag^ @^êÂZò ùjûA[ôfûö
Gjò @]ôùag^ùe I’Wù^f KcòUeò _âZKò kì ^ò¡ûð eY
aò ù eû]ùe aWÿ f ûUuê @aMZ KeûAaû _ûAñ
_ûekûùLcêŠò cjûeûRûu @]ô^ûdKZßùe GK KcòUò
MXÿû~ûA[ôfûö Gjò KcòUò 1932 ciòjû ùiù_Ö´e
17 ZûeòLùe iòckû Vûùe aWÿfûU fWÿð Ißfò w
ò Wþ ^þuê
iûlûZ Keò[ôùfö Gjû _ìaðeê 1932 ùiù_Ö´e
2ùe aòjûe-IWÿògû aò]û^ _eòh\ùe ùaieKûeú
i\iýcû^u \ßûeû IWÿògû iúcû ^ò¡ðûeY KcòUòe
@ù~øqòK ^ò¿òe ^ò¦û Keû~òaû ijòZ Zêe« GK
_é[Kþ IWÿògû _âù\g MV^ _ûAñ flàú]e cjû«òu
\ßûeû @ûMZ I c]ê_êe eûRûu \ßûeû iõùgû]ôZ _âÉûa
icÉ ùaieKûeú i\iýu\ßûeû iaði¹Z bûùa
MéjúZ ùjûA[ôfû ö
ieKûeu ùgßZ_Zâ :
ZéZúd ùMûf ùUaêfþ ùa÷VK _ùe 1932
Wòùi´e 24ùe bûeZ iPòa iûcêGfþ ùjûeþ bûeZ
_ûAñ CŸòÁ iû´ò]û^òK aýaiÚû @^ê~ûdú GK _é[K
IWÿògû _âù\g MV^e ùNûhYû Keò[ôùf ö
1933 cûyð 17 ZûeòLùe ÊZª IWÿògû
_âù\g MV^ iµKðùe AõùeR ieKûeu GK ùgßZ
_Zâ _âKûg _ûA[ôfûö G[ôùe IWÿògû GK eûRý_ûk
gûiòZ _ì‰ûð w _âù\g eìù_ MVòZ ùja ùaûfò CùfäL
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Keû~ûA[ôfû Gaõ _âÉûaòZ IWÿògûe ùlZâ`k 33
jRûe aMð cûAfeê jâûi Keû~ûA 21,545 aMð
cûAf eLû~ûA[ôfûö Gjò ùgßZ_Zâùe IWÿgò û _âù\geê
Rd_êe Gaõ _ûekûùLcêŠòKê aû\ \ò@û~ûA[ôfûö
c]êi\ì ^u iaòùgh @ûùa\^ Kâùc 1933 RêfûA
3 ZûeòLùe fŠ^ Vûùe iûcêGfþ ùjûeþuê ^òKUùe
_ûekû cjûeûRû, Ké¾P¦â MR_Zò, LfäúùKûU eûRû
eûcP¦â cŸðeûR I bMaû^ \ûi _âcêL IWÿògû iúcûe
_ê^ü^ò¡ûð eY _ûAñ \ûaò C_iÚû_^ Keò[ùô f ö AõùeR
ieKûe Rd_êee cògâY _ûAñ eûRò ùjûA[ôùf, Kò«ê
_ûekûùLcêŠòe cògâY _ûAñ @cw ùjûA[ôùf ö
1934 ù`aédûeú 4ùe c]êiì\^ \ûiu
_eùfûK Mc^ _ùe ùijò ahð ù`aédûeú 11ùe
KUKVûùe M¬ûce c]ê i ì \ ^ _ûYò M â û júu
ibû_ZòZùß e @^êÂZò C}k i¹òk^úe @]ôùag^ùe
Zâùdûaòõg _ûekûùLcêŠò I Gaõ Rd_êe Rcò\ûeú
IWÿògûùe cògûAaû _ûAñ \ûaò Keû~ûA[ôfûö
_ûekûùLcêŠòe @]ôKûõg ùfûK ùZfêMê
ùjûA[ôaûeê AõùeR Kðé_l GjûKê IWÿògûKê jÉû«e
KeòaûKê eûRòùjûA ^ [ôùf, ùZYê cjûeûRû KéÁP¦â
Zûue Rcò\ûeúKê cû¦âûR I IWÿògû c]ýùe aòbûR^
Keòaû_ûAñ _âÉûa ù\A[ôùfö _ûekûùLcêŠò ije
iùcZ Zûu Rcò\ûeúe KòQò @õg IWÿògûùe cògûAaû
_ûAñ ùi _âÉûa ù\A[ôùf ö
C}k i¹ò k ^ú\ß û eû @]ô K ûe_â û ¯ ùjûA
cjûeûRû Ké¾P¦â MR_Zò 1934 ùc cûieê
\úNðKûk fŠ^ùe @aiÚû^ Kùf Gaõ IWÿògûùe
iúcû ^ò¡ûð eY iµKðùe bûeZ Z[û cû¦âûR ieKûeue
v v v
69
https://www.ncertbooks.guru/
Zúaâ aòùeû] iùß iù«ûhR^K bûùa iúcû iÚeò úKéZ
Keò Rd_êe Rcò\ûeú I _ûekûùLcêŠò Rcò\ûeúe
GK @õg IWÿògûe iúcûùe @«bêðq Keò_ûeòùfö
còkòZ iõi\úd KcòUò :
1933 ciò j û G_â ò f cûiùe aâ ò U ò g
_ûfðûùce Cbd Méje 16 RY i\iýuê ù^A
fWÿð fò^þfò[þùMûu @¤lZûùe GK ‘còkòZ iõi\úd
KcòUò’ MV^ Keû~ûA[ôfûö 1934 ^ùb´eùe
KcòUò Zûu aòaeYúùe ùgßZ_Zâùe ùNûhòZ ^ìZ^
IWÿògû _âù\g ijòZ iúcû ^ò¡ðûeY KcòUò _âÉûaòZ
Rd_êe Rcò\ûeúe @õg, Rk«e iûfòjû Gaõ
_ûekûùLcêŠò ije iùcZ _ûekûùLcêŠò Rcò\ûeúe
GK @õgKê ù~ûM Kfû ö Gjû\ßûeû ùgßZ_Zâùe [ôaû
IWÿgò ûe ùlZâ`k 21,555 aMð cûAfeê aé¡ò _ûA
32,695 aMð cûAf ùjfûö
1935 bûeZ gûi^ @ûA^ Gaõ ÊZª
IWÿògû _âù\g MV^ :
1935 ciòjûùe AõùeR ieKûeu \ßûeû
_âYúZ ùjfû “bûeZ gûi^ @ûA^”ö Gjò @ûA^e
]ûeû 289 @^êiûùe IWÿgò ûKê ^ìZ^ _âù\g bûaùe
ÊúKéZò \ò@ûMfûö 1936 cûyð 3 ZûeòLùe “bûeZ
gûi^ (IWÿògû MV^) ^òùŸðg 1936” AõùeR
icâûUu \ßûeû ùNûhòZ ùjfû ö `kÊeì_ 1936
ciòjû G_âòf 1 ZûeòLùe iéÁòùjfû IWÿò@ûcû^ue
Pòe B_þiòZ ÊZª IWÿògû _âù\gö Gjò\ò^Uò _âùZýK
IWÿò@ûcû^u _ûAñ Mað I ùMøeae \ò^ö ajê \ò^e
LŠòZ C}kR^^ú Zû’e ae_êZâcû^ue ùPÁû I
akò\û^ ù~ûMê iµì‰ð ùjûA_ûeò[ôfûö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. ^òcÜfòLôZ _âùZýK _âgÜe Ce 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) C}k i¹òk^úe @Ác @]ôùag^ùe c]êiì\^ \ûi Gaõ \gc @]ôùag^ùe Rd_êee eûRû
aòKâcù\a acðû K’Y Kjò[ôùf ?
(L) iòjÜû _âÉûa iµKðùe GK iõlò¯ Uò_þ_Yú ùfL ?
(M) `òfò`þ W`þ KcòUò ùKùa, KûjóKò I Kò_eò MVòZ ùjûA[ôfû ?
(N) _â[c ùMûfùUaêf ùa÷VKùe bûM ù^aûKê ~ûA[ôaû icdùe AõfŠùe Ké¾P¦â MR_Zòu
Kû~ðýûakú K’Y [ôfû ?
(O) I’Wÿù^fþ KcòUò KûjóKò I Kò_eò MVòZ ùjûA[ôfû Gaõ IWÿò@ûcûù^ KûjóKò Gjûe ^ò¿òùe i«êÁ
ùjûA ^[ôùf ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) iûAc^ Kcòg^ bûeZ MÉùaùk C}k i¹òk^úe ibýcûù^ ùKCñVûùe I KûjóKò Zûuê
ùbUò[ôùf ?
(L) @Uþfò iaþ KcòUòùe IWÿò@û i\iý ùKCñcûù^ [ôùf ?
(M) @Uþfò iaþ KcòUòùe ùKCñ @kKê ù^A IWÿògû _âù\g MV^ _ûAñ iê_ûeòi Keò[ôfû ?
(N) ùKùa I ùKCñVûùe ÊZª IWÿògû _âù\g MV^ iµKðùe cjû™û Mû§úuê @aMZ Keû~ûA[ôfû ?
(O) I’Wÿù^fþ KcòUò _âÉûae _âZòaû\ Keòaû _ûAñ ùKùa Gaõ ùKCñVûùe C}k i¹òk^úe Reêeú
@]ôùag^ aiò[ôfû ?
(P) ÊZª IWÿògû _âù\g MV^ iµKðùe ùgßZ_Zâ ùKùa _âKûg _ûA[ôfû Gaõ G[ôùe _âÉûaòZ
IWÿògûe ùlZâ`k ùKùZ [ôfû ?
(Q) ùgßZ_Zâùe _âÉûaòZ IWÿògûeê ùKCñ @k MêWÿòK aû\þ \ò@û~ûA[ôfû ?
(R) còkòZ iõi\úd KcòUò ùgßZ_Zâ _âÉûaòZ IWÿògû ijòZ ùKCñ @k ù~ûMKfû ?
(S) bûeZ gûi^ @ûA^ 1935e ùKCñ ]ûeûùe IWÿògûKê GK _é[K _âù\g bûùa ÊúKéZò \ò@ûMfû
Gaõ ùKùa “bûeZ gûi^ (IWÿògû MV^) ^òùŸðg 1936” ùNûhòZ ùjfû ö
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) aw, cû¦âûR I ùK¦âúd _âù\g ieKûe iòjÜûu _âÉûa @Mâûjý Keòaû _ùe aòjûe-IWÿògû ieKûe
IWÿògû _ûAñ K’Y _âÉûa ù\A[ôùf ?
(L) `òfò_þ W`þ KcòUò i\iý `òfò_þu _\aú K’Y [ôfû ?
(M) Ké¾P¦â MR_Zò ùKCñVûùe iûAc^ Kcòg^uê ùbUò[ôùf ?
70

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(N) ùK¦âúd aò]ûdK _eòh\e ùKCñ i\iý @Uþfò iaþ KcòUòe i\iý [ôùf ?
(O) _é[Kþ IWÿògû _âù\g _âZòÂû _ûAñ ieKûeu C_ùe Pû_ _KûAaûKê IWÿògû _âûù\gòK KõùMâi
ibûùe KòG _âÉûa @ûMZ Keò[ôùf ?
(P) I’Wù^f KcòUò ùKùa ^ò~êq ùjûA[ôfû ?
(Q) _ûekûùLcêŠeò ùKCñ @^êÂû^ _ûekûùLcêŠKò ê IWÿgò ûùe cògûAaû _ûAñ I’Wÿù^f KcòUò ^òKUùe
\ûaò Keò[ôùf ?
(R) ZéZúd ùMûfþ ùUaêfþ ùa÷VK _ùe KòG _é[Kþ IWÿògû _âù\g MV^e ùNûhYû Keò[ôùf ?
(S) còkòZ iõi\úd KcòUò _âÉûaùe IWÿògûe ùlZâ`k ùKùZ aMðcûAfKê aé¡ò Keû~ûA[ôfû ?
(T) ÊZª IWÿògû _âù\g ùKùa iéÁò ùjfû ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfLö
(K) Kûjû ù^ZéZßùe C}k i¹òk^úe iûZRYò@û KcòUò \ßûeû cùMê I ùPcþiþù`ûWÿðuê \ûaò_Zâ
\ò@û~ûA[ôfû ?
(i) Ké¾P¦â MR_Zò (ii) aòKâcù\a gcðû
iii) c]êiì\^ \ûi (iv) eûùR¦â ^ûeûdY b¬
(L) KòG cû¦âûR aò]û^ _eòh\e i\iý [ôùf ?
(i) aògß^û[ Ke (ii) ggòbìhY e[
(iii) ^úkKY× \ûi (iv) bêa^û^¦ \ûi
(M) `òfò_þ-W`þ KcòUò ùKùa ^ò~êq ùjûA[ôfû ?
(i) 1919 (ii) 1921 (iii) 1924 (iv) 1928
(N) ùKùa cjûeûRû Ké¾P¦â AõfŠùe ÊZª IWÿògû iµKðùe GK HZòjûiòK bûhY ù\A[ôùf ?
(i) 1930 ^ùb´e 12 (ii) 1931 Rû^êdûeú 16
(iii) 1931 Rû^êdûeú 19 (iv) 1933 RêfûA 3
(O) KòG I’Wù^f KcòUòe ijù~ûMú i\iý ^ [ôùf ?
(i) iyò\û^¦ iòjÜû (ii) iò.bò.Giþ. ^eiòõj eûRê
(iii) Ké¾P¦â MR_Zò (iv) c]êiì\^ \ûi
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö
v v v

71

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_c _ûV
ÊZª IWÿògû _âù\ge _âZòÂû
@ù^K NûZ _âZòNûZ ù\A IWÿò@û
@ûù¦ûk^ Zûe flý iÚkùe _jô _ûeò[f ô ûö
ÊZª IWÿgò û _âù\g MV^e AZòjûi aûÉaòK
iõNhðcd ö IWÿò@û ù^Zûcû^ue @Kæû«
C\ýc `kùe ÊZª IWÿògûe MV^ Kû~ðý
i¸a ùjûA _ûeò[f ô ûö 1936 ciòjû G_âf ò
1 ZûeòLùe c]êiì\^ \ûi I cjûeûRû
Ké¾P¦â MR_Zòue Ê_Ü aûÉaùe _eòYZ
ùjûA[ôfû ö
(ùeùb^þiû KùfR)
1935 bûeZ gûi^ @ûA^ùe IWÿgò ûKê ^ìZ^
_âù\g bûaùe AõùeR ieKûe ÊúKéZò _â\û^
Keò[ùô fö KUK, _êeú, aûùfgße, i´f_êe, M¬ûc
I ùKûeû_êU @û\ò 6Uò Ròfûä Kê ù^A Gjò ^ìZ^ _âù\g
MVòZ ùjfûö Gjûe eûR]û^ú KUKVûùe _âZòÂòZ
ùjfûö Gjûe @ûdZ^ [ôfû 32,695 aMðcûAf
I ùfûKiõLýû [ôfû 8,043,681ö ùK¦âúd
_âù\geê LWÿò@û, _\à_êe, aògûLû_ûUYû GùR^þiòeê
Rd_êe Rcò\ûeú I _ ûwú cû¦âûR ù_âiòùW^èòeê
Nêciê e, @ûÄû, ùiûeWÿû, ùKû\kû I QZâ_eê @Yû~ûA
(iûeþ R^þ @Áò^þ jaûKþ)
IWÿògû _âù\g ijòZ cògû~ûA[ôfû ö Z[û_ò IWÿò@û
cûù^ Pûjó[ôaû ùicû^ue @ûKûOþlòZ IWÿògû _âù\g IWÿògûe _â[c eûRý_ûk bûaùe iûeþ R^þ @Áò^þ
MVòZ ùjûA _ûeòfû^ûjóö ùc\ò^ú_êe, `êfSe, jaûKþuê g_[_ûV KeûA[ôùfö AõfŠe icâûU I
ùiûcù_Uû, c¬êhû @û\ò @ù^K IWÿò@û bûhûbûhú bûAiþeûdu gêùbzûaûðû C_iÚòZ R^Zûu i¹êLùe
@k IWÿògû aûjûùe ejòMfû ö _ûV Keû~ûA[ôfû ö
ùeùb^þiû KùfRe jfþùe 1936 G_òâfþ ÊZª IWÿgò û _âù\g MV^ @aieùe cjûeûRû
1 ZûeòLùe GK @ûWÿ´e_ì‰ð C›aùe ùfûKcû^u Ké¾P¦â MR_Zò ^ûeûdY ù\I KUKe aûeaûUú
@bìZ_ìað @û^¦ Cfäûi c¤ùe ^ìZ^ IWÿògû _âù\g \êMðùe GK aògûk ùbûRòe @ûùdûR^ Keò ajê
@û^ê Â û^ò K bûùa C\þ N ûUò Z ùjfû ö _ûU^û cû^ýMYý aýqòuê @û_ýûdòZ Keò[ôùfö @agý Gjò
jûAùKûUðe cêLý aòPûe_Zò iûeþ ùKûUþù^ ùUùefû i`kZû ù\Lôaû _ìaeð ê Kêkaé¡ c]êi\ì ^u cjû_âdûY
72

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
ùjûA ~ûA[ôfûö Zûu _ìað_êeêhcû^ue @\éÁ
ù_âeYûùe ùi ÊZª IWÿgò û _âù\g MV^ _ûAñ C\ýc
KeòQ«ò ùaûfò cjûeûRû Ké¾P¦â cZ aýq Keò[ùô fö
(Ké¾P¦â MR_Zò ^ûeûdY ù\I)
^òaðûPòZ ieKûe MVòZ ùjaû _~ðý« ^ìZ^
IWÿgò ûe gûi^ \ûdòZß eûRý_ûk I Zûu \ßûeû cù^û^úZ
ùKûWÿòG RY i\iýuê ù^A MVòZ GK C_ù\Áû
_eòh\ C_ùe ^ýÉ Keû~ûA[ôfû ö Gjò _eòh\ùe
ùKøYiò Kû~ðýKûeú _eòh\ aû cªú_\ ^[ôfû ö
aÉêZü eûRý_ûk IWÿògûe gûi^ cêLý ejòùf Gaõ
flàú]e cjû«òuê C_ù\Áû _eòh\e C_ibû_Zò
bûùa cù^û^úZ Keû~ûA[ôfû ö Gjò _eòh\uê _âù\g
MV^ _ìaðeê GK _âûù\gòK aò]û^ibûùe IWÿògûe
ùKøYiò @ke _âZ^ò ]ò Zô ß Keò[aô û i\iýcû^u c¤eê
iZe RYuê Gaõ Zò^òRY ieKûeú i\iýuê
cù^û^úZ Keû~ûA[ôfû ö
_ìaðeê 1933 Rê^þ 24ùe ieKûeu \ßûeû
R^þ @Áò^þ jaûKþu @¤lZûùe IWÿògû _âûgûi^òK
KcòUò MVòZ ùjûA[ôfû ö G[ôùe @¤lu aýZúZ
c]êiì\^ \ûiu iùcZ ^’RY i\iý ejò[ôùf ö
Gjò KcòUò 1933 Wòùi´e 20ùe ^ìZ^ _âù\g
MV^ i´§úd aòb^ò Ü iciýûMêWKòÿ e icû]û^ ^òcù«
ù\A[ôaû MêeêZß_ì‰ð _âÉûa ^ìZ^ IWÿògûe gûi^
^òcù« ijûdK ùjûA[ôfû ö Gjò KcòUòùe c]êiì\^
\ûiu cìfýaû^ _eûcgð I iKòâd ijù~ûM [ôfû,
ißZª IWÿògû _âù\g MV^ \òMùe Zûue ùgh
J_PûeòK Kû~ðý ö
Zêc _ûAñ Kûc
@û[ôðK ißûaf´^gúkZû i´§ùe c]êiì\^ \ûiu
Pò«û]ûeûe GK icúlûcìkK @ûùfûP^û Ke ö
1935 ciòjû bûeZ gûi^ @ûA^ @^êiûùe
IWÿògû _âûù\gòK aò]û^ibû_ûAñ 1937 ciòjûùe
^òaûð P^ KeòaûKê iÚeò Keû~ûA[ôfû ö RûZúd KõùMâi
Gjò @ûA^e ùKùZK ZîU_ò ‰ì ð ^úZòe aòùeû] Keê[ùô f
iê¡û RûZúd Êû[ð \éÁòeê ^òaðûP^ fXÿòaû _ûAñ iÚòe
Keò[ôfûö ÊZª IWÿògû _âù\ge _â[c aò]û^ibûe
icê\ûd hûVòGUò @ûi^ c¤eê Q_^Uò _âZýlbûùa
^òaðûPòZ i\iýu _ûAñ I PûeòUò eûRý_ûku \ßûeû
cù^û^úZ i\iýu _ûAñ CŸòÁ [ôfû ö 1937
Rû^êdûeú 18 eê 23 ZûeòL _~ðý« Q_^Uò @ûi^
_ûAñ ^òaûð P^ @^êÂZò ùjfû ö RûZúd KõùMâi aýZúZ
Gjò ^òaðûP^ùe _âZò\ߦßòZû Keê[ôaû @^ý _âcêL
\kMêWÿòK [ôùf _ûekûùLcêŠò cjûeûRû Ké¾P¦â
MR_Zòu ù^ZéZßû]ú^ RûZúd \k, K^òKû eûRû
ùg÷ùk¦â ^ûeûdY b¬ù\Iu iõ~êq \k I Lfäùò KûU
(K^òKû eûRû ùg÷ùk¦â ^ûeûdY b¬ù\I)

73

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
eûRû eûcP¦â cŸðeûRu ißû]ú^ \k ö Gjû aýZúZ
ùKùZK ^òŸkð úd _âû[ðú c¤ Gjò ^òaûð P^ùe _âZ\ò ¦ß Zòß û
Keò[ôùf ö Gjò ^òaðûP^ùe KõùMâi QZògUò @ûi^
fûb Keò[ôfûö IWÿògûùe RûZúd \k I iõ~êq \k
~[ûKâùc PûeòUò I Q’Uò Gaõ Êû]ú^ \k I ^òŸðkúd
_âû[ðú \gUò @ûi^ùe aòRdú ùjûA[ôùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
Rcò\ûe I eûRcû^u \ßûeû ^ýûi^ûfòÁ _ûUòð Gaõ
dê^ûAùUWþ _ûUòð _eòPûkòZ ùjûA[ôfûö (aògß^û[ \ûi)

^òaðûP^ _ùe KõùMâi GKK iõLýûMeòÂ \k
ùjûA[ôùf iê¡û cªòcŠk MV^ KeòaûKê eûRò ùjûA
^[ôfû ö KûeY KõùMâi @ûguû Keê[fô û ù~ 1935
bûeZ gûi^ @ûA^ùe eûRý_ûkuê \ò@û~ûA[ôaû
aòùgh lcZû \ßûeû cªòcŠke lcZû iuêPòZ
ùjûA~ò a ö KõùMâ i ijò Z @ûùfûP^û aò ` k
ùjaû_ùe eûRý_ûku ^òcªY Kâùc cjûeûRû Ké¾P¦â
MR_Zò ^ûeûdY ù\a iõLýûfNê ibýu ic[ð^ùe
1937 G_òâfþ 1 ZûeòLùe cªòcŠk MV^ Kùfö
ùi ùjùf ÊZª IWÿògûe _â[c _â]û^cªúö cû§ûZû
ùMûeûPû¦ _ ^ûdK I ùcøfaú fZò`êe ùejcû^
Gjò cªòcŠkùe @^ý \êARY cªú [ôùf ö Mb‰ðe
ùRù^eûfþu _âûù\gòK cªòcŠkMêWKòÿ _âZò ijù~ûM
_ùe KõùMâi cªòcŠk MV^ KeòaûKê eûRò ùjaûeê
1937 RêfûA 13 ZûeòLùe cjûeûRû Ké¾P¦âu
cªòcŠk AÉ`û ù\A[ôfûö
KõùMâi Kû~ðýKûeú KcòUò IWÿògûùe KõùMâi
aò]ûdK \kù^Zû aògß^û[ \ûiuê cªòcŠk MV^
KeòaûKê @^êcZò ù\ùfö Mb‰ðeu J_PûeòK ^òcªY
_ùe 1937 RêfûA 19 ZûeòL \ò^ aògß^û[ \ûg
_â]û^cªú eìù_ g_[ MâjY Kùfö _â]û^cªúu
aýZúZ @^ý \êA RY cªú ^òZýû^¦ Kû^ê^þùMû I
74
ùaû]eûc \ê ù a Gaõ Pûeò R Y _ûfð û ùcûeò
ùiùKâ U ûeú ~\ê c Yò cweûR, RM^Ü û [ cò g â ,
_ýûeògue eûd I eû]û^û[ aògßûieûd g_[ MâjY
Keò[ùô fö 1937 RêfûA 28ùe ùeùb^èû KùfR
jfþùe @ûjìZ _â[c aò]û^ibûe _â[c @]ôùag^ùe
cêK¦ê _âiû\ \ûi I ^¦Kòùgûe \ûi ~[ûKâùc aûPÆZò
I C_aûPÆZò eìù_ ^òaðûPòZ ùjûA[ôùfö
\ßòZúd aògß~ê¡ @ûe¸ ùjaûe @Ì\ò^ _ùe
KõùMâi cªòcŠk AõùeR ieKûeu ~ê¡^úZò
aòùeû]ùe _âZaò û\ Keò 1939 ^ùb´eùe AÉ`û
ù\A[ôùfö Gjò cªòcŠk ~\òI \êA ahð iûùXÿ
Zò^òcûi _ûAñ ieKûe PkûA[ôfû; Z[û_ò eûRÊ,
@û[ð^úZòK, iûcûRòK, iû´ò]û^òK I eûR^úZòK @û\ò
ùlZâùe ajê `k_â\ Kû~ðý Keò_ûeò[ôfûö KõùMâi
cªòcŠk AÉ`û ù\aû_ùe eûRý_ûk @Áò^þ jaûKþ
1935 bûeZ gûi^ @ûA^þe ]ûeû 93 @^ê~ûdú
_âù\g gûi^e _âZýl \ûdòZß MâjY Kùf ö Zûue
_ûahð Kû~ðýKûk iµì‰ð ùjaû _ùe ùi IWÿògûeê
aò\ûd ù^ùf ö Zûu _ùe CAfòdcþ fêAiþ 1941
G_òâfþ 1 ZûeòLùe eûRý_ûk \ûdòZß ù\ùfö
1941 ^ùb´e 24 ZûeòLùe @i«êÁ
KõùMâi aò]ûdKu ijûdZûùe cjûeûRû Ké¾P¦â
MR_Zò GK còkòZ cªòcŠk MV^ Keò[ôùfö Gjò

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
cªòcŠkùe _ŠòZ ùMû\ûaeúg cògâ I ùcøfaú
@aþ \ ê i þ ùgûb^þ Lñ û cªú eì ù _ ù~ûM
ù\A[ôùfö Gjò cªòcŠk AõùeR ieKûeuê
~ê¡ PkûAaû Kû~ðýùe iûjû~ý Keò[ôùf c¤
KõùMâi ù^Zûu \ßûeû icûùfûPòZ ùjûA[ôfûö
Kò « ê Gjò cªò c Ške Kû~ð ý Kûk c]ýùe
IWÿò@ûcû^ue \êAUò @ûKûõlû `kaZú ùjûA
_ûeò[ôfûö Zûjû ùjCQò C}k aògßaò\ýûkd I
KUK ùbhR cjûaò \ ýûkde _â Z ò Â ûö (C}k aògßaò\ýûkd)
_â]û^cªú bûaùe Zûue @RòZð icÉ @[ðKê cjûeûRû ZûeòLùe IWÿògûe _â]û^cªú eìù_ g_[ MâjY
C}k aògßaò\ýûkdKê \û^ Keò[ôùfö ijù~ûMú Keò[ôùf ö Zûu ijòZ ^aKé¾ ùPø]êeú, _ŠòZ
cû^u ijòZ eûR^úZòK \éÁòeê cZùb\ ùjaûeê fòweûR cògâ, ^òZýû^¦ Kû^ê^þùMû I eû]ûKé¾
1944 Rê^ 29ùe cjûeûRû Ké¾P¦â _â]û^cªú aògßûieûd @^ý PûeòRY cªú bûùa g_[ MâjY
_\eê AÉ`û ù\A[ô ù fö ùi 1974 Keò[ôùf ö ùijòahð bûeZKê @ûiò[ôaû “Kýûaòù^U
ùc 25 ZûeòLùe _ûekûùLcêŠò Vûùe ùgh^òügßûi còg^” ^òKUùe IWÿògûe MWÿRûZ eûRý icìj cògâY
ZýûM Keò[ôùfö ÊZª IWÿògû MV^ \òMùe Zûue i_lùe ùi \éXÿ ~êqò C_iÚû_^ Keò[ôùf ö
ùPÁû I ZýûM _ûAñ ùi IWÿò@û RûZò_ûAñ Pòe ^ciý jùeKé¾ cjZûa 1946 eê 1950 _~ðý« IWÿògû
ùjûA ejòùaö ieKûeu ù^ZéZß ù^A[ôùfö Gjò icd @a]ô
\ßòZúd aògß~ê¡ icû¯ò _ùe IWÿògû _âûù\gòK c¤ùe Zûue CùfäL^úd Kû~ðýùjfû MWÿRûZ cògYâ ,
aò]û^ ibû ^òaûð P^ùe KõùMâi iõLýû MeòÂZû jûif júeûKê\ ^\úa§ ù~ûR^ûe @ûe¸ I bêaù^gßeùe
Keò[ôfûö jùeKé¾ cjZûa 1946 G_âòf 23 IWÿògûe ^ì@û eûR]û^ú _âZòÂûö

v v v

75

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) 1936 G_òâf 1 ZûeòLùe IWÿògû _âù\g MV^ Kò_eò ùjfû ?
(L) ^ìZ^ IWÿògûe C\þNûU^ \òai _ûk^e GK aòaeYú _â\û^ Ke ö
(M) ^òaðûPòZ ieKûe MV^ ùjaû _~ðý« ^ìZ^ IWÿògûe gûi^ _ûAñ Kò Kò _\ùl_ ^ò@û~ûA[ôfû ?
(N) ^ìZ^ IWÿògûe _â[c aò]û^ibû _ûAñ @^êÂòZ ^òaðûP^e GK aòaeYú \ò@ ö
(O) 1941 ciòjûùe MVòZ còkòZ cªòcŠke MV^ I Kû~ðýûakú iµKðùe GK Uò_þ_Yú ùfL ö
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ^ìZ^ IWÿògûe _â[c aò]û^ ibûùe GKK iõLýû MeòÂZû iùß KûjóKò KõùMâi cªòcŠk MV^
_ûAñ eûRò ùjûA ^[ôfû ?
(L) IWÿògûe _â[c _â]û^cªú cjûeûRû Ké¾P¦â MR_Zòue icd Kûk K’Y [ôfû ?
(M) KõùMâi KûjóKò cªòcŠk MV^ KeòaûKê eûRò ùjfû Gaõ aògß^û[ \ûg ùKùaVûeê IWÿògûe
_â]û^cªú ùjùf ?
(N) aògß^û[ \ûiu cªòcŠkùe [ôaû @^ý \êARY cªú KòG ?
(O) IWÿògûe _â[c aò]û^ ibûe aûPÆZò I C_aûPÆZò KòG [ôùf ?
(P) aògß^û[ \ûiu cªòcŠk ùKùa I KûjóKò AÉ`û ù\A[ôùf ?
(Q) @Áò^þ jaûKþu _ùe KòG IWÿògûe eûRý_ûk \ûdòZß ù^A[ôùf ?
(R) Ké¾P¦â MR_Zòu còkòZ cªòcŠkùe [ôaû @^ý \êARY cªúue ^ûc ùfL ?
(S) Ké¾P¦â MR_Zòu còkZò cªòcŠk\ßûeû IWÿ@ò ûcû^ue ùKCñ \êAUò @ûKûõlû `kaZú ùjûA[ôfû ?
(T) jùeKé¾ cjZûau cªòcŠk icde CùfäL^úd Kû~ðý K’Y [ôfû ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) ^ìZ^ IWÿògûe eûR]û^ú ùKCñVûùe @aiÚû_òZ ùjûA[ôfû ?
(L) ^ìZ^ IWÿògûe @ûdZ^ ùKùZ [ôfû ?
(M) ùKCñ iÚû^ùe ^ìZ^ IWÿògûe C\þNûU^ C›a @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
(N) KòG IWÿògûe _â[c eûRý_ûkuê g_[ _ûV KeûA[ôùf ?

76

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(O) Kûjû @¤lZûùe IWÿògû _âûgûi^òK KcòUò MVòZ ùjûA[ôfû ?
(P) IWÿògûe _â[c aò]û^ ibûùe icê\ûd ùKùZûUò @ûi^ [ôfû Gaõ ùi[ô c¤eê ùKùZûUò ^òaðûPòZ
i\iýu _ûAñ CŸòÁ [ôfû ?
(Q) KòG iõ~êq \ke ù^ZéZß ù^A[ôùf ?
(R) aògß^û[ \ûgu AÉ`û _ùe ùKCñ @ûA^þ @^ê~ûdú eûRý_ûk IWÿògûe _âZýl gûi^ \ûdòZß MâjY
Kùf ?
(S) KòG C}k aògßaò\ýûkdKê Zûue @RòðZ icÉ @[ð \û^ Keò[ôùf ?
(T) jùeKé¾ cjZûa ùKùa IWÿògûe _â]û^cªú eìù_ g_[ MâjY Keò[ôùf ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfLö
(K) ùKCñUò ^ìZ^ IWÿògûe Ròfäû ^ [ôfû ?
(i) i´f_êe (ii) M¬ûc iii) @^êMêk (iv) ùKûeû_êU
(L) KòG C_ù\Áû _eòh\e C_ibû_Zò [ôùf ?
(i) c]êiì\^ \ûi (ii) flàú]e cjû«ò (iii) Ké¾P¦â MR_Zò (iv) aògß^û[ \ûg
(M) Ké¾P¦â MR_Zò ùKCñ \ke ù^ZéZß ù^A[ôùf ?
(i) iõ~êq \k (ii) RûZúd KõùMâi
(iii) RûZúd \k (iv) Êû]ú^ \k
(N) KòG Ké¾P¦â MR_Zòu _â[c cªòcŠkùe RùY cªú [ôùf ?
(i) @a\êiþ ùgûb^ Lñû (ii) fZò`êe ùejcû^
(iii) ùMû\ûaeúg cògâ (iv) ^òZýû^¦ Kû^ê^þùMû
(O) ùKùa Ké¾P¦â MR_Zò còkòZ cªòcŠke _â]û^cªú _\eê AÉ`û ù\A[ôùf ?
(i) 1937 RêfûA 13 (ii) 1937 RêfûA 19
(iii) 1941 ^ùb´e 24 (iv) 1944 Rê^þ 29
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

77

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

ZéZúd @¤ûd
2000 LâúÁû± _~ðý« Êû]ú^Zû _eaðú bûeZ
_â[c _ûV
ù\gúd eûRýcû^ue cògâY
1947e bûeZ Êû]ú^Zû @ûA^ bûeZ Kò´û Gjò_eò GK _eòKÌòZ iciýûKê \éÁòùe eLô
_ûKòiÚû^Kê _ì‰ð eûÁâùe _eòYZ Keò_ûeòfû ^ûjóö 1947 Rê^ 27 ZûeòLùe bûeZ ieKûe ù\gúd
AõùeRcû^u \ßûeû gûiòZ ùjC[ôaû aâòUòg bûeZ eûRý aòbûM ^ûcK GK ^ìZ^ aòbûM iéÁò Keò[ôùfö
[ôfû @LŠ bûeZe icê\ûd bìbûMe 60 _âZògZö Gjò aòbûMe cªú ùjùf iŸðûe afäbbûA _ùUf
@^ý 40 _âZgò Z bìbûM Gjò lcZû jÉû«e _âKd
òâ ûùe I gûi^ iPòa ùjùf bò._ò. ùc^^ ö Êû]ú^Zû
iûcòf ùjûA ^ [ôfû ö Gjò gZKWÿû 40 bûM @k \òai _ìaðeê MWÿRûZ iciýûe icû]û^ _ûAñ bûeZ
ùQûU aWÿ gjgj ù\gúd eûRûcû^u ieKûe Z_ôe ùjûA CVòùfö bûeZe Mb‰ðe
Zêùc RûYòQ Kò ? ùRù^eûf fWÿð cûCaýûùU^ G iµKðùe ^ò‰ðûdK
1858 ciòjû _eVûeê bûeZùe cêLý aâòUòg bìcòKû ù^A _ûeòùa ùaûfò GK \éXÿ cZ _âKûg
gûiKuê bûAieûd ùaûfò KêjûMfûö aâòUòg bûeZe _ûAfûö ùijò @ûgûùe bûeZe _â ] û^cªú
gûi^Kðû jòiûaùe Zûue _\aú [ôfû bûAiþeûd ö Raûjefûf ù^ùjeê I ù\gúdeûRý \ûdòZßùe [ôaû
aòâùU^ eûYú / eûRûu _âZò^ò]ô bûaùe ùi Kû~ðý cªú iŸðûe _ùUf 1947 RêfûA 9 ZûeòLùe
Keê[ôùf ö

\ßûeû gûiòZ ùjC[ôfûö GK @fòLôZ @[P

iaðgqòcû^ iûaðùbøc QZâQûdûö ùicû^uê
iêelû _â\û^ Keê[f
ô ûö Gjû [ôfû aâUò gò iùaðûy
gûi^ lcZûö
1947e bûeZ Êû]ú^Zû @ûA^
@^ê~ûdú ùicû^u C_eê aâUò gò iùaðûy gqòe
QZâQûdû @_iûeòZ ùjûAMfûö aÉêZü ù\gúd
eûRýcûù^ Êû]ú^ ùjûAMùfö ùicûù^
Pûjóùf bûeZ Kò´û _ûKòiÚû^ ijòZ cògò~ûA
_ûeòùa @[aû Êû]ú^ ùjûA ejò_ûeòùa ùaûfò
bûeZ ißû]ú^Zû @ûA^ùe aýaiÚû ejòfûö
Kò«ê aûÉa _lùe G_eò GK eûR^úZòK
@aiÚû i¸a ^ [ôfûö (ù\gúd eûRý ijòZ bûeZe cû^PòZâ)

78

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
cûCaýûùU^uê ù\gúd eûRýMêWÿòKe gûiKcû^uê
VòKþ C_ù\g ù\A ùicû^uê bûeZ ijòZ GK iõNúd
aýaiÚûùe @^êa§òZ KeòaûKê @^êùeû] Kùfö
cjûcôûMû§ú c¤ cûCaýûùU^uê iûlûZKùf I
Êû]ú^Zû _ûAaû ùakKê bûeZ ù~_eò gZ]û aòbq
^ jêG ùi[ô_Zâ ò \éÁùò \A _\ùl_ ù^aûKê @^êùeû]
Kùfö cûCaýûùU^ bûeZúd ù^Zéaé¦ue Gjò
@^êùeû]Kê M¸úeZûe ijòZ MâjY Kùf I 1947
RêfûA 25 ZûeòLùe eûR^ý cŠke GK ùa÷VK
WKûAùfö icùaZ ù\gúdeûRýe gûi^Kðû
cû^uê iù´û]^ Kfûùaùk ùi ùicû^ue iûµâZKò
iÚòZò iµKðùe ÆÁ iìP^û ù\ùfö Zûu aqaýe
iûeccð [ôfû aâòUòg iùaðûygqòe QZâQûdû @_iûeòZ
ùjaû_ùe ö aÉêZü ùicûù^ Êû]ú^ö G_eò
_eòiÚòZòùe ù\gúd eûRýcûù^ ùicû^u iúcûKê
fûMò[ôaû ù\g ijòZ iµKð aû§òaû aòù]d KûeY
ù\gúd eûRýcû^uùe aiaûi Keê[ôaû _âRûcûù^
ùicû^ue iûcMâòK C^ÜZò Pûjû«ò Gaõ ^a MVòZ
Êû]ú^ eûÁâ ijòZ cògò ùicû^ue baòhýZe icé¡ò
Pûjû«ò ö
Zêc _ûAñ Kûc
bûeZKê bûAieûd bûùa @ûiò a û _ì a ð e ê fWÿ ð
cûCaýûùU^þu Rúa^ú iµKðùe @ûùfûK_ûZ
Ke ö
ùKCñ iðùe ù\gúd eûRûcûù^ bûeZ ijòZ
iµKð iÚû_^ Keòùa, ùi i´§ùe _ùUf I ùc^^
GK còk^ _Zâ _âÉêZ Keòiûeò[û«òö còk^ _Zâe
_âÉûa @^ê~ûdú ù\gúd eûRýcûù^ bûeZKê Zò^ùò MûUò
lcZû jÉû«e Keòaû @ûagýK [ôfûö ùiMêWKòÿ ùjfû
_âZòelû, ùa÷ù\gòK aýû_ûe I ù~ûMûù~ûMö Gjòiaê
lcZû jÉû«e _ùe ù\gúd eûRûcûù^ Êû]ú^
bûaùe ùicû^ue eûRý gûi^ Keò_ûeòùa ùaûfò
CùfäL Keû~ûA[ôfûö
79
https://www.ncertbooks.guru/
Zêùc RûYòQ Kò ?
còk^ _Zâ aû A^þÁîùc @`þ @ûKþùii^ ùjCQò
GK ùa÷]û^òK aû @ûA^ @^êùcû\òZ \ÉûaòRþö Gjò
\ÉûaòRùe ÊûleKûeú \ßd [ôùf bûeZ ieKûe I
ù\gúd eûRûö
cûCaýûùU^u bûhYùe @^êù_âeòZ ùjûA
Gaõ Zûue iZKðaûYúKê @^ê¤û^ Keò @ù^K ù\gúd
eûRý Gjò còk^ _Zâùe ißûle Kùfö iŸðûe _ùUf
c¤ @ù^K ù\gúd eûRýKê G_eò KeòaûKê @^ê_ûâ YòZ
Keò[ôùfö @Ì ùKùZûUòKê QûWÿòù\ùf _âûd icÉ
ù\gúd eûRý Êû]ú^Zû _ìaðeê Gjò_eò còk^ _Zâùe
Êûle Keòiûeò[ôùfö ùK¦âúd bûeZe _òù_æû\û
1948 cûyðùe Gjò còk^ _Zâùe Êûle Kùfö
ù~û]_êe, Rê^ûMWÿ, jûA\âûaû\ I Kûgàúe bûeZ
ijòZ còk^ _Zâùe Êûle Kùf ^ûjóö
ù~û]_êee eûRû j^ß«iòõj cj¹\ @fäú Rò^ûÜ u
ij jûZ còkûA _ûKòiÚû^ ijòZ cògò~òaûe ciê]û
Keê[ôùfö ù~û]_êe [ôfû GK jò¦ê ajêk eûRýö
@ù^K aêSûiêSû_ùe ù~û]_êee eûRû bûeZ ijòZ
còk^ _Zâùe Êûle Kùfö jò¦aê jêk Rê^ûMWÿ eûRýe
cêifòc ^Ißûa _ûKòiûÚ ^ ijòZ ù~ûMù\aûKê Azû_âKûg
Keò iûceòK gqò _â\gð^ Kùfö Rê^ûMWÿe iúcû
_ûKòiÚû^ iúcû ijòZ iõfMÜ ùjûA ^ [ôfûö bûeZ
ieKûeu \ßûeû GVûùe MYùbûU @^êÂòZ ùjfûö
_âûd \êA fl ùbûU\ûZûu c¤eê ùKak ^ùaRYu
aýZúZ @^ý icùÉ bûeZùe cògòaûKê Azû aýq
Kùfö ^Ißûa Zûu _eòaûe ijòZ _ûKòiûÚ ^Kê _kûd^
Kùfö Rê^ûMWÿ bûeZ ijòZ cògòMfûö Rû¹ê Kûgàúee
cjûeûRû jeòiòõj jVûZþ ùKøYiò ^ò¿ò ù^A_ûeòùf
^ûjó ö ùi Kûgà ú eKê Êû]ú^ eLô a ûKê cZ
ù_ûhYKùfö Zûue Gjò cZKê Kûgàúee ùfûK_âòd
ù^Zû ùgL @a\êfäû _âZýûLýû^ Kùfö _ûKòiÚû^e
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
(ùgL @a\êfäû)
ùfûfê_\éÁò [ôfû Kûgàúe C_ùeö _ûKòiûÚ ^e _âùeûP^û
I iûjû~ýùe C›ûjòZ ùjûA jRûe jRûe ‘_VûY’
R^RûZòe ùfûK @ÈgÈùe iêi{òZ ùjûA Kûgàúee
@ù^K @k \Lf Keòù^A ‘@ûRû\ Kûgàúe’ MV^
Kùf I ùSfþcþ ^\úU_ò gâú^Me @ûWÿKê @Mâie
ùjùfö ùicû^u ijòZ ^òdcòZ _ûKòiûÚ ^ú ùi÷^ýc¤
Gjò @ûKâcYùe bûMù^A[ôùfö Gjû[ôfû _ûKòiÚû^e
‘@_ùei^ MêfcûMð’e @õgaòùghö ‘@_ùei^
MêfcûMð’ KûgàúeKê \Lf Keòù^aû _ûAñ @bòù_âZ
[ôfûö @ûcô elû _ûAñ @^ý ùKøYiò C_ûd ^ _ûA
eûRû jeòiòõj bûeZ ieKûeuê iûceòK ijûdZû
_ûAñ @^êùeû] Kùfö ùZùa iûceòK Kû~ðýû^êÂû^
_ìaðeê Zûuê bûeZ ieKûeu ij GK còk^ _Zâ
Êûle KeòaûKê _Wÿòfûö Rûcê I Kûgàúe ùa÷]û^òK
eìù_ bûeZe GK @õg ùjûAMfûö bûeZúd
i´ò]û^Kê Rûcê Kûgàúe MâjY Keòù^fûö ùZùa Rûcê
Kûgàúe _ûAñ bûeZúd i´ò]û^ùe GK aòùgh aýaiÚû
ejòfûö Gjò aòùgh aýaiÚû bûeZúd i´ò]û^e
370 ]ûeûùe CùfäL KeûMfûö
Zêc _ûAñ Kûc
Rû¹ê Kûgàúe _ûAñ _ûKòiÚû^e @ûMâj- KûeYMêWÿòKe
icúlû Keò Zû’e ù~øqòKZû _âZò_û\^ Ke ö
80
https://www.ncertbooks.guru/
jûA\eûaû\ [ôfû GK jò¦êajêk ù\gúd
eûRýö Gjûe gûiK ^òRûc Iiþcû^ @fäú Lûñ Êû]ú^
ejòaûKê Pûjóùfö id\ Kûgòcþ eRþbòu ù^ZéZßùe
‘eRûKe” ^ûcK GK igÈ iõMV^ ^òRûcuê ic[ð^
Kùf Gaõ bûeZ ijò Z cò g ò a ûKê Pûjê ñ [ ô a û
R^iû]ûeYuê ^égõi bûaùe jZýûKùfö ^òRûc
@û«RðûZòK ùlZâùe Zûue iÚZò ò Rûjòe KeòaûKê ùPÁû
PkûAùfö iŸðûe _ùUf ^òRûcu bûeZ aòùeû]ú
Kû~ðýKkû_ùe lêaþ] ùjùfö jûA\âûaû\ C_ùe
‘@_ùei^þ ù_ûùfû’ ^ûcK iûceòK Kû~ðýû^êÂû^
MâjY KeûMfûö 1948 ùiù_Ö´e 13 eê 5 \ò^
c]ýùe jûA\âûaû\ bûeZúd ùi÷^ýajò^úe @qò@ûeKê
@ûiòfûö 1949 ^ùb´eùe jûA\âûaû\e ^òRûc
còk^ _Zâùe Êûle Kùfö
cògâYeê iõjZò :
AõùeRcûù^ bûeZKê Êû]ú^Zû _â\û^ Keò
ù`eò~òaû _ùe bûeZúdcû^uê Êû]ú^Zûe iê`k
_â\û^ Keòaû, Gaõ iùaðû_eò iµì‰ð bûeZKê GKZâKeò
GK gqògûkú iûaðùbøc eûÁâùe _eòYZ Keòaû [ôfû
bûeZ ieKûeu \ûdòZßö bûeZe ù^Zéaé¦ I
R^iû]ûeY @^êba Kùf ù~ bûeZ bòZùe ~\ò
_ûgjeê D¡ßð ù\gúd eûRû ùicû^u _é[K
eûRù^÷ZòK iÚòZò Rûjòeþ Ke«ò Zû’ùjùf bûeZKê
GK gqògûkú iûaðùbøc ù\gùe _eòYZ Keòaû
i¸a ùja^jóö ù\gúd eûRýcû^ue _âRûcûù^
c¤ eûRûcû^u aòùeû]ùe Êe Cùûk^ Keòaû
@ûe¸ Kùfö @ù^K ù\gúd eûRýùe _âRûcŠk
iKâòd ùjûA CVòfûö
ùK¦â ieKûe I KõùMâi ù^Zéa¦é ù\gúd
eûRýcû^uùe Gjò _âKûe gûiK aòùeû]ú R^
@ûù¦ûk^R^òZ iêù~ûM jûZQWÿû KeòaûKê Pûjóùf ^ûjóö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Zêùc RûYòQ Kò ?
_âRûcŠk ùjCQò ù\gúd eûRýùe aiaûi Keê[a ô û
_âRûcû^ue GK iõMV^ö Gcûù^ eûRýcû^ue
@^úZò , @ZýûPûe aò ù eû]ùe Êe Cùûk^
Keê[ôùfö ù\gúd eûRýe _âRûcûù^ G_eò C_ôúWÿZ
ò
@aiÚûùe [ôùf ù~ Êû]ú^Zû iõMâûcùe ù~ûM ù\aû
@aKûg ùicû^ue ^ [ôfûö ùZùa ùKùZK
iÚû^ùe ùicûù^ bûeZe Êû]ú^Zû _ûAñ c¤ @û
bòWÿò[ôùfö
còk^ _Zâùe CùfäL[ôaû _âZeò lû, ùa÷ù\gòK
aòbûM I ù~ûMûù~ûMKê QûWÿò @^ý icÉ ùlZâùe
ù\gúd eûRýcû^uê ÊZª iÚZò ò _â\û^ KeòaûKê bûeZ
ieKûe @^êa§òZ [ôùfö Kò«ê bûeZ ieKûe @^êba
Kùf ù~ còk^ ^êùjñ @]ôMjâ Y I iµì‰ð cògYâ ùjCQò
ù\gúd eûRý iciýûe GKcûZâ icû]û^ö ù\gúd
eûRýcû^uùe _âRû@ûù¦ûk^ G \òMùe bûeZ
ieKûeuê @]ôK C›ûjòZ Kfûö ù\gúd eûRýMêWKòÿ e
bûeZ ijòZ iaðû«KeYùe cògâY _ûAñ ùlZâ _âÉêZ
ùjfûö Êû]ú^Zû _âû¯ò _eVûeê 1950 ciòjû _~ðý«
bûeZ ieKûe ù\gúd eûRýMêWÿòKê bûeZ ijòZ
iaðû«KeYùe cògûA ù\A icÉ bûeZaûiúuê
ùMûUòG MYZûªòK i´ò]û^e _eò]ô bòZeKê @ûYòaû
\òMùe Kû~ðýKùfö bûeZ ieKûeu Gjò Kû~ðýe
ù^ZéZß ù^A[ôùf ZZþKûkú^ Méj I ù\gúd
eûRýicìj \ûdòZùß e [ôaû ùK¦âcªú iŸðûe afäbbûA
_ùUfö Gjò Kû~ðýùe IWÿgò ûe ZZþKûkú^ _â]û^cªú
jùeKé¾ cjZûa _âcêL bìcòKû MâjY Keò[ôùfö Gjò
Kû~ðýKâcùe ù\gúd eûRý icìj aòbûMe _âcLê iPòa
bò._ò. ùc^^ue bìcòKû c¤ MêeêZß_ì‰ðö aÉêZü ùi
jó [ôùf ù\gúd eûRý cògâY Kû~ðýe _â]û^
ù~ûMiìZâö
_â[ùc ùQûU ùQûU ù\gúd eûRýcû^uê bûeZ
ijòZ iaðû«KeYùe cògûA \ò@û~òaû _ûAñ iÚeò ùjfûö
81
https://www.ncertbooks.guru/
(iŸðûe afäb bûA _ùUf)
@agý bûeZ ieKûeu G_eò Kû~ðý còk^ _Zâe
aòùeû] Keê[f ô ûö còk^ _Zâùe ù\gúd eûRýcû^ue
ÊZª iÚòZòKê ÊúKûe Keû~ûA[ôfû Kò«ê aðcû^
ùiMêWÿòKê bûeZ ijòZ cògûA \ò@û~òaû _ûAñ ^ò¿ò
^ò@ûMfûö _ùUf I ùc^^ G_eò _ì‰ð cògYâ i_lùe
KòQò ~êqò C_iÚû_^ Kùfö ùiMêWÿòK ùjfû
1. cògâY ^ ùjùf eûRýcû^ue @û[ôðK aýaiÚû
bêgêWÿò _Wÿòa,
2. eûRýcû^uùe MYZª _eòaùð eûRZª
Pûfòùf _âRûcûù^ aòù\âûj Keòùa I @eûRKZû
aýû_ò~òa,
3. @[ðaýaiÚû \éÁeò ê @Zý« \êakð [ôaû eûRýcûù^
Êû]ú^ bûaùe ùKøYiò R^jZòKe Kû~ðý
Keò_ûeòùa ^ûjó,
4. bûeZ bò Z ùe @aû] aûYò R ý aýaiûd
aû]û_âû¯ ùja,
5. @_eû]úcû^uê \c^ Keòaû i¸a ùja^ûjó
KûeY ùicûù^ ù\gúd eûRýcû^uùe @ûcô
ùMû_^ Keòùa,
6. GK _ì‰ðûw eûR^úZòK bûeZ MVòZ ^
ùjûA_ûeòaû \ßûeû bûeZúd RûZúdZû aòbò^Ü
bûaùe _âZòjZ ùja,
7. Êû]ú^ bûeZe iê`k ùfûKcû^uê còkòa
^ûjóö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ù^ùjeê I _ùUf @]ô M â j Y Kû~ð ý Kê
cûCaýûùU^u Kû~ðýKûk icû¯ò _~ðý« iÚMòZ
eLô a ûKê Azû _â K U Keò [ ô ù fö Kò « ê IWÿ ò g ûe
^úkMòeòùe GK R^RûZò @ûù¦ûk^ Gjò _âKâòdûKê
Zßeû^ßòZ Keòù\fûö aÉêZü bûeZ ijòZ ù\gúd
eûRý cògâY Kû~ðý IWÿògûeê jó @ûe¸ ùjfûö 1947
ciòjû Wòùi´e cûiùe _ìað bûeZ GùR^þiò I
QZògMWÿ GùR^þiò @]ú^iÚ ù\gúd eûRûcûù^ cògYâ
Pêqùò e Êûle Kùf Gaõ ùicûù^ IWÿgò û, c¤ _âù\g
I aòjûe ijòZ 1948 ciòjû Rû^ê@ûeú 1 ZûeòLVûeê
cògòMùfö ùijò ahð MêRêeûU I \lòYùe [ôaû 66Uò
ù\gúd eûRý ZZþKûkú^ aù´ _âù\g ijòZ cògMò fûö
ùKûjæû_êe I aùeû\û bkò \êAUò aWÿ eûRý c¤ aù´
ijòZ cògòMùfö @ù^K ùQûUaWÿ eûRý ZZþKûkú^
cû¦âûR, _ìað _¬ûa, Ce _âù\g, _½òc aw I
@ûiûc _âù\g ijòZ cògMò ùfö _¬ûae _ûaðZý eûRý
GùR^þiòe 30Uò eûRýKê cògûA jòcûPk _âù\g
MVòZ ùjfûö
cògâY Pêqòe ið :
Gjò cògâY Pêqò (Merger Agreement)
@^ê~ûdú ù\gúd eûRûcûù^ gûi^ iµKðòZ icÉ
lcZû iµì‰ðbûùa bûeZ ieKûeuê jÉû«e Kùfö
ù\gúd eûRýcû^ue ùKøYiò ÊZª iÚZò ò ejòfû ^ûjóö
eûRý jeûA[ôaû eûRûcû^u _ûAñ aûhòðK ù_^i^
aýaiÚû KeûMfû ö GjûKê eûRûu jûZ_ûY×ò ùaûfò
KêjûMfûö Gjò _ûY×ò eûRýeê @û\ûd ùjC[ôaû eûRÊ
bòòùe iÚòeúKéZ ùjûA[ôfûö eûRûcû^ue aýqòMZ
iµò, eûR_ûâiû\ Z[û _\ _\aú ùicû^u _ûAñ
iêelòZ ejòfûö GMêWÿòKê aõgû^êKâcòK bûaùe
ùicû^ue aõg]e ùbûM\Lf Keòùa ùaûfò iÚòe
ùjfûö ù\gúd eûRýe KcðPûeúcû^uê _âûù\gòK
ieKûecûù^ ùicû^u KcðPûeú bûaùe MâjY
Kùfö
82
https://www.ncertbooks.guru/
ùKùZK ù\gúd eûRý ‘cò g â Y
@õMúKûe_Z⒠ùe Êûle Kùfö ùicû^uê c¤
jûZ_ûY× ò ijò Z @^ýû^ý iê a ò ] ûiê ù ~ûM _â \ û^
KeûMfûö Gjò _âKâòdûùe KUòjûe C_\ßú_e \êA gj
aûAgUò eûRýKê cògûA iŸðûe _ùUf 1948 ciòjû
Rû^ê@ûeú cûiùe ùiøeûÁâ ù\gúd eûRý iõN MV^
Kùfö _ùe Gjò iõNùe @ûC Q’Uò eûRý
ù~ûMù\ùfö 1948 ciò j û ùc cûiùe
ùMûIßûfò@e, Aù¦ûe I @VeUò ùQûU eûRýKê ù^A
c¤ bûeZ @ûcô _âKûg Kfûö 1948 RêfûAùe
_Uò@ûfû, K_êeZûfû, Rò¦, ^ûbû, `eò\ùKûU,
cûùfeùKûUfû, ^fûeMWÿ I Kkiò@ûKê ù^A _ìað
_¬ûa eûRý iõN _âZòÂû ùjfûö 1949 ciòjû ùc
cûiùe @ù^K ù\gúd eûRýKê i¹òkZò Keò eûRiÚû^
còkòZ _âù\ge iéÁò KeûMfûö ZâòaûuêWÿ I ùKûPò^
1949e c¤ bûMùe ‘cògâY @õMúKûe’ _Zâùe
Êûle Kùfö ùKak Zò^òUò ù\gúd eûRý ~[û
Kûgàúe, cjúgìe I jûA\âûaû\ ùKøYiò Pêqò_Zâùe
Êûle Keò^[ôùfö
MYZªúKeY :
cògâY_ùe Gjò iaê eûRýùe MYZª _âZòÂû
_ûAñ aýaiÚû KeûMfûö ù\gúd eûRýe _âRûcû^uê
iêgûi^ _â\û^ _ûAñ _âûù\gòK ieKûecûù^ aòjòZ
aýaiÚû MâjY Kùfö _âûù\gòK gûi^e @^êeì_
gûi^ eûRýcû^uê iµâiûeY KeûMfûö ùK¦âúd
@ûA^ I _âûù\gòK @ûA^ ù\gúd eûRý MêWÿòKùe
c¤ _âPk^ KeûMfûö icdKâùc ù\gúd eûRýe
_âRûcûù^ cjûbûeZúd RûZúd ùiâûZùe iûcòf
ùjûAMùfö
MYZªúKeY ijòZ ù\gúd eûRýMêWÿòKê
icdKâùc ùK¦âûbòcêLú KeûMfû I ùicû^uê
bûeZúd i´ò]û^e _eò]ôc¤Kê @YûMfû _ùe
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
1956 ciòjûùe eûRý _ê^MðV^ @ûA^\ßûeû
ùicû^uê eûRýcû^u ijòZ cògûA \ò@ûMfûö
ù\gúd eûRýMêWÿòKe bûeZ ijòZ cògâY
_âKâòdûùe iŸðûe afäbbûA _ùUf @ù^K \éXÿ
_\ùl_ ù^A[ôùfö Zûue KìUù^÷ZòK _ûe\gòðZû,
Gaõ eûR^úZòK aòPlYZû akùe bûeZKê GKZâ
Keòaûùe Zûue i`kZû ù~ûMêñ ùKjò ùKjò Zûuê
v v v
‘bûeZe aòicþ ûKð’ ùaûfò Kj«òö Zûue akò ù^ZéZß
I \éXÿ aýqòZß ù~ûMêñ Zûuê ‘ùføj cû^a’e @ûLýû
\ò@û~ûAQòö
Zêùc RûYòQ Kò ?
@ùUû b^ aòiþcûKð Rcðû^ cû^uê GKZâ Keò Rcðû^ú
eûÁâ MV^ Keò[ôùfö

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) fWÿð cûCaýûùU^þ ùKùa I KûjóKò eûR^ý cŠkúe ùa÷VK WKûA[ôùf Gaõ ùiVûùe ùi
ù\gúd eûRûcû^uê bûeZ ijòZ cògòaû _ûAñ Kò_eò @^ê_âûYòZ Keò[ôùf ?
(L) còk^ _Zâùe K’Y aýaiÚû [ôfû Gaõ GjûKê ù\gúd eûRûcûù^ Kò_eò MâjY Kùf ?
(M) ùKCñ _eòiÚòZòùe Kûgàúee eûRû jeò iòõ còk^ _Zâùe Êûle Kùf ?
(N) _ùUfþ I ùc^^þ _ì‰ð cògâY i_lùe Kò Kò ~êqò C_iÚû_^ Kùf ?
(O) cògâY Pêqòe iðMêWÿòK K’Y [ôfû ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20Uò g±ùe ùfL ö
(K) bûeZe Êû]ú^Zû _ùe ù\gúd eûRýMêWÿòKe @aiÚû Kò_eò [ôfû ?
(L) bûeZ Êû]ú^Zû @ûA^ùe eûRý iµKðùe Kò aýaiÚû ejò[ôfû ?
(M) Rê^ûMWÿ ù\gúd eûRý Kò_eò bûeZùe cògòfû ?
(N) KòG jûA\âûaû\e ^òRûcþ [ôùf Gaõ ùKCñ iõMV^ Zûuê ic[ð^ Keò[ôfû ?
(O) jûA\âûaû\ Kò_eò bûeZ ijòZ cògòfû ?
(P) eûRûu jûZ_ûY×ò K’Y Gaõ Gjû Kò_eò iÚòeúKéZ ùjûA[ôfû ?
(Q) iŸðûe _ùUfþ Kò_eò ùiøeûÁâ ù\gúd eûRýiõN MV^ Kùf ?
(R) _ìað _¬ûa eûRýiõN Kò_eò MVòZ ùjûA[ôfû ?
(S) ùKCñ eûRýMêWÿòK ù\g cògâY @wúKûeùe Êûle Keò ^[ôùf ?
(T) iŸðûe _ùUfþuê KûjóKò bûeZe aòiþcûKð I ùføj cû^a Kêjû~ûG ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) ù\gúd eûRý aòbûM iéÁò _ùe KòG Gjûe cªú ùjùf ?
(L) bò._ò. ùc^^þ KòG [ôùf ?
83

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(M) ù\gúd eûRýMêWÿòKe cògâY iµKðùe ùKùa ù^ùjeê I _ùUfþ fWÿð cûCaýûùU^þuê iûlûZ
Keò[ôùf ?
(N) KòG còk^ _Zâ _âÉêZ Keò[ôùf ?
(O) @^« iòõj KòG [ôùf ?
(P) Rû¹ê-Kûgàúe eûRûue _âÉûaKê KòG _âZýûLýû^ Keò[ôùf ?
(Q) bûeZúd i´ò]û^e ùKCñ ]ûeûùe Rû¹ê-Kûgàúe _ûAñ aòùgh aýaiÚû ejòfû ?
(R) @_ùei^þ ‘ù_ûùfû’ ùKCñ ù\gúd eûRý_ûAñ _â~êRý [ôfû ?
(S) ù\gúd eûRý cògâY Kû~ðý ùKCñVûùe @ûe¸ ùjûA[ôfû ?
(T) IWÿògûeê KòG ù\gúd eûRý cògâY Kû~ðýùe _ùUfuê iûjû~ý Keò[ôùf ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfLö
(K) Êû]ú^Zû _âû¯ò ùakKê KòG bûeZe _â]û^cªú [ôùf ?
(i) fWÿð cûCaýûùU^þ (ii) Raûjefûf ù^ùjeê
iii) cj¹\ @fäú Rú^Üû (iv) afäbbûA _ùUf
(L) còk^ _Zâe ið @^ê~ûdú ù\gúd eûRûcû^uê ùKCñ lcZû bûeZ ieKûeuê jÉû«e KeòaûKê
_Wÿê[ôfû ?
(i) Méj, _âZòelû I @[ð
(ii) ùa÷ù\gòK aýû_ûe, ù~ûMûù~ûM I gòlû
(iii) _âZòelû, ùa÷ù\gòK aýû_ûe I ù~ûMûù~ûM
(iv) _âZòelû, Méj I ùa÷ù\gòK aýû_ûe
(M) ùKCñ ù\gúd eûRýUò ZZþKûkú^ aù´ _âù\g ijòZ cògò ~ûA[ôfû ?
(i) ùMû@ûfò@eþ (ii) Aõù\ûeþ
(iii) ùKûjäû_êe (iv) ^fûeMWÿ
(N) _¬ûa _ûaðZý eûRý GùR^þiòe ùKùZ ùMûUò eûRýKê ù^A jòcûPk _âù\g MVòZ ùjûA[ôfû ?
(i) 66 (ii) 30 (iii) 6 (iv) 18
(O) ùKùa eûRý _ê^MðVòZ @ûA^ _âaðòZ ùjfû ?
(i) 1947 (ii) 1948
(iii) 1949 (iv) 1956
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö
v v v

84

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

\ßòZúd _ûV
IWÿògû ijòZ MWÿRûZ eûRýcû^ue cògâY
ùbøùMûkòK \éÁòùKûYeê aòâUòg IWÿògû iúcûij ^ [ôfûö eûRû, eûR_âZò^ò]ô I eûR KcðPûeúcûù^
cògòejò[ôaû IWÿò@û bûhûbûhú MWÿRûZ cû^ue iõLýû aòbò^Ü bûaùe _âRûcû^uê ùgûhY Keê[ôùfö
[ôfû Qaògö Gjò MWÿRûZ aû ù\gúd eûRýMêWÿòKê
ùicû^ue @ûdZ^ \éÁeò ê ‘K’, ‘L’ I ‘M’ bûaùe
Zò^ò ùgâYúùe aòbq Keû~ûA[ôfûö
‘K’ ùgâYúbêq MWÿRûZMêWÿòKe iõLýû[ôfû
GMûeö ùiMê W ÿ ò K ùjfû (1) ùXuû^ûk
(2) ùK¦ê S e (3) cdì e b¬ (4) aûcŠû
(5) ùaø\ (6) MûõM_êe (7) _ûUYû (8) KkûjûŠò
(9) ùiû^_êe (10) hùXÿAKkû (11) ^dûMWÿö
‘L’ ùgâ Y ú bê q aûeUò MWÿ R ûZ [ô ù f
(1) @ûVMWÿ (2) aWÿ ´ û (3) ^eiò õ j_ê e
(4) @ûVcfä ò K (5) jò ù ¦ûk (6) \g_fä û (IWÿògû ijòZ 26Uò MWÿRûZe cû^PòZâ)
(7) LŠ_Wÿû (8) Leiê@ûñ (9) ùeXÿûùLûf
(10) ZûkùPe (11) i´f_êe (12) ^úkMòeöò ù\gúd eûRýcû^uùe ùaVò, ùaMûeú,
cûMY, ei\ I ùbUò _âbZé ò _âRû cûeY _â[ûe _âPk^
@^ý Zòù^ûUò MWÿRûZ ‘M’ ùgâYúbêq [ôfûö
[ôfûö Gjòiaê _â[û ù~ûMêñ _âRûcû^uê eûRû aû
ùiMêWÿòK ùjfû (1) _ûffjWÿû (2) ZòMòeò@û
eûRKcðPûeúcû^u _ûAñ gâc\û^ aû @[ð\û^ aû
(3) eY_êeö
\âaý\û^ KeòaûKê _Wê[ôfûö eûÉû, eûR_âiû\ _âbéZò
Gjò ù\gúd eûRýMêWÿòK aâòUòg iùaðûy gqòe
^òcðûY _ûAñ _âRûcûù^ aò^û _ûeògâcòKùe Keê[ôaû
QZâQûdû Zùk iêelòZ [ôùfö ùZùa G[ô c¤eê
gâc\û^Kê ùaVò Kêjû~ûC[ôfûö ùMûUòG gòaòeeê @^ý
@]ô K ûõg ù\gúd eûRýe gûi^ _¡Zò Z[û
gòaòeKê eûRû aû eûRKcðPûeúcû^uê aò^û _ûCYûùe
@ûbý«eúY iûcûRòK I @û[ð^úZòK @aiÚû @Zý«
_ûfòuò ^û iaûeúùe ùaûjòaû _â[ûKê ùaMûeú
\d^úd [ôfûö Kêgûi^e cûZâû GùZ @]ôK [ôfû ù~
Kêjû~ûC[ôfûö eûRKúd aòaûj I @^ýû^ý C›a
MWÿRûZe _âRûcûù^ @Zò \êüL I jZûg bòZùe
icdùe _âRûcûù^ @[ð I \âaý @ûKûeùe C_jûe
KûkûZò_ûZ Keê[ùô fö ùicû^ue ^òRiß iciýû GùZ
ù\d _â\û^ Keòaû _â[ûKê cûMY Kêjû~ûC[ôfûö eûRû
@]ôK [ôfû ù~ MWÿRûZ _eò]ô aûjûùe Pûfê[ôaû
I eûRKcð P ûeúcû^u c`if MÉ icdùe
RûZúd Êû]ú^Zû iõMâûce aûðû ùicû^uê Ægð Keò_ûeò
ùicû^u gòaòeùe cûMYû Lû\ýù_de aù¦ûaÉ
85

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Keòaû _â[ûKê ei\ Kêjû~ûC[ôfûö _að_aðûYò aû
aòaûj icdùe eûRC@ûiKê C_jûe _VûAaû _â[ûKê
ùbUò Kêjû~ûC[ôfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
ù~Cñ eP^ûMêWÿòK MWÿRûZ eûRýMêWÿòKe @aiÚû
K[û ùfûKùfûP^Kê @ûYòùf ùiMêWÿòK c¤ùe _âcêL
[ôfû ùjù^eú eòùKUu “eòù_ûUðiþ @^þ \ò WòÁòâKÖiþ
@` cò\ò^û_êe GŠ KUK”, KùjÜAfûf ùPøùau
“_ýûù[ûfRò @` _âò^èþ”, N^gýûc cjû«òu KaòZû
_êþÉK \gjeû ùbUò I aâRKòùgûe ]ku KaòZû
bêfòaê ^ûjóö
MWÿRûZ gûi^ aòùeû]ùe _âRû @ûù¦ûk^ :
IWÿògû MWÿRûZùe Pûfò[ôaû Kêgûi^, ùgûhY,
@ZýûPûe aòùeû]ùe MWÿRûZ _âRûcûù^ 1922ùe
Êe Cùûk^ Keòaû @ûe¸ Kùfö Gjò _âRû @ûù¦ûk^
ùXuû^ûkùe @ûe¸ ùjûA[ô f ûö 1928ùe
^úkMòeòùe _âRû aòù\âûj @ûe¸ ùjfûö 1930ùe
ùaø\ùe I 1932ùe ZûkùPeùe _âRû @ûù¦ûk^
@ûe¸ ùjfûö 1931 Rê^ 20 ZûeòL \ò^
KUKVûùe IWÿògû MWÿRûZ _âRû i¹òk^úe _â[c
@]ôùag^ bêa^û^¦ \ûiu ibû_ZòZßùe @^êÂòZ
ùjfûö _âRû i¹òk^úe \ßòZúd @]ôùag^ c¤
KUKùe 1937 Rê^ 23 ZûeòLùe @^êÂòZ
ùjûA[ôfûö Gjò @]ôùag^e ibû_Zò [ôùf _ ûbò
iúZûeûcûdû Gaõ @ûaûjK [ôùf iûew]e \ûiö
1937 ciòjûùe MWÿRûZ _âRûcû^ue
@ûù¦ûk^ûcôK Kû~ðý bûeZúd RûZúd KõùMâie
ic[ð^ fûbKfûö 1938 ciòjûùe iûew]e
\ûiu ù^ZéZùß e ^úkMòeùò e _âRûcŠk MVòZ ùjfûö
1938ùe ùXuû^ûkùe I 1939ùe
ZûkùPeùe _âRûcŠk @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjfûö _ùe
_ùe Gjò _âRûcŠk @ûù¦ûk^ Mûw_êe, eY_êe,
86
https://www.ncertbooks.guru/
^dûMWÿ, aYûA, ùiû^_êe, cdìeb¬, _ûUYû I
KkûjûŠòKê iõ_âiûeòZ ùjfûö ^úkMòeò, ùXuû^ûk,
ZûkùPe I eY_êeùe _âRû @ûù¦ûk^ aòeûU @ûKûe
]ûeY Keò[ôfû ö
_âRûcŠk @ûù¦ûk^e cêLý \ûaòMêWÿòK
[ôfû–
1. ùaVò, ùaMûeú, cûMY, ei\ I ùbUò _âbéZò
@^ýûd _â[ûKê a¦Keòaû,
2. _âRûcû^uê @bòaýqòe @]ôKûe, MY cû¤ce
Êû]ú^Zû @]ôKûe, iõN MV^ Keòaûe @]ôKûe
_âbZé ò ùcøkòK ^ûMeòK @]ôKûe _â\û^ Keòaû,
3. PûhRcò C_ùe edZe @]ôKûe iµKòðZ ÆÁ
^òdc _âPk^ Keòaû,
4. RwfRûZ \âaýe iêaò^òù~ûM I @û\òaûiú
R^RûZòcû^uê RwfRûZ \âaý C_ù~ûM
Keòaûe @]ôKûe _â\û^ Keòaû,
5. GKPûUò@û aûYòRý KûeaûeKê a¦ Keòaûö
MWÿ R ûZcû^uùe _â R ûcŠk @ûù¦ûk^
Pûfê [ ô a ûùaùk, IWÿ ò @ û MWÿ R ûZcû^uùe
gûi^aýaiÚ û Kû~ð ý Kûeò Z ûe Z\« Keò a û_ûAñ
1938 ciòjûùe IWÿògû MWÿRûZ Z\« KcòUò
_ê^MðVòZ ùjfûö jùeKé¾ cjZûa Gjûe @¤l
ejòùfö Gjò KcòUòùe iµû\K [ôùf iûew]e \ûi
Gaõ @^ý \êA RY ibý[ôùf fûfþ ùcûj^ _ ^ûdK
I aka«eûd ùcùj û ö 1939 ciòjûùe KcòUò
Zûue aò a eYú _â K ûg Kùfö G[ô ù e
MWÿRûZcû^uùe Pûfê[ôaû Kêgûi^e ÆÁ PòZâ iÚû^
_ûA[ôfûö _âRûcû^u \êüL\êŸðgû I MWÿRûZcû^ue
@eûRKZû aòhdùe KcòUò Zûu aòaeYúùe CùfäL
Keò [ ô ù fö MWÿ R ûZcû^uùe aò ] ô a ýaiÚ û e
_ê^ü_âPk^ I _âRûcû^ue \êüL fûNa ^òcù« KcòUò
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ùKùZûUò _âÉûa c¤ ù\A[ôùfö MWÿRûZ gûi^
C_ùe @]úlY lcZû aâòUòg eûR_âZò^ò]ôu jûZeê
@ûYò IWÿògû ieKûeu jûZùe ^ýÉ Keû~òaû [ôfû
KcòUeò cêLý _âÉûaö cjZûa KcòUeò Gjò aòaeYúKê
IWÿgò û ijòZ IWÿ@ò û bûhûbûhú MWÿRûZ cògYâ e _âû[còK
iìP^û ùaûfò MâjY Keû~ûGö
(jùeKé¾ cjZûa)
ùKak aòaeYú _âÉêZ Keò I KòQò _âÉûa
ù\A jùeKé¾ cjZûa ^úea ejòùf ^ûjóö 1939
ciòjû @MÁ cûiùe ùi bûeZe bûAiþeûd fWð
fò^þfò[þùMûuê iûlûZ Keò IWÿògû MWÿRûZe aýaiÚû
iµKðùe @aMZ Kùf I MWÿRûZ gûi^ aýaiÚû
iê]ûeòaû_ûAñ IWÿògûe _âûù\gòK ieKûeu jÉùl_
Reêeú ùaûfò Zûuê aêSûAùfö fò^fò[þùMû cjZûau
@ûbòcêLýKê ic[ð^ Kùf Gaõ IWÿògû _âù\g I
MWÿRûZcû^u c¤ùe ùKøYiò ùbøùMûkòK iúcû ^ûjó
ùaûfò Kjòùfö Gjò aòhdùe cjZûa 1942
ciòjûùe iûe Áûù`ûWÿð Kâ_ò iþuê c¤ iûlûZ Keò[ùô fö
1946 ciòjû G_âòfþ 6 ZûeòLùe MWÿRûZ cògâY
i_lùe ~êqò aûXÿòaû _ûAñ ùi Kýûaòù^U còg^Kê
iûlûZ Keò[ôùfö ùiùZùakKê jùeKé¾ cjZûa
IWÿògûùe \ßòZúd KõùMâi cªòcŠkùe _â]û^cªú
ùjaûK[û iÚòe ùjûA[ûGö Kýûaòù^U còg^Kê IWÿògû
87
https://www.ncertbooks.guru/
KõùMâi KcòUò Ze`eê \ò@û~ûA[ôaû iàûeK _Zâùe
IWÿò@û bûhûbûhú QaògUò MWÿRûZKê IWÿògû _âù\g
ijòZ iaðû«KeYùe cògûA \ò@û~òaû _ûAñ ÆÁ bûaùe
Cùfä L Keû~ûA[ô f ûö Kýûaò ù ^U cò g ^ c¤
cjZûaue Gjò cògâY @ûbòcêLý \ßûeû _âbûaòZ
ùjûA[ôùfö G aòhdùe cjZûa MWÿRûZ eûRûcû^u
_ûLKê 1946 ciòjûe ùc 10 ZûeòLùe I Rê^þ
29 ZûeòLùe \êA[e PòVò ùfLô[ôùfö cjZûau
MWÿRûZ cògâY _âÉûa eûRûcû^ue _i¦ ùjfû^ûjòñ
I ùicûù^ _âKûgýùe Gjûe aòùeû] Kùfö
KkûjûŠòe cjûeûRû jùeKé¾ cjZûauê ‘_gêðeûc’
@ûLýû ù\ùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
_gê ð e ûc [ô ù f RùY ù_øeûYò K cjû^ûdKö
]eû_éÂûeê lZâòdcû^uê ^ò_ûZ Keòaû _ûAñ ùi @È
]ûeY Keò[ôùfö ùi [ôùf aâûjàY, cjûbûeZe
ù~û¡û K‰ðuê ùi ~ê¡ aò\ýû gòlû ù\A[ôùfö
‘cògY⠒ g±Uò IWÿgò û MWÿRûZ eûRûcû^u _ûAñ
gîZòKUê [ôfûö cjûZûaue Gjò ù~ûR^ûKê _Š
KeòaûKê ~ûA IWÿgò û I QZògMWÿe @YPûkògUò ù\gúd
eûRû “_ìaðûk MWÿRûZ iõN” ^ûcùe GK iõMV^
@ûe¸ Kùfö Gjû 1947 ciòjû @MÁ 1 ZûeòLVûeê
Kû~ðýlc ùjfûö
1947 @MÁ 10 ZûeòL \ò^ _âRûcŠke
GK i¹òk^ú KUK Vûùe @ûjìZ ùjfûö Gjò
i¹òk^úùe QZògMWÿ I IWÿògûùe [ôaû MWÿRûZ
cû^ueê @ù^K _âRû ù~ûM ù\A[ôùfö Gjûe _û
\ò^ _ùe bûeZ Êû]ú^ ùjaûe [ôfûö Gjò _éÂbìcùò e
cê L ýZü MWÿ R ûZcû^ue baò h ýZ i´§ùe
i¹òk^úùe @ûùfûP^û ùjfûö IWÿògûùe [ôaû
MWÿRûZMêWKòÿ ê IWÿgò û ijòZ cògûAaû [ôfû Gjò i¹òk^úe
cêLý _âÉûaö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Zêc _ûAñ Kûc
MWÿ R ûZ cò g â Y Gaõ @^ýû^ý aò h dùe
jùeKé¾ cjZûa eP^û Keò[ôaû AõeûRú I IWÿò@û
_êÉKMêWÿòK ^ûce GK ZûfòKû _âÉêZ Ke ö
iß û ]ú^Zû _â û ¯ò _ ùe IWÿ ò g ûe ZZþ K ûkú^
_â]û^cªú jùeKé¾ cjZûa IWÿò@û bûhûbûhú
MWÿRûZcû^ue eûRûcû^uê 1947 @ùKÖûae
16ùe i´f_êeVûùe @^êÂZò ùjaûKê[aô û i¹òk^úKê
^òcªY Kùfö IWÿgò ûe gû«ò gévkû, _âûgûi^òK iêa]ò û
I iûcì j ò K _â M Zò _ûAñ ù\gúd eûRýMê W ÿ ò K
iaðû«KeYùe IWÿògû _âù\g ijòZ cògò~òaû CPòZ
ùaûfò Gjò i¹òk^úùe cjZûa ~êqò C_iÚû_^
Keò[ôùfö Kò«ê IWÿògû ijòZ cògò~òaûKê cjZûaue
^òùa\^ _âZò eûRûcûù^ K‰ð_ûZ Kùf ^ûjóö
ùaû]jêG _âRûcŠk @ûù¦ûk^e _eòYûc I icde
_eòaòðZ @ûjßû^ iµKðùe ùicûù^ VòKþ Kk^û
Keò^[ôùfö
^úkMòeòeê MWÿRûZ cògâY _âKâòdû @ûe¸ :
ù~ùZùaùk ù^ùjeê, iŸðûe _ùUf I bò._ò.
ùc^^ ù\gúd eûRý cògâY _âKd âò û @ûe¸ Keòaû_ûAñ
icd I iêù~ûMe @ù_lûùe [ôùf, ^úkMòeeò NUYû
_âaûj Gjò Kû~ðýKê Zßeû^ßòZ Keò[ôfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
^úkMòeòe ùlZâ`k [ôfû 284 aMð cûAf I
R^iõLýû[ôfû 73109ö Gjûe R^iõLýûe 15
_âZògZ [ôùf R^RûZòö
^úkMòeòùe _âRûcŠk ~ù[Á iKâòd [ôfûö
@ûù¦ûk^Kê \c^ Keòaû_ûAñ ^úkMòeò eûRû Zûue
ù_ûfòiaûjò^úKê gqògûkú Kùfö MêLðûcû^uê ù_ûfòi
aûjò^úùe ^ò~êqò \ò@ûMfûö _âRûcŠk @ûù¦ûk^ùe
ù~ûM\û^ Keò[ôaû ùfûKcû^ue Ne\ßûe ù_ûWÿò
ùicû^ue ]^iµò fêY×^ KeòaûKê ^úkMòeò eûRû
88
https://www.ncertbooks.guru/
iek @û\òaûiúcû^uê _âùeûPòZ Keò ^òùdûRòZ Kùfö
^úkMòeòùe @eûRKZû aýû_òMfûö
IWÿògû ieKûe bûeZ ieKûeu ^òKUKê
^úkMòeòe C\þùaMR^K @ûA^ gévkû _eòiÚòZò
CùfäL Keò aòaeYú ù_âeY Kùfö ùiùZùaùk
IWÿògûe cêLýcªú W. jùeKé¾ cjZûa \òfäúùe
[û@û«òö ùi _ùUfu ijòZ aòPûe aòcgð Kùfö
bûeZ ieKûe ^òKUiÚ Ròfäû cûRòùÁâUu ijûdZûùe
^úkMòeKò ê \Lf Keòù^aûKê IWÿgò û ieKûeuê lcZû
_â\û^ Kùfö cjZûau @^ê_iÚòZòùe cªú ^aKé¾
ùPø]êeú ^úkMòeò \Lf Kû~ðý _eòPûk^û Keò[ôùfö
1947 ciòjû ^ùb´e 14 ZûeòLùe ^úkMòeòKê
IWÿògû ieKûe \Lf Keòù^ùfö ^ùb´e ùgh
iê¡û ùiVûùe @ûA^ gévkû _eòiÚòZò ÊûbûaòK
ùjûAMfûö Gjû[ôfû bûeZùe ù\gúd eûRý cògâY
_âKdâò ûe @ûe¸ö jûA\âûaû\ \Lf _ùe Gjò _âKdòâ ûe
~a^òKû _Z^ ùjûA[ôfûö
Zêc _ûAñ Kûc
IWÿg
ò ûe aòb^
ò Ü MWÿRûZcû^uùe _âRû @ûù¦ûk^ùe
ù^ZéZß ù^A[ôaû aýqòcû^ue GK ZûfòKû _âÉZê Ke ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
^úkMòeò cògâY i´§ùe iŸðûe afäbbûA
_ùUf Kjò[ôùf,
gj gj ahð _ìùað Gjò Kkòw RùY \ê¡ðhð
icâ û U @ûùgûKu c^ùe aò e ûU _eò a ð ^
@ûYò[ôfû... ùi RùY _âRûjòùZ÷hú gûiK bûaùe
aògß AZòjûiùe _eòPòZ ùjùfö KòG jêGZ Ê_Üùe
iê¡û bûaò ^[ôa aû KÌ^û c¤ Keò^[ôa ù~ ùijò
Kkòweê jó bûeZKê GKZâ Keòaûe _âKâòdû @ûe¸
ùjfûö @ùgûKu @ckùe bûeZùe ù~_eò
eûR^úZòK GKZû _âZòÂòZ ùjûA[ôfû, @û]ê^òK
bûeZùe Zûjûe _ê^eûaéò ùjaûKê ~ûCQòö
Gjò NUYû_ùe IWÿògûe MWÿRûZ eûRûcûù^
@ûZuòZ ùjûA[ôùfö Kò«ê bûeZ ieKûe ^úkMòeòeê
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
_âûe¸ Gjò i`kZûe MZòùeû] ^Keò @ûMKê
aXÿûAaûKê Pûjóùfö 1947 ^ùb´e 20ùe
MWÿRûZ \ûdòZßùe [ôaû ùK¦âúd iPòa bò._ò. ùc^^
I IWÿògûe cêLýcªú jùeKé¾ cjZûau c¤ùe
\òfäúùe aòPûe aòcgð ùjfûö Gjò iûlûZùe ùK¦â I
eûRý ieKûeu @^ý ùKùZ RY Cy _\iÚ @`òie
c¤ C_iÚZò [ôùfö GVûùe iÚeò KeûMfû ù~ 1947
Wòùi´e cûiùe IWÿògû _âù\g _eòieùe [ôaû L I
M ùgâYúe MWÿRûZ eûRûcû^ue GK ibû KUKVûùe
@^êÂòZ ùjaö ùicû^uê ^òcªY Keòaûe \ûdòZß
bò._ò. ùc^^u C_ùe ^ýÉ ùjfûö
KUK i¹òk^ú :
KUK i¹òk^úùe ù~ûM ù\aû _ûAñ iŸðûe
_ùUf I bò._ò. ùc^^u ijòZ ùK¦â ieKûeue
ùKùZK Cy _\iÚ @`òie 1947 Wòùi´e 13ùe
bêaù^gßeùe _jôùfö Zjó _e\ò^ KUKe
eûRba^ùe Gjò HZòjûiòK i¹òk^úe @dcûe¸
ùjfûö
(KUKe eûRba^)
_â[ùc ‘L’ I ‘M’ ùgâgúe _¦e RY MWÿRûZ
eûRûu c¤eê aûe RY C_iÚòZ [ôùfö @ûVcfäòK,
aYûA I ZòMòeò@ûe eûRû Gjò i¹òk^úùe ù~ûM
ù\A^[ôùfö iŸðûe _ùUf Gjò i¹òk^úùe Zûu
C\þNûU^ú bûhYùe ÆÁKeò ù\ùfù~ IWÿgò û _âù\g
89
https://www.ncertbooks.guru/
ijòZ Gjò ùgâYúe MWÿRûZcû^uê cògò~òaûKê ùjaö
ùicû^u jûZ_ûY×òe _eòYûc ieKûe iÚòe Keòùa
Gaõ ùicû^uê aýqòMZ _\c~ðýû\û I iêa]ò û iêù~ûM
\ò@û~òa ùaûfò KêjûMfûö iûcû^ý _âZòaû\ _ùe
ùicûù^ Pêqò_Zâùe Êûle Kùfö @^ê_iÚòZ[ôaû
aYûA, @ûVcfäòK I ZòMòeò@ûe eûRûcûù^ _ùe Gjò
Pêqò_Zâùe \ÉLZ Keò[ôùfö
‘K’ ùgâYú MWÿRûZ cû^uê ù^A iûcû^ý
iciýû iéÁò ùjfûö c¤ûjÜ ùbûR^ _ùe iŸðûe _ùUf
‘K’ ùgâYúe GMûe RY eûRûu ijòZ K[ûaûðû
@ûe¸ Kùfö ‘L’ I ‘M’ ùgâYúe MWÿRûZ eûRûu
_eò ‘K’ ùgâYúe MWÿRûZ eûRûcûù^ c¤ cògâY Pêqò
_Zâùe \ÉLZ Keòaû _ûAñ iŸðûe _ùUf @^êùeû]
Kùfö K[û _âiwùe ùi Kjòùf ù~ IWÿògûùe [ôaû
MWÿRûZMêWÿòK IWÿògû_âù\g eì_K geúeùe ùMûUòG
ùMûUòG lZ i\égö ùiMêWÿòKê gúNâ C_gc KeòaûKê
ùja... ^ùPZ cìùkû_ôûU^ KeòaûKê ùjaö ~\ò
MWÿRûZ eûRûcûù^ IWÿògû ijòZ cògò~òaûe C_ù\g
MâjY Ke«ò ùicû^uê @ûùeûMý Keò\ò@û~òaö @ûC
~\ò ùicûù^ aòùeû] Ke«ò ùZùa _âRûcûù^ Zûue
cìùkû_ôûU^ Keòù\ùaö ‘K’ ùgâYúe MWÿRûZ
eûRûcû^u ijòZ @^êÂòZ K[ûaûðûeê KòQò iê`k
còkòfû ^ûjóö @ù^K icd K[ûaûðû I Pû_ _âùdûM
_ùe ^@ RY ù\gúd eûRû cògâY Pêqòùe Êûle
KeòaûKê eûRòùjùf I 1947 Wòùi´e 15
ZûeòL\ò^ iKûùk Êûle Keòù\ùfö KkûjûŠòe
cjûeûRûu _ûAñ _ùUfu ÊZª ùUâ^þUò KUK ùek
ùÁi^ùe NûG @ù_lû Kfûö ùZùa ùghùe
KkûjûŠò cjûeûRû cògâY Pêqòùe Êûle Kùfö
cdìeb¬ùe ùfûK _âZò^ò]ôcìkK ieKûe MVòZ
ùjûA[ôfûö ùZYê cdìeb¬ cjûeûRû Zûu cªòcŠk
ijòZ @ûùfûP^û ^ Keò cògâY Pêqò_Zâùe Êûle
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Keòùa ^ûjó ùaûfò ~êqò aûXÿùò fö G[ô_ûAñ ùi KòQ\ò ^ò
icd ù^ùa ùaûfò Kjòùfö
1947 Wòùi´e 23ùe bûeZ ieKûe Gjò
Paòg MWÿRûZe gûi^bûe IWÿògûe _âûù\gòK
ieKûeuê jÉû«e Kùfö 1948 ciòjû Rû^êdûeú
1 ZûeòL Vûeê IWÿò@û bûhûbûhú PaògUò MWÿRûZ
IWÿgò û _âù\g ijòZ cògMò fûö hùXÿAKkû I Leiê@ûñe
c¤aðú @kùe @aiÚòZ cdìeb¬ IWÿògûùe ^
cò g ò a ûeê Gjò \ê A eûRý c¤ùe _â Z ýlbûùa
ù~ûMûù~ûM ùjûA _ûeòfû ^ûjóö ùZYê Gjò \êAUò
eûRýe eûRûcûù^ ùicû^u _ìaðcZ _eòað^ Keò
aòjûe ijòZ cògòaû _ûAñ Pûjóùf ö `kùe bûeZ
ieKûe 1948 cA 18 ZûeòLeê ùi \êAUò
MWÿRûZKê IWÿògûeê KûXÿòù^A aòjûeùe cògûA
ù\A[ôùfö cdìeb¬e cjûeûRû 1948 @ùKÖûae
17 ZûeòL \ò^ cògYâ Pêqùò e Êûle Kùfö 1949
ciòjû Rû^ê@ûeú 1 ZûeòL \ò^ cdìeb¬ IWÿgò û ijòZ
cògf ò ûö ùZYê PaògUò IWÿ@ò û bûhûbûhú MWÿRûZ IWÿgò û
ijòZ cògò[ôfûö IWÿògû ijòZ Gjò MWÿRûZ cògâY
_âKâòdûùe IWÿògûe ZZþKûkú^ _â]û^cªú jùeKé¾
cjZûa _âcêL bìcòKû MâjY Keò[ôùf ö
Zêc _ûAñ Kûc
cògâY Pêqòùe Êûle Keò[ôaû PaògRY MWÿRûZ
eûRûcû^ue ^ûc ZûfòKû _âÉêZ Ke ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
cjZûaue bìcòKûKê _âgõiû Keò iŸðûe _ùUf
KjòQ«ò ?
cêñ Lêiò ù~ cêñ cjZûaue Ê_ÜKê iûKûe
Keòaûùe Zûuê iûjû~ý KeòQò Gaõ cêñ @]ôK Lêiò
GA[ô_ûAñ ù~ IWÿògû bkò GK _Qê@ûeûRý @agòÁ
bûeZKê Zû’e @^ê M ûcú ùjaûKê _[ _â \ gð ^
Keò_ûeòfûö
IWÿgò û _âù\g ijòZ MWÿRûZ cògYâ _ùe IWÿgò ûe
MYZûªòK _âKâòdû MWÿRûZcû^uê iõ_âiûeòZ ùjfûö
90
https://www.ncertbooks.guru/
IWÿògû aò]û^ibûùe @ûMeê i\iý iõLýû[ôfû 60ö
MWÿRûZ cògYâ _ùe G[ôùe @ûC 31Uò @ûi^ iõ~êq
ùjfûö IWÿògû aò]û^ibûùe ^òaðûPòZ ibý iõLýû
ùjfû 91ö 1949 ciòjû @ùKÖûae 10 ZûeòLùe
G icÉ i\iýKê ù^A IWÿgò û aò]û^ibûe @]ôùag^
^ì@û eûR]û^ú bêaù^gßeùe @^êÂZò ùjfûö MWÿRûZ
_âRûcû^uê Êû]ú^Zûe Êû\ PLûAaû _ûAñ MWÿRûZ
gûi^ aýaiÚûKê _âûù\gòK gûi^ @^êeì_ Keòaûe
_âùPÁû @ûe¸ ùjfûö MWÿRûZMêWKòÿ iûcòfKeò IWÿgò ûe
Ròfäû MêWÿòKê _ê^MðV^ Keò ùZeUò Ròfäûe iéÁò
KeûMfûö icdKâùc _âRû @ûù¦ûk^ _âgcòZ
ùjûAMfûö MWÿRûZ @ke eûRû I _âRû Cbd Gjò
MYZûªòK aýaiÚûùe ù~ûM\û^ Kùfö IWÿògûe
_âûKéZòK iµ\e VòKþ aò^òù~ûM ùjûA_ûeòfûö Gjû
iZ ù~ Gjò cògYâ _ùe @ù^K @k IWÿgò û aûjûùe
ejòMfûö bûhûbòKò _âù\g MV^e Ê_Ü iµì‰ð iûKûe
ùjûA_ûeòfû ^ûjóö ùZùa ù\gúd eûRýMêWKòÿ e IWÿgò û
ijòZ cògâY _ùe IWÿò@ûcû^u c¤ùe HKý Gaõ
C›ûj _eòflòZ ùjfûö IWÿ@ò ûcûù^ GK icé¡ _âù\g
@ûbòcêLý ù^A @MâMûcú ùjùfö
(ùZeUò Ròfäû aògòÁ IWÿògû cû^PòZâ)
Zêc _ûAñ Kûc
IWÿògûùe cògò[ôaû MWÿRûZMêWÿòK aðcû^ eûRýe
ùKCñ RòfäûMêWÿòKe @«bêðq CùfäL Ke ö
v v v
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âgÜMêWÿòKe Ce 60Uò g±ùe ùfL :
(K) ù\gúd eûRýcû^uùe _âPkòZ [ôaû ‘_âRûcûeY’ _â[ûMêWÿòK aòhdùe GK iõlò¯ Uò_þ_Yú ùfLö
(L) _âRûcŠk @ûù¦ûk^ùe Kò Kò cêLý \ûaò [ôfû ?
(M) _ê^MðVòZ IWÿògû MWÿRûZ Z\« KcòUòùe ùKCñcûù^ i\iý [ôùf Gaõ Gjûe Kò Kò _âÉûa [ôfû ?
(N) IWÿògû ijòZ IWÿò@û bûhûbûhú MWÿRûZMêWÿòK cògûA ù\aû_ûAñ bûeZ Êû]ú^Zû _ûAaû _ìaðeê cjZûa
K’Y Keò[ôùf ?
(O) ^úkMòeòeê Kò_eò ù\gúd eûRý cògâY _âKòâdû @ûe¸ ùjûA[ôfû ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ùKCñ bòòùe IWÿògûe MWÿRûZMêWÿòK aòbò^Ü ùgâYúùe aòbq Keû~ûA[ôfû Gaõ ùKCñ MWÿRûZMêWÿòK
‘M’ ùgâYúbêq [ôfû ?
(L) ùaVò I ùbUò c¤ùe _û[ðKý K’Y ?
(M) ùKùa Gaõ ùKCñVûùe _âRû @ûù¦ûk^ @ûe¸ ùjûA[ôfû ?
(N) IWÿò@û MWÿRûZ _âRû i¹òk^úe _â[c @]ôùag^ ùKCñVûùe Gaõ Kûjû ibû_ZòZßùe @^êÂòZ
ùjûA[ôfû ?
(O) iûew]e \ûi KòG ? ùKùa Gaõ ùKCñVûùe _âRû i¹òk^úe @]ôùag^ @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
(P) ùKCñ @kMêWÿòKe ù\gúd eûRûcûù^ cògâY aòùeû]ùe GK iõN MV^ Keò[ôùf ?
(Q) ùKùa Gaõ ùKCñVûùe @^êÂZò MWÿRûZ eûRûcû^ue i¹òk^úùe iŸðûe _ùUf ù~ûM ù\A[ôùf ?
(R) cdìeb¬e eûRû cògâY Pêqòùe Êûle Keòaû _ûAñ KûjóKò KòQò \ò^ icd ù^A[ôùf ?
(S) hùXÿA Kkû I Leiê@ñû KûjóKò aòjûe ijòZ cògò ~ûA[ôfû ?
(T) MWÿRûZMêWÿòKe _âZò^ò]ôcû^u ijòZ IWÿògû aò]û^ ibûe @]ôùag^ _â[ùc ùKùa Gaõ ùKCñVûùe
@^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
3. _âùZýK _âgÜùe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) ùaø\ùe _âRûcŠk @ûù¦ûk^ ùKùa @ûe¸ ùjûA[ôfû ?
(L) ^úkMòeòùe KòG _âRûcŠk MV^ Keò[ôùf ?
(M) 1939 @MÁùe KòG IWÿògû MWÿRûZ cògâY iµKðùe bûAiþeûduê iûlûZ Keò[ôùf ?
(N) KòG jùeKé¾ cjZûauê ‘_gêðeûc’ @ûLýû ù\A[ôùf ?
(O) jùeKé¾ cjZûau @^ê_iÚòZòùe KòG ^úkMòeò \Lf Kû~ðý _eòPûk^û Keò[ôùf ?

91

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(P) ùKùa cdìeb¬ IWÿògûùe cògòfû ?
(Q) PìWÿû« bûaùe ùKùZûUò MWÿRûZ IWÿògûùe cògòfû ?
(R) MWÿRûZ cògâY _ùe IWÿògû aò]û^ ibûùe ùKùZûUò @ûi^ aé¡ò _ûA[ôfû Gaõ icê\ûd @ûi^
iõLýû ùKùZ ùjûA[ôfû ?
(S) MWÿRûZMêWÿòK cògòaû_ùe IWÿògûe RòfäûMêWÿòKe _ê^MðV^ _ùe ùKùZûUò Ròfäû iéÁò ùjfû ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) cògâY _ìaðeê IWÿò@û bûhûbûhú MWÿRûZcû^ue iõLýû ùKùZ [ôfû ?
(i) 23 (ii) 25 iii) 26 (iv) 27
(L) MWÿRûZcû^uùe ùMûUòG gòaòeeê @^ýgòaòeKê eûRû aû eûRKcðPûeúcû^uê aò^û _ûCYûùe
_ûfòuò aû iaûeúùe ùaûjòù^aû _â[ûKê K’Y Kêjû~ûC[ôfû ?
i) ùaVò (ii) ùaMûeú iii) ei\ iv) cûMY
(M) KòG _ê^MðVòZ IWÿògû MWÿRûZ Z\« KcòUòe iµû\K [ôùf ?
i) jùeKé¾ cjZûa ii) iûew]e \ûi
iii) aka«eûd ùcùj û iv) _ ûbò iúZûeûcûdû
(N) ùKCñiÚû^eê bûeZùe ù\gúdeûRý cògâY _âKâòdû @ûe¸ ùjûA[ôfûö
i) cdìeb¬ ii) ^úkMòeò
iii) Rê^ûMW iv) KkûjûŠò
(O) ùKCñ MWÿRûZe eûRû KUK i¹òk^ú icdùe cògâY Pêqò_Zâùe Êûle Keò ^[ôùfö
i) hùXÿAKkû ii) Leiê@ûñ
iii) cdìeb¬ iv) KkûjûŠò
(P) MWÿRûZ cògâY _ùe IWÿògû aò]û^ibûe ibý iõLýû 60eê aXÿò ùjfûö
i) 90 ii) 91 iii) 92 iv) 93
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

92

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

ZéZúd _ûV
ùMû@û I _ê\êùPeúe cêqò
1947 ciòjû @MÁ 15 ZûeòLùe
bûeZeê aâòUòg iûcâûRýaû\e @aiû^ ùjfû I
aâòUòg iûcâûRý @«bêðq bûeZ Êû]ú^ ùjfûö
Kò«ê bûeZe @aòùz\ý @wbûùa RYûgêYû KòQò
@k aòù\gú gûi^ Kakùe ejòMfûö bûeZe
_½òc C_Kìkùe @aiÚòZ ùMû@û, \ûc^, WòC,
\û\âû I ^Mejûùakòùe _ðêMúRcûù^ gûi^
Keê[ôùfö _ìaðC_Kìkùe @aiÚòZ _ê\êùPeúùe
`eûiúcûù^ gûi^ Keê[ùô f ö _ê\ùê Peú ^ûcùe
_eòPòZ Gjò `eûiú C_^òùage @«bêðq [ôfû
_ê\êùPeú, P¦e ^Me, KeûAKf, cûùj I
dû^ûcö _ê \ ê ù Peú, KeûAKf I dû^ûc
KecŠk C_Kì k ùe @aiÚ ò Z [ô f ûö cûùj
@aiÚZò [ôfû cûfaûe C_Kìkùe Gaõ P¦e^Me
[ô f û awkûùeö bûeZùe [ô a û `eûiú
C_^ò ù age @ûdZ^ [ô f û 510 aMð
KòùfûcòUeö 1936ùe Gjûe ùfûKiõLýû [ôfû (bûeZ cû^PòZâùe ùMû@û I _ê\êùPeú aû _ŠòùPeú)
2,98,551ö _ê\êùPeú (_ŠòùPeú) `eûiú
C_^òùagcû^ue i\e cjKêcû [ôfûö ùMû@û I @]ôKûeKê @ûiòfûö bûùÄûWûMûcû bûeZKê Rk_[
_ê\êùPeúKê bûeZe eûR^úZòK _eò]ô bòZeKê @ûaòÃûe Keòaû _ùe _ðêMúRcûù^ ùMû@û @]ôKûe
ù`eûA @ûYòaû Êû]ú^Zû_ee bûeZ ieKûeu KeòaûKê @bò~û^ @ûe¸ Kùfö
_ûLùe GK _âcêL @ûjßû^ [ôfûö
Zêc _ûAñ Kûc
bûeZ ijòZ ùMû@ûe cògâY : bûùÄûWûMûcûu bûeZKê Rk_[ @ûaòÃûe
ùMû@ûe AZòjûi ùagþ _âûPú^ö @ZúZùe iµKðùe GK a‰ð^û _â\û^ Ke ö
ùMû@û, ùMûck, ùMû_K_cþ, ùMû_K_êeú, 1510 ciò j ûùe aò R d^Me icâ û Uu
ùMûa_êeú aû ùMûc«K ^ûcùe _eòPZò [ôfûö Kûke ijûdZûùe _êMð úRcûù^ ùMû@û @]ôKûe Kùf Gaõ
KâcòKZûùe ùMû@ûKê iûZaûjû^, K\´, eûÁâKìU, ùijò \ò^Vûeê ùMû@ûùe _êðMúRcû^u gûi^ @ûe¸
PûfêKý, gòf\ûe, ~û\acûù^ gûi^ Keò[ôùfö ùjfûö KòQò\ò^_ûAñ QZâ_Zò gòaûRú ùMû@û @]ôKûe
LôfþRòcû^u icdùe ùMû@û cêifcû^ gûi^e
93

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Keò[ôùf Kò«ê _ùe _ùe _êðMúRcûù^ ùMû@û
_ê^\ðLf Kùfö 1947 ciòjûùe AõùeRcûù^
bûeZQûWÿò PûfòMùfö Kò«ê ùMû@ûùe _êMð úRcû^ue
gûi^ @aýûjZ ejòfûö \ûc^, WòC, \û\âû I ^Me
jûùakòùe c¤ _êðMúRcûù^ ùicû^ue gûi^
RûeòeLôùfö ùMû@ûe _êMð úR gûiK bûeZ ieKûeu
KìUù^÷ZòK icû]û^ _âÉûaKê MâjY Kùf ^ûjóö
Zêùc RûYòQ Kò ?
ùMûUò G eûÁâ c¤ùe [ô a û @^ýeûÁâ e
gûi^û]ú^ @kMê W ÿ ò K ê @«üùlZâ Kê j û~ûGö
C\ûjeY Êeì_ ùMû@û, \ûc^, WòC, \û\âû, ^Me
jûùakò ùMûUòG ùMûUòG _ðêMúR @«üùlZâö
ùMû@ûùe _êðMúR gûiKcûù^ R^iû]ûeYu
iêLiêaò]û _ûAñ \éÁò ù\C^[ôùfö ùMû@û, \ûc^,
WòCe R^iû]ûeY ùicû^u @ZýûPûeùe @ZòÂ ùjûA
1955 ciòjû @MÁ 15ùe GK aWÿ ]eYe
aòùlûb _â\gð^ Kùfö Gjò _â\gð^ùe _âûd
_ûjRûe ùfûK @õg MâjY Keò[ùô fö Gjò _â\gð^Kê
NCWÿûAaûKê _êðMúR ù_ûfòi MêkòPûk^û Kùf Gaõ
Gjò MêkòPûk^ûùe 22 RY @jòõi iZýûMâjú céZêý
aeY Kùfö @ûù¦ûk^Kê gqò _â ù dûM Keò
\aûAù\aû _ûAñ _êðMúR ieKûe \ûc^eê ùi÷^ý
ù_âeY KeòaûKê ùPÁû Kùfö bûeZúd ùi÷^ýaûjò^ú
G[ôùe aû]ûù\aûeê _ðMê ûf ieKûe Gjû aòùeû]ùe
@û«RðûZòK ^ýûdûkdùe GK @Ròð \ûLf Kùfö
_êðMûf ieKûeue _âû[ð^û [ôfû ù~ bûeZùe [ôaû
_ðêMúR @«üùlZâMêWKÿò ê _êðMúR ùi÷^ý ù_âeY _ûAñ
@^êcZò ù\aûKê bûeZ ieKûeuê ^òùŸðg \ò@û~ûCö
Kò«ê 1960 ciòjûùe @û«RðûZòK ^ýûdûkd Gjò
@RòUð Kò ê LûeR Keòù\ùfö ùijòahð Wòùi´e cûiùe
RûZòiõNe iû]ûeY ibû _êMð ûf aûjûùe[ôaû _êMð úR
C_^òùag MêWÿòKê _êðMûfe eûRýbûaùe aòùaP^û
Keòaû \ûaòKê c¤ @Mâûjý Keòù\ùfö
94
https://www.ncertbooks.guru/
1961 ciòjûùe C_^òùagcû^u C_ùe
_êðMúR Rêfce ÆÁ PòZâ _eòflòZ ùjfûö bûeZe
_â]û^cªú K[ûaûðû Reò@ûùe ùMû@û iciýûe
icû]û^ Pûjóùfö Kò«ê @û`âòKúd ù\g @ûõùMûfûùe
_ðêMúRcûù^ ù~_eò \c^ fúkû PkûA aòù\âûj
\c^ Kùf ö ùi[ôùe bûeZúdcûù^ còâdcûY
ùjûA_Wÿòùfö ùMû@ûeê _êðMúRcû^uê aòZûWÿòZ
Keòù\aû_ûAñ ùK¦â ieKûe C_ùe Pû_ aXÿPò ûfòfûö
@ûùceòKû ieKûe _êðMúR Kéð_luê aêSûAaûKê
ùPÁûKùfö Zûjû aò`k ùjfûö 1961 ciòjû
Wòùi´e 18 ZûeòLùe bûeZúd ùi÷^ýaûjò^ú
ùMû@ûùe _âùag Kùf I ùiVûùe C_iÚòZ[ôaû
_êðMúR ùi÷^ýuê _eûRòZ Kùfö _êðMúR ieKûe
GjûKê GK @ûKâcY ùaûfò a‰ð^û Keò RûZòiõNe
iêelû _eòh\ùe Gjò _âiw CZþ[û_^ Kùfö Kò«ê
bûeZe ùi÷^ý _âZýûjûe _âÉûaUò Ehúd bòùUû
akùe @Kûcò ùjûAMfûö _e\ò^ @[ðûZ Wòùi´e
19 ZûeòL\ò^ ùMû@ûùe @aiÚû_òZ _êðMúR Mb‰ðe
geY _Zâùe Êûle Keò bûeZe geYûMZ ùjùfö
ùMû@ûeê 450 ahðe _êðMúRe gûi^ @aiû^
ùjfûö ùMû@ûKê bûeZ ijòZ cògûA \ò@ûMfûö \ûc^
I WòC ijòZ ùMû@ûKê cògûA GK ùK¦â gûiòZ @k
iéÁò KeûMfûö
1963 ciòjûùe ùMû@ûùe iû]ûeY ^òaûð P^
ùjfûö 1967 ciòjûùe ùMû@ûùe GK MYùbûU
@ûùdûRòZ ùjfûö _âg[Ü fô û ùMû@û cjûeûÁâùe cògaò
^û @fMû ejòaö ùMû@ûe ùfûKcûù^ cjûeûÁâ ijòZ
cògaò û i_lùe ^[ôùf ö ùZùa 1987 ciòjû ùc
30 ZûeòL \ò^ ùMû@ûKê eûRý _ûjýû _â\û^ KeûMfû
I ùMû@û ùjfû bûeZe 25Zc eûRýö \ûc^ I
WòCKê ùMû@ûeê @fMû Keò\@ò ûMfû I ùicûù^ ùijò
\ò^Vûeê _ìaað Zþ ùK¦âgûiòZ @k ùjûA ejòùfö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
1954 ciòjû RêfûA 24 ZûeòL\ò^ ‘ùMû@ûe Keò \c^ KeòaûKê ùPÁû Kùfö Kò«ê 1954 ùe
còkòZ iû¹êLý’ ^ûcK GK R^ @^êÂû^ ‘\û\âû’ @«ü bûeZ i_l R^ @ûù¦ûk^Kûeúcûù^ dû^ûc I
ùlZâKê ^òR @qò@ûeKê @ûYòùfö ùijòahð @MÁ 2 cûùjùe lcZû \Lf Kùfö 1954 ciòjû
ZûeòL\ò^ ‘@ûRû\ ùMûc«K \k’ ^Me jûùakò @ùKÖûae cûiùe _ê\êùPeú I KeûAKfùe R^cZ
\Lf Keòù^ùfö \û\âû I ^Mejûùakò \Lf ^ò@ûMfûö R^cZ bûeZ ijòZ cògYâ i_lùe Mfûö
aòùeû]ùe _êMð ûf @û«RðûZòK ^ýûdûkdùe ù`eû\
ùjfûö Kò«ê G[ôeê _êðMûfe KòQò fûb ùjfû^ûjóö
1961 ciòjû @MÁ 11ùe \û\âû I ^Me jûùakòKê
bûeZ ijòZ cògûA \ò@ûMfû Gaõ GjûKê GK ùK¦â
gûiòZ @ke cû^ýZû \ò@ûMfûö
Zêc _ûAñ Kûc
ùMû@û Gaõ ùK¦âgûiòZ @k \ûc^ I WòC Gaõ
\û\âû I ^Me jûùakòe eûR]û^úcû^ue ^ûc,
ùfûKcû^ue cêLýbûhû Gaõ \gð^úd iÚû^MêWÿòKe
GK aòaeYú _âÉêZ Ke ö (gâú@eaò¦)

bûeZ ijòZ _ê\êùPeúe cògâY :
bûeZùe aò l ò ¯ ùjûA ejò [ ô a û `eûiú
gûi^û]ú^ @«üùlZâMêWÿòK [ôfû _ê\êùPeú, P¦e
^Me, KeûAKf, cûùj I dû^ûc ö bûeZe
Êû]ú^Zû _ùe bûeZ ieKûe Gjò iaê @«üùlZâMWê Kòÿ ê
bûeZ ijòZ cògûAù\aû _ûAñ `eûiú gûiKcû^u
ijòZ @ûùfûP^û Kùfö @ûùfûP^ûe `kÊeì_
1948 ciòjûùe `âû^i I bûeZ c¤ùe GKPêqò
ÊûleòZ ùjfûö ùijòiaê @«üùlZâùe MYùbûU
@^êÂòZ ùjaû_ûAñ iÚòe KeûMfû ö 1949 Rê^
19ùe P¦e^Meùe MYùbûU @^êÂòZ ùjfûö
bûeZ ijòZ cògòaû _ûAñ 3,463 Gaõ `eûiú
C_^òùag i_lùe cûZâ 114 RY cZ iûaýÉ
Kùfö 1950 ùc 2 ZûeòL \ò^ aò]ôa¡ bûaùe
Gjû bûeZe @«bêðq ùjfûö
dû^ûc I cûùjùe GWÿIßûWÿð ùMûaUð ^ûcK
RùY `eûiú gûiK R^@ûù¦ûk^Kê ak _âùdûM
ùijò ahð ^ùb´e 1 ZûeòL \ò^ _ê\êùPeú I
KeûAKfe aûÉa gûi^ lcZû bûeZ ieKûeu
jûZKê @ûiòfûö `eûiú RûZúd ibû Gjò cògâYKê
1962 cA cûiùe @^êùcû\^ Kfû_ùe bûeZe
@bý«eùe [ô ô a û icÉ `eûiú @«üùlZâ
aò]aô ¡bûùa bûeZùe cògùò fö _ê\ùê Peú G _~ðý«
bûeZe GK ùK¦â gûiòZ @k ùjûA ejòQòö
Zêùc RûYòQ Kò ?
að c û^ _ê \ ê ù Peú ùlZâ ` k 489 aMð
Kò ù fûcò U eö R^iõLýû 9,74,345ö Gjûe
eûR]û^ú _ê\êùPeúö Gjû GK ùK¦âgûiòZ @k
ùjûA[ôùf iê¡û GVûùe Zòeòg @ûi^ aògòÁ GK
^ò a ð û Pò Z ùfûKibû I eûRýibûùe Gjûe RùY
ùfLûGñ _âZò^ò]ô ejòQ«ò ö
Zêc _ûAñ Kûc
_ê\êùPeúe bûhû, ^éZýMúZ I \gð^úd iÚû^MêWÿòK
iµKðùe GK aòaeYú _âÉêZ Ke ö
v v v

95

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Êû]ú^Zû _ùe bûeZùe [ôaû `eûiú C_^òùag iµKðùe GK Uò_þ_Yú ùfL ?
(L) ùMû@ûùe ^òRe gûi^ Rûeò eLôaû _ûAñ 1947 ciòjûeê 1961 ciòjû _~ðý« _êðMúRcûù^
ùKCñ _\ùl_cû^ ù^A[ôùf ?
(M) 1961 ciòjûùe ùKCñ _eòiÚòZòùe bûeZúd ùi÷^ý aûjò^ú ùMû@ûùe _âùag Kùf ?
(N) _êðMúR C_^òùag MêWÿòK Kò_eò bûeZe bò^Ü bò^Ü _ûjýûe @õg ùjùf ?
(O) _ê\êùPeú @]ú^ùe [ôaû `eûiú gûi^û]ú^ @«üùlZâ MêWÿòK Kò_eò bûeZ ijòZ cògòùf ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) _êðMúRgûiòZ bûeZùe @aiÚòZ @«üùlZâMêWÿòKe ùbøùMûkòK @aiÚòZò aòhdùe @ûùfûK_ûZ
Keö
(L) `eûiú gûi^û]ú^ @«üùlZâMêWÿòK bûeZùe ùKCñ @kùe @aiÚòZ [ôfû ?
(M) _êðMúRcûù^ Kûjû ijûdZûùe I ùKùa ùMû@û @]ôKûe Keò[ôùf ?
(N) ùKùa I KûjóKò ùMû@û \ûc^ I WòCe R^iû]ûeY GK aòeûU aòùlûb _â\gð^ Keò[ôùf ?
(O) @û«RðûZòK ^ýûdûkdùe _êðMúR ieKûe Kò _âû[ð^û Keò[ôùf ?
(P) ùMû@ûeê _êðMúRcû^uê aòZûWòZ Keòaû _ûAñ bûeZ ieKûe Kò _\ùl_cû^ MâjY Keò[ôùf ?
(Q) ùKùa ùMû@ûKê eûRý _ûjýû \ò@û~ûA[ôfû ? Gjû_ùe bûeZùe icê\ûd eûRý iõLýû ùKùZ
ùjfû ?
(R) \û\âû I ^Me jûùakòe Êû]ú^Zû _ûAñ ùKCñ @^êÂû^MêWÿòK Kû~ðý Keò[ôùf ?
(S) bûeZùe [ôaû `eûiú @«üùlZâ R^cZe `kû`k K’Y [ôfû ?
(T) 1954 @ùKÖûaeùe ùKCñ @kMêWÿòKùe R^cZ ^ò@û~ûA[ôfû ?
3. _âùZýK _âgÜùe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) cûùj ùKCñVûùe @aiÚòZ [ôfû?
(L) bûeZùe [ôaû `eûiú C_^òùagcû^ue i\e ijKêcû ùKCñVûùe [ôfû ?
(M) ùKCñcû^u gûi^ icdùe ùMû@û cêifcû^ gûi^ @]ú^Kê @ûiòfû ?

96

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(N) ùMû@û, \ûc^ I Wòdê R^iû]ûeYu aòùlûbùe _êfiò MêkPò ûk^û `kùe ùKùZ RY ceò[ùô f ?
(O) ùKCñ\ò^ bûeZúd ùi÷^ýaûjò^ú ùMû@ûùe _âùag Kùf ?
(P) ùKCñ\ò^ GK R^ @^êÂû^ \û\âû @«üùlZâKê _êðMúRcû^u Kakeê C¡ûe Keò ^òR ^òdªYKê
@ûYòùf ?
(Q) ùKCñ\ò^ ^Me jûùakò \Lf Keû~ûA[ôfû ?
(R) P¦e^Me aò]ôa¡bûùa ùKùa bûeZùe cògò[ôfû ?
(S) _ê\êùPeú I KeûAKfe aûÉa gûi^ lcZû bûeZ ieKûeu @]ú^Kê ùKùa @ûiòfû ?
(T) `eûiú C_^òùagMêWÿòKe bûeZùe cògâYKê `eûiú RûZúd ibû ùKùa @^êùcû\^ Kfû ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) ùKCñUò _êðMúR C_^òùag ^êùjñ ?
(i) \û\âû (ii) \ûc^þ iii) ^Me jûùakò (iv) cûùj
(L) ùKùa ùMû@ûe _êðMúR Mb‰ðe geY_Zâùe Êûle Kùf ?
i) 1961 Wòùi´e 18 (ii) 1961 Wòùi´e 19
iii) 1961 @MÁ 11 iv) 1947 cA 30
(M) ùMû@ûùe ùKùa iû]ûeY ^òaðûP^ ùjfû ?
i) 1960 ii) 1961
iii) 1963 iv) 1967
(N) 1949 Rê^þ 19ùe ùKCñVûùe MY ùbûU @^êÂòZ ùjûA[ôfû ?
i) _ê\êùPeú ii) dû^ûc
iii) P¦e^Me iv) KeûAKf
(O) GWÿþIßûWÿð ùMûaUð ùKCñVûùe R^@ûù¦ûk^Kê \c^ KeòaûKê ùPÁû Keò[ôùf ?
i) ùMû@û ii) _ê\êùPeú
iii) \ûc^ iv) dû^ûc
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

97

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
PZê[ð _ûV
Êû]ú^Zû _eaðú bûeZúd @[ð^úZò
_âûd \êAgj ahðe aâòUòg J_^òùagòK gûi^
bûeZe @[ð^úZòKê eêMþY I _wê Keòù\A[ôfûö
D^aòõg I aòõg gZû±úe @û\ýbûMùe aògùß e aýû_K
gòÌûd^ I @û[ð^úZòK _âMZò _eòflòZ ùjûA[ôfûö
Kò«ê bûeZ I bûeZ bkò iûcâûRýaû\ gûi^ \ßûeû
^òù¿iòZ ùjC[ôaû ù\gcû^uùe ùKøYiò _âMZò
_eòflòZ ùjûA^[ôfû Gaõ @ù^KMêWÿòG @û[ð^úZòK
iciýû cêŠùUKò iûeò[fô ûö bûeZe _âcLê iciýûMêWKòÿ
[ôfû _eòaýû¯ \ûeò\ýâ ; ^òeleZû I @mû^Zû; aò_~ðýÉ
KéhòaýaiÚû; gòÌûd^ ùlZâùe iÚûYêZû Gaõ jÉ I
KêUúe gòÌe @ù]ûMZòö bûeZe Gjò aò_~ðýÉ
@[ðaýaiÚûKê aòKûge \ßûe ù\gùe _jûA ù\aû_ûAñ
ùKùZK iêaò]û G ù\gùe C_f² [ôfûö Gjò
iêaò]ûMêWÿòK [ôfû 1914 eê 1947 ciòjû c¤ùe
bûeZúd gòÌûd^Kê @ûMKê ù^A@ûYò _ûeò[ôaû
ùKùZK _ê¬ò_Zò I Cù\ýûM_Zòu C_iÚòZò; bûeZe
_~ðýû¯ LYòR iµ\ I _âûKéZKò aòba; bûeZe cû^a
iµ\ Gaõ bûeZúdcû^u jûZùe [ôaû aýûu, aúcû
I @^ýû^ý @ZýûagýK @û[ôðK C_Pûeö ùcûUûùcûUò
KjòaûKê Mùf Êû]ú^Zû ùakKê bûeZahðùe GK
^òRÊ @û[ð^úZòK bòòbìcò C_f² [ôfûö Gjò bòòbìcò
C_ùe GK iak I \éXÿ @[ð^úZò _âZòÂû Keû~ûA
_ûeòaûe @gû [ôfûö Êû]ú^Zû ùakKê ÊÌ ùjùfaò
ùKùZK bûeZúd gòÌ_Zò I Cù\ýûM_Zò ù\ge
gòÌ, aûYòRý, aýûuòw I aúcûùlZâùe ùicû^ue
@ûi^ RcûA iûeò[ôùfö
bûeZ Êû]ú^ ùjaû_ùe ùKCñ \éÁòbwúùe
bûeZúd @[ð^úZòKê VòKþ \òMþ\gð^ \ò@û~ûA_ûeòa
98
https://www.ncertbooks.guru/
ùi i´§ùe aòùgh cZ_û[ðKý ^[ôfûö ùiùZùaùk
bûeZúd @[ð^úZòKê iê]ûeòaû _ûAñ ù~Cñ iaê _\ùl_
ù^aûe @ûagýKZû [ô f û ùiMê W ÿ ò K ùjfû
@ûcô^òbðegúkZû, @ûc\û^ú jâûiKeò I aýûaiûdòK
i«êk^Kê aRûd eLô bûeZúd aýaiûdKê gqò_â\û^
Keòaû _ûAñ \îZ gòÌûd^; bûeZùe _ê¬òaò^òù~ûM
ùlZâ ù e iûcâ û Rýaû\ú I aò ù \g _ê ¬ ò _ Zò I
Cù\ýûM_Zòcû^uê ~[ûi¸a aûeY; Rcò\ûeú _â[û
Cùz\Keò bìiõÄûe Kû~ðýKûeú Keòaû I edZcû^uê
ùicû^ue ÊZß I @^ýû^ý iêaò]û _â\û^; icaûd
@ûù¦ûk^Kê gqò g ûkú Keò a û; bûeZe aò _ ê k
R^i´kKê C_~êq _âgòlY _â\û^Keò ù\ge _âMZò
_ûAñ aò^òù~ûM Keòaû; KêUúegòÌKê ù_âû›ûjòZKeò
MâûcúY @[ð^úZòe \éXúÿ KeY; aéjZþ gòÌMêWKòÿ ieKûeú
Cù\ýûMùe _âZÂò û; ieKûeú I ùaieKûeú Cù\ýûMKê
icû^ iêù~ûM _â\û^Keò GK _âKûe cògZâò @[ð^úZòe
_eòùag iéÁò; @^êiìPòZ RûZò I R^RûZòcû^uê
bûeZùe @û[ð^úZòK _âMZò ùiâûZùe iûcòf Keòaûö
Êû]ú^Zû _âû¯ò_ùe G iaê Kê Kû~ðýlc
Keò a ûùe ùKøYiò _â Z ò a §K ^[ô f ûö gò Ì ûd^
CùŸgýùe GK aýû_K _eòùag iéÁò Keòaû _ûAñ
@ûagýK _\ùl_ ^ò@ûieò[f ô ûö bûeZ ijòZ ù\gúd
eûRýMêWÿòK iaðû«KeYùe cògò~òaû_ùe LYòRiµ\
aò^òù~ûM Keòaû aû iûeûù\gùe ^òeuêg aûYòRý
aýaiûd Keòaûùe ùKøYiò aû]ûaòNÜ ejòfû^ûjóö
@ù^K _\û[ðe cûfòKû^û ÊZß ùK¦âieKûe aû
eûRýieKûeu jûZùe ejòfûö iûeûù\gùe @aû]
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
ù~ûMûù~ûM, Mc^ûMc^, _eòaj^ ùlZâùe ùKøYiò
_âZòa§K ejòfû ^ûjóö
ù~ûR^û @ûùdûM I _aûhòðK ù~ûR^û :
1950 ciòjû cûyð 15 ZûeòLùe bûeZ
ieKûe ù~ûR^û @ûùdûM MV^ Kùfö _â]û^cªú
Gjûe ùPdûeþùc^þ ejòùf ö _â[c _aûhòðK
ù~ûR^û _ûAñ PòVû _âÉZê ùjfûö 1951 eê 1956
ciòjû _~ðý« _â[c _aûhòðK ù~ûR^û Kû~ðýKûeú
ùjfûö Gjò ù~ûR^ûKûkùe Kéhò I RkùiP^ C_ùe
@]ô K Mê e ê Z ß \ò @ û~ûA[ô f ûö 1952 @MÁ
6 ZûeòLùe RûZúd C^Üd^ _eòh\ _âZÂò û KeûMfûö
1956 eê 1961 ciòjû [ôfû \ßòZúd _aûhòðK
ù~ûR^ûe Kû~ðýKûkö
Zêc _ûAñ Kûc
ùKCñcûù^ RûZúd C^Üd^ _eòh\e i\iý Gaõ
Gjûe cêLý Kû~ðýMêWÿòK K’Y ?
\ßòZúd _aûhòðK ù~ûR^ûe eì_ùeL _âÉêZ
Keò [ ô ù f aò g ò Á @[ð ^ úZò m _â ù `ie
_ò . iò . cûjûfûù^ûaò i ö bûeZúd icûRùe
icûRaû\ú aýaiÚûe _âPk^ [ôfû Gjò _aûhðòK
ù~ûR^ûe _â]û^ CùŸgýö Gjò ù~ûR^ûe cêLý
flýMêWÿòK [ôfû RûZúd @ûde aé¡ò, ùcøkòK I aéjZ
gòÌûd^Kê MêeêZßù\A gòÌe aòKûg ^ò~êqò iêù~ûM
ù\aû_ûAñ aýû_K aýaiÚû Gaõ @ûd I iµòe iêhc
a^ö gòÌ ùlZâùe _ê¬ò aò^òù~ûMKê C›ûjòZ Keòaû
Gjò ù~ûR^ûe CùŸgý [ôfû ö gòÌûd^ I ieKûeú
Cù\ýûM _âZÂò û C_ùe MêeZê ß \ò@ûMfûö aòù\gú mû^
ùKøgkKê C_ù~ûM Keò 3Uò ic^ßòZ AÆûZ _âKÌ
c¤ ^òcðòZ ùjfûö
99
(eûCeùKfû AÆûZ KûeLû^û)
Zêc _ûAñ Kûc
\ß ò Z úd _aûhò ð K ù~ûR^û Kûkùe ieKûeú
Cù\ýûMùe _â Z ò Â ò Z Zò ù ^ûUò ùføj AÆûZ
KûeLû^ûe _âZòÂû icd I iÚû^ Gaõ G[ôùe ù~Cñ
aò ù \gú eûÁâ M ê W ÿ ò K e mû^ ùKøgk C_ù~ûM
Keû~ûA[ôfû, ùicû^u ^ûc CùfäL Ke ö
1961 eê 1966 [ôfû ZéZúd _aûhòðK
ù~ûR^ûe Kû~ðýKûkö 1962ùe Pú^e bûeZ
C_ùe @ûKâcY I 1965ùe bûeZ _ûKòiÚû^ ~ê¡
ù~ûMêñ Gjò ù~ûR^û aòùgh `k_â\ ùjûA_ûeòfû
^ûjóö Gjò ù~ûR^ûe cêLý CùŸgý[ôfû RûZúd @ûdKê
gZKWÿû 30 bûM aé¡ò Keòaû Gaõ cêŠ_òQû @ûd
@^ìý^ 17% aXÿûAaûö Gjû aýZúZ Gjò _aûhðòK
ù~ûR^ûMêWÿòK ùjfû ù~Cñ flýMêWÿòK eLô Kû~ðýûe¸
Keò[ôfû Zûjû ùjfû; RûZúd @ûdùe aûhòðK 5%
@bò a é ¡ ò , _ê ¬ ò ^ ò ù agKê ù_â û ›ûj^, Lû\ýgiý
C_ôû\^ùe Êûaf´^gúkZû, gòÌûd^ I e¯û^ú _ûAñ
Kéhò C_ôû\^e aé¡ò, ùfø÷j AÆûZ, eiûd^, A§^ I
gqò _â K ÌKê ù_â û ›ûj^, KkKaþ R û C_ô û \^,
ùeûRMûee iêù~ûM iéÁò I bûeZùe C_faþ]
cû^ai´ke i\ê_ù~ûM Gaõ ]^ú I \eò\u â c¤ùe
@û[ð^úZòK ZûeZcýe jâûi ö 1966 eê 1969

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
_~ðý« Zòù^ûUò aûhòðK ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjfûö
4[ð _aûhòðK ù~ûR^û Pûfòfû 1969 eê 1974
ciòjû _~ðý«ö 4[ð _aûhòðK ù~ûR^ûùe cêLý
CùŸgý [ô f û Ké h ò R ûZ\â a ýe @]ô K C_ô û \^ö
R^iû]ûeYu Rúa^]ûeYe cû^Kê C^ÜZ Keòaû
_ûAñ Gjò ù~ûR^ûKûkùe icZû I iûcûRòK ^ýûd
C_ùe MêeêZß \ò@ûMfûö ]^ú I \eò\âu c¤ùe [ôaû
ZûeZcýKê jâûi Keòaû _ûAñ Gjò ù~ûR^ûùe flý
]û~ðý Keû~ûA[ôfûö 1969 ùe 14Uò aýûuKê
RûZúdKeY KeûMfûö aýûu I @^ýû^ý EY_â\û^
Keê[ôaû iõiÚûMêWÿòKê ùfûKu ^òKUZe KeûMfûö
Kéhòe aòKûg C_ùe @]ôK MêeêZß \ò@ûMfûö ùZùa
aûõfûù\gú geYû[ðú iciýû I 1971e bûeZ
_ûKòiûÚ ^ ~ê¡ ù~ûMêñ Gjò _aûhòKð ù~ûR^û @ûgû^êe_ì
i`kZû jûif Keò_ûeòfû ^ûjóö Gjò ù~ûR^ûKûkùe
\e\ûc @ûgûZúZ bûaùe aé¡_ò ûâ ¯ ùjfûö
_c _aûhòðK ù~ûR^û 1974 eê 1979
c¤ùe Kû~ðýKûeú ùjfûö Gjò ù~ûR^ûe cêLý
flý[ôfû @û[ð^úZòK @ûcô^òbðegúkZû jûifö Gjò
ù~ûR^ûKê 1978 eê a¦ Keò \ò@ûMfûö 1978 eê
1980 _~ðý« _aûhòðK ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjfû
^ûjóö 1980 eê 1985 I 1985 eê 1990
~[ûKâùc h I i¯c _aûhòðK ù~ûR^û Kû~ðýKûeú
ùjfûö \ûeò\âý \ìeúKeY [ôfû h _aûhòðK
ù~ûR^ûe cêLý CùŸgýö Gjò ù~ûR^ûùe Cbd
Kéhò I gòÌ _ûAñ bòòbìcò _âZòÂû Keòaûùe MêeêZß
\ò@û~ûA[ôfûö Gjò ù~ûR^ûùe gZKWÿû 5.2 RûZúd
@bò a é ¡ ò jûe jûif Keò a û _ûAñ flý]û~ð ý
Keû~ûA[ôfûö i¯c _aûhòðK ù~ûR^ûe cêLý
flýMêWÿòK [ôfû– Lû\ýgiý C_ôû\^ aé¡ò, ^ò~êqò
iêù~ûM, @û]ê^òKúKeY, @ûcô^òbðegúkZû Gaõ
iûcûRòK ^ýûdö Gjò _aûhòðK ù~ûR^û `kùe
KòQò iê`k c¤ còkf ò ûö Lû\ýC_ôû\^ gZKWÿû 3.23
100
https://www.ncertbooks.guru/
aé¡ò _ûAfûö _c ù~ûR^û Kûkùe ùaKûeú iciýû
jâûiKeòaû _ûAñ I ^ò~êqò iêù~ûM iéÁò Keòaû _ûAñ
Raûje ùeûRMûe ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjfûö Gjò
ù~ûR^û Kûkùe iKk RûZúd C_ôû\^ gZKWÿû
5.8 jûeùe aé¡ò_âû¯ ùjfûö @Ác ù~ûR^û @ûe¸
ùjfû \êA ahð_ùe, @[ðûZþ 1992ùe I Gjû
1997 _~ðý« Pûfòfûö @Ác _aûhòKð ù~ûR^û
aûhòKð gZKWÿû 5.6 RûZúd @bòa¡ é ò jûe _ûAñ flý
eLô[f ô ûö gòÌ @bòa¡ é ò jûe flý [ôfû gZKWÿû 7.5ö
ù~ûR^û ùghùe ù\LûMfû ù~ aûhòKð jûeûjûeò @bòa¡é ò
jûe ùjûAQò gZKWÿû 6.8ö Gjû[ôfû ]û~ðý flý Vûeê
gZKWÿû 1.2 @]ôKö
aòõg gZû±úe ùgh @ûWÿKê 1997 ciòjûùe
@ûe¸ ùjfû ^ac _aûhòðK ù~ûR^ûö Gjò
_aûhò ð K ù~ûR^ûe CùŸgý [ô f û– Ké h ò I
MâûcýaòKûgKê _âû[còKZû _â\û^ I \ûeò\âý \ìeúKeY,
\e\ûc iÚòe eLô @bòaé¡òjûe aé¡ò Keòaû, ù\ge
icÉ ùfûKuê Lû\ý ^òeû_û ù~ûMûAù\aû,
ùfûKcû^uê ùcøkòK I @_eòjû~ðý ùiaû ~[û _û^úd
Rk, _âû[còK ÊûiÚý ùiaû, iûaðR^ú^ _âû[còK gòlû,
@ûaûi I ~ûZûdûZe iê a ò ] û ù~ûMûAù\aû,
ùfûKiõLýû aé¡ò C_ùe @uêg fMûAaû, ^ûeú,
Z`iòfbêq RûZò, R^RûZò I _Qê@ûaMðe igqúKeY
Keò a û, _ûdZeûR, icaûd @ûù¦ûk^ I
ÊdõijûdK ùMûÂúKê gqò g ûkú Keò a û Gaõ
@ûcô ^ ò b ð e gúkZûö ^ac _aûhò ð K ù~ûR^ûe
@bòa¡ é jò ûe flý[ôfû gZKWÿû 6.5 Kò«ê jûif ùjfû
aûhòðK 5.5 _âZògZö
GKaòõg gZû±úe @û\ýbûM @[ðûZ 2002
ciòjûùe @ûe¸ùjfû \gc _aûhòKð ù~ûR^ûö Gjû
2007 _~ðý« Kû~ðýKûeú ùjûA[ôfûö Gjû _ùe
2007 ciòjûùe @ûe¸ ùjûA GKû\g _aûhòðK
ù~ûR^û Pûfòfû 2012 _~ðý«ö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
cìkeê Gjû C_fa]ô Keû~ûA[ôfû ù~ Kéhò I
KéhKcû^ue C^ÜZò aò^û bûeZúd @[ð^úZòe PòZâ
a\kòa ^ûjóö ùi[ô_ûAñ KéhKcû^ue iêaò]û_ûAñ
@ù^KMêWÿòG Kû~ðý jûZKê ^ò@û~ûA[ôfûö Rcò\ûeú
_â[ûe aòùfû_ KeûMfûö edZcû^uê ùicû^ue
@]ôKûe _â\û^ KeûMfûö icaûd @ûù¦ûk^Kê
gqògûkú KeûMfû ö cjûR^ú EY aýaiÚûKê ^òe›ê ûjòZ
KeûMfûö RkùiP^ I ùa÷mû^òK Kéhò _âYûkú C_ùe
MêeêZß \ò@ûMfûö gòÌûd^ _ûAñ bòòbìcò _âZòÂû I
ieKûeú Cù\ýûMùe aéjZþ gòÌ _âZòÂû _ûAñ aýaiÚû
ùjfûö NùeûA gòÌ_Zòcû^uê c¤ C›ûjòZ KeûMfûö
\ûeò\âý I ùaùeûRMûeú [ôfû bûeZe cêLý
iciýûö Mâûc I ijeûke \ûeò\âýKê \ìe Keòaû
_ûAñ 1969 _ùe ieKûe ùKùZK ù~ûR^û
Kû~ð ý Kûeú Kùfö 1969 ùe aýûuMê W ÿ ò K e
RûZúdKeY ùjaû_ùe iû]ûeY ùfûKu @ûcô^ò~êqò
I Kéhùò lZâ _ûAñ EY iêfb ùjfûö 1978 ciòjûùe
@ûe¸ùjfû ic^ßòZ MâûcýC^Üd^ ù~ûR^û ö ùijò
ahð @ûe¸ ùjfû Mâûcûk ^ûeú I gògêaòKûg
ù~ûR^û ö 1999 ciòjûùe @ûe¸ ùjfû ʉðRd«ú
Mâûcý ÊùeûRMûe ù~ûR^ûö 2000 ciòjûùe @ûe¸
ùjfû _â]û^cªú Mâûùcû\d ù~ûR^ûö Gjò ù~ûR^ûe
\êAUò cêLý aòbûM [ôfûö ùMûUòG [ôfû _â]û^cªú
MâûciWÿK ù~ûR^û I @^ýUò [ôfû A¦òeû @ûaûi
ù~ûR^ûö ijeûkùe aiaûi Keê[aô û ùaKûe ~êaK
I ~ê a Zúcû^u Kcð i õiÚ û ^ _ûAñ 1997ùe
“ʉðRd«ú ijeú ùeûRMûe ù~ûR^û” @ûe¸ ùjfûö
Meòa ùfûKcû^u ^òKUùe Lû\ý ^òeû_û
^ò½Zò Keòaû _ûAñ ‘@ù«ýû\d @^Ü ù~ûR^û’ _âYd^
KeûMfûö 2000 ciòjûùe Gjò ù~ûR^û cû¤cùe
_âûd GK ùKûUò @Zò \eò\â ùfûKuê PòjÜU KeûMfû
I ùicû^uê KòùfûMâûc _âZò 2 Uuû \eùe Mjc I
101
https://www.ncertbooks.guru/
3 Uuû \eùe cûiKê 35 KòùfûMâûc PûCk ù~ûMûA
ù\aûe aýaiÚû ùjfûö
Gjòiaê cêLý ù~ûR^ûMêWÿòK aýZúZ 1952
eê 2000 ciòjû _~ðý« bûeZùe @^ìý^ GKgj
\ûeò\âý I ùaKûeú \ìeúKeY ù~ûR^û Kû~ðýKûeú
ùjûAQòö Giaê ù~ûR^û \ûeò\âý, ùaùeûRMûeú,
@ûkòK ùa÷hcý _âbZé ò cêLý @û[ð^úZòK iciýûMêWKòÿ e
@« NUûA _ûeò ^[ôùf iê¡û Meòa I ùaKûecû^ue
@bûa^úd @aiÚû @ù^KcûZâûùe \ìe Keòaûùe
ijûdK ùjûAQòö
bûeZúd Cù\ýûM_Zòcûù^ icde @ûjßû^Kê
Pûjó ^ìZ^ gòÌ _âZòÂû Kùfö gòÌûd^ I ù\ge
iûcûRòK I @û[ð^úZòK _âMZò _ûAñ aýû_K _âùPÁû
ùjfûö eûÉûNûU, ùek_[, RkùiP^, _eòaj^,
Mc^ûMc^, cû^a i´ke aòKûg _ûAñ _âPêe
_eòcûYùe _ê¬ò aò^òù~ûM KeûMfûö aýûu ùiaû,
aúcû aýaiÚûKê ùfûKûbòcêLú KeûMfûö jeòZKâû«ò
Reò@ûùe ù\ge Lû\ýûbûaKê GK _âKûe \ìeKeò
\ò@ûMfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
aògß@[ð^úZò cjûùiâûZùe iûcòf ùjaû ùjCQò
RMZúKeYö Gj \ßûeû aòù\gú _ê¬ò aò^ùò ~ûM i¸a
jêG I aòù\gú aRûe c¤ C^àëq jêGö
ieKûeú Cù\ýûMùe _eòPûkòZ ùKùZK
gòÌiõiÚû fûb\ûdK _âcûYòZ ùjfûö _~ðýU^,
@ûùcû\_âùcû\, MYcû¤c bkò aòKÌ @û[ð^úZòK ùlZâ
iéÁò KeûMfûö bûeZe @[ð^úZò aðcû^ ùag iê\Xé öÿ
Zêùc RûYòQ Kò ?
1997 ciòjûùe bûeZ ieKûe ^’Uò fûbR^K
ieKûeú Cù\ýûMKê ‘^ae^ô ’ @ûLýû _â \ û^
Keò[ôùfö aðcû^ Gjò ‘^ae^ô’ cû^ýZû_âû¯
Cù\ýûMe iõLýû 16ùe _jôfûYòö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Zêc _ûAñ Kûc
^ae^ô Cù\ýûMMêWÿòKe @aiÚòZò iÚû^ ijòZ GK PòVû
_âÉêZ Keö
Êû]ú^Zû _ùe _ùe bûeZúd @[ð^úZòe
cìkcª [ôfû ‘cògâòZ I ^òdªòZ @[ð^úZò’ö Gjò ^úZò
_âPkòZ [ôaû icdùe NùeûA I ieKûeú Cù\ýûM
CbdKê ù_âû›ûjòZ Keû~ûC[ôfû I ùKCñ ùlZâùe
KòG @[ð aò^òù~ûM Keòa Zûjû iÚòe Keû~ûA[ôfûö
1956 ciò j ûùe GK ^ì @ û gò Ì ^úZò iõKÌ
C\þùNûhòZ ùjfû I GK icûRaû\ú icûRe _âZòÂû
_ûAñ C\ýc @ûe¸ùjfûö 1956 ciòjûe gòÌ^úZò
@Ì ùKùZK _eòað^ ijòZ 1990 ciòjû _~ðý«
akae ejòfûö ùZùa 1991 ciòjûùe bûeZúd
@[ð^úZòùe @ù^K ~êMû«Kûeú _eòað^ @ûiòfûö
ùiùZùaùkKê aògß @[ð^úZò c¤ GK _âKûe _eòaðZò
ùjûAiûeò[ûGö ùiûbòGZ Ehò@ûe iûcýaû\ú @[ð^úZò
GK_âKûe _âZýûLýûZ ùjûAiûeò[ûGö aògßKê @ûiò[ûG
C\ûeúKéZ @û[ð^úZòK iõÄûee fjeú ö bûeZKê
aògß @[ð^úZò ùiâûZùe iûcòf Keòaû _ûAñ bûeZùe
_ê¬ò^òùag ùlZâ C^àëq ùjfû ö
Êû]ú^Zû _ùe _âPkòZ “cògòâZ @[ð^úZò’
iÚû^ùe bûeZùe “aòcêq I @aû]” @[ð^úZò
@af´^ KeûMfû ö bûeZùe cêq @[ð^úZòe ~êM
@ûe¸ ùjfû 1991 ciòjû Gjò _eaòðZ _âKâòdûKê
@û[ð ^ úZò K C\ûeúKeY c¤ Kê j û~ûG ö Gjò
v v v
102
https://www.ncertbooks.guru/
C\ûeúKeYe \êAUò C_ûõg @Qòö @ûMeê ù~Cñ iaê
ùlZâ ùKak ieKûeú Cù\ýûM _ûAñ iõelòZ [ôfû,
ùi[ôùe NùeûA Kµû^úcûù^ Kû~ðý Keò_ûeòùf Gaõ
\ßòZúdZü aýûaiûdòK @ûA^ Kû^ê^ùe ùKùZK
_eòað^ @Yû~ûA NùeûA Cù\ýûMKê ù_âû›ûjòZ
KeûMfûö @ûMeê [ôaû iZeUò ùlZâeê ieKûeú gòÌ
Cù\ýûM _ûAñ iõelòZ Zò^òKê jâûi KeûMfûö NùeûA
Cù\ýûMKê ù_âû›ûjòZ Keòaû _ûAñ fûAùi^i,
Kûcûf @ûc\û^ú, cìfý ^ò¡ðûeY I a^ _âbéZòùe
[ôaû @û\aKûA\ûKê ùKûjk Keòò\ò@ûMfûö Gjû \ßûeû
bûeZùe gòÌ _âZÂò ûe @^êKkì aûZûaeY iéÁò ùjfûö
ùijò\ò^Vûeê @ûRò _~ðý« ùijò C^àëq C\ûeúKéZ
@[ðaýaiÚû akae @Qòö
icdKâùc gòÌùlZâeê ieKûeú ^òdªY jâûi
Keû~ûAQòö RMZúKeY I cêq @[ð^úZò cû¤cùe
bûeZe aòù\gú _ê¬^ò ùò age _[ C^àq ë Keû~ûAQòö
G_eòKò _âZeò lûiûcMâú C_ôû\^ ùlZâùe c¤ gZKWÿû
26 bûM aò ù \gú _â Z ýl aò ^ ò ù ~ûMKê Mâ j Y
Keò^@ò û~ûAQòö ùKak @ûYaòK gqò I ùek_eòaj^
aýaiÚû ieKûeú KéðZßû]ú^ @Qòö ùek _eòaj^e
ùKùZK ùlZâùe ùaieKûeú bûMò\ûeúKê c¤ MâjY
KeûMfûYòö bûeZúd gòÌMêWÿòK Gùa @û«RðûZòK gòÌ
ijòZ _âZòù~ûMòZû KeòaûKê ic[ð ùjûAQ«ò ö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Êû]ú^Zû ùakKê bûeZe @û[ð^úZòK iciýûMêWÿòK K’Y [ôfû I bûeZúd @[ð^úZòùe iê]ûe
@ûYòaû_ûAñ Kò Kò iêaò]û C_faþ] [ôfû ?
(L) Êû]ú^Zû _ùe bûeZe @[ð^úZòKê iê]ûeòaû _ûAñ ùKCñ _âKûe _\ùl_ ù^aûe @ûagýKZû
[ôfû ?
(M) _â[c \êAUò _aûhòðK ù~ûR^ûe CùŸgý I iê`k K’Y [ôfû ?
(N) PZê[ð _aûhòðK ù~ûR^ûe CùŸgý I iê`kMêWÿòK K’Y [ôfû ?
(O) \ûeò\ýâ \ìeúKeY _ûAñ bûeZ ieKûe 1969eê 2000 ciòjû _~ðý« Kò _\ùl_ ù^A[ôùf ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfLö
(K) ù~ûR^û @ûùdûM I RûZúd C^Üd^ _eòh\ ùKùa MVòZ ùjûA[ôfû ?
(L) \ßòZúd _aûhòðK ù~ûR^ûe cêLý flý K’Y [ôfû ?
(M) ZéZúd _aûhòðK ù~ûR^û KûjóKò aû]û_âû¯ ùjûA[ôfû ?
(N) RûZúd @ûd I cêŠ_òQû @ûd iõKâû«ùe ZéZúd _aûhòðK ù~ûR^ûe K’Y CùŸgý [ôfû ?
(O) PZê[ð _aûhòðK ù~ûR^ûùe Kûjû C_ùe MêeêZß \ò@û~ûA[ôfû ?
(P) _c _aûhðòK ù~ûR^û ùKùaVûeê a¦ Keò\ò@û~ûA[ôfû Gaõ _êYò ùKùaVûeê @ûe¸ ùjfû ?
(Q) _â]û^cªú Mâûc\ßd ù~ûR^ûe \êAUò aòbûM K’Y [ôfû ?
(R) aýûuþKê RûZúdKeY Keû~òaû_ùe K’Y fûb ùjfû ?
(S) cògòâZ I ^òdªòZ @[ð^úZò K’Y ?
(T) C\ûeúKeY @[ð^úZò bûeZùe ùKùa I ùKCñ _eòiÚòZòùe @ûe¸ ùjfû?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUG aûKýùe ùfL ö
(K) ù~ûR^û Kcòg^e ùPdûecýû^ KòG ùjùf ?
(L) _aûhòðK ù~ûR^û ùKùaVûeê @ûe¸ ùjfû ?
(M) KòG ZéZúd _aûhòðK ù~ûR^ûe eì_ùeL _âÉêZ Keò[ôùf ?
(N) ùKùa aýûuMêWÿòKe RûZúdKeY ùjûA[ôfû ?
(O) PZê[ð _aûhòðK ù~ûR^û KûjóKò @ûgû^êeì_ i`kZû jûif Keò_ûeòfû ^ûjó ?

103

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(P)h _aûhòðK ù~ûR^ûe cêLý CùŸgý K’Y [ôfû ?
(Q)1978 ciòjûùe Mâûcûke C^Üd^ _ûAñ @ûe¸ Keû~ûA[ôaû ù~ûR^ûUò K’Y ?
(R)1999 ciòjûùe ùaKûeú \ìeúKeY \òMùe ùKCñ ù~ûR^û _âaòðZ ùjûA[ôfû ?
(S)ijeûkùe aiaûi Keê[ôaû ~êaK~êaZúue KcðiõiÚû^ _ûAñ @ûe¸ Keû~ûA[ôaû ù~ûR^ûUòe
^ûc K’Y ?
(T) @ù«ýû\d @^Ü ù~ûR^ûe CùŸgý K’Y ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) \ßòZúd _aûhòðK ù~ûR^ûe Kû~ðýKûk ùKùa ùgh ùjûA[ôfû ?
(i) 1956 (ii) 1961 iii) 1962 (iv) 1965
(L) RûZúd @ûde ùKùZ @bòaé¡ò ZéZúd _aûhòðK ù~ûR^ûe flý [ôfû ?
i) 5% (ii) 5.6% iii) 7.5% iv) 6.8%
(M) i¯c _aûhòðK ù~ûR^û `kùe Lû\ý C_ôû\^ ùKùZ aé¡ò _ûA[ôfû ?
i) 17% ii) 3.23% iii) 5.8% iv) 1.2%
(N) ùKùa bûeZùe GK ^ì@ûgòÌ^úZò ùNûhòZ ùjûA[ôfû ?
i) 1951 ii) 1956
iii) 1990 iv) 1991
(O) ùKùaVûeê bûeZùe cògòâZ @[ð^úZò _âaòðZ ùjfû ?
i) 1969 ii) 1978
iii) 1991 iv) 1997
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

104

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
_c _ûV
bûeZùe aòmû^ I ùa÷hdòK mû^e aòKûg
\ßZò úd aògß~ê¡ _ùe bûeZùe MVòZ c¤aðú
Kûkú^ ieKûee _â]û^cªú [ôùf Raûjefûf
ù^ùjeêö ùi ^òeazò^Ü bûaùe 1964 ùc 27ùe
Zûue céZêý _~ðý« bûeZe _â]û^cªú [ôùfö
1946 eê 1964 ciòjû _~ðý« icdKê bûeZùe
‘ù^ùjeê ~êM’ ùaûfò Kêjû~ûGö Gjò icdùe ùi
bûeZùe aòmû^ I ùa÷hdòK mû^e aòKûg _ûAñ
@Käû« ùPÁû Keò[ôùfö ù^ùjeêu \éXÿ aògßûi [ôfû
ù~ ùKak aòmû^ jó lê]û, \ûeò\âý, @_eòz^ÜZû,
^òeleZû, @§aògßûi, _âûKéZòK i´ke @i\þ
aò^òù~ûM _âbéZò bûeZe MêeêZe iciýû MêWÿòKe
icû]û^ Keò_ûeòaö @û[ð^úZòK, iûcûRòK I iûõÄéZKò
_âMZò _ûAñ aòmû^ I ùa÷hdòK aò\ýû ù~ @_eòjû~ðý
Zûjû ù^ùjeê I ùi icde bûeZe ù^Zéaé¦
C_faþ]ô Keò[ùô fö ùKak ùiZòKò ^êùjñ, ùa÷mû^òK
MùahYû I ùa÷hdòK mû^ ù~ bûeZe _âZòelû
aýaiÚûKê gqògûkú Keòa ùi aòhd Raûjefûf
ù^ùjeê ÆÁ Keòù\A[ôùfö
(Raûjefûf ù^ùjeê)
105
https://www.ncertbooks.guru/
aòmû^ I ùa÷hdòK gòlû Z[û MùahYû
aýaiÚû :
bûeZùe ùa÷mû^òK I ùa÷hdòK MùahYûe
@MâMZò _ûAñ Êû]ú^Zû _ìaeð ê 1947 ciòjû Rû^ê@ûeú
4 ZûeòLùe bûeZe _â[c RûZúd _eúlûMûee
bòò_âÉe iÚû_^ KeûMfûö Gjò MùahYû @^êÂû^e
^ûc eLûMfû “RûZúd ùbøZòK _eúlûMûe” ö
Gjû_ùe bûeZe aòmû^ I ùa÷mû^òK MùahYûe
MêeêZß C_faþ]ô Keò ù^ùjeê ‘ùa÷mû^òK I gòÌ
MùahYû _eòh\’ MV^ Keò ùi ^òùR Gjûe @¤l
ùjùfö Gjò _eò h \ bûeZùe [ô a û RûZúd
MùahYûMûe I ùa÷mû^òK _âZòÂû^MêWÿòKê @û[ôðK
ijûdZû I \òMþ\gð^ _â\û^ Kfûö
ùa÷hdòK gòlûe aòKûg _ûAñ GK 22 RYò@û
KcòUò MV^ KeûMfûö KcòUòe iê_ûeòi @^ê~ûdú
@ûùceòKûe cûgûPêùiUþi ùa÷hdòK gòlû^êÂû^
Xûûùe bûeZùe ùKùZûUò ‘bûeZúd ùa÷hdòK
gòlû^êÂû^’ MV^e _âÉûa \ò@ûMfûö 1951 @MÁ
18ùe bûeZe ZZþKûkú^ gòlûcªú ùcøfû^û @ûaêf
Kfûc @ûRû\ _½òcawe LWÿM_êeVûùe _â[c
bûeZúd ùa÷hdòK gòlû^êÂû^e gêbûe¸ Kùfö aòmû^
I ùa÷hdòK ùlZâùe CyZe I cìfýùaû]bòKò gòlû
_ûAñ Gjò bûeZúd ùa÷hdòK gòlû^êÂû^ iéÁòùjfûö
_ùe _ùe aù´ (cê´ûA), \òfäú, cûWâûi (ùP^ÜûA)
I Kû^_êe Vûùe c¤ bûeZúd ùa÷hdòK gòlû^êÂû^
_âZòÂòZ ùjfûö ^òKU @ZúZùe bêaù^gße iùcZ
@^ý ùKùZûUò ijeùe bûeZúd ùa÷ h dò K
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
gòlû^êÂû^cû^ _âZòÂû Keû~ûAQò ö aòmû^, ùa÷hdòK
gòlû I MùahYû ùlZâùe aòKûg_ûAñ ù\ge aòbò^Ü
iÚû^ùe RûZúd ùa÷hdòK gòlû^êÂû^, RûZúd aòmû^
gòlû I MùahYû @^êÂû^, @ûkòK MùahYû ùK¦â,
ùK¦âúd MùahYû ùK¦â Gaõ aòmû^ I gòÌ MùahYû
ùK¦â iÚû_^ Keû~ûAQò ö
aòõg gZû±úe ùgh\gKeê bûeZahðùe
iìP^û _â~êqò aò\ýûe aòKûg NUòfû ö Cbd ùK¦â I
eûRý ieKûeu `k_â\ _\ùl_ `kùe iìP^û I
_â~êqò aò\ýûe aýû_K _âiûe I _âbûa _eòflòZ
ùjfûö aò m û^ I ùa÷ h dò K aò \ ýûùe @ûMâ j ú
QûZâQûZâúcû^u iõLýû @ûgûZúZ bûaùe aé¡ò
_ûAfû ö bûeZ ieKûeu ùUfòù~ûMûù~ûM aòbûM
ù~ûMûù~ûM ùlZâùe MùahYû Rûeò eLôQ«òö iìP^û
i´§úd ùa÷hdòK mû^Kê \éÁòùe eLô G iµKðòZ gòlû
I MùahYû _ûAñ @ù^K _\ùl_ ^ò@û~ûAQòö bûeZ
ieKûeu iìP^û I _âûùdûMòK aòbûM \ßûeû bûeZe
aòbò^Ü iÚû^ùe A-@¤d^ I iìP^û _â~êqò aò\ýû _ûAñ
@ûkòK @^êÂû^cû^ ùLûfòQòö
ÊûiÚýùiaû ùlZâùe c¤ gòlû I MùahYû Kû~ðý
@ûùMA PûfòQöò bûeZ ieKûe I eûRý ieKûecûù^
aòmû^ I ùa÷hdòK gòlûKê MêeêZß ù\aûeê ù\ge
cû^ai´kKê _âglò Zò I \l Keû~ûA_ûeêQöò ÊûiÚýgòlû
I MùahYû _ûAñ iaðbûeZúd @ûdêaòðmû^ @^êÂû^
aýZúZ PŠúMWÿ, _ê\êùPeú I fùlÜøùe iÜûZùKûe
@ûdêaòðmû^ gòlû I MùahYû _âZòÂû^ Kû~ðýKeêQòö
Zêc _ûAñ Kûc
bûeZúd ùa÷hdòK gòlû^êÂû^MêWÿòKe ^ûc Gaõ
ùiMêWÿòKe @aiÚòZòe GK ZûfòKû _âÉêZ Ke ö
Kéhò I gòÌ ùlZâùe @MâMZò :
Kéhò ùlZâùe aòmû^ gòlûe aýû_K _âùdûM
Keòaû_ûAñ aýaiÚû ùjfûö aòõg gZû±úe i¯c
106
https://www.ncertbooks.guru/
\gKùe eûiûd^òK iûe I @]ôK C_ôû\^lc aòj^e
ajêk aýajûe ùjfûö Rk C›MêWÿòKê iêaýaiÚòZ
Keò RkùiP^e aýaiÚû KeûMfûö C_ôû\^ aé¡ò
KeûMfû I iaêRKâû«ò i¸a ùjfûö 1971
ciòjûùe ùK¦âùe aòmû^ I ùa÷hdòK cªYûkd
^ûcùe GK ÊZª aòbûM iéÁò KeûMfûö ùR÷a
_â~q
ê ò aò\ýûe aòKûg I Kéhò ùlZâùe Gjûe aò^ùò ~ûM
bûeZúd KéhòKê ùagþ ijûdK ùjfûö
gòÌùlZâùe c¤ _âMZò _eòflòZ ùjfûö ùføj
AÆûZ gòÌ _âZòÂû ùlZâùe MêeêZß @ûùeû_ KeûMfûö
1973 ciòjûùe ‘bûeZúd AÆûZ _âû]ôKeY
fòcùò UW’ ^ûcK GK ieKûeú iõiÚû @ûcô_Kâ ûg Kfûö
Gjò Kµû^ú bûeZùe _âZòÂû Keû~ûC[ôaû _ûUò
GKúKéZ AÆûZ _âKÌe _eò·k^û bûe jûZKê ù^fûö
ùiùZùaùk ùaûKûùeû, bò f ûA, \ê M ð û _ê e ,
eûCeùKfû I a‰ð_êe Vûùe ieKûeú AÆûZ _âKÌ
_âZòÂû Keû~ûA[ôfûö
Zêc_ûAñ Kûc
ùaûKûùeû, bòfûA, \êMûð _êe, eûCeùKfû I a‰ð_e
ê
ùKCñ _â ù \gcû^uùe @aiÚ ò Z Gaõ ùiVûùe
_âZòÂòZ AÆûZ _âKÌ _ûAñ ùKCñ ù\g ùa÷hdòK I
@û[ðôK ijûdZû _â\û^ Keò[ôùf, CùfäL Ke ö
_ecûYê gqòe aòKûg :
1948 @MÁ cûiùe bûeZ ieKûe _ecûYê
gqò @ûùdûM MV^ Kùfö aògòÁ ùa÷mû^òK ùjûcò
Rûjûwúe bûaû Gjûe @¤l ^ò~êq ùjùfö ù^ùjeê
_ecûYê gqòe MêeêZß C_faþ]ô Keò[ôùfö Zûue
cZ [ôfû _ecûYêgqò iûcûRòK, @û[ð^úZòK I
eûR^úZòK ùlZâùe ùa÷_æaòK _eòað^ @ûYòa Gaõ
bûeZe _âZòelû aýaiÚûKê iê\éXÿ Keòaö gû«ò_ì‰ð
CùŸgýùe _ecûYê gqòKê aò^òù~ûM Keòaû [ôfû
ù^ùjeêu CùŸgýö 1954 ciòjûùe GK ÊZª
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
_ecûYê gqò aò b ûM ùLûfûMfûö 1956ùe
Uâù´Vûùe bûeZe _â[c @ûYaòK eò@ûKþUe _âZòÂû
(ùjûcò bûaû)
KeûMfûö 1956ùe Uâù´Vûùe bûaû @ûYaòK
MùahYû ùK¦â _âZòÂòZ ùjfûö Gjû ùjCQò bûeZe
iaðaéjZþ @ûYaòK MùahYû ùK¦âö Gjûe @]ú^ùe
@_þieû, iKði, ùRefò^û, ]îa, _â[c I \ßòZúd
_ì‰ðòcû, Kûcò^ú _âbéZò ùMûUòG _ùe ùMûUòG eò@ûKÖe
Kû~ðýlc ùjaûKê fûMòfûö bûaû @ûYaòK MùahYû
ùK¦â Zßûa]û^ùe @ù^K MùahYû ùK¦â _½òcaw,
Kûgàúe I K‰ðûUKùe MXÿòCVòfûö 1984 ciòjûùe
Aù¦ûeVûùe C^ÜZ ùa÷hdòK mû^ ùK¦â ^ûcK GK
MùahYû iõiÚû _âZòÂû KeûMfûö
1974 cA 18ùe eûRiÚû^e ù_ûLeû^þùe
bûeZ Zû’e _â[c _ecûYê ùaûcû aòùÇûeY _eúlû
Kfûö 1998 ùc’ 11 I 13 ZûeòLùe \ßòZúd
[e_ûAñ ù_ûLeû^þùe _ecûYê ùaûcûe _eúlY
KeûMfûö Gjò _eúlY KûjûKê bdbúZ Keòaû_ûAñ
@bòù_âZ ^[ôfûö _ecûYê gqòe R^jòZKe Kû~ðýùe
aò^òù~ûM [ôfû bûeZe CùŸgý Gaõ G \òMùe
bûeZe _âùPÁû @aýûjZ ejòQòö
107
https://www.ncertbooks.guru/
(ù_ûLeû^þ _ecûYê _eúlYûe PòZâ)
_âZòelû MùahYû :
1962e Pú^–bûeZ ~ê¡ I ùi[ôùe
bûeZúd ùi÷^ýaûjò^úe \êaðkZû bûeZúdcû^uê
iZKð KeûA ù\A[ôfûö _âZòelû aýaiÚûKê \éXÿ
Keòaûe Reêeú @ûagýKZû _Wÿf ò ûö G[ô_ûAñ ùiûbòGZ
Ehò@û ijûdZûùe iûceòK _â~êqò aò\ýûKê bûeZùe
aòKgòZ KeûMfûö 1958ùe _âZòelû MùahYû I
C^Üd^ iõMV^ MVòZ ùjfûö ù\ge ^òeû_û
aýaiÚûe cìkbòò \éXÿKeòaû [ôfû Gjûe cêLý
CùŸgýö ùMûUòG _ùe ùMûUòG ùl_YûÈe _eúlû
Keû~ûA ùiMêWÿòKê ùi÷^ýaûjò^úùe iûcòf KeûMfûö
1983 ciòjûùe GKúbìZ ^òdªòZ ùl_YûÈ
Kû~ðýKâc @ûe¸ ùjfûö Gjò Kû~ðýKâc cû¤cùe
@MÜò, _é[ßú, ]^êg, @ûKûg, Zâògìk, ^ûM, ùgø~ðý I
aâùjàûi _âbéZò ùl_YûÈe aòKûg KeûMfûö Gjò iaê
ùl_YûÈe _eúlû _ûAñ IWÿògûe Pû¦ò_êeVûùe GK
ùl_YûÈ _eúlY ùK¦â _âZòÂû Keû~ûAQòö
_âZeò lû MùahYû I C^Üd^ iõMV^ _âZeò lû
iûcMâú C_ôû\^ I Zû’e MêYaû _eúlû Keòaûùe
_âgõi^úd Kû~ðý KeòQòö @ûKûgaûjò^ú _ûAñ @Zò
C^ÜZ cû^e ~ê¡aòcû^ Zò@ûeò Keòaûùe bûeZúd
ùa÷mû^òKcûù^ i`k ùjûAQ«òö ù^øaûjò^ú _ûAñ
@ûagýK RkRûjûR, aêWÿûRûjûR I @^ýû^ý ~ª_ûZò
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
C_Mâ j Mê W ÿ ò K ijò Z ù~ûMûù~ûM elûKeò a ûKê
cjûeûÁâe @ûebòVûùe GK C_Mâj ù~ûMûù~ûM ùK¦â
_âZÂò û ùjfûö ‘aòKâc ieûbûA cjûKûg ùK¦â’ _âi¡
ò
ùa÷mû^òK aòKâc ieûbûAu\ßûeû _âZòÂòZ ùjûA[ôfûö

(ùl_YûÈ CZþùl_Y, Pû¦ò_êe, aûùfgße)

c¤ @ûc ù\gùe Zò@ûeò Keû~ûA_ûeêQòö _âZòelû
_ûAñ aýajéZ ~û^aûjû^, ùMûkûaûeê\, ùa÷\êýZòK (aòKâc ieûbûA)
~ª_ûZò c¤ bûeZùe C_ôû\òZ ùjCQòö 1975 G_âòf 19ùe bûeZ Zò@ûeò _â[c
Zêùc RûYòQ Kò ? KéZâòc C_MâjKê i`kZûe ijòZ cjûKûgKê ù_âeY
aûùfgße Ròfäû Pû¦ò_êee ùl_YûÈ _eúlû ùK¦â I KeûMfûö Gjò KéZâòc C_Mâje ^ûc eLûMfû
^òKUiÚ jêAfe \ßú_eê icÉ ùl_YûÈe _eúlû ‘@û~ðýb ’ö 1979 Rê^þ 7ùe ‘bûÄe _â[c’
Keû~ûGö ^ûcK @^ý GK bûeZúd KéZâòc C_Mâj cjûKûgKê
cjûKûg MùahYû : ù_âeòZ ùjfû ö Gjò \êAUò C_Mâje CZþùl_Y _ûAñ
1962ùe bûeZe cjûKûg Kû~ðýKâc @ûe¸ Ehò@ûe ùa÷Kû^êeùe [ôaû CZþùl_Y aýaiÚûe
ùjfûö ùijòahð cjûKûg MùahYû _ûAñ bûeZúd
RûZúd icò Z ò _â Z ò Â û KeûMfûö 1969 ùe
‘bûeZúd cjûKûg MùahYû iõMV^’ _âZòÂòZ
ùjfûö 1972ùe ‘cjûKûg @ûùdûM’ _âZòÂû
KeûMfûö
1963 ciòjûùe ùKeke [ôeêa^«_êecþ
Vûùe GK eùKUþ CZþ ù l_Y ùK¦â _â Z ò  û
Keû~ûA[ôfûö Gjûe ^ûc [ôfû [ê´û aòhêaúd eùKUþ
CZþùl_Y ùK¦âö @û§â _âù\ge gâújeòùKûUûùe
C_Mâj ù_âeY ùK¦â _âZòÂòZ ùjûA[ôfûö KéZâòc (KéZòâc C_Mâj @û~ðýb )

108

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
ijù~ûM ^ò@û~ûA[ôfûö 1981 Rê^þ 19ùe
bûeZe _â[c ù~ûMûù~ûM C_Mâj ‘@û_þf’þ cjûKûgKê
ù_âeY KeûMfûö cjûKûg MùahYû I _âgòlY _ûAñ
bûeZahðùe @ù^K _âZÂò û^ @Qòö ùa÷ù\gòK C_Mâj
ù_âeY aýaiÚûe aò^û ijûdZûùe gâújeòùKûUûe
CZþùl_Y ùK¦âeê @ù^K C_Mâj cjûKûgKê ù_âeY
Keû~ûAQòö _Pûgeê D¡ßð KéZâòc C_Mâj cjûKûgKê
ù_âeY Keòaûe _âùPÁû Keò bûeZ @ù^K [e
i`k ùjûAQòö ù~ûMûù~ûM I _ûYò_ûMe _ìaðû^êcû^
_ûAñ Gjò KéZâòc C_Mâjcûù^ C_ù~ûMú ùjûAQ«òö
ù\gùe C_faþ] ùa÷hdòK mû^ùKøgkKê
C_ù~ûM Keò icÉ ùlZâùe ùa÷_æaòK _eòað^
@Yû~ûA _ûeòQòö Lû\ýgiý I @^ýû^ý Lû\ýiûcMâú
C_ôû\^ùe bûeZ Êûaf´ú ùjûA_ûeòQöò gòÌùlZâùe
_ûe\gð ò Z û jûif Keò _ ûeò Q ò ö gqò ùlZâ ù e
Êûaf´^gúkZû jûif KeòQò ö _âZòelû ùlZâùe
Êù\gú mû^ ùKøgk _â ù dûM Keò gqò g ûkú
ùjûA_ûeòQò ö cjûKûg MùahYû, iûcê\âòK aòmû^
MùahYû I _eòùag aòmû^ iµKðùe mû^ @ûjeY
I aò^òù~ûM _âKâòdû akae ejòQò ö
bûeZ ieKûe I eûRý ieKûecûù^ aòmû^
I ùa÷hdòK gòlûKê MêeZê ß ù\aûeê ù\ge cû^ai´kKê
_âgòlòZ I \l Keû~ûA_ûeêQò ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
^ûMûfûŠe ùKûjò c û I Zò â _ ê e ûe
@MeZûfûVûùe A-@¤d^ I iìP^û _â~êqò
aò\ýû _ûAñ @ûkòK @^êÂû^cû^ ejòQò ö

v v v

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) aòmû^ I ùa÷hdòK aò\ýûe C_ù~ûMòZû iµKðùe Raûjefûfþ ù^ùjeêue cZ K’Y [ôfû ?
(L) Êû]ú^Zû _âû¯ò _ùe bûeZùe Kéhò I gòÌe aòKûg ^òcù« K’Y Keû~ûAQò ?
(M) _ecûYê gqòe aòKûg _ûAñ bûeZ ieKûe Kò Kò _\ùl_ ù^AQ«ò ?
(N) _âZòelû ùlZâùe bûeZe @MâMZò iµKðùe iìP^û \ò@ ö
(O) aòmû^ I ùa÷hdòK aò\ýûe aòKûg `kùe bûeZ Kò_eò fûbaû^ ùjûAQò ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ùKCñ CùŸgýùe bûeZe ùa÷hdòK @^êÂû^cû^ _âZòÂû Keû~ûAQò ?
(L) bûeZúd AÆûZ _âû]ôKeY fòcòùUWþ ùKùa MVòZ ùjfû I ùKùa Kû~ðý @ûe¸ Kfû ?
(M) Raûjefûfþ ù^ùjeê @ûYaòK gqò ùlZâKê KûjóKò MêeêZß ù\C[ôùf ?

109

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(N) bûaû @ûYaòK MùahYû ùK¦â ùKùa Gaõ ùKCñVûùe _âZòÂû KeûMfû ?
(O) bûeZ ùKùa Gaõ ùKCñVûùe Zû’e _â[c _ecûYê ùaûcû aòùÇûeY Keò[ôfû ?
(P) ùKCñ KûeYeê bûeZ Zû’e _âZòelû aýaiÚûKê \éXÿ Keòaûe @ûagýKZû C_f²ò Kfû ?
(Q) 1963 ciòjûùe ùKCñVûùe GK eùKUþ CZþùl_Y ùK¦â _âZòÂû Keû~ûA[ôfû Gaõ Gjûe
^ûc K’Y eLû~ûA[ôfû ?
(R) bûeZ Zò@ûeò _â[c KéZòâc C_Mâje ^ûc K’Y Gaõ Gjû ùKCñ\ò^ cjûKûgKê ù_âeY
Keû~ûA[ôfû ?
(S) bûeZe _â[c ù~ûMûù~ûM C_Mâj ùKùa cjûKûgKê ù_âeòZ ùjfû Gaõ Zûjûe ^ûc K’Y ?
(T) bûeZ cjûKûgùe QûWÿ[ò aô û KéZcâò C_MâjMêWKòÿ cêLýZü ùKCñ ùlZâùe C_ù~ûMú ùjûA_ûeòQò ?
3. _âùZýK _âgÜùe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) ùKùa bûeZe _â[c RûZúd _eúlûMûee bòò _âÉe iÚû_^ Keû~ûA[ôfû ?
(L) ùa÷mû^òK I gòÌ MùahYû ùK¦âe _â[c @¤l KòG [ôùf ?
(M) ùKCñ @^êÂû^ Xûûùe bûeZùe ùa÷hdòK gòlû^êÂû^ MV^ KeûMfû ?
(N) bûeZe ùK¦âúdgûi^ùe ùKùa aòmû^ I ùa÷hdòK cªYûkd iéÁò KeûMfû ?
(O) ùKùa bûeZe ùK¦âúdgûi^ùe GK ÊZª _ecûYê gqò aòbûM ùLûfû~ûA[ôfû ?
(P) Aù¦ûeùe [ôaû @ûYaòK _âZòÂû^e ^ûc K’Y ?
(Q) _âZòelû MùahYû I C^Üd^ iõMV^ ùKùa MVòZ ùjûA[ôfû ?
(R) @MÜò ùl_YûÈ ùKCñVûùe _eúlû Keû~ûA[ôfû ?
(S) @û§â_âù\ge ùKCñiÚû^ùe GK eùKUþ CZþùl_Y ùK¦â _âZòÂòZ ùjûAQò ?
(T) “bûÄe-_â[c” C_Mâj ù_âeY _ûAñ ùKCñ ù\ge ijûdZû ^ò@û~ûA[ôfû ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) ùKCñVûùe _â[c bûeZúd ùa÷hdòK gòlû^êÂû^ _âZòÂû Keû~ûA[ôfû ?
i) cê´ûA ii) \òfäú
iii) LWÿM_êe iv) ùP^ÜûA
110

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(L) _ecûYê gqò @ûùdûMe _â[c @¤l KòG [ôùf ?
i) Raûje fûfþ ù^ùjeê ii) ùjûcò Rûjûwúe bûaû
iii) @a\êfþ Kûfûcþ iv) aòKâc ieûbûA
(M) ùKCñUò @ûYaòK eò@ûKÖe ^êùjñ ?
i) ]îa ii) @ûKûg
iii) @_ieû iv) Kûcò^ú
(N) GKúbìZ ^òdªòZ ùl_YûÈ aòKûg Kû~ðýKâc ùKùaVûeê @ûe¸ ùjfû ?
i) 1962 ii) 1974 iii) 1983 iv) 1984
(O) C_Mâj ù~ûMûù~ûM ùK¦â ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
i) Aù¦ûe ii) Uâù´ iii) @ûeþbò iv) fùlÜø
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

111

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

PZê[ð @¤ûd
ißû]ú^ùZûe IWÿògûe aòKûg
_â[c _ûV
iûcûRòK aòKûg
Êû]ú^Zû ùakKê IWÿgò ûe iciýû [ôfû @ù^Kö
LêagúNâ IWÿò@û bûhûbûhú MWÿRûZMêWÿòK IWÿògû ijòZ
cògòMùfö IWÿògûe ùfûKiõLýû _jôfû ùKûUòG
iAñZòeòg flùeö ùi[ôc¤eê 35 fl [ôùf
@û\òaûiú I 18 fl hûVòG jRûe [ôùf @^êiìPòZ
RûZò e R^Zû ö Gjò \ê A @^ê i ì P ò Z aMð e
ùfûKcû^ue iciýû @fMû @fMû [ôfûö
@^êiP
ì Z
ò R^RûZòu aòKûg _ûAñ _\ùl_ :
aYRwf ùNeû _ûað Z ý @kùe
@û\òaûiúcûù^ RûZúdùiâûZeê aòQò^Ü ùjûA ^òbéZ
_eò ù agùe ejê [ ô ù fö gûi^ aýaiÚ û e \é Á ò
@ûXÿ@ê ûkùe ejê[aô ûeê @Y@û\òaûiúùfûK ùicû^ue
iekZûe iêù~ûM ù^A ùicû^uê ^û^û bûaùe
ùgûhY Keê[ôùfö 1947 ciòjûùe @ûA^ _âYúZ
(\êARY _ûeµeòK @û\òaûiú cjòkûu PòZâ)
112
ùjûA iÚ ò e KeûMfû ù~ @Y@û\ò a ûiúcûù^
@û\òaûiúcû^u Rcò ùKøYiò @ûkùe Rae\Lf
Keò_ûeòùa ^ûjóö ÊZª ieKûeú @]ôKûeúuê ^òùdûR^
Keû~ûA @û\òaûiúcû^uVûeê @Y@û\òaûiúcûù^
ù^A[ôaû Rcò PòjÜU KeûMfû I @û\òaûiúcû^uê
ùiiaê Rcò ù`eûA \ò@ûMfûö @û\òaûiúcû^u
_ûeòaûeòK @[ð^úZòKê iê]ûeòaû _ûAñ ùicû^uê @û[ðôK
ijûdZû ù~ûMûA \ò@ûMfûö Kûc]¦û _ûAñ ùicû^uê
cûMYû ak\, Kéhò C_KeY, PeLû AZýû\ò ù~ûMûA
\ò @ ûMfûö ù_ûWê P ûhKê ^ò e ê › ûjò Z KeûMfûö
KéhòC_ù~ûMú Rcò ù~ûMûAù\A @û\òaûiúcû^uê
^òdcòZ Kéhò _ûAñ ù_âû›ûjòZ KeûMfûö 1949
ciòjûùe @_eû]ú R^RûZò @ûA^ bkò @MYZûªòK
aò]ôaýaiÚûKê eŸ Keò\ò@ûMfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
@û\òaûiúcûù^ Rwfùe @MÜò iõù~ûM Keò PûhRcò
_âÉêZ Ke«òö GjûKê ù_ûWêPûh Kêjû~ûG ö Gjû
`kùe @ù^K Rwf ^Ájê G Gaõ _â û Ké Z ò K
_eòùag bûeiûcý jeûG ö
Êû]ú^Zû _ìaðeê 1947 ciòjû cûyðcûiùe
GK @ûA^ _âYúZ ùjûA cjûR^cû^ue EY
KûeaûeKê ^òdªòZ Keû~ûA[ôfûö Gjò Mâûcý cjûR^ú
_â[û @û\òaûiú @kùe ùMûZò bkò @cû^êhòK _â[ûKê
A§^ ù~ûMûA[ôfûö Êû]ú^Zû _ùe I aòùgh Keò
IWÿògûùe MWÿRûZ cògâY_ùe Mâûcý cjûR^cû^u
Kakeê ^òeúj @û\òaûiúcû^uê C¡ûe Keòaû_ûAñ

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
KùVûe _\ùl_ ^ò @ ûMfûö 1948 ciò j û
Rê^cûiùe IWÿgò û ùMûZò_[â û Cùz\ ^òdûcKKê KWÿûKWÿò
_ûk^ Keòaû \ßûeû @û\òaûiú @]êýhòZ @keê
ùMûZò_â[û @ûA^Zü ^òhò¡ ùjûAMfûö jRûe jRûe
ùMûZò gâcòKuê C¡ûe KeûMfûö _ùe _ùe MWÿRûZ
@kùe Pûfê[ôaû ùaVò, ùaMûeú, cûMY, ei\ I
ùbUò _â[ûKê c¤ a¦ Keò\ò@ûMfûö
IWÿògûùe aiaûi Keê[ôaû \kòZcû^uê _ìùað
‘@Æégý’ Kjò aòbò^Ü iûcûRòK @^êÂû^eê aûi¦
Keû~ûC[ôfûö c¦òeùe _âùag KeòaûKê ùicû^uê
aûeY Keû~ûC[ôfûö Gjò @cû^aòK _â[ûKê a¦
Keòaû _ûAñ ieKûe \êAUò @ûA^ _âYd^ Kùfö
ùi \êAUò ùjfû– IWÿgò û c¦òe _âùag @^êcZò @ûA^
1948 Gaõ IWÿògû ^ûMeòK @ù~ûMýZû \ìeúKeY
@ûA^ö c¦òe _âùag @ûA^UòKê KWÿûKWÿò Kû~ðýKûeú
KeûMfûö aòg_ß iâ ¡
ò RM^Üû[ c¦òeKê @^êiPì Zò RûZòe
bqcû^u _ûAñ C^àq ë Keò\@ò ûMfûö 1948 ciòjû
cûyð 1 ZûeòLùe ùicûù^ iûlúùMû_ûk c¦òeùe
_âùag Kùfö Kâcgü iûeû IWÿgò ûùe Gjò _âKd âò û
_eòaýû¯ ùjfûö ^ûMeòK @ù~ûMýZû \ìeúKeY @ûA^
akùe @ÆégýZû bkò KkuòZ _â[û Kâcgü @_ieòMfûö
@^êiìPòZ RûZò I R^RûZò ùfûKcû^u c¤ùe
gòlû @_j [ôfûö gZKWÿû 1.5 bûM @û\òaûiú
iûle [ôùfö @^êiPì Zò RûZòcû^u ùlZâùe Gjû[ôfû
cûZâ 3.3 _âZògZö @û\òaûiú I \kòZcû^u c¤ùe
gòlûe _âiûe _ûAñ ieKûe ùKùZûUò _\ùl_
ù^A[ôùfö Gjò \êA aMðe QûZâQûZâúcû^uê QûZâaéò
_â\û^, Äêf I KùfRe \ecû QûWÿ, ]¦ûcìkK gòlû
aýaiÚûe _âað^ Keò ieKûe ùicû^uê gòlû_âZò
@ûMâjú KeòaûKê ùPÁûKùfö cûMYû _âû[còK gòlû
aýû_K Keòaû _ûAñ @û\òaûiú ajêk @kùe gjgj
_âû[còK aò\ýûkd ùLûfûMfûö @ûgâc aò\ýûkd I
113
https://www.ncertbooks.guru/
ùiaûgâccû^ ùLûfû~ûA ùicû^uê ùicû^ue
Kûcùe fûMòaûbkò ÊZª gòlû _â\û^ KeûMfûö
@û\òaûiú @kùe NùeûA gòlû^êÂû^ ùLûfòaû_ûAñ
@^ê\û^ _â\û^ KeûMfûö @ûaûiòK aò\ýûkdcû^
ùLûfûMfûö ù~ûMý @û\ò a ûiú I \kò Z
QûZâQûZâúcû^ue eûRý aûjûùe Cy ùa÷hdòK
gòlû_ûAñ @û[ôðK aýaiÚû KeûMfûö
@û\òaûiú I \kòZ aMðe ùfûKcû^u c¤ùe
ÊûiÚý iùPZ^Zû _ûAñ aòbò^Ü _\ùl_ ^ò@ûMfûö
@û\òaûiúcûù^ ùicû^ue Rúa^ùg÷kú ù~ûMêñ KòQò
ÊZª aýû]ô e gò K ûe ùjC[ô ù fö ùKûeû_ê U e
ùKûdûcûù^ ‘dRþ’ ^ûcK GK bdue ùeûMe gòKûe
ùjC[ôùfö Kò«ê ùicûù^ WûqeLû^û ~ûC ^[ôùfö
ùicû^uê @û[ôðK _âùfûb^ ù\LûA PòKò›ûkdKê
@YûMfû I ùicûù^ iêiÚùjaûe iêù~ûM _ûAùfö
M¬ûc I ùKûeû_êUe @û\òaûiúcûù^ ùKùZK
ù~ø^ùeûMe gòKûe ùjC[ôùfö Gjûe cìùkû_ôûU^
_ûAñ ieKûe ÊZª aýaiÚû Keò[ôùfö cýûùfeò@û
ùeûMeê ùfûKuê elû Keòaû_ûAñ ieKûe cýûùfeò@û
^òeûKeY aUòKû aòZeYe aýaiÚû Keò[ôùfö
icûRKê ^ògûcêq KeòaûKê ieKûe ùKùZK _\ùl_
ù^A[ôùfö ^ò~êqò ùlZâùe @^êiìPòZ RûZò I
R^RûZòe _âû[ðúcû^u _ûAñ iõelYe aýaiÚû ùjfûö
Mâûcûke aòKûg :
Êû]ú^Zû _ùe MâûcûkùfûKu aòKûg C_ùe
MêeêZß \ò@û~ûAQò ö A¦òeû @ûaûi ù~ûR^û cû¤cùe
Mâûcûke ùfûKcûù^ ^òRÊ aûiMéj iêa]ò û _ûAùfö
_â]û^cªú Mâûc iWÿK ù~ûR^ûùe MûñMWê Kòÿ ùe iòùc
KõKòUâ e _KþKû iWÿK ^òcZðò ùjfûö ùK¦â ieKûeue
@ù«ýû\d ù~ûR^û \ßûeû \ûeò\âý iúcûùeLû Zùk
ejê[ôaû _eòaûeuê cûiòK KòùfûMâûc _òQû 3 Uuû
\eùe 35 KòùfûMâûc PûCk ù\aû aýaiÚû ùjfûö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
_ùe eûRý ieKûe ^òR _leê KòùfûMâûc _âZò 2 elû Keû~ûA_ûeòQöò R^^ú iêelû ù~ûR^û cû¤cùe
Uuûùe PûCke aýaiÚû Kùfö 2005 ciòjûùe ùicû^uê _âiaKûkú^ Wûqeú I @û[ôKð ijûdZû _â\û^
@ûe¸ ùjûA[ôaû RûZúd ^ò½òZ MâûcúY Kcð^ò~êqò Keû~ûCQòö Mâûcûkùe Mâûcý ÊûiÚýKcðúcû^uê ^ò~q
ê ò
ù~ûR^û @^ê~ûdú Mâûcûkùe ùfûKcû^uê ahðKê
@^ìý^ 100 \ò^ Kûc]¦û ù~ûMûA \ò@û~ûAQò ö
aðcû^ Gjò ù~ûR^û cjû™û Mû§ú RûZúd MâûcúY
^ò½Zò Kcð^~ò qê ò ù~ûR^ûbûùa _eòPZò ö Gjû aýZúZ
‘Lû\ý_ûAñ Kûc’, ‘iµì‰ð Mâûc ÊùeûRMûe ù~ûR^û’,
‘_â]û^cªú Mâûc iWÿK ù~ûR^û’, ‘Raûje Mâûc
icé¡ò ù~ûR^û, ‘^ò½òZ ùeûRMûe ù~ûR^û’ akùe
iû]ûeY ùfûKuê Kcð^ò~êqò còkòaû ijòZ Mâûcûke
aòKûg iû]ôZ ùjûAQò ö ùMû_a§ê MâûcúY ù~ûR^û
\ßûeû aòRêkò, iWÿK I _ûYòe _~ðýû¯ aýaiÚû _ûAñ
C\ýc Keû~ûCQò Gaõ aòRê MâûcùRýûZò ù~ûR^ûùe
eûRýe icÉ MâûcMêWÿòKê aò\êýZþ iõù~ûM Keòaû _ûAñ
flý eLû~ûAQò ö
gògêaòKûg Kû~ðýKâc : (Mâûcûkùe ÊûiÚýKcðúu ùiaû I _eûcgð)
gògêcû^u iêelû I aòKûg _ûAñ @ù^K
\ò@û~ûAQòö ÊdõijûdK ùMûÂú cû¤cùe cjòkûcû^uê
_\ùl_ ^ò@û~ûAQò ö K^ýûbïYjZýûKê ^òùh]
@û™^òbðegúk Keòaû CùŸgýùe ùicû^u @û[ôðK
^ò@û~ûAQòö gògê gâcòK _â[ûKê Cùz\ Keû~ûAQòö
aòKûg \òMùe _\ùl_ ^ò@û~ûCQòö 2001 ciòjû
gògcê û^uê gòlûù\aû _ûAñ Mâûcûkùe @w^aûWÿò ùK¦â cûyð 8 ZûeòLeê “còg^ gqò” ^ûcK GK cjòkû
_âZòÂû, _âû[còK aò\ýûkdcû^uùe c¤ûjÜ ùbûR^ igqúKeY ù~ûR^û @ûe¸ Keû~ûAQò ö cjòkû Êdõ
ù~ûR^û Kû~ðýKûeú Keò gògcê û^u c¤ùe aò\ýûkdKê ijûdK ùMûÂú MV^ I ùiMêWÿòKe \éXÿúKeY Keò
~òaû _ûAñ @ûMâj iéÁò Keû~ûA_ûeòQò ö ùiMêWÿòK cû¤cùe IWÿògûe cjòkûcû^ue iûcûRòK
Zêùc RûYòQ Kò ? Z[û @û[ô ð K iÚ ò Z ò ù e C^Ü Z ò @ûYò a û ùjCQò
14 ahðeê Kc adie gâcòKcû^uê gògê gâcòK “còg^ gqò”e CùŸgý ö cjòkû Êdõ ijûdK \ke
Kêjû~ûGö @^ýù\gcû^u Zêk^ûùe bûeZùe gògê
iõelY I _âiûe, \kMêWÿòKê _eòPûk^û I @^ýû^ý
gâcòK iõLýû @]ôK ö
aòhdùe Zûfòcþ _â\û^, ùicû^uê C_~êq \òMþ\gð^
cjòkû aòKûg : ù\aû, EY ù~ûMûAaûe aýaiÚû Keòaû, ùicû^u
cjòkûcû^u iûcûRòK I @û[ð^úZòK @bòa¡é _ò ûAñ Kû~ðýKkû_e Z\ûeL Keòaû Gaõ ^ìZ^ Êdõ
ùKùZK Kû~ðýKâc jûZKê ^ò@û~ûAQòö R^à^òdªYKê ijûdK ùMûÂú MV^ùe ijûdZû Keòaû ùjCQò
ù_âû›ûjòZ Keò ùicû^uê @aû‚òZ Mbð]ûeY Keòaûeê ‘còg^ gqò’e _âcêL Kû~ðý ö
114

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Zêc _ûAñ Kûc
Zêc @ke GK @w^aûWÿò aû cjòkû Êdõ ijûdK
ùMûÂúe Kû~ðý aòaeYú _âÉêZ Ke ö
iûcûRòK ^òeû_û :
iû]ûeY ùfûKcû^uê iûcûRòK ^òeû_û
ù~ûMûA ù\aû_ûAñ Cbd ùK¦â I eûRý ieKûeu
ùKùZK ù~ûR^û IWÿògûùe Kû~ðýKûeú ùjCQò ö
ùiMêWÿòK c¤ùe _âcêL ùjCQò RûZúd aé¡ûaiÚû
ù_^þi^ ù~ûR^û, RûZúd cûZéZß jòZKûeú ù~ûR^û,
R^^ú iêelû ù~ûR^û, RûZúd _eòaûe jòZ ù~ûR^û
I c]êaûaê ù_^þi^ ù~ûR^û ö 2008 Rû^ê@ûeú
1 ZûeòLeê IWÿògûùe _âaòðZ c]êaûaê ù_^þi^
ù~ûR^û @^ê~ûdú aé¡, aò]aû, bò^lÜ c I KêÂùeûMeê
@ûùeûMý fûb Keò[ôaû aýqòu _ûAñ cûiòK bû
ù\aûe aýaiÚû Keû~ûAQò ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
1999 ciò j ûKê cò k ò Z RûZò i õN
‘aé¡aýqòcû^ue ahð’ bûaùe _ûk^ Keò[ôfûö
aé¡cû^u KfýûY _ûAñ CŸòÁ Gjò ahð 2000
ciòjûKê iµâiûeòZ ùjûA[ôfûö Gjò @aieùe bûeZ
ieKûe aé¡aýqòcû^u _ûAñ GK RûZúd ^úZò
ùNûhYû Keò[ôùfö
\ûeò \ â ý iúcûùeLûe ^ò c Ü ù e ejò [ ô a û
_eòaûecû^uê ÊûiÚý iêelû ù~ûMûAaû CùŸgýùe
2008 ciòjû G_òâfþ 1 ZûeòLeê _âaòðZ eûÁâúd
v v v
115
https://www.ncertbooks.guru/
ÊûiÚý aúcû ù~ûR^û IWÿgò ûùe ùKùZK ^òŸÁðò Ròfûä ùe
2009-10 @û[ôðK ahðeê Kû~ðýKûeú ùjCQò ö Gjò
ù~ûR^û @^ê~ûdú ùeûMúe WûqeLû^ûùe PòK›ò û Lyð
Zòeòg jRûe Uuû _~ðý« beYû Keû~ûG ö G[ô_ûAñ
jòZû]ôKûeúuê cûZâ Zòegò Uuû _¬úKeY _ûAñ ù\aûKê
_Wÿò[ûG ö \êNðUYû, _âûKéZòK aò_~ðýd I MêeêZe
ùeûMùe _úWÿZò aýqòuê ReêeúKûkú^ @aiÚûùe Zêe«
ùiaû ù~ûMûAaû _ûAñ 2013 cûyð 5 ZûeòLeê
IWÿgò û ReêeúKûkú^ ùcWÿKò ûf @û´êfû^è ùiaû _âað^
Keû~ûAQò ö
Gjû aýZúZ IWÿògûùe Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû
@^ýû^ý iûcûRòK ^òeû_û _ûAñ CŸòÁ ù~ûR^ûMêWÿòK
ùjfû Rwf @]ôKûe @ûA^þ\ûß eû C_KéZ jòZû]ôKûeúuê
A¦òeû @ûaûi Méj ù~ûMûY Gaõ a^ýû, Neù_ûWÿò I
jûZú C_\âa \ßûeû Méjgì^ý ùfûKu _ûAñ “ùcû
KêWÿò@û ù~ûR^û”, gùj \ò^e ^ò½òZ Kcðù~ûMûY
_ûAñ cjû™û Mû§ú RûZúd ^ò½òZ MâûcúY Kcð^ò~êqò
ù~ûR^û; \ûeò\âý \ìeúKeY flýùe IWÿògû RúaòKû
còg^ Gaõ @aòbq KkûjûŠò, afûwúe I ùKûeû_êU
@ke aòKûg _ûAñ aòRê ùKaòùK ù~ûR^û _âbéZò ö
Zêc _ûAñ Kûc
IWÿògûùe eûÁâúd ÊûiÚý aúcû ù~ûR^û, ùMû_a§ê
MâûcúY ù~ûR^û Gaõ ReêeúKûkú^ @û´êfû^è ùiaû
_â[c _~ðýûdùe Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû RòfäûMêWÿòKe
^ûc ùfL ö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _ââùZýK _âgÜe Ce _âûd 60 ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) IWÿògûùe @^êiìPòZ RûZò I R^RûZòcû^uê iûcûRòK ùgûhYeê cêq Keòaû _ûAñ Kò Kò _\ùl_cû^
^ò@û~ûAQò ?
(L) Mâûcûke ùfûKu aòKûg _ûAñ Êû]ú^Zû _ùe Kò aýaiÚûcû^ MâjY Keû~ûAQò ?
(M) ißû]ú^Zû _ùe IWÿògûùe gògê I cjòkûcû^u aòKûg \òMùe K’Y K’Y Keû~ûAQò ?
(N) ‘còg^ gqò’ i´§ùe GK Uò_þ_Yú ùfL ö
(O) Êû]ú^Zû_ùe IWÿgò ûùe Kû~ðýKûeú ùjC[ôaû ù_^þi^þ ù~ûR^û I ÊûiÚý iêelû ù~ûR^û i´§ùe
GK aòaeYú _â\û^ Ke ö
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ùKCñ aýaiÚûeê IWÿògûùe ‘ùMûZò _â[û’ RûZ ùjfû Gaõ Gjû ùKùaVûeê Cùz\ ùjfû ?
(L) ùKCñ @ûA^ akùe Gaõ ùKCñ\ò^ @^êiìPòZ RûZòe bqcûù^ iûlúùMû_ûk c¦òeùe _âùag
Kùf ?
(M) ùKûeû_êUùe ùKCñcûù^ GK bdue ùeûMùe gòKûe ùjC[ôùf Gaõ Gjò ùeûMe ^ûc K’Y
[ôfû ?
(N) @ù«ýû\d ù~ûR^û K’Y ?
(O) cjû™û Mû§ú RûZúd ^ò½òZ MâûcúY Kcð ^ò~êqò ù~ûR^û ùKùaVûeê _âPkòZ ùjûA[ôfû Gaõ
Gjûe aýaiÚûUò K’Y ?
(P) ‘còg^ gqò’ ù~ûR^ûe CùŸgý K’Y ?
(Q) c]êaûaê ù_^þi^þ ù~ûR^ûùe Kò Kò aýaiÚû Keû~ûAQò ?
(R) eûÁâúd ÊûiÚý aúcû ù~ûR^ûùe Kò Kò iêaò]ûcû^ ejòQò ?
(S) ‘ùcû KêWÿò@û’ ù~ûR^û Kûjû _ûAñ CŸòÁ ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) 1947 ciòjûùe @û\òaûiúu Rcò iõKâû«ùe _âYúZ @ûA^ùe Kò Kò aýaiÚûcû^ ejòQò ?
(L) @_eû]ú R^RûZò @ûA^Kê ùKùa eŸ Keò\ò@ûMfû ?
(M) ùKCñ @ûA^ akùe @ÆégýZû Kâcgü @_ieò Mfû ?

116

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(N) cýûùfeò@û ùeûMeê ùfûKuê elû Keòaû_ûAñ ieKûe Kò Kò aýaiÚû Keò[ôùf ?
(O) IWÿògûe MâûcMêWÿòKê aò\êýZ iõù~ûM Keòaû _ûAñ _âÉêZ ù~ûR^ûe ^ûc K’Y ?
(P) gògêcû^uê aò\ýûkd _âZò @ûKéÁ Keòaû_ûAñ ùKCñ ù~ûR^û _âPkòZ ùjûAQò ?
(Q) R^^ú iêelû ù~ûR^û K’Y ?
(R) cjòkûcû^u aòKûg ùlZâùe Êdõ ijûdK ùMûÂú Kò Kû~ðý KeêQò ?
(S) ùKCñ @û[ðôK ahðeê IWÿògûùe eûÁâúd ÊûiÚý aòcû ù~ûR^û Kû~ðýKûeú ùjCQò ?
(T) IWÿògû RúaòKû còg^e CùŸgý K’Y ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) 1947 cûyð cûiùe ùKCñ Kû~ðýUò iµû\òZ ùjûA[ôfû ?
i) @_eû]ú R^RûZò @ûA^ eŸ ii) cjûR^cû^u EY Kûeaûe ^òdªY
iii) ùMûZò_â[û Cùz\ iv) IWÿògû c¦òe _âùag @ûA^ _âað^
(L) ^ûMeòK @ù~ûMýZû \ìeúKeY @ûA^þ ùKCñ _â[û ijòZ iµéq ?
i) cjûR^ú _â[û ii) ùMûZò _â[û
iii) @ÆégýZû _â[û iv) ùaMûeú _â[û
(M) ‘ùKûdû’ KûjûKê aêSûG ?
i) ù_ûWÿêPûh ii) GK iûcûRòK _â[û
iii) GK bdue ùeûM iv) GK R^RûZò
(N) @w^aûWÿò K’Y ?
i) Êdõ ijûdK \k ii) cjòkû igqúKeY
iii) gògêcû^u gòlû ùK¦â iv) gògê gâcòK
(O) ùKCñ @aòbq RòfäûMêWÿòK aòRê ùKaòùK ù~ûR^ûe @«bêðq ?
i) KkûjûŠò, aûùfgße, ùKûeû_êU ii) KkûjûŠò, afûwúe, ùKûeû_êU
iii) ùLû¡ðû, afûwúe, ùKûeû_êU iv) KkûjûŠò, aûùfgße, ùK¦êSe
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

117

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

\ßòZúd _ûV
gòlûe aòKûg
cû^a i´k ù\ge iaêVûeê cìfýaû^ iµ\ö
cû^a i´kKê aòKgòZ Keòaû _ûAñ gòlû I _âgòlY
GKû« Reêeúö Êû]ú^Zû _eaðú IWÿògû ieKûe
Gjò K[û C_faþ]ôKeò Gjûe aòKûg _ûAñ aòjòZ
_\ùl_ MâjY Keò[ôùfö
_âû[còK I cû¤còK gòlû :
Êû]ú^Zû _ùe _âû[còK gòlû ùlZâùe ùcøkòK
gòlû _¡Zò C_ùe MêeêZß \ò@û~ûA[ôfûö Gjò ùcøkòK
gòlû _¡Zò [ôfû cjûcôûMû§úu Ê_Üö Gjû\ßûeû gògêKê
KcðûbòcêLú gòlû _â\û^ Keò Êûaf´ú ùjaûe aýaiÚû
Keû~ûC[ôfûö 1947-48 gòlûahðùe eûRý
ieKûe ùcøkòK gòlû aýaiÚû Kû~ðýKûeú Keòaû_ûAñ
\êAUò gòlK _âgòlY aò\ýûkd ùLûfòùfö Gjò gòlK
_âgòlY aò\ýûkd \êAUò @^êMêk I eiêfùKûŠû
(b¬^Me)Vûùe ùLûfû~ûA[ôfûö ieKûe _âû[còK
_ûVýLiWÿûùe aýû_K _eòað^ Keò GjûKê KâcûbòcLê ú
gòlû ùe _eòYZ Kùfö 1950 ciòjû ùakKê @ûC
60Uò ùcøkòK gòlû aò\ýûkd I @ûC 2Uò _âgòlY
aò \ ýûkd ùLûfò a ûe aýaiÚ û ùjfûö 1950
ciòjûùe IWÿògûùe _âû[còK aò\ýûkde iõLýû[ôfû
10,165 Gaõ QûZâ Q ûZâ ú u iõLýû[ô f û
4,41,967ö _eaðú icdùe _âû[còK gòlû
aýaiÚû _eòcûRòðZ ùjfûö _âû[còK aò\ýûkde iõLýû
c¤ aé¡ò_âû¯ ùjfûö
h ùgâYúVûeê GKû\g ùgâYú _~ðý« gòlûKê
cû¤còK gòlû Kêjû~ûC[ôfûö h I i¯c ùgâYúKê
c¤ AõeûRú aò\ýûkde @«bêðq Keû~ûC[ôfû I
@Ác Vûeê GKû\g _~ðý« Pûeò ahðe gòlûKê
Cycû¤cò K aû jûAÄê f gò l û bûaùe Mâ j Y
118
Keû~ûC[ôfûö 1950 ùakKê IWÿgò ûùe c¤AõeûRú
aò\ýûkd iõLýû[ôfû 489 I G[ôùe 46,217
RY QûZâQûZâú @¤d^ Keê[ôùfö ùijò icdùe
eûRýùe jûAÄêf MêWÿòKe iõLýû[ôfû 153 I
GMêWKÿò ùe 43,893 RY QûZâQûZâú _ûV_Xÿê[ôùfö
_eaðú icdùe Gjò aò\ýûkd MêWKòÿ e iõLýû Cbd
ieKûeú I ùaieKûeú C\ýcùe aé¡ò_âû¯ ùjfûö
aòõg gZû±úe ùgh \êA \gKùe AõeûRú cû¤c
aò\ýûkd iõLýû @ûgûZúZ bûaùe aé¡ò_âû¯ ùjfûö
IWÿògû jûAÄêf iûUòð`òùKU _eúlû _eò·k^û _ûAñ
IWÿògû ùiùKŠûeú GWêùKg^ GKÖ 1953 akùe
IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\ MVòZ ùjfûö AõeûRú
cû¤c aò\ýûkde _eúlû _eòPûk^û bûe ùK¦âúd
cû¤còK gòlûùaûWÿð aû bûeZúd cû¤còK gòlû _eòh\
jûZùe ejòfûö
Zêc _ûAñ Kûc
IWÿògû cû¤còK gòlû _eòh\e MV^ I Kû~ðý
i´§ùe GK iõlò¯ Uò_þ_Yú _âÉêZ Ke ö
_âû[còK gòlûKê iûaðR^ú^ KeòaûKê @]ôKeê
@]ôK _òfûu ^ûcùfLû C_ùe MêeêZß \ò@û~ûAQò ö
14 ahð adi _~ðý« gògê I Kòùgûecûù^ ù~_eò
aò\ýûkd QûWÿò ^ ~òùa ùi[ô_ûAñ aòjòZ aýaiÚû
MâjY Keû~ûAQò ö gòlûe MêYaû aé¡ò_ûAñ C\ýc
Keû~ûAQò ö gò g ê c û^uê aò \ ýûkd _â Z ò @ûKé Á
Keòaû_ûAñ 1995 ciòjûVûeê ieKûe aò\ýûkdùe
c¤ûjÜ ùbûR^e aýaiÚû KeòQ«ò ö ùK¦â ieKûeu
ijûdZûùe ‘Rò f ä û _â û [cò K gò l û ù~ûR^û’
(Wò_òA_ò)1996 ciòjûVûeê IWÿògûùe Kû~ðýKûeú
ùjûAQò ö

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
Gjò ù~ûR^ûe cìk flý ùjfû– icÉ gògêu
_ûLùe _âû[còK gòlû iêaò]ûKê _jûAaû, _âû[còK
_ûV_XÿûQûWÿò Pûfò~ûC[ôaû aò\ýû[ðúu iõLýû gZKWÿû
10Kê KcûAaû, _âû[còK aò\ýûkdùe _Xÿê[ôaû
QûZâcû^u aò\ýû @ûjeY KéZòKê gZKWÿû 25
aXÿûAaû Gaõ K^ýû gògê I @aùjkòZ iûcûRòK
ùMûÂúe gògêKê gòlû _âZò @ûKhòðZ Keòaû ö _âû[còK
gòlûKê ùfûK_òâd Keòaû_ûAñ ieKûe @^ý @ù^K
_\ùl_ MâjY KeòQ«ò ö ‘iað gòlû @bò~û^’
(GiþGiþG) ù~ûR^û cû¤cùe icMâ IWÿgò ûùe ^ìZ^
aò\ýûkdcû^ ùLûfû~ûAQò ö _òfûcû^uê cûMYûùe
_ûVý_êÉK ù~ûMûA ù\aûe aýaiÚû Keû~ûAQò ö
cû¤còK gòlû _ûAñ c¤ @ù^K Kû~ðýKâc jûZKê
^ò@û~ûAQò ö eûRýùe 6000eê @]ôK ieKûeú aû
@^ê \ û^_â û ¯ cû¤cò K aò \ ýûkd ejò @ Qò ö
aò\ýûkdcû^uùe KµêýUe gòlû _ûAñ aýû_K aýaiÚû
Keû~ûAQò ö 2009-10 gòlû ahðVûeê ùK¦â
ieKûe ‘eûÁâ ú d cû¤cò K gò l û @bò ~ û^’
(@ûeþGcþGiþG) ^ûcK GK ajêcêLú gòlû ù~ûR^ûe
gêbûe¸ KeòQ«ò ö Cc MêYaûbòòK gòlû\û^ Gjò
@bò~û^e cìk flý ö 14 eê 18ahðe _òfûcûù^
ù~_eò iêfb I iêgòlû fûb Keò_ûeòùa– Zûjû Gjò
@bò~û^e flý ö
aûkòKûcû^uê cû¤còK gòlû _âZò @ûKhòðZ Keòaû _ûAñ
ùK¦â ieKûe I eûRýieKûe @ù^K _\ùl_ MâjY
KeòQ«ò ö gòlû \éÁòeê @^Mâie ùMûÂú C^Üd^ aäK
cû^uùe Sò@cû^u _ûAñ QûZâú ^òaûi ^òcðòZ
ùjûAQò ö QûZâúcû^uê RûZúd ù_âû›ûj^ ù~ûR^û
cû¤cùe aò\ýûkd gòlû_âZò @ûKéÁ Keû~ûAQò ö
gòlû\éÁòeê @^Mâie aäKMêWÿòKùe ieKûe cùWÿf
Äêf _âZòÂû KeòQ«ò ö iìP^û I _â~êqò aò\ýû I aòmû^
gòlû_âZò @ûMâj iéÁò _ûAñ ùK¦â ieKûe ù_âû›ûj^
119
https://www.ncertbooks.guru/
_â\û^ KeêQ«ò ö c\âûiû gòlûKê @û]ê^òKúKeY
Keû~ûCQò ö iõÄé Z gò l ûKê c¤ ù_â û ›ûjò Z
Keû~ûCQò ö
Zêùc RûYòQ Kò ?
1. eûÁâúd cû¤còK gòlû @bò~û^ (@ûeGcþGiþG)e
CùŸgý ùjCQò– NeVûeê 5 Kò.cò. c¤ùe cû¤còK
gòlû I 7 eê 10 Kò.cò. c¤ùe Cycû¤còK gòlû
C_faþ] Keòaû _ûAñ iêù~ûM _â\û^ ö
2. @ûMûcú 5 ahð c¤ùe ùcûUûùcûUò ^ûcùfLû
@^ê_ûZKê 75 _âZògZ aé¡ò Keòaû ö
3. 2017 iê¡û icÉuê cû¤còK gòlû C_faþ]
KeûAaû
4. iaê_òfûuê aò\ýûkd ZýûM Keòaûeê ^òaéZ Keòaû
5. @iêaò]ûùe ejê[ôaû ùMûÂúe _òfûcû^uê cû¤còK
gòlû C_faþ] KeûAaû
6. gòlûe MêYaû aé¡ò Keòaû
cjûaò\ýûkd I aògßaò\ýûkd :
Êû]ú^Zû ùakKê IWÿgò ûùe C}k aògaß \ò ýûkd
^ûcùe ùMûUòG cûZâ aògßaò\ýûkd [ôfûö Gjò
aògßaò\ýûkd 1943 ciòjûeê GK ija§^ I
_eúlû _eòPûkK aògßaò\ýûkd bûaùe Kû~ðýûe¸
Keò[ôfûö ùZùa cjûaò\ýûkd gòlû ùlZâùe aòõg
gZû±úe _c \g§ò ùiùZ C›ûjR^K ^[ôfûö
ùeùb^þiû cjûaò\ýûkd [ôfû IWÿgò û Cygòlû ùlZâùe
GKcûZâ @^êÂû^ ö aûùfgße, _êeú I i´f_êeùe
Zò^Uò ò K^òÂ cjûaò\ýûkd [ôfûö 1947ùe ieKûe
ùiMêWÿòKùe WòMâú ùgâYú iõ~êq Kùfö 1947
ciò j ûùe ùKûeû_ê U Vûùe GK Aecò W ò G Uþ
cjûaò\ýûkd _âZòÂû KeûMfû Gaõ ùijò ahð
_ûekûùLcêŠò cjûaò\ýûkd ieKûe jûZKê ù^ùfö
1950 ciòjû @ûMeê ùeùb^þiû cjûaò\ýûkdùe
WòMâúÉeùe aòmû^ gòlû, AõeûRú, IWÿò@û, @[ð^úZò,
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
MYòZ I eiûd^ aòmû^ùe iÜûZùKûe gòlûe aýaiÚû
ùjûAiûeò[ôfûö @^ý Q’Uò ieKûeú cjûaò\ýûkdùe
Aecò W ò G Uþ Éeùe aò m û^ùgâ Y ú c¤
ùLûfû~ûA[ôfûö 1950 ùakKê IWÿgò ûùe iaðùcûU
cjûaò\ýûkd iõLýû[ôfû– 14 Gaõ GMêWÿòKùe
5689 RY QûZâQûZâú @¤d^ Keê[ôùfö _eaðú
Kûkùe Cbd ieKûeú I ùaieKûeú Cù\ýûMùe
cjûaò\ýûkdMêWÿòKe iõLýû aXÿòPûfòfûö
1967 ciòjûùe _âZòÂòZ ùjfû i´f_êe I
aâjà_êe aògßaò\ýûkdö 1981 ciòjûùe _êeúVûùe
_âZòÂû KeûMfû gâúRM^Üû[ iõÄéZ aògßaò\ýûkdö
1999ùe Ce aûùfgßeVûùe `Kúeùcûj^
aò g ß a ò \ ýûkd I aûeò _ \ûVûùe Ce IWÿ ò g û
aògßaò\ýûkd _âZòÂòZ ùjfû ö KUKe ùeùb^èû
cjûaò\ýûkd GKK aògßaò\ýûkdùe eì_û«eòZ
ùjfû ö ùKûeû_êUùe GK ùK¦âúd aògßaò\ýûkd
_âZòÂòZ ùjfû ö
(i´f_êe aògßaò\ýûkd)
Zêc _ûAñ Kûc
IWÿ ò g ûùe NùeûA _â ù PÁûùe _â Z ò Â ò Z
aògßaò\ýûkdMêWÿòKe ^ûc I @aiÚòZòe GK ZûfòKû
_âÉêZ Ke ö
gòlK _âglò Y _ûAñ KUK _âglò Y cjûaò\ýûkd
Kû~ðýeZ [ôfûö Gjû cû¤còK aò\ýûkde gòlK I
120
https://www.ncertbooks.guru/
(aâjà_êe aògßaò\ýûkd)
gòlû _eò\gðKu _ûAñ _âgòlY _â\û^ Keê[ôfûö
_eaðú icdùe Gjò KùfRKê eû]û^û[ _âgòlY
cjûaò\ýûkd ^ûcùe ^ûcòZ KeûMfûö 1950
ciòjûùe Gjò gòlK _âgòlY _âKâòdûKê _âiûeòZ
KeûMfûö @^êMkê , i´f_êe I aâjà_eê Vûùe _âglò Y
cjûaò \ ýûkdcû^ _â Z ò Â û KeûMfûö gò l K I
gòldòZâúcû^ue @ûagýKZû \éÁòeê _eaðú Kûkùe
IWÿògûe ZZþKûkú^ icÉ 13Uò Ròfæûùe ùMûUòG
ùMûUòG _âgòlY cjûaò\ýûkd ùLûfûMfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
eû]û^û[ _âgòlY cjûaò\ýûkd aðcû^ eû]û^û[
A^þÁòPêýUþ @`þ @ûWþbû^þiþWþ ÁWòRþ A^þ GWêùKi^þ
(@ûeþ G^þ @ûA G Giþ A) ^ûcùe _eò P ò Z ö
gòlûaòZþ Kaòae eû]û^û[ eûdu iáZùò e Gjò @^êÂû^
C›MðúKéZ ö
ùa÷hdòK I Kéhò gòlû :
1950 ciòjû _~ðý« IWÿgò ûùe ùa÷hdòK gòlû
aýaiÚû @Zò \d^úd @aiÚûùe [ôfûö ùKak
KUKùe ùMûUòG ~ûªòK aò\ýûkd [ôfûö ùZùa
1949-50 ahðùe IWÿògûùe ùKùZûUò gòÌZûfòc
ùK¦â [ôfûö ùeùb^þiû cjûaò\ýûkdùe ùaZûe
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
_âgòlY _ûVýKâce aýaiÚû [ôfûö IWÿògûùe ~ûªòK Keò 1962 ciòjûùe IWÿògû Kéhò I ùa÷hdòK
cjûaò\ýûkd ^[ôaûeê gòÌ aòbûM cû¤cùe ùKùZRY aògßaò\ýûkd _âZòÂòZ ùjfû ö ùK¦â ieKûe KUK
QûZâuê IWÿògû aûjûùe ~ûªòK cjûaò\ýûkdKê WòMâú Vûùe _âZòÂû Kùf ùK¦úd ]û^ MùahYû ùK¦â ö
_ûV _XÿòaûKê _Vû~ûA[ôfûö 1956 ciòjûùe ùKøgfýûMwVûùe GK c›ý MùahYû ùK¦âe
aêfðûùe _âZòÂû ùjfû IWÿògû _ûAñ GK ~ûªòK bòò_âÉe iÚû_òZ ùjfû 1977 ciòjûùeö ùK¦âúd
cjûaò\ýûkdö 1961 ciòjûùe eûCeùKfûùe c]êeRk c›ý MùahYû ùK¦â ^ûcùe ^ûcòZ Gjò
@ûkòK ~ûªòK cjûaò\ýûkde gêbûe¸ KeûMfûö @^êÂû^ c›ý Pûh iµKðùe iað bûeZúd Éeùe
bê a ù^gß e ùe KùfR @`þ A¬ò ^ ò d eò õ I GK @Mâ Y ú @^ê Â û^ö iûlúùMû_ûkVûùe GK
ùUKþ ù ^ûùfûRò ^ûcùe ~ûªò K I ùa÷ h dò K ^ûeòùKk MùahYû ùK¦â c¤ iÚû_òZ ùjûAQòö
cjûaò\ýûkd _âZÂò û ùjfûö ieûwVûùe _âZÂò Zò ùjfû júeûKê\e @^Zò\ìeùe Pò_òfòcûVûùe GK Kéhò
@^ý GK ieKûeú ~ûªòK cjûaò\ýûkdö aòõg cjûaò\ýûkd _âZòÂòZ ùjûAQò ö
gZû±úe ùgh \êA\gKùe NùeûA Cù\ýûMùe PòKò›û aòmû^ gòlû :
@ù^K MêWÿG ~ûªòK cjûaò\ýûkd _âZòÂû KeûMfûö
Êû]ú^Zû ùakKê KUKe ieKûeú ùcWòKûf
_eaðú icdùe Gjò ~ûªòK cjûaò\ýûkdMêWÿòKùe
KùfR Kû~ðýlc ùjûAiûeò[ôfûö 1949-50 gòlû
_eúlû _eòPûk^û _ûAñ 2002ùe eûCeùKfûVûùe
ahðùe Gjò ùcWòKûf KùfRKê gâúeûcP¦â b¬
aò R ê _ ^ûdK ùa÷ h dò K aò g ß a ò \ ýûkd _â Z ò Â û
ùcWòKûf KùfR ^ûcùe ^ûcòZ KeûMfûö 1959
KeûMfûö eûCeùKfû @ûkòK ~ûªòK cjûaò\ýûkd
ciòjûùe i´k_êee aêfðû Vûùe aúe iêùe¦â iûG
RûZúd ùa÷hdòK gòlû^êÂû^bûùa eì_û«eòZ ùjfûö
ùcWòKûf KùfR @ûe¸ ùjfû ö aâj_à eê ùe cjûeûRû
aêfûð Vûùe c¤ aúe iêùe¦â iûG ~ûªòK cjûaò\ýûkd
Ké¾P¦â MR_Zòu ^ûcùe ^ûcòZ GK ùcWòKûf
ejò@Qò ö aðcû^ ~ûªòK cjûaò\ýûkd IWÿògûùe
KùfR _âZòÂû KeûMfûö aòõg gZû±úe ùgh _~ðý«
ùa÷hdòK gòlû _â\û^ KeêQ«òö gòÌùlZâKê Kêgkú
IWÿògûùe @ûdêðaòmû^ gòlû ùlZâùe Gjò Zòù^ûUò
KûeòMe ù~ûMûAaû _ûAñ IWÿògûùe @ù^K ~ûªòK
@^êÂû^ [ôfû cêLý gòlû ùK¦âö Gjò ùcWòKûf
aò\ýûkd, gòÌ Zûfòc ùK¦â I gòÌ Zûfòc @^êÂû^cû^
KùfRcû^u ijòZ iõ~êq ùjûA ejòQò ùiaòKû
_âZòÂû Keû~ûAQò ö
_âgòlY ùK¦â, `ûcðûiú KùfR I jiþ_òUûf _ûAñ
Zêc _ûAñ Kûc
bûeZùe _âZÂ ò Z
ò RûZúd ùa÷hdòK gòlû^êÂû^MêWK
òÿ e
@aiÚòZò iÚû^e ^ûc ijòZ GK ZûfòKû _âÉêZ Ke ö
Kéhò, _gê _ûk^, c›ý Pûh iµKòðZ gòlû
I MùahYû :
Kéhò aòhdK gòlû _â\û^ _ûAñ 1954
ciòjûùe bêaù^gßeùe GK Kéhò cjûaò\ýûkd _âZÂò û
KeûMfûö Gjò cjûaò\ýûkd _eòieKê iõ_âiûeòZ (gâúeûcP¦â b¬ ùcWòKûf KùfR, KUK)

121

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
(aúe iêùe¦â iûG ùcWÿòKûf KùfR, aêfðû)
ùa÷hòdòK ijûdK Zûfòc ùK¦âö GKaòõg gZû±úe
_â[c \gKùe NùeûA C\ýcùe IWÿògûùe @ûC
Zòù^ûUò ùcWòKûf KùfR _âZòÂû Keû~ûAQòö
(cjûeûRû Ké¾P¦â MR_Zò ùcWÿòKûf KùfR, aâjà_êe)
bêaù^gßeùe @aiÚòZ Gjò Zòù^ûUò KùfR ùjfû
jûAùUK ùcWòKûf KùfR, KkòõM A^ÁòPêU @`
ùcWòKûf iûA^i I ji_òUûfþ Gaõ icji_òUûf I
ùcWòKûf KùfRö iaðbûeZúd @ûdêðaòmû^ @^êÂû^
2012eê bêaù^gßeùe gòlû\û^Kû~ðý @ûe¸ KeòQöò
@^ýû^ý gòlû :
iõÄéZò gòlûe Z\ûeL I aòKûg _ûAñ 2000
ciòjûùe IWÿgò û ieKûe bêaù^gßeùe C}k iõÄéZò
aògaß \ò ýûkde _âZÂò û Kùf ö aýûaiûdòK _eòPûk^û
(iaðbûeZúd @ûdêaòðmû^ @^êÂû^, bêaù^gße)
122
https://www.ncertbooks.guru/
gòlû _ûAñ _â[ùc bêaù^gßeùe ÊZª bûaùe _âZÂò û
Keû~ûA[ôfû Rûbò@e A^ÁòUêýU @` cýûù^R
ùc ö _eaðú icdùe bêaù^gße I IWÿògûe
@^ýû^ý ijeùe @ù^K aýûaiûdòK gòlû _âZòÂû^
_â Z ò Â û Keû~ûAQò ö ùicûù^ QûZâ Q ûZâ ú cû^uê
Gcþ aò G gòlû _â\û^ KeêQ«òö iìP^û I _â~q
ê ò aò\ýûe
Pûjò\ûKê @ûLôùe eLô IWÿgò ûùe ùKùZK KµêUe aòmû^
bòKò gòlû^êÂû^ ùLûfò@Qòö bêaù^gßeiÚZò bûeZúd
iìP^û _â~êqò aò\ýû @^êÂû^ G ùlZâùe GK @MâYú
@^ê Â û^ ö aò m û^ gò l û I MùahYû _ûAñ
bêaù^gßeùe ùLûfû~ûAQò– RûZúd aòmû^ gòlû I
MùahYû _âZòÂû^ö bêaù^gßeùe _âZòÂòZ bûeZúd
ùa÷hdòK gòlû^êÂû^, KUKVûùe RûZúd @ûA^
aò g ß a ò \ ýûkd, I ùXuû^ûkùe bûeZúd
MYù~ûMûù~ûM _âbéZò ùK¦âúd @^êÂû^ IWÿògûe gòlû
aýaiÚûKê @]ôK iê\éXÿ Keò@Qò ö GZ\þ aýZúZ LYòR
I ]ûZa _\û[ð MùahYû ùlZâùe bêaù^gßeùe
@ûkòK MùahYû _eúlûMûe I gòlû MùahYû
ùlZâùe bêaù^gßeùe @ûkòK gòlû _âZòÂû^
_âgõi^úd bûaùe Kû~ðý KeêQ«ò ö Gjò gòlû _âZÂò û^
@]ú^ùe IWÿògûùe GKcûZâ G^þ iò A @ûeþ Uò
_eòPûkòZ ùWc^þùÁâi^þ cfþUò__ðiþ (Wò Gcþ) Äêf
GK Cycû¤còK @û\gð aò\ýûkd bûùa Kû~ðý
Keê@Qò ö bêaù^gße Vûùe bûeZúd @ûdêaòðmû^
MùahYû _eòh\ \ßûeû _âZÂò û Keû~ûAQò GK @ûkòK
@ûdêamðò û^ MùahYû ùK¦â ö ùijò_eò IfU_êe Vûùe
RûZúd _ê^ü [A[û^ _âgòlY I MùahYû _âZòÂû^
_âZòÂòZ ùjûA@Qò ö bêaù^gßeùe @aiÚòZ _\û[ð
aòmû^ _âZòÂû^ I ùR÷a aòmû^ _âZòÂû^ c¤ IWÿògûùe
aòmû^ gòlûe _âiûeùe ijûdK ùjûA@Qò ö ùijò_eò
gûeúeòK gòlûe aòKûg _ûAñ bêaù^gßeVûùe GK
ieKûeú gûeúeòK _âglò Y cjûaò\ýûkd Kûc Keê@Qòö
v v v
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜMêWÿòKe Ce _âûd 60ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Êû]ú^Zû _ùe _ùe IWÿògûùe _âû[còK gòlû Kò_eò aòKgòZ ùjfû ?
(L) Êû]ú^Zû _ùe IWÿògûùe cjûaò\ýûkd Éeúd gòlû aýaiÚû Kò_eò [ôfû ?
(M) gòlK _âgòlY ^òcò IWÿògûùe Kò Kò iêù~ûM ejò@Qò ?
(N) ùa÷hdòK gòlû _ûAñ Êû]ú^Zû _eaðú IWÿògûùe ieKûe Kò Kò _\ùl_ ù^AQ«ò ?
(O) Kéhò, _gê_ûk^, c›ýPûh iµKòðZ gòlû I MùahYû _ûAñ IWÿògûùe Kò Kò iêaò]û iêù~ûM
ejò@Qò ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) ùcøkòK gòlû K’Y ?
(L) AõeûRú cû¤c aò\ýûkd cû^uùe cû¤còK gòlû _ùe _eúlû _eòPûk^û Keê[ôaû @^êÂû^
MêWÿòKe ^ûc K’Y ?
(M) gâúRM^Üû[ iõÄéZ aògßaò\ýûkd ùKùa _âZòÂû Keû~ûA[ôfû ?
(N) 1950 ciòjû ùakKê gòlKcû^ue _âgòlY _ûAñ IWÿògûe ùKCñ ùKCñ iÚû^ùe gòlû^êÂû^cû^
[ôfû ?
(O) 1961 ciòjû iê¡û IWÿògûùe ùKCñ ~ûªòK cjûaò\ýûkd cû^ [ôfû ?
(P) IWÿògû Kéhò I ùa÷hdòK aògßaò\ýûkd ùKùa Gaõ ùKCñ cjûaò\ýûkdKê iõ_âiûeòZ Keò _âZòÂòZ
ùjûA[ôfû ?
(Q) ùK¦âúd ]û^ MùahYû ùK¦â ùKCñVûùe I Kûjû \ßûeû _âZòÂû Keû~ûAQò ?
(R) ùK¦âúd c]êeRk c›ý MùahYû ùK¦âe bòò _âÉe ùKùa Gaõ ùKCñVûùe iÚû_òZ ùjûA[ôfû ?
(S) IWÿògûùe _âZòÂòZ ieKûeú @ûdêaòðmû^ cjûaò\ýûkdMêWÿòKe ^ûc K’Y ?
(T) IWÿògûe ùKCñ iÚû^ùe @ûA^gòlû I MYù~ûMûù~ûM gòlû i´§úd iaðbûeZúd gòlû^êÂû^
@aiÚòZ ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) 1947-48 gòlû ahðùe IWÿògû ieKûe ùcøkòK gòlû aýaiÚû Kû~ðýKûeú Keòaû_ûAñ ùKCñ
\êAUò iÚû^ùe gòlK _âgòlY aò\ýûkd ùLûfò[ôùf ?
(L) 1950 ciòjû ùakKê IWÿògûùe ùKùZûUò jûAÄêf [ôfû ?

123

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(M) ùKùaVûeê C}k aògßaò\ýûkd Kû~ðý @ûe¸ Keò[ôfû ?
(N) i´f_êe aògßaò\ýûkd ùKùa _âZòÂòZ ùjfû ?
(O) ùKùa Ce IWÿògû aògßaò\ýûkd _âZòÂòZ ùjfû ?
(P) IWÿògûùe _âZòÂòZ RûZúd aògßaò\ýûkd ùKCñ iÚû^ùe @aiÚòZ ?
(Q) eûCeùKfûiÚòZ ~ûªòK cjûaò\ýûkde aðcû^e Kûc K’Y ?
(R) ùKCñVûùe GK ^ûeòùKk MùahYû ùK¦â iÚû_òZ ùjûAQò ?
(S) ùKCñ gòlûahðVûeê KUKe ieKûeú ùcWÿòKûf KùfRe ^ûc _eòað^ KeûMfû ?
(T) RûZúd _ê^ü [A[û^ _âgòlY I MùahYû _âZòÂû^ ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) 1947ùe ùKCñVûùe GK AecòWÿòGUþ cjûaò\ýûkd _âZòÂû KeûMfû ?
(i) aûùfgße (ii) _êeú iii) i´f_êe (iv) ùKûeû_êU
(L) aâjà_êe aògßaò\ýûkd ùKùa _âZòÂòZ ùjûA[ôfû ?
i) 1950 (ii) 1967 iii) 1981 iv) 1999
(M) aòRê _ ^ûdK ùa÷hdòK aògßaò\ýûkd ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
i) _êeú ii) eûCeùKfû iii) aêfðû iv) bêaù^gße
(N) Pò_òfòcûVûùe ùKCñ cjûaò\ýûkd _âZòÂòZ ùjûAQò ?
i) ~ûªòK cjûaò\ýûkd ii) Kéhò cjûaò\ýûkd
iii) PòKò›û cjûaò\ýûkd iv) aòmû^ cjûaò\ýûkd
(O) @ûkòK @ûdêaòðmû^ MùahYû ùK¦â ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
i) KUK ii) aâjà_êe iii) aêfðû iv) bêaù^gße
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

124

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
ZéZúd _ûV
Kéhòe aòKûg

Kéhò IWÿgò ûe @]ôKûõg ùfûKue _âcLê RúaòKûö
Êû]ú^Zû _ee IWÿògû ieKûe KéhKcû^u iciýû
I ùcøkòK @ûagýKZû iµKðùe iùPZ^ [ôùfö
ùiùZùaùk iaêVûeê aWÿ iciýû [ôfû _âKéZùe
Rcòùe PûhKeê[aô û KéhKKê Rcòe ʏßû]ôKûe _â\û^ö
PòeiÚûdú aù¦ûaÉ icdeê Pkò@ûiê[ôaû Rcò\ûeú
_â[û Gjò iciýû icû]û^ ùlZâùe aWÿ @«eûd
[ôfûö
Zêùc RûYòQ Kò ?
PòeiÚûdú aù¦ûaÉ fWÿð K‰ðIßûfòiu \ßûeû 1793
ciòjûùe @ûe¸ Keû~ûA[ôfûö Gjò aù¦ûaÉ LiWÿû
Keò[ôùf iûe R^ ùiûe ö
IWÿgò ûe ZZþKûkú^ cêLýcªú jùeKé¾ cjZûa
~[ûgúNâ Rcò\ûeú _â[û Cùz\ Keòaûe iìP^û _â\û^
Keò[ôùf I IWÿògû aò]û^ibûùe ZZþiõKâû«úd GK
aòù]dK @ûMZ Keò[ôùfö _ùe h \gKùe
Rcò\ûeú Cùz\ @ûA^ Kû~ðýKûeú ùjfûö 1955
ciòjûeê bì\û^ @ûù¦ûk^ùe iõMéjúZ Rcò Pûhúcû^u
c¤ùe aûò\ò@ûMfûö @û\òaûiú KéhKcû^ue Rcò
(bì\û^ @ûù¦ûk^e cêLý _êùeû]û aòù^ûaû bûùa)
ù~_eò @Y@û\òaûiúcûù^ ù^A ^ ~û@û«ò ùi[ô_ûAñ
aýaiÚû ùjfûö bûMPûhúcû^ue Êû[ðe iêelû
KeûMfûö
bì\û^ @ûù¦ûk^e cêLý _êùeû]û [ôùf @ûPû~ðý
aòù^ûaû bûùa ö Zûue cìk ^ûc [ôfû aò^ûdK
^ejeò bûùa ö
Zêc _ûAñ Kûc
aòù^ûaû bûùaue bûeZ Êû]ú^Zû @ûù¦ûk^Kê
@a\û^ I Zûue bì\û^ @ûù¦ûk^ iµKðùe GK
aòaeYú _âÉêZ Ke ö
KéhKcû^uê @û[ðKô ijûdZû ù~ûMûA ù\aû_ûAñ
I ùicû^uê Mâûc cjûR^u ùfûfê_ \éÁeò ê elûKeòaû
_ûAñ aòbò^Ü _\ùl_ ^ò@ûMfûö 1947 ciòjûe
GK @ûA^ akùe Mâûc cjûR^u GKPûUò@û @[ð
KûeaûeKê ^òdªòZ KeûMfûö 1948ùe ùMûZò
gâcòK_â[û Cùz\ KeûMfûö 1976 ciòjûùe
ùMûZò_â[û CùQ\ @ûA^ akùe ùMûZò_â[û iµì‰ð
bûùa CVûA \ò@ûMfûö KéhKcû^uê PûhKû~ðý @ûe¸
icdùe ÊÌ iê]jûeùe EY ù~ûMûA ù\aû _ûAñ
icaûd iõiÚ û cû^ MV^ KeûMfûö ieKûeú
cìk]^ùe 1948 ciòjûùe eûRý icaûd aýûu
_âZòÂòZ ùjfûö icaûd @ûù¦ûk^Kê iõ_âiûeòZKeò
GjûKê KéhKcû^u _ûLùe _jûMfûö _âûKéZòK
aò_~ðýd ù~ûMêñ `if lZòMâÉ ùjùf KéhKcû^uê
‘ZKûbò’ EY \ò@ûMfûö @ù^K ùlZâùe Pûhúcûù^
ù^A[ôaû EY QûWÿ c¤ Keò\@ò ûMfûö ieKûe ‘@]ôK
Lû\ýgiý C_ôû\^ Ke’ ^ûcK ù~ûR^ûùe _ZòZ
RcòKê Pûùhû_ù~ûMú Kùf ö RkùiP^ _ûAñ
ù_ûLeú ùLûkûAùf, _êeêYû ù_ûZò ùjûA _Wÿò[ôaû

125

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ù_ûLeúe _ê^eê¡ûe Kùf, ^ì@û Rkûgd L^^
Kùf, Ké h Kcû^u _ûAñ jkfwk I ak\
KòYòù\ùf, eòjûZò \eùe KéhKcû^uê iûe aòj^
ù~ûMûA ù\ùfö _â û Ké Z ò K aò _ ~ð ý d icdùe
ùfûKcû^uê Kûc]¦û ù~ûMûAù\aû _ûAñ ieKûe
‘ùUÁ eòfò`’ Kû~ðý _âKâòdû @ûe¸ Kùfö
Zêùc RûYòQ Kò ?
ùUÁþ eòfò`þ G_eò GK Kû~ðý aýaiÚû ~ûjû ieKûeú
@[ðùe Kû~ðýKûeú jêGö _âûKéZòK aò_~ðýd icdùe
ùfûKcû^uê Kûc]¦û ù~ûMûAaû _ûAñ ieKûe Mûñ
Mjkò ù e ùUÁ eò f ò ` Kûce aýaiÚ û Ke«ò ö
ùfûKcûù^ eûÉûNûU ù_ûLeú ùLûkû _âbéZò Kûcùe
gâc\û^ Ke«ò I a\kùe Zûuê @[ð aû Lû\ýgiý
còùkö ‘eòfò`’ bkò Gjû GK cûMYû _âû¯ò aýaiÚû
^êùjñö
Kéhò gòlû I MùahYû _ûAñ IWÿògû ieKûe GK
Kéhò cjûaò\ýûkd I _ùe GK aògß aò\ýûkd _âZòÂû
Keò[ôùf ö GjûKê QûWÿò IWÿògûùe @^ýùKùZK Kéhò
MùahYû ùK¦â _âZÂò û KeûMfûö GVûeê C\þaé mû^
ùKøgk KéhKcû^u _ûLùe _jûAaûe aýaiÚû
ùjfûö Rcòe CaðeZû aRûd eLôaû _ûAñ IWÿògû
ieKûe aòbò^Ü _âùdûMgûkû _âZòÂû Kùfö @û]ê^òK
_âYûkúùe Kéhò_ûAñ _â\gð^ú Kéhò ùlZâcû^ _âÉêZ
KeûMfûö
`k Pûh _ûAñ @^ê M ê k , _ ûwú I Rò :
C\dMòeòùe ùK¦âcû^ _âZòÂû KeûMfûö GVûùe
`kMQ Pûeû I Kfcú _âÉêZ ùjûA KéhKcû^uê
aòZeY KeûMfûö
a^ýû\ûCeê `ifKê elûKeòaû _ûAñ fêYò I
^\ú a§cû^ Zò@ûeò KeûMfûö
RkùiP^ I a^ýû ^òdªY :
RkùiP^ I a^ýû^òdªY _ûAñ IWÿògûùe
iaðaéjZ ajêcêLú ù~ûR^û [ôfû júeûKê\ ^\úa§
126
https://www.ncertbooks.guru/
(júeûKê\ ^\úa§ ù~ûR^û)
ù~ûR^ûö Gjò ù~ûR^ûe Zòù^ûUò cêLý CùŸgý[ôfûö
ùiMêWÿòK ùjfû cjû^\ú ZâòùKûYbìcò @kùe a^ýû
^ò d ªY Keò a û, i´f_ê e , afûwúe Rò f æ û ùe
RkùiP^e aýaiÚû Keòaû I Rkaò\ýê Zþ gqò C_ôû\^
Keòaûö júeûKê\ Rk bŠûeùe cûQ Pûh Keòaû
[ôfû @^ý GK CùŸgýö Gjò ù~ûR^ûUò ùK¦âúd
Rk @ûùdûM \ßûeû IWÿògûùe Kû~ðýKûeú ùjûA[ôfûö
Gjûe aûÉaòK ^òcûð Y Kû~ðý 1948 ciòjûùe @ûe¸
ùjûA 1956 ciòjûùe icû¯ ùjûA[ôfûö Gjû_ùe
IWÿògûùe @^ý ùKùZûUò aéjZ ajêcêLú ^\úa§
ù~ûR^û Kû~ð ý Kûeú ùjûA[ô f ûö @û§â _ â ù \ge
ijù~ûMùe cûQKêŠ ù~ûR^û, ùKûeû_êUe @_e
ùKûfûa ù~ûR^û, A¦âûaZú ù~ûR^û, ùewûfò
búcKêŠ ù~ûR^û IWÿògûùe Rk ùiP^ ùlZâùe
ùag ijûdK ùjûA_ûeòQòö GjûQWÿû IWÿògûe aòbò^Ü
iÚû^ùe @ù^K c¤c RkùiP^ ù~ûR^û Kû~ðýKûeú
ùjCQòö RkùiP^ iêaò]û ^[ôaû iÚû^cû^uùe
CVûRkùiP^e aýaiÚû Keû~ûAQòö
Ké hò aýZúZ IWÿ ò gû ieKûe ùMû_ûk^,
c›ýPûh, KêKêWÿû _ûk^ _âbéZò Kû~ðýKê ù_âû›ûj^
ù~ûMûA PûfòQ«òö ùMû]^e iêelû_ûAñ Mûñ Mjkùe
_gê Wûqecû^uê ^ò~êqò còkòQòö _gêcû^uê iõKâûcK
ùeûMeê elû Keòaû _ûAñ 1949 ciòjûùe ieKûe
GK @ûA^ _âYd^ KeòQ«òö
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
cjû^\ú, ]ûceû, iêa‰ðùeLû I PòfòKûe
c›ýRúaúcû^uê ieKûe aòbò^Ü bûaùe C›ûjòZ
KeòQ«òö cûQe iõelY _ûAñ cûQ]eû ùK¦âcû^u
_ûLùe ae`Kk _âZòÂû Keû~ûAQòö icê\â I aWÿ
aWÿ Rkûgd I jâ\eê c›ý iõMâj _ûAñ, ]úaecû^u
iêelû _ûAñ @ûA^cû^ c¤ _âYúZ ùjûAQòö
_gê_ûk^, c›ý iõMâj I KêKêWÿû _ûk^
ùlZâùe IWÿògû aòùgh @MâMZò Keò_ûeò ^ûjóö Giaê
ùlZâùe IWÿògûe ~ûjû _âûKéZòK iûc[ðý ejòQò Zû’e
VòKþ aò^òù~ûM ùjûA^ûjóö
IWÿògûe KéhK Gùa c¤ iciýû ùNeùeö
a^ýû, ceêWÿò I aûZýû Gùaaò Zû _ûAñ iciýû
iéÁòKeêQòö C_ôû\òZ \âaý VòKþcìfýùe aòKâòùjûA
_ûeê^ûjóö ‘@bûaú aòK’òâ Zû’ _ûAñ ùKæg\ûdK ùjCQòö
C_ôû\òZ iûcMâúe VòK cìfý ^còkòaûeê Zû’e @û[ôðK
iÚòZò ù\ûjfò ~ûCQòö ~ûjû ùjùf aò cYòh _ûAñ Lû\ý
\eKûe ö ùZYê Kéhòe C^ÜZò KeòaûKê ùjaö
Mâûcûke aòKûg _ûAñ \éÁò ù\aûKê ùja ö
IWÿògûùe Kéhòe aòKûg _ûAñ icd Kâùc
KéhòaòbûM @]ú^ùe 4 ùMûUò ^òùŸðgûkd Kû~ðý
KeêQòö ùiMêWÿòK ùjfû, Kéhò I Lû\ýgiý C_ôû\^
^òùŸðgûkd, C\ýû^ Kéhò ^òùŸðgûkd, céKò û iõelY
^òùŸðgûkd Gaõ RkaòbûRòKû C^Üd^ ^òùŸðgûkdö
c›ý iµ\e aòKûg _ûAñ c›ý_ûk^ ^òùŸðgûkd
Kû~ðýKeêQòö _gê iµ\e C^ÜZò _ûAñ @Qò _gê]^
^òùŸðgûkdö Kéheò aòKûg ùlZâùe ijù~ûMú bìcKò û
v v v
127
https://www.ncertbooks.guru/
^òaðûj KeêQ«ò ùKùZK ^òMc I @^êÂû^ö ùiMêWÿòK
ùjùf IWÿgò û eûRý aòj^ ^òMc, IWÿgò û Kéhgò Ìò ^òMc,
Kéhò iõ_âiûeY _eòPûk^û _âZòÂû^, IWÿògû KûRê
C^Üd^ ^òMc Gaõ IWÿgò û Kéhò Kâùcû^ÜZò I aò^ùò ~ûM
^òMcö
IWÿògû Kéhò I ùa÷hdòK aògßaò\ýûkd I Kéhò
aò b ûM @]ú^ùe [ô a û _â g ò l Y _â Z ò Â û^Mê W ÿ ò K
KéhKcû^uê _âgòlY I \òM\gð^ ù\aûùe MêeêZß_ì‰ð
\ûdòZß ^òaðûj KeêQ«òö Kéhò MùahYû Kû~ðý @aýûjZ
@Qòö KUKùe ùK¦âúd ]û^ MùahYû _âZòÂû^,
ùKøgfýûMwe ùK¦âúd c]êeRk c›ýPûh ùK¦â I
eûRý ieKûeu Kéhò MùahYû ùK¦â, iûlúùMû_ûke
^ûeò ù Kk MùahYû ùK¦â I Ké h ò aò m û^
cjûaò\ýûkdMêWÿòK IWÿògûe KéhKcû^uê C^ÜZ Kéhò
aòmû^ i´§òZ mû^ _â\û^ Keòaûùe ic[ð ùjûAQ«òö
GjûaýZúZ 1976 ciòjûeê @ù^K Kéhò
aòmû^ ùK¦â IWÿògûùe _âZòÂû Keû~ûAQòö @ûL_ûL
@ke KéhKcû^uê ùa÷mû^òK \òMþ\gð^ ù\aû Gjò
Kéhò aòmû^ ùK¦â cû^ue Kû~ðýö
‘@bûaú aòKòâ’e iciýûeê elû_ûAaû _ûAñ ieKûe
iò]ûikL KéhKcû^uVûeê ]û^ iõMâje aýaiÚû
KeòQ«ò ö
Zêc _ûAñ Kûc
IWÿògûùe _âZòÂòZ Kéhò aòmû^ ùK¦âMêWÿòKe @aiÚòZò
iÚû^e GK ZûfòKû _âÉêZ Ke ö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) KéhKcû^uê @û[ôðK ijûdZû _â\û^ KeòaûKê Kò aýaiÚû MâjY Keû~ûAQò ?
(L) _âûKéZòK aò_~ðýd icdùe KéhKcû^uê Kò_eò bûaùe ijûdZû _â\û^ Keû~ûG ?
(M) Kéhò MùahYû _ûAñ IWÿògûùe Kò aýaiÚû @Qò ?
(N) RkùiP^ I a^ýû ^òdªY _ûAñ Êû]ú^Zû _ùe IWÿògûùe Kò Kò _\ùl_ ^ò@û~ûA[ôfû ?
(O) Kéhò, c›ýPûh I _gê_ûk^e aòKûg _ûAñ IWÿògû ieKûe Kò Kò aýaiÚû KeòQ«ò ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Êû]ú^Zû _ùe IWÿògû KéhKe iaêVûeê aWÿ iciýû K’Y [ôfû Gaõ Gjò iciýûe icû]û^
ùlZâùe Kò @«eûd iéÁò ùjûA[ôfû ?
(L) IWÿògûeê Rcò\ûeú _â[û Kò_eò Cùz\ ùjfû ?
(M) ùMûZò_â[û Kò_eò a¦ ùjfû ?
(N) icaûd @ûù¦ûk^ Kò_eò KéhKcû^ue ijûdK ùjfû ?
(O) ‘@]ôK Lû\ý giý C_ôû\^ Ke’ ù~ûR^ûUò K’Y ?
(P) `kPûhe C^ÜZò _ûAñ Kò aýaiÚû KeûMfû ?
(Q) júeûKê\ ^\úa§ ù~ûR^ûe cêLý CùŸgýMêWÿòK K’Y [ôfû ?
(R) ùMû]^e iêelû _ûAñ IWÿògû ieKûe Kò Kò _\ùl_ ù^AQ«ò ?
(S) c›ýRúaúcû^ue iêaò]û_ûAñ ieKûe K’Y KeòQ«ò ?
(T) ‘@bûaú aòKâò’ K’Y Gaõ Gjò iciýûeê elû _ûAaû _ûAñ ieKûe K’Y KeòQ«ò ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) IWÿgò ûe ùKCñ cêLýcªú Rcò\ûeú _â[û Cùz\ Keòaû _ûAñ aò]û^ibûùe GK aòù]dK @ûYò[ùô f ?
(L) KòG bì\û^ @ûù¦ûk^e cêLý _êùeû]û [ôùf ?
(M) ùKCñ _eòiÚòZòùe ZKûbò EY \ò@û~ûG ?
(N) ieKûe KûjóKò ‘ùUÁþ eòfò`þ’ Kûc @ûe¸ Kùf ?
(O) júeûKê\ ^\úa§ ù~ûR^ûUò ùKùa @ûe¸ ùjûA Kû~ðýlc ùjfû ?
128

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(P) _gêcû^uê iõKâûcK ùeûMeê elû Keòaû_ûAñ ieKûe ùKùa @ûA^ _âYd^ Kùf ?
(Q) Kéhò aòKûg ùlZâùe ùKCñcûù^ KéhòaòbûMKê ijù~ûM I ic[ð^ _â\û^ KeêQ«ò ?
(R) ùK¦â ieKûeu \ßûeû _eòPûkòZ ]û^ MùahYû _âZòÂû^Uò IWÿògûe ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
(S) ùKøgfýûMwVûùe ^òcòðZ ùK¦âúd _âKÌUò K’Y ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) ùKùa ùMûZò_â[û iµì‰ðbûùa Cùz\ ùjfû ?
(i) 1947 (ii) 1948 iii) 1955 (iv) 1976
(L) eûRý icaûd aýûu ùKùa _âZòÂòZ ùjûA[ôfû ?
i) 1947 (ii) 1948 iii) 1949 iv) 1956
(M) ùKCñVûùe `k Pûh _ûAñ ùK¦â _âZòÂòZ ùjûA ^ [ôfû ?
i) @^êMêk ii) _ ûwú
iii) i´f_êe iv) Rò. C\dMòeò
(N) ^òcÜfòLôZ ^òùŸðgûkd c¤eê ùKCñUò Kéhò aòbûM @]ú^iÚ ^êùjñ ?
i) C\ýû^ Kéhò ^òùŸðgûkd ii) c›ý_ûk^ ^òùŸðgûkd
iii) céòKû iõelY ^òùŸðgûkd iv) Rk aòbûRòKû C^Üd^ ^òùŸðgûkd
(O) IWÿògûùe ùK¦âúd ]û^ MùahYû ùK¦â ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
i) iûlúùMû_ûk ii) bêaù^gße
iii) KUK iv) afûwúe
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

129

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

PZê[ð _ûV
gòÌe aòKûg
Êû]ú^Zû _âû¯òùakKê IWÿògûùe Kk KûeLû^û
iõLýû @Zò ^MYý [ôfûö ùMûUòG KûMR Kk, ùMûUòG
KûP KûeLû^û ùMûUòG iûaê^ KûeLû^û I \êAUò
c¤c ]eYe Pò^òKkö Gjû aû\ @ûC ~ûjû gòÌ[ôfû
ùiMêWÿòK ùjfû ]û^ Kk I ùZf Kkö Kò«ê IWÿògû
[ôfû _âûKéZòK LYòR iµ\ùe be_ìe GK eûRýö
Gjûe RwfRûZ \âaý I KûeLû^û C_ù~ûMú
KéhòRûZ \âaýe c¤ @bûa ^[ôfûö gòÌûd^ _ûAñ
@ûagýK ùfûKgqò aû cû^ai´k c¤ _~ðýû¯
_eòcûYùe C_faþ] [ôfûö Kò«ê \êAUò cêLý KûeYeê
IWÿògûùe gòÌûd^ i¸a ùjûA^[ôfûö _â[c KûeYUò
[ôfû Cù\ýûM_Zòu @bûa I \ßòZúd KûeYUò ùjfû
_ê¬òe @bûaö IWÿògû bòZeê aû aûjûeê IWÿògûùe
_ê¬ò^òùag Keòaû_ûAñ ùKjò @ûMâjú ^[ôùfö
Êû]ú^Zû _âû¯òùakKê jùeKé¾ cjZûau
ù^ZéZßùe \ßòZúd KõùMâi cªòcŠk Kû~ðýKeê[ôfûö
1946 ciòjûùe Gjò cªòcŠke \ûdòZß ù^aû
\ò^Vûeê cjZûa IWÿògûùe gòÌe aòKûg _ûAñ _âùPÁû
PkûA[ôùfö ùi RûYò[ôùf ù~ IWÿògûùe gòÌ aòKûg
_ûAñ KòQò ùcøkòK iêaò]û ejò[ôùf c¤ @ù^K
_âZòa§K ejò[ôfûö IWÿògûùe gòÌ aòKûge cêLý
_âZòa§KMêWÿòK [ôfû;
1. gòÌ aòKûg _ûAñ @ûagýK bòòbìcòe @bûa,
2. bûeZe gòÌ_Zòcû^ue IWÿògûKê @ûiòaûKê
@^ûMâj,
3. IWÿògûe ^òRÊ gòùÌûù\ýûMúu @^ê_iÚòZò,
4. IWÿgò ûùe ùek_[e @^MâieZû I ù_ûZûgâde
@bûa,
5. IWÿògûùe _âgòlòZ cû^a i´ke @bûaö
cjZûa IWÿògûùe gòÌ _âZòÂû \òMùe @^êKìk
_eò ù ag ié Á ò Keò a û _ûAñ ùKùZK _\ùl_
ù^A[ôùfö cjû^\ú I KûVù~ûWÿò C_ùe ù_ûf
Zò@ûeò Kû~ðý @ûe¸ ùjûA[ûGö 1949-50 @û[ôðK
ahðùe Rd_êe I aògûLû_ûUYû c¤ùe iê^Kò I
Rd_êe eûÉûKê C^ÜZ Keòaû_ûAñ IWÿògû ieKûe
@[ðaýaiÚû Kùfö IWÿgò ûùe ùek_[e aòKûg ^òcù«
ùekeûÉû ic^ßd aýaiÚû _ûAñ IWÿògû ieKûe
1949-50 @û[ôðK ahðùe _âûd 20 fl Uuû
aýaiÚû Kùfö bûeZ ieKûeu ùekaòbûM ùKùZûUò
ùek_[e iùbð Kû~ðý @ûe¸ Kùfö ùiMêWKÿò c¤eê
_âcêL [ôfû– i´f_êe-UòUòfûMWÿ I RM\k_êe
ùek_[ Gaõ ùLû¡ðûeê ùiû^_êe ù\A afûwúe
ùek_[ö
IWÿ ò g ûùe @aiÚ ò Z Zò ù ^ûUò ù_ûZûgâ d e
C^ÜZúKeY KeûMfûö Gjò ù_ûZûgâdMêWÿòK [ôfû
Pû¦aûfò, ùMû_ûk_êe I ]ûceûö gqò ù~ûMûY _ûAñ
ùPø\ßûe I aâjà_êeùe \êAUò ùQûU Zû_R aò\êýZ
C_ôû\^ ùK¦â _âZòÂû KeûMfûö cûQKêŠ I júeûKê\
^\úa§ ù~ûR^ûe Kû~ðý @ûe¸ ùjfûö 1957
ciòjûùe júeûKê\ Rkaò\ýê Z _âKÌ Kû~ðýKûeú ùjfûö
gòÌ bòb ò cì eò aòKûg _ûAñ cjZûau cªòcŠk
@^ý ù~Cñiaê _\ùl_ ù^A[ôùf ùiMêWKòÿ ùjfû–
ùa÷hdòK gòlûe _âiûe, aòmû^ I gòÌe MùahYû
_ûAñ GK _eòh\ MV^, gòÌ aòbûMe _ê^MðV^,
gòÌûd^ i¸ûa^û aòhdùe iùaðlY, gòÌEY ^òMc
MV^ (lê\â I c¤c gòÌ_ûAñ), _âûù\gòK gòÌ @^ê\û^
aýaiÚû Gaõ GK gòÌ _eòh\e MV^ö

130

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
Êû]ú^Zû _ùe _ùe KUK Rò f ä û e
ùPø\ßûeVûùe IWÿògû ùUKþiþUûAf còfþ ^ûcùe GK
fêMûKk _âZòÂû KeûMfû ö júeûKê\ ^\ú a§
ù~ûR^ûe ·jò\û ùcûAaû _ûAñ Wûfcò@û Kµû^úKê
eûRMûw_êeVûùe GK iòùc KûeLû^û iÚû_^ Keòaû
_ûAñ IWÿògû ieKûe ajê _âKûe iêaò]û iêù~ûM
ù\ùfö G[ô _ûAñ ieKûe 40 fl Uuûe @õg]^
KòYòùf I baòhýZùe iòùc KòYòaû _ûAñ Kµû^úKê
50 fl Uuû @Mâúc @ûKûeùe ù\ùfö 1947-48
@û[ôKð ahðùe IWÿgò ûeê còk[ê aô û fêjû_[e I cûwû^òRKê
aýajûe Keò GK ùføj I AÆûZ KûeLû^û _âZòÂû
i¸ûa^û _ûAñ iùaðlY @ûe¸ùjfûö IWÿògûùe gòÌ
_âZòÂû _ûAñ @YIWÿò@û bûeZúd gòÌ_Zòu @^ûMâj
flýKeò cjZûa aòù\gú _ê¬aò ^ò ùò ~ûM _ûAñ @^êcZò
ù\aûKê bûeZ ieKûeuê @^êùeû] Kùfö IWÿògûùe
gòÌaòKûge i¸ûa^û I ù~ûR^û Zò@ûeò Keòaû _ûAñ
@ûùceòKûeê ùWbòWþ G`þ. ùeûùR^þ ^ûcK RùY
ùa÷hdòK _eûcgð\ûZûuê IWÿògû @YûMfûö ùi GK
_âZòùa\^ c¤ _âÉêZ Kùfö
KêUúe gòÌ I lê\â gòÌe aòKûg _ûAñ Êû]ú^Zû
_eaðú IWÿògû ieKûe ùKùZMêWÿòG _\ùl_
ù^A[ô ù fö gò Ì aò \ ýûkdcû^uùe Z«Kûc,
aùXÿAKûc, iòùfAKûc _âbéZò Zûfòc \ò@ûMfûö
KûeòMecû^uê iûjû~ý Keòaû_ûAñ gòÌ _âZò IWÿògû
eûRý ijûdZû ^òdcùe aýû_K _eòað^ KeûMfûö
jÉZ«, iê^ûeê_ûe ZûeKiò Kûc, PcWÿûKûc, ùegc
gòÌe aòKûg _ûAñ ieKûe aRûee aýaiÚû Kùfö
aêYûKûe icaûd icòZòMêWÿòKê _ê^RðúaòZ KeûMfûö
1947-48ùe G_eò icaûd icòZòe iõLýû [ôfû
133 ö \òfæúùe [ôaû KêUúe gòÌ iõMâjûkdùe
GK IWÿògû @^êbûM iõù~ûM KeûMfûö
1950 ciòjû _eVûeê IWÿògûe _âûKéZòK
iµ\Kê aò^ùò ~ûM Keò gòÌ _âZÂò û _ûAñ C\ýc @aýûjZ
ejò f ûö @]ô K eê @]ô K IWÿ ò @ û gò Ì KûeLû^ûùe
Kû~ðýKeòaûKê @ûùMA @ûiòùfö 1951 ciòjûùe
IWÿògûe icê\ûd gâc gqòe gZKWÿû 7.14 bûM
gâcòK KûeLû^ûcû^uùe Kûc Keê[ôùfö 10
ahð_ùe–1961 ciòjûùe Gjû _jôfû _âZògZ
8.05ùeö 1984-85 ciò j ûùakKê
3,90,000 gâcKò IWÿgò ûe aòb^ò Ü KkKûeLû^ûùe
Kûc Keê[ôùfö
IWÿògûùe gòÌ bòòbìcò _âZòÂû _ûAñ _âùPÁû
ùjfûö eûÉûNûU Zò@ûeò ùjûA ù~ûMûù~ûM aýaiÚûe
C^ÜZò KeûMfûö

(_ûeû\ú_ a¦e)
131

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
aòõg gZû±úe i¯c \gKùe _âZòÂû ùjfû
_ûeû\ú_ a¦eö _â[ceê GVûeê ùKak fêjû_[e
e¯û^ú ùjC[ôfûö _eaðú icdùe Gjûe _Yý
]ûeY I e¯û^ú gqò aXÿòfûö 1975 ciòjûùe
_ûeû\ú_Kê ùekfûA^ \ßûeû iõ~êq KeûMfûö
2000 ciòjû ùakKê IWÿògûùe M¬ûc Ròfäûe
ùMû_ûk_êeVûùe @^ý GK a¦e Kû~ðý @ûe¸ Kfû ö
1950 ciòjû _ùe ùKùZûUò eûÁâûd
Cù\ýûM IWÿgò ûe gòÌcû^PòZKâ ê icé¡ Kùfö Rcðû^úe
ùa÷hdòK ijûdZûKê @û]ûe Keò eûCeùKfûùe
_âZòÂòZ ùjfû eûCeùKfû AÆûZ KûeLû^ûö Gjû
bûeZúd AÆûZ Kéð_l \ßûeû Kû~ðýlc ùjûAQòö
ùKûeû_êU Ròfäûe __ZòcûkòVûùe aKþiûAULYòe
i§û^ còkaò û _ùe IWÿgò ûùe \êAUò @ûfêc^ò d
ò c _âKÌ
_âZòÂû ùjfûö ùMûUòG ùKûeû_êU Ròfäûe \ûc^ù~ûWÿò
Vûùe I @^ýUò @^êMêk Ròfäûe @^êMêkVûùeö Gjò
Kµû^úe ^ûc ùjfû ‘RûZúd @ûfêcò^òdc Kµû^ú’
(^ûfþùKû) ö Gjò Kµû^úe cêLý Kû~ðýûkd 1981
ciòjûVûeê bêaù^gßeùe Kûc KeêQòö Gjû _ìaðeê
júeûKê\Vûùe c¤ GK @ûfêcò^òdc KûeLû^û _âZòÂû
Keû~ûA[ôfûö
1971 ciò j ûùe bûeZúd iûe^ò M c
ZûkùPeVûùe GK iûeKûeLû^û _âZòÂû Keò[ôùfö
(^ûfþùKû KûeLû^û)
132
https://www.ncertbooks.guru/
_ûeû\ú_Vûùe GK iûe KûeLû^û 1981ùe
_ûeû\ú_ `iþù`Uþiþ fòcòùUWÿþ ^ûcùe @ûcô_âKûg
Kfûö iê^ûùaWÿûùe _âZòÂòZ ùjûAQò còM aòcû^e
A¬ò^ Zò@ûeò KûeLû^ûö Gjû ùiûbòGZ Ehò@ûe
ijù~ûMùe ^òcòðZ ùjûAQòö
Zêc _ûAñ Kûc
aòcû^e iµì‰ð _âÉZ
ê ò _ûAñ iê^ûùaWÿûKê QûWÿò bûeZùe
@ûC \êAUò KûeLû^û @Qò – ùi \êAUò KûeLû^ûùe
K’Y jêG I ùi \êAUò ùKCñVò @aiÚòZ ùfLö
1978 ciòjûùe bûeZúd @ûYaòK gqò
@ûùdûM M¬ûc Ròfûä e QZâ_eê Vûùe GK aòek cìKðò û
KûeLû^û _â Z ò Â û Keò Q ò Gaõ G @ûùdûM
ZûkùPeVûùe GK bûeú Rk _âKÌ _âZòÂû KeòQò ö
aWÿcûkVûùe _âZòÂû ùjûAQò GK ùMûkûaûeê\
KûeLû^ûö
aòõg gZû±úùe IWÿgò ûùe _âZÂò Zò @^ýùKùZûUò
_âcêL gòÌ ùjfû–
1. M¬ûc Ròfäûe EhòKêfýû ^\ú Kìkùe Rdgâú
eiûd^ KûeLû^û
2. eûdMWÿû Ròfäûe [ôeêbûfòVûùe ù`ùeûiòfòK^
KûeLû^û
3. KUK Ròfäûe ùPø\ßûeVûùe ù`ùeû @ûfþGRþ
KûeLû^û
4. ùK¦êSe Ròfäûe ù~ûWÿû I ~ûR_êe Ròfäûe
~ûR_êe ùeûWÿVûùe ù`ùeû cûwû^òR KûeLû^û
5. iê¦eMWÿ Ròfûä e eûRMûw_êe I aeMWÿ Ròfûä e
aeMWÿ Vûùe iòùc KûeLû^û
6. aûùfgßeVûùe Uûdûe KûeLû^ûö
Kéhbò ò Kò gòÌùlZâùe _â[c gòÌUò [ôfû 1949
ciòjûùe ùPø\ßûeVûùe _âZÂò Zò IWÿgò û fêMû KûeLû^ûö
_ùe iìZû Zò@ûeò _ûAñ IWÿògûùe Q’Uò iìZûKûeLû^û
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi

SûeiêMêWÿû, aeMWÿ, ùLû¡ðû, Zòùðûf, @ûVMWÿ I

ùXuû^ûk Rò f ä û e ùMûaò ¦ _ê e Vûùe _â Z ò Â û
Keû~ûA[ôfûö IWÿògûùe C_ôû\Z ùSûUKê aýajûe
Keòaû _ûAñ ~ûR_êe Ròfäûe ]û^cŠkVûùe GK
ùSûU Kk _âZÂò û Keû~ûAQò ö \ßZò úd aògß~ê¡ùakKê
IWÿògûùe ùKak ùMûUòG Pò^òKk @ûÄûVûùe [ôfûö
Zû’_ùe _~ðýûd Kâùc IWÿògûùe @ûC ùKùZûUò
Pò^òKk c¤ aiû~ûAQòö @ûÄûe Pò^òKkKê iµâiûeY
iûwKê eûdMWÿû I ^dûMWÿùe _âZòÂû KeûMfû @ûC
\êAUò Pò^òKkö _ùe aWÿ´ûùe c¤ GK Pò^òKk
_âZòÂû KeûMfûö
(_ò_òfò Pû¦ê@ûe ^cê^û)
G iaêKê QûWÿò IWÿògûùe @ù^K PûCk Kk I
KêUúe gòÌKê ù_âû›ûj^ ù\aûKê @ù^K aýaiÚû
KûMR Kk ejòQòö KûMRKkMêWÿòK c¤ùe _âcêL
Keû~ûAQòö IWÿògûe jÉZ«, jÉ gòÌ, PòZâKkû,
ùjfû ùPø\ßûeVûùe _âZÂò Zò ùjûA[ôaû UòUûMWÿ ù__e
gòÌKkûKê bûeZe @^ý eûRýùe Gaõ bûeZ
còf, aâReûR^Meùe KûMRKk, eûdMWÿûVûùe
aûjûùe @ù^K ù\gcû^uùe _eòPZò KeûAaû_ûAñ
ùR.ùK KûMRKk I ùKûeû_êUe ùiaû KûMRKkö
_\ùl_ MâjY Keû~ûAQò ö KûeòMecû^uê ieKûeú
ùegc ù_ûK _ûk^ I ùegc iìZû C_ôû\^ c¤ GK
ù_â û ›ûj^ ù~ûMûA \ò @ û~ûCQò ö aê Y ûKûe I
Kéhbò ò Kò gòÌö PòwWê òÿ I cûQ PûhKê c¤ gòÌe c~ðýû\û
KkûKûecû^u Êú[ðKê elûKeòaû _ûAñ _~ðýû¯ aýaiÚû
\ò@û~ûAQòö
Keû~ûAQò ö _~ðýUKcûù^ IWÿògûe Kkû iûcMâú _âZò
IWÿògûùe _~ðýU^Kê gòÌe cû^ýZû còkòQòö
@ûKéÁ ùjCQ«òö IWÿògû KûeòMeu _âÉêZ iûcMâúe
_~ðýU^e aòKûg _ûAñ IWÿògûe Kkû I KûeòMeú Z[û
aòKòâ_ûAñ aýû_K aRûe c¤ iéÁò Keû~ûCQòö
GKaòõg gZû±úùe IWÿg
ò ûùe gòÌe aòKûg :
IWÿògûùe MzòZ [ôaû aò_êk fêjû_[eKê @û]ûe
Keò ùføj I AÆûZ gòÌKê icé¡ Keòaû _ûAñ ùPÁû
@ûe¸ ùjûAQòö G[ô_ûAñ aòbò^Ü Kµû^ú ijòZ IWÿògû
ieKûe eûRò^ûcû _Zâ Êûle KeòQ«òö ùiMêWÿòK
c¤ùe _âcêL ùjfû (1)ù_ûùÄû ijòZ _ûeû\ú_
^òKUùe ^òcðûY ùjaûKê [ôaû aéjZ ùføj AÆûZ
(i´f_êeú gûXÿúe ^cê^û) KûeLû^û, (2) UûUû Áòf ijòZ WêaêeòVûùe ùjaûKê
133

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
[ôaû GK ùføj _âKÌ, (3) Rò¦f ùÁ^ùfiþ Áòf
ijòZ ~ûR_êe Ròfûä ùe _âÉûaòZ KûeLû^û, (4) Rò¦f
Áòf I _ûIßûe Ze`eê ùK¦êSe I @^êMkê Vûùe iÚû_òZ
ùjaûKê [ôaû ùføj _âKÌö
aòù\gú _ê¬ò ^òùagKê ù_âû›ûj^ ù\aûfûMò
2007 ciòjûùe IWÿògû ieKûe ^ìZ^ gòÌ^úZò
ùNûhYû Kùf ö Gjò gòÌ^úZòùe IWÿògûKê GK
gòùÌû^ÜZ eûRýùe _eòYZ KeòaûKê flý ]û~ðý
Keû~ûAQòö gòÌ aòKûg _ûAñ GK @^êKìk aûZûaeY
iéÁò Keòaû Gjò gòÌ^úZòe CùŸgý ö gòÌûd^
Reò@ûùe @]ôK ^ò~q ê ò iêù~ûM iéÁKò eò IWÿgò ûeê ùaKûe
iciýû \ìe Keòaû Gjò gòÌ^úZòe @^ý GK @ûbòcLê ýö
jÉgòÌ, jÉZ«, L\ú I Mâûcý gòÌe aòKûg
_ûAñ Gjò gòÌ^úZòùe MêeêZß \ò@û~ûAQòö iìP^û _â~êqò
aò\ýû, Rúa ùa÷hdòK mû^, iûcê\âòK aòmû^, Lû\ý
_âÉêZúKeY I _~ðýU^Kê _âû]û^ý \ò@û~ûA ù~ùZ
v v v
@]ôK i¸a ^ò~êqò iêù~ûM iéÁòKê Gjò gòÌ^úZòe
flý eLû~ûAQòö
gòÌ icé¡ò _ûAñ IWÿògûùe icÉ _âKûe iû]^
I icßk @Qòö ùKak ~ù[Á _eòcûYe i`k
ù~ûR^û I ù~ûR^ûKê aûÉaeì_ ù\aûùe eûR^úZòK
Azû gqò @ûagýK ö _ûeû\ú_e ùZ÷k aòùgû]^ûMûe
^òcðûY Gùa PìWû« _~ðýûdùeö Kkòw^MeVûùe
UûUû ùføj I AÆûZ KûeLû^û C_ôû\^ _ûAñ _âÉêZö
iìP^û I _â~êqò aò\ýû ùlZâùe IWÿògû GK @MâMûcú
eûRýö GVûùe iìP^û gòÌe aWÿaWÿ Kµû^ú ~[û :
UûUû K^ifþUû^þiò ibòðiþ, A^þù`ûiòi, CAù_âû I
iZýc cjò¦ûâ Kû~ðýeZö i`þUIdûe e¯û^ú ùlZâùe
IWÿògû I IWÿò@û AõRò^òdeu bìcòKû CùfäL^údö
SûeiêMêWÿû, @^êMêk, _ûeû\ú_ I Kkòw^MeKê
^ûbòùK¦â Keò ^ìZ^ gòÌûk MXÿòCVêQò ö IWÿògûùe
gòÌe i¸ûa^û ù^A IWÿògûaûiú ùagþ @ûgûaû\ú I
@ûjäû\òZö

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Êû]ú^Zû _âû¯ò ùakKê IWÿògûùe gòÌe aòKûg _ûAñ Kò Kò _âZòa§K ejò[ôfû ?
(L) IWÿògûùe gòÌe aòKûg _ûAñ 1947eê 1950 ciòjû _~ðý« Kò Kò _\ùl_ ^ò@ûMfû ?
(M) IWÿògûùe eûÁâûd gòÌ Cù\ýûMMêWÿòKe GK aòaeYú _â\û^ Ke ö
(N) IWÿògûùe _âZòÂòZ KéhòbòòK gòÌMêWÿòKe GK aòaeYú \ò@ ö
(O) 2007 ciòjûùe ùNûhòZ IWÿògûe gòÌ^úZò K’Y ?
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) gòÌe aòKûg _ûAñ IWÿògûùe C_faþ] i´kMêWÿòK K’Y ?
(L) ùek_[e aòKûg _ûAñ cjZûa ieKûe (1946-50) Kò Kò _\ùl_ ù^A[ôùf ?

134

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(M) ùPø\ßûe I eûRMûw_êeùe ùKCñ gòÌ _âZòÂû Keû~ûA[ôfû ?
(N) KêUúe gòÌ I lê\â gòÌe aòKûg _ûAñ IWÿògû ieKûe Kò _\ùl_ ù^A[ôùf ?
(O) RûZúd @ûfêcò^òdc Kµû^úe _âKÌMêWÿòK ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
(P) _ûeû\ú_ùe _âZòÂòZ iûe KûeLû^û ùKùa @û™_âKûg Kfû I Gjò KûeLû^ûe ^ûc K’Y ?
(Q) IWÿògûe @ûYaòK gqò @ûùdûMe _âKÌMêWÿòK K’Y ?
(R) IWÿògûe ùKCñ iÚû^ cû^uùe ù`ùeû cûwû^òRþ KûeLû^û _âZòÂòZ ùjûA@Qò ?
(S) IWÿògûe ùKCñ iÚû^ cû^uùe Pò^ò KûeLû^û iÚû_^ Keû~ûA@Qò ?
(T) IWÿògûe ùKCñ iÚû^MêWÿòKê ^ûbòùK¦â Keò gòÌûkcû^ MXÿòCVòQò ?
3. _âùZýK _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) 1957 ciòjûùe Kû~ðýlc ùjûA[ôaû Rkaò\êýZþ _âKÌUò ùKCñVûùe @aiÚòZ ?
(L) Wûfcò@û Kµû^ú ùKCñVûùe GK iòùc KûeLû^û _âZòÂû Keò[ôùf ?
(M) IWÿògûùe gòÌ aòKûg ù~ûR^û _âÉêZ Keòaû _ûAñ @ûùceòKûeê KûjûKê @Yû~ûA[ôfû ?
(N) ^ûfþùKû _âKÌ QWÿû IWÿògûe @^ý ùKCñVò @ûfêcò^òdc KûeLû^û @aiÚòZ ?
(O) iê^ûùaWÿûe còMþ A¬ò^þ KûeLû^û Kûjû ijù~ûMùe ^òcòðZ ùjûA@Qò ?
(P) ùKCñVûùe ù`ùeû @ûfþGRþ KûeLû^û _âZòÂû Keû~ûAQò ?
(Q) IWÿògûe ùKCñ iÚû^ cû^uùe KûMR Kk ejò@Qò ?
(R) 2007ùe IWÿògûe ^ìZ^ gòÌ^úZò KûjóKò ùNûhòZ ùjûA[ôfû ?
(S) ùKCñVûùe GK ùZ÷k aòùgû]^ûMûe ^òcðûY Keû~ûA@Qò ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) Êû]ú^Zû _ùe C^ÜZúKeY Keû~ûA[ôaû ù_ûZûgâdMêWÿòK c¤ùe ùKCñUò @«bêðq ^êùjñ ?
(i) ùMû_ûk_êe (ii) _ûeû\ú_
iii) Pû¦aûfò (iv) ]ûceû
(L) ùKùa _ûeû\ú_Kê ùek_[ \ßûeû iõ~êq KeûMfû ?
i) 1950 (ii) 1971 iii) 1975 iv) 1981

135

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(M) ùKCñVûùe aKèûAUþe i§û^ còkòaû _ùe IWÿògûùe \êAUò @ûfêcò^òdc _âKÌ _âZòÂòZ ùjfû ?
i) @^êMêk ii) \ûc^ù~ûWÿò
iii) __Zòcûkò iv) Wêaêeú
(N) 1971ùe ùKCñVûùe GK iûe KûeLû^û _âZòÂòZ ùjûA[ôfû ?
i) QZâ_êe ii) ZûkùPe
iii) _ûeû\ú_ iv) ù[eêbûfò
(O) ùKCñ i`UþIßûdûe Kµû^úe IWÿògûùe C_iÚòZò ^ûjó ?
i) UûUû K^þifþUû^þiò ibòðiþ ii) @ûKþùie
iii) Ißòù_âû iv) iZýc cùj¦â
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

136

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
_c _ûV
bòòbìcòe aòKûg
iûcûRòK HKý I @[ðù^÷ZKò icé¡eò _â[c @ûagýKZû
ùjCQò bòòbìcòö bòòbìcò GK ùcøkòK XûûMZ
cìk\ê@ûö Gjò cìk\ê@û \éXÿ ùjùf ùMûUòG ù\g aû
RûZòe iûcûRòK ùiøÂa I @û[ð^úZòK icé¡ò i¸a
jêGö ùMûUòG ù\g aû _âù\ge C^ÜZò Zû’e iûcûRòK
I @û[ð^úZòK aòKûg C_ùe ^òbðegúkö @^êKìk I
\éXÿ bòòbìcò [ôùf iûcûRòK I @û[ð^úZòK ùlZâùe
\îZ @MâMZò i¸a jêGö
1936 ciòjûùe GK ÊZª _âù\g bûaùe
IWÿògû @ûcô_âKûg Kfûö Gjû _ìaðeê IWÿògûe iûcìjòK
bòòbìcòe aòKûg _ûAñ _\ùl_ ^ò@û~ûA ^ [ôfûö
1936 ciòjûeê 1947 ciòjû _~ðý« IWÿògû[ôfû
_eû]ú^ bûeZe GK _âù\gö 1946 ciòjû _~ðý«
IWÿògûùe eûR^úZòK @iÚòeZû ù~ûMêñ aòKûg Kû~ðý
GK _âKûe a¦ ejò[ôfûö 1939 Vûeê 1945
ciòjû [ôfû \ßòZúd aògß~ê¡e icdö 1942
ciòjûùe @ûe¸ ùjûA[ôfû bûeZQûWÿ @ûù¦ûk^ö
CfäòLôZ Zò^òùMûUò KûeY ù~ûMêñ IWÿògûùe bòòbìcòe
aòKûg_ûAñ aòùgh KòQò Kû~ðý Keû~ûA _ûeò ^ [ôfûö
aÉêZü 1946 ciòjû _eVûeê IWÿògûùe bòòbìcò
aòKûg Kû~ðý @ûe¸ ùjfûö Êû]ú^Zû fûb _ùe,
aòùghKeò IWÿògû ijòZ MWÿRûZ MêWÿòKe cògâY _ùe
bòòbìcò aòKûge ]ûeû Zßeû^ßòZ ùjfûö
ùKùZûUò ^òŸÁðò @û]ûeKê ù^A bòbò cì eò aòKûg
i¸a jêGö ùiMêWÿòK ùjfû RkùiP^, eûÉûNûUe
C^ÜZúKeY I Mc^û Mc^e iêaò]û, _eòaj^ _ûAñ
iêaò]û iêù~ûM, ùek_[e aòKûg, aòcû^NûUú I
ù_ûZûgâde aýaiÚû, ù~ûMûù~ûM, cû^ai´ke
aòKûg, gqòùlZâe aòKûg, @[ðù~ûMûY aýaiÚû,
137
https://www.ncertbooks.guru/
_~ð ý U^ _ûAñ @ûZò [ ýù~ûMûYe aýaiÚ û ,
Cù\ýûM_Zòcû^uê _âglò Y, ieKûeú ù_âû›ûj^ö Gjò
iaê aòhdKê aòPûeKê ù^A Êû]ú^Zû_ùe IWÿògûe
aòKgòZ bòòbìcò aòhdùe aòPûe Keû~ûA_ûùeö
Gjò iaê aýaiÚû aòKgòZ ùjùf eûRýùe Kéhò, gòÌ,
_~ðýU^ I iûcûRòK iõjZò i¸a ùjaö eûRýùe
@ûkòK ùa÷hcý ejòa ^ûjóö iaê Ròfäûe icZêf
aòKûg i¸a ùjaö
Kéhò_ûAñ @ûagýK bòòbìcòe aòKûg :
Kéhòe C^ÜZò IWÿògûe @û[ð^úZòK _âMZòe
PûaòKûVòö IWÿgò ûe @]ôKûõg ùfûK Kéhò C_ùe ^òbðe
Ke«òö IWÿògûe ic[ð ùfûKu c¤eê gZKWÿû 65
bûM ùfûK Kéhùò lZâùe Kûc Ke«òö Kéhò _ûAñ @ûagýK
bòbò cì ò iõ_KòZð aòbûMMêWKòÿ ùjfû RkùiP^, Kéhò
aòmû^ I Kéhùò lZâùe @û]ê^Kò mû^e _âùdûM, C^ÜZ
iûe aò j ^ ù~ûMûY, ùeûMù_ûK ^ò d ªY,
@ûagýKùaùk KéhKcû^uê @û[ôKð ijûdZû _â\û^ö
_âûKéZòK aéÁò_ûZe ùKøYiò iÚòeZû ejê^[ôaûeê
IWÿògûe Pûhú aéÁòRk C_ùe beiû Keò_ûùe ^ûjóö
ùZYê Zû’ _ûAñ Rcòùe iÚûdú RkùiP^e @ûagýKZû
[ûGö Êû]ú^ùZûe IWÿògûùe G[ô_ûAñ _~ðýû¯
aýaiÚ û Mâ j Y Keû~ûAQò ö IWÿ ò g ûùe _â a ûjò Z
^\úMêWÿòKùe a§ aû @û^òKU ^òcðûY Keû~ûA
ùK^ûf ù~ûùM RkùiP^e aýaiÚû ùjûAQòö
cjû^\ú ZâòùKûYbìcò @kùe Zûk\Šû, cûQMûñ,
ùK¦âû_Wÿû, _ ûcêŠûA ùK^ûf \ßûeû jRûe jRûe
ùjKÖe Rcò RkùiPòZ ùjCQòö @aòbq _êeú Ròfäû
@ûùVûUò ùK^ûf \ßûeû RkùiPòZ ùjCQòö _êeú
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
ùK^ûf ùjCQò G @ke cêLý ùK^ûfö júeûKê\
^\ú a§ ù~ûR^û \ßûeû aeMWÿ Ròfäû I i´f_êe
Ròfäûe @ù^K @k RkùiPòZ ùjCQòö ùewûfò
_âKÌ, jâ\MWÿ ^\úa§, @_e ùKûfûa, aûfòùckû
I A¦â û aZú _â K Ì IWÿ ò g ûe @ù^K @kùe
RkùiP^e iêaò]û Keò_ûeòQòö
Zêc _ûAñ Kûc
^òcÜfòLôZ _âKÌMêWÿòKe @aiÚòZò Ròfäû Gaõ ùiMêWÿòK
ijûdZû Keò[ôaû eûRýe ^ûc CùfäL Ke ö
(1) ùewûfò (2) aûfòùckû (3) A¦âûaZú
(4) @_eùKûfûa (5) júeûKê\
Gjû aýZúZ IWÿògûe aòbò^Ü iÚû^ùe c¤c I
lê\â RkùiP^ ù~ûR^û KûcKeêQòö ùKùZK
@kùe CVûRkùiP^e aýaiÚû c¤ @Qòö
Kéhò iµKðúd MùahYû _ûAñ IWÿgò ûùe ùKùZûUò
ùK¦âúd MùahYû ùK¦â Kû~ðýKeêQöò ùiMêWKÿò ùjfû
KUKVûùe ùK¦â ú d ]û^ MùahYû ùK¦â ,
iûlúùMû_ûkVûùe ^ûeòùKk MùahYû ùK¦â I
bêaù^gße ^òKUiÚ ùKøgfýûMw ùK¦âúd c]êe Rk
c›ý MùahYû _âZòÂû^ö bêaù^gßeVûùe _âZòÂòZ
IWÿògû Kéhò I ùa÷hdòK aògßaò\ýûkd I i´f_êe
^òKUiÚ Pò_f ò cò ûVûùe _âZÂò Zò Kéhò cjûaò\ýûkd c¤
KéhMò ùahYû ùlZâùe Kû~ðý KeêQ«òö Kéhò I ùa÷hdòK
aògßaò\ýûkd @]ú^ùe GK _gê cjûaò\ýûkd c¤
ejòQò ö GjûQWÿû Kéhò aòmû^ ùK¦â I aòj^ ù~ûMûY
ùK¦â IWÿògûe KéhKcû^uê ùa÷hdòK ijûdZû
ù~ûMûCQòö _ûdZcû^uùe ^ò~êq Mâûcý Kéhò
Kcðúcûù^ c¤ KéhKcû^uê ùa÷hdòK ijûdZû I
_eûcgð _â\û^ KeêQ«òö KéhKcû^uê @ûagýKùaùk
@û[ôðK ijûdZû _â\û^ Keòaû _ûAñ icaûd iõiÚû I
aýûucû^u Reò@ûùe EY_â\û^e aýû_K aýaiÚû
ùjûAQòö
138
https://www.ncertbooks.guru/
gòÌ_ûAñ bòòbìcòe aòKûg :
eûRýKê gòùÌûù\ýûMúcû^uê @ûKhðòZ KeòaûKê
ùjùf ùicû^uê _eòaj^e iêaò]û, @ûagýKúd
Rcò I Rk, C^ÜZ ù~ûMûù~ûM I Mc^ûMc^ aýaiÚû,
_âgòlòZ cû^agqò, aòRêkò gqò ù~ûMûA ù\aû
\eKûeö GjûQWÿû Cù\ýûM_Zòcû^uê _âglò Y ù\aûe
@ûagýKZû c¤ ejòQòö
IWÿgò ûùe gòÌ C_ù~ûMú @ù^K Rcò ejòQò I
Gjû GK C_Kìkaðú _âù\g [ôaûeê Gjûe \úNð
icê\âZU ejòQòö ùKùZK iÚkùe gòÌ _âKÌ _ûAñ
@ûagýK Rcò @]ôMâjY icdùe aòiÚû_òZcû^u
iciýû ù\Lû~ûCQòö gòÌ _ûAñ @ûagýK Rk IWÿgò ûùe
_âaûjòZ ^\úcû^ueê còkQê öò
Zêc _ûAñ Kûc
IWÿògûùe _âaûjòZ _âcêL ^\úcû^ue GK ZûfòKû
_âÉêZ Keö
ieKûe aòiûÚ _òZcû^u iciýûe icû]û^ Keò
ùicû^u ijcZòùe Rcò @]ôMâjY I gòÌ _âZòÂû
_ûAñ C\ýc KeêQ«òö Pûh @^ê_ù~ûMú Rcòùe aéjZ
gòÌ _âZÂò û Keòaû_ûAñ gòÌûkcû^ue PòjUÜ I C^Üd^
Kû~ðý Keû~ûAQòö
eûÉûNûU I _eòaj^ aýaiÚû :
Kéhò, gòÌ, _~ðýU^ I iûcûRòK HKý _ûAñ
C^ÜZ Mc^ûMc^ I _eòaj^ aýaiÚû ^òjûZò
@ûagýKö C^Ü Z cû^e eûÉûNûU Mc^ûMc^
aýaiÚûKê iêMc Kùe I M«aý iÚû^ùe _jôaû_ûAñ
icd @a]ôKê jâûi Kùeö Êû]ú^Zû ùakKê IWÿògûe
eûÉûNûUe @aiÚû ùgûP^úd [ôfûö G_eòKò RûZúd
eûR_[ùe ^\úcû^u C_ùe _KþKû ù_ûf c¤ ^
[ôfûö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
3. RûZúd eûR_[-6 - IWÿgò û QZògMWÿ iúcûVûeê
IWÿògû _½òcaw iúcû - 462 Kò.cò.
4. RûZúd eûR_[-23 - aúecòZâ_êe @ûMùe
[ôaû IWÿgò û iúcû Vûeê ZûkùPe _ûLùe RûZúd
eûR_[ 42 ùe cògòQò– 209 Kò.cò.
5. RûZúd eûR_[-42 - i´f_êe Vûeê ùPø\ßûe
@ûMKê cwêkò QKVûùe RûZúd eûR_[ 5ùe
(cjû^\ú ù_ûfe \égý) cògòQò- 261 Kò.cò.
6. RûZúd eûR_[-43 - ]û^_ê¬ò-ùKûU_ûWÿ
Zêùc RûYòQ Kò ? Vûeê @û§â IWÿògû iúcû (iê^þKò) - 152 Kò.cò.
eûÉûMêWÿòKe ùgâYú aòbûM ^òùcÜûq _âKûee : 7. RûZúd eûR_[-60- IWÿgò û-_½òcaw iúcû-
(1) RûZúd eûR_[ Rùkgße ù\A jk\ò_\û - 57 Kò.cò.
(2) eRý eûR_[ 8. RûZúd eûR_[-75 - IWÿgò û SûWÿLŠ-iúcûeê-
(3) cêLý Ròfäû eûÉû Pµê@ûù\A _eùgûeû - 18 Kò.cò.
(4) @^ý Ròfäû eûÉû 9. RûZúd eûR_[-200 - IWÿgò û QZògMWÿiúcû
(5) GKþiù_âiþ eûÉû SûeiêMêWÿû ù\A PŠòùLûf - 440 Kò.cò.
(6) cêý^iò_ûf eûÉû 10. RûZúd eûR_[ - 201 aeòMê´û (Rû.eû-
(7) Rwf eûÉû 43) Vûeê baû^ú_ûUYû ù\A aeMWÿ -
(8) Mâûc_ûdZ eûÉû 310 Kò.cò.
11. RûZúd eûR_[-203 - bêaù^gßeeê _êeú
IWÿògû ù\A~ûA[ôaû eûR_[e iõLýû[ôfû
aûfòNûA ù\A ùKûYûKð - 97 Kò.cò.
_û ö aðcû^ Gjò iõLýû _¦eùe _jôQöò IWÿgò ûùe
Gjò RûZúd eûR_[ MêWÿòKe ù\÷Nðý 3655 Kò.cò.ö 12. RûZúd eûR_[ - 203A - _êeú Vûeê iûZ_Wÿû
Gjò RûZúd eûR_[MêWÿòKe iõLýû ùjfû 5, 5A, 13. RûZúd eûR_[-215 - eûRûcêŠû-aòckûMWÿû
6, 23, 42, 43, 60, 75, 200, 201, Vûeê @û^¦_ê e , eûcP¦â _ ê e ù\A
203, 203A, 215, 217, 224ö IWÿògû _ûYòùKûAfòùe RûZúd eûR_[-5 _~ðý« -
bòZùe GMêWÿòKe _[ ^òcÜùe \ò@ûMfû ö 348 Kò.cò.
1. RûZúd eûR_[-5 - SûWÿ ù _ûLeò @ û 14. RûZúd eûR_[-217, IWÿgò û QZògMWÿ iúcû
(cdìe b¬) Vûeê ùMûk«eû ^òK UiÚ ù e (LWÿ@ò ûk _ûLùe) Vûeê UòUf ò ûMWÿ, ùafMûIñ,
@û§âIWÿògû iúcû - 488 Kò.cò. aûfòMêWÿû ù\A ùMû_ûk_êe (M¬ûc) - 438
Kò.cò.
2. RûZúd eûR_[-5A - ]û^cŠkeê _ûeû\ú_-
77 Kò.cò. 15. RûZúd eûR_[-224 - ùLû¡ðûVûeê ùiû^_êe
_~ðý« - 298 Kò.cò.
139

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
_â]û^cªú Mâûc iWÿK ù~ûR^ûùe Mûñ Mjkùe
@ù^K _KþKûeûÉû ^òcðûY Keû~ûA _ûeòQòö _âZò MûñKê
iaê\ò^ò@û eûÉû ^òcðûYùe ~ù[Á @MâMZò jûif
Keû~ûA _ûeòQòö IWÿògûe eûR]û^ú bêaù^gße I
_âcLê ijecû^u @ûbý«eúY eûÉûMêWKòÿ ê C^ÜZcû^e
I _âgÉ Keû~ûAQò ö Mc^ûMc^ I _eòaj^e C^ÜZò
ù~ûMêñ Cbd Kéhò I gòÌ _ûAñ @^êKìk aûZûaeY iéÁò
ùjûAQòö
ùek_[ :
bûeZùe ùek_[ @ûe¸ ùjûA[ôfû 1853
ciòjûùeö IWÿògûùe _â[ùc ùekMûWÿò Pûfò[ôfû
1897 ciòjûùeö ùijòahð ]û^cŠk ùKûfûNûU
I ùLû¡ðûùeûWÿ eûRcùj¦âú c¤ùe ùek PkûPk
@ûe¸ ùjûA[ôfûö ùiùZùaùk IWÿgò û ù\A ~ûA[ôaû
ùek_[e ù\÷Nðý[ôfû 358 Kò.cò.ö Êû]ú^Zû _âû¯ò
ùakKê IWÿògûùe ùek_[e ù\÷Nðý [ôfû cûZâ 914
Kò.cò.ö
(bêaù^gße _ìaðZU ùekaûA cêLýKû~ðýûkd)
1996 ciòjû @MÁ 8 ZûeòLùe _ìaðZU
ùek_[e gêb ù\A[ôùf ZZþKûkú^ _â]û^cªú
ù\aùMøWÿû ö 2003 G_òf â ùþ e bêaù^gßeùe cêLý
Kû~ðýûkd ijòZ Gjû Kû~ðýlc ùjfû ö
140
https://www.ncertbooks.guru/
Zêùc RûYòQ Kò ?
aðcû^ bûeZùe 16Uò ùekaûA ùRû^
@Qòö G[ô c¤eê AÁùKûÁ ùefaûA ùRû^ ùMûUòGö
Gjû @]ú^ùe i´f_êe, ùLû¡ðû ùeûWÿ I IßûfUò@e
WòbòR^ Kû~ðý KeêQòö
AZò c¤ùe ù\÷Zûeú aûõg_ûYò ùekeûÉû
_âKÌUòe Kû~ðý ieòQòö fû¬MWÿ ùek_[ ^òcðûY
Kû~ðý baû^ú_ûUYû _~ðý« ùgh ùjûAQòö IWÿògûùe
^òcðûYû]ú^ @^ý _âcêL ùek_[ _âKÌMêWÿòK ùjfû
jeò\ûi_êe-_ûeû\ú_ ùek_[, ùLû¡ðû ùeûWÿ-
afûwúe ùek_[, @^êMêk-Wêaêeò ùek_[ I
ZûkùPe-aòckûMWÿ ùek_[ö Gjòiaê _âKÌKû~ðý
icû¯ ùjùf IWÿògûe Mc^ûMc^ I _eòaj^
aýaiÚ û e C^Ü Z ò ùja I gò Ì _â Z ò Â û _ûAñ
gòùÌûù\ýûMúcûù^ @ûMâj _âKûg Keòùaö
aòcû^ a¦e I ù_ûZûgâd :
bêaù^gßeVûùe @aiÚòZ aòRê _ ^ûdK
aòcû^a¦eVûeê bûeZe aWÿ aWÿ ijeKê aòcû^
(bêaù^gße aòRê_ ^ûdK aòcû^ a¦e)
ùiaû C_faþ] @Qòö @ûc\û^ú I e¯û^úe iêaò]û
_ûAñ bêaù^gße aòcû^ a¦eKê GK ‘KÁcþiþ aòcû^
a¦e’ bûùa ùNûhYû Keû~ûAQòö 1995 ciòjû
@MÁcûieê GVûùe GK Gdûe KûùMðû KùµäKè Kû~ðý
 https://www.ncertbooks.guru/
AZòjûi
KeêQò ö Lêaþ gúNâ bêaù^gße GK @û«RðûZòK aòcû^
a¦e ùjaûKê ~ûCQò ö
bêaù^gße aòcû^a¦e aýZúZ IWÿgò ûùe 13Uò
aòcû^ @aZeY ùK¦â I 16Uò ùjfò_ýûWÿ @Qòö
aòõg gZû±úe i¯c \gKùe _ûeû\ú_ a¦ee
gêbûe¸ Keû~ûA[ôfûö _â[ùc GVûeê fêjû_[e
e¯û^ú ùjûA_ûeê[ôfûö Gjû GK Mbúe ù_ûZûgâd
ùjûA[ôaûeê GVûKê aWÿaWÿ RûjûR @ûiòaû i¸a
ùjC[ôfûö 1971-72 ciòjûùe Gjò a¦e 19
fl U^þ _Yý Kûeaûe Keò[ôfûö icd Kâùc
_ûeû\ú_ùe a[ð iõLýû aXÿòfûö _Yý Kûeaûe c¤
aXÿf
ò ûö 1975 ciòjûùe _ûeû\ú_Kê ùek_[ ijòZ
iõ~êq KeûMfûö Gjò a¦eKê bòòKeò _ûeû\ú_e
^òKUaðú @kùe ùKùZK KkKûeLû^û _âZòÂû
KeûMfûö _ûeû\ú_ `iþù`Uþiþ KûeLû^û ùi[ôc¤eê
@^ýZcö _ûeû\ú_Vûùe GK ùZ÷k aòùgû]^ûMûe
^òcðûY Keû~ûCQò ö icd Kâùc _ûeû\ú_ a¦ee
Kûeaûe aé¡ò _âû¯ ùjCQòö
_ûeû\ú_Kê QûWÿò IWÿògû C_Kìkùe @ûC
ùKùZùMûUò a¦e Kû~ðýlc ùjûAQòö ùi[ôc¤eê
ùMû_ûk_êe a¦e 1987 ciòjûVûeê GK c¤c
ùgâYúe a¦e bûaùe Kû~ðýKeêQòö UûUû Kµû^ú
ijûdZûùe ]ûceûVûùe GK aéjZ a¦ee ^òcðûY
i¸a ùjûAQò ö
aò\êýZþ gqò :
gòÌ aòKûge Rúa^ùeLû ùjCQò aò\êýZþgqòö
Êû]ú^Zû _âû¯ò ùakKê IWÿògûùe \êAUò Zû_K aò\êýZþ
ùK¦â[ôfûö ùMûUòG ùPø\ßûe I @^ýUò aâjà_êeùe
[ôfûö 1948 ciòjûùe júeûKê\ Rk aò\ýê Zþ _âKÌe
Kû~ðý @ûe¸ ùjfûö Gjû 1957ùe Kû~ðýlc
ùjfûö icd Kâùc IWÿògûùe _eKê _e 6Uò Rk
141
https://www.ncertbooks.guru/
aò\êýZþ _âKÌ Kû~ðýlc ùjfûö ùiMêWÿòK ùjfû
júeûKê\ Rk aò\êýZþ _âKÌ, aûfòùckû Rk aò\êýZþ
_âKÌ, ùewûfò Rk aò\êýZþ _âKÌ, @_e ùKûfûa
Rk aò\êýZþ _âKÌ, @_e A¦âûaZú Rk aò\êýZþ _âKÌ
I cûQKêŠ Rk aò\êýZþ _âKÌö G icÉ _âKÌe Rk
aò\êýZþ C_ôû\^ iûc[ðý [ôfû 1976 ùcMûIßûUö
Gjû QWÿû Aaþ I ZûkùPe Zû_Raò\ýê Zþ ùK¦âe
iûc[ðý [ôfû 880 ùcMûIßûUþ ö Rkaò\êýZþ I Zû_R
aò\êýZKê cògûA IWÿògûe ^òRÊ aò\êýZþ C_ôû\^e
iûc[ðý ùjfû 2856 ùcMûIßûUþö ùK¦âúd gqò
ùK¦âcû^ueê IWÿògûKê KòQò _eòcûYùe aò\êýZ
gqòcòùkö IWÿògûùe _âZòÂòZ gòÌcû^ue ^òRÊ
gqòùK¦âcûù^ KòQò _eòcûYùe aò\êýZþ gqò IWÿògû
MâúWÿ Kù_ðûùei^Kê ù\A[û«òö
aò\êýZþgqòe C_ôû\^ I iêhc a^ _ûAñ
1996 ciòjû G_âòf 1 ZûeòLùe IWÿògû ùa÷\êýZòK
iõÄûe @ûA^ 1995 Kû~ðýKûeú ùjûA[ôfûö Gjò
@ûA^ akùe _ìaeð ê Kû~ðýKeê[aô û IWÿgò û eûRý aò\ýê Zþ
_eòh\Kê _ê^MðVòZ KeûMfûö IWÿògû eûRý aò\êýZþ
_eòh\e Kû~ðý \êAùMûUò ^òMcKê \ò@ûMfûö ùijò
\êAùMûUò ^òMc ùjfû– IWÿògû MòâWþ ^òMc I IWÿògû
Rkaò\êýZþ gqò ^Mc ö
aò\êýZþ ieaeûj I aòZeY \ûdòZß \ò@ûMfû
MâúWùKûKê I Rkaò\ýê Zþ ùK¦âMWê Kòÿ e \ûdòZß \ò@ûMfû
IWÿògû Rkaò\êýZþ gqò ^òMcKêö IWÿògû gqò C_ôû\^
^òMc jûZùe ejòfû Zû_R aò\ýê Zþ gqò ùK¦âcû^ue
Kû~ðý _eòPûk^ûö IWÿògû gqò ieaeûj ^òMc ^ûcK
@^ý GK iõiÚû gqò ieaeûj \ûdòZßùe ejòùfö
aò\êýZþ aòZeY _ûAñ ùIßiþùKû, ù^iþùKû, iûC[þùKû
I ùiiþùKû ^ûcK PûeòùMûUò NùeûA iõiÚûKê \ûdòZß
\ò@ûMfûö ùiiþùKû Gùa ùiiêùe _eòYZ ùjûAQòö
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
Zêc _ûAñ Kûc
ùIßiùþ Kû, ù^iþùKû, iûA[þùKû I ùiiê @û\ò aòhdùe
GK iõlò¯ aòaeYú ùfL ö
IWÿgò ûe MâûcûkKê aò\ýê Zþgqò ù~ûMûA ù\aûùe
eûRúa Mû§ú MâûcúY aò\êýZúKeY ù~ûR^û 2006
ciòjûeê CùfäL^úd Kû~ðýKeêQòö KêUúe ùRýûZò
ù~ûR^û c¤ IWÿògûaûiúu _ûAñ ùagþ ijûdK
ùjûAQòö 2007 ciòjûeê IWÿògû ieKûe @ûe¸
KeòQ«ò aòRê MâûcùRýûZò ù~ûR^ûö Gjò ù~ûR^û
@^ê~ûdú 100 eê KcþùfûK aiaûi Keê[ôaû
Mâûccû^uê aò\êýZþgqò ù~ûMûA \ò@û~ûCQòö Kéhò I
gòÌ ùlZâKê aò\ýê Zþ gqò ù~ûMûAù\aûKê IWÿgò û ieKûe
_âùPÁû Rûeò eLôQ«òö
cû^ai´ke aòKûg :
ù~ ùKøYiò ù\g aû _âù\ge iûcìjòK C^ÜZò
_ûAñ GK iêiÚ I _âgòlòZ cû^ai´ke @ûagýKZû
@Qòö ùa÷hdòK gòlû_ûAñ gòÌZûfòc ùK¦â, ~ûªòK
aò\ýûkd I ~ûªòK cjûaò\ýûkdcûù^ Kò_eò Kû~ðý
KeêQ«ò ùi aòhdùe c¤ @ûùfûP^û ùjûAQòö ^ì@û
^ì@û mû^aòmû^ ~[û iìP^û _â~êqò aò\ýû, KµêýUe
aòmû^, Rúaùa÷hdòK aò\ýû gòlû ùlZâùe IWÿògûe
CùfäL^úd @a\û^ ejòQòö Gjû aýZúZ IWÿògûùe
@Qò Kkû, aòmû^ I aûYòRý _ûVýKâc iµKòðZ @ù^K
KùfRö gòlKcû^uê _âgòlY ù\aû_ûAñ @]ôKûõg
Ròfäûùe gòlK _âgòlY cjûaò\ýûkd @Qòö gòÌ,
cû^ai´k, Mâûcý C^Üd^ Kû~ðýe _eòPûk^û _ûAñ
aûYòRý aò\ýûkdcû^ IWÿògûe ~êaKcû^uê _âgòlY
_â\û^ KeêQ«òö _~ðýU^ I gòÌùe C_ù~ûMú
ùjfûbkò _âgòlYe aýaiÚû c¤ IWÿògûùe C_faþ]
ùjCQòö _~ðýU^ I ùjûùUf _eòPûk^û _ûAñ
gò l ûù\aû _ûAñ bê a ù^gß e iùcZ @^ý
ijecû^uùe gòlû^êÂû^cû^ ùLûfòQòö IWÿògûe
HZòjý I iõÄéZò aòhdùe _âgòlY \ò@û~ûA _~ðýUK
_[_â\gðKcû^uê _âgòlY \ò@û~ûAQòö IWÿògûe
PûeêKkû I jÉgòÌ iµKðùe gòlû ù\aû_ûAñ _âgòlY
ùK¦âcû^ Kû~ðýKeêQòö iùaðû_eò KjòaûKê Mùf
Lûfò Kéhò I gòÌ_ûAñ ^êùjñ; _~ðýU^, PkPòZâ,
ùjûùUf gò Ì _ûAñ c¤ IWÿ ò g ûùe _â g ò l ò Z
cû^ai´ke @bûa ^ûjóö
bòòbìcòe aòKûg _ûAñ @^ýû^ý aýaiÚû :
PkyòZâ gòÌ_ûAñ IWÿògûùe Kkòw ÁêWòI bkò
@^êÂû^ Kû~ðýKeê@Qòö _~ðýUKcû^u iêaò]û_ûAñ
bêaù^gße, _êeú, ùKûYûKð iêa‰ð ZâòbêR I eûRýe
@^ýû^ý _~ðýU^ ùlZâcû^uùe @ù^K ùjûùUf
I @Zò[ôMéj ùLûfòQòö _~ðýU^iÚkúcû^uùe IWÿògû
ieKûe _û^Ú^òaûi I _û^ÚòKûcû^ ^òcðûY KeòQ«òö
PòfKò û, bòZe K^òKûùe Rk~ûZâû_ûAñ ieKûeú ùaûUþ
ù~ûMûA \ò@û~ûAQòö ieKûeú _û^Ú^òaûi iûwKê
aWÿ a Wÿ _~ð ý U^ iÚ k úùe NùeûA ùjûùUf
ùLûfû~ûAQòö
IWÿògûùe bòòbìcòe aòKûgijòZ IWÿò@ûcû^u
iûcûRòK _âZòa¡Zû I iõjZò \éXÿùjCQòö Kéhò, gòÌ,
aûYòRýe @bòaé¡ò ùjûA IWÿògûe aòKûg _[ iêMc
ùjCQòö IWÿògûùe gòÌ I Kéhò ùlZâùe bòòbìcòe
aòKûg _ûAñ ^òcÜfòLôZ iõiÚûcûù^ Kû~ðýeZ @Q«òö
(1) IWÿògû gòÌ C^d^ I @[ð ^òùag ^òMc
(2) IWÿògû gòÌ C^Üd^ ^òMc
(3) IWÿògû eûRý ùa÷\êýZòK iûcMâú C^Üd^
^òMc

142

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
(4) gòÌ bòòbìcò aòKûg ^òMc (7) IWÿògû c›ýPûh C^Üd^ ^òMc
(5) IWÿògû Kéhò I @[ð C^Üd^ I @[ð ^òùag (8) IWÿògû PkyòZâ C^Üd^ ^òMc
^òMc (9) IWÿògû lê\â gòÌ ^òMc
(6) IWÿògû eûRý @[ð ^òMc (10) A^ù`ûiòUòö

v v v

_âgÜûakú
1. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 60ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) Kéhò _ûAñ IWÿògûùe [ôaû bòòbìcòe GK Uò_þ_Yú ùfLö
(L) gòÌ_ûAñ @ûaûgýK bòòbìcò I IWÿògûùe ùiMêWÿòKe C_faþ]Zû iµKðùe iõlò¯ Uò_þ_Yú ùfLö
(M) IWÿògûe eûÉûNûU, Mc^ûMc^ I _eòaj^ aýaiÚûe @MâMZò iµKðùe ùfLö
(N) IWÿògûùe ùek_[e aòKûg iµKðùe Uò_þ_Yú ùfLö
(O) IWÿògûe aòcû^ùiaû I ù_ûZûgâd iµKðùe iõlò¯ aòaeYú ùfL ö
2. _âùZýK _âgÜe Ce _âûd 20ùMûUò g±ùe ùfL ö
(K) bòòbìcò Kjòùf K’Y aêS ?
(L) 1936 ciòjûVûeê 1947 ciòjû _~ðý« IWÿògûùe bòòbìcòe aòKûg _ûAñ KûjóKò aòùgh KòQò
Keû~ûA _ûeòfû ^ûjó ?
(M) Kéhò_ûAñ @ûagýK bòòbìcò K’Y ?
(N) IWÿògûùe Kéhò_ûAñ KûjóKò RkùiP^e @ûagýKZû ejòQò ?
(O) Kéhò iµKðúd gòlû MùahYû _ûAñ IWÿògûùe ùKCñ ùK¦âúd MùahYû ùK¦â @Qò ?
(P) IWÿògûùe gòÌ aòKûg _ûAñ Kò _âKûe _âûKéZòK @^êKìk bòòbìcò ejòQò ?
(Q) RûZúd eûR_[ ^´e 5 IWÿògûe ùKCñ iÚû^eê ùKCñ iÚû^Kê iõù~ûM KeêQò ?
(R) KòG Gaõ ùKùa _ìaðZU ùek_[e gêb ù\A[ôùf ?
(S) _ûeû\ú_ a¦eKê QûWÿò IWÿògûe @^ý ùKCñ iÚû^MêWÿòKùe a¦e ^òcòðZ ùjûAQò ?
(T) júeûKê\ Rkaò\êýZ _âKÌ Kû~ðý ùKùaVûeê @ûe¸ ùjûA Kû~ðýlc ùjfû ?

143

https://www.ncertbooks.guru/
 https://www.ncertbooks.guru/

AZòjûi
3. ^òcÜfòLôZ _âgÜe Ce ùMûUòG aûKýùe ùfL ö
(K) IWÿògûùe Kò_eò RkùiP^e aýaiÚû ùjûAQò ?
(L) @aòbq _êeú Ròfäû ùKùZûUò ùK^ûf \ßûeû Rk ùiPòZ ùjCQò ?
(M) ùKCñ eûR_[ bêaù^gßeVûeê _êeú, KûkúRûA ù\A ùKûYûKð _~ðý« ~ûAQò ?
(N) _â]û^cªú Mâûc iWÿK ù~ûR^û K’Y ?
(O) ùKùa IWÿògûùe _â[c ùekMûWÿò Pûfò[ôfû ?
(P) _ìaðZU ùek_[ ùKùa Kû~ðý @ûe¸ Kfû ?
(Q) _ìaðZU ùek_[e cêLý Kû~ðýûkd ùKCñVò ?
(R) IWÿògû ùa÷\êýZòK iõÄûe @ûA^þ 1995 ùKùaVûeê Kû~ðýKûeú ùjfû ?
4. _âùZýK _âgÜùe \ò@û~ûA[ôaû PûeòùMûUò aòKÌ c¤eê VòKþ CeUò aûQò Zû’e KâcòK ^´e
ijòZ ùfL ?
(K) ùKùaVûeê IWÿògûùe bòòbìcò aòKûg Kû~ðý @ûe¸ ùjfû ?
(i) 1936 (ii) 1945 iii) 1946 (iv) 1947
(L) ùKùZ ^´e RûZúd eûR_[ i´f_êeVûeê ùPø\ßûe ^òKUiÚ cwêkò QKùe _û ^´e RûZúd
eûR_[ùe cògòQò ?
i) RûZúd eûR_[-5(K) (ii) RûZúd eûR_[-6
iii) RûZúd eûR_[-42 iv) RûZúd eûR_[-43
(M) ùKCñVûùe Zû_R aò\êýZþ ùK¦â iÚû_òZ ùjûAQò ?
i) ùewûfú ii) Aaþ iii) @_e ùKûfûaþ iv) cûQKêŠ
(N) eûRúaMû§ú MâûcúY aò\êýZúKeY ù~ûR^û ùKùaVûeê Kû~ðý KeêQò ?
i) 1995 ii) 1996 iii) 2006 iv) 2007
(O) aòRê Mâûc ùRýûZò ù~ûR^û ùKùa _âaòðZ ùjfû ?
i) 1987 ii) 1996 iii) 2006 iv) 2007
5. _ûVùe \ò@û~ûA[ôaû “Zêc _ûAñ Kûc” MêWÿòK gòlKu ^òùŸðg^û I ijûdZûùe iµû\^ Keö

v v v

144

https://www.ncertbooks.guru/