Podstawowe metody dowodzenia twierdzeń –

dowód wprost

Wprowadzenie
Przeczytaj
Prezentacja mul medialna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Podstawowe metody dowodzenia twierdzeń – dowód
wprost

Źródło: dostępny w internecie: Gerd Altmann z Pixabay, domena publiczna.

Hasło „dowodzenie twierdzeń” brzmi bardzo poważanie, spróbujmy zatem ująć mu nieco
powagi, zanim przystąpimy do prawdziwego budowania dowodów.

Dowodzić twierdzenia w sposób niepoważny możemy np. przez sugestię: „Słyszycie to

wszyscy…”, albo przez…. kalendarz: „To wzięło swój początek w zeszłym roku…”, albo nawet
przez tzw. „wejście na ambicję”: „To jest dla Was proste…”.

Budować dowód również możemy z tym samym, nieco mniej poważnym podejściem. Np.
niech będzie to dowód suflerski „Podpowiedzcie mi…”. Dowód iluzjonistyczny brzmi
jeszcze mniej poważnie: „Zrobimy teraz sztuczkę”… A może by tak zbudować dowód
harcerski: podchody dookoła dowodu; psychologiczny: „Sami sprawdźcie…”, albo…
dogmatyczno‐autorytatywny: „Tak napisano w książce…”?

Oczywiście, to tylko humorystyczne podejście do tematu, a my zajmiemy się jego poważnym

aspektem – będziemy budować poprawne dowody matematyczne.

Materiał zawarty w tej lekcji jest materiałem nadobowiązkowym (choć pamiętaj, że

umiejętność dowodzenia twierdzeń jest wymagana na egzaminie maturalnym), więc jeśli
nie interesuje Cię ta tematyka, możesz po prostu lekcję pominąć.

Twoje cele
Rozpoznasz podstawowe metody dowodzenia twierdzeń.
Udowodnisz wybrane twierdzenia metodą wprost.
Przeczytaj

Przeprowadzenie dowodu matematycznego polega na wykazaniu, że pewne zdanie jest

prawdziwe. Każdy krok dowodu musi jasno wynikać z poprzednich lub być przyjętym
aksjomatem, czyli faktem matematycznym, którego prawdziwość jest ogólnie znana,
przyjmowanym bez dowodu. Ostatni krok dowodu to udowodnione zdanie, które w ten
sposób staje się twierdzeniem. Do udowodnienia nowych twierdzeń można użyć wcześniej
udowodnionych; można też odwołać się do aksjomatów, które są punktem wyjścia,
„regułami” akceptowanymi przez wszystkich. Dowód matematyczny jest absolutny, co
oznacza, że raz udowodnione twierdzenie zostaje udowodnione na zawsze. Dopóki jednak
nie zostanie udowodnione, dane stwierdzenie nigdy nie jest akceptowane jako
prawdziwe.

Istnieje wiele technik, których można użyć do udowodnienia twierdzeń. Nie ma jednego
idealnego wzorca dowodu – twierdzenie można udowodnić za pomocą różnych technik
i żadna z nich nie będzie lepsza ani gorsza (o ile wszystkie są prawidłowe). Na przykład
w słynnym opracowaniu „Dowody z księgi” możemy znaleźć sześć różnych dowodów na
nieskończoność zbioru liczb pierwszych.

Pomimo tego, że będziemy używać praktycznie tylko dwóch metod dowodzenia twierdzeń,
warto wiedzieć, że istnieje ich sporo, np.:

dowód wprost,
dowód nie wprost,
dowód kombinatoryczny,
dowód indukcyjny,
dowód geometryczny.

W tym materiale zajmiemy się najbardziej popularny rodzajem dowodu – dowodem wprost.

Dowodząc twierdzenie, zapisane w postaci implikacji, metodą wprost przyjmujemy

wszystkie założenia (czyli poprzednik implikacji jest prawdziwy) i rozumujemy do momentu
gdy stwierdzimy, że teza jest poprawna (następnik implikacji jest prawdziwy).

Zapamiętaj: Sprawdzenie prawdziwości twierdzenia w kilku konkretnych przypadkach

(np. dla konkretnych liczb) nie stanowi dowodu. Twierdzenie uważamy za udowodnione
jeśli całe rozumowanie zostało przeprowadzone na symbolach ogólnych.

Przykład 1

Wykażemy, że różnica kwadratów dwóch kolejnych liczb parzystych naturalnych

dodatnich jest liczbą podzielną przez 4.
 Rozwiązanie

Założenie: a i b to dwie liczby naturalne dodatnie parzyste (przy czy możemy założyć,
żeb jest większą z tych liczb).
Teza: 4 b − a .
2 2

Dowód:

Jeśli a jest liczbą naturalną parzystą, to kolejną liczbą parzystą jest a + 2.

Wówczas różnicę kwadratów tych liczb możemy zapisać:

a
( + 2) −
2
a2
= a
2
a
+4 +4− a
2
a a
= 4 + 4 = 4( + 1) = 4 ,k
gdzie k jest liczbą naturalną.
Tak więc różnica kwadratów dwóch kolejnych liczb parzystych jest wielokrotnością
liczby 4, czyli jest podzielna przez 4.

c.n.d. (co należało dowieść)

Poniższy przykład dotyczy wykorzystania znanych już twierdzeń do udowodnienia nowego

twierdzenia.

Przykład 2

ABCD niebędący równoległobokiem. Punkty M , N są

Dany jest czworokąt wypukły
odpowiednio środkami boków AB i CD. Punkty P , Q są odpowiednio środkami
przekątnych AC i BD. Uzasadnij, że MQ ∥ PN .

Rozwiązanie
Założenie: CzworokątABCD jest wypukły; czworokąt ABCD nie jest
równoległobokiem; |DN | = |NC |; |AM | = |MB|; |AP | = |PC |; |DQ| = |QB|.

Teza: MQ ∥ PN .

Dowód:

ACD twierdzenia o odcinku łączącym środki boków

Z zastosowania do trójkąta
w trójkącie mamy: PN ∥ AD.
Z zastosowania tego samego twierdzenia do trójkąta ABD mamy: MQ ∥ AD.

Stąd: PN ∥ MQ.

c.n.d.

Uwaga 1

Założenie, że czworokąt ABCD nie jest równoległobokiem, jest tutaj bardzo ważne.
Poniżej w aplecie możemy zmieniać położenie wierzchołków czworokąta i zobaczyć, co
się dzieje z badanymi odcinkami, gdy ABCD„staje się” równoległobokiem.
 Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DuZumfDTX

Powyżej celowo nie pokazano „pełnego” równoległoboku. Do jakiego wzajemnego

położenia dążą nasze badane odcinki, gdy czworokąt „dąży” do równoległoboku?

Odpowiedź: Do położenia na jednej prostej.

Uwaga 2

Na rysunku pomocniczym nasze rozważane odcinki zostały zmierzone. Jak – pod

wpływem tej obserwacji – można rozszerzyć nasze twierdzenie?

Odpowiedź: Można zapisać tezę w postaci: Uzasadnij, że odcinki MQ i PN są

równoległe i równe.

A tutaj mamy przykład dowodu, w którym na początku wykorzystujemy dobrze znane fakty
matematyczne.

Przykład 3

Udowodnimy, że dla każdej liczby rzeczywistej x i każdej liczby rzeczywistej y prawdziwa

jest nierówność:

x(x − 1) + y(y − 1) ⩾ xy − 1.
Rozwiązanie:

Założenie: x i y to liczby rzeczywiste.

Teza: x(x − 1) + y(y − 1) ⩾ xy − 1.
 Dowód:

Na początku dowodu prawdopodobnie wiele osób stwierdzi, że nie wiadomo, jak

skorzystać z założenia; nie widzimy żadnej zależności pomiędzy x i y, którą moglibyśmy
zacząć przekształcać, aby dojść do tezy. W takiej sytuacji dobrze jest skorzystać z jakichś
zależności, o których wiemy, że są na pewno prawdziwe. W tym przypadku niech to będą
następujące zależności:

(x − 1)
2
⩾ 0, (y − 1) ⩾ 0, (x − y) ⩾ 0.
2 2

Dlaczego właśnie te? Między innymi dlatego, że w tezie występują m.in. jednomiany x2 ,
y2 i xy, a te łatwo jest znaleźć w przytoczonych zależnościach.
Dalej posłużmy się zapisanymi nierównościami i dodajmy je stronami. Otrzymujemy
nierówność: (x − 1)2 + (y − 1)2 + (x − y)2 ⩾
0, a po rozwinięciu:
x2 − 2x + 1 + y2 − 2y + 1 + x2 − 2xy + y2 ⩾ 0, zaś po redukcji wyrazów podobnych
i uproszczeniu: x2 − x + y2 − y − xy + 1 ⩾ 0, co prowadzi nas do tezy:

x(x − 1) + y(y − 1) ⩾ xy − 1
c.n.d.

I jeszcze jeden przykład twierdzenia, w dowodzie którego wygodnie jest wykorzystać znane
fakty, które jednak nie dla wszystkich są być może oczywiste, a więc warto je najpierw
wykazać.

Przykład 4

Udowodnimy, że dla każdych dwóch liczb rzeczywistych dodatnich x, y prawdziwa jest

(x+1)x (y+1)y
nierówność + > 2.
y x

Rozwiązanie

Założenie: x i y to liczby rzeczywiste.

(x+1)x (y+1)y
Teza: + > 2.
y x

Dowód:

I znowu na początku dowodu prawdopodobnie wiele osób stwierdzi, że nie wiadomo, jak
skorzystać z założenia; nie widzimy żadnej zależności pomiędzy x i y, którą moglibyśmy
zacząć przekształcać, aby dojść do tezy.

Skorzystamy z dwóch zależności.

Pierwsza jest następująca: dla dowolnych liczb rzeczywistych x i y prawdziwa jest
nierówność x2 + y2 ⩾
2xy. Uzasadnienie: x2 + y2 = (x − y) + 2xy
2
2xy. ⩾
Druga jest następująca: Jeżeli x i y są liczbami dodatnimi, to
x3 +y3 > 0. Uzasadnienie:
xy
Sześcian liczby dodatniej jest dodatni, suma liczb dodatnich jest dodatnia, iloczyn liczb
dodatnich jest dodatni, iloraz liczb dodatnich jest dodatni.

Przekształcamy lewą stronę naszej tezy:

x
( +1) x y
( +1) y x
( +1) x2 y
( +1) y2 x
( +1) x2 +(y+1)y2
L= y +
x =
xy +
xy =
xy =

=
x3 +y3 +x2 +y2 =
x3 +y3 +
x2 +y2 .
xy xy xy
Wyrażenie, które otrzymaliśmy możemy oszacować uwzględniając przyjęte na początku
dowodu własności:

L ⩾ x xy
+y xy x3 +y3
3 3
2
+ xy = xy + 2.

Stąd mamy: L > 2.

c.n.d.

Przykład 5

Czasami, aby udowodnić jakąś zależność, wystarczy po prostu przekształcać dane

wyrażenie. Posługując się tą metodą uzasadnimy, że jeżeli a ≠ b, a ≠ c, b ≠ c i a + b = 2c
, to
a b
a−c +
b−c = 2.
Rozwiązanie

Założenie: a ≠ b, a ≠ c, b ≠ c i a + b = 2c .
Teza:
a b = 2.
a−c + b−c
Dowód:

Z zależności a + b = 2c wyznaczamy b: (b = 2c − a), podstawiamy do wyrażenia

stanowiącego tezę i przekształcamy wyrażenie po lewej stronie znaku równości:

a b a c a
2 − a c a
2 − a−2c+a a c
2( − )
a−c + b−c = a−c + 2c−a−c = a−c − a c
−
= a−c = a−c = 2.

Uproszczenia ułamka mogliśmy dokonać, ponieważ z założenia mamy a ≠ c, a więc

wyrażenie, przez które upraszczamy ma wartość różną od zera.
 c.n.d.

Słownik
dowód twierdzenia

wykazanie, że pewne zdanie jest prawdziwe; każdy krok dowodu musi jasno wynikać
z poprzednich lub być przyjętym aksjomatem

dowód wprost

polega na przyjęciu założeń i bezpośrednim wykazaniu tezy

aksjomat

fakt matematyczny, którego prawdziwość jest ogólnie znana, przyjmowany bez dowodu
Prezentacja mul medialna

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższą prezentacją mul medialną. Zwróć uwagę na precyzyjne zapisy, jakie
pojawiają się w dowodzie twierdzenia.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D7ltJRDcI

Polecenie 2

Czego ważnego nauczyłaś/nauczyłeś się z tej prezentacji?

Wypisz trzy najważniejsze spostrzeżenia.
Polecenie 3

Wzorując się na precyzyjnych zapisach zaobserwowanych w prezentacji, rozwiąż poniższe

zadanie.

Na rysunku przedstawiono trapez ABCD i trójkąt AFD. Punkt E leży w połowie odcinka
BC. Uzasadnij, że pole trapezu ABCD i pole trójkąta AFD są równe.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ramiona kąta o mierze α są styczne do okręgu. Jaką miarę ma kąt β?

a. Zapisz treść tego zadania w postaci twierdzenia.

b. Udowodnij zapisane twierdzenie.

Ćwiczenie 2 輸

Udowodnij, że liczba 750 − 749 − 2 ⋅ 748 jest wielokrotnością liczy 40. Uuzpełnij, przeciagając
odpowiednie wyrażenia.

Założenie:

Teza: , gdzie – liczba naturalna

Dowód: , gdzie

c.n.d.

k = 748 750 − 749 − 2 ⋅ 748 = 748 ⋅ (49 − 7 − 2) = 40k m = 40k

m = 750 − 749 − 2 ⋅ 748 k

Ćwiczenie 3 輸

Dane jest twierdzenie:

Dla każdej liczby naturalnej k liczba k6 − 2k4 + k2 jest podzielna przez 36.
Poniżej widzisz kilka zapisów, które należy ustawić w odpowiedniej kolejności, aby otrzymać
dowód twierdzenia.

2
k4 − 2k2 + 1 = (k2 − 1) 

k6 − 2k4 + k2 = (6p)
2


k jest liczbą naturalną. 

k2 (k4 − 2k2 + 1) = (k(k − 1)(k + 1))2 

36 k6 − 2k4 + k2 

Iloczyn trzech kolejnych liczb naturalnych jest podzielny przez 6. 

c.n.d. 

k6 − 2k4 + k2 = 36m, gdzie m jest liczbą naturalną 

k(k − 1)(k + 1) = 6p, gdzie p jest liczbą naturalną. 

k6 − 2k4 + k2 = k2 (k4 − 2k2 + 1) 

k2 − 2k4 + k2 = 36p2 
Ćwiczenie 4 醙
P R
Dane są dwa okręgi o środkach w punktach odpowiednio i , styczne zewnętrznie
C AB
w punkcie . Prosta jest styczna do obu okręgów odpowiednio w punktach i oraz A B
∢APC α ∢ABC β
| |= i| α
| = . Wykaż, że = 180° − 2 . β
1. Sporządź rysunek pomocniczy, czytając uważnie tekst zadania i przyjmując oznaczenia na
rysunku, jak w zadaniu.
2. Zapisz założenie i tezę.
3. Uzupełnij poniższy dowód.

Promień poprowadzony do punktu styczności jest do tej stycznej prostopadły, zatem

|∢CBR| = .
Trójkąt CBR jest równoramienny, więc |∢BCR| = .

Suma kątów trójkąta jest równa , więc w trójkącie BCR:

|∢CRB| + 2 ⋅ (90° − β) = .

|∢CRB| = 180° − 2 ⋅ (90° − β) = .

Suma kątów w czworokącie APRB jest równa ,

więc 90° + α + 2β + 90° = .

Stąd α = .

360° 360° 180° − 2 β 90° − β 180° 180° 180° − 180° + 2 β = 2β

90° − β
Ćwiczenie 5 醙

W trójkącieABC poprowadzono dwusieczne kątów A i B. Dwusieczne te przecinają się

w punkcie P . Uzasadnij, że kąt APB jest rozwarty.

Uzupełnij poniższy dowód:

Założenie: ∢PAC = ∢BAP , ∢CBP = ∢PBA.

Teza: ∢APB > 90°.

Dowód:

Oznaczamy odpowiednio kąty przy wierzchołkach A, B, C przez α, β, γ , zaś ∢APB jako δ.

Dla trójkąta ABC mamy: α + β + γ = ,

zaś dla trójkąta ABP : = 180°.
Stąd: δ = 180°− .

Ponieważ
a+ β < (z sumy kątów wewnętrznych w trójkącie ), więc
2 2
δ> .
 180°
a +
β + δ ( a2 +
β) 90° ABC 90°
2 2 2

Ćwiczenie 6 醙

Udowodnij twierdzenie:

Jeżeli (a 2
+ b )(c
2 2
+ d ) = (ac + bd) , to ad = bc.
2 2

Ćwiczenie 7 難
abk k
Niech , , będą liczbami całkowitymi oraz ≠ 0. Jeżeli liczby + oraz ⋅ są podzielne a b a b
k a b k
przez , to liczba 3 − 3 też jest podzielna przez . Zaznacz wszystkie poprawne odpowiedzi,
a następnie udowodnij podane stwierdzenie.

 Założenie: Liczba a 3
− b 3
k
jest podzielna przez .

 Teza: Liczba a3
− b3
jest podzielna przez . k

 Teza: Liczby , ,a b k są całkowite i k ≠ 0; liczby a + b oraz a ⋅ b są podzielne przez k.

Założenie: Liczby , , a b k są całkowite i k ≠ 0; liczby a + b oraz a ⋅ b są podzielne


przez . k
Ćwiczenie 8 難

A teraz zadanie przypominające trochę pewne znane twierdzenie, które już znasz ...

Na bokach trójkąta prostokątnego zbudowano trójkąty równoboczne. Wykaż, że pole figury

zbudowanej na przeciwprostokątnej jest równe sumie pól figur zbudowanych na
przyprostokątnych.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Rybak

Przedmiot: Matematyka

Temat: Podstawowe metody dowodzenia twierdzeń – dowód wprost

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum ogólnokształcące, technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:

I. Liczby rzeczywiste.
Zakres podstawowy. Uczeń:
2) przeprowadza proste dowody dotyczące podzielności liczb całkowitych i reszt
z dzielenia nie trudniejsze niż:
a) dowód podzielności przez 24 iloczynu czterech kolejnych liczb naturalnych,
b) dowód własności: jeśli liczba przy dzieleniu przez 5 daje resztę 3, to jej trzecia potęga
przy dzieleniu przez 5 daje resztę 2;

II. Wyrażenia algebraiczne.

Zakres podstawowy. Uczeń:
2 2 3 3
1) stosuje wzory skróconego mnożenia na: (a + b) , (a − b) , a2 − b2 , (a + b) , (a − b) ,
a3 − b3 , an − bn .

VIII. Planimetria.
Zakres podstawowy. Uczeń:
12) przeprowadza dowody geometryczne.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne.

Cele operacyjne:

Uczeń:

rozpoznaje różne metody dowodzenia twierdzeń

buduje algorytm przeprowadzania dowodu metodą wprost;
 analizuje i uzupełnia dowody;
dowodzi twierdzenia metodą wprost.

Strategie nauczania:

konstruktywizm.

Metody i techniki nauczania:

metoda tekstu przewodniego

dyskusja
burza mózgów

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

zasoby multimedialne zawarte w e materiale;

tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel przedstawia uczniom temat, wskazuje cele zajęć oraz ustala z nimi kryteria
sukcesu.
2. Uczniowie metodą burzy mózgów wymieniaja znane im twierdzenia i sposoby ich
dowodzenia.

Faza realizacyjna:

1. Uczniowie wspólnie zapoznają się z materiałem z sekcji „Przeczytaj”. Czynią to

partiami: zwracają uwagę na wymienione metody dowodzenia twierdzeń (nauczyciel
może je krótko omówić lub podać przykłady stosowania, np. dowód geometryczny
twierdzenia Pitagorasa).
2. Nauczyciel wyjaśnia, na czym polega dowód wprost.
3. Uczniowie indywidualnie analizują przykłady 1, 2 i 3. Zadają pytania o elementy
niezrozumiałe. Nauczyciel udziela wyjaśnień lub inni uczniowie wyjaśniają kolegom ich
wątpliwości.
4. Uczniowie wspólnie analizują przykłady 4 i 5.
5. Uczniowie oglądają prezentację multimedialną i wykonują wspólnie Polecenie 2 i 3.
6. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenia 1.-4. z sekcji „Sprawdź się”. W drodze
dyskusji omawiają swoje wyniki i razem z nauczycielem wyjaśniają trudności.
 7. Uczniowie wspólnie wykonują ćwiczenie 8.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel zadaje uczniom pytania: Co było w lekcji trudne? Co było w lekcji

interesujące? Co chcielibyście zmienić, gdyby lekcja miała być przeprowadzona jeszcze
raz? Jeszcze raz krótko odnosi się do elementów wskazanych jako trudne, komentuje
propozycje zmian w lekcji.
2. Uczniowie krótko podsumowują swoje osiągnięcia, rozwijając zdanie: Na dzisiejszych
zajęciach nauczyłam/-em się …

Praca domowa:

1. Uczniowie wykonują ćwiczenia 5 - 7 z sekcji „Sprawdź się”.

2. Uczniowie mają też za zadanie zebrać informacje o dowodzeniu twierdzeń metodą nie
wprost.

Materiały pomocnicze:

Zastosowanie wzorów skróconego mnożenia w dowodzeniu twierdzeń

Dowodzenie twierdzeń związanych z liczbami rzeczywistymi

Wskazówki metodyczne:

Prezentacja multimedialna może być też wykorzystana w sposób następujący: najpierw

uczniowie dowodzą twierdzenia występujące w prezentacji, zapisują dowody według
swojego poczucia poprawności i pełności, a następnie oglądają slajdy i uzupełniają swoje
zapisy, jeśli zachodzi potrzeba.

Prezentacja multimedialna może też być wykorzystana podczas dowolnej lekcji dotyczącej
przeprowadzania dowodów geometrycznych.