Genetyka mendlowska (klasyczna)

• Gregor Johann Mendel, Grzegorz Mendel (1822 – 1884)

przyrodnik, był czeskim zakonnikiem żyjący w Brnie.
Oprócz wypełniania zajęć klasztornych zajmował się on
również hodowlą roślin. Swoją uwagę skoncentrował na
grochu zwyczajnym Pisum sativum, którego odmiany
krzyżował między sobą.

Była to roślina o cechach wyjątkowo korzystnych dla badań

genetycznych:
- łatwa w uprawie i powszechnie dostępna,
o wielu zróżnicowanych odmianach
- ma obupłciowe kwiaty, a za pomocą
prostych zabiegów łatwo można
przeprowadzić jej sztuczne zapylenie
oraz ochronić przed samozapyleniem i
wpływem owadów.
• Sformułował podstawowe prawa dziedziczenia
• wyniki ogłosił w 1865 roku na posiedzeniu
lokalnego towarzystwa naukowego w Brnie.
• W 1866 roku opublikował je drukiem w
artykule Badania nad mieszańcami roślin
• Zapoczątkowała ona rozwój nowej dziedziny
biologii – genetyki, czyli nauki o dziedziczności
i zmienności cech.
• Jego odkrycia początkowo nie uzyskały rozgłosu i dopiero w
roku 1900 trzej uczeni Hugo de Vries, Carl Correns i Erich
Tschermak, niezależnie potwierdzili wyniki jego prac.
W uwspółcześnionej postaci brzmią one następująco:
• Pierwsze prawo Mendla (prawo czystości gamet) –
każda gameta wytwarzana przez organizm posiada tylko
jeden allel z danej pary alleli genu. Wynika z tego, że
każda komórka płciowa musi zawierać po jednym allelu z
każdej pary
(W gametach występuje zawsze tylko jeden allel danej cechy)

• Drugie prawo Mendla (prawo niezależnej segregacji) –

geny należące do jednej pary alleli są dziedziczone
niezależnie od genów należących do drugiej pary alleli, w
związku z czym w drugim pokoleniu potomnym (F2)
obserwuje się rozszczepienie fenotypów w stosunku 9:3:3:1
(Cechy organizmu dziedziczą się niezależnie od siebie)
Cecha – to właściwość organizmu, według której
można podzielić osobniki na klasy.

Cechy to:
kolor oczu,
kolor włosów,
długość włosów,
wzrost,
masa ciała
 Cechy
• Jakościowe – można wyodrębnić ściśle określone
klasy osobników:
– Kolor sierści
– Kolor oczu

• Ilościowe – różnice pomiędzy dwoma osobnikami

mogą być niedostrzegalne.
Wyrażane są w jednostkach miary.
– Wzrost
– Masa ciała
 Cechy jakościowe
• Gen – czynnik odpowiedzialny za występowanie
konkretnej cechy (kolor oczu, kolor włosów)

• Allel – wersja genu odpowiedzialna za

powstawanie alternatywnych wartości cechy (oczy
brązowe – oczy niebieskie, włosy jasne - włosy
ciemne)
 Cechy jakościowe

• Fenotyp – zestaw posiadanych cech.

W wąskim rozumieniu jest to wartość
rozpatrywanej cechy, np. czerwony kolor sierści.
• Genotyp – zestaw posiadanych genów.
W wąskim rozumieniu jest to zestaw
posiadanych alleli rozpatrywanego genu.
 Cechy jakościowe

• Zygota – osobnik powstający w wyniku procesu

zapłodnienia mający dwa allele rozpatrywanego genu - po
jednym allelu przekazanym przez ojca i matkę

– Homozygota – posiada dwa identyczne allele

danego genu

• H. dominująca – posiada dwa allele dominujące

• H. recesywna – posiada dwa allele recesywne

– Heterozygota – posiada dwa różne allele danego genu

 Cechy jakościowe

• Allel dominujący – u heterozygoty maskuje

obecność innego allelu danego genu.
Oznaczany dużą literą alfabetu (A).

• Allel recesywny – u heterozygoty jego

obecność jest maskowana przez obecność allelu
dominującego.
Oznaczany małą literą alfabetu (a)
• Dominacja – fenotypy homozygoty dominującej, oraz
heterozygoty są nieodróżnialne.
Nie można określić genotypu na podstawie fenotypu.

• Dziedziczenie pośrednie – fenotypy homozygoty

dominującej, homozygoty recesywnej, jak również
heterozygoty, są od siebie odmienne.
Można określić genotyp na podstawie fenotypu.

• Kodominacja – u heterozygot ujawniają się oba

posiadane allele rozpatrywanego genu.
Można określić genotyp na podstawie fenotypu.
 Pierwsze prawo Mendla
Prawo czystości gamet dotyczy dziedziczenia
pojedynczych cech

każda komórka płciowa (gameta) wytwarzana

przez organizm, niesie tylko 1 allel każdego
genu (czyli jest haploidalna).
 Obiekt doświadczalny:
groch jadalny

Obserwowana cecha: kolor

kwiatów

Stosunek ilości kwantów

czerwonych do białych był
zawsze taki sam wynosił: 3:1

Rys. Dziedziczenie barwy kwiatów u

grochu Pisum sativum; I prawo Mendla
• Mendel Krzyżował linie czyste grochu z kwiatami czerwonymi (AA) z
liniami czystymi o kwiatach białych (aa).
• Te pierwsze niosły w swoich komórkach 2 allele A warunkujące
obecność czerwonego barwnika (AA), a te drugie - dwa allele a
warunkujące jego brak (aa).
Okazało się, że w pierwszym pokoleniu pojawiały się tylko rośliny o
kwiatach czerwonych.
•
Zgodnie z pierwszym prawem Mendla, tłumaczymy to tak: rośliny z
czerwonymi kwiatami wytwarzały tylko gamety z allelem A, a rośliny z
kwiatami białymi - tylko gamety z allelem a.
Gdy ich gamety łączyły się, powstawały rośliny Aa o kwiatach
czerwonych. Działo się tak dlatego, że dzięki allelowi A nadal potrafiły
produkować barwnik. Mówimy, że allel A jest dominujący, a allel a -
recesywny.
W drugim pokoleniu (krzyżując rośliny Aa ze sobą) Mendel otrzymał 3/4
roślin o kwiatach czerwonych i 1/4 roślin o kwiatach białych.
• Tłumaczył to tak: rośliny pokolenia I produkowały gamety A i gamety a.
Istnieją cztery losowe kombinacje łączenia się tych gamet: AA, Aa, aA i
aa. Trzy z tych kombinacji dają kwiaty czerwone, a jedna - kwiaty białe.
Stosunek 3:1 nie był przypadkowy lecz powtarzał się wielokrotnie.
 Istnieją ogólna przyjęte zasady zapisywania krzyżówek
genetycznych

• gen dominujący oznacza się wielką literą alfabetu;

• gen recesywny małą literą alfabetu;

• kolejne pokolenia oznacza się odpowiednio:

o P – (łac. parentes) rodzice, czyli pokolenie rodzicielskie
(ang. parental generation);
o F1 – (łac. filus) pierwsze pokolenie mieszańcowe (ang. first
filial generation);
o Fn – kolejne pokolenia mieszańcowe (n= 1, 2, 3…).
Typ krzyżówki w której osobniki rodzicielskie (P) są
homozygotami, a otrzymane w pierwszym pokoleniu (F1)
heterozygoty krzyżuje się między sobą, nazywa się krzyżówką
mendlowską lub inaczej klasyczną.
• Linie czyste - homozygoty dominujące i recesywne.
• Krzyżowanie takich osobników o przeciwstawnych
cechach daje w pierwszym pokoleniu potomstwo
fenotypowo jednorodne, ale genotypowo
mieszańcowe.
• Na podstawie obserwacji ujawnionych cech nie można
ustalić, czy analizowany osobnik jest homozygotą
dominującą czy heterozygotą.
• Zależność ta uwidacznia się w wyniku tzw.
krzyżowania testowego zwanego również krzyżówką
wsteczną.
• Polega ono na krzyżowaniu badanego osobnika z
homozygotą recesywną. Jeżeli wśród potomstwa
uwidoczni się cecha recesywna (np. białe kwiaty)
oznacza to, że testowany organizm był heterozygotą.
 Jak działają prawa Mendla
Skąd rozkład 3:1 w pokoleniu F2
 DRUGIR PRAWO MENDLA
(prawo niezależnego dziedziczenia się cech) - allel
jednego genu dostaje się do gamety niezależnie (w
dowolnej kombinacji) z allelami innego genu

Dwie lub więcej cech (genów) dziedziczy się

niezależnie od siebie i mogą ze sobą tworzyć w
genach różne kombinacje
• II prawo Mendla zostało opracowane na
podstawie badań nad nasionami grochu
jadalnego.
• Mendel analizował sposób dziedziczenia
jednocześnie dwóch cech – barwa i kształt nasion
(nasiona żółte i gładkie z nasionami zielonymi i
pomarszczonymi)
• Dzięki poprzednim doświadczeniom wiedział, że
cechą dominującą jest barwa żółta i gładki
kształt
CECHY ORGANIZMU DZIEDZICZĄ SIĘ NIEZALEŻNIE
OD SIEBIE
 Uzyskał następujące wyniki doświadczenia:

Nasiona żółte gładkie, żółte pomarszczone, zielone gładkie

i zielone pomarszczone w stosunku 9:3:3:1.
Otrzymane cztery klasy fenotypów świadczą o tym, że
heterozygota z pierwszego pokolenia (F1) wytworzyła cztery
rodzaje gamet.
Natomiast ich ilościowy stosunek jest dowodem na losową
segregację obu par alleli.

Rys. Niezależne dziedziczenie cech nasion grochu Pisum sativum; II prawo Mendla
 Uzyskał następujące wyniki doświadczenia:

Nasiona żółte gładkie, żółte pomarszczone, zielone gładkie

i zielone pomarszczone w stosunku 9:3:3:1.
Otrzymane cztery klasy fenotypów świadczą o tym, że
heterozygota z pierwszego pokolenia (F1) wytworzyła cztery
rodzaje gamet.
Natomiast ich ilościowy stosunek jest dowodem na losową
segregację obu par alleli.

Rys. Niezależne dziedziczenie cech nasion grochu Pisum sativum; II prawo Mendla
Późniejsze badania udowodniły istnienie odstępstw od praw Mendla.
Interakcje między allelami tego samego genu:

• dominacja całkowita – dziedziczenie typu Pisum; allel dominujący

nie pozwala na ujawnienie się cech allelu recesywnego;

• dominacja niecałkowita, semidominacja, półdominacja –

dziedziczenie typu Zea; allel dominujący nie maskuje w pełni działania
allelu recesywnego, to znaczy jeśli allel czerwonej barwy kwiatów jest
dominujący (AA - kwiaty czerwone), a białej - recesywny (aa - kwiaty
białe), to heterozygota (Aa) będzie miała kwiaty różowe;

• współdominowanie, czyli kodominacja; w stanie heterozygotycznym

ujawniają się cechy fenotypowe obu alleli danego genu i występują
niezależnie od siebie w postaci wyjściowej, np. czerwono-białe kwiaty.
allel dominujący nie maskuje w pełni działania allelu
recesywnego, to znaczy jeśli allel czerwonej barwy
kwiatów jest dominujący (AA - kwiaty czerwone), a
białej - recesywny (aa - kwiaty białe), to heterozygota
(Aa) będzie miała kwiaty różowe;
w stanie heterozygotycznym ujawniają się
cechy fenotypowe obu alleli danego genu i
występują niezależnie od siebie w postaci
wyjściowej, np. rozmieszczenie ubarwienia na
liściach koniczyny
 Geny plejotropowe i letalne
• GENY które kontrolują wiele pozornie niezwiązanych ze sobą
cech, są nazywane plejotropowymi (pleio- = wiele, -tropic =
efekty)
• Obecnie wiemy jak gen koloru kwiatów Mendla określał
białko, które skutkowało produkcją kolorowych
cząsteczkami, czyli pigmentu.
• To białko funkcjonuje w kilku różnych częściach grochu
(kwiatach, łupinie nasiennej i pachwinach liściowych). W ten
sposób pozornie niezwiązane fenotypy mogły wywodzić się od
uszkodzenia w jednym genie pełniącym kilka funkcji.

• Jeden gen wpływa na wiele cech

 Plejotropia w ludzkich chorobach genetycznych
• Geny wpływające na choroby genetyczne u ludzi są często
plejotropowe.
• Na przykład ludzie z dziedziczą chorobą nazywaną zespołem
Marfana mogą mieć zestaw pozornie niezwiązanych
objawów:
• Niezwykle wysoki wzrost
• Wąskie palce rąk i stóp
• Przemieszczenie soczewek w oczach
• Problemy z sercem (w aorcie, dużej tętnicy wyprowadzającej
krew z serca, wybrzuszenia i pęknięcia).
• Te objawy nie wydają się bezpośrednio połączone, ale jak
się okazuje, mogą wszystkie pochodzić od mutacji w
pojedynczym genie.
 Zespół Marfana (ang. Marfan syndrome, MFS)

• choroba genetyczna tkanki łącznej, charakteryzująca się

dużą zmiennością fenotypową.
• Przyczyną zespołu jest mutacja w genie fibryliny-1
(FBN1).
• Ten gen koduje białko, które układa się w łańcuchy
tworząc elastyczne fibryle, które zapewniają
wytrzymałość i elastyczność w tkankach łącznych ciała
• Mutacje, które powodują zestaw Marfana zmniejszają
ilość funkcjonalnego białka wytwarzanego przez
organizm, co skutkuje mniejszą ilością włókien.
Schemat dziedziczenia autosomalnego
dominującego
• Mutacja w około 25% występuje de novo
(nieodziedziczona po rodzicach).
• Zmiany narządowe w przebiegu zespołu Marfana
dotyczą całego organizmu, najbardziej
charakterystyczne to te związane z narządem
wzroku, układu ruchu, serca i naczyń
krwionośnych.
• Częstość zespołu szacowana jest na : 1 : 10 000
wysoki wzrost:
– średnia długość ciała noworodka 53 ± 4,4 cm dla chłopców, 52,5 ± 3,5 cm dla
dziewczynek
– średni ostateczny wzrost 191,3 ± 9 cm dla mężczyzn, 175,4 ± 8,2 cm dla kobiet
– dysproporcja budowy: stosunek górnej do dolnej części ciała mniejszy niż 0,85

cechy dysmorficzne:
– arachnodaktylia (długie i cienkie palce dłoni)
– hipoplazja (słabe wykształcenie się) policzków
– wysokie i wąskie podniebienie
– stłoczenie zębów; konieczne usuwanie niektórych zębów stałych

wady narządu wzroku (występują u przynajmniej 60% chorych):

– krótkowzroczność
– astygmatyzm
– płaska rogówka
– jaskra (jaskra otwartego kąta przesączania występuje znacząco częściej w
każdej grupie wiekowej u osób z zespołem w porównaniu do ogółu populacji, a
częstotliwość jej występowania rośnie wraz z wiekiem)
– hipoplazja (słabe wykształcenie się) tęczówki
– zaćma (rozwija się wcześniej niż w reszcie populacji)
wady układu nerwowego
– wzmożone zapotrzebowanie na sen
– zawroty głowy
– omdlenia
– przewlekłe zmęczenie
– bóle głowy
– zaburzenia koordynacji wady układu kostnego:
- nadmierna ruchomość stawów
- przykurcze stawowe
wady układu sercowo-naczyniowego
- płaskostopie
- niedomykalność zastawki aorty -długie, wąskie stopy
- niedociśnienie tętnicze -stopa wydrążona
-młotkowate palce stóp

wady układu pokarmowego:

- zaburzenia wchłaniania pokarmu z
żołądka/jelita cienkiego
- nieprawidłowa perystaltyka jelit
- zapalenia/owrzodzenia śluzówki żołądka
 Diagnostyka
• opiera się na obecności charakterystycznych odchyleń od stanu prawidłowego
stwierdzanych w badaniu klinicznym w obrębie układu kostnego, naczyniowego oraz narządu
wzroku.

• Dodatkowym czynnikiem ułatwiającym znacznie ustalenie rozpoznania jest dokładnie

przeprowadzony wywiad rodzinny

• Rozpoznanie oparte na badaniu klinicznym i wywiadzie rodzinnym, ustala się na podstawie

obecności typowych objawów współistniejących w 3 układach przy negatywnym wywiadzie
rodzinnym (jeśli rodzice chorego są zdrowi), oraz w 2 lub więcej układach przy stwierdzeniu
obciążonego wywiadu rodzinnego.

• Objawy charakterystyczne dla tego zespołu mogą być stwierdzane już przy urodzeniu,
chociaż nie jest to regułą.

• U większości chorych zespół Marfana można rozpoznać już u noworodka, który jest smukły i
nie ma właściwego napięcia mięśniowego. W późniejszym okresie można stwierdzić, że
dziecko niedowidzi, gdyż nie śledzi wzrokiem poruszających się przedmiotów.
 Letalność

• Gen letalny – gen powodujący śmierć organizmu.

Następuje ona wskutek zaburzeń
rozwojowych zygoty lub osobnika przed
osiągnięciem zdolności do rozrodu.
• Geny letalne są zazwyczaj genami recesywnymi,
ponieważ dominacja nie może utrzymać się w
środowisku (umierają wszystkie heterozygoty i
homozygoty dominujące, więc cecha nie jest
przekazywana dalej).

• Choroba Taya-Sachsa
 Choroba Taya-Sachsa (gangliozydoza GM2)

• genetycznie uwarunkowana choroba z grupy chorób

spichrzeniowych,
• polega na gromadzeniu się substancji tłuszczowej –
gangliozydu GM2 w komórkach nerwowych mózgu.
• Nazwa choroby pochodzi od brytyjskiego
okulisty Warrena Taya oraz amerykańskiego
neurologa Bernarda Sachsa, który opisał zmiany
komórkowe w tej chorobie oraz zauważył w 1887r.
 Patofizjologia
• U podłoża choroby leży zmniejszenie aktywności
lub brak syntezy enzymu beta-heksozaminidazy A,
który uczestniczy w przemianach gangliozydów.
• W następstwie defektu dochodzi do ich
spichrzania w lizosomach m.in. neuronów.
• Dzieci dotknięte chorobą początkowo rozwijają
się normalnie, później postępuje upośledzenie
wzroku, słuchu i motoryki.
• Dochodzi również do pogłębiającego się
niedorozwoju umysłowego.
• Do zgonu dochodzi zwykle w 3. lub 4. roku życia
Etiologia:
Choroba dziedziczona jest w sposób autosomalny recesywny.
Najczęstszy typ mutacji to insercja czterech par zasad w eksonie 11
lub mutacja miejsca splicingowego w intronie 12 ramienia krótkiego
chromosomu 15.

Rozpoznanie:
W okresie niemowlęcym dochodzi do zaburzeń neurologicznych.
Stwierdza się niską aktywność β-N-acetyloheksozaminidazy w
surowicy.
Możliwa jest diagnostyka prenatalna na podstawie badania
aktywności enzymu w kosmkach trofoblastu (biopsja kosmówki)
lub amniocytach pobranych z płynu
owodniowego podczas amniopunkcji.
Stosowana jest także diagnostyka genetyczna.
 Achondroplazję, rodzaj karłowatości
• Osoba heterozygotyczna względem tego allelu
będzie miała skrócone kończyny i niską budowę
ciała (achondroplazję), stan zdrowia, który nie
jest letalny.

• ALE homozygotyczność dla tego samego allelu

powoduje śmierć na etapie rozwoju zarodkowego
lub pierwszych miesięcy życia, co jest przykładem
recesywnej letalności
 Achondroplazja
• chondrodystrofia – genetycznie uwarunkowana, wrodzona choroba
(o dziedziczeniu autosomalnym dominującym) prowadząca do
nieprawidłowego kostnienia śródchrzęstnego, co powoduje
zaburzenie rozwoju pewnych kości w organizmie i karłowatość
• Częstość występowania w populacji wynosi 1:25 000

Na obraz kliniczny składają się głównie objawy związane z zaburzeniami wzrostu:

• karłowatość,
• skrócenie długości kończyn, szczególnie części proksymalnych,
• prawidłowa długość tułowia,
• wydatne czoło,
• zapadnięta nasada nosa,
• mikromelia (małe dłonie),
• rozwój intelektualny w normie
Epistaza - interakcja, gdy jeden allel lub genotyp maskuje
ekspresję innego allelu lub genotypu

• Epistaza pojedyncza dominująca - produkt genu hamuje

ekspresję innego nieallelicznego genu. Gen epistatyczny jest
dominujący: obserwujemy stosunek fenotypów 12:3:1.
• Epistaza pojedyncza recesywna - produkt genu hamuje ekspresję
innego nieallelicznego genu. Gen epistatyczny jest recesywny:
obserwujemy stosunek fenotypów 9:3:4.
• Epistaza podwójna recesywna - proces biochemiczny, w którym
produkt jest wynikiem dwóch reakcji (katalizowanych przez
produkty dwóch różnych genów). Obie muszą zajść, żeby była
ekspresja. Geny te funkcjonalnie nie są niezależne. Np białe
odmiany groszku w F1 dają czerwone, ale w F2 mamy czerwone i
białe w stosunku 9:7.
• Epistaza podwójna dominująca - jeśli są dwa geny kontrolujące tę
samą reakcję to tylko podwójna homozygota recesywna ujawni
fenotyp recesywny
Epistaza dominująca - produkt genu hamuje
ekspresję innego nieallelicznego genu.
Gen epistatyczny jest dominujący:
obserwujemy stosunek fenotypów 12:3:1.
Epistaza dominująca - produkt genu hamuje
ekspresję innego nieallelicznego genu.
Gen epistatyczny jest dominujący:
obserwujemy stosunek fenotypów 12:3:1.
Epistaza recesywna - produkt genu hamuje
ekspresję innego nieallelicznego genu.
Gen epistatyczny jest recesywny:
obserwujemy stosunek fenotypów 9:3:4.
Epistaza recesywna - produkt genu hamuje
ekspresję innego nieallelicznego genu.
Gen epistatyczny jest recesywny:
obserwujemy stosunek fenotypów 9:3:4.
 Chromosomowa teoria dziedziczności
Twórcą chromosomowej teorii dziedziczności jest amerykański genetyk Tomasz H.
Morgan (1910-1911)

• Główne założenia teorii Tomasza Morgana:

 Muszka owocowa (Drosophila melanogaster)
• Niewielki owad (wielkości 2-3 mm).
• Dzięki łatwej hodowli, prostemu sposobowi krzyżowania oraz
szybkim wzroście (zdolne do rozmnażania po 2-3 tygodniach) są one
powszechnie stosowane w badaniach genetycznych.
• Genom muszki (haploid) zawiera ok milionów par nukleotydów a
liczba genów wynosi ok. 14 tysięcy.
• Drosophila posiada jedynie 4 pary chromosomów - po 3 pary
autosomów i 1 parę chromosomów płci (XY - samce, XX - samice).
• Jedną z ważniejszych cech obserwowanych u muszki jest jej kolor
oczu: (A) allel dominujący - warunkujący czerwoną barwę oczu (a)
allel recesywny - warunkujący białą barwę oczu
• Drosophila melanogaster jest jednym z pierwszych eukariotycznych
organizmów, których DNA zostało całkowicie rozszyfrowane
(zsekwencjonowane).
Krzyżówka testowa krzyżówka genetyczna polegająca na krzyżowaniu osobnika o
nieznanym genotypie i dominującym fenotypie z homozygotą recesywną pod
względem badanych cech, w celu określenia czy testowany osobnik
jest homozygotą dominującą czy heterozygotą
 Crossing-over przerywa sprzężenie genów

Niewiele genów wykazuje pełne sprzężenie

•Już na początku XX wieku uczeni wykazali, że geny
sprzężone czasem dziedziczą się razem, a czasem nie –
jako sprzężenie częściowe
•TH. Morgan (1910-11) wyjaśnił zależność między
sprzężeniem częściowym, a losami chromosomów
podczas mejozy, pomógł mu w tym fakt, że:
–W 1909 r belgijski cytolog Janssnsodkrył proces
crossing-over tj. rekombinację,
•na 2 lata przed podjęciem rozmyślań Morgana nad
częściowym sprzężeniem
Dziękuję za uwagę
 Dziedziczenie genów sprzężonych
i związanych z płcią

• Pierwotna determinacja płci, dotycząca

formowania jajników lub jąder u zwierząt oraz
organów kwiatowych u roślin, regulowana jest
przez geny i (albo) przez czynniki środowiska -
określa czy będziemy mieć do czynienia z
osobnikiem męskim czy żeńskim.
U wielu gatunków geny determinujące płeć związane są ze
szczególnymi chromosomami, które nazywamy chromosomami
płci
• XX – X0 występuje u wielu gatunków owadów (koniki polne,
pluskwiaki) – samice mają parę chromosomów XX, natomiast
samce tylko jeden chromosom X. Jest to układ PROTENOR
spotykany także u drobiu.

• Kogut ma chromosomy XX i wytwarza plemniki X, natomiast

kura ma układ X0 i wytwarza dwojakiego rodzaju jaja X i 0. Po
zapłodnieniu z jaj bez chromosomu X (czyli 0) wylęgają się
kokoszki (X0), a kogutki będą posiadać – XX.
 SPOTYKANE UKŁADY CHROMOSOMÓW PŁCI

• XX-XY - występuje u ssaków i niektórych owadów

np. u muszki owocowej. Samice mają dwie kopie
chromosomu X, a samce jeden X i jeden Y.
• ZZ-ZW jest odwrotnością poprzedniego układu.
• Samice – ZW,
• Samce ZZ.
• Taki układ spotykamy też u motyli, ptaków i węży.
• Płeć homogametyczna wytwarza identyczne
gamety pod względem chromosomów płci, a
heterogametyczna wytwarza różne gamety.
 UKŁADY CHROMOSOMÓW PŁCI
• U człowieka poza chromosomami płci XY lub XX komórki
zawierają jeszcze po 22 pary autosomów.
• Czasami pojawiają się mutacje związane z
aneuploidalnością (częściej dotyczy chromosomów płci niż
autosomów), co wynika ze stosunkowo małej liczby genów
w chromosomie Y i zjawiska unieczynnienia jednego z
chromosomów X.
• Przykłady aneuploidalnych mutacji chromosomów płci u
człowieka prowadzą do bezpłodności, a osoby z
krańcowymi odchyleniami cierpią na niedorozwój
umysłowy.
• Obecność chromosomu Y decyduje o płci męskiej u ludzi.
 GENY SPRZĘŻONE Z PŁCIĄ
• Geny znajdujące się w chromosomach należących
do tej samej pary (chromosomów homologicznych),
nazywamy genami sprzężonymi.
• Do sprzężonych genów nie ma zastosowania II
prawo Mendla.
• Zjawisko sprzężenia to tendencja alleli do
przechodzenia razem z pokolenia na pokolenie.
•Sprzężenie wykazują jedynie geny znajdujące się
na tym samym chromosomie
 GENY SPRZĘŻONE Z PŁCIĄ
• Geny sprzężone z płcią są sprzężone z genami
determinującymi płeć zlokalizowanymi w
chromosomie X czy Y.
• Allele recesywne położone na chromosomie
X, nie mogą się ujawnić fenotypowo u
heterozygotycznych samic ssaków, natomiast
widoczne są u samców posiadających tylko
jeden chromosom X.
 Dziedziczenie recesywne sprzężone z
płcią u ludzi
• Na chromosomie X występuje około 1100 genów
sprzężonych z płcią, z których część odpowiada za
występowanie chorób genetycznych.
• Chorobami recesywnymi sprzężonymi z płcią u ludzi
są:
• hemofilia A -brak czynnika krzepnięcia VIII,
• hemofilia B -brak czynnika krzepnięcia IX,
• Daltonizm,
• Dystrofia mięśniowa Duchenne’a
• Choroby recesywne sprzężone z chromosomem X
występują znacznie częściej u mężczyzn niż u kobiet
• kobiety maja dwie kopie chromosomu X, a mężczyźni tylko jedną
• Cechy recesywne sprzężone z płcią nie są
przekazywane z ojca na syna
• Ojciec synowi przekazuje chromosom Y, a nie X
• Chromosom Y nie posiada większości alleli
odpowiadających tym obecnym na chromosomie X

Matka nosicielka i zdrowy ojciec mają 50% synów chorych

Chory ojciec ma zdrowe dzieci, gdy matka zdrowa
Hemofilia
grupa trzech uwarunkowanych genetycznie skaz krwotocznych, których objawy
wynikają z niedoborów czynników krzepnięcia:
VIII (hemofilia A),
IX (hemofilia B)
XI (hemofilia C).
Hemofilia typu A i B głównie dotyczy mężczyzn,
typ C - zarówno kobiet i mężczyzn

hemofilia A występuje z częstotliwością 1:5000 urodzeń u mężczyzn,

hemofilia B jest rzadsza i częstość jej występowania wynosi 1:25,000-30,000
urodzeń u mężczyzn
 Hemofilia
• Hemofilia A i B są chorobami sprzężonymi z płcią. Geny, których mutacje
wywołują choroby, znajdują się na chromosomie X. Hemofilie dziedziczone
są w sposób recesywny, co oznacza, że chorują jedynie osoby z pełną
ekspresją recesywnego genu:
• mężczyźni hemizygotyczni względem zmutowanego genu
• kobiety homozygotyczne względem zmutowanego genu.

• Kobieta nosicielka zmutowanego allela genu posiada drugi chromosom X z

prawidłowym allelem i nie choruje. Syn, który urodzi się ze związku z
nosicielką wadliwego genu, może odziedziczyć od matki mutację i wtedy
będzie chorował na hemofilię, natomiast córka z takiego związku może być
tylko nosicielką zmutowanego allelu (prawdopodobieństwo odziedziczenia
wadliwego allelu wynosi 50%).

• Możliwe jest zachorowanie na hemofilię córki kobiety-nosicielki wadliwego

genu, w przypadku, kiedy ojciec takiej dziewczynki będzie chory na
hemofilię: wówczas obydwie kopie genu będą miały mutacje.
• Dziecko mężczyzny chorującego na hemofilię będzie zdrowe
(chłopiec) lub będzie nosicielem (dziewczynka) –
• (przy założeniu, że drugi rodzic nie jest nosicielem
uszkodzonego genu).

• Dziecko kobiety będącej nosicielką może być nosicielem

(dziewczynka) lub może być chore (chłopiec), ale może też
być zdrowe – (przy założeniu, że ojciec nie jest chory na
hemofilię, czyli nie jest nosicielem uszkodzonego genu).

• Choroba w 1/3 przypadków jest wynikiem mutacji de novo i

wywiad rodzinny jest ujemny.
 Objawy
Objawy hemofilii A i B są takie same.
• Krwawienia wewnętrzne (niektóre powodują krwiaki):
• krwawienia podskórne,
• krwawienia do stawów, szczególnie kolanowych, skokowych i
łokciowych,
• krwawienia do mięśni np. mięśnia biodrowo-lędźwiowego, łydki,
• krwiomocz,
• krwawienia samoistne (nagłe krwawienia wewnątrz ciała bez
konkretnej przyczyny),
• Krwawienia zewnętrzne (rzadziej):
• krwawienia z błony śluzowej jamy ustnej i nosa
• Krwawienia które mogą zagrażać życiu:
• krwawienie do ośrodkowego układu nerwowego,
• krwawienie w okolicach szyi
.
 Rozpoznanie
• wydłużony czas kaolinowo-kefalinowy (APTT)
• obniżenie aktywności VIII lub IX
• czas protrombinowy jest prawidłowy
• czas krwawienia jest prawidłowy
• ilość płytek krwi jest prawidłowa.

• Prosty test różnicujący hemofilię A i B polega na

dodaniu osocza pacjenta z hemofilią B, jeśli badane
osocze pochodzi od pacjenta z hemofilią A, dojdzie do
korekcji czasu kaolinowo-kefalinowego.
 Daltonizm
• Ślepota barw – zwana też zaburzeniem rozpoznawania barw
• Ślepota barw jest zazwyczaj wadą wrodzoną, uwarunkowaną
genetycznie, dziedziczoną recesywnie w sprzężeniu z chromosomem X.
• częściej dotyczy mężczyzn (ok. 8%) niż kobiet (ok. 0,5%)
• mężczyźni nie przekazują swojego chromosomu X męskim potomkom,
zatem mężczyzna ze ślepotą barw nie przekaże jej swojemu synowi.
• Kobieta, mając dwa chromosomy X może być nosicielką genu ślepoty
barw nawet o tym nie wiedząc.
• Jeżeli po stronie rodziny matki jest mężczyzna, który ma ślepotę barw, to
jest duża szansa, że jej dziecko odziedziczy jego gen. Przyczyni się to do
ślepoty barw zazwyczaj w przypadku, gdy dziecko będzie płci męskiej.
• W bardzo rzadkich przypadkach matka sama będzie miała tę wadę.
Oznaczać to będzie, że posiada dwa „ślepe na barwy” chromosomy X.

• Fakt, że gen ślepoty barw jest w chromosomie X, jest przyczyną, że

prawdopodobieństwo wystąpienia tej choroby u mężczyzn jest od 10 do
20 razy większe niż u kobiet.
 Dystrofia mięśniowa Duchenne’a
• choroba genetyczna powodująca postępującą i
nieodwracalną dystrofię (zanik) mięśni.
• Po raz pierwszy została opisana przez
francuskiego neurologa Guillaume’a
Benjamina Amanda Duchenne’a w roku 1861.
 Dystrofia mięśniowa Duchenne’a

• Dystrofia mięśniowa Duchenne’a to najczęstsza

prowadząca do śmierci dziedziczona
recesywnie choroba sprzężona z płcią.
• Częstość występowania wynosi ok. 1:3500 urodzeń
chłopców.
• Ze względu na sposób dziedziczenia zapadają na nią
niemal wyłącznie chłopcy – istnieją pojedyncze
przypadki wystąpienia DMD u dziewczynek z zespołem
Turnera (jeden chromosom X).
• W ⅔ przypadków DMD jest skutkiem mutacji
przekazywanej synowi przez matkę, która jest
nosicielką defektywnego genu recesywnego, w
pozostałych choroba wywołana jest nowo powstałą
mutacją.
 Objawy
• Choroba ma charakter postępujący, początkowo
zajmuje mięśnie szkieletowe, potem także mięsień
sercowy – prowadząc do kardiomiopatii
• Pierwsze objawy występują w wieku 3–8 lat.
• Obejmują opóźniony rozwój ruchowy, kaczkowaty chód i
kłopoty z bieganiem oraz chodzeniem po schodach.
• Chorzy przy wstawaniu pomagają sobie rękami (objaw
Gowersa). Inne objawy to: pseudohipertrofia mięśni łydek i
hiperlordoza lędźwiowa.
• W wieku 12 lat większość chorych nie jest już w stanie
samodzielnie chodzić. Często występuje kardiomiopatia.
• Średni okres przeżycia wynosi w USA 28 lat do śmierci
dochodzi najczęściej w wyniku niewydolności
oddechowej lub niewydolności krążenia.
 Diagnostyka
• badania genetyczne na obecność mutacji w genie
kodującym dystrofinę (także badania prenatalne)
• badania biochemiczne (badanie aktywności kinazy
kreatynowej w surowicy)
• biopsja mięśnia (cechy miopatii, brak lub
nieprawidłowa dystrofina w badaniu
immunocytochemicznym)
• EKG
• echo serca
• Spirometria
• Gazometria
 Geny sprzężone z płcią
• Wszystkie geny zlokalizowane w chromosomie
Y są bezpośrednio przekazywane z ojca na syna
(dziedziczenie holandryczne) np. „człowiek
kolczasty" - gen odpowiedzialny owłosienie
zewnętrznej krawędzi ucha
• Można wyróżnić cechy ograniczone do jednej
płci ale i cechy zależne od płci.
 Cechy zależne od płci
• Cechy warunkowane przez pojedyncze geny
zlokalizowane na innych chromosomach –
ekspresja cech występuje tylko u jednej płci
• Cechy zależne od płci – to takie, które
ujawniają się fenotypowo częściej u jednej niż u
drugiej płci.
• Ilustracją tego przykładu jest cecha – łysienie u
ludzi
• Za łysienie na czubku głowy odpowiada jeden gen z
dwoma allelami B i b. – Homozygoty BB łysieją
przedwcześnie, homozygoty bb nie łysieją wcale.
• Fenotyp heterozygot Bb różni się zależnie od płci.
• U mężczyzn (Bb) gen B jest dominujący i powoduje
łysienie, natomiast u kobiet (Bb) ten sam gen
zachowuje się jak allel recesywny i nie prowadzi do
łysienia.
• Dominacja genu B jest zależna od równowagi
hormonalnej danej osoby. Ten sam gen związany jest z
występowaniem torbielowatości jajników u kobiet.
 Dziedziczenie dominujące sprzężone z płcią

Fenotyp chorobowy obserwowany jest w każdym

kolejnym pokoleniu
-Dwa razy więcej choruje kobiet niż mężczyzn
-Cechy te nie są przekazywane z ojca na syna
-Ekspresja choroby jest łagodniejsza u żeńskich
heterozygot niż u chorych mężczyzn
-Matka heterozygotyczna i ojciec zdrowy mają 50%
chorych synów i 50% chorych córek
-Chory ojciec i zdrowa matka mają 100% zdrowych synów
i 100% chorych córek
Chorobami dominującymi sprzężonymi z płcią u ludzi są:
–Krzywica hipofosfatemiczna witamino-D-oporna
•defekt genetyczny wchłaniania fosforanów w nerkach, nieprawidłowa
mineralizacja i krzywica kości, brak wrażliwości na leczenie witaminą D
–Zespół Blocha-Sulzbergera (nietrzymanie barwnika)
•Zmiany skórne, pojawiają się w okresie noworodkowym lub wcześniej, z
czasem charakterystycznie ewoluują, występują również
•Zaburzenia w obrębie przydatków skóry, narządzie wzroku, układzie
kostnym i ośrodkowym układzie nerwowym
•Zespół ten stwierdzany jest tylko u heterozygotycznych dziewczynek, u
chłopców rozległe zmiany prowadzą do poronień
–Zespół Reta –zaburzenie rozwojowe, często mylone z autyzmem,
objawy:
•Zaburzenia ruchów dłoni i ciała, apraksja tj. upośledzenie precyzyjnych i
celowych ruchów, brak komunikacji słownej, zaburzony kontakt
wzrokowy, wolny przyrost obwodu głowy.
•Jedynie dotyczy dziewczynek, u chłopców jest to cecha letalna,
prowadząca do poronień.
 Dziedziczenie wieloczynnikowe
•Cecha „wieloczynnikowa” jest efektem oddziaływania
kombinacji wielu czynników genetycznych i
niegenetycznych,
–Obejmuje rodzinny charakter i zależność od wpływów
środowiska
•Większość wad wrodzonych i powszechnych chorób u
osób dorosłych, a także wiele normalnych różnic
fenotypowych między osobami, jest skutkiem
dziedziczenia wieloczynnikowego
–W tym wiele cech ilościowych np. wzrost, ciśnienie krwi,
są spowodowane przez addytywny efekt wielu czynników
genetycznych i środowiskowych
Geny i czynniki środowiskowe wpływające na ukształtowanie
danej cechy wieloczynnikowej mogą być różne u różnych osób
•Ryzyko dla chorób wieloczynnikowych wzrasta, gdy:
• Więcej członków rodziny jest chora
•Choroba ma cięższy przebieg
•Ryzyko dla chorób wieloczynnikowych maleje szybko dla
dalszych krewnych
•Ryzyko dla rodzeństwa równa się pierwiastkowi
kwadratowemu z częstości choroby w populacji
•Choroby przekazywane jako cechy wieloczynnikowe, to
–Większość wad wrodzonych, wrodzone wady serca,
bezmózgowie i wiele innych
–Wiele popularnych chorób dorosłych, np. cukrzyca insulino-
niezależna, choroba wieńcowa serca, nadciśnienie,
schizofrenia
• Dziedziczenie mitochondrialne – dziedziczenie
informacji genetycznej zawartej w
genomie mitochondrialnym (mtDNA).
Dziedziczenie to nie odbywa się zgodnie
z prawami Mendla.
• U ssaków i ptaków mitochondria wraz ze znajdującym się w
nich mtDNA dziedziczone są niemal wyłącznie w linii
matczynej (żeńskiej), - wszystkie lub niemal wszystkie
pochodzą z oocytu.
• geny mitochondrialne są przekazywane przez matkę
potomstwu obu płci.
• Taki wzór dziedziczenia obserwuje się też w chorobach
mitochondrialnych.
• Sposób dziedziczenia genomu mitochondrialnego pozwala
na wykorzystywanie go w badaniach nad ewolucją.
• Przed podziałem komórki mitochondria 'rozmnażają się’
przez podział replikując uprzednio swój wewnętrzny
genom.
• Podczas podziału komórki mitochondria rozdzielane są
losowo do potomnych komórek. Różne mitochondria w tej
samej komórce mogą zawierać różniące się od siebie
cząsteczki mtDNA, nawet w pojedynczym mitochondrium
nie wszystkie cząsteczki są jednakowe (heteroplazmia).
• Mitochondrialne DNA jest dziedziczone od
matki (ma wysoki współczynnik mutacji)
• Mężczyźni dziedziczą mtDNA od swoich
matek, ale nie mogą przekazać go swojemu
potomstwu, ponieważ plemniki zawierają
niewiele cząstek mtDNA, które nie dostają się
do komórki jajowej
 Choroby mitochondrialne

• Znanych jest wiele chorób spowodowanych

mutacjami w DNA mitochondrialnym
• Choroby mitochondrialne zestawiono w
zależności od typu mutacji, która je powoduje
• Mutacje punktowe i zmiany sensu w genach
mtDNA
–Zespół NARP –neurogenna miopatia z ataksją i
zwyrodnieniem barwnikowym siatkówki
•Spowodowany mutacją punktową w genie
kodującym syntazę ATP
•Objawy: retinopatia barwnikowa, otępienie,
drgawki, ataksja, osłabienie mięśni proksymalnych,
neuropatia czuciowa
–Zespół Lebera (LHON) -dziedziczna neuropatia
nerwu wzrokowego
•Szybka utrata wzroku w centralnym polu widzenia
z powodu obumierania włókien nerwu wzrokowego
 Mutacje pojedynczych par zasad w genach dla tRNA

–Zespół MERRF -padaczka miokloniczna z obecnością

czerwonych poszarpanych włókien w mięśniach
•Objawy: padaczka, ataksja,
Może występować też postępujące:
•Otępienie, utrata słuchu i zanik nerwu wzrokowego
–Zespół MELAS -mitochondrialna encefalopatia z epizodami
udarowymi
•Objawy: miopatia z encefalopatią, kwasica mleczanowa,
drgawki, cofanie się umiejętności psychoruchowych,
zwyrodnienie barwnikowe siatkówki, głuchota, cukrzyca, niski
wzrost
 Mutacje –delecje w mtDNA
–Zespół Kearnsa-Sayre’a (KSS)
•Objawy: zwyrodnienie barwnikowe siatkówki, ataksja, podwyższony
poziom białka w płynie mózgowo-rdzeniowym, zaburzenia
przewodzenia w mięśniu sercowym
–zespół Pearsona (szpikowo-trzustkowy)
•Dziecięca niewydolność trzustki, ciężka niedokrwistość makrocytowa
w pierwszych tygodniach życia, zmienna neutropenia i
małopłytkowość, podwyższony poziom hemoglobiny, zaburzenia
krzepnięcia krwi, zaburzenia funkcji trzustki, wątroby, cukrzyca, zanik
kosmków jelitowych
–Zespół przewlekłej postępującej oftalmoplegii (CPEO)
•Powoli postępująca niezdolność poruszania oczami i brwiami,
obustronne opadanie powiek -paraliż mięśni oka
–Dotyczy osób w każdym wieku, zazwyczaj w młodym wieku dorosłym
•CPEO występuje w 2/3 wszystkich przypadków miopatii
mitochondrialnej
Dziękuję za uwagę