UOK 894.

361
Т 18

Tagan А.
Т 18 Serwi gelin. — А.: Turkmen dowlet ne§iryat gullugy, 2014.

Eserleri yurdumyzyn gaklerinden da§arda hem belli tiirkm en ya-

zyjySy Atajan Taganyn okyjylaryn soygiisini gazanan ozalky eserlerindaki
yaly elinizdaki «Serwi gelin» atly kitabyna giryan romandyr powestlerinin-
-de ba§ tem asy W atana, ene topraga soygi, ojaga guwang, il-giine tag-
zym edyan adamlara horm at goymak temasydyr. Ynsan durmu§ynyn
gylijyrymly wakalaryndan alnyp, inge ussatlyk bilen geper edebiyata girizi-
len ya§ulularymyzyn, parasatly enelerimizin, kalbynda yag§ylyga hormat
goyup, yamanlyga yowuz darayan m ert yigitlerimizin, ytiregi yuka, wepaly
gelin-gyzlarymyzyn nusga alarlyk ke§plerinin okyjylaryn gowniinden tur-
jakdygyna ynanyarys.

TDKP № 138, 2014 KBK 84 Tiir. 7

© A. Tagan, 2014.
 tJSSATLYK YOLUNYN ADIMLERI

• . 1\ < ycl ifjon yazyjynyn doredijiligi b a ra d a soz agm ak

i it iI'll, ybne ofia b ah a b erm ek w elin oran getin. § o n u n iiginem
1 1.il i kbpiiii gbw niin d en turjakdygyna siibhesiz y n an y an
I»11 1 yazm aklyk tab§yrylanda, tab.syrygyn horm atly
i>i 1\ \ .i iKiijiinsomem, ongakly b e g e n ip durm adym . Sebabi
*•**«' 1........ <-1<■ in *Ii aw lorym hazirkizam an tiirkm en edebiyatynyn in
at In ukyjylaryn uly sarpa goyyan yazyjysy hasaplayanlygym
i a . i\ 1. и Ivi y zal ba§ga. O n u n d o re d e n eserleri h ak y n d a diirli
i ii i ii.ii r -.yii, kins iisk'ri, dissertasiyayazyldy. In esasy-da A tajan
i иi in и i -' ill’ll bniada kbp dilde gap bolan 60-a golay ylm y i§lerin,
.'I b i d 1* iw lorlarynyn bim agesini bziim inem tanayanlygym ,
i "i mi iv' 1 1<1у11 da yazan iijle n n d e n h a b arly b o la n y m iig in g a y y b a n a
щи i|n\ 1\ у liem -de olaryn d in e tiirkm en edeb iy aty dal-de,
111 i mli'lily.ily liilrii diiypli gyzyklanyan diirli m illetiii w ekilleri
luiliiiiikkii v 1v ‘Ь il awtoilaryii di ne birnagesinin ad y n y §u y e rd e getir-
........... \ l . I.и . iyn yazyjy Iniknuindaki derejesini aydynla§dyrar
и yiI. ' "и I 'mi \ a I'diinv.ily iiu.liliilyiiyii ylmy iijgarleri,m illi edebiyatlar
l»>\ и I l■ \ . 1 Iiiiii.и men .ilyi) 1 K azbek Sultanow, Sw etlana
м. i пне не 1 . . drill lankylgylar Lew Anninskiy, Pawel
b ivv, у .......... Hiil.il .^amijiyew, Saylaw M yradow , Zoya

\ I'yiinlyyew, w engei edebi syngysy Islay Zoltan, giindogar§ynas

I и "к ' I \ I dlnn iw
i'I ' i■.i I и , i , | \ n \ и im'i leii b arad a y o k ary b a h a ly d e rn e w
i iliinnii i n . il и i,l, . i i l .in n. 11, ii <l<i gap edilm eg i-d eild e§ im izin d in e
(ill П mill di dal, I i ip yi’i de de yazyjy h o k m iin d e sy lan y an d y g y n d an
liab.и hei y.n
............... I \ I\ l a i a p y n d a n kuysegli a w to rd y g y n y tassy k lay a n
, • и. il i . \ . n | ■. i in ly mysal a y iiz le n m e k isleyarin. N o w ellistik a
1 h b k mi i n d e G e rm a n iy a n y n B erlin § ah erin d e
agijam ynyn» gegirilm egi tiirkm en edebiyatynyn
ynr t da am a la a§an ilkinji aw to rly k gara ow riildi.
Onun «Keseki» romanyny Da§kendin diinya edebiyatynyn saylantgy
eserlerini gap edyan «Jahon adabiyoty» zurnaly 2012-nji yyldaky
ba§ sanynda ozbek okyjylaryna yetirdi. Ba§ga yurdun ddwiirleyin
ne§irinin tiirkmen edebiyatynyn uly eserini tutu§lygyna gap etmegi-
-de ilkinji gezekdir. Su mysallaryn ozi-de tiirkmen edebiyatynda diinya
edebiyaty derejesindaki eserlerin doreyandigine §ayatlyk edyar.
Atajan Tagan hazirki ussatlyk derejesine ansatlyk bilen yetmedi.
Onun kamillige eltyan agyr yoly nahili gegendigine oziimi bellibir
derejede belet hasap edyarin. Sebabi ol menin dowurde§im, Edebiyat
institutynda bile okan yolda§ym. Bizin ya§ tapawudymyzda ullakan
parh yok hem bolsa, men ony oziime halypa sayyaryn, eserlerinden
talim alan belli yazyjylarymyn arasynda onunam bardygyny bellasim
gelyar. Onun dartgynly kompozisiya gurmakda, tema saylamakda,
giikli sozlemler bilen agramly eser yazmakda ba§amygy, tekst asty
inge many bermekdaki ukyby, dogrudanam ussatlyk.
Eserlerine syn yazan edebiyat gy hiinarmenlerin ona oran yokary
baha bermeklerinde men gi§irilen ulaltma gormeyarin. Budape§tin
«Nepsabad§ag» gazetinde gap bolan wenger edebi tankytgysy Islay
Zoltanyn «Peri§de kanagatlylygy» diyen makalasynda tiirkmen
yazyjysynyn ussatlygyna bo§ sdzler bilen dal-de, ynandyryjylykly
yapy§algalara dayanyp, uly baha berilyar ya-da belli dramaturg
Bolot §am§yyewin «Gyrgyzystan madaniyaty» gazetinde gap bolan
«Durmu§ dowam edyar» diyen dernewinde yazyjynyn «Alysga
sapar»ady bilen gyrgyzdilindegykanhekayalaryygyndysynaberyan
bahasy seni hem begendiryar, hem buysandyryar. Ol A.Taganyn
eserlerinin durmu§ydygyny, dartgynlydygyny, gahrymanlarynyn
juda tany§dygyny, mahremdigini, hekayalarda ayryp ta§lar yaly
artykmag sozlemlerin yokdugyny nygtayar.
§ol babatda oz §ayat bolan bir wakama yiizlenmek isleyarin.
Yazyjynyn «Hasapla§yk pursady» powestini «Mig rasplaty»
ady bilen gap eden abrayly «galyn» ne§irlerin biri «Znamya»
zurnalynyn ba§ redaktory Grigoriy Baklanowyn awtoryn adyna
yollan telegrammasynda: «Redaksion topar powestinizin in sonky
abzasyny artykmag hasaplayany sebapli ony eserden ayyrmak
barada sizin razygylygynyza gara§yar» diyen sozler bardy. Elbetde,
uly yazyjynyn eden belligini awtor kabul etdi, yone §ojagaz waka-
-da, yagny «yowuz redaktor» hasaplanyan G. Baklanowyn powestden
dine bir abzasy ayyrmaly etmegi-de ilde§imizin oz eserlerine uly
jogapkargilik bilen gemelesyandigine giiwa gegmeyarmi?
 I I 1\ | ».Ily к derejesine yeten Atajan Taganyn tiirkmen ede-
lli 'I >ml,i ilkinji bolup doreden «Kyrk yylda yazylan kitap» diyen
иI• ии\ hem aktuallygyna, original pikir yoredi§ine gora oziine
1.1 I l|l i|i1 иl<'lik-essesinde: «Talanty ene dogurmayar. Ony irginsiz
I lulcn azap doredyar» diyen kesgitlemesi bar. Men beyle
i i *|illi-in.i duly go§ulmayaryn. Qiinki gije-giindiz i§lap otursanam,
1'bigs nkybyn bolmasa subutly eser yazyp bolmajagy belli zat
ill. i \ и Yiine Resul Gamzatow aytmy§layyn «depanden-dabanyna
nli i, 1,iиl.i suwalsanam, stol ba§ynda oturmasan eser doremez».
i mil ilayiiazardan Atajan Taganyn i§ennirligi barada birki soz
i, 1 у ч r hasaplayaryn. Onun Edebiyat institutynda bile okan
I il iiml,i'il,irynyn biri «Eger Atajan Tagan yaly her gun 15 sagatlap
i,'l ii.i ,\ iid.i olurmagy ba§arsam, men diinya belli bolardym» diyip
ili 1 , .n ( )l eser yazmak iigin sarp edyan hupbatly minutlaryny
i iy nii'vllsui lezzetinden has ileri tutyar. Wagtyna oran sarpa
•i * ,иis nyii netijesinde hem onun i§ stolunyn tahyllarynda 8
It mil к к ilabyn golyazmasy saklanyar. Gep mogberde dal, hilde.
i мим,i nilebi syngylarynberyan bahasyna hemba§ga dillere terjime
<|(>z (iniine tutsan, onun eserlennin hili-de yokary bolmaly.
|цу1< limn edebiyatda doly manyly geper eser dorese, ona kino
llllii..... nlminin derrew hyrydar gykyandygyny biz bilyaris. Atajan
Iin |. \ ii cserlerinden ya-da yazan ssenarilerinden 5 kinofilm
I Yazyjynyn eserlerine kino materialy babatda ilkinji tins
•" " n mmjhur «§iikiir bag§y» filmini doreden tanymal rezissyor
Иi•I 1 i lansurow boldy. Ol «Sazyn piri nirede?» diyen hekayadan
"H ili.mi.immaryfi gaydyp gelmegi» diyen filmin ssenarisini yazdy.
V' i , nv n «Ayylgang baharyn jybarly giini» powestinden doredilen
n 1 1' к» к inofilmine bolsa da§ary yurtlarda hem toma§a edildi.
' Im.lnir yazyjy Ata Atajanow A.Taganyn «Aglasy gelyan ak
Iin In i diymi psihologik powestinin golyazmasyny kemgiliklerini
In in Iи 11, , Hi galamlyokanyndanson: «MahribanAtda§! Bizeolary
и miyesser bolarmy, bolmazmy — Pelek i§i. Y5ne senin kyssa
am ili пи limnmesinin ahyrsony kino boljakdygyny men oniinden
ifiyan" dlymi yazgy edipdir. Ol §eyle-de bolupbaryar. Hutgegenyyl
in a Issyor Kerim Annanow §u saylanan eserlere giryan «Ogul»
Iиm . .I i in lynnga A. Taganyn ssenarisi esasynda geper film ddretdi.
'Hill',. Iiagan gutaryar» diyen ilkinji hekayalar yygyndysy
\ I.и|, ,i kyssagy hokmiinde §5hrat getirdi. Yygyndy bilen adybir
I" I i , I liiit ii onlarga dile terjime edildi, §olohow, Bondaryew,
Bykow, Kazakewig, Aytmatow, Rasputin, Dumbadze yaly tanymal
yazyjylaryn in gowy hekayalary yerle§dirilen abrayly yygynda
goijuldy. A. Tagan «Gara segekli arzan yaglyk ya-da her ayyn sonky
hepdesi» atly hekayasyna:
Toyy giinniin ertesi garran gelinler,
Hem ene, hem ata boldunyz bize.
Ata gorman ata bolan den-du§lar,
I§bu hekayamy bagy§ etdim size.
— diyen sozleri «gupba» edip alypdyr. Ady tutulan kitaba giryan
hekayalaryn bolsa hemmesi diyen yaly uru§ temasyndan. Olaryn
bary-da edebi dernewin gowy bahasyny aldy. (^iinki uly alym
Soltan§a Atanyyazowyn belley§i yaly: «Atajan Tagan ur§un ogly.
Ol ata gorman, ata bolanlardan». Hut §onun iiginem onun uru§
temasyndan yazan eserlerinin oz ayratyn yokary olgegi bar.
Atajan Taganyn doredijiliginde iins beraymeli yene bir §owlulyk
— onun eserleri elmydama hyrydarly. Hatda 265 000 nusga bilen
gap edilen «Jennet derwezesinin agary» diyen bir tomlugy-da, bizde
seyrek bolyan yagday — 60 000 nusga bilen tiirkmen okyjylaryna
hodiirlenen «Saragt galasy» romany-da dukanlarda yatmady.
Yazyjynyn tiirkmen, rus, wenger, ozbek, tajik, gyrgyz dillerinde
650 000 nusgada kitaplarynyn gap bolmagy onun eserleri bilen
gyzyklanylyandygyny gorkezyar.
Yazyjynyn tiirkmen edebiyatynyn oniinde bitiren yene bir
ayratyn hyzmatyny bellemesem, onun doredijiligi baradaky giirriin
doly bolmaz. Jek Londonyn «Martin Iden», Mopassanyn «Pyer bilen
Zan», Kamyunyn «Sayry», Fijeraldyn «Beyik Getsbi», Moyemin «Ay
bilen tenne», Erih Mariya Remarkyn «Giinbatar frontda iiytge§iklik
yok» romanlaryny, Turgenewin «Bahar bulaklary», Aytmatowyn
«Ak garni», «Diiyegoz» powestlerini, §uksinin «Ayly ag§amdaky
sohbet» hekayalar kitabyny, «Hemingueyin «Ret bol, yarag»
tragediyasy, Gulamyn «A§yk Da§palta» komediyasyny, Walentin
Rasputinin, Oktay Akbalyn, Musa Myradalyyewin, Ales Zukun, A§ot
Sagatelyanyn hekayalaryny terjime etmek bilen, A. Tagan tiirkmen
edebiyatynyn derejesinin ep-esli yokary galmagyna yardam etdi.
Ol terjimeler geljekki tiirkmen yazyjylary iigin gorelde hem ylham
mekdebi bolar. «Diinya klassykasynyn soziiri doly manysyndaky
nusgawy eserlerini terjime etmek bilen men tiirkmen edebiyatynyn
hazynasyna oz yazan eserlerimden has bahbitli go§ant go§andyryn»
diyip, A. Tagan giindeliginde belleyar. Oylanyp goryarin welin, oz
ilniediin abyrsyz gowriimli eserlerinin yanyndan §onga romany,
Iиiwi'sli, hekayany terjime eden ba§ga tiirkmen yazyjysy yok hem
l" ilciymasa.
O/.imin ilhalar eserlerinin iisti bilen Gojuk Mergen («Sallangak
Mini .мну»), Mammedowez palwan («Keseki»), Halkaman aga
I" Y.iliiyzlyk») yaly parasatly, watanperwer tiirkmen yasulularynyn,
I i,n|il<in eje, Ayparga, Mamur ene, Gyzdurdy ene yaly dana ene-
..... . yiireginde yamana yowuzlyk, ejize rehimdarlyk hyjuwyny
i|cili'iyan Atamerdan («Ogul»), Togtamy§ («Serwi gelin»), lukman
Ifigybekow («Lai peri§de») yaly ynsanperwer, mert yigitlerin, oz
il imyy, ojaga wepalylyk iigin §um ykbaly bilen darka§a giryan Serwi
I '.riwi gelin»), rehimdar Akmaral («Keseki») yaly edepli, adaty
Mil.imlardan ba§gagarak oylanmagy ba§aryan taze gahrymanlary
i 1iiiiyatymyza getirmegi Atajan Taganyn tiirkmen edebiyatynyn
' niiinde bitiren ayratyn hyzmatydyr. Hakyky geper kyssany owadan
m/,lerin toplumyndan dal-de, dine durmu§y wakalaryn, yat-
•1 galjak ynandyryjy detallaryn, dartgynly syuzetin komegi bi­
ll >ii doretmelidigini i§ yriziinde tekrarlandygy iigin bolsa biz ony
ii/iimize halypa tutunyarys. Onun gahrymanlarynyn hemmesi-de
и /ilne gekiji, halal, zahmetsoyer, sada, ahli milletler iiginem mahsus
.и1. mgylykly, nusga alarlyk hasiyetli mert adamlar. §onun iiginem
"l,n okyjyny oziine gekyar. Okyjy ol gahrymanlara gerek yerinde
nwielmek isleyar, miimkin bolan yerinde olardan ozi owrenyar,
nlnryn diinyasine giryar, olara hormat goyyar, olaryn ahlak terezisine
o/,li'ii hem miiniip, gdrkezyan netijesinden netije gykaryar. Diinya
iчIi ‘Iliyaty derejesindaki geper eserin esasy borjy, terbiyeleyjilik roly
Iи■ hut §ondan ybarat.
Eger-de mundan garyek asyr on birden yazmagyny goymadyk
l" ils,i, A. Tagan belki §ahyr hokmiinde-de tanymal bolardy. Birnage
i|, i i(|iilar yygyndysy gap bolup, sozlerine «A§gabadyn ag§amy», «Oyar
■и meni», «Seni gozleyan» yaly yorgiinli aydymlar doredileninden
mu, ol durky bilen proza gegdi. §ahyrgylygyny ykrar etmezliginin
ii'hiibini bolsa dine onun oziine a§a talapkarliginden gozlaymesek,
Ii,r.<|d-ha gorniip duran esas yok. Yogsam, elli ba§ yyl mundan ozal
\ ■i/,ylsa-da, henizem korpelerin dilinden dii§meyan «Aglama, gurjak»
\ , 1v (jo^gulary onun kamil §ahyrlygyndan habar beryar. Yone nemes
/mi iиilistinin: «Siz name iigin poeziyany ta§ladynyz? » diyen sowalyna
n|: «Tiirkmen edebiyatynyn derejesini a§ak dii§iirmek islemedim»
diyip, kigigowiinlilikbilenjogapberipdir.
 Atajan Taganyn ozbolu§ly eser doretmek iigin edyan aladasy
onat netije hem beryar: Mary, Saragt, Tejen, Kaka, Gokdepe yaly
yerlere aylanyp yygnan materiallarynyn netijesinde okyjynyn
soygiili eserine dwriilen «Saragt galasy» doran bolsa, Fransiya gidip,
«perenli yesir» Blokwilin garynda§laryny tapmagy «Keseki» taryhy
romanynyn ozbolu§ly eser bolup gykmagyna getirdi.
Tebigat tarapyndan berlen yazyjylygyn yiti duygurlygy,
adam hasiyetlerini ingelik bilen owrenmegi, olaryn igki diinyasini
ussatlyk bilen agmak ba§arnygy, okyjynyn islegini duymak ukyby
A. Taganyn Anar, Yuriy Polyakow, Ruslan Kireyew, Timur Pulatow,
Elgin, Anatoliy Kim, Mehmon Bahti yaly hazirki zamanyn agramly
kyssagylarynyn hataryna go§ulmagyna doly esas doredyar.
Zahmetsoyer yazyjy bizin teatr sungatymyzyn osmegi ugrunda
hem esli i§ etdi. Onun «Padymanyn tallary», «Soyginiii haky
iigin», «In owadan gyz», «Laleler name diyyarler?», «Gayynene»
yaly pyesalaryndan goylan spektakllar dine oziimizde dal, gon§y
yurtlarynam teatr sahnasyna gykdy. Onun «Keseki» romany esa-
synda Tiirkmenistanyn halk yazyjysy Gow§utgeldi Danatarowyn
yazan pyesasy indi on yyl gowrak wagt bari A§gabadyn Pu§kin
adyndaky rus dowlet teatrynyn sahnasyndan dii§man gelyar.
Atajan Tagan tiirkmen halkynyn bagtyyarlyk dowriinin
artykmaglyklaryny, hormatly Prezidentimizin yurdumyzyn ykdy-
sadyyetini, medeniyetini osdiirmekde bitiren hem bitiryan agirt
uly i§lerinin diiyp manysyny gin kopgiilige yaymak iigin publisist
hokmiinde hem kan i§ etdi. §ol babatda onun «Na§a gordaya
epoha» («Bizin buysangly zamanamyz»), «Dowiir hem doredijilik»,
«Dowletli dowran», «K6§gi-eywanly Watan» yaly gyky§laryny bel-
lemek isleyarin.
Dowre, taryha mynasyp eser doretmek, tiirkmen medeniyetini
has-da beygeltmek islegi, oz kesbinin oniindaki jogapkargilige hem
rayatlyk borjuna tebigy talantyn derejesindaki girksiz wepadarlygy,
yiti zehinini irginsiz zahmet bilen utga§dyryp bilmegi Atajan
Taganyn ady bilen ozbolu§ly kamil yazyjynyn doremegine esas
boldy.

Agageldi ALLANAZAROW
 —

KESEKI
Taryhy roman

E ser fran su z g o § u n y n y n k a p ra ly G u lib ef d e B lokw ilin «Tiirk-

m enlerdaki 14 aylyk yesirlik» h em o n u n y esir dii§en 1860-njy y y ld a ­
ky s5w e§e b a § d a n -a y a k g a tn a § a n se rb a z M u h a m m e t A ly al-H iisey-
ninin « Je n g i M erw » y a tla m a la ry e sa s y n d a yazyldy.

PE R E N L IY E SIR IN G O ZLEG IN D E

T iirkm enlerde yesirlikde bolan fransuz go§unynyn k ap ra­

ly Gulibef de Blokwilin yzyny yzarlap, 1989-njy yylyn de-
kabrynda Parize geldim . «W inon» m yhm anhanasynda ilkinji
(lu§u§ygym rus yazyjylarynyn eserlerin i fransuz diline gegi-
i ip, oziinin terjim egilik m ekdebini d o red en Lili D eni bilen
boldy. Saglyk-am anlyk sora§ylandan son, gartasyp u g ran ol
ayal mana: «Oz pow estinizde-de Blokwil h akda rom an yazm a-
ga m aterial tapyljak» diydi. Dogry, edebiyatyn ody bilen girip,
kiili bilen gykyp y o ren tejribeli ayalyn aydyanynyn jan y hem
yok daldi. (jmnki m aterialyn iginde gaynap, telim yyllap mag-
lum at yygnasanam , jiipiine dii§mese, §owly eser yazyp bol-
m ayandygyna oziim em §ayatdym. Ol yazyanyn ba§arnygyna
bagly i§. Buluglaryn durm u§yndan eser yazm ak iigin olaryn
arasynda telim gezek bolsam am , k esed en tapylan m aglum at-
lary ow rensem em , ahyry «bulug pow estine» d erek «Sallangak
m ukam y» diyen d u y p d en ba§ga eser doredendigim i yadym a
saldym . O iia garam azdan, Blokwilin w atanyna gelenim e gora,
bir y erd en «ug» tapm ak, bo§ gaytm azlyk isleyardim .
Alty giiniin dow am ynda Parizin kogelerine, m uzeylerine,
gegen asyryn ayaklaryndan habar beryan gonam gylyklaryna
aylandym . H aysydyr bir m azar da§ynyn yiiziinde «Blokowil»
diyen yazga g abat gelerin oytdiim . Terjim eginin aladasy bilen
gadym y Sorbonna uniw ersitetinin bay taryhly kitaphanasynyn
onlarga bukjasy doriilse-de, Blokwil hakda hig hili m aglum at
tapylm ady.
Biz T tirkm enistanda Blokwili haysydyr bir d erejed e su-
ratke§ bolupdyr diyip hem gaklayardyk. (^iinki onun galdy-
ryp giden suratlary bardy, taryhgylar §ekilleriii dow am yny
agtaryardylar. A kadem ik M yrat A nnanepesow yn §ol surat-
lar bilen gyzyklanyp, parizli karde§ine hat yazm agy-da yone
yere daldi. § o nun iiginem fransuz suratke§lerinin zyyaratgahi
hasaplanyan M on-M artere aylanam da, e§iklerine seretsen, di­
ne gegen asyry dal, ondanam has anyrrakky dowiirleri yatlad-
yan bolm agy-ga ahmal, suratke§lerin arasynda eli galam ly
Blokwil hem bar yaly bolup durdy. Bolsa-da, m en Parize sa-
parym yn in ahyrky giiniine genii Blokwil baradaky m aglum ata
sata§madym.
M oskw adan ugram ankam , rus yazyjylarynyn biri parizli
bir professor ayala hat gow §urm agy hayy§ edipdi. Oz i§im-a
bitm edi, tan§ym yn yum §uny beri bitireyin diyen pikir bilen
professoryn oyiine jan etdim .
Elen Anri ortaya§laryndaky ayal. Onun adam sy hem amerikaly
psiholog. Elenin ozi Sorbonna uniwersitetinde rus edebiyatyndan
(lers beryar. O nun rus dilini, rus, sowet edebiyatyny diiypli bilyan-
di(|ine akylyn hayran galyar. M en ona «Izwestiya» ne§iryatynda
n is dilinde gykan bir tomlugymy sowgat berdim.
O nun oyiinde, gay ba§ynyn peyrew i giirriininden son,
men Elene nam e m aksat bilen Parize gelendigim i, m aksady-
m a-da yetm an, ertir ird en M oskw a ugm alydygym y aytdym.
( )1 sowgat berlen kitabyn gatlaryny agy§dyryp otyrka, m enin
qahrym anym yn adyny ruslaryn yalny§ yazyandygyny, yagny
«Gulibef Blokwil» bolm an, «Kulibef Blokowil» bolm alydygyny
aytdy. §eyle hem ol m enin «yitigim den» ug tapm ak iigin rus
dilini gowy bilyan, belli fransuz taryhgysy W an R egem ortere
yiiz tutm ag y m aslahat berdi. Birdenem ol gapdalynda m iinder
bolup duran telefon gorkezijilerinin birini agdy-da:
— §u gorkezijide Blokwil diyen yekeje familiya b ar eken!
— diyip, yylgyrdy. — Belkem, ol senin gahrym anyn n eslinden
bolup gykar?
— H any m ende beyle bagt?! — di^up, m en Elenin yag§y
niyetine o niinden ynanm azgylyk etdim .
Elenin jan ed en telefony, ilki-ha b e n t boldy, sonam trub-
kany hig kim goterm edi. §eylelikde, m en ag§am ara janla§m agy
wadala§yp, professor bilen ho§la§dym.
Hig hili gaklama, gara§ylm adyk tap y n d a um yt baglam an
otyrkam, telefon jyrlady. Ja n ed en Elendi. O nun begenjinin
gagi yokdy.
— Edil ozi eken. M enin telefonda tap an adam ym Blok­
wilin yakyn garynda§y bolup gykdy. Ol oylan sagat altyda bize
oz oyiinde gara§yar.
Biz Elen bilen y en e bir sag atd an du§u§m agy wadala§dyk.
Parizlilerin in barly hem sypayylar gatlagynyn ya§ayan
yeri bolan 16-njy etrapgasy. Erlanzel kogesinin 14-nji jayy. Biz
§ol jayyn gapysyna gelenim izde, sagat alty bolm aga dort m inut
bardy. M en Blokwilin garynda§ynyn nahili adam dygyny gor-
m age how lugyardym , tizrak igerik girm esek, ol adam beyleki
gapydan gykyp g idayjek yaly bolup durdy. §onun iiginem m en
E len d en bosaga yetip, sag ad y n a sered en so n ayak gekm egi-
nin sebabini soradym.
— Bizde belle§ilen m o h letd en on gapyny kakm ak bol-
mayar. O nda-da, sypayylaryn ya§ayan yeri bolan §u etrap-
gada. Belkem, oy eyesinin yene bir-iki m inutlyk aladasy bar-
dyr. Belkem, belle§ilen w agtdan ozal gapyny kakyp, biz ony
gel§iksiz yagdayyn iistiinden elteris.
M en oziimizin iki-iig m inut dal, telim sagat wagtymyzynam
parhyna barm an, kop m ahal bari bitirilm egine gara§yp ya-
tan zerur i§imizi ta§lap, tany§-bili§ bilen bo§ w arsaky urup
yor§iimizi yatladym . W agt tyg§ytlam akda, her m inuta bigak
eserd en garam akda parizliler, has beterem doredijilik adam -
lary m eni h a ^ a n etdiler. Ilki «W inon» m yhm anhanasynyn
gapysynda du§u§anda terjim egi Lili Dini ayyn on ba§ine genii
bar bolan w agtynyn in sonky sagadyna genii «eyelenip» goy-
landygyny tekrarlam ak iigin, edilm eli i§leri m inutm a-m inut
belleyan depdergesiniii gatyny aganda-da m en gen galypdym .
M en bolsam dekabryn dokuzynda Parizden ga^Hmalydym.
«M oskw adan ugram azyiiyzdan bir hep d e ozal duydurylan
bolsa, sizi i§ tertipnam am a go§ardym».
A lhepus! Ba§aryp bolsa, gow y endik welin...
— H azir siz mafia sarp ed en on m inut w agtynyzy nireden
«ogurladynyz?» — diyip, m en hem Lila, edil ozleri yaly bolup,
sowal berdim .
— H er gu n kitap h an a sarp edyan iki yarym sagadym yn on
m inudyny kesm eli boldum — diyip, m a§ynyna tarap haydap
baryan ayal gara gyny bilen jogap gaytaryar.
Yene bir gezek alhepus!
W agtyn gadyryny bilm eyan, w agty nira sarp etjegini
bilm eyan adam iigin m enin giirriinini edyan hakykatym yalan
ya-da giilkiing bolup goriinm eli. Emma ynsan oziine olgelip
b erlen gaklije om riin h er m in u tyna sarp a goysa, adam yn
oz om riinde nageler i§ goparyp biljekdigine parizli ede-
biyatgylaryn arasyna dii§eiide goz oniine getirm ek kyn dal.
M egerem , Balzagyn, G yugonyn, M erim anin, M opassanyn,
M oem in bir adam yn galam ynyn astyndan gykm agy m iim kin
(Id I yaly bolup goriinyan tom luklary-da w agt tyg§ytlam agy
I>a$armagyn n etijesinde peyda bolandyr.
§ol zatlar b arad a oylanam son, Sorbonna uniw ersitetinin
her m inuty oran gym m atbahaly professorynyn Parizin bir
getinden ba§ga bir getine genii SSSR-den gelen gala tan§yny
yzyna tirkap, abyrsyz w agtyny yitirip yorm egi, m enin iigin
.ifjagyndan gykm asy kyn bergi bolmalydy.
G epin gerdi§ine gora aytsam, oyiine baryp gaydalym bari
<|egen iig-dort sagadyn dow am ynda pow estim bilen eyyam
lany§m aga yeti§en Elen hem m enin gozlegim bilen «zaher-
lenipdi». Ol onde d u ran du§u§yga m en d en b eter begenyardi.
— N ahili tasin du§u§yk bolar! Taryhy du§u§yk! — diyip,
IUen py§yrdady. — H azir biz taryhyn gapysyndan atlaris...
§ol m ahalam «taryhyn» gapysy agyldy. M en sagadym a
seretdim . H ayran galaymaly...
G apyny agan zandy oran dayaw, yone ya§ynyn koneli§megi
bilen az-kem gokii§ip ugran, uzyn boyly, ger§i tiinnerip
ba§lan gal sag adam «Zak Blokowil» diyip, tany§lyk berdi.
Ozal YUNESKO-da i§lan, hazirem 83 ya§ly bayry diplom at
Zak Blokowil §u m ahal horm atly dyng aly§da eken. Da§yndan
goraym age, ona 83 ya§ly diyer yaly daldi.
Ugegi kerpig diwar bilen dal-de, kitaplardan oriilen sii-
liin bilen saklanyan yaly gin i§ otagynda otyrys. Ya§yna ga-
ramazdan, akyly, any birjik-de iiytgem edik, oran sowatly Zak
Blokowil Turkm enistan hakda-da kan zat bilyar eken. Ol hatda
Garagum deryasynyn birinji nobatdakysynyn uzynlygyny, onun
inzenerinin adyna genii aydyp otyr. (Dogrusy, §olary-ha oziimem
anyk bilmeyardim.) Ol m enden Bayramaly §ypahanasy hakda,
ol §aherde M oskwanyn Uly teatryna m enzedilip (ma§galasy
Ваутата1а gelende igi gysmaz yaly), N ikolay paty§a tarapyn-
dan kigijik teatr gurlan bolm alydygyny aydyar. M en ol barada
hig zat bilm eyandigim i, e§itm andigim i boyun aldym.
Zak Blokowil gurriininin arasyny bolm an diyen yaly, jildi
gaty kone bir kitaby tek jed en alyp, stolun iistunde goydy. Elen
onun sozlerini tolgunm a bilen terjim e etm age ba§lady.
 ...Arhiwlerin, k itaphanalaryn yanm agy bilen, m egerem ,
bu kitap XIX asyrdaky ilkinji ne§irden galan y eke-tak kitap
bolsa gerek. 1866-njy yylda pap edilen. O zi-de bu Kulibefin oz
elinde saklan kitaby bolmaly...
Ol Blokwilin «Turkmenlerdaki 14 aylyk yesirlik» diyen giin-
deliginin ilkinji gezek fransuzpa pap bolan kitabydy. Kitabyn ba-
§ynda giir gara sakgally, inpeden uzyn, giindogarlylaryn harby
lybasyny geynen alagoz adamyn suraty bar. «Ine, bu hem menin
atamyn siiytde§ dogany Kulibefin portreti — diyip, Zak Blokowil
giirrun beryar. —Onun doly ady Zorz Anri Kulibef de Blokowil bol­
maly. 1832-nji yylda Normandiyada doglup, 1903-nji yylda Parizde
hem diinyaden otyar...» (Bu maglumat mana juda zerur gerekdi!)
123 yyl m undan ozal pap bolan kitaby w araklap otyrys.
Tekstin arasyndan surat yza surat pykyar. Gepen asyryn orta-
lary. T urkm en ayallary kepe giillap otyrlar. Taze dikilen gara
oyiin uznesine serenjam berilyar. Yene bir yerde diiya ^riik
urulyar. A dam lar iiy§up bag§y dinleyarler. Toy gidip dur,
uly gazanlardan naharyn b u g y goterilyar... Dine tek st dal,
suratlaryn ozleri hem tary h d an gym m atly m aglum at beryar...
M enin M oskw adan yazyp gaydan sow allarym a jogap
gaytaryan oy eyesi tiirkm enlerde yesirlikde bolan yakyn
garynda§ynyn dine harby hiinarli adam bolup, hip m ahal
surat pekm andigini, gundelikdaki suratlary bolsa onun oz
dii§iindiri§inin esasynda ba§ga bir suratke§ dostunyn pekendi-
gini aydyar. Bu hem gym m atly m aglum at...
— E ger-de m yhm an am an-esen yzyna gow§uraryn diyse,
m en bu kitaby bir-iki aylyk berip hem bilerdim — diyip, Elen
ya§ulynyn aydanlaryny ruspa gepiryar.
«G ojanyn oz goreji yaly edip saklap oturan gym m atly
kitabyny alyp gaytsam , sonam, popta bilen yzyna ibersem,
birdenem ol yitayse, bu pal sap adam m en hakda nahili pikir
eder!» §eyle oylanm a m eni kitaby alyp gaytm akdan yiiz don-
derm age m ejbur etdi.
M enin d ep d erim d e Blokwilin oziine, dowriine, dowiirde§-
lerine, syyasy, harby yagdaylara degi§li 26 sany sowal bardy.
(")•/.i hem taryh sahypasyna m enzap oturan Zak Blokowil ol
l.nyhy sow allaryn hem m esine diyen yaly, oziinden ba§ga hig
Кi in tapyp ba§arm ajak jogaplaryny gaytardy.
Ho§la§anymyzda m en oy eyesine yanym bilen alyp ba-
Mii 1861-nji yylyn noyabrynyn ayagynda yesirlikden bo§a-
dylanda, «agabeg» diyip atlandyran «hojayyny» M am m e-
dowez palw ana yadygarlik goyup gaydan oz go§a nilli peren
..ipangasynyn suratyny sow gat berdim . Asia gara§ylm adyk
■.owgada an k bolup tolgunan goja diplom at b eg en jin d en
yaha elyaglygyny gykarm aly boldy. (Go§a nilli p eren sapan-
i.asy Blokwilin dow iirde§i( goiiurly M am m edow ez palw anyn
licizir T iirkm enistanyn M ary etrabynyn «Hakykat» obasynda
y.iij.iyan nesillerin d en biri K akageldi Jum m iyew in oyiinde
Id i у hy yadygarlik hbkm iinde saklanyar.)
M en oziimi b ag ty giiwen awtor hasaplap, Elen aytmy§-
layyn, «taryhdan gykamson», Pariziii salkyn how asyndan dem
.ily[), gadym y коде bilen yenil basyp ugradym .

★★★

Seyit M u h a m m e t A ly a l-H iisey n i

M o lla n e p e s

Igi alagaranky kone kepbanin dow iik gapysy galarak

cigyldy-da, gosary gara tiiyli el ig i§ikde gaklaiija okarany
goydy. G apy yapylyp, y an ad an d an agylanson, §ol el yene ige-
i ik uzady. Agag tab ag y n g ap dalynda §apbat yaly zagara bilen
bir bolek diiyp sogan peyda boldy. §ol zatlar zyndanda oturan
yesirin giinortanky ow kady bolmaly.
H er g ezek ow katly tabak getirilip goylan badyna, burg-
da y atan kadilerin arasynda m ekan tu tan syganlaryn jyk-jygy
e§idilyar. Jan d arlary n ol gozgalanyny yesir n ah ar ysynyn
alynm agy bilen baglany§dyryar. §ol p u rsatd a keypi elhalrak
bolsa, «by eyesi» ayagyny gym yldadyar. Ayak gym yldanda
agyr gan d al yakym syz ses edyar. §onun bilenem gorkuzylan
syganlaryn jyk-jygy tap b a kesilyar.
Syganlar bu gezegem gozgalan tapdy. Emma zyndanyn
bow riinde iki ep len en kone at keganin iistiinde taga§yksyz
aybogda§ gurap oturan bendi jandarlara esli salym pasgel ber-
medi. Ol dyzynyn iistiindaki gaty da§ly ullakan d ep d eri gap-
dald a goydy-da, gapynyn y§yndan yagty dii§yan yerde du-
ran tabakdaky n ahara nazar aylap, u ludan dem aldy. «Jenap
kapral! Jen a p kapral! Bular yaly nahary sen itinem iym eyardi
ahyryn...» D ogrudanam , bir yyl m undan onki dowiir yatlansa,
kapral ol m ahallar beyle nahary aw tazysyna-da rowa gorm ez-
di. Ozi bolsa aklygy goztini gam a§dyryan gym m atbaha koynek
geyip, Parizin in ka§an restoranlarynda naharlanyardy, naha-
ry-da saylap, dannap buyuryardy. Bu gun w elin aristokrat-
lykdan bendilige owriilen kapral itinin iym ejek ow kadyna-da
sabyrsyzlyk bilen gara§yar. O nun zyndana zynlany bari tig ay
tow eregi w agt gegenem bolsa, gun yrm an diyen yaly, berilyan
§ol bir nahar. Yesir ol naharyn adyny-da bilyar —garwalar ona
«una§» d iyyarler. Yesirin «agabeg» diyip y iizlen y an esasy
hojayyny Eyem yrat gonrun m a§galasy-da §ondan iiytge§ik
owkat iyyane m enzem eyar. Sebabi kate-kate surat gekaym ese
ya-da d ep d erin e bir zatlar yazy§dyraymasa, yesirin dow iik yer-
leri berda§ly yylgyn §ahalary bilen berkidilen kone gapynyn
y§yndan da§aryk seredip oturm akdan gayry pi§esi hem yok.
Da§arda bir-birine oran golay dikilen iig sany gara by, tig oye-
de hyzm at edyan palgykdan yasalan beyik ojak goriinyar. §ol
ojagyn iistiindaki gara gazanda nam e bi§se iig oye-de, yesirin
zyndany — sam ankepba-de yetirilyar.
 1937-nji yylda M ary adyny alan, ona genii Merw ya-da
I langegen diylen §aherin demirgazygyndaky Gonur obasynda ye-
si i bolup oturan fransuza Blokwil diyilyar. O nun doly ady Zorz Anri
( lulibef de Blokwil. Ol Merwe go§unyn arasy bilen gelip, tiirkmen-
lere yesir diisen, gozup gelenlere-de, tiirkmene-de galym etmeyan,
kiimii§ renkli buyra sagy egnine dii§iip duran gen adam. Adyny
<‘silseler-de, heniz tiirkmenlerin yeke gezegem gormedik milletinin
wekili bolany sebaplimi ya-da ayalynkydan sahel kelte sagly bolany
iiginmi, gen yesirin giirriini kop yere yayrady. «Gonurda Perenden
<n'len yesir barmy§» diyip, e§iden e§itmedige e§itdirdi. §eylelikde,
Blokwil derrew «Perenli yesir» lakamyna-da eye boldy. Agyz-
.igyzdan yel alyp, onun oziininem, yakyn hossarlarynynam maly-
miilki diinya sygmayan baydygy hakda-da giirriin edilyardi. «Ony
IK'udilikden halas etm ek iigin garynda§lary miiii gulun bahasyny
bermage-de razymy§lar» diyen habaram kopiin gulagyna yetdi,
nebisjenlerin agzyny suwartdy. §onun iiginem Eyemyrat gonur oz
payyna diisen perenli yesiri uly bir hazyna hokmiinde goraglayar.
Ol Blokwili hossarlaryna satyp, bay bolmagyn arzuwynda. Eyemy­
rat bendinin ayagyndaky gara gulply gandalyn agaryny-da mydama
diyen yaly oz yanynda saklayar, agasy Mammedowez palwandan
ba§ga hig kime ynanmayar. Gandal, hatda Blokwil ayak yoluna gi-
dende-de topugyndan ayrylmayar.
Blokwil 1860-njy yylyn 3-nji oktyabrynda H angegenin
giinorta-g u n d o g ary n d a Sem endik yolunyn u g ru n d ak y Goju-
gyn bagynyn ilersinde ele dii§di. Ol haysy giin,haysy mahal,
hahili yagdayda, kim tarap y n d an yesir alnanyny yadyndan
gykarmayar. ^ o n e ol urlup-yenjilip, sahne edilm edigem bolsa,
§u giin aydan nagesidigini welin, anyk bilm eyar. Ol hepde,
ay hasabyny az-kem bulasdyrdy. Yogsam, noyabryii 12-sinde
Blokwilin yigrim i sekiz ya§y dolmaly. O nun gakyna gora, §u
giin ayyn dokuzy ya-da onudy. Belkem, on ikisidir. Belkem,
hu t §u giin o n u n yigrim i sekiz ya§y dolyandyr. D olanda nam e?
A ristokrat adam ol giini tur§y una§ hem ajy sogan bilen belle-
melimi? G egen noyabrda yigrim i yedisi d olanda nahili bolup-
dy! Sena deryasynyn kenaryndaky in gym m atbaha restoran-
da Blokwilin dost-yarlary, zyba zenanlar yygnanypdy. Yesir
ol dabarany yatlam agam islem eyar. Yigrimi yedi ya§y belle-
n en d e giilgiin §eraply zerli b u lgurlaryn synnyrdysy y anlanan
bolsa, yigrim i sekizinde onun ayagyndaky posly gandalyn
g o d ek §akyrdysy e§idilyar. U stesine-de, yigrim i sekiz ya§an
p erenlinin doglan giiniinin indiki senesine yetm ezligi-de ah-
mal. H er hili gara§ylm adyk w akanyn bolaym agy hem da§ dal.
O ny Eyem yrat g o n u rd an ogurlap, has gym m at satm agyn kiil-
-kiiliine dii§up yorenleriiiem sany kopelyar. §eyle yagdayda
nam a gara§san garasyberm eli.
...N aharyny iyip bolan kapral birden yriziini kiir§ertdi,
kebzesi gur§an yaly, eginlerini hereketlendirdi. §ondan so-
nam gapdalyndaky duw un-diiw iin bolup d uran agag siitiine
arkasyny yaplady-da, iig-dort gezek siiykendi. Caky, yesir gaty
kirlapdi ya-da u k u d an agylan bitm idir biireler «grinorta n a ­
haryny» edinm ek iigin gyrbylda§yp ba§lapdylar. Yesir sonky
g ezek adam §ekilli yuw nanynyn hagandygyny y atlajak boldy.
H ow urly b u g y ham yny koydiirip baryan yew ropa ham m am -
lary kayda galdy! Sen ony gaydyp gorerm ikan, jen ap kapral?
Ya-da bitin, sirkan bilen, bir gary§ gara kirin bilen yat iilkanin
gaynap d u ran gyzgyn gagesine dulanm aly bolarm ykan?
★★★

M u h a m m e t A gehi, H yw a tapyhgysy.

1860-njy yylyn 14-nji iyunynda yiiziine haybatly §irin hem

Giiniin kiimiis owiisyan §ekili gekilen onlarga tugy pasyrdadyp,
§azada Hem ze M iirzanin agyr go§uny Saragtyn sebitinde Tejen
deryasyndan gegdi.

* Merwe cozan go§unyn sany barada taryhgylar diirli-diirli maglumat

beryarler. Emma bizin pikirimizge, sowe§e ba§dan-ayak gatnasan hem wa-
kalary gyzgyny bilen yazyp beyan eden Seyit M uhammet Aly al-Hiisey-
niniii beryan maglumaty hakykata has golay bolsa gerek. Ol «Merw jeiii»
diyen giindeliginde §eyle yazyar: «Mukaddes kent bolan Ma§atdan §anyn
in golaylarynyn biri §ikabol Mu Ik gelip, go§unyn hem siilsadyn ba§yny jem-
ledi. O nun hut oz goz oniinden gegireni 21 miin serbaz bilen 33 top boldy».
 Bezelen ak atyn iistiinde o tu ran §azada H em ze M iirze
111*.mot Dowlanin yiizi agyrdy. Bolsa-da, ol galarak yylgyryp,
ч. и 1. 1yndaky atla yiizlendi:
Jen a p Blokwil, siz §u giinki senani yadynyzda berk
't.iklafi!..
M enem §ol h ak d a oylanyp gelyardim — diyip, Blok-
w 1, sazadanyn aydanyny yene bir g ezek tassyklayan yaly, onki
■ni Id n y n y n iistiin ib a§ atm ak bilen hem yetirdi. — Bu giin m iin
■i'Кг/, yiiz altm ysynjy yylyn iyun ayynyn on dordi!
Ol sizin hasabynyz bilen §eyle. Bizin hasabym yzdan
iki yriz yetmi§ yedi bolyar. O n p arh y yok. Barybir, siz, §u
i>>|naga gadam b asan ilkinji yew ropaly bolyanyz. §eyle dalmi,
|nnap?
Blokwil §azadanyn d en in d en gegm age m eyillenen atynyn
ivlawyny gekdi.
— Ilkinji yewropalydygyma-ha gtiwa gegip biljek dal, sizin
.ilyjonabynyz. Yone ilkinji fransuz bolaym agym welin ahmaldyr.
Hemze M iirze ba§ga soz diym edi. Oziini bu topraga ga-
i lit in basan ilkinji fransuz hasaplan Blokwil igini gepletdi. Ol
1 к men toprag y n d a basym gopm aly taryhy harasatyn diiyp
»4i«l)abi bilen yorite gyzyklanm asa-da, kop zatdan habarlydy.
N1. isddyn etegindaki Y akutgaladan agyr go§unyn ugraly bari
i |i •gen bir ay tow erek w agtyn dow am ynda iki adam yn ba§y ga-
lylsa, edilyan giirriin M erw yori§i hakdady. Blokwil ol syyasat
Iidkda agyr go§una onba§gy bolup gaydan horasan kethudala-
i у bilen ag y k jed ele girm ese-de, oz garay§ynyyanzydyardy. Ol
Iidijga y u rd u n ogly bolan y sebapli, iki tarapynam tersine ters,
•In i sane diirs diym ek isleyardi.
Hem ze M iirzanin tiirkm enlerin iistiine gozm agynyn diiyp
Iidlumasy alam angylyk bilen baglydy. Blokwil ol tutarygy hem
ilu sany d en daw agarin jed eli hasaplayardy. Sebabi olaryn
\ .ipy§algasy tiirkm enlerin H orasanyn dem irgazyk sebitlerine
■.ipawulgylyk etm ekleridi. Bu b ah an a esassyz daldi. Tiirk-
ini'iiler alam angylyga-da gykyardylar, H orasanyn obalaryny-
il.i l.alayardylar. Yone gar§yda§lar, §ol sanda horasanlylaryn
ozleri-de Saragta, M erwe, A hala halimi-§indi alam ana gykyar-
dylar, obalary-da talayardylar. Yone, H orasan syyasatynyn
anyrsynda ba§ga bir uly m aksat bardy. Ol hem alam an ba-
hanasy bilen M urgap yakasyndaky tiirkm enleri gutarnykly
baknalyga ow iirm ek ya-da Balha, Buhara, Hywa gagyp git-
m age m ejbur etm ek, §onun bilenem M erwi oz hasabyna
gegirm ekden ybaratdy.
Em m a y ag d ay a has diiypli g arasan, alam angylyk baha-
nasy uly dow let tu tu m y n a ba§lam aga esassyz yapy§algady.
1860-njy yyllara genii Eyranyn golastynda bolan Kawkazyn on
yedi §aherini, H yratda, O w ganystanda, B ulujystanda umm a-
syz m ogberdaki yerleri elinden gidirm egi N asreddine ynjalyk
berm eyardi. Ol her hili tutary g y yapy§alga edinip, gidirilen
baylyklaryn owezini dolmalydy. Kawkaza ya-da G iindogara
adim ursa, to p ugyna kakyljagyna goz yetiryan §a m aksadyny
an sat yol bilen am ala a§yrmakgydy. O niirti M erw synsa, Gok-
depani, tutu§ A haly dyza gokerm ek yenil dii§jekdi. §u giin-
ki alam angylyk hilesinin ertirki bahbidi §eyle owriim bilen
baglany§yklydy.
Blokwil beyle syyasatyn m anysyna dli§unyardi. H orasanyn
oz tarapyna gegirm age ym tylyan §ol yerlerinden O rsyet bilen
A ngliyanynam hantam adygyny bilyardi.
M a§atdan gaydylaly bari, serkerdeler tarapyndan her
adim de diyen yaly nygtalm agyna garam azdan, tiirkm en topra-
gynda gandoku§ligin bolm ajakdygyna Blokwil ynanm ayardy.
Ozi hem harby adam bolanson, otuz iig top bilen m unga siil-
sady alyp, tiikeniksiz harg-harajat gekip, olaryn sahrada se^hl
etm age gaytm andyklary perenli iigin aydyndy. §ol sebapli-de
ol bu yori§ ozi iigin gam gyn tam am lanar oydiip hem gorkyardy,
ba§a dii§jek how puii nam e bilen baglany§ykly boljakdygyny
goz online getirip bilm ese-de, yakym syz pursadyn golaylayan-
dygyny kalby syzyardy. Ol eyyam ayak basyp ba§lan bu top-
ragynda diiypden yat adam dy. Tiirkm enlerin gar§yda§lary
bilen dene§direniiide-de, kapral kesekidi. §onun iiginem ol
h er yeri-her yeri gyrm yzy gogan yapynyp yatanson, zagpyran
renke b iiren en sahranyn g abat gelen adim inde peyda bolay-
мI и |у ahtim al how p oniirti ony b u y e re getirenlerin dal-de, oz
i , .igyndan alar oydiip gaklayardy.
Holjagy e n te k nabelli zadyn hakykata gegm egi totan-
hi l<■ liaglydy. Blokwilin b u to p rag a nesibesinin gekm egi-de
ini.mlikdi. Ol Fransiyanyn T ahrandaky ilgihanasynda gulluk
■dy.in dostunyn yanyna gezelenje gelenson, §ol yerde i§e dur-
lyn-da aladasyny etdi. Em m a harby u g u rd an oz islayjek
• im larynyn hem m esi eyeli bolanson, ol yene Parize dolanm a-
•Is makul bildi. Yone Tahrandan ugrajak bolup yorka, 1860-njy
VIу ii mart ayynyn sonky giinleriniii birinde N asreddin oz
u ik ilin in iisti bilen ona gara§ylm adyk bir g en habar yetirdi.
blokwil tiirkm en to pragyna §aylanyan go§unyn arasy bilen
'iilm age gagyryldy.
I:ransuz kapraly gadym y M erw hakda, Buhara, Hywa,
i.iuiarkant hak d a kan zatlar okapdy, kop giirriin e§idipdi. Ol
<.midogary, taryha ornan §ol §aherleri oz gozi bilen gorm egin
wyndady. §onun liginem ol gakylygy giiniibirin kabul etdi.
Tiirkm enlerin gar§yda§laryna Blokwil yaly sowatly adam
iieiokdi. Ol go§unyn arasy bilen gidip, ayratyn tab§yrygy,
iиoil etm elidi. K apral M erw topragynyn degerli yerleriniii,
.. >gillerinin, suwary§ ulgam larynyn yagdayyny k arta gegir-
melidi, zeruryyetlik bolan m ahaly su rata almalydy.
O na yokary derejede beyle yumu§ bilen yiiz tutulm agynyn
H'hiibi bolsa topografiyadan ba§y gykyan Blokwilin yanynda
i/.den alyp gaydan, yer-yurtlaryn kartasyny gekm ek iigin
nl.inylyan zerur enjam laryn, m egerem , e n tek bu yerlerde
\ rkejesi-de yok surat alyan abzalyn bolm agydy.
Blokwil §ol esasy tab§yrykdan ba§ga-da, harby ekspedisi-
. .idci habargylyk borjuny-da berjay etm elidi, yori§in taze-
hklerini Yewropa yetirm elidi. Ol, ilki bilen-a, sowatly ofiserin
IПук ba§arayjak i§idi. Ikinjidenem , go§unyn herek eti yewro-
p.ily bir kesekinin d ilinden diinya yayradylsa, yalanam gyna
owriiljekdi.
Teklibi kabul ed en Blokwil oziinin atiyajy eld en berm eyan
.i<I•i yew ropalydygyny yiize gykardy.
 — Eger m en tiirkm enlere yesir du§aysem, siz m eni azat
cMmage kepil gegerm isiniz?
K apralyn M erw e gitm eginin §ertlerini ylala§m ak iigin ibe-
rilen wekil senrigini galarak yygryp, yansyly giiliimjiredi.
— Size g aty sowatly adam diyipdiler welin, jenap...
— M en size oziim in akyl-payhasym yn na derejededigini
seljerm ek iigin sowal berm andim . D ii§unm edik bolsanyz, so-
w alym y yene bir gezek gaytalam aga tayyn.
Pereiilinin kesir adam dygyna goz yetiren wekil tiz dillendi.
— Sowaly gaytalam agyn hajaty yok, jenap. Hig kim in y e­
sir dii§m ejekdigine, h atd a yeke serbazynam b u rnunyn gana-
m ajakdygyna biz kepil gegip bileris. M erwe yigrim i iki miin
serbaz bilen otuz iig top iberilyar ahyryn.
— M en to p u n sanyny ya-da giim m iirdisini dziim e kepil-
nam a hokm iinde kabul edip bilm en...
Tejen deryasyndan gegilensoiiam , §anyn w ekili bilen b o ­
lan giirriini yene bir g ezek yatlan Blokwil, hernigigem bolsa,
Fransiyanyn Tahrandaky ilgihanasynda resm i bellik hem etdi-
rip, dow let m ohiiri basylan kepilnam a alandygyny dtirs ha-
saplady.
Blokwil pala-gurra diiyrm egi bilen uyyanlardan daldi.
Em m a ol en te k bu yere gaytm ak hyyalynda-da yokka, Pariz-
de g o ren diiy§iini §u m ahala genii hem yadyndan gykaryp bi-
m eyardi. Gaytam , ol Parizden da§la§dygyga, §ol gorlen diiy§
hakykatda am ala a§jak yaly bolup duyulyardy. Ol diiy§i yag§a
yormay§y yaly, yam ana-da yorm ajak boldy. Yone kalbyn-
da inkis galdy. Blokwil diiy§iinde dii§niiksiz bir sebap bilen
A frikanyn toprag y n d a yeke diiyp-de gok ot getrem eyan bir
y u rd u n a dii§yar. Ol serhedi yok yalazy m eydany synlap yorka,
yerin asty n d an gykan yaly bolup, birtopar garayagyz ayal
peyda bolyar, ellerinde-de nayza menze§ yasam a yarag bar.
Blokwil olaryn ylym tarap y n d an kannibal diyen fransuz sozi
bilen atlandyrylyan adam etini tap sa ba§ga iym it gozlem eyan
w ag§ylardygyny derrew tanayar. Sebabi ol kanniballar barada
oran tasin hekayatlary kan okapdy. Garayagyz ayallaryn gylygy
gen dal. B irdenem olar Blokwilin iistiine hiijiim edyarler. Ol
gagm aga may, gizlenm age p en a tapm ayar. Uzyn ayak bolsa-
<Ia, kapral ol k elteb ed en ayyrhalardan gacyp gutulyp bilm eyar.
,Sar gara ayallar Blokwili iig atm anka tutup, onun gulaklaryny,
barm aklaryny gem irm age ba§layarlar. Ol indi adam iyijilerin
penjesinden sypm ajakdygyna akyl yetiryar hem §ol gykgyn-
syz, om riinden jyda dii§yan pursadynda-da, ar-nam ys barada
oylanyar, oziinin harby adam dygyny yatlap, w atan goragynyn
sowe§ m eydanynda m erg en du§m anyn atan o kundan w epat
I)olman, haysydyr bir adam iyyan hatynlaryn hap a di§lerinden
dbraysyz oljekdigine nam ys edyar...
Blokwil goren g en diiy§iini derrew ejesine aydypdy. Ene
duy§iin m azm unyny dinlande, genirgenm ese-de, ol w akadan
gaty kan w agt gegenson, ogly Tahrana gitm ekgi bolanda, §ol
kone w aka dolandy. Ol perzen d in in uzak yola dii§m egine
ayak depip garsy boldy, diiy§de goren w akasynyn hakyka-
l.a ow riilm eginin ahm aldygy bilen, ogluny gorkuzjak boldy.
Emma nesibe, takdyr diyilyan zadyn adam yn islegi bilen he-
reket etm eyani sebapli, en an in islegi am ala a§mady. Blokwil
adam iyyanlerin ^hirduna bolm asa-da, uzak Tahrana tarap
yola dii§di.
Diiy§e ayatda bolm ayan, bolm ajak zatlaryn hem giryan-
digini bilse-de, §ol ahw alat kapraly inkise giderdi, onde bir
howp b a r yaly bolup duyuldy. § o n u n iiginem ol tiirkm en
lopragyna ugralm azyndan ozal, y u rd u n §asy bilen kepilnam a
bagla§anyny yene bir g ezek dogry hasaplady. Diiy§e herki
zadyn giri§i yaly, d urm usda-da garasylm adyk w akanyn bo-
laym agy ahm aldy. U stesine-de, fransuz kapraly bu yalynly
topraga-da dii§erin diyip hig m ahalam gak etm andi. Bu-da
onun iigin gara§ylm adyk wakady...
★★★

Agyr gosunyn ba§yny gekip baryan bir kowgum atlydan

saylanan §azada H em ze M iirze jylawy gayra tarap d a goriinyan
alana tarap gekdi. Ozi yaly atlard an ara agm ak serkerdanin
bedew inin okjesini yenletdi. O nun art ayaklarynyn astyndan
atylyp gykyan yeniljek tozan tekiz m eydanda ozbolu§ly yz
galdyrdy.
O ndaki belen tlig e gykyp, zerur siilsady bilen siiy§iip
gelyan go§unyn d ep esin d en ser salm ak islan H em ze M iirze
gezerine tu ta n yenil ayak atynyn jylaw yny gekip, goggtm ini
gaytarjagam bolmady. Tom suii gazanynda gowrulyp, sypala
ow riilen b ah ard an galan nazik otlar at toynagynyn astynda bir
enayy §atyrdy doretdi. Ol ses bedew inin gezerine guwanyp,
etlek alkym yny titredip o tu ran serkerdanin gulagyna ho§ yak-
dy, keypini goterdi.
Badyny gow §atm anr §azadany bir dem de alanyn orkiijine
alyp gykan at eyesinin kalbyndakyny anyan yaly, yzyna owrtil-
di-de, guyrugyny oynadyp duruberdi. G iinortadan tiikeniksiz
goyun siiriisine m enzap siiy§iip gelyan siilsadyn oni goriinse-
-de, yzy gorunm eyardi. N em siz toprakdan goterilyan §or gaty-
§ykly gal tozan, tu ran y erin d en da§la§majak bolyan yaly, siilsa-
dyn listiinde, pessay b u lu d a m enzap, sallanyp durdy. Agyr
go§una d ep esin d en nazar aylan H em ze M iirze, g en galm ak-
danm y ya-da giiyjiine buysanm akdanm y, galaja yylgyryp, ba§
yaykady.
Zorz Blokwil ayratyn sarpa goyulyan adam hokm iinde,
kopleng, go§un yolba§gylarynyn golayynda bolyardy. Bu geze-
gem ol jan p en alar hem serkerda yakyn adam lar bilen birlikde
H em ze M iirzanin yzysiire b elen tligin iistiinde peyda boldy. Ol
§azadanyn hereketini gorensoii, sowal berm an du ru p bilmedi:
— Sizin alyjenabynyz, nam e beyle ba§ yaykadynyz-la? Bir
zatdan nagile boldunyzm y?
Q alarak yylgyran H em ze M iirze kalbyndakyny ya§yrja-
gam bolm ady:
— G ara giiniinde tap an y n y iyip, §oiia-da §iikiir edip otur-
m aly tiirkm enler b arad a oylandym , jenap.
Blokwil serkerda yen e bir sowal berm ekgi boldy. Emma
atlaryny sapjedip g elen dort sany adam yn belentlikde peyda
bolm agy berilm eli sowalyn oniine bow et boldy.
G elenlerden M ahm yt M iirze A§tiany bilen H asan Aly han
sertip iki bolekden ybarat H orasan go§unlarynyn ba§tutan-
larydy. O rta boyly, dykyz, pi§ge m urtly bolsa M iirze M am m et
Kowam ed-Dowledi. Tiirkm enler ona «Gara sertip» diyyardiler.
Ol tutu§ go§unyn siilsadynyn jogapkaridi. Gara sertip Hem ze
M iirzanin oziine in yakyn hasaplayan adamydy. Dordiinji atly
adaty serbazdy. A sakda-da ba§-alty sany serbaz durdy.
H em ze M iirze elindaki gam gynyn sapy bilen eyerin kii-
mii§ gayylan ga§yna kakyp goyberdi. §eyle h erek et bilen
onun «Hazir m en size bir zat aytmakgy. Uns berin!» diyyan-
digini go§un yolba§gylarynyn hem m esi bilyardi. M a§atdan gy-
kylany bari bile yorelen uzak yol, bile gegirilen w agt Blokwili
hem olaryn kop endiklerine dii§iinm age m ejbur edipdi. Ol
hem edil olaryn biri yaly bolup, serk erd anin aytjak habaryna
gara§dy. §ol m ahalam Blokwilin aty, ayagy yer tutm ayan yaly
bolup, tapyrdady. H em ze M iirze ona iinsem berm edi. Em ma
$azadanyn oniinde oziini aladagyl edip gorkezm age endik
ed en G ara sertip:
— A tyny oterak bakayypsyn oydyan, jen ap Blokwil? —
diydi.
Hiq: kim den gep alyp galm agy halam ayan, §eyle-de Gara
sertibin nam e iigin beyle diyeninin m anysyna dii§iinen kapral:
— §eyle yaly, jenap. O z-a bir y erd e d ek durasy gelen o k —
diydi. Birdenem ol jo g ap §azada erb et tasir edaym esin diyen
pikir bilen, horpiini birnem e peseltdi. — Hayw andyr-da, je ­
nap. Yogsam, d ek durm aly m ahaly depirjeklem ese-ha gowy
bolardy welin...
Gara sertip yene oziini gorkezm ek isledi:
— Diyenini etm ed ig in jylaw yny b erkrak tutsan, utarsyn.
Blokwil hem sertibin aylawly diyip aydan gepine oziininki
yalyrak jo g ap gaytardy:
— Ozi anm ayana jylaw yndan gekip dii§iindirjek bolm ak
ansat dii§esi yok-la.
H em ze M iirze a^Hjak sozleri ba§galara dal-de, dine G ara
sertibe degi§li yaly, o n u n yiiziine seredip gepledi:
— Bu gijani §u yerde gegirm eli bolar. Indi ta M erwe
yetilyanga, oniim izden akar suw gykjagy hem giim ana. Entek
deryadan da§la§mankak...
 G ara sertip §azadanyn soziini bolm ekdenem oziine bahbit
arady:
— Bo§ gaplaryn hem m esi eyyam suw dan dolduryldy,
m erhem etli §azada!
Sertibin pirimi pa§dy. Hemze Miirze sozi boliineni iigin ga-
harlanmady. Gaytam, ol sertibin aydanyny ba§ atyp makullady.
S erkerdanin adam lary gara§dyrybam , esasy aytjagy Tejen
deryasyndan da§la§ylmanka dii§lem ek m eselesi ekeni. Buyru-
gy kabul edip, her kim oz etm eli i§i bilen m e§gullanm aga git-
m ek iigin hazirlenip durka, u zakdan goriinyan iki sany gara
oye, ona yetip baryan goyun siiriisine tarap sered en Hem ze
Miirze:
— Bu giinki §amlyga tiirkm enin berre guzusynyn etini
iym egem nesibam izde bolayjak oydyan — diydi. — О siirini
goryanizm i?
Bu gezegem Gara sertip ozgelerden oniirtdi. Ol §azadany
«baygu§a» denem ekden gekinip, kone nakyldaky §ol sozi ya-
kym lyrak soz bilen gal§yryp aytdy:
— Lagynyn rysgaly agzyna gelermi§, m erhem etlim !
§azada, nam e iigindir, galaja yylgyryp goyberdi.
—Lagyn diyyanin kim bolar, sertip?
— Bu toprakda sizden gayry lagyn bolmaz!
Blokwil sertibin jogabyndan utandy. Ol yiiziini bir tarapa
sowdy: «Alhepus, adam laryn kasinin yiiziinin galyndygyny!
Erkek adam edil ozi yaly erkegi utanm an, yiiziine owiip dur.»
Sertipler, serhenler §azadanyn yzy bilen siirenlerinde,
Blokwil hem olardan galmady.
★★★

G apdaly gelgili go§a gara oye tarap m allaryny siiriip b ar­

yan arryk aksakgal bilen sekiz-dokuz ya§laryndaky oglanjyk-
dy. Ayagy gepekli, yiizi Giine yan an oglan, edil bilbil sayrayan
yaly, yakym ly sykylyk bilen bir heiii gaytalayardy. Uzyn boyly
goja bolsa gaganyn ow azyndan lezzet alyp, yiiziini a§ak salyp
baryardy.
 U zakdan g o rn en atlylara b ird en gozi kakly§an ya§uly
ayak gekdi-de, tayagyna soyendi. Ol Gow§ut han tarapyn-
dan garwa go§laryna yorite yollanan gaparlardan iiste agyr
how pun abanyandygyny e§idenem bolsa, gornen atlylary §ol
habaryn m anysydyr oytm edi. Sada gopan bir y u rd u n iistiine
go§un gekip geljek adam lar sen-m en yok, giindizin giini bey-
dip, zom pa peyda bolyandyr oydiip gaklamayardy. U stesine-
-de, oteggiler: «Gow§ut han H orasana jansyz gonderip, olaryn
M erwe hagan dokiiljekdiginin w agtyny om inden biljekmi§.
O turym ly ilaty, garw alary h ab ard ar etjekmi§» diyen yaly
giirriinem edyardiler. Segsen sany aksakgalyn M a§ada m asla-
hata gagyrylandygyndanam garw alaryn habary bardy. §ol
hem tiirkm enlerin kalbyna ginlik salyardy, olar bilen bolm aly
gakny§yk d ep ediler diyen um yt doredyardi. Goja gopan g o r­
nen atlylary ilkibada-ha Gow§ut hanyn gaparlarydyr oydiibem
gaklajak boldy. Em m a iki oyli garwa iigin onga gapar iberilm e-
jekdigi h ak d a oylanybam , onki pik irin d en el goterdi. Atlylar
birnem e golay g elen lerin d en son bolsa, goja oz gaklam asynyn
diiypden yalny§dygyny bilip galdy. G elyanlerin bu topragyn
adam lary daldikleri geyim -gejim lerindenem aydyn boldy.
Bolsa-da, goja ki§i §ol atlylaryn gelm egi bilen §u giin oziinin
uly b ir b e tb a g tly g y n iistiin d e n b a rja k d y g y n y n w elin, eger-
-eger, pikirinem etm edi. Ol gelyanlere gorkezm an, elinin tersi
bilen oglanjyga p ag taly gakm agyny uzatdy.
— Me, m uny al-da, yet, ko§ek!
C^akmagy elinde b erk gysan oglan tayagatym daky depa
tarap tayganak bolup atylyp gitdi. Ol alanyn anyrsynda gozden
yitenson, kan m ahal gegm anka, tom suii peti§ how asyny bolen
goyy gara tiisse dik asm ana goterildi.
Giipiirde§ip gelen atlylar gopanyn yanyna yetip, jylaw gek-
diler. N am e iigindir, gelenler ya§ula Tanry salamynam berm edi.
«Salam H udayyn haky» diyip, igini gep leden gojanyn ozi:
— Essalawm aleykim, Tanry bendeleri! — diym eli boldy.
Emma at iistiindakilerden jogap gelm edi.
G am gysynyn kiimii§ gayylan sapy bilen gara adiginin
low urdap d u ran g o n ju n a galajadan u rm aga ba§lan H em ze
Miirze gogiine garady. £ o p a n o nun eyyam dik asm ana gykan
gara tiissani synlayandygyny bildi.
§azada, nam e iigindir, gaty pessay ah en bilen gepledi.
— Sakgalyndan uyalm an, yene salam am beryanm i?
Aydylan gep gelenleriii na pisint adam dyklaryny a§gar
etdi.
— Sal am H udayyn haky-da — drjnp, goja sandyrady.
Bu gezek gopana m ekir nazar aylap, §azada d erek geplan
G ara sertip b irden-a berjek sow alyndan oniinden gowni ho§
bolyan yaly, birdenem yaiisylayan yaly ozbolu§ly yylgyrdy:
— A lanyn listunde tiisse etm egem H udayyn hakym ydyr,
goja?
— Ay, haw a...nem e — diyip, birbada aljyrap, hank-hunka
ursa-da, gopan tiz oziini dtirsedi. — Ay, oglan oynap yorka
yakayandyr-da.. A gtyjagym gakm ak gakm agy ow renyadi-de..
Qaga halky ot oynam agy halaya-da...
— O dam bir gow y zat, goja. Tiirkm enler «Ot —oraz»
diyyalerm i? — diyip, gep gezegini alan H em ze M iirzanin
sesindaki yansylam a alam aty gahar bilen garja§yp gykdy.
Ya§uly at iistiinde how alanyp gepleyan iki ki§inin ikisi-
ninem rehim -§epagatdan da§daky adam lardygyny aiidy. -
n u n iiginem ol anyrsy gorniip duranam bolsa, gopan mekirli-
gine dayanjak boldy.
— О b edroy onniinem §eydip ot yakdy...
— Diiynem §eydip ot yakandyr ol — diyip, G ara sertip
senrigini yygyrdy. — Ertirem yakar. Yone sen agtygyna tab§yr:
§u gezekkisi yaly, siipliik yakm asyn, ojar yaksyn. Qoliin ojary
kandir. Ya-da ojaryn tiissesi az bolyam y? §eylem i?
G ara sertip d en son, yen e H em ze M iirze gepledi.
— Em m a bizden oniirti sata§m ak m iyesser etse, sen oz
Gow§ut hanyna a^H: «Seniii §u giinki tu tanyny §azada Hem ze
M iirze diiyn iitiip goyandyr» diy. M akulmy, gopan? Gow§ut
hanyii adam lary tutu§ G aragum y otlasalaram , indi ona tiisse-
d en peyda yok. Oz tiissesi o n u n oz goziini gapar.
H em ze M iirzanin haybatly sozlerini e§itm eginden dal-de,
onun kim digini tan am ag y n d an gopanyn siinfii sandyrady. Ol
§azada soziini dine ertek ilerd e e§idyardi. H azir bolsa §azada
diyilyan gudraty giiygli bolm aly diyip anynda galan beyik §ahs
bilen yiizbe-yuz dur. O zi-de §azada diyilyanin oniinde giinali-
digini hem iginden boyun alyar. Bu gara§ylm adyk du§u§ygyn
sony nahili b o la rk a ? !
H em ze M iirze ilki Blokwile, sonam gara tiissa seretdi.
— О tiissan m anysyna dii§iinyanm ir jen ap Blokwil?
Blokwil gadym dan gelyan ol pirim in m anysyny bilyanem
bolsa:
— Gatybir dii§iinibem baramok, sizin alyjenabynyz! — diydi.
— Tiirkm enler bu y erd en asm ana tiisse goyberip, how pun
yetip gelyandigi b arad a bir-birlerine habar iberyarler. —
H em ze M iirze iistiinde ot yakylan d ep a tarap elini salgady. —
§ol d ep a ?ykyp, az salym dursan, M erw tarap d an §una menze§
yene bir tiisse asm ana galar. A nyrda yene biri. §eyde-§eyde,
ahyr ony M erw dakiler gorer. Tiisse garwalan gapary bolmaly.
Indi dii§iindinmi, jenap?
— Indi dii§iindim, sizin alyjenabynyz!
— Yone biziii serbazlarym yzyn Gow§ut hanyn bosagasyn-
dan tiisseden oniirti atlejekdiklerini garwalar bilyan daldirler.
Tiissa tarap y en e bir g ezek nazar aylan Blokwil Gow§ut
hanyn bosagasyny dal-de, ed en etmi§i iigin alanda ot yakan
oglanjyga, ona sapak beren aksakgala serbazlaryn nam e gare
gorjekdiklerini goz oniine g etirjek boldy.
§azada perenlinin iggepletmesini bilen yaly, gopana yiizlenip:
— Oziin bilen d en bolsan-a gakm ak oynayan gagari gatyny
аУгУР' oz yakan o d u n a ta§lam aly welin... — diydi. — Y oneon-
da-da ullakan giina yok-da. Siz oz hanynyzyn b eren buyrugy-
ny berjay edyanler-da. Biz ona dii§iinyas. Emma Gow§ut han
S aragtda yakdyran odunyn alaw yna M erw de koym eli bolar.
Bu ot ony dow zah ody bolup yandyrar. Dii§iindinmi, jen ap
Blokwil?
Sowal berlen adam aydylany derrew tassyklam anson, Gara
sertip:
— Dii§iindik, m erhem etlim , dii§iindik — diyip goyberdi.
O ngakly yerine dii§m edik jo g ab a H em ze M iirzanin ozi
hem yylgyrm aga m ejbur boldy.
 Beyle sbzlerden son §azadanyn yylgyrm asynyn gazaba
(>wi iiltiym eginden on iin d en eym enen gopan oziine gelen yaly
bolup, erksiz halda:
— Dii§mikli, h an ag a — diydi. §ondan son ol atlylary iins
n azaryndan gegirdi. H or yabynyn iistiinde oturan saryyagyz-
d an g en adam yn serbaz daldigini gopan andy, «O ziin-а sayry
m illet bolsan gerek» diyip igini gepletdi.
C opanyn Blokwili iggin synlanyny goren G ara sertip:
— O ny tan ajak b o ly an m y ? — diydi.
£ o p a n oz diinyasi yaly sada jo g ap ga^Hardy:
— Tanam ag-a beyle-de d u rsu n welin, m en asyl bu yigidin
haysy halkdandygynam gaklap biljekgal.
— P erenistan diyip e§idipm idin?
— Perenm i? Perenistan!.. Hawa, hawa, e§idipdim.
— E§itsen, bu adam §ol ilden bolmaly.
Goja gopan Blokwilin uzyn gongly ka§an adigine, gyralary
diiwm eli yaly sapangagabyna, do§i low urdaw uk ilikden doly
ge^nmine birlay iins bilen ser salyp gykanson, yene adikde
nazaryny saklady. Ol adigin go n ju na owran-ow ran seredip:
«Alhepus, gonjy beyle dar adigi bu adam nadip g ey y ak a?! —
diyip hayran galdy. — Ya ayagynda d agy tikayyalerm ika?»
— О goriinyan go§a oy senkim i? — di^hp, §azada sowal
berdi.
— M enki bolmaly.
— M allaram oziinkim i?
— M albayynky.
— O ziiiiem bayynkym y?
— Oziim Allankydyryn.
Ara dymy§lyk dii§di. §ol dymyslyk hem gopany gorkuzdy.
«Yene nam e sorarka b u ? »
Yone hig zat soralmady.
C opanyn sadadan-sada gep-soziini dinlan H em ze M iirze
sowal berm age d erek igini gepletdi: «Bu jah an d a dine gara
zahm et gekm age yag d ay y bardygy iigiinem oziini bagtyyar
sayyan adam lar bar-ow! §u m ahala genii ya§an om riinde §u
goja nam e e§ret g o ren d ir oydyari? E§ret nire! D an bilen ki§i
malyny ora kowup, ag§am lygam yza gaytaryandyr. Ahli ala-
dasy hem gara garnyny g u ry n an d an doyurm akdyr. Bu bigare
jahanda ka§andan-ka§an ko§klerin bardygynam , ol yerdaki
zyba gozeller bilen ay§y-e§ret gekilyandiginem bilyan daldir.
M undanam om iir bolarm y? M u ndanam ya§ayy§ bolarm y?»
Dine H em ze M iirzanin garyp gopan hakyndaky nebsagyryjy-
lykly oylanm asy gojany hem agtygyny goni gelen ajaldan ha-
las e d e n bolm agy-da ahm aldy. Ol atynyn jylaw yny silkdi.
O ne saylanan §azadanyn yzyragyndan atyny G ara sertibin
aty bilen go§alandyryp siiriip baryan Blokwil birden gara§yl-
m adyk sowal berdi:
—Siz tiirkm enleri g aty giiygli du§m an hasaplayanyzm y,
jenap?
G ara sertip ba§-alty adim yol gegensoii, jogap gaytardy.
— Top b ilen gar§ysyna gykm aly du§m an-a dal. M en §o-
ny-ha anyk bilyan.
— O nda munga gorgi goriip, otuz iig sany agyr topy siiyrap
gelm ek nam a derkardy?
— Ol syyasat, jenap. Sen harby adam ahyryn. Goy, olar
N asreddin §anyn mis yum m gynyn nahili zatdygyny gorsiinler.
— Diymek, syyasat-da?
— Edil ozi. G odek top bizin inge syyasatym yz.
— Ol pirimiii dogry bolm agam ahmal. Yone siz ondanam
inge syyasat tapardynyz ahyryn. M ysal iigin, teke hanyny
N asreddinin h u zuryna gagyryp, geple§m ek syyasaty...
Sag elinin siiyem barm agyny gom m aldan Gara sertip
Blokwilin «syyasatynyn» yzyny d inlem ek hem islem eyan yaly:
— S e g ra b e m esjit ge kar!* —diydi.
Kapral sertibin aydany bilen ylala§m asa-da, onun gar-
§ysyna gaytm ady.

* Itin m etjitde name i§i bar.

 — Eger tiirkm enlerin beyleki tireleri-de tek elere kom ege
gelayseler, natm eli bolar?
Temezligini sertip yylgyrdy. Ol yylgyry§da berlen
sow.ilyii iisliimlon g iiltin y an y aly alam at bardy.
T lhkm enin tire-taypasy dagyn da§y yaly kan. Kan za-
dy hem bir yere jem lem ek kyn bolyar. In gow usy hem , tiirk-
MK' i i l e r i n agzy birigenok. Bize-de geregi §ol.
— N am a esaslanyp siz beyle ynam ly pikir yoredyaniz?
— Akylly, anly-dii§iinjeli adam hig m ahal gedem lik et-
mez. Akyllynyn gedem ligem sadalyk bolup goriinyandir.
— Akylly adam laryn sada bolyandygyna-ha m enem kan
gezek goz yetirdim , jenap. Ol pikir bilen ylala§yan.
Perenlinin sozlerini oz aydyanlarynyn ahlisini m akulla-
m ak diyip h asap ed en G ara sertip hasam belen aldy.
— M erhem etli H em ze M iirzanin ejazasy bolsa, m en hut
§u y erd en tiirkm enin bir taypasynyn, mysal iigin, sarygyn iis-
tiine gapar yollardym .
— N am e m aksat bilen?
— M aksat dii§niikli. «Mar ra ba dest-e du§man bayed ko§d»*
— Saryk diyyaniiiem du§m anynyz bolsa, ol size topulm aly
yylany gakarm yka?
Sertip Blokwile m ekir nazar bilen garady.
— §eydyanini bildirm an, ikisininem guyrugyny basm a-
ly. §ony onarsan, iki yylan bir-birini hokm an gakar. Biz iigin
haysy haysyny gaksa-da, p arh y yok. Adam diyilyan wag§y bir
en ed e n bolan iki sany azdarhany-da uru§dyryp biler.
S ertibin soriky aydanlary kapralyn gow niinden turdy. Ol
tayly g ezek ba§ atdy.

' Yylany du§manyn eli bilen oldiirmeli.

 ★★★

Seyit M u h a m m e t A ly al-H iisey n i

Blokwil

1860-njy yylyn iyul ayy o rtad an aganson, dali gud-

ratyny gorkezip ba§lady.
G ara sertip §azadanyn haysy u g u r bilen gitm ek baradaky
sowalyna yerli tebigatyn talap edi§ine gora dal-de, oz kalbynyn
islegine hem akylynyn caty§yna gora jo g ap gaytardy. Ol Sa-
ragt —M erw aralygynda k o n ed en gatnalyp yorlen yoly how ply
hasaplap, g51 iistu n d en goniilap gykm aly etdi. G ara sertibin
beyle teklibi, ony goldan §azadanyn g elen aygydy ozlerine
bahbitli bolar oydiilen um yt bilen baglydy. O lar tiirkm enlerin
ba§dir o n d u r bolup edaym egi ahm al gozu§yndan sowa geg-
mek, w agt utm ak, §onun bilenem azyk-ow kat tyg§ytlam ak
isleyardiler. Em m a yowuz gol oz ed ah ed in e gora boldy. Iyulyn
ortalarynda bolsa goliin yeke-tak ed ah ed i kesed en gelenler
iigin heniz sata§ylm adyk jowzady.
Ba§yndan ayagyna genii on kilom etr gemesi uzalyp
gidyan go§unyn g o teren agyz suw y dordiinji giin giinortana
yetm an tam am boldy. §eylelikde, giirriini kop edileni iigin
Blokwilin uly how atyr bilen gara§an jow zasy horpiini has-da
b elen td en tu tu p ugrady. H er giinde azyndan ba§-alty farsah
yol a§arys oydiip tam a ed en serkerdelerin iig giinde gegenem
§onga bolm ady. Ozal yorelen yol uzakda galyp, iirpek gaga gy-
kylandan son h erek et etm ek has-da kynla§dy. Yasy pa§makly
diiyeler-a, hayalam bolsa, herhal, adim uryardylar welin, e§ek,
*
.it, g.ilyryn gagede d u ran yeridi. Usti agyr yrikli ha^hvanlaryn
loynagy edil depesinden gekig bilen urulyan ujy yiti giiy yaly
l)olup, yum§ak gaga gom iilyardi. Jiim le-jahan ot alan yalydy.
A dam lar ozlerini giiwlap yanyp d u ran ojagyn ba§ynda-da dal-
-de, o rta sy n d a yaly duyyardylar. O nlarga serbaz, m al-gara
g u rp d an gagyp yykylyp ba§lanson, gene§gilerinin m aslahaty-
n a g ulak asan H em ze M iirze gol iginde go§ yazdyrm aly diyen
b u y ru k berdi. Giindiz dii§lenip, yssy birnem e kiparlar oydii-
lip, gije yorem eli edildi.
Ilden oniirdip gadyryny ba§yna diken Zorz Blokwil yary-
magyk eiisiden da§aryny synlady. O ny ilki gen irg en d iren zat;
bu gol-beyewanda, herhal, agaja m enzap, yaprak gykaran b o ­
lup oturan osiim liklerdi. O nun gadyrynyn edil m anlayynda
penjesini gaga urup, g arry yolbarsa m enzap oturan ullakan
ojaryn yiizi daraw-darawdy. Blokwil ony yssa tap getirip
bilm an, g o tu r agan agag hasaplady. «Bu diinya dal —dow-
zah. O n d a-d a dow zahynam in zandyyam any. Beyle dtinyade
olman, ya§ap bilyan adam lary Balha, Buhara kowup, top-
ragyna daw a etm eli dal-de, ga^Ham, olaryn m ertligine hem -a
hayran galmaly, hem em guwanmaly. Beyle gydam lylygy tutu§
diinya iigin nu sg a edinm eli. Beyle zulm a tap getirip bilyanligi
iigin olara horm at goymaly...»
O m riinde ilkinji g ezek kiimii§ owiisyan iirpek gageli
hakyky goliistana dii§en adam iigin, onda-da yew ropaly iigin
G aragum un ahli zady tasindi. Blokwil diinyani tu tu p yatan
gageligiii ortasynda ad a yaly bolup saylanyp duran takyr mey-
dan a ha^hran galyp syn etdi. Takyryn ini-boyy iig yiiz adim-
den kan daldi. §ol m eydanyn serh ed in d en anyrda yene iir­
p ek gageligin diinyasi ba§lanyardy. Gora^hnage, §emal haysy
tarap d an owiisse-de, ol takyr gage labyrynyn astynda ^ntip
gidaym eli yalydy. § onda-da ojagaz m eydanyn yap-yany siib-
selen en yaly bolup y atm agy gole n ab elet perenli iigin diiypden
dii§niiksizdi. Blokwil giindogarly adam bolan Gara sertipden ol
b arad a soraysa, aljak jo gabyny on iinden bilyar. «Ol Tanrynyn
i§i, jenap». Beyle jo g ap perenlini kanagatlandyrm aly daldi.
^ iin k i onun Tanrynyn oz i§idigine dii§iindiri§sizem dii§iinyan
Iи Iей Iini Tanrynyn takyry nam e iigin doredendigi, nadip ony
1■iк у rlygyna saklap bilyandigi gyzyklandyryardy.
Kan m ahal gegm anka-de, Blokwili hayran ed en takyryn
ii d i sowe§ m eydanyna owriilen yaly b o ld y Yone ol sowe§de
.nl.unlar ele gylyg alyp, bir-birlerini gapmayardylar-da, hem m e-
Ici bir m aksat iigin pile yapy§yp, oliim in gar§ysyna sowe§yardi.
Hu mahal n ired en gelnip, nira barylyandygyna-da, kim in na
m illetdigine-de p arh goyulm ayardy. Ajal how py du§m any
dost a owriip, adam laryn agzyny birikdiripdi. Te§nelige ugran-
l.iiyn hem m esinin arzuw y eli yaragsyz du§m anyn — goliin
<l(>panden inderip d u ran ajalyndan ba§ gutarm akdy. O ndan
Ii.ifjyny g utarm ak iiginem dine bir yol bardy. Ol hem goliin oz
gow siinden nem almakdy. Serbazlar bir dem aly§ w agty hem
elden gidirm ejek bolup, guyy gazyardylar.
K esesinden garasan, adam laryn edyan hereketleri giil-
kiing yalydy. Em m a gadyrdan gykyp, yagdayy synlayan Blok­
wilin kalbynda giilka ya-da g en galm aklyga orun yokdy. Qol
diyilyan n ag eh an oziinin nam edigini ona tiz dii§iindirdi. Ol
guyy di^nlyan zada-da dii§iinmelidi. Qiinki §u takyryn astyn-
(lan nem tapylaym asa, agyz suwsuz galan serbazlaryn kopiisi
<iyrylaymalydy.
Blokwil m u n dan ayylgang hem bir w aka bolar oydiip gak
edyardi. Serkerdeler hem kethudalar iigin alapalyk alnan agyz
suwy y eterlik bolmalydy. Serbazlaram ondan, elbetde, habar-
lydy. Eger-de guyy gazm akdan netije gykmasa, oliim bilen yiiz-
be-yiiz duran serbazlaryn alapalyk suw y ele salm ak iigin ba§
(joterip, M erw de tiirkm enlerin d ep esin d en salynm aly gylyjy
.su takyrda oz bir-birleriniii d ep esin d en salm aklary ahm aldy.
Iiger-de §eyle bolaysa, yaragynyn yitiligini diinya yaydyrm ak
iigin §anyn M erw e yorite yollan perenlisinin yagdayy nigik
bolarka? Yewropa gazetlerinin sahypalarynda serbazlaryn
du§m an b ilen bolan sow e§de gbrkezen ederm enliklerini wasp
('Image d erek olaryn bir tulum ya-da yeke m ytara suw iigin
bir-birleriniii ba§yndan gylyg saly§lary taryp edilerm ika? §ol
sowalyn jog ab y b arad a oylanyp, guyy gazyan serbazlary syn-
lam aga gykan Blokwil «Yok, m en ony beydip bilm en — diydi.
 — Bu bigare serbazlarda nam e yazyk bar? Bular oz giinem a-
syny dolandyrm ak iigin gaydan hakynatutm a gullar ahyryn.
N am e, hoi gorunyan altmy§ ya§ly goja bilen yanyndaky on
ba§ ya§ly yigdekge g an dokm age how esek bolup, bu yere
g elen d ir oydyanm i? Bu pahyrlarda yeke giina bar, olam —
garyplyk. Ba§arsan, bu bigareleri oliim e alyp gaydanlary pa§
etm eli... M enem §ol serbazlaryn biri yaly. Yone olaryn y ag ­
dayy m eninkidenem agyr. O lar kii§dtm pyyadasy yaly erksiz
adam lar. Kii§tde hem pyyada pahyr m ydam a §any, weziri
gorap w epat bolyar. In sonky pyyada janyny gurban edyanga,
§a yesir dii§m eyar diyen yaly...»
Saragt bilen M erw aralygynda hazir, dogrudanam , kii§t
oyny gidyardi. G orgiili pyyadalar — serbazlar §anyn, wezirin
ba§yny goram ak iigin oz ba§laryny halas etm elidiler. Yone ol
bigareler bu gezek, b u yerde G aragum un gazaply penjesinden
sypaysalaram , indiki adim de M erw e ye tip, §ol agalaryn ba§y
iigin gara ba§y yen e orta goym aly boljakdyklarynyn pikirini
hem etm eyan yalydylar. Hawa-da, hakyky durm u§a menze§
kii§t o y nunda pyyada, atly, m al-gara dine §any goram ak iigin
doredilipdir ahyryn. Durm u§am §ol kii§t o ynundan kanbir
parhlanm ayar.
A nyrdan owusyan yalnyn iginden ep g ek donuny geyip
gykan G ara sertibe gozi du§en Blokwil iginden «Ana, kii§t pyya-
dalarynyn weziri hem peyda boldy!» diyip yylgyrdy, onun bu
ot-yalnyn iginde gadyryny taslap, barik yonelige gelm eyandi-
gini andy. Blokwil onun edil boynunyn gykan yerinden kesilen,
sagy hem taze syrylan kellani sakgalyndan tutup, elinde sal-
lap gelyanine nazary kaklysanda, belli netija geldi. Bu gezek-
ki buyruk H em ze M iirzanin h ut oziinden ye ten bolmalydy. Se-
babi serbazlarynyn harby tayynlygyna gowni yetyanem bolsa,
olaryn ruhuny goterm ek iigin §azadanyn gem gelen tutarykdan
peydalanm agy halayan adam dygyny perenli bilyardi. Bu m ahal
bolsa serbazlaryn ba§yndan agyr apat inipdi. H er hili yol bile-
nem bolsa, hazir olaryn ruhuny gotermelidi.
Sakgalyndan tu tu ly p getirilyan gara kelle Blokwile oten
ag§am ky bolan kigenrak gakny§ygy yatlatdy. Dogry, gadyry
 ■<>i kerdelerinka golay dikileni iigin, go§unyn gayra tarapynda
1 ran g o p g u n a Blokwilin ozi §ayat bolm andy. Yone towere-
iim dakilerden e§itm egine gora, d an a golay siilsadyn gyrasyn-
d.in gawap gegen on-on iki sany atly tiirkm en birnage serbazy
<Hdiirip, iig sanysyny hem yesir alyp gidipdiler. §ol gakny§ykda
. 1dan ag an tiirkm enin bolsa kellesi kesilipdir.
G aragum un how ry Eyran go§unlaryny M erw e yetirm an
(lyryp g u tarjak bolyan yaly §eylebir gyzdyryardy welin, yssa
iwibelet dal serbazlaryn ozleri-de beyle ayylgang y agday ozal
1 ig yerde, hig m ahal bolan daldir oydyardiler. E ntek beyle yssy
bilen asla-da gakny§yp gorm edik Blokwil bolsa «Giin yere
gaty golaylan bolsa gerek» diyip, oy etm age m ejbur boldy.
Serbazlaryn onlargasynyn suw suz olendiginin habary
y<iyrady. §ehit olm ek how py ozlerininem nesibesinde bardyr
bydiip how atyrlanan serbazlar y er kow m egi hasam galtlan-
dyrdylar. Iki-iig gulag gunlukdan yzgarly gum gyksa-da, basym
suwa ye tiler diyer yaly um yt etm age esas yokdy.
Blokwil oz gadyryna golayrak yerde gazylyan guyynyn
ydnynda yzgarly gum a hantam agylyk nazary bilen seredi§ip
duran serbazlaryn yanyna baranda, bir goja onun bilindaki
mytara tarap iim ledi.
— Bir ow urt suw beraym esen, halym gaty harap, jenap.
Tanry b en d esin e rehim in insin!
Goja serbazyn nayynjar baky§ynyn gury soz bilen gaytaryl-
jak jo g ab a kanagatlanm ajakdygyny on iinden bilen Blokwil
m ytarasyna pitikledi. Igi bo§ m ytara, da§yna m ata orttilenem
bolsa, oz yagdayyny duyduryan §aniiy ses bilen «M ende bir
owurdam suw yok» diydi. Ol h ab ar haysy dilde aydylandygy-
ua garam azdan, hig bir dile dii§iinm eyan iiginem dii§niiklidi.
Jo g ab a m iiiikiirlik etm ed ik goja serbaz bu gezek Blokwi-
lih sapangasyna tarap iimledi. Ol oz ka§an sapangasyna hyry-
dar bolunyandyr oydiip:
— Bu yagdayda sana ow adan sapanga nam a derkar? —
diydi.
 — Sen dii§iinm edin, jenap, — diyip, d odaklary jayryk-
-jayryk bolan serbaz zordan gepledi. — M ana rehim et diyyan.
М ещ at-da, te§nelik belasy n d an dyndar diyyan...
— B eytjek bolsan, oziinde-de yarag bar ahyryn.
Serbaz bayyny yaykady.
— Oz atan o kundan olm ek namartlyk bolar. B e^ sem , H u ­
d ay m en giinam i btmez.
— Eger seni ataysam , H uday men giinami bagy§larm yka?
— Ynsana rehim ed en bendani Huday ey goryandir. M en
u zak gep lem ag e-d e ragbatym yok, jenap... — G oja serbaz ys-
gynsyz ayaklaryny siiyrap, gazylyan guya tarap siiy§di.
Blokwil o n u n indiki etjek hereketlerini synlam aga durdy.
O n u h gaklam agyna gora, oz yaragyndan olm egi nam artlyk
ya-da giina hasaplayan serbaz, eyyam ug-dort gulag gunluga
y eten guyynyn duybiine oziini ta§laga-da, yzgarly hem salkyn
to p rag y bagyrtlap, ja n berm elidi. Emma beyle bolmady. Goja
serbaz kisesinden kirli yaglygyny aldy-da, gyzgyn gaganin
ustyndan gykarylan yzgarly toprakdan penjesini dolduryp,
°n u fi arasyna saldy, yaglygynyn uglaryny hem gogm aklap,
° ПУ siizm ehalta yaly etdi. Sonra ol toprakly diiwiingegi agzyna
yetirip, iki eli bilenem m akam gysdy. Са^У Yz9 ad y toprakdan
9 °j^ n y n agzyna bir-iki dam ja nem daman bolmalydy. O l yag-
lykdan d o d agyny ayranson, gozlerini siizdi:
— §ifakardam !*
«Yeri, agzyna y eten n em d en peyda tap an bolsan, geple-
u iap bir dur-da, akm ak! — diyip, Blokwil gayybana kayindL
~ b o d a g y n a d eg en yzgary «§ifa kardam» diyen pursadyn
Уа1уп1у ep g e k §ol dem yo k etm ezm i!»
Dik asm ana gykan Giin Garagumy depesinden koydiirip
barman bolsa, a§agyndanam goze goriinmeyan m ah n et ojak
gyzdyryan yalydy. Iki tarap d an uryan howra gydaman, gow-
ru ly p r gyzylym tyl renke owrriilen gageden yanyksy ys gelyan
yalydy. G azylan guyulardan da§ gykarylyan gagesow gum un
y zg ary desbi-dahel yok bolup gidyanem bolsa, §ol topragy
Уа й адуп а siirtiip duranam bardy.
* §ypa tapdym.
 B irdenem yaglygyndaky yzgarly gum y doken goja serbaz
yene Blokwilin alkym ynda peyda boldy. Ol perenlinin m ytara-
syna gay tad an goz dikdi-de:
— §onyny m ana bersene, jenap! — diydi.
Bu gezek onki aydanyna ynanm azgylyk edilendir oyden
perenlinin gah ary geldi, m azaly jo g ap berm age hazirlendi.
Iiinma te§neligin ozi bilenem gu ru p u g ran oyny hakda oylan-
m aga m ejbur bolanson, ol g o d ek geplap, gojanyn gow niine
degm egi uslyp bilm edi.
— N am e, m ana m iinkiir bolyanmy, serbaz?
— Ajal yiiziine garap durka, m iinkiirlige orun bolyan dal-
dir, jenap. M en bu g ezek sen d en suw dilam ok, bo§ m ytarany
dileyan.
Blokwil serbazyn igi nem siz gaby dilem eginiii m anysyna
en tek dii|iin m ese-d e, m ytarasyny uzatdy.
— Bu yagdayda ayyp zat bolmaz, jenap — diyip, mytaranyn
gapagyny agan serbaz germ egine yapy§dy.
G ojany utan d y rm ak islem edik p erenli gapdala garady.
Emma bu m ahal ya§ulynyn yadyna utang dii§meyardi.
— Tanry yalkasyn, doganjyk!
Blokwil yylgyrm akdan saklandy.
— Yene g erek bolar. Oz y anynda durubersin!
Goja serbaz ba§ atyp, ona m innetdarlyk bildirdi.
—D ogry aydyan, g erek bolar. M anlayyndan bir katra der
gyksa-da, yrya etm eli dal b u m ahal.
Blokwilinem yanyan m eydanda m u n d an zyyat saklanm a-
ga yagdayy yokdy. O nunarn d o daklary gurap, yuw dunm asy
kynla§yp ugrady. Ol gadyra tarap dolanm aly etdi, em m a yri-
zugra saklanm aly boldy.
A yaklaryny uzyn salyp y atan diiyanin tow ereginde siil-
leri§ip yoren serbazlaryn enekleri, yan aklary gyrm yzy gana
boyalandy. Yeiisesini tiiiinerdip, one eglen bir serbaz yatan
diiyanin boy n u n d an gujaklayana m enzeyardi.
Golaya g elen Blokwil diiyanin han asyndan gykyp yatan
gozlerine nazary kakly§andan, hayw anyn oliidigini bildi. Dii­
yanin dam agyny galan serbazlar g an igip, te§neligi yen jek bol-
yar ekenler.
 Yagdaya dii§iinen perenli ol yerde hem uzak saklanmady.
Blokwil gadyryna yetm anka, ullakan sazagyn kolegesinde
goliin gyrym sy agaglarynyn kokiini geynap oturan adam lary
goriip ayak gekdi. O n u n gak edi§ine gora, da§ gykan badyna
yzgary bug ary p gidyan topragy yiize siirteninden, kok geyne-
m ek has peydaly bolmalydy. H ernigik-de, yerin iistiindaki
agajyn galym tygam bolsa jan ly yapragyny oldiirm an saklayan
§ol kokdi.
(gadyryna barsa-da, suw yokdugyny bilyan Blokwil iki
sany koki goltugyna gysdy. Em m a ol oz i§dasinin gar§ysyna
gidip, koki m ejbury yagdayda geynese-de, agzynda yakym-
syz tag am d an gayry zat duym ady. Bolsa-da, suw suzlyk ayyl-
gangdy, ol seniii i§dan alyanyna-alm ayanyna garam an, kok
geynem age-de m ejbur edyardi.
Kok geynap o tu ran Blokwil edil g apdalyndan gegenem
bolsa, oz gadyryndan ba§-on adim likde dikilen agajy gorm an
gegi§ine hayran galdy. Uzyn agajyn depesine nayza danlandy,
nayzanyn ujunda-da, G ara sertibin kope goz edip, sakgalyn­
dan tu tu p g etiren gara kellesi bardy. Blokwil ony synlap otur-
m aly boldy. O k tiirkm enin yensegukuryndan girip, m anlayyny
bow sen ekeni. G ow reden ayrylan kellanin yylgyryan yaly
yiiziini synlan Blokwil: «Oz-а bihal adam dal bolsa gerek! —
diyip aygyt etdi. — Yiizi sowatly hem akylly yiize menzeyar...»
Ymgyr golde gin m eydany tu tu p yatan takyryn iistiinde
om adakla§yp yer kow yan serbazlaryn yagdayyny az-kem yo-
karrakdan synlasan, yylgyrm azga-da daldi. Jan y n y goni ge-
len oliim den g utarm ak iigin ynsanyn oziinden erksiz edyan
hem m e h erek eti k esed en seredyane gaty gulkiing bolup
goriinm elidi.
★★★

Saragt bilen M erw aralygyndaky agyr yoly dogry yigri­

mi giinde gegen go§un 1860-njy yylyn 6-njy iyulynda Kd§k
obasynyn golayyndaky son Porsulaga adyny alan Nyyazmet-
(l<IId diyilyan kone berkitm anin yanynda ym ykly go§ yazdyrdy.
I Jyyazmetgala M erw topragy doly basylyp alynyanga zerurlyk
1<иeyanga atiyaglykda durm aly siilsadyn esasy boleginin hem
,i/.yk-owkadyn saklanm aly yeri bolmalydy.
Baran yerinde ozi iigin del y u rd u n ahli zady bilen gyzyk-
I.inyan Zorz Blokwil bu yerdaki obanyn adyna Kd§k diyil-
iiioginin sebabine hig dii§iinip bilm edi.T ow ereginde sayasyn-
<lit dem alayar yaly yeke diiyp d arag t hem goriinm eyan,
I .i.'jandan-ka^an b elen t ym aratlary yok yerin ady nam e iigin
lu»jge yanaldyka? Ya-da yanyndaky ta§lanyp gidilen oylerden
. ihoi beyikligi bilen tapaw utlanyan, gig kerpigden bina edi-
Icii m etjit iigin §eyle at galdym yka? Y er-yurda at goym aga
i|(‘/e k gelen d e ilem -a yalny§agan daldir. Ya-da ol ozlerine
ryle yowuz toprak b e re n teb ig atd an narazy adam laryn tap an
у. insylam asym yka?
Dag iistiinin belentli-pesli yollary sokiilip, N ow ruzabat-
I, m gykylaly bari sata§an birmeiize§ diizliik bilen yowuz golliik
Hlokwili halys lejikdiripdi. N yyazm etgalanyn tow ereginda-
ki iggysgyng gornii§ hem gow niine yakm adyk perenli der-
K‘w gadyryna girdi. Ol yol kartasyny agyp, «N yyazm etgala»,
"Ko§k oba», «Sem endik» diyen yazgy etdi, garanky du§iip-
(lii.'jmanka-de dii§egine gegdi...
Ertir irden gadyryn da§yndan gelen haybatly ses perenlini
iiluidan oyardy. O nun gadyrynyn gapdalynda dum p, bogazyna
I>( 1 beryan Gara sertipdi. Ol yanyndaky adam lara kayinyardi.
C adyrdan gykan Blokwilin gulag y n a yeten habara gora,
nlen ag§am gijanin bir m ahaly gar§yda§larynyn dii§elgesine
.ii<ila§an tiirkm enler u k u d a y atan serbazlary oka tutupdyr-
1. . Belkem, dine syyasat iigin edilen bolm agy-da ahm al ol
liiijiimin go§una y etiren ullakan zeperi-de bolm andy. Tiirk-
ii giillesinden dine iki sany serbaz w epat bolupdyr. Gara
.<• 1ibin gep in e gora, iig sany serbaz hem yesir alnyp gidilipdir.
O na garam azdan, G ara sertibin oz garam agyndaky adam -
kayinmage-de, jabjynm aga-da, gare gorm age-de haky bar-
Iv. (^iinki yanyna baryp duran p eren la o nun dii§iindiri§inden
iti.iny alsan,tiirkm enlerin oten ag§am ky hiijiimi H orasan go-
' • у у <ig/y na giip olgap gorm ek iigin edilen syyasat bol-
nuilydy.
G ara sertip anyrdan dynzap gelen gaharly sozleri piirk-
m ek iigin g apdalyndaky iki sertibin biri, «Ferahan» diylip at-
landyrylyan polkuii serkerdesi H iiseyin Aly han a tarap seretdi.
Em m a Hiise^nn Aly hanyn §anyn h u t oziine golay adam laryn
biridigi yadyna dii§diim i-nam em i, nazaryny onun yanyndaky
sertibe owiirdi. §eylelikde, H iiseyin Aly hanyn e§itmeli soz-
lerini Fathaly h an §ahsow en B agdady e§itmeli boldy.
— U stiine gozm ag-a beyle-de dursun, tiirkm enler hatda
sen ukyny bozm aga-da yaydanm aly. Tiirkm enler sen d en gor-
kusyna on farsah yakynynda asgyrm aga-da gekinm eli. Emma
sen gadyrynda m ylayym diiy§ goriip yatyrkaii, olar serbaz-
laryny atyp gidyarler. Bu bizin go§unymyz iigin utang dalmi-
dir? Bu m ertebesi belent, m erhem etli §ahymyzyn bize eden
ynam yny puja gykarm ak dalm idir? — §any yatlan G ara sertip
Blokwilin gadyryna tarap seretdi-de, sesini peseltdi. — Bu ha-
b ar §ol gadyrdan anryk gegm eli daldir.
K ayelyan adam lar G ara sertibin nam e diyjek bolyandy-
gyna dii§iindiler. (^iinki Blokw ilinkiden anyrda yene iig sany
gadyr bardy. O laryn in getkisi bolsa H em ze M iirze Hi§met
D owlaninkidi.
Sonky tab§yryk bilenem gijeki bolan yakym syz w aka se-
bapli gare gorlii§ sapagy tam am boldy.
G ara sertip Blokwile:
— §eylak seret, jenap! — diydi-de, giinbatara tarap elini
salgady. G iinbatarda Blokwilin goziine ug-gyraksyz m eydany
tu tu p yatan sary gamy§lyk goriindi. Kabir yerinde yap-yany at
toynagynyn oynandygy m ese-m alim bildirip duran gamy§lyk
ozal igine ynsan dabany dii§m edik jeniiele galym edyardi.
— Tiirkmenler §ol jennelligin igi bilen gelipdirler, §ol jeiinelligin
igi bilenem yza gaydypdyrlar — diyip, §ony aytm ak bilen, hig
kim in ba§y gykmayan sowe§ syryny agan serkerda m enzan Gara
sertip dii§iindiri§ berdi. — Bizin sertiplem m iz, serhenlem m iz
bolsa ol barad a pikirem edenoklar. — Ol indiki aytjak habary
dine oz harby eginde§lerine degi§li bolsa-da, yene Blokwile
yiizlenip gepledi. — Saba ow kadyndan son §ol jen n ele baryn.
G iinorta n aharyny aw etin d en iya^hnegimizem ahm aldyr...
Giin gu§luk bolanda, jen n elligin ileri tarapyny bo§ goyan
onlarga serbaz gam y§lygyn iig tarap y n d an ot berdi. Kan m ahal
gegm anka, tow eregine otly halka aylanan jen n elin iistiine gara
tiisseden perd e tutuldy. G uran gam y§laryn §atyrdysy, gygar
gam y§laryn tiipen atylyan yaly tarkyldysy jen n elin iginde bas-
ga dii§en hayw anlaryn, gu§-gum rularyn zenzelesine gary§yp,
N yyazm etgalanyn S em endik tarapyndaky gin m eydan belen t
asm any bilen birlikde goh-galm agala gaplandy. Gara tiissanin
yokaryk goni g itm egine-de pasgel berm eyan §emalsyz howa-
da alaw halkasy hayal gysylyardy.
G ara sertibin ba§tutanlygyndaky ba§-alty sany serkerde
yanynyn serbazlary bilen giinortada, jen n elin ot berilm edik
tarapynda jem lenipdi. O lar oz elleri bilen doredilen dow zaha
tom a§agar bolup durdular.
Ahli jan d ard an oiiiirdip, o td an gagan garam tyldan se-
miz tow§an goni ilerligine endi. Em m a ot ajalyndan gutu-
lan janaw ar ok ajalyndan sypyp bilm edi. Yeke tow§ana ba§-
-alty sany gara nil geneldi. O nli-sonly y anlanan tarkyldy onki
gohuii iistiine u rn a boldy. A tylan oklaryn hem m esinin ny§ana
degen i-d eg m an i belli dal, yone janhow luna bir tow sup yere
yazylan ow adan ja n d ar oz gyrm yzy ganyna boyaldy.
— Ay, ol tow §andan agyz tam §anar yalam zat galan dal
bolsa gerek! — diyip, anyrdan G ara sertibin sesi geldi.
Blokwil G ara sertibin «G iinorta n ahara aw etini iymek»
barada aydanyny yatlady. Ol yene bir zada goz yetirdi: jefi-
nel tow§an aw lam ak iigin otlanm andy-da, gar§yda§a bukalga
bolyan gam y§lar yok edilyardi. G ara sertibin esasy m aksady
§oldy. Yogsam, o ten ag§am y atan lary giirpbasdy ed en tiirk­
m enlerin yene gam y§lykdan peydalanaym aklary ahmaldy.
«Yeri, jen n eli otladyn-da, gijanin garankylygynam otlajak-
m y ?!» diyip, Blokwil pikirlendi.
 Tow erekdakilerin biri gara tiissanin ba§y asm ana yetyan,
gara §aha, gara yaprak yayradan m ahnet gara agag yaly bo­
lup dur§uny synlasa, ba§ga biri odun oriisini barha gifieldip,
orhinden gykan ol-gury gop-galam y yuw darha kim in yalm ap
bar§yna tom a§a edyardi, yene biri hem gep-soz aly§dyrmayan
tasin §atyrda din salyardy. Blokwil bolsa oz ba§yny tizrak ajal-
dan gutarm aga derek, pelpelleyan bir kepderinin serbazlaryn
d ep esin d e pyrlanyp yor§iine garayardy.
T otanden ayagynyn astyna sered en perenli sag adiginiii
edil b u rn u n a yetip, gabalanyp yatan gaga kepderijigi gordi. Ol
gyzyl eten elik d en yany saylanyp ugran, en tek ugm aga ukyp-
syz, gagm agyn u g ru n y hem bilm eyan ejiz jandardy. E ger-de
kapral one tarap sahelge h erek et edayen bolsa, gaga gu§ oziin-
d en yiiz esse agyr adigiii astyna dii§iip m ynjyraymalydy.
Blokwil adam laryn d ep esin d e pyrlanyp yoren kepderinin
nam e iigin ajaldan gagm ayandygynyn sebabine §ondan son
dii§iinip galdy. A sm andaky ene kepderi oz dilinde adam lara bir
zatlar diyyardi, m egerem , olara yalbaryardy, m egerem , bala-
synyn halas edilm egini sorayardy. Em m a wag§ylyk doreden
adam lar bigare gu§un diline dii§iinmeyardiler, dii§iinayselerem,
olaryn oziinden ejizin arzyny dinlejekleri belli daldi.
Perenli gaga gu§y eline aldy-da, ba§-alty adim likde duran
iki serbazyn birini oz yanyna gagyrdy.
— Hoi depani goryanmi? — diyip, ol gamy§lygyn gutaryan
yerin d en tayagatym ilerde gob ek yaly bolup galaryp goriinyan
§or tiim m ege tarap elini salgady.
— Goryan, agabeg, goryan! — diyip, serbaz tabynlyk b i­
len jo g ap gaytardy.
— §ujagazy §ol d ep an in iistiinde go^hip gayt!
A slynda-da bu yere oziinden k etdelerin buyrugyny ber-
jay etd irm ek iigin gagyrylan serbaz gaga gu§y gysym yna aldy-
da, gorkezilen yere tarap hokiidiklap gitdi.
Blokwilinem, serbazynam ed en hereketine olaryn ozle-
rinden ga^hy iins b eren em bolm ady. §ondan son adam laryn
d ep esin d e jan se rek bolup, p elpellap yoren ene kepderi hem
g ozden yitdi.
 O t adam laryn d u ran yerine golayladygyga, gamy§lygyn
igindaki galm agal hem giiyjedi. G alm agal giiyjedigige-de,
tiipen sesi yygjam lady. Tiipen sesi yygjam ladygyga-da, ser­
bazlaryn, serh en lerin §ady-horram lygy artdy. Blokwil olaryn
bol§una geii galdy. «Adam lar ya bir-birlerini oldiirip, ya hay-
w anlary atyp, ya-da tokay otlap, oz edyan yykgyngylygyna he-
§elle kakmaly. G en zat!»
Bir garynlak serbaz bolsa golay g elen d e atan tow§anynyn
guyrugyndan eb§itlap, yokary goterip dur§una, oz m ergenligi
bilen yolda§larynyn bniinde m agtanyardy.
Birdenem yanyan gam y§lykdan atylyp gykan ap et yeke-
g ap an goni Blokwile tarap gaytdy. Ara uzak bolm asa-da,
perenli ony synlam aga yeti§m edi. Yone o nun goziine bolm asa,
yekegapanyn kebzesi tiitap gelyan yalydy. Jan y karkara gelip,
gyssaga dii§en wag§y hayw an g o n elen u g ru n d an donm edi.
O nun bniinde d urm ak ajalyn oniinde durm akdy. §ona goz ye-
tiren Blokwil sapangasyny serm edi. A ljyrannylykda sapanga-
-da m ahaly bilen gab y n d an gykmady. Perenli oziini yitirdi.
O na gagyp g u tu lm ag a-d a m ay yokdy. G orkana go§a goriin-
dimi ya-da hakykatdanam , §eylemidi — y ekegapanyn one
som alyp d u ran iki sany gylyja m enzeyan egri di§i perenlinin
garnyna sokulyp, ony yokaryk goterayjek yalydy.
Ahyr yalanaglanan go§a nil p eren sapangasy hem m aha­
ly bilen atylmady. Blokwil sahel salym dan garnyna ot bolup
guyuljak agyryny gar§ylam aga hazirlendi. Birdenem sapanga
giim piildap gitdi. Em m a ok ny§anadan sowa gegene m enzedi
— y ek eg ap an y n b ad y gow§amady.
W ag§y hayw an bilen Blokwilin arasy dort-ba§ adim e di-
rande, p erenlinin goziiniii bniinde low urdan ba§ga bir yiti di§
— egri gylyg ajal bilen adam yn arasyna bow et boldy. Towerek-
d en ahy-w ay e§idildi.
E ndam yna ba§dan-ayak jan deri gykan Blokwil m anlayyny
tutup, a§ak oturdy. O n u n gorejine kakly§an ahli zat: gara
tiisse-de, tiitap d u ran jennelem , uzakdaky m etjidin dini-
-de, asyl tutu§ diinya sandyrayardy. O ny oliim den halas et-
m age yeti§en serbaz, en tek jan y gykm an yatan yekegapanyn
d ep esin d en y en e bir-iki gezek gylyg saldy.
H aydap g elen G ara sertip yiiziinden adam ruhy ogen pe-
renlini gop berip, y erin d en turuzdy-da, nam e iigindir, giiliip
goyberdi.
— Indi sana hig m ahal oliim yokdur, jenap!
Blokwilin jo g ap gaytarm aga dili aylanm ayan yalydy.
— G aty gorkayypsyn o y d y an ?!
Perenli bu gezek gepledi:
— «Gorkam ok» diysem , H udayyn oniinde-de yalan sozle-
digim bolar. M en oliip direldim , general...
★★★

Blokwil

Surnay-kernayyn diinyani tu ta n owazy serbazlara az-

-kem goggtin b eren d ir oyda^hnesen, agyr go§unyn M erwe
girm egi H orasandan gaydylaly bari h er giinde edilen adaty
h erek etd en kanbir parhlanm ady. Iginde yns-jyns yok kendi
gar§ylyksyz eyelem ek, sazy hernage gaty galsanam, haky-
ky yeiii§ d erejesine yetirip bilm eyar ekeni. G alasyny ya-da
ba§ §aherini aldygynam tutu§ yu rd y eyeledigin bolmayardy.
Paytagty ey elen en d en sonam , y u rd u n gutarnykly yenli§e se-
zewar edilm edik gezegi tary h d a kop bolupdy. Yeni§ nokadyny
goym ak iigin yenilen tarap yenlenini ykrar etm elidi, ilat dyza
gokerilm elidi. O na garam azdan, G ara sertibin m aslahaty bilen
§azadanyn y u rd u n a yollan gapary M erwin alynm agy bilen
dine bir tek an in dal, eysem, tutu§ tiirkm enin ozlerinin gol as­
tyna gegendiginin habaryny bu§lam ak iigin giinorta tarap at
goydy.
Zorz Blokwil M aru-§ahu-Jahan, Margu§, M argiana, Merw,
M arw diyen yaly atlar bilen diinya m e§hur bolan §aher bara-
d a kop zat e§idipdi. Ol §aherde densiz-taysyz kitaphanalaryn
I)olandygyny, atlary alem e dolan alym laryn, §ahyrlaryn, akyl-
darlaryn ya§ap gegendigini bilyardi. Em m a onun ki§i go-
sunynyn arasy bilen bu berkitm a gadam basm agy M erwin
gym matynyn, ony eyelan go§unyn agram ynyn gagm agyna
sebap boldy. H any ol b elen t-b elen t ko§gi-eywanly, kogebag-
ly §ah er?! Serbazlaryn gorgi baryny gore-gore, h u p b at baryny
yuwda-yuwda, gol-beyew an soke-soke eyelani §aherem dal-
di-de, heniz gurlu§ygy hem doly tam am lanm adyk gow§ajyk
berkitm edi.
Serbazlar bilen d en azap gekip, M erw e ye ten Blokwil asyr-
lary ba§yndan gegiren da§ diwarly gala d erek tow eregine gig
kerpigden hem sam an-sypal garylan palgykdan hayat aylanan
berkitm a sata§dy. «Gar§yda§larynyn belanyn koriigi hasap
edyan §aheri §iimiika? Isgenderin diiybiini tutup, N ikatoryn
gel§igine getiren, oziine yanap A ntiohia adyny dakan §aheri §u
bolmalym y? W agt bilen wag§ylyk b e len t ym aratlary-da kiile
owiiryar — diyip, Blokwil igini gepletdi. — A dam lar w agta
baha berm eyi§leri yaly, oz wag§ylyklarynyn nam edigini hem
bilenoklar. Diri adam m azarystana zyyarat edip yorka-de, ozi
olm elidir oytm eyar. Bu yerde £ in g iz hanyn atlylaram bolup-
dylar. O laram dabyra§yp yorkaler, hig m ahal gum a garylarys
oyden daldirler.»
Blokwil oziini taryhyn tot-tozany sinen sahypalarynyn
iistiinde gezip yoren yaly duydy. Ol goziini yum anda, dabany
topragy dal-de, kelleganaklary, siink-saiik larybasgylapyoren-
dir oytdi, ayallaryn, gaga-gugalaryn zenzelesi, gylyglaryn
§akyrdysy, toplaryn giim m iirdisi gulag ynda yanlandy. Ol
goziini aganda bolsa, bir m ahal diinyade in gozel §aherleriii
biri bolan M aru -§ ah u -Jah an y n gadik-gem rik harabalary p ey ­
da boldy. «Taryh diyilyan zat galam bilen dal-de, hokm an
gylyg bilen, yykan-yum ranlyk bilen yazylm alym yka? O ny
nazenin zenanlaryn, sypayy yigitlerin ho§ yatlam alaryndan
diiziip bolm ayarm yka? »
...Gara sertibin yanynyn ba§-alty sany serbazy bilen gap-
dalyna gelip durm agy Blokwili gegm i§den §u giine getirdi.
Ol goziini y u m an d a taryhyn galagoply suratlaryna nazary
kakly§an bolsa, goziini aganda-da §u giiniiii galagoplulygy
goreglerine diirtiildi. G ara sertibem taryhyn sahypasyny gan
bik'n yazyanlaryn biridi. Gegmi§ bilen §u giin du§u§anda, ikisi
alyijdy otagitdi.
M erwiii eyelenm egi bilen yeni§ daragtynyn §irin mi-
w esinden datdym hasaplayan §adyyan sertip:
— Yeri, jenap, nam e beyle oya batypsyn-la? — diydi.
— Ay, oya b atan zadym am yok, general. Goja M erw e ayla-
nyp goraysem m ikam diyip durdum . Sizi bu m e§hur kentde
ho§ gordiik!
Perenlinin soiiky sozleri yansylam a bolsa-da, keypli
sertibin keypini has-da gogiirdi. Ol Blokwilin egnine galaja
kakyp goyberdi.
— Bizem sizi bu yerde ho§ gordiik!.. E§idyanmi?
— E§idyan — diyensoiiam Blokwil ba§ atdy.
E§idilmeli zat ilerd en gelyan surnay-kernay sesidi. Perenli
ozalam kan m ahal bari gulagyny kam ata g etiren §ol sesden
gagyp, b u yere gelipdi.
— M enem M erw e aylanyp goraysem diyip, barik gykyp-
dym.
— O l-a hasam gowy, general!
M urgabyn dar payapylyndan gegip, galanyn igine giren-
lerinde, palgyk eylap duran b irtopar serbaza gozi dii§en Blok­
wil olaryn nam e edyanleri bilen gyzyklandy.
— Ol m en buyrugym — diyip, G ara sertip owiinyan yaly
ah en bilen jo g ap gaytardy. — Kerpig iigin palgyk eyleyarler.
G alanyn iki sany gykalgasyndan ozgesini petiklejek.
— Tiirkm enler gagyp g iden bolsalar, gykalgalary yap-
m agyn indi nam e hajaty bar?
— T iirkm ene ynam ed erligi yokdur, jen ap . O lar m ojek
yalydyr. Tiirkm en sagyndan girer, solundan gykar. N adip
geleninem , nadip gideninem bilm an galarsyn.
Blokwil yylgyrdy. Ol yylgyry§yn Gara sertibin aydanlaryny
tassyklayan m anysy bardy. Sebabi ol tiirkm enlerin tilki sapa-
lagyny atyp, diiyniin oziinde-de serbazlaryn iisti toply iki sany
arabasyny ok-darisi bilen olja alandyklaryndan habarlydy.
 M erw galasy berkitm e hokm iinde ongakly ygtybarly bol-
masa-da, diiybi g in d en tutulandy. H azirem onun iginde miin-
lerge gara oy bardy. D u§m anyn gelm eginiii sahel on yany teke
Many Gow§ut hanyn b u y rugy bilen gogiilende alnyp gidilen
oylerin tarim lerinin yeri teg elek -teg elek оздгк bolup bildirip
durdy. Blokwil tiirkm en oyiinin igini synlam ak isledi. Gara
sertip hem ol islegi goldady.
Blokwil sertibin yzy bilen oylerin birine girdi. Asly hem
pukaranyn tiinegidigi bildirip d u ran oraganyn iginde p ere n ­
linin gozi eg len er yaly zat yokdy. Y erliginde-de serenjam y-se-
pi yetm edik, d egerlirak go§y hem sypyrylyp gidilensoii, oy
hasam gyplan bolup goriinyardi.
Blokwil oyiiii tarim inden ba§lap, uk, tuyniik, tiiyniikden
sallanyp d u ran g o d ek yiipe genii gary§ma-gary§ synlady. O ny
ju d a gen galdyran zat hem tiiyniikden d an lan yiipiin ujunda-
ky tulum boldy. Ol oyden gykyp baryarka-da, yzyna ganrylyp
tulum a seredende, d u ld a y atan d eg irm en da§yna biidrap, tas
yykylypdy. Blokwil tarim e elini dirap zordan saklandy. O nun
tarim e el diran yerin d e-d e gemge torba asylgy d uran eken.
T orbada y ag a bi§en, gum -gurum b asan susagyn god ek sapy
som alyp durdy.
G iden m eydany tu tu p y atan galanyn ahli yerine aylanyp
gykar yaly daldi. § o nun iiginem sertip bilen kapral ortadaky
dep an in iistiine gykyp, tow erege ser salyp gorm eli etdiler.
D epanin iistiinden galanyn igi onat goriinyardi. Blokwil
serdarlar, jargylar §ol tiim m egin iistiinden kopgiilige yiizlen-
yan bolsalar g erek diyip gak etdi.
G iiniin ikindi bolm agy bilen gara oylerin kolegeleri hem
uzalyp, beyleki oyler bilen gakny§yardy-da, gin m eydan-
da u^Hge§ik bir surat em ele getiryardi. Serpigi yapyk tiirk­
m en oylerinin sansyz giim m ez yaly bolup otury§y bu il bilen
natany§ perenlini hayran edyardi. G ara sertip bolsa beyle
gornii§ bilen ongakly gyzyklanm ayan yaly, elini ba§ga tarapa
salgap goyberdi.
— §ol adam bu m ahal nam e i§leyaka, jenap?
-
г

Giin §6hlesinin arasy bilen yer kowiip duran adam a naza-

i у kakly§an perenli:
— Biri gukur gazyan yaly-la — diydi.
— O zem tiirkm en bolm aly — di^np, G ara sertip, ozalam
dii§niiksizligi bilen gyzykly bolup gornen hereketi hasam ta-
sin etdi. — Bizin adam lam m yzyn о yere baryp, gukur gazm a-
ga haky yok. Hig kim e beyle b u y ru k berlenok.
Belentlikden dii§iip, ol yere yeten adam lar gen bir w akanyn
iistiinden bardylar. O tuz ya§ tow eregindaki uzyn boyly, hortap
tiirkm en gara dere batyp gukur gazyardy. Gazylyan gukuryn
g ap d aly n d a-d a diysen ow adan bir bedew siiyniip yatyrdy.
Tiirkm en iig-dort adim golayyna gelen adam lary ya-ha
gorm edi, ya-da gorse-de, iins berm edi. Ol oz i§ini dow am etdi.
G elenler esli salym dursalar-da,tiirkm en §ol bir hereketini
iiytgetm edi. Bolyan w akany hayran galyp synlap d uran Blok­
wil gukur gazyany akyly yerinde dal adam dyr diyip gaklady.
O n u n olen aty gom m ek iigin gukur gazyany dii§niiklidi. Yone
ahli jem endesi, it-pi§igine genii goterilip g iden galada, onda-
-da du§m anyn eline gegen how ply g alada ol adam yn ta k 5zii-
nin galm agy w elin dii§niiksizdi. Beyle hereketi dine janyndan
gegen ya-da akylyndan aza§an adam edip biljekdi.
Yanyna geln en d ig in i aiidyrm ak niyeti bilen G ara sertip
galaja ardynjyrady. Dine §ondan son ba§yny sahel galdyran
tiirkm en salam berdi. Em m a ol yanlary yaragly ba§-alty sany
adam yn iistiine abanyp durm agyna garam azdan, gagyp git-
m age-de m eyillenm edi, edyan i§ini hem togtatm ady.
Qukur gazyan tiirkmenin bol§y Blokwile tiirkmen oyiinde
goren gen zatlaryndanam beter tasir etdi. Ol sertibin yanyndaky
dilmag serbazyn tiirkmene tizrak sowal berm egine gara§dy. Emma
Gara sertip lal-jim bolup duranson, dilmag sesini gykarmady.
I§ini boldum eden tiirkm en pilinin sapyna dayanyp, gukur-
dan gykdy, iki gulakly guralyny yere sanjyp, m anlayynyn derini
galdy, ikiig adim likde yatan donuny alyp, ganyny kaky§dyrdy.
Sonra ol atyn yanyna bardy-da, onun m anlayyny sypady. Don
atyn kellesine oraldy, yenleri boynundan danyldy. Tiirkm en §ol
hereketleri edyanga, tow erekdakilerin yiiziine-de garamady.
I inma in sonunda welin, da§yna garanm aga m ejbur boldy. Atyn
maslygyny gukura tarap gekmekgi bolanda, onun yeke ozi ejiz
geldi. Ol tow eregine seretse-de, sesini gykarmady.
T urkm enin sozsiiz m ed et sorayan nazarynyn m anysyna
<lii§iinen G ara sertip nokerlerine iim ledi. H aydap baran iig
sany serbaz aty gukura iteklem age kdm ekle§di.
Gykaran gum uny y en e gukura siiren tiirkm en gaytadan
derini galanson, d u ran lara tarap seretdi.
— Indi gep sizden!
O n u n nam e iigin beyle diym egine Blokwil dii§iinip bilm an
galdy.
G ara sertip sowal b erm an du ru p bilm edi.
— Sen nam e iigin g alany terk ed en tekeler bilen gag-
madyn, tiirkm en? Janyndan irdinmi? Bizin kimdigimizi bilyan-
mi? Bala-gagaii yokm udy?
H aliden bari dym an tiirkm en galt-galtdan geplap ba§lady.
— Sizin kim diginizem bilyan, janym danam iremok, bala-
-gagam am bar. — Tiirkm en atyny gornen gukuryna tarap elini
salgady. — §u sebapli gidip bilm edim . Janaw ar keselledi. M en
haywanga-da bolm an nam artladym . O ny ta§lap yoraberdim .
Haywan m eniii yzym dan bir ejiz nazar aylady welin... —
Tiirkm enin b o k u rd ag y doldy. Ol esli salym lap geplap bilm an,
yz-yzyna yuw dundy.
— Yzyna gaytdynm y? — diyip, dilm ag G ara sertibin ay-
danyny tiirkm enga gegirdi.
— Hawa, nam artlygyn yaryndan gaytm agam m ertlik diyip,
yzyma dolandym . Asyl aiiyrlygyna yorayin diysem em , ayagym
adilm an dur. M en yigrim i alty ya§ym dan bari G arayel sebapli
ya§ap yordiim . G arayel bolm adyk bolsa, yedi yyl m undan ozal
olmelidim. G iirriinsiz olm elidim . Ol m eni oliim den gutardy.
Yzymdan kowan ajala yetdirm an, alyp gagdy ...§onda-da men,
in sonunda, bigayratladym . O ljek bolup yatan aty ta§lap git-
dim. A dam kate hayw anga-da bolanok-da.
— M anlayyndan atyp otagitsen bolm adym y?
G arayelin eyesi ilki dilm aja, sonam G ara sertibe narazy
nazar aylady.
 — Tiirkm en, zerur bolsa, oziini atyp m ertlik edip biler.
Yone atyny atyp, nam artlyk edip bilmez.
Tiirkm enin gaytaran jo g ab y tasir etdim i, nam em i, esli dy-
m yp d u ran G ara sertip g o d ek sowal berdi:
— Indi biz sen oziini ataysak natjek?
— Kysmatdyr, h an aga.
— Sen bir hayw an sebapli §u ya§da bim age razy-da onda?
— G arayel hayw an daldi. £ y n bedew di. Qyn bedew in
ad am d an m ert bolyandygyna oziim goz yetirdim .
— Q agalaryna nebsin agyranokm y?
— A gyrsa nadeyin? Oz ilinde olaram yykm a-yykylm a
ya§arlar-da.
— Biz seni am an goyup, tekeleriii arasyna goybersek,
nadersin?
— K ysm atym danam razy bolardym , sizdenem .
— Biz tekeler bilen garpy§maly bolsak, eline gylyg alarm yn
ya-da edilen yag§ylygy unutm azm yn?
— Edilen yag§ylygy u n u d ary n diym en, yone elim e gylyg
alm anam diyip bilm en.
— О n a beyle?
— Yag§ylygy u n u tm ak nam artlyk bolar, iiste du§m an ge-
lende, gylyjayapy§m azlygam m ertlik bolmaz...
G iiniin ya§m agy bilen ses-sedasyz m azarystanlyga owrii-
len gala G ara sertibin diinyasini daraltdy. Ol tiirkm eni hem
yany bilen alyp, yza dolanm aly etdi.
Kysmatyna kayyl gelip, serbazlaryn oniine dii§iip ugran tiirk­
m en yzyna ganrylyp, ilkag§amyn iimii§-tamy§lygynda eyyam
gozden yitip ugran gum iiy§megine in sonky gezek nazar aylady.
O ny synlan Blokwil galaja ba§ yaykady: «Haywany beyle
d erejed e soyiip bilyan adam yn yiiregi neresse gaganyn yii-
reg in d en em p ak bolsa gerek...»
★★★

Ozal bagla§ylan §ertnam a gora, Zorz Blokwil serbazlaryn

tiirkm en topragynda gegiryan harby hereketlerine gatna§-
m azlyga-da haklydy. Та uru§ gutaryanga, ol oziini ok yeterd en
uzagrakda saklasa-da bolyardy. Em m a ol gurriini edilyan dort
sany tiirkm en yesirini welin, yakyndan synlam ak isledi.
Yewropanyn b erk harby tertip-diizgiinine endik ed en hem
her atjek adim inden, ujypsyzam bolsa, oziine yokaym agy ah-
mal garadan aga bolm ak isleyan perenli tiirkm en yesirlerini
synlam ak iigin G ara sertip d en idin alm aly diyen netija geldi.
Blokwil sertibin gadyryna tarap baryarka, M iirze M am m et
Kowam ed-D ow la tiirkm enlerin n a sebabe G ara sertip diyen
lakam dakandyklary b arad a oylandy. Yerli ilatyn ona §eyle
lakam b eren d ig in i ba§da sertibin ozi ona giirriin beripdi. Yone
dogabitdi agzy yellirak, oziini m ahabatlandyrm agy halayan
sertip birtopar serkerdanin iginden tiirkm enlerin ala-bole
oziine §eyle b ah a b erm ek lerin d en ba§gaga m any gykaryardy.
Q stesine-de, tiirkm enler oiia «Gara ganjyk», «Gara yylan»
ya-da gayry bir ynsanyn gekerak duryan sypatlandyrm asyny
yonkem an, «Gara sertip» diyipdirler. M iirze M am m et Kowam
ed-D ow lanin sertipdigem gyn, garayagyz pyyadadygam haky-
kat. § onun ozi-de M iirze M am m ediii beyleki generallardan
gow ulyga tarap tapaw utlanyandygyna giiwa gegm eyarm i
nam e? Yogsam, in bolm anda, du§m anyn-a sana oziine myna-
syp dal hem bolsa, yigrenji lakam dakm aga dow talap bolardy
ahyryn.
Em m a Blokwilin gak etm egine gora, bu yerdaki hakykat
M iirze M am m edin oz b ah a kesi§inden ba§gaga bolm aly yaly.
H alk lakam d ak an d a yalny§mayar. H alkyn dakyan lakam y
adam yn igki ya-da da§ky diinyasi bilen hokm any suratda bap
gelyar. §eyle bolsa, ol m eselede yalny§an tiirkm enler oz bala-
-gagasyny gyrm aga g elen du§m anyna onun oz gow niinden
turyan lakam dakaym alym y?
Sonky iig-dort ayyii dow am ynda M iirze M am m et Kowam
ed-Dow lani birnem e tan am ag a yeti§en Blokwil onun oz iline-
de, oz hokiim daryna-da ikilik, garalyk ed en gezegine telim
sapar g abat geldi. § o n u n iiginem tiirkm enlerin oiia lakam
dakm akda yalny§andyklaryna p eren lid e m iiiikiirlik dorem edi.
«Gara» diyen soz, kopleng halatda, gow ulygy aiilatm ayar ahy­
ryn!»
 G ara sertibin gadyryna golaylan Blokwil ayak gekmeli
boldy. Igerden gelyan giilki, galm agal sertibin sary gadyryny
asm ana goterayjek bolyardy. C adyrdakylaryn gyzy§an giir-
riininin arasyny bolm ek islem ese-de, da§arda oy dinleyan yaly
bolup durm agy oziine uslyp gorm edik Blokwil igerik girme-
li etdi. Ol gagyrylm an geleni iigin sertipden otiing sorady
hem em islegini beyan etdi.
P erenlinin hayy§yny dinlan oy eyesi, yzyndanam onuii
yanyndaky iig adam yan ad an d an , yone bu gezek onkiilerin-
den em has g aty giilm age ba§ladylar.
G ozlerini ya§ardyp giilyanlere yasam a yylgyryp sereden
kapral an k -tan k boldy.
— G ow niine alaym agyn, jenap! — diyip, G ara sertip
giilkinin arasy bilen m yhm anynyn gow niini aw lam ak isledi.
— Senem bizin giilyan zadym yzyn giirriinini etdin. §on iigin
biz y an ad an d an giilm eli bolyas.
Blokwil gadyrdakylar bilen ho§la§yp, gykyp gaytdy. Ol
gelyarka-de, yanky tiikeniksiz giilki hem dh§niiksiz giirriin
zerarly yene G ara sertip b arad a oylanm aga m ejbur boldy.
«Adam yn durm u§daky eyeleyan orny bilen payhas derejesi
deiiegerrak berilm edik bolsa, n etije hokm an birtaraplayyn
bolyar ekeni. Uly gaknysyga girm eli serdarlaryn go§unyn yk-
baly hak d a oylanm an, bolgusyz zatlar sebapli ta synggylaw ugy
tutyanga giilm eleri nahili giilkhng. Ay, giilki bilen aglam aga
tu tary k bolyan zat h er ilde ba§ga-ba§gadyr-da». Blokwil oy-
landygyga, yanky giilyanlerin gar§ydaslarynyn nahili adam -
dyklaryny bilm age how esi artdy.
★★★

Yesir dii§en tiirkm enleri urm an-sokm an gynayardylar.

O lary dine oldiirm age ru g sat berilm eyardi. O liim den barki
gorginiii nahili ayylganjy bar bolsa, yesirlerin ba§yndady.
O lary oldiirm eyanlerinin sebabi bolsa, M erwe girileli bari
ogurlanyp akidilen garaw ullar bilen iki giin m un d an ozal b o ­
lan kigenrak darka§da y itenleri hasap etsen, tiirkm enlerin
clinde yiize golay yesir serbaz bardy. A hyrsony iki tarapynam
yesirlerinin gal§ylmagy ahmaldy.
Yesir diisen dort tiirkm enin diridikleri-de yagdaylydy.
O laryn dordiisini-de bir-birine m akam daiiyp, M urgabyn
edil kenaryndaky §or tiim m egin iistiinde oturtdylar. Yiizleri
( June yanyp gap-gara bolan takyrkelle turkm enleri bir-birin-
den tapaw utlandyrar yaly hem daldi. Bolsa-da, olaryn birinin
ya§ynyn gaydy§andygyny, iki sanysynyn otuzy tow ereklan-
(Iigini seljerm ek boly ard y Dordiinji yesir on alty-on yedi
ya§laryndaky yigdekgedi. Yssy hem edibilenini edyardi. O tly
ep gek d en yana yesirlerin yiizi, bobbin ham lary go tu r agan
yalydy.
§or tiim m egin yanyna gelip d u ran iiytge§ik adam ya§uly
yesirin iinsuni gekdi.
— Serbazlan arasynda ylm yn anryba^yna gykan bir perenli
bar diyyadiler welin, §u adam §ol bolsa gerek.
— Ylmyn ghr-depesine gykan adam yn ta k oziini janpe-
nasyz-zatsyz m eydana goybererler oytdiinm i?
— O zem ylm yn aiiyrsyna gykan bolsa, hokm an yetmi§ iki
dil bilm elidir — diyip, yesirlerin biri w elilik etdi.
— Ay, on bolup dur§y-ha dile dii§iinyan adam a m enzanok
— diyip, yen e biri Blokwile oz bahasyny berdi.
Yasuly oziininkini m am la etjek boldy.
— O ny biljek bolsaiiyz, bir zat diyip gorayin! Yetmi§ iki dil
bilyan bolsa, haysy dilde geplesenem , m ana dii§iiner.
— Hey, yetmi§ iki sany hem dil bolarm ayt? G ajar diyersiii,
ozbek diyersiii, gazak diyersin-de, ba§-alta yetersiii welin, dil
gutarayar-da. Yetmi§ iki dili n ired en aljak?
— Bir zat soraysanyzlan!
Sowal berm eli yesir Blokwile seredip:
— Ey, sary adam , sen adyn nam e bolar? — diydi.
O ziine bir zat diylenini anan Blokwil yylgyrdy, yone sesini
gykarmady.
— Turkmenge-ha bilmeyar ekeni. Hany, parsga-da bir zat diy.
— Ey, sary adam , ob, ob!
 Yene yylgyran Blokwil, tany§ soze dii§iinip, derya tarap
elini salgady.
— Ob! Ob!
— Gordiinizmi? «Ob» diyildi welin gozganyberdi. Serbaz-
lardan ekenilayt!
— G ozgansa-da, §u adam olara-ha m enzanok.
— Ay, olanam tiirkm enin saryk, arsary diyen yaly, yom ut
diyen yaly taypalarynyn birin d en bolsa nabilyan?
— Bu na bize beyle sine-sine seredip durka, walla?
— T anajakbolyandyr!
D ogrudanam , Blokwilin yesirlere dikanlap seredip dur§y
gendi. Yesirler ol adam yn ozlerinin da§ sypatyny yorite syn-
lam aga g elen d ig in d en bihabardylar. B endilere esli salym ser
salan Blokwil: «A ntropologlar tiirkm enler m ongolpisint bol­
m aly diyjek bolyarlar welin, bular-a beyle dal yaly — diyip
igini gepletdi. — §u d o rt tiirkm en kelleganagynyn gurlu§y
bilenem , yiizlerinin te g e lek daldigi bilenem m ongolpisinde
dal-de, yew ropapisinde galym edyar...»
G iinorta tarap d an peyda bolan iki sany serbaz bir agyr
zady siiyrap, barligine gaytdy. G etirilyan iig giin m undan ozal
ele dii§iip, oldiirilen tiirkm enin jesedidi. Serbazlar jesed i yelin
yesirlere owiisyan tarapyna getirip ta§ladylar.
J e se td e n §eyle bir agyr ys gopyardy welin, diyip-aydar
yaly daldi. Beyle yagday yesirlerin ozalam kyn giiniinin iistiine
u rna boldy. Suwsuzlygam birbada unudyldy diyen yaly. Jokra-
m a yssyda gi§ip, porsan je se t da§-tow erekde dem alar yaly et-
m edi.
Heniz omriinde jeset gormedik ya§ yigidin sesi nayynjar gykdy.
— K ertik aga, m en yiiregim bir hili bolyar.
«Yiiregi bir hili» bolyan oglanyn derdine em etm age ya-
§uly yesirde-de hig hili gare yokdy. Yone ol:
— Inim, sen erkek adam ahyryn! — diyip, birnem e gy-
jalatly sozler bilen yigdekgani ko§e§dirmek isledi.
 Peti§ how ada gop ba§y gym yldam asa-da, serbazlar §emal
owiisyan tarap hasaplap, jesedi birnem e giinbatara siiy§iirdiler.
Ol hem yigdekganin g ab at gar§ysyna dii§di.
Yesirin urlandygy, gynalandygy je se td e n bildirip durdy.
G oparylan gep ga§ynyn gan oyiip honkaryp d uran yeri goziin
iistiinden goylan y en e bir ayylgang goz yaly bolup durdy.
Kowlelip yatan, igi bireyyam gurap giden agyzdan dalaga
m enzap, gogerip g id en gorkung dil gykyp yatyrdy. Ig-da§ynyn
gany don an hem gi§en tonneli b u ru n jesed in yiiziini ayyl-
gang bir zada owiiryardi. N ired en d ir bir y erd en ysyn yzyny
yzarlap g elen iki sany ullakan ya§yl sinek jesed in m anlayyna
gondy. O lar ganjaryp d u ran m anlayyn iistiinde biri-beylekisi-
ni iteklap, keyp gekdiler, gezek-gezegine yokary galyp, yene
a§ak indiler.
Jese d i g etiren serbazlar gidiberm ekgi bolanlarynda, Blok­
wil oz golastyndaky esgere yiizlenyan yaly bolup, batly gygyrdy.
— Saklanyn!
Ayak geken serbazlar habara gara§dylar.
— Jesed i b u y erd en ayryn!
G eplan serbaz b u y ru k b eren e dal-de, jesed e seretdi.
— A yyrm aga hakym yz yok, agabeg.
— О nigik hakynyz yokmu§? Siz о jesed i getirm age hakly-
da, anyrrakda goym aga haksyzm y?
— Buyruk buyruk-da, agabeg.
— Beyle b u y ru g y kim berdi size?
— §ahsew entli miiiiba§y Hur§yt han. O zem edil §eydip
goym agy buyurdy.
Blokwil soz diym edi.
— §ahsew entli Hur§yt h an a-d a uly sertip §eytm egi buy-
rupdyr — di^np, ikinji serbaz hem aydylanyn iistiini yetirdi.
Serbazyn «uly sertip» diyyani G ara sertipdi. Blokwil yow-
sellem edi, oz diyenini gogertm eli etdi:
—Eger dziinizem §ol jesed in y anynda gy§arm ak islem e-
seiiiz, aydylany edin!
Y agdayyn g en daldigine dii§iinen serbazlar buyrugy ber-
jay etm eli boldular.
 ★★★

Blokwil

Blokwil oz dii§en giini, ertirki ykbalynyn nam e sowgat

getirjekdigi h ak d a oylana-oylana, gaty gig uklanam bolsa,
ad aty turyan m ahalyndanam ir oyandy, gadyryn igi ongakly
kapas bolm asa-da, dym yk how a d ep esin d en basyan yaly, da§
gykayanyny kem gorm edi. Ol ensini goyberenson, iki adim
atdi-de, ayak gekdi. Oz oyiinde ir saherde da§aryk garanda,
goziine dolyan b elen t ym aratlara d erek ke§bini beyan etm ek
getin diinya goriindi. O n u n pikirine gora, eyeleri parahat
ya§ap yoren m ahalynda-da yew ropalynyn nazary eglenayjek
zat b ary n d an yogy yakyn G iindogaryn bu nokadynda gowiin
galkynarlyk, goz eglenerlik g6rnii§ bolm aly dal yalydy. Goja
diinyani y igdeldip gorkezyan tom us saheriniiiem bu tebigata
tasiri yetm eyan bolarly. Blokwilin b u yerde h er g oren narsesi-
ni Perenistanyn §ona m enze§rak narsesi bilen dene§dirm age
en d ik ed en nazaryna gora-ha, tapaw ut yer bilen gok yalydy.
Yowuz tebigatynyn yalynly howasy bu yerin agaglarynyn zan-
dy ya§yl bolm aly yapraklarynynam reiikini iiytgedipdi, olara
yanan topragyn kiiljiimek mohiirini basypdy. Her hal, bu yerde-
-de adam lar ya§ayardylar. Bu y erde-de Giin dogyardy, Giin
ya§yardy. Blokwil bu giinki ba§lanan saherin 1860-njy yylyn
28-nji iyulydygy b arad a oylandy, alysda galan ata W atanyny
terk ed en i bari kop yyl gegen yaly bolup duyuldy. Serbazlaryn
tiirkm en kendi M erwi dari yakm an, ok atm an basyp aldyk
hasap eden lerin e-d e §u giin dokuz giin bolyardy. §ol dokuz
giiniin iig giini yenis dabarasynyn yelgini bilen duydansyzrak
gegenem bolsa, beyleki giinler Blokwile ju d a gig ya§yp, sagat
adatdakysyndan hayal i§leyan yaly bolup duyuldy.
Tiirkm enlerin h er gijeki bolek-biigekleyin gozu§yndan
gekinilip, m iinlerge atyn, e§egin hem beyleki m allaryn §a-
herin gaginden gykarylm an saklanm agy, gayry aladasy hem
bolm anson, tap d y g y n d an gije-giindiz ip p -ig ip yatan yigrim i
m iindenem gow rak go§unyn hajatynynam gab at gelen yerde
pytrap y atm agy n etijesin d e iyulyn peti§ yssysynda yerd en
goterilyan dym yljak ys adam laryn dem alm agyny agyrla§dyr-
yardy.
G ara sertibin buyrugy bilen §emal u gru n d an gelyan ys-
-kokdan birnem e da§la§mak iigin serkerdeleriii gadyrlary
Merwiii glinbatarynda G araahm et obasyna gidyan yoluri gy-
rasynda dikilipdi. Blokwilin gadyry hem olaryn golayyndady.
Birneme da§la§ylsa-da, porsap yatan kendin howasynyn tasiri
ol yere-de yetyardi. Beyle yagday Yewropanyn arassalygy bilen
owreni§en Blokwile oran yoku§ degyardi, kate bolsa bu yere
gaytm aga dow talap bolany iigin oz-oziini-de kotekleyardi.
H azir alem i synlap d u ran perenli ba§ga zat hakda-da pikir
edyar. M a§atdan gykylyp gaydylaly bari, h er gezek ba§ga bir
gornii§de gaytalanyan dii§nu.ksizlik henizem dowam edyar.
Blokwil serkerdeleriii ozlerini alyp bary§laryna akyl yetirip
bilm eyar. O laryn M erw topragyna gadam basanlaryna-da
bir ay tow eregi bolup yor. Em m a agyr siilsadyn kethudalary
henize genii hem bo§ §aheri eyelanleri bilen kanagatlanyp
yorler. O lar ne-ha §aheri ta§lap yza gekilyarler, ne-de §aheri
ta§lap gidenleriii iistiine hiijiim e gegyarler. Gaytam, giinsayy
dogum lanyan tiirkm enlerin ozleri gar§yda§larynyn iistiine
hali-§indi gozu§ edyarler. H ut onnin oylan bolan gakny§ygy-
da §ahere assyryn golaylan tiirkm enler ba§ladylar. Qakny§yk
tiirkm enlerin peydasyna gutardy. Yitirilen serbazlarynyn sany
otuza golaylady. Blokwilin b ah a b erm eg ine gora, w agt tiirk­
m enlerin peydasyna i§leyar. Yssy howa-da, ayak astyndaky
gyzgyn topragam tiirkm enlerin bahbidine. Beyle yagday uzak
dowam ediberse, yen§in H em ze M iirzanin tarapynda galja-
gy-da belli dal. Yori§in sonky nokadynyn goyulm aly giini-
-de barh a anryk siiy§jek. Tekeleri boyun egdirm age gelenler
gar§yda§laryny tizrak boyun egdiraym eseler, ariyrda gy§ hem
alysda dal. Gy§yn dii§m egi bilen bolsa, azyk-ow kat m esele-
si-de, m al-garanyn ol iym m eselesi-de §u m ahalkysyndan
agyrla§maly bolar.
Fransuz gosim ynyn kapralynyn harby adam hokm iin-
(l(> rak odi.'jlne gora, tekelerin G arayaba gekilm eklerinin
(|aisyda!jlary iigin b ahbit boljagy-da belli dal. Beyle yza gekil-
m edon son, yza gekilenin sowe§de riistem gelen gezeginin-de
taryhda kop bolandygyndan Blokwil habarly. H ut hazirem ol
tiirkm enlerin yza gekilm egi b arad a oylananda, oz ilde§i N ap o ­
leon B onapartyn m s go§unlarynyn sowe§siz ta§lap g iden ba§
§aherini eyelanini, sonam gutarnykly yenilendigini yatlam a-
ga m ejbur bolyar. Ol w aka elli yyl m undan ozal bolupdy
ahyryn. Kim bilyar, belki, G ara sertibin gow niiyetm ezgilik
bilen giirriinini edyan Gow§ut hany ruslaryn Kutuzowy yaly
du§m ana al salm ak hakda oylanyp yorendir, belkem , ol bu top-
rak iigin hakyky serkerdedir. Taryhy wakalar, taryhy §ahslar
gaytalanyp duryar ahyryn...
Saher oylanm asyndan aynalyp, uzak gozyetim e yene bir
gezek nazar salan Blokwil agyr go§unyn hem oyanyp ugran-
dygyny duydy. O n d a-m u n d a peyda bolan tiisse, egrem -bug-
ram yoda yaly bolup, saherin parahat howasyny boliip, asm ana
goterildi. Bolsa-da, go§unyn agram ly bolegi en tek ukudady,
Blokwilin goziinin kesyan gadyrlarynyn tow ereginde gayda-
-gaym ala§yk yok. Go§un ayak iistiinde bolsa, hokm an bildir-
melidi. Qiinki barjam lyraklarynyn bolaym asa, serbazlaryn
esasy boleginin iistiini gadyra d e rek M erw in b elen t asm any
ortyar. O lar go§-golam laryny yorgan-dii§ege owriip, gem g e ­
len yerde, yalazy m eydanda yatm aly bolyardylar. Irden ba§ga
aladasy yok, ertir nam azyny okam ayan serbazlar kebzesini
Giin gyzdyryanga y erin d en em tu rjak bolm ayarlar. M erw gala-
sy ey elen en d en so n -а olara azar b eryanem yok.
Ahli borjy yerleri karta gegirm ek bolan Blokwil eyyam
tow erege b elet bolubam ugrapdy. Ol en tek iistiinden gegip,
oz gozi bilen gorm edik obalarynynam kopiisinin nirede yer-
le§yandigindenem az-kem habarly. M erw den ilerki oba Sol-
tanyz di^nlyar. S em endikden bir farsah barik gegsen, deryany
gujaklap oturan giir bagly o b ab ar. O na G o ju g y n b ag y diyilyar.
O ny kate C ogdy diyen at bilenem bula§dyryarlar.Em m a Qog-
dy o nd an giindogarrakda. G ojugyn b ag y n d an ilerde Hojayap
obasy yerle§yar. M iilkbiikri, Miilkbag§y, Gokje, Gonur...
Burkaz obasy bilen G okjanin arasyny M urgap deryasy kesip
gegyar. O n d an g iin b atard a Egrigiizer, Pe§analy, Akybay...
Tekelerin M erw galasyndan gykyp baran G arayap diyilyan
berkitm esi hem §ol tow ereklerde bolmaly. Ilat G arayaba Gu-
laklygala-da diyyami§in. O nunam oz gyzykly taryhy bar. Blok­
wil en te k ol yerlerin kopiisini gorenok. Yone ol dilm aglardan,
yesirlerden, bilyan adam lardan sorag-ideg etm age hig yaltan-
mayar. H atd a ol serkerdeleriii bilm eyan yer-yurt atlaryny-da
bilyar. O nun alan m aglum atyna gora, Burkaz miilki bilen Yary
Gokje m iilkiinin arasyndan owriim edyan M urgabyn sag ke-
narynda M erw tekelerinin keth u d asy Gow§ut hanyn oyi b o l­
maly. Gow§ut h an diyilyan serkerda tiirkm enlerin oran uly
sarpa goyyandyklaryndanam Blokwil habarly...
B irdenem saherin iim siim ligi bozulyp, Soltanyzyn giin-
bataryn d an bir tozan peyda boldy. A ra agygrak bolansoii, tu-
ran tozanyn sebabi e n tek dii§niiksizdi. Yone onun dort sany
atlynyn tozanydygyny Blokwil an§yrdy. H eniz uku d an only
agylm adyk serbazlaryn b u m ahal at gapy§majaklary, awa-
-sikare gykm ajaklary bellidi. Sebap yok y erin d en atlary beyle
gyssam agyn bolsa g eregi yokdy. Ol oran syrly tozandy.
Kan m ahal gegm anka-de, zowwam uzyn zolagy tutup yatan
serbazlaryn ileri getinde galm agal gopdy. Yarym ukuly serbaz­
lar b asga dii§di. §ol y agdaydan hem d o rt atlynyn birnem e go-
laylam agyndan m any alan Blokwil saher «m yhm anlarynyn»
gara kellani eteg e salyp g elen tiirkm enlerdigine goz yetirdi.
Atlylar golay geldiklerige, goh-galm agal, ahy-way Blok­
wilin gulagyna ayyl-sayyl e§idilip ba§lady. Bir seretseii, go-
§unyn igine yyldyrym giren yaly bolup gelyan dort atlynyn
ug ry serkerdeleriii gadyryna tarapdy. U kudan yaiiy agylyp
ba§lan serbazlar bu geii w akanyii syry oz-oziinden agylyanga
tagapyl edyan yaly, aiik-taiik bolup d u ran a m eiizeyardiler.
 Blokwil diiy§de gdrilnyan yaly bolup, indi has golaya ge-
len dort atla tom a§agar bolup syn etdi. Ol oz gozi bilen goryan
ahw alatyna-da y n a n m ak islem edi. Y nanar yaly hem daldi.
Ellerinin yeti§digind en saga-§epe egri gylyg aylayan dort atly
an k bolan siilsadyn arasyndan ga^dawul gorm an diyen yaly
gegip gelyardi. serb azlary n kabirinin oyna toma§a edyan yaly
ba§ yrap dur§y Blokwile bm riinde ilkinji gezek M erw topra-
gyn d a g ab at g e le n jow en di^hlyan gal kelleli osiim ligi yatlat-
dy. D ogrudanam , ozbolu§ly ba§gaplary jow enin ba§yna galym
edyan serbazlar b u m ahal eli yarag tutm aly jan ly adam lara
dal-de, §emal haysy tarap a yrasa, §ol tarapa-da gy§arayyan
osum lige m enzeyardiler. O lar kim i yykyp, kim sani yaralap
gelyan du§m ana gaytaw ul berm elidirem oytm an, jadylanan
yaly, oliim in y o lu n d an gagm ak bilen bolyardylar. Serbazlar bu
w akanyn duy§digi bilen hakykatdygyny parhlandyryangalar,
atlylar d eiiin d en ge<PP gidyardiler. G ynyndan gykan gylyglary
how ada galgap, d en m d en gegip g idenlerin yzyndan bo§ hay-
bat bolup atylyp galyardy. Da§-toweregi dine ozli-ozleri gur§ap
alanson, serbazlar du§m ana ok hem atyp bilm eyardiler. Yone
beyle y ag d ay uzag a ?ekm edi. O zlerini diirsan serbazlar iki
turkm eni d errew atdan agdardylar.
G adyrynyn yanynda d u m p , h akykata sygm ajak bu tasin
w akany synlayan Blokwil hyrgyny di§lap, ba§yny yaykam aga
m ejbur boldy, ozi ugin dost hem dal, du§m an hem dal turk-
m enlerin gayduw sy2 batyrlygyna guwandy, ozi iigin dost hem
dal, du§m an hem dal serbazlaryn nalajedeyinligine haypy g e l­
di. B irdenem ol ha?an geleni nabelli G ara sertibin oz yanynda
d u randygyny
- Sabanyz hayy1 bolsun, m erhem etli sertip!
S ertipden m ahaly bilen jo g ap bolm any iigin aydylan soz-
ler yene ga^Halandy Bu gezek sertip:
- Sen yansylayanmy- je n ap ? - diydi. - Ya-da...
- Sabany hayydam akdan yaiisylam a bolarmy, jenap?
Beyik Alla sizin sabanyzy hayyr etsin!
G ara sertip ilerik, dii§niiksiz w akanyn gopyan yerine se­
redip durka, ozi bilen geple§yan yaly hiim iirdedi.
 — Beyik Alla sabamyzy hayyr edyan bolsa, sabamyzyn d e­
pesinde beyle topalan turzarmydy? О toma§a bir ser sal ahyryn!
Blokwil sertibe tarap seretm an gepledi.
— Siz ony tom a§a h asap edyanizm i?
G ara sertip saher how asyny zor bilen igine gekdi.
— Toma§a kem i-ha yok w elin... M uny m en A llanyn bizi iki
eli bilen tu td u g y h asap edyan.
— Bu w aka A llanyn nam e dahyly bar?
Sertip giirriinde§ine alarylyp seretdi.
— Sen m usulm an dal-da, jenap. Yogsam, A llanyn dahyly
bolmasa, m unga go§unyn igine dort sany atlynyn girip bilm eje-
gi b arad a oylanardyn ahyryn. Pali azyp girayende-de, m iinlap
gylyg dort gylyjy ikinji g ezek aylanm az yaly ederdi-da.
— Bu uly syyasat hem harby hile, general.
— О nahili syyasatmy§? Dort sany sahnani ajalyn iistiine
iberm ekden syyasat bolyamy§my? Item kii§giirsen, §irin iis-
tiine-de topulyar ahyryn.
— Iti oziinden m iin esse giiygli yyrtyjynyn iistiine kii§-
giirm egi ba§arm agam inge syyasat, jenap.
G ara sertip elini silkip goyberdi.
— Ay, jenap, it itdir-da. N ira iiyr diyseii, §o tarapa-da iiy-
rer. Ol iiyrm ek iigin yaradylan jandar-a.
— Yok, jenap, beyle dal. Item oz tan§yna, dostuna iiyrme-
yarem , topulm ayaram .
G ara sertip aydylan b arada oylanyana m enzap dymdy.
§ol m ahalam g alan iki atlynyn in yzdan baryany boynuna yiip
salnyp gekilen yaly bolup, atynyn sagrysynyn iisti bilen yza
agdaryldy.
— Ana, gordiinm i itin nadilyandigini! — G ara sertip
gyzykly oyna tom a§a edyan gaga yaly bolup §atlandy. — O ny
derrew diiyt-m iiyt ederler.
G aytarjak jogabynyn sertibin gow niinden turm ajakdygy-
ny oniin d en bilse-de, Blokwil dilini di§lemedi.
— Yone ol dii^d-miiyt bolm anka, kop serbazyn tenine
agyz salm aga yeti§en bolsa gerek.
Sertip h akykatdan da§la§man gepledi.
 — Diirse dtirs diymeli. Ol aydanyn diirs, jenap.
Blokwil bu gezek sertibin gow niini goterm ek isledi.
— Hakyky general §eyle-de bolm aly-da. Sowe§ hakyka-
tyny, eg er ol yakymsyzam bolsa, gizlem an boyun alyan gene-
rala m ydam a yeni§ yaran bolar.
G ara sertibin bolyan i§in gar§ysyna gopm aga derek gep
otaryp dur§y hem dort tiirkm enin agyr go§unyn iginde garp
u rup yor§i yaly dii§niiksizdi. Blokwilem oiia hayrandy.
Az-kem oziini diirsan Gara sertip birden gozgalan tap-
dy. A nyrrakda duran serbazlaryna gorkezm e berip gygyr-
dy. §onun netijesinde-de, §azadanyn tow ereginde bolyan
saylantgy serbazlardan on-on iki sanysyny e n te k diri galan
iig atlynyn gar§ysyna gykarm aly etdiler. Yone saylantgylaram
iig atlynyn ozleri bu y erd en u rup gykaym asalar, hig zat edip
biljek daldiler. (^iinki iig atly bilen ba§ gadyr aralykda telim
m iin serbaz bardy. U sti-iistiine y atan haltalaryn, go§laryn, suw
me§iklerin, diiyelerin, gatyrlaryii, mal otlarynyn, odunlaryn
iistiinden gegip, du§m ana tiz golaylam ak m iim kin daldi. Ug
atly bolsa gara§ylyanyny on iin den aiian yaly, ba§ gadyrla tarap
siirm an, jylawy gepe gekdi. §ol pursadam Blokwil olary az-
-kem synlam aga yeti§di. Ol om zundan ak kopiik gykaryp, one
okdurylyan owadan atlara, kellesi ak yaglyk bilen danylan iig
gahrym anyn hereketine hayran galdy.
A ssa basyp gadyryndan gykan H em ze M iirza gozi dii§en
G ara sertibin injikleri sandyrady.
— Sabanyz hayyr, m erhem etli §azada! — diyende, onun
ingelen sesi-de oziininki dal yaly bolup gykdy.
Go§unyn igine bir galagoplugyn arala§andygyny anan
§azada:
— Bu ne ahwalat, sertip? — diydi.
§azadadan sowal bolan b adyna dogry hem derrew jogap
gaytarm aly bolsa-da, sertip dymdy.
N asreddin §adan ba§ganyn oniinde bir sowaly iki gezek
gaytalam agy halam ayan H em ze M iirze oz en d ig in d en gyk-
m aly boldy.
— Bu na bolu§? Bu na ahw alat?
 G aytarjak jo g ab y n d an o niinden gorkan G ara sertip yay-
dandy, ellerini owkala§dyrdy.
— G araw ullar gaflat ukusynda galanson... iig-dort sany
tiirkm en...
Kopi goren H em ze M iirzani alad a goyan zat onm y ya-da
on ba§mi serbazyn w epat bolmagy, onm y ya-da on ba§ serbazyn
yaralanm agy daldi-de, gagyrylm an g elen m yhm anlaryn tore
gegm ekleridi. Beyle y ag d ay §azada iiginem biabraygylykdy.
G ara sertip §azadanyn sow alyna doly jogap gaytaryp
bilman, kosenip d u rk a doran y ag d ay oiia kom ege geldi. Yol
salan ugu rlary n a gidiberseler, yen e az w agtdan go§unyn ara-
syndan saylanm aly tiirkm enlerin yene birini atd an agdardy-
lar. Hazirlikge am an g alan dordiinji tiirkm en atynyn jylaw yny
siilsadyn da§ tarapyna gekdi. Yone o n u n diri sypany, sypm any
belli bolm an galdy.
— Ana, tiirkm en elden gitdi! — diyip, towerekdakilerin oz
gozleri bilen goriip duran wakasyny olara habar berm ek bilen
Gara sertip oz-oziini gel§iksiz yagdaya saldy. — Kowuiiyzyndan!
H em ze M iirzanin em ay bilen yokary galan eli G ara serti­
bin b eren buyrugynyn aydylan b ad y n a giiyjiini gagyrandygy-
ny tassyklady.
— Syrtyna d epip durka gapjap bilm edigiiii gagandan son
tu tary n oytdiiiim i? T utdurjak du§m an gagmaz.
...Hem ze M iirze ju d a bir zeruryyetlik bolaym asa, ba§ly-
-barat bolup y atan go§unyn iginde hig m ahal goriinm eyardi.
Bu gezek bolsa, du§m anyn akyla sygm ajak i§ edip gideni
sebapli bolsa gerek, ol ertirlik n aharyny iym egi hem sona
goyup, belen tlik d en a§ak indi. Yor diyilm ese-de, tow erekde
duranlaryn hem m esi hem §azadanyn yzyndan yoredi.
§u m ahala genii serbazlaryn ahli h erek etini sypdyrm an
diyen yaly synlap g elen Blokwilde bu lar yaly yagdayda §aza-
danynam oziini nahili alyp bar§yny gorm ek howesi doredi.
A tdan ag an iig tiirkm enin ikisinin eyyam basynyn alnan-
dygyny H em ze M iirza habar berdiler. Diri g alan tiirkm en hem
kyrk ya§ tow ereklerindaki, saryyagyzdan berda§ly adam dy. Ol
5n ayagynyn biri dowliip, u rn u p y atan atynyn yanyna hig kimi
eltm ejek bolyan yaly, elindaki egri gylyjyny bulaylayardy.
*
 Ajalyn iistiine oz ayagy bilen gelip, ed en herek etin in so-
nunyn oliim bilen gutarm agynyn ahm aldygy gorniip durka-
-da, henizem m iinlap du§m anyn oniinde gylyg bulaylap dur§y
ony Blokwile erteki gahrym any yaly edip gorkezdi.
Serbazlar b u yagdaya dii§en tiirkm eni derrew em gu§ iiten
yaly iitiibem biljekdiler. Yone m iinba§ylaryn biri ony diri ele
salm agy buyrupdy.
§azadanyn h u t oziinin, onda-da in yakyn serkerdesini hem
yanyna alyp, bu yere gelm egi tiirkm enin da§yna aylanan serbaz-
lara tazeden giiyc berlen yaly etdi. O lar gaytadan hiijiime geg-
diler. Hiijiim uzaga gekmedi. Turkm en bilen h u t ozi giirle§m ek
islan H em ze M iirze «Saklanyn!» diyen y§arat etdi.
Ju d a yadaw hem galagoply goriinyan tiirkm en sojap-
-sojap dem alyp dur§una gylyjynyn u juny yere diredi, bir eli
bilen m anlayynyn derini syrdy. «Derlarge i§em etdifi!» diyip,
Blokwil igini gepletdi.
Tiirkm enin sag gulagynyn g ap d alyndan al gan syrygyp,
berda§ly boynunyn yiizi bilen a§ak gaydyardy.
Hemze Miirze bilen hiim iirdesenden son, Gara sertip tiirk-
m ene yiizlendi.
— A dyn nam e?
— M ana A rtyk arsary diyerler.
— Yagty ja h an d a ya§asyn gelyam i?
— Ya§asym gelenson, ata gykdym-da...
H em ze M iirze m atlabyny iiytgetdi. Ol «Oziiiiiz natseniz
§eydin» diyyan yaly, hig kime hig hili buyruk hem berman, yzy-
na aylandy. Blokwil onun bu yere nam e iigin gelendiginin, bu
yerd en nam e iigin g idendiginin m anysyna dii§iinm an galdy.
§ol pu rsat G ara sertibin kellesine tiirkm eni ata sii^hredip oldiir-
meli diyen pikir geldi. D errew em b u yruga owriilen ol pikiri
am ala a§yrm ak yiizba§ylaryn birine tabsyryldy.
A rtyk arsarynyn her ayagyna bir yiip daiiyldy. Yiiplerin
beyleki ujy hem iki atyn hersinin b o y nuna baglandy, atlaryn
ikisiniiiem sagrysyna bir m ahalda gam gy degdi.
 Entek G arayapdan gaytm anka k ep en ini biline orap, oz-
oziine ayat-towir gykan Artyk arsary her hili agyr jeza ucrasa-
da, ga§ gytm an tap getirm age oniinden tayyn bolupdy. Emma
gokip-gydardan gokder jeza onun erkini elinden aldy. Artyk ar-
f.<iry adam sesine m enzem edik girkin ses bilen gygyranda, Blok-
wil ses gelen tarapdan yiiziini sowmaly b o ld y Ol ses tiirkm enin
dyaklaryny gow reden goparyp ta§lam ak iigin hersi bir tarapa
<lyzayan atlary-da diiyriikdirdi. G iinbatar tarapa dyzayan dor at
jeza berilyanin bir ayagyny goparyp gitdi. §ondan son Artyk
.irsarynyn sesi kesildi.
Dor atyn yzyndan gan sygradyp siiyrenip baryan adikli
<iyaga gozi ilen Blokwil iki eli bilen gozlerinin oniini penalady.

Blokwil

H em ze M iirze Hi§m et Dowlanin bol§y, M urgabyn kena-

rynda go§ basyp yaty§y Merwi boyun egdirm ek iigin gelen agyr
go§unyn serkerdesine m enzem an, derya boyuna uzak w agtlyk
dyng alm aga g elen pi§esiz adam yn bol§una m enzeyardi. Blok­
wil beyle y agdaydan iki hili m any gykaryardy. Birinjiden-a,
yigrim i iki m iin serbaza, san-sajaksyz m al-gara harg-harajat
tolap, w agtyny dereksiz gegirse-de, §azada gaty-gayrym gep
e§itm ejekdigini bilyardi. Ikinjidenem , H em ze M iirze tiirk-
m enlerin giiyjiini asgerm ezlik edyardi. §ol ikinji m eselede
welin, Blokwil §azadanyn aygydyny n ad ogry hasaplayardy.
Perenli uly go§una serkerdelik edip, darka§ baryny goren g o ­
ja esger daldi. Bolsa-da, ol du§m anyn ujypsyz giiyjiini hem
uly giiyg diyip hasap etm ezligi sowe§e yaragsyz girm ek bilen
barabar hasaplayardy. Dogry, Blokwil tiirkm enlerin harby
tayyarlygynyn na d erejed ed ig in d en bihabardy, yone godek
harby giiygdenem derw ayys zadyn, mekirligin, batyrlygyn,
towekgelligin olarda bardygyny gaklayardy. O ny tiirkm enlerin
saherki guran oynunyn m ysaly hem tassyklayardy.
Yagday §eyle bolanson, bu giin-u saba onkiilerdenem has
gokder waka bolar di^np perenli gak edyardi. Indi serbazlar
tiirkm enlerin gekilen G arayabyna tarap dal, ozlerinin esasy go§
yazdyran yeri bolan N yyazm etgala yoluna oduna-gope git-
meli bolsalaram, yaydany§yp durdular. M erw galasyndan bir
farsah da§la§salaram, odungylaryn yanyna dine atly-yaragly
serbazlar go§ulman, sary toplarynam bir-ikisi sii^helip aki-
dilyardi.Bu hem Blokwilin tiirkm enler tarapyndan serbazlaryn
ruhuna uly zeper yetirildi diyen gaklam asynyn dogrudygyna
giiwa gegyardi.
Serkerdeler Gow§ut hanyn sow e§m ekden yiiz don-
derip, tabyn bolup gelm egine gara§yardylar. Blokwil bolsa ol
arzuwyn durmu§a gegm egini giim ana hasaplayardy. A hyrsony
gol gow§uryp gelm age azda-kande meyli bar bolsa, Gow§ut
h an 26-njy iyulda M erwin eteg in d e guran kigeiirak gakny§yga-
-da ba§ urmazdy, 28-nji iyuldaky yatanyn iistiine tu ran gelm e-
sin eden hilesine-de gitm ezdi. O nun §ol iki h ereketinin ikisi-
de du§manyn agzyny ysgam ak, ruhy agram yny olgap gorm ek
iigin edilen harby syyasatdy. Ejizdigini bobbin alyp, owal-ahyr
gol gow§uryp gelm ek niyeti bar bolsa, Gow§ut han sonunyn
ozi iigin agyr giina bolup aylanjak hereketlerini etm ezdi.
Blokwil Gow§ut hanyn hilesinden diirs m any gykaryl-
m ayanyna-da ha^handy. H em ze M iirze-de, G ara sertibem
M erw galasy eyeleneli bari tiirkm enlerin am ala a§yran yeke-
bara gozu§laryndan, giindiz §aherden sahel da§la§anda y e­
sir edilip akidilen serbazlaryn sanynyn naga y eten d ig in d en
m any ogurlam ayan yalydy. Gaytam, serkerdeler, begzadalar,
sypayylar ozlerini keseki bir y u rd u n topragynda gezip yoren
hem hasaplam an, at gapyardylar, awa-§ikare gykyardylar, keyp
gekyardiler. Ay-gun bolsa gegip durdy.
-njy yylyn 8-nji sentyabrynda ir bilen H em ze M iir­
zanin belent gadyrynyn tow ereginde gayda-gaym ala§yk
kopeldi. Yenil e§iklerini geynen §azada keypigag halda da§
gykdy. Go§un boliim lerinin ketdeleri, begzadalar, serhen-ser-
Iipler oiili-sonly ba§ aty§yp, §azada tagzym etdiler. Birnem e
anyrrakda hyzm atkarlerin topary durdy. O laryn yanynda
garynlary igi bo§ gapjyk yaly, agyzlary jaheksiz, salpygulak
Iazylar bardy.
Tazylara gozi dii§en Blokwil §azadanyn yene Seyitnasyr
gam y§lygyna ya-da Popu§gum diyilyan gagesow belentlige
l;ow§an aw lam aga gitjekdigine dii§iindi.
H yzm atkarlerin biri bedewiii ri§mesinden tutup, biri ya-
lyndan yapy§yp, yene biri oz elini ayak goyulyan iizeiina owriip,
Hemze M iirzani ata atardylar. Emma dayaw bedew adim atman-
ka-de, tiirkm enlerden ilgi gelendiginin habary peyda boldy.
Aw sapary ba§lanm anka togtad y lan H em ze M iirze ol ha-
bara gah arlan ar ya-da tiirkm en ilgisinin yene bir giin gelm eli-
digini aydyp, atyny siiriiberer oytdiiler. C^aklama diiypden ter-
sine gykdy. Gaytam, ol habar H em ze M iirzanin keypini goterdi.
Ol derrew atdan dii§di, ay ag y y ere degip-degm anka-de:
— Ahyr akyllaryna aylanypdyrlar-ow! — diydi. O nun
sesinde-de keypigaglygyn alam aty duyuldy.
— Giiyjiin den daldigini bilendirler-da! — d ip p , Gara
sertip §azadanyn gapd aly n d an at go§dy hem em onun elindaki
ri§mani em ay bilen alyp, g ap d ald a d u ran hyzm atkare b at bilen
uzatdy.
H em ze M iirzanin yzy bilen gadyra tarap yonelen G ara ser­
tip Blokwilin g ap d aly n d an gegiberende, ozi bilen geple§yan
yaly bolup py§yrdady.
— §azadanyn inge syyasaty ahyry netije b erer diyip, m en
sana kan aydypdym , jenap. G ordiinm i?
Kan m ahal gegmanka, iiy§iip duran sypayylaryn, begzada-
laryn anyrsyndan ya§y kyrk toweregi, etegi uzyn donunyn bili
gu§akly, ba§y gara silkm eli agajet tiirkm en peyda boldy. O nun
yanynda ya§y elliden ag an yolda§y hem bardy. §ikar e§igini
gal§yrynyp, gadyrdan gykan H em ze M iirze, ilgini igerde k a­
bul etm ek m eyli bolanam bolsa, m yhm anlaryn yetip gelyanini
(|<>ич .чопг yalpyldaw uk d onunyn gu§agyndan barm aklaryny
(jegirip duruberdi.
Tiirkm en ilgisi ozaldan tany§ yaly, goni H em ze M urza
tarap yoredi. Ol §azadanyn iig-dort adim golayyna yetenson
ayak gekdi-de, ba§ atm ak bilen, ona horm at goyyandygyny
a§gar etdi, yzyndanam :
— Essalawm aleykim, b e len t m ertebeli §azada! — diydi.
§azada salam aldy.
— M en teke hany Gow§ut h an ibn O w ezdurdy serdaryn
sizin b elen t huzuryiiyza yollan ilgisi bolmaly, m erhem etli
§azada!
— Bilyan — diyip, H em ze M iirze galaja yylgyran yaly
etdi. — Birki h ep d e m u n d an ozal gelerm ikaniz oydiipdik w e­
lin, elbetde, has derw ayys alada tapylandyr-da...
S erkerdanin yansylam asyna dii§iinm edik ki§i bolan ilgi
aydylany tassyklap ba§ atdy.
— Ras aydyanyz, b ele n t m ertebeli sazada! Ras aydyanyz.
Taze y u rd a gogm eli bolduk. O y dikm eli, ojak gazmaly, mal-
-garanyn aladasyny etm eli... Taze y u rtd a orna§yangagam , esli
m ahal gegdi. Garaz, alad a gutarm a yok-da.
Ilginin sozleri serkerdanin gow niinden turm ady. Ol nam e
iigindir, sagyna-soluna garanjaklanson dillendi. §azada ilginin
oniinde oziini p arah at alyp barm ak islese-de, sesinin belen t
horpiini p eseldip bilm edi.
— Size kim diyerler?
— M aiia-ha Taggok serd ar diyerler. Yolda§ymam Eyam-
berdi molla. H em hem ram , hem em dilmajym. Biz Gow§ut
hanyn yakyn adam larydyrys, m erhem etli §azada.
— N igik habar getirdiniz? — H em ze M iirze bu sowaly
halki bir g ep in yatym yna gora dile getirdi. Yogsam, ol tiirk­
m en ilgisinin g etiren hab ary aydylm anka m anysynyn nam e-
digini bilyandirin oydyardi. Gow§ut h an H em ze M iirzanin ahli
§ertini goldap, onun bilen il bolm ak teklibini iberm elidi.
Taggok serd ar dil jogab y n a d erek herek et jogabyny ulan-
dy. Ol gep goltu g y n d an gykaran kagyzyny §azada uzatdy.
Kagyzy alan H em ze M iirze ony g apdalynda d uran Gara
sertibe gegirdi:
 — Ока!
T ogalanan sary kagyzy derrew yazy§dyran G ara sertip
hokm iirow anyna tarap boynuny gy§ardybrak, batly ses bilen
okam aga ba§lady:
«M aglum bolsun ki, teke hany Gow§ut han ibn O w ez­
durdy serd ar ism inden. Ey, H em ze Miirze! Ey, Gara sertip,
begzada hem sypayylar! Siz N asreddin §anyn go§unlaryna ba§
bolup, birnage harg-harajat gekip, biz ile gelipsiz. Siz bizge
habar-hatyr gatm an, kone harabalar iginde nam e pi§e goriip
yorsiiniz? E ger-de uru§m ak meyilli bolsanyz gelin, sowe§elin.
Eger-de ki siz kone harabalykda dine gatyra ba§ ow retm age
gelen bolsanyz, onda bizin M erw ilim izin berekedini gagyr-
m an-da, derrew yzyiiyza okje goterin. Ahli m aksadynyz §ol
bolsa, sizin oz ilinizde na kone h arab a yokm y ? Gow§ut han ibn
O w ezdurdy serd ar.»
H em ze M iirze dem i tu tu lan a dondi. Beyle w ejera haty
b elen t ses bilen okan G ara sertip tutu§ durky bilen sandyrady.
Ol bir §azadanyn, birem Taggok serdaryn yiiziine seretdi. O nun
iki adam a garay§y hem iki hili boldy, sazadanyn yiiziine otiing
sorayan sy p atd a nayynjar garasa, ilginin yiiziine yigreng bilen
bakdy. Sertip iginden bolsa: «Beyle yaram az m azm unly hat
getireni iigin, hazir ilginin ba§yny alm ak b arada buyruk berler.
W ejera h aty ow adanlap okanym iiginem m ana-da m innetdar-
lyk aydylmaz» diyip oy etdi. Yone ol oziine beriljek jezanyn na
derejed e boljakdygyny welin, gaklap bilm edi.
G ara sertibin gara§an netijesi gykmady. H atda H em ze
M iirze ol h ata gaharynyn g elendiginem ya§yrjak boldy, on-
kiisindenem m ylayym ses bilen ilga sowal berdi.
— Gow§ut h an oliim ini boyna alykmydyr, ilgi?
Taggok serdar jo g ap bilen eglenm edi.
— A dam ahlinin jan y am anatdyr, m erhem etli §azada.
— О diydigin nam e boldy?
— О diydigim , dine tiirkm en h an y Gow§ut han dal, jah an a
inen ahli b e n d e janynyn am anatdygyny boyun alyp gelyandir
diydigim .
 H em ze M iirze gaytarylan jogaba ongakly iinsem berm e-
dik yaly:
Sizi ft hanynyzyn horm atlap g o n d eren hatyna h at bilen
horm at goym alym y ya-da dil bilen?
— Biz iigin parhy yok, m erhem etli §azada. H at berseniz,
hatynyzy elteris, soz berseniz, soziinizi gow§urarys.
H em ze M iirze oz yakymsyz igki duygusyny yansyly yyl-
gyry§a dolap, da§yna gykardy. §azadanyn hig m ahal, hig kim-
den, h atd a N asreddin §a dergazap bolan pursady hem e§it-
m ejek kem sidiji sozlerini, onda-da, hig m ahal yitm esin diyen
yaly, o n u n kagyza yazylan gornii§ini alyp gelen ilginin zol-zol
«m erhem etli» diyen sozi gaytalap durm agyny, dogrudanam ,
yasam a yylgyry§ bilen y en en ki§i bolaym asaii, §u pursatda
m ynasyp soz bilen gaytargy tap m ak m iim kinem daldi.
Bolsa-da, §azada uzak w agtlap em eli herek et edip bilme-
di. Ol g ep lejek b olanda d o daklary m iiiikiildap, yanaklary tit-
rap gitdi.
— Sen oz getiren hatyn m azm unyny bu yere gelm ankanem
bilyarm idin?
— Bilyadim — diyip, Taggok serdar goniisini aytdy. —
H at yazylanda, m enem bardym . Gow§ut han hatyn h er soziini
tow eregi bilen m aslahatla§yp yazdyrdy.
Ilginin jog ab y serkerda hasam yakym syz tasir etdi. £ iin k i
§azada ol h aty dine bir Gow§ut hanyn dal, tutu§ tekanin oziine
bolan garay§ynyn m azm uny diyip kabul etm elidi.
— Sen h aty goltu g y n a salanda, h ata d erek yylan salan-
dyryn oytm ediiim i? Sen eli tayakly padym an dal, ilgi ahyryn...
— Biz ilde «Ilga oliim yok» diyen pahim bar, m erhem etli
§azada. § on u n iiginem...
— M akul! — diyip, H em ze M iirze Taggogiin soziini boldi.
— Gow§ut hanyn h atyna jo g ap §eyle. Sen oz h anyna ayt. II-
-ulusyna, bala-gagasyna haypy gelm eyan bolsa, beyle g ep d en
son, ol sowe§ §ayyny tutsun-da, ata atlansyn!
Taggok serd ar kesesin d en garasan, em eli herek et yaly b o ­
lup g o rn en tagzym bilen ba§ atdy.
 — A ydanynyzy yeke soziinem iiytgetm an, hana yetirerin,
m erhem etli §azada.
H em ze M iirze dodaklaryny gysdy.
«Yene §ol m erhem etli!»
★★★

Seyit M uham m et Aly al-Hiiseyni

Blokwil

Gow§ut hanyn Taggok serd ard an yollan haty H em ze Miir-

ze Hi§m et Dowlanin kalbyny arynyn ketegine owriip, ony hem
gorjap goyberdi. O riip ba§lan zahri yam an arylaryn indi da§
gykjagy ikugsuzdy, hagan, nira ugm alydyklary-da bellidi.
Tiirkm enin ilgisi yzyna dolanan b adyna H em ze M iirze
.‘jikare gykm ak pikirini G arayap yori§i bilen gal§yrdy. Toplar,
tiipenler barlanyp, surnay-kernaylaryn gany-tozany siipiirildi,
atlar, gatyrlar otaryldy, suwaryldy.
H em ze M iirzanin g elen netijesine gora, M erw bilen G a­
rayap arasyndaky dort-ba§ farsah yoly bir dem de gegen go§un
tekelerin berkitm esini bir-iki sagadyn dow am ynda yok eden-
sori, ag§am lyk ya-da ertirin bir gagtynda yza dolanmalydy.
O iia garam azdan, serenjam gy G ara sertibin b uyrugy bilen te-
lim giinliik azyk-ow kat hem goterilm eli edildi.
1860-njy yylyn 10-njy sentyabrynda agyr go§un G arayaba
tarap yori§e ba§lady. M erw galasynda, go§-golamy, em lagi
goram ak iigin sertip A ga Reza h an A zedanba§y galdyryldy.
O nun garam agynda Hoyanyii hem D am ganyn polklary bardy.
Gazwinli hakynatutm a serbazlaram §ol iki polka yardam gy edi-
lip goyuldy. A ga Reza A zedanba§ynyn borjy dine bir go§unyn
esasy boleginin terk ed en galasyny goram ak daldi-de, eysem,
§u giin ag§am ya-da ertir dolanm agy m iim kin serbazlaryn
ozlerine azyk-owkat, m allaryna ot-iym tayynlam alydy.
...Go§unyn yzy M erw den saylanyanga, oni gozden yitdi.
Kan m ahal bari asm an d an nem gorm edik tebsiran toprakdan
goterilyan tiikeniksiz to zan d an yana adam laryn, hayw anlaryn
yiiz-goziini saygarar yaly bolm ady. Yol gyralaryndaky, yap
boylaryndaky ta§lanyp gidilen kadi biyaralarynyn yasy yap-
raklary iistiine dii§en tozan yiikiinden yana galm az boldy. A s­
m ana g o terilen tozandan, adam laryn, hayw anlaryn go h u n d an
yana, h atd a gu§-gum rularam how iirtgelerine girip, gizlenm a-
ge m ejbur boldy.
Asyl m iinlap-m iinlap serbazly, yigrim i dort sany sary toply
gara giiyjiinden dal, eysem , o n u n allow arralardan hem inini
tikeneklediji howp bolup goriinyan tozanyndanam eym eniber-
melidi. M erw topragy kan asyrlar bari, m egerem , (^ingiz han-
d an son, beyle haybata §ayat bolm andy.
Iki yiiz tow eregi b eg zad a hem sypayylaryn kowgum y go-
§unyn esasy b o leg in d en esli ara agypdy. O laryn kabiri bezelen
ak bedew li H em ze M iirzanin o n d en baryandygyna garam az-
dan, garagol gaga yaly h erek et edyardi. Gar§yda§ go§unyn
hayb aty n d an gorkup, barja zatlary hem gyssagarada only yyg-
nalm an, ta§lanyp gidilen obalaryn iginden gegilende, serbazlar
yone gegm eyardiler. In bolm anda, yabadan asylgy bo§ me§igi
ya-da unudylan siizme haltany hanjar bilen de§i§diryardiler w e­
lin, dek gitm eyardiler. G epin keltesi, M erwi sowe§siz eyelap,
§6hrat serpayyny yapynan serbazlaryn igleri byjyklayardy.
M erw galasy eyelendi hab ary yetende, H em ze M iirzanin
w atany H orasanda uly dabara guralanyny e§idenlerinde-de
serbazlar bolm ajysy bolupdylar. §ol yeni§ dabarasy hazirem
dowam edyan yalydy. O n lerin d en ok atm ak, gylyg syrm ak
borjy gutarnykly ayrylan yaly, gopiifi iginden pi§ik gyksa-da,
ona azar berilm an gegilm eyardi.
Yone m usulm an yurtlarynyn hem m esinde ojaga, tam dyra,
sagaga uly horm at goyulyandygyny bilyan Blokwil H em ze
M iirzanin yz yan y n d an baryan to p ard an bir serbazyn ojagyn
yanynda diinderilgi y atan gazana tiip en genanini gordi-de:
— Tagam bi§irilyan gazana ok atm ak giina dalm idir, ser­
baz? — diydi.
Serbaz sowaly e§itmedi. «Birek-biregin gazanyna dal, oziine-
-de yarag genem ek iigin top siiyrap baryar ahyryn, kapral» diyip,
perenli oz sowalyna ozi jogap gaytarm ak bilen kanagatlandy.
Go§unyn h erek etin e serenjam berip baryan Gara sertip
Blokwili gordi-de jylaw y birnem e gekdi. Ol diiynden bari go-
rii§mani iigin, perenli bilen algak salamla§dy. O nun keypinin
gagdygyny h erek etin d en bilm ek bolyardy. Sertibin at iistiinde
otury§y-da galdaw goriinyardi.
Egrigiizer obasynda janly-jandar yok yalydy. §onun iigi-
nem gogden galanson, kone en digine gora, dolanin gapda-
lynda garysyny yassanyp y atan ite gozi dii§en sertip:
— О y atan iti goryanm i, jenap? — diydi.
— Goryan, general, goryan.
— O nda sana bir sowalym bar.
— Ba§arsam, jo g ap ga^darayyn.
Blokwilin asla gara§m adyk sowaly yanlandy.
— W atana, y u rd a it wepalym ydyr, adam ?
«Bu nigik sowal boldy? » diyip, Blokwil gulagy bilen e§iden
sozlerini kellesinde gaytalap gordi.
— Sada yaly bolup goriinse-de, ol gaty gyl§yrymly sowal,
jenap. Itin biw epasam bolyandyr.Y one adam laryn arasynda it-
ge yok w epasyzam az dal.
G ara sertip agzynyn u g ru n a aydyp goyberen sowalyny
perenliniiiem gyl§yrymly hasap etm esine m onga boldy:
— Goryanm i, it d o g d u k m ekana w epaly bolanson, eye-
sinin yzyna dii§iip otagitm andir. N ahili tasin waka!
Blokwil beyle y ag d ay d an diiypli m any gozlenilip, onun
nam e bilen bagla§dyryljak bolunyandygyna dii§iinip bilm e-
di. Em m a artykm ag sowal berip, sertibi barlajagam bolmady,
onun gar§ysyna-da gitm edi.
— Ay, hayw an hayw andyr-da, jenap. G idesi gelse gider,
bolm asa-da, en d ik ed en yerinde galar-da.
 Jo g ap bilen kanagatlanm adygam bolsa, sertip kapralyn
iistiine dyzamady- bir gara§ylm adyk hokga
tapdy.
— §ol iti bir okda, sesini gykartm an alsa bolarm y?
Az-kem oylanan Blokwil sertibin isleginin gar§ysyna gop-
m ak isledi.
— W atanyna wepaly hasap edilyane, ol item bolsa, tiipen
genem egi men-S nadogry hasaplayan.
Ala G ara sertip
V/.„.^.,.,nlv]arvn dusim jesi bizinkiden basqarak oydyan.
H as do g ru sy yiizleyrak yaly. - Giirriindegi oziine soragly
garanson, sertip dowam e td i' ~ D“ ?m any* w atanperw erligi
sen iigin in uly dusmangyiykdyr. Sen guny unutm a!
— It hem m e yerde-de itdir-da.
— Yok jenap' sen on?akly m am la dal. Du§m anyn iti hem
sen iigin du§mandyr-
Blokwil dymmaly etdL
G ara sertip g°§a nilli peren sapangasyna yapy§dy.
H owayy giirrunden ba§lanan gepin m anysynyn ganly
hakykata owriilip baryandygyna goz yetiren perenli bigiina
itin atylm agyny isleman.
— N am e etjek ony atyp? - diydi. - Tanrynyn oziine
bagy§ ed en gtinlerini ya§asyn-da haywan. H atda ol oz itlik
boijuny berjay etmek iigin bize bakyp, yeke gezek iiyrmedem-a.
A tym yzam iirkii2jek bolmady.
— Oz itlik Ь0риПУberjay etmani iiginem onun haky oliimdir.
M u n d an artyk yalbarsa, kapralyn ozi-de sertibin gagalyk
diinyasine girip gitjekdi.
Ol G ara sertip bilen gep aty§m asyny bes etdi.
G olayyna ЬзПФ saklanan atlynyn palinin diiziiw daldigini
an an yaly it yerinden turdy, em m a da§la§any bilenem am an
gutulm ajakdygyny duydum y-nam em i, gagjagam bolmady.
— Du§manyn etm egem bahbitdir.
G ara sertibin aydan sozlerini hakykata owiirmeli sapanga
aydylany tassy№ ® ak Sdnleg ses etdi.
 M anlayyndan diylip atylan ok itin guyruk tarapyna degdi.
B edenine awy bolup giren ok hayw any agzyny yokaryk tutup,
elheng w ankyrm aga m ejbur etdi. B irdenem ol ganyny sygra-
dyp one atyldy-da, G ara sertibin atynyn kellesine towusdy. At
garpaya galdy-da, yza serpildi. Sertip eyerden agdy. Yone ol
en tek yykylan y erin d en galm anka, y en e bir gezek ok atm aga
yeti§di. Itin sesi tap b a kesildi. Ol asylgy yiipi iiziilen agyr yiik
yaly bolup, atyn bo^m undan syrygyp, yere yazyldy.
It in sonky d em in d e-d e aryny alm aga synany§an ekeni.
G ara sertibin aty nadyanini hem saygarm ayan yaly oz da-
§yna aylanm aga ba§lady. Asyl janhow luna tow san itin yiti
penjeleri atyn iki goziinem darap gegen ekeni. Gozleri diinya-
ni gorm eyan at tapyrdap yor§une, tas oz eyesinem basypdy.
Ba§gaby bilen sapangasyny alan G ara sertip zordan gagm aga
yeti§di.

T iirkm enlerin berkitm esi deryanyn sag kenaryndady.

O ndan gundogarrakda, son gurlandygy m ese-m alim bildirip
d uran yene bir berkitm e bardy. Bir g an aty dilkaw uzynlygyna
goyberilen §ol belen t gum iiy§meginin iistunde gar§yda§lardan
ogurlanan iki sany top gurlup goylandy. Yesir dii§en tekelerin
hem oz antawlarynyn serbazlara beren habarlaryna gora, 1855-nji
yyldaky M adem in gozu§yndan olja g alan sary toplar bolsa
anyrky, esasy berkitm anin agzynda bolmalydy. Tiirkm enlerin
nam e iigin beyden d ik lerin in m anysy bolsa en te k dii§niiksizdi.
Blokwilin gak etm egine gora, ondaki berkitm edaki toplar du§-
m anyn eline dii§ayende-de, yzdakylar gorany§a tayyn bolup
durmalydy.
G arayap berkitm esine M urgabyn gep k enaryndan ser sa-
lyp yoren G ara sertibi §azadanyn gakylygy bilen alyp gitdiler.
Ol kan eglenm anem , yzyna dolandy.
H em ze M iirzanin bu^hrugy aw gustyn ba§larynda M erwin
eteg in d e o d u n a g iden serbazlaryn elin d en tiirkm enlerin ba-
syp alan iki to p u n y yzyna gaytarm akdan ybarat ekeni. Dog-
ry, sowe§ tam am bolanson, ol topiary kyngy lyksyzam ele sa-
lyp boljakdy. Y6ne Hem ze M iirzanin gelen aygydyna gora,
tekelerin borkilm esi oka tutulanda, ol toplara §ikes yetm egi
ahmaldy.
Ba§ serkerde tiirkm en topragynda eyyam m azar tapynan
iki у iiz tow eregi serbazynyn, oiidaki sowe§de-de nagesinin
m azar tapynjakdygy en te k belli dal serbazynyn jan y iigin ha-
sabat okam aly bolm asa-da, sary toplar iigin §anyn oihinden
gegm elidi. §onun iiginem sowe§ ba§lanm azyndan oniirti in
ed erm en serbazlardan to p ar diiziip, topiary deryadan barik
a§yrm agyn gam yny iymelidi.
D eryanyn sag ken ary n d a nam e harasadyn gopyandygyn-
dan, berkitm anin, sary toplaryn nahili goralyanyndan ha-
barsyz serbazlar toplanyanga, G ara sertip yiiziine Giin bilen
§irin §ekili gekilen tu g y hem oz yanyna getirtdi. O nun nam e
iigin b eydendigini bolsa en te k oziinden gayry bilyan yokdy.
Kan m ahal gegm anka, H em ze M iirzanin buyrugyny ama-
la a§yrm ak iigin jan d a n jyda dii§m age tayyn dow talaplar topa-
ry nyzam a duruzyldy. O lar kyrk tow erek serbazdy. O nga adam
bilen m iinlerge du§m anyn iistiine baryp, h atd a olarda gopan
tay agyndan gayry yarag bolm ayanda-da, gidenlerin sag-am an
yza dolanjakdyklaryna m iinkiir bolan Blokwil dow talaplar di­
ne go§unyn ru h u n y g o term ek iigin yollanyandyr oytdi. Ba§
serkerdanin gow ni iigin, ba§ serkerdanin yeke sozi iigin ajalyn
g o ltugyna m eyletin girm age tayyn adam lar barka, deryanyn
barsindaki agyr go§un gypyng etm an sowe§melidi. Yeni§ bolsa
m ydam a ru h u b elen t go§unyn tarapyndady.
Asyl G ara sertip yiiziine Giin bilen §irin §ekili gekilen tugy
dow talaplaryn gow niini g oterm ek iigin g etird en ekeni. Belent
b u y ru g y am ala a§yrmaly serbazlar §ol tu g a sezde edip, §ir yaly
yyrtyjy, Giin yaly koydiiriji bolup gitm elidiler.
Dowtalaplar, dogrudanam , saylantgy diysen saylantgydy.
O laryn birin d en ozgesi apet, eginleri iiw elenip d uran yigit-
lerdi. Em m a biri welin, olaryn arasyna giilki iigin dii§en yaly,
ju d a ejiz, boyy pes, miiji a§ygy yaly girdenejedi.U stesine-de,
garynjygy hem pokgerip durdy. O n u n tonneli burnunyn a§a-
gyndaky giirleg §ar g ara m u rtuny kigi gowra haybat go§m ak
iigin goyberilen diyip dii§iinmelidi. Em m a zandy miigesi kigi
adam a haybatly m urt hem haybat go§up bilm eyardi. Dogry,
ederm enlik dine m ah n et gowra m ahsus zat dal. Yone dowta-
lap serbazlaryn ortaga ya§yndan on-on iki ya§ uludygy hem
m ese-m alim bildirip d u ran ol nokeri gidyanlerin hataryna
dine §ohrat g azanm ak iigin go§ulandyr diyibem gaklasa bol-
jakdy. Sebabi top alyp gaytm ak h akdaky arzuw hasyl bolaga-
-da, sag-am an yza dolanylsa, g id en lere §ohrat serpayynyn ya-
pyljakdygy giirriinsizdi. Serdarlaryn b elen t buyrugyny yere
galm an berjay edip bilyan batyrlara hem m e yerde ba§ga goz
bilen garalyardy. Serbazlaryn oz y u rd u n d a-d a §eyledi.
§ol gara m urtly kigijik serbaz topara onba§gy edilip iberilyan
dayaw serbazyn gapdalynda, h atard a ikinji bolup durdy. O nun
beyleki tarapynda duranam 6nba§gydan ejiz bolm anson, iki
dayaw yn arasyndaky m urtluja oz hakyky bol§undanam pes
goriinyardi.
Sowe§ m eydanynyn bosagasynda d u rlany sebapli, onkii-
lerind en birnem e gakgan goriinyan G ara sertip harby h e re ­
ket bilen adim urup, dow talaplaryn onba§gysynyn alkjm iyna
baryp durdy-da, elindaki tu g y on u n yiiziine degrip diyen yaly
tutdy.
— M erhem etli H em ze M iirze Hi§met Dowlanin b elen t
buyrugyny berjay etm ag e gidyan serbaz, senin adyn nam e?
—M en H asan, m erhem etli sertip. — Birdenem topara
onba§gy bolup gidyan adam iigin ol ady gysgarak goren ser­
baz, onki aydanynyn iistiini yetirdi. — H asan han M ahm yt
M e§hedi §irw anzade.
— H asan han M ahm yt M e§hedi §irw anzade, m en §u tu g y
nam e iigin senin oniine tutdum ?
— M erhem etli sertibim ! Siz m u n u n bilen beyik tu g u n
abrayyny dokm ezligi m ana yatlatm ak islediiiiz.
Tug oniine tutulyp-tutulm anka, beyleki garny pokgiije
serbaz sayrap ba§lady.
■

liderm en serbazlaryn guw anjy bolan sertipler sertibi!

Mon N asratul Aly §ehabil han Horasany. Tugy d ep an d e par-
ladyp sowe§e girm ek b ag t payy alnyndan gykan serbaz onun
giiyji bilen sarsm az galalary alar we hem i§elik hem baky
§azadam yz bolan, parasatly hem ondengoriiji akyldar H em ze
M iirze Hi§m et D owlanin abrayyna abray go§ar...
«I§ edi§inem sayray§yn yaly bolaysa-ha, senden kan zada
gara§sa bolar» diyip, igini gep led en Gara sertip tugy iigiinji
serbazyn oniine eltende-de, gam y pokgiije, gozleri yum uk serbaz
henizem geplap durdy. Onba§gy bolup gitmeli serbaz bowriine
tirsegi bilen symsyklamadyk bolsa, ol entegem sayrajakdy.
Bolyan w aka garap d u ran Blokwil giilm ekden zordan sak-
landy.
Tuga w epalydyklaryny tekrarlan serbazlar bitirm esi gaty
kyn yum §y bitirm ek iigin derya tarap gadam urdular. Dayaw-
-dayaw yigitlerin arasynda yolda§larynyn bir adim ini iki adim
bilen olgap baryan g irdeneje serbazyn yzyndan iins bilen se­
redip d u ran Blokwil giiljeginem bilm edi, tukatlanjagynam .
Serbazlaryny ugradanson, oziini harbylarga alyp barm a-
syny bes ed e n G ara sertip salparan yaly boldy.
Blokwil ona sowal bilen yiizlendi:
— Tiirkm enler barik sizin topunyzy atm ak isleyalerm ika?
D erya tarap sered en sertip yylgyrdy.
— §u yere alyp g elen yigrim i dort topum yzyn yigrim i
dordiisinem pe§ge§ berem izde-de, olara topdan nan yok, jenap.
— О nam e iigin?
— Sebabi tiirkm enler to p u n niresinden oklanyanynam
bilyan daldirler.
Blokwil hem sertibin sered en tarapyna garap gepledi.
— O laryn iki topunam nilini barik owriip goyu§lary-ha zat
bilm eyane m eiizanok. Ba§ gykarm ayan bolsalar, tersine eder-
diler-da.
G ara sertip tutu§ gow resi bilen sandyrap giildi.
— Topun niresin d en oklanyanyny bilm eselerem , okunyn
niresin d en gykm alydygyny bilyandirler ahyryn. O lary ju d a
hayw andyram oytm eli dal-a.
 ...Iki sagat gem esi w agt gegenson, sary topiary getirm ek
iigin gidenlerin biri yzyna dolandy. Ol hem §ol garny pokgiije
serbazdy. Ol §eyle gysga w agtyn iginde telim yyllyk ozgerene
m enzeyardi, sakgal-sagy agarayypdyr diyip gaty ulaltm asa-
gam, garran yalydy, g id en d ak i jaytaryp d u ran m urty sallanyp-
dy, gozlerinin ruhy ogiikdi. Em m a ol yeke dolanm andy, iki
sary topa d erek bir garayagyz tiirkm eni yesir alyp gelipdi. Eli
arkasyna danylgy, yigrim i ya§laryndaky hortap, saly gow§ak
yigit kigijik serbaz saga buyursa, saga, sola buyrusa, sola sow-
lup gelyardi.
G idenlerin birinin yza dolanandygynyn habary yetirilen
G ara sertip ba§ga aladasyny sona goydy. Ol geleni iistiine elt-
dirm an, ozi o n u n yanyna gelm egi-de kigilik bilm edi.
Sertibin gele-gelm ane b eren sowaly:
— N ahili? — diyen yeke sozden ybarat boldy.
Jogab a derek serbaz yiiziini tutup, gozyas etdi. O nun beyt-
m egi g id en serbazlaryn yza dolanm ajakdyklaryndan, oziini-
iiem zordan g elen d ig in d en habar beryan yaly boldy. Ol ya-ha
yoldaslaryny yitirenine gynanyp, ya-da oziiniii am an galanyna
begenip, h ap a bolyardy. Garaz, ol sary to p lardan welin, habar
berm edi. G idenlerin birinden ozgesinin yza dolanm azlygy bol­
sa toplaryn ykbalynyn nigiksi goziilendiginiii sozsiiz jogabydy.
G ara sertip hem oiia dii§iinen bolarly, top hakda soram an, y e ­
sir edilip getirilen tiirkm en bilen gyzyklandy.
— Bu tiirkm eni oziin ele saldynm y?
— Yok. — diyip, serbaz dogrusyny aytdy. — D eryadan
gegen badym yza iiy§iip tutd u k .
— M allara ot yygyp yorkam, ele saldy bular — diyip, gep-
lasi gelyan yaly y altaklap d u ran tiirkm en heniz oziine berilm e-
dik sowala jogap gaytardy.
Tiirkm eni golaydan synlap duran Blokwil: «Top siiyrap
g elen du§m an iistiine dokiilende, m allary iigin ot yygm aga gi-
dip bilyan adam nahili adam ka? — di^np, oz-oziine sowal ber-
m eli boldy. — Bu tarap -a sowe§in on yany awa gidya, о tara-
pam sowe§ m ahaly m allaryna ot yygm aga gidya. Ay, h er ilin oz
ayratyn diinyasi bolyandyr-da!»

*
 — A d y n n am e? — diyip, G ara sertip yesire yiizlendi.
— Bir gemge ganym y gegsen, aydayyn.
S ertibin giilesi geldi. «Adyny aydanyn iigin m en senin
ganyny gegm elim ikam ? »
— Ayt!
— Adym Yegengeldi. Y egengeldi jan hem diyyan bar.
M en en em d en doglan giiniim Tejenin U gguyusynda ya§ayan
A tam yrat y eg en in uly ogly Y usupdurdy yeg en Saparsoltan ye-
gengi bilen bize к ак dadyrm aga gelipdirler. Y egenler geleni
iiginem m ana Y egengeldi diyen at dakypdyrlar...
— §o giin yegeniniz gelm an, dayynyz gelayen bolsa, sana
D ayygeldi diyerm idiler?
— Bir gemge ganym y gegsen, aydayyn. — G ara sertip ba§
atanson, Yegengeldi yene geplap ba§lady. — Ay, nableyin, haly-
pa. M en -а §u om riim e tiirkm ende D ayygeldi diyen ada gabat
gelem ok. O nsonam nam e, halypa, «M iinsen — at, alsan — he-
ley bolar» diyipdirler. N am e at dakylsa, §o bolar-da. Tiirkm ende
E§§ek diyibem at bar, Kiirre diyibem . Ynha, bizin uly hanym yz
bolan Gow§ut hanyn oz gyzynyn adam Diiziiw. О gyz enesin-
d e n d o g la n d a ters gelipdir. Son iiginem yansylap, D iizuw diyip-
dirler.Yanky U gguyudaky A tam yrat yegenim izin gon§usynyn
Tiir§ek atly m en den-du§ ogly bar... Sen tiir§egin nam edigini
bilyanmi, halypa?.. G awunyn giildiiybusine menze§ zat. Oyun-
jak gaw un diysenem bolya. Ay, T ejende gaw un kop ekilenson,
tiir§egem bolya, azgynam. Ba§im diyen ada dii§iinsemem, Otuz
aga nam e iigin otuz diylenine dii§iinemok. O n biriniii otuzyn-
jy gagasy daldigem -a belli.
«Akm agy urm an, sogm an — geplet» diyleni gyn eken-ow
— diyip, G ara sertip yesire oz bahasyny berdi. — M unydiiilap
dursan, iginde nage tezeginin bardygyna genii aydy§dyrjak...»
Bolsa-da, yesirin Gow§ut hanyn adyny tutm agy bilen sertip
sowal berm eli boldy.
— Gow§ut hanyn hal-ahw aly nigik?
— Bir gemge ganym y gegsen, aydayyn.
Sonky soziiri zol-zol gaytalanyp durm agy G ara sertibin
gaharyny getirdi. Bolsa-da «Dalinin m iin g ep in d en biri ge-
и>к» edip, sertip yesire k an ag at bilen g u lak asdy. Yegengel-
Hmin sam ram alarynyn iginden bir gerekli gepin gykaymagy-
d,i ahmaldy.
— G anyny gegyan, aydyber!
— Ay, halypa, m en -а Gow§ut h an diyilyan adam y §u m a­
il, ila genii golaydan synlabam gorem ok. Yone diiyn-onnin on
yanyna A haldan gapar gelenm i§-a diydiler.
— О nahili gapar?
— Bir gemge ganym y gegsen, aydayyn — diyip, totugu§a
dbnen Y egengeldi onki henini iiytgetm edi.
— Gegdim, how! — di)hp, gygyrm akdan zordan saklanan
sertip ba§yny yaykady.
— Hawa, A haldan gapar gelipdir. Yok, A haldan gapar gel-
m andir-de, Gow§ut hanyn A hala yollan oz gapary yzyna dola-
nypdyr. (^apar gapar bolya-da, halypa. Atly gidya, atly gelya.
Yol bolsa uzak. Oziiii bilyan, bari-barde nam e A hal b arm y ?!
Y egengeldinin ol sam rap dur§una giirriinin ba§ga yoldan
urup gykjagy ikugsuz bolanson, G ara sertip ony yzyna dolap
aldy.
— Q apar nam e h ab ar getiripdir?
— (^aparmy? — diyip, sakynsa-da, g en zat, Y egengeldi bu
gezek bir gemge ganynyn gegilm egini soramady. — Qaparyn
ady M uham m edam anm y§. M uham m ed-a M uham m et pygam -
ber bolyar, v\m anam am an bolsun di^hldigi bolyar. Tiirkm enin
ady kileii §onyalagrak. Go§a-go§adan, jiip-jiipden...
— N urberdi h an d an nam e habar bar? — diyip, sam ram a
yiiregine dii§en G ara sertip gyssandy.
— Bizin obam yzda-ha N urberdi h an diyen adam yok. Nur-
guly diyip bar. O lam h an dal, gopan... M ollanepes §ahyram
bizin obam yzdan. O w adan-ow adan §ygyr aydya ozem. M e­
nem yazylardan. Yone §ygyr-a aydyp bilem ok...
Yesir tiirkm enin kim digine goz y etiren sertip onuii ellerini
bo§atm agy buyurdy.
— H azir sen nam e islegin bar, Y egengeldi?
Eli bo§adylanson, yesir yiip kerten go§arlaryny owka-
la§dyrdy.
 — Azap gekip yygan otum y m allam m a berm ek islegim bar.
— Uru§ ba§lanjak bolup durka-da, otun aladasyny etm ek
bolarmy?
Y egengeldi gyny bilen yiiziini kiir§ertdi.
— D eryan anyrsyndaky bir akm ak han deryan barsindaki
h an bilen uru§jakmy§ diyip, m en m allam m y ag goymalymy,
halypa jan? Uru§salar, ur§ubersinler. Item uru§ya. Bir-birinin
garagyny kowlesinler. M ana nam e?! Bolm anda-da, i§i-pi§esi
yok adam uru§ gozlar-da...
Tiirkm enin sam ram alaryndan halys lejigen G ara sertip
tow eregindakilerin hig birinin gara§m adyk aygydyny etdi.
Y egengeldini saklam an. Gitsin. Yogsam, m un m allary ag
galar...
★★★

Seyit M uham m et Aly al-Hiiseyni

Blokwile dii§niiksiz bolup galan sebaplere gora, tutu§

hepd an in dow am ynda serbazlar tarapyndan tiirkm enlerin gar-
§ysyna hig hili h erek et edilm edi diyen yaly. Go§ basyp yatan
nokerlere M erw den go§maga azyk-owkat baryny hem getir-
m eli boldy. Dine 1860-njy yylyn 6-njy sentyabrynda Hem ze
M iirzanin go§uny ala d an d an d an gynlakay h erek ete ba§lady.
O lar derya yakasyny syryp, tekelerin berkitm esine golaylady-
lar. Go§unyn on sapy saklanm aly diylip ozal b ellen en serhetde
ayak gekdi. Saklanylan yer Je ren d ep an in yanydy.
Jerendepede om a§an serbazlar berkitm ani oka tutmalydy.
§onun netijesinde-de, Hem ze M iirzanin M ary sowe§inin sonky
nokady goyulmalydy. Yigrimi dort sany sary topun giiyji ya-ha
tiirkm enleri yer bilen yegsan etm elidi ya-da asm andan inderilen,
heniz goriilm edik apy-tupandan son, eger diri galsa, Gow§ut
Ii.inyn hut oziinin bnba§gylyk etm egindaki aksakgallar topary
i |t‘lip, §azadanyn oniinde dyza gokmelidi. Ugiinjiyolyokdy.
...Yigrimi dort sany sary top ka yzly-yzyna, kate hem hem -
inesi birden nag ra gekip ba§lady. Diiz m eydan dag jiilgesine
i twriilip, §ol jiilgede hem yolbars b ary arlayan yaly boldy. Тор-
la ryn nilinden gykan badyna asm ana goterilyan gara tiisse
(lag gayalaryna m enzedi. G aharjan hem gazaply yolbarslaryn
sesi gayalara dii§iip, yan saldy. Toplaryn tiissesinden yana
lo[)gularyn gozleri ya§aryp, sesinden gulaklaryna palgyk gal-
n.in yaly boldy. §eyle y ag d ay iki sag ad a golay dowam etdi.
I ieryanyn aiiyrsyndan tozan turdy. G alm agalyn derejesi hem
tozanyn derejesin d en pes bolm ady: atlar ki§nedi, e§ekler
•ihnyrdy. Ol hem toplaryn giim m iirdisine go§ulyp, tutu§ diinya
(jalm agala owriildi.
§onga m ahalyn dow am ynda gozlerini ajy tiisseden, gulak-
laryny yaryp, beynisini pytradyp baryan giim m iirdiden, giim-
iniirdi kiparlan m ahaly e§idilyan «Ya, Aly! Ya, Alla!» diyen
ingeli-yogynly sesd en goranm aga gal§an Blokwil gabaklaryny
<)aldyran m ahaly bniinde hayat bolup d uran tiisse yapynan
(|arankylygyn iginden M a§atdan M erw e gelyanga hyyalyn-
dan gykaryp bilm eyan how puna §u giin, §u yerde sata§aryn
(iytdi. Gow niine bolm asa, diiy§e giren yalanag ayyrhalar sary
toplaryn sesi yatanson, tiissanin iginden gykyp gelayjek yaly­
dy. Ol M erw jen in i §ekile gegirm ek iigin goterip gelen enjam -
laryny kellesinin a§agynda goydy-da tiikge dii§di.
A rtilleriyanyn serkerdesi Nawwab Jahansuzyn b eren ha-
sabatyna gora, harw ar-harw ar dari yakylyp, iki sagadyn dow a­
m ynda sary toplaryn bir m iin ba§ yiiz gezek atan okunyn pag-
tabende d o n en d ig i ayan boldy. G ozeggilerin, top syngylarynyn
giindizki ed en olgegleri n ad o g ry gykyp, alem i sarsdyran giim-
miirdi bo§ haybata ow riilen ekeni. A tylan oklaryn yekejesi-
-de tiirkm enlerin berkitm esine yetm andir. §onun netijesinde,
tiirkm enlerin onkiidenem ruhlanandyklary m ese-m alim bil-
dirdi. B erkitm anin oniindaki b elentlikde goylan go§a topun
tow ereginde gayda-gaym ala§yk ba§landy.
 ★★★

Blokwil

H em ze M iirzanin serkerdeleri tiirkm en toplaryndan he-

d er etm eselerem , ozlerinin ilkinji uly §owsuzlygyndan, esasy
ynam dayanjy bolan yigrim i dort to pun netijesiz h erek etin d en
son, m aydaja atiyajy-da eld en berm esiz etdiler. H er serbaz
iigin gorany§ gukuryny — gagybatalga gazm ak barad a Hem ze
M iirzanin b u y rugy peyda boldy.
G agybatalgalary synlan Blokwil pessejik gukurlaryn gy-
rasyndaky gum hayatlaryn ini bir gary§dan galyn daldir diyip
gak etdi. O glan oyunjagyna menze§ hayatjyklar onun giilkii-
sini tutdurdy. Ol serbazlaryn edyan i§lerine ser salyp yorka,
aw§ar nokerlerinin serd ary Yusup h an a gabat geldi. Blokwil
ony o n rakden bari tanayardy. Bir g ezek giirriinde§lik m ahaly
Yusup h an oziinin gelip gyky§ynyn serbazlar dal-de, gaytam ,
tiirkm enlere has golaydygyny hem yatlapdy.
— Jen ap , bujagaz gagybatalgalar sizi top okundan gorar
dydyanizm i? — diyip, Blokwil Yusup han a yiizlendi.
— Alla kom ek etse-ha gorar, bolm asa-da goramaz —diyip,
Yusup h an yylgyryp goyberdi. Ol soziinin dow am ynda yagda-
ya ba§garak garayandygyny hem gizlejek bolup durm ady. —
Ilatyn ayagyny du§ayan zat paty§anyn hem m e aydanynyn b e r­
jay edilm egidir, jenap. Senem oiia m enge dii§iinyansin... §u
gagybatalgalarynam bize derkar zady yok. Tekeler iistiim ize
gozaga-da, gyiyglasyk ba§lansa, §u gukuryn iginde dum p, gylyg
aylam aly bolarm y? Elbetde, beyle bolmaz. Yone b u y ru k buy-
mk-da. Gowusy, jenap, sen meni gepletmesene! Oziinbilyan...
Yusup hany perenli dal-de, basga bir gara§ylmadyk yagday
g ep lem ag e goymady. Derya tarap d an top atylm aga ba§lady.
 Arasyna m ahal salyp giim m iirdeyan toplaryn oky H em ze
M iirzanin b elen t gadyrynyn dikilen yerine yetm ese-de, доли­
ну n igine m azaly arala§yardy.
N am e iigindir, Blokwil saklanyp bilm edi.
— Kabir generalyn atylm az diyyan topiary atylyp ba§lady!
— O n y b izd en d ii§ en y esirleraty an b o lay m asa — diyip, Yu-
'uip han hem «kabir generallar» bilen pikirde§digini andyrdy.
— N ahili-de bolsa, oz okun, oz darin bilen atylyan top
o/.iine goniikdirilse, birhili-da.
— O nyn-a dogry, jenap.
Top oklary has golaya dii§m age ba§lady. Blokwil Yusup
hanyn gigninden tutup, ilerrak yorap ugrady. O lar yedi-sekiz
.idirn yoran batlaryna, edil Yusup hanyn onki duran yerine top
okunyn biri gelip dii§di.
Yusup h an ol tarap a seredip, ba§yny yaykady.
— H u t d ep am d en du§jek ekeni... Sen, jenap, m eni goni
•lelen ajaldan gutardyn. M en bu bergim in a§agyndan nadip
gykarkam ?!
— Sowe§de algy-bergi hasapla§ylm ayar, han...
U zak m ahala geken gum m urdi yaty§andan son, tiirk-
inenlerin b erk itm esin d en gykyp gaydan йд-dort yiiz sany adam
(lerya tarap yoneldi. O lar k enara yetensonlar, nam e iigindir iki
topara boliindiler-de, oz aladalary bilen giim ra boldular.
Blokwil tiirkm enlerin edyan h ereketini hayran galyp syn-
lady. O lar suwa tarap harsan-harsan tonnem i, agag baryny
gekyardiler. A rkasy gara tiipefili, elleri annally, orakly adam -
lar ayagaldygyna gam ys yygyardylar, desse bogyardylar.
Perenli olaryn nam e bilen me§gul bolyandyklaryna birbada
du§iinm edi. Yone hazirki hereketin, yesir dii§en yigit Yegen-
geldininki yaly, m ala ot yygm ak aladasy daldigi w elin bellidi.
Yusup h an beyle y agdayy tiirkm enler deryanyn iistiinden kop-
ri salm akgy bolyarlar diyip dii§iindirdi. §o ndan son Blokwilin
genirgenm esi hasam artdy. Birinjiden-a, sowe§ gidip duran
m ahaly hig zatdan gypyng etm an, kopri salm aga ba§lanm agy
geiidi. Ikinjidenem , koprinin dine gar§yda§yn iistiine gozmak
m aksady bilen gurulyandygyndan ba§ga m anysy bolm asa-
-da, serbazlaryn, sertiplerin tiirkm enlerin edyan hereketine
gow niibir garap durm aklary gendi. Perenli iigin yene bir gen
zat: go§unyn yaralananlar bilen me§gul bolyan az boleginden
ozgesi giinorta n aharyny tayyarlam agyn ugrundady.
Blokwil Tahrana gelen giiniinden ba§lap, Giindogar
adam larynyn kopiisinde biagyry hasiyetiii, §u giinki i§i erta
goym aga bahana tapm ak gylygynyn bardygyna iins beryar-
di. Bolsa-da, olaryn ajal bilen yiizbe-yiiz duran halatlarynda-
-da, birinji derejeli i§i ikinji dereja gegiri§lerinin welin, hayran
galyp, yzyndan yetip bilmeyar. Serkerdeler yigrimi dort sany
topun iki sagadyn dowam ynda bo§ i§landigindenem, olaryn
ozlerini uly gykdaja goyandygyndanam , in esasam, ol yagdayyn
go§una gowniigokgiinlik getirendigindenem netije gykaijaga
menzemeyarler. Gaytam, Blokwilin gulagyna yetm egine gora,
kabir serdarlar Hemze Miirza, hazirlikge, hiijiimi bes edip, yza,
Merwe gekilmegin, birnem e dem-dyng alyp, Garayaba gaytadan
gaytm agyn m aslahatyny beryarmi§ler. Perenlinin gelyan aygy-
dyna gora, eger-de olar ilkinji, netijesiz hiijiim den son Merwe
gekilseler, hut §ol sebapli hem tutu§ yori§in bi§ow gutarmagy-
-da ahmaldy. Sebabi M erwde dort-ba§ giin yatyp gaydanyn bilen
go§unyn sany ya-da giiyji artmayardy. Gaytam, ol top baryny ar-
ladyp gurlan sowe§in netije bermandigini serkerdelerinem boyun
alyanlygynyn giiwasi bolyardy. Ol bolsa serbazlaryn yenm ek yna-
mynyn peselm egine getirmelidi. Ol uru§ tilsim lerinden diiypli
ba§ gykarmayan adam iiginem dii§niiklidi.
16-njy sentyabrda oylan sagat iiglerde taze salnan kop-
riiden atylyp gegen m iiiie golay atly tiirkm en gar§ydaslarynyn
iistiine hiijiim e ba§lady. Hiijiim bilen birlikde-de, atlylaryn
gelyan tarap y n d an §eyle bir tozan tu rd y welin, Blokwil onun
dine at toynagyndan goterilyan tozan daldigini andy. Yone
Gow§ut hanyn h u t oziinin oylap tap an em eli tozanynyn M a-
dem ini yenli§e sezew ar ed en sowe§de-de tiirkm enlere uly yar-
dam bolandygyny serbazlaram , Blokwilem bilm eyardi. Tozan
ahli zady bula§dyrdy, bir atlyny telim atly edip gorkezdi, ho-
w ada galgayan gylyglaryn sanyny kopeltdi. Ala tozanyn igin­
den atylyp gykyan atlaryn yzy tiikenm eze sapan yaly boldy. Ol
hem serbazlaryn iistiine yetip gelyan how pun giiyjiini artdy-
ryp gorkezdi.
Kopri gurlup ba§lanandan gozu§yn boljakdygyny gaklan
Blokwil bu hiijiimin sonunyn nahili gutarjakdygy barada welin,
bellibir aygyt edip bilm edi. H atd a o n u n ol barad a uzak oylan-
m aga w agty hem bolm ady. Ol oziinin y u rt gorm ek, il tanam ak
m aksady bilen, razylyk b eren saparynyn ganly sapara owrii-
lip baryandygy barad a oylandy. Bu giin onun ya§ om riinin in
sonky giiniinin bolaym agy-da ahm aldy. G6zyetim.de peyda
bolan, yiti giin §ohlesi bilen gakny§anda alaw yaly yaldyrayan
yiizlerge egri gylyjyn birinin p erenlininem om iir tanapyny
k e s a p n e g i m iim kindi.
C^ozup gelyan tiirkm en atlylary arany yygjam latdyklaryga,
ahli zat: olaryn e§ikleri,hereketleri, yiiz-gozleri aydyn gorniip
ba§lady. Du§m anyn how uny basm ak iigin serbazlaryn yz-
-yza giim m iirdeden toplary-da islenen netijani berm edi.
A tylan oklaryn kopiisi enip gelyan atlylaryn iistiinden a§yp,
M urgabyn k en aryndaky gamy§lyga baryp dii§yardi. Toplaryn
sesi tiirkm en atlylarynyn gykuw yna go§ulyp, ga^dam, yetip
gelyan how pun iistiine howp go§yardy.
Sary to p lardan y en e netije bolm ajakdygyna goz yetiren
serbazlar garpy§yga hazirlendiler. Yiizi Giinli hem §irli tuglar
yokary galdy, gylyglar gyndan gykdy. O ndaki how py duyan at-
lar ki§nediler, b u ru n lary n y parryldatdylar. Iki tarap d an turan
galm agal diinyani lerzana getirdi.
Sapangasyny yalanaglanam bolsa, Blokwil ony atm alydy-
ram oytm edi. Sebabi ol aljyrady, an k boldy, diinyani unutdy.
Tyg degen atlaryn girkin ki§nemesem, eyerden agyan adam ­
laryn nalasam diiys=ide gorlen adam iyiji ayallaryn sesine owriildi.
Zenzele diinyani tutdy, tot-tozan giiyjedi.
O n d en gelyan tiirkm enin oz b o y n u ndan gylyg salanyny-
-salm anyny perenli goriip bilm edi.
Ol d ep esin d e oynan at toynag y n d an gutulm ak iigin bir
tarap a gagjak bolanda, ahli galm agal birden kesildi. O nun
iigin darkas tam am boldy, gorky-iirki gutardy. Ol oziini uka
gidendirin ojddi...
 O ukuryn iginde gum a bula§yp yatan Blokwil goziini
aganda, diinya parahatdy, tot-tozan yokdy, in esasam , ayal
sesi e§idilm eyardi. Perenli ba§yny goterip, oni bilen derya
tarap seretdi. O nktilerden iiytge§ik zat goriinm edi. Ol kel-
lesini, yiiziini sypa§dyrdy. G an akyp ya-da gi§ip duran yeri
yokdy. Ol oziine gylyg degm an, atylyp gelen atyn om zy bilen
kakyp gegendigini bilm eyardi. Perenli oz bolup yaty§yndan
utandy, y erin d en turup, iist-ba§yny kaky§dyrdy, iki okun-
dan birini hem atm adyk sapangasyny, gum uny kaky§dyryp,
gabyna dykdy. Ol tow eregine ser salanda gakny§ykda w epat
bolanlaryn jesed in in doly yygnalm andygyny gordi. £a§erip,
keserip, tiinneri§ip yatan m aslyklaryn arasynda, elbetde, tiirk-
m enlerinem jesed i bolmalydy. Yone w epat bolanlaryn iginde
ayal jesed i yokdy. «H udaya §iikiir! M en olaryn m aslygynda-
nam eym enerdim ...»
N am e m aksat bilen §eydyanini-de an§yrman, Blokwil ser-
k erdelerin gadyrlaryna tarap yoneldi. Qadyrlar ofiki yerin-
dedi. Diymek, gozu§ ed en tiirkm enler, go§unyn jiimmii§ine
tarap topulanam bolsalar, esasy gadyrlaryn duran yerine yetip
bilm an, ya-da yetm egi m aksadam edinm an, yza d olanan bol-
malydylar.
Blokwil kan yorem anka, gagybatalga iigin gazylan bir
gukuryn gyrasynda oturan hor yetginjegi gordi. H em ze M iir­
zanin go§unynda esgerlige berilyan haky alm ak iigin altmy§y
arka atan gojalarynam , oz peyw agtyna gaydan ya-da kim dir
birine d erek iberilen on dort-on ba§ ya§ly yetginjeklerinem bar-
dygyny Blokwil bilyardi. Em m a gukuryn gyrasynda gokiine
dii§iip oturan yigdekge ju d a arrykdygyndan bolsa gerek, oz
ya§yndanam barrakde bolup goriinyardi. Perenli yap-yany at
toynagynyn oynagy bolan m eydanda onun yeke oziinin bey-
dip oturm asy bilen gyzyklandy. Ol, dogrudanam , bir zada
giiym enyardi.
O glanyn balagynyn oni ol-myzzykdy, pe§ewini saklap
bilm eyane m eiizeyardi. Ol oz pe§ew inden ed en palgygyndan
uzyn nilli top yasapdy. Indi hem §ol topa ok yasajak bolyardy.
 Blokwil oglanyn edyan i§ini, yanyna gelip duran a bi-
parh garap otury§yny synlap, ony toplaryn giim m iirdisinden,
apy-tupandan, adam laryn bir-birlerini kergeyi§lerinden yana
anyna zeper y eten diyip dii§iindi.
— Adyn nam e, serbaz?
Oglandan jogap bolmady. Ol iistiine abanyp duranyn yiiziine
gaga nayynjarlygy bilen seretdi. Serbaz yanyna gelenin kalbynda
bar hem bolsa, heniz dile getirm edik sowalyna jogap gaytardy.
— M en top yasadym , ag ab eg . In dem oiia ok y asajak
bolyan, ag ab eg . M u n y gor. Bu Y spyhan to p y bolm aly. A r­
m an, ok y asam ag a pe§ew im y etm ed i. Sen pe§ew in kan dal-
mi, ag ab eg ?
Yigdekganin halyna nebsi agyran Blokwil ba§yny yaykady-
da, yoluny dowam etdi. Ol serkerdeleriii gadyrlarynyii dikilen
yerine golaylanda, tiirkm enlerin gozu§ynyn serbazlara abyr-
syz urgy bolandygyna dii§iindi. H em ze M iirzaniiikiden uzag-
rakdaky bir gadyryii y anynda dort-ba§ sany jese t siiyniip yatyr-
dy. B elent gadyrlaryn yanyna diiie serkerdeleriii jesediniii
getirilyandigini bilyan Blokwil, tany§ yiize sata§aryn oydiip,
yatan lara tazed en nazar aylady, em m a w epat bolanlaryn ara-
synda onuii yakyndan tanayany yokdy. Yone ol tany§ bolm asa-
-da, getdaki jesed e iins bilen seretm eli boldy. Seretm ezge-de
daldi. Yiiziine aksow ult reiik ornan jesed in bow siilen koy-
neginiii eteg in d en gan a boyalan igegeler gyky§yp yatyrdy.
Beyle gozilging g6m ii§iii iistiini ortm egem hig kim in hu§una-
-da g elen dal bolarly.
§azada yakyn adam laryn bu yere gelenleriniii hem m esi-
niii yiizi salykdy. A iiry getdaki gadyrda agyr oya batyp
oturan H em ze M iirze perenlinin goz oniine geldi. Elbetde,
serkerdanin bu m ahal nam e hakda pikir aylayandygyny bil-
m ek gyzyklydy.Yone bu pu rsat nam e b arada oylanylyandygy-
ny bilm ek iigin tow erekdaki sertiplerin yiiziine seretm egem
yeterlikdi.
Blokwil yza, oziinin gum basan gadyryna tarap dolandy.
 ★★★

Seyit Muhammet Aly al-Hiiseyni

Blokwil

H em ze M iirzanin go§unynda in abrayly serkerde hasap-

lanyan H esen hanyn oldiirilm egi hem -de artilleriyanyn
gorniikli sertibinin birini tiirkm enlerin yesir alm agy bilen ser­
bazlar onkiisindenem b e te r ru h d an dii§diiler. O laryn h er giin
diyen yaly edyan hiijiim lerinin tiirkm enler tarapyndan yesir,
olja alm ak bilen yza serpikdirilm egi H em ze M iirzeden yag-
daya ba§gaga gem ele§m egi talap etdi. Ol yzly-yzyna bolan
telim §owsuzlykdan son, gene§gilerinin m aslahat berm egi b i­
len M erw e gekilip, gynlakay tayynlyk gorm eli hem G arayaba
y an ad an d an hiijiim e ba§lam aly diyen netija geldi. §onuii iigi­
nem 1860-njy yylyn oktyabrynyn ikisinden iigiine gegilyan
gije d an d an lar G arayapdaky ahli go§un siilsady bilen M erw e
gekilm eli diyen b uyruk pey d a boldy.
M iinlap-m iinlap serbazyn, m al-garanyn edyan hereketi-
ni, gijelik hem bolsa, gorer gozden gizlem ek m iim kin daldi.
Bitertip yza gekilyan go§unyn §akyrdysy, galm agaly tow erege
yayylyardy. § o nun iiginem serbazlar yany bir farsah gemesi
yol gegenlerinde, gara§ylm adyk yagday yiize gykdy. Gar-
§yda§larynyn yza gekilyaninden habarly tiirkm enler go§unyn
baryan yolunyn iki tarapyndaky b u kulardan gykyp hiijiim
etdiler. O lar yarym ukuly hem aljyraiiny go§unyn gyrak-bu-
jag y n d an darap-darap gegyardilerde, yene yza, gamy§lyga
tarap enip, gozden yityardiler. Serbazlar bolsa olaryn yzyndan
gamy§lyga girm age h ed er edyardiler.
 §eyle y ag d ay yzy iiziilm an diyen yaly gaytalanyp dursa-
-da, h er g ezek birnage serbaz atdan, gaty rdan agdarylsa-da,
agyr go§un one h erek et edyardi. Ol galak-gulak tayagyn ur-
gusyny duym ayan ham y galyn garry pil yaly bolup, yuwa§ja
siiy§iip baryardy. Go§unyn oniinde bolyan w akadan yzy, yzynda
bolyan w akadanam oni habarsyzdy. H abarly bolayanda-da,
yza gekilm eli diyen b u y ru k alan sussupes serbazlaryn tizrak
M erw e y etm ek d en gayry pikiri yokdy...
Iki tarap d an ary gozyan yaly bolup dalansa-da, gosun
E grigiizerden gegip, burkaz m iilkiine gadam basdy. Ol yerden
M erw e genii aralyk uzak hem daldi. Em m a §ol yakyn aralygy
gegm ek serbazlar iigin on farsah yol gegendenem agyr dii§di.
O lara M erw de galan g en eral A ga Reza A zedanba§ynyn siilsa-
dyna baryp birikm ek ba§artmady.
Tiirkm enler G arayapdan gaydan go§unyn M erw de g a ­
lan go§un bilen birikm ezligi iigin eld en gelenini ed en eken-
ler. Edil h in d en gykan yaly bolup, derya tarap d an duydansyz
peyda bolan atlylar bu gezek go§unyn ba§ky boliim inin iistiine
dokiildiler. O ndaki sap bilen baryan Blokwil sonky hiijiim eden
tiirkm en atlylarynyn sany m iin yarym dan az daldir diyip gak
etdi.
Ikitaraplayyn gylygla§yk ba§landy. §ol m ahalam derya
tarap d an peyda bolan y en e bir bolek atly go§unyn ikinji sapy-
nyn iistiine endi.
Blokwil tiirkm en gylyjynyn elyeterinden da§rakdady. §eyle
hem ol serkerdelerin toparyna golayrakda bolany sebapli, ozii­
nin goraglydygyny bilyardi. Serkerdelere janpenalyk edyan
saylantgy serbazlar gar§yda§laryny golaya getirer yaly daldi-
ler. Aslynda, kop zatdan habarly tiirkm enlerem olara §eyle bir
golayla§jagam bolm ayardylar. Seylelikde, Blokwil tiirkm enlerin
sowe§ pirimlerini birnem e keserakde d u m p synlam aga miimkin-
gilik tapdy. O nun aygyt edi§ine gora, tiirkm enlerin serbazlardan
esasy tapawudy ugursyz tiz hereket edyandiklerindedi. Olaryn at-
lary hem oran yyndamdy, atlar gait geli§leri yaly, yza serpilenlerin-
de-de, ba§ky tizligini gow§atman, siiyniip gidyardiler.
 Blokwil tiirkm enlerin gar§yda§larynyn oniini kesm an,
ya-da, §e}dmage m um kingilikleri bolsa-da, jiim m u§ine ara-
la§man, dine gepden hiijiim etm eklerinden oziige m any gy-
kardy. T iirkm enlerin esasy m aksady serbazlary gyrm ak dal-
-de, go§unyn yoluny rpftgetm ek yalydy.
Qozan tiirkm enlerin arasyndan saylanan gara telpekli bir
yigit goggiinli atyna erk edip bilm edim i-nam em i, go§unyn
g ap d aly n d an owriim edip, yza gaytm aga d erek jiimmii§ine
kiirsap urdy. A gzyndan ak kopiik sagyp gelen at badyny bir­
nem e gow§atsa-da, Blokwilin d en in d en em gegip gitdi. Perenli
at iistiinde oturan yigidin elinde iiytge§ik bir yaragyn bardy-
gyny gorm age yeti§di.
Tiirkm enin elindaki gulagyarym gemesi tayagyn ujuna ber-
kidilen zat yenjilip, ujy yitilenen gupbady. Yany dogan Giiniin
§ohlesi dii§iip yaldyrayan kiimii§ gupba G iindogara ongakly be-
let dal perenla iiytge§ik bir yarag yaly bolup goriindi.
G en yaragly yigidin atyna go§unyn arasyny bow siip geg-
m age m ay berm ediler. Dum ly-du§dan herekete giren ser­
baz gylyglarynyn biri atyn on ayagyny sandan gykardy.Tiiw-
diirilip g id en atyn eyerinden zynlan tiirkm enin gara telpegi
ba§yndan sypanda, onun ayal m a§galadygy ayan boldy. Diiyr-
lenip, telp eg in iginde gizlenen go§a gara sag gozlenip gitdi.
Ol yalanajam daldi, adam iyyanem . Ol oran owadan, yigrim i
ya§laryndaky gelindi. O n u n gaksyz ow adanlygy §ol gyssaga-
rada-da gozellige bah a berm egi ba§aryan perenlinin iinsiini
gekdi. «Diiy§ tersine bolyar eken!»
Z enana tarap agzyny agyp sered en Blokwil: «Agyr go§u-
nyn yenil go§undan gekinm esinin syry dii§niikli!» diyip igini
gepletdi. §eyle hem ol uru§ diyilyan da§yiirek n agehanyn
wag§ylygynyn yene bir g ezek gozli §ayady boldy. Ol nage-
han gagasynyn yiipek yaly gulpagyny sypam aly nepis ele inge
su n g atd an yasalan yarag berip, nepis sungaty-da, nepis zena-
ny-da g o d ek bir giiyje owiiryardi.
H aydap g elen hyrsyz serbazyn gylyjy galyp bilm an y a­
tan gelnin d ep esin d en indi. G ara sag gara gum a garyldy, gara
ba§ gyrm yzy g an a boyaldy. G elinden ses-seda gykmady. Uru§
diyilyan godek gara giiyg zenan gozelliginin oniinde-de gegi-
rimlilik etm edi.
...Tiirkm enler Gow§ut hanyn oylap tap an pirim inin am ala
a§m agyny gazandylar. Go§unyn ba§ky sapynyn oniindenem
bir bolek teke atlylarynyn peyda bolm agy bilen, M erwe tarap
hereket edip bilm edik serbazlar how psuz tarapa — giinorta-
-giindogara sow ulm aly boldular.
Tiirkm enlerin g an dokiip, jan berip, oz gar§yda§laryny
baryan y o lundan sow yandyklarynyii sebabi Blokwile son dii§-
niikli bolup galdy.
M erwe goyberilm an, §aherin ilersinden giindogara goniik-
m age m ejbur edilen go§un yene bir farsah gemesi yol gegensoii,
Seyitnasyra baryp yetdi. Ozal gegilen yol bolany sebapli Blok­
wil ol yerlere beletdi. Serkerdeler awa-§ikare gykanda yanlary
bilen gaydan perenli bu tow ereklere telim g ezek aylanypdy.
Seyitnasyrdan yokarda Popu§gum, sonra Sem endik bardy.
O ndan anyrda H em ze M iirzanin go§unynyn siilsady goylup
gaydylan N yyazm etgala yerle§yardi. M erw den sow ulm aga
m ejbur edilen serkerdeleriii indiki m aksady ozlerini §ol yere
atmakdy.
Seyitnasyryn d eiiin d en birnem e gegilende, suw basdyry-
lan yollary, gozyetim i tu tu p y atan peslikdaki giir gamy§lyga
ser salan Blokwil serbazlaryn asla gara§m ayan yene bir wa-
kasynyn boljakdygyny gaklady. Qiinki iig ay m undan ozal
gegilende, om iir akar suw gorm edik bu yerler tebsirap yatyrdy.
Giiyziin dh§m egi bilen suwuii bolam an, gaytam gytalyandygy-
-da bellidi. A sm andan bolsa H em ze M iirze bu topraga gadam
basany bari yekeje dam ja nem dam m andygyna-da Blokwilin
ozi §ayatdy. Hig m ahalam ekin ekilm edik goketligin suwa
basdyrylm agy yone yere bolm aly daldi. Blokwil §ol b arada
oylanyardy.
U zakdan taze gazylan yap lard an gykarylan gum iiy§-
m ekleri gil-gil bolup goriinyardi. Ol hem yoneligin alam aty
daldi. Terslin-onlin gekilen giller san ard an kandi. Blokwil
oziini gorm ese-de, g aty m ekir serkerde hasaplayany Gow§ut
hanyn yen e bir g en pirim oylap tap an d y g y na oniinden ynan-
dy. Bu giden m eydana yap gazm ak, gil gekm ek iigin gaty kan
giiyg hem w agt gerekdi. Beyle agyr i§ diiypli manysy, zerur
geregi bolm asa, uru§ gidip d u ran m ahaly am ala a§yrylmaly
lutum daldi.
Yolun iki tarapy-da giiyziin tylla renke boyan gtir gamy§-
lygyna basyrylyp yatyrdy. Gegilm eli aralygyn suw basdyry-
lan bolegi basym g u tarar diyen niyet bilen batgalykdan esli
yorelenson, iki tarapd ak y gam y§lykdanam inini tikenekledyan
galm agal turdy. Perenlinin aygydyna gora, h er tarap d an atylyp
gykan tiirkm en atlylarynyn sany iig m iiiiden az daldi. O lar uly
gykuw bilen yola tarap endiler. Serbazlar nam e bolup gegya-
nine only dii§iinm ankalerem , garpy§yk ba§landy.
Tiirkm enlerin bir bolegi gylygla§yga girse, beyleki bolegi
arabalaryny zordan gym yldadyp gelyan topgularyn da§yna
aylandy. Ol yerde u llakan gakny§ygam bolm ady. Blokwil tiirk­
m enlerin listi toply arabalary eyyam yza owriip, gatyrlary gam-
gylap baryandyklaryny goriip galdy. Uly giiyg hasap edilyan
toplaryn du§m an eline dii§m egi serbazlary aljyratdy. O lar gag-
m ak bilen boldular.
M rinba§ylar oz serbazlaryny saklajak bolup, ayaga gal-
dylar. Em m a yzdakylaryn gagyanyny goren esasy bbliim in
nokerleri hem gagm aga m eyillendi.
§ahsew entli m iinba§y atyny one dabsedi-de, gagyp bar-
yan bir nokerinin yzyndan yetip, o n u n d ep esin d en gylyg saldy.
Eyesi eyerden ag an at u zag a gitm an, yza aylandy.
— G agm ak m eyillin kysm aty §udur! — d ip p , miiiiba§y
serbazlaryna tarap gygyrdy.
G aytadan gyjygla§yk ba§landy. Yone ol uzaga gekmedi.
Oz pirim lerini oiiden o n at bi§iren tiirkm enler iigin gylygla§yp
sow esm ek oran am atly boldy. (^iinki bir tarapy suw goybe-
rilen goket §orluga d irelen serbazlar gagyp-kowup, uru§m aga
m ay tapm adylar. Tiirkm enler bolsa dine one h erek et edip,
gar§yda§laryny §ol batgalyga tarap gysyardylar.
*
 H em ze M iirzanin janyny gorayan serbazlar tiirkm enleri
ona golayla§dyrm ajak bolup, m ertlerge sowe§yardiler. §aza-
danyn tow ereginde atd an agyan serbazlarynam , tiirkm en-
lerinem sany kopelyardi. Batgalygam bolsa, saylantgy jan-
p en alar gar§yda§larynyn salyan gylyjyna gylyg bilen jogap
gaytarm agy ba§aryardylar.
...Tiirkmenler gysyp ugransoii, Blokwil elinin yeti§diginden
atyny gam gylam aga ba§lady. Em m a topukdan a§agy §or b atga
gom iilyan yabynyn nage jan etse-de, ondiiryan yoly yokdy.
Birdenem batgaly gamy§lyk tam am lanyp, gagyp gutulm a-
ga ingejik bir um yt dorande, y ag day gaytadan bula§dy. Blok-
wilin aty beyik gile gykanda, oniinde igi suwly garym peyda
boldy. G arym gilin edil gyrasyndan ba§lanyardy. N am e etjegi-
ni bilm an, tow eregine y altaklan Blokwil aljyrady. Towerek
ba§-ba§ady, jan-janady. Serbazlar d uran tu tu lar edip gagyar-
dylar. O larjm kanbir gar§ylyk hem gokezm an gagy§laryndan
ru h lan an tiirkm enler gykuw bilen kowyardylar.
Blokwil giinbatara tarap seredende, Hem ze M iirzanin
toplarynyn hem m esiniii tiirkm enler tarapyndan ele salnan-
dygyny bildi.Topiary g aty ykjam goraglap alyp baryanlaryn
sany ba§ yiizden az daldi. «Go§unyn ruhuny goterjek toplar
du§m anyn eline dii§en bolsa, m eselanin gutarnykly goziildigi»
diyip, Blokwil aygytly netija geldi.
Yzdan eli gylygly iki sany tiirkm en yetip gelyardi. O nde igi
suwly garym bardy. Ol howpludy. Yzdan yetip gelyan howp on-
danam ayylgangdy. O ndaki ajaldan sypjak bolsan, y enseden
gelyan ajalyn iistiine siirm elidi, ba§ga yol yokdy. Blokwil iki
yolun um ytlyragyny saylady, suwly garym, h er hal, d ep an d en
injek yalanag gylyg daldi. O nun aty igi labikli garym yn orta-
syna dii§di. At §unga dyzasa-da, beyleki ray§a gykm ak m aksa-
dyna yetm edi. Yokarda eli gylygly tek eler peyda boldy. Beyleki
iki tiirkm enem y en sed en gelip yeti§di. Bir jan iigin iki tarap-
dan g elen ajal birikdi. Indi olardan sypm aga hig hili um yt yok­
dy. Blokwil sapangasyna yapy§dy. Yone ol erkek adam yii oziini
ju d a ejiz gorkezm ejek bolup edayen howayy hereketidi. Labik
suwa giimiip gykan sapangasynyn bu m ahal atylm ajakdygyny
Blokwilin ozi-de bilm elidi.
 ★★★

Blokwil

Blokwile dine kysm ata kayyl bolaym ak yoly galdy. O ny

in m adylaram -da, gynam adylaram -da,bir tiirkm enin atynyn
.ndyna goterip m iindiirdiler. Atyn h erek etin in sarsgynyna
Blokwilin bu rn y oniinde oturan kellesi yaglyk bilen danlan
iiirkm enin yensegukuryna degip -d eg ip gaydyardy. O nun
Iк >ynunyn yiizi bilen syrygyan ajym tyk d er perenlinin ytiregi-
n i bulayardy. Eli arkasyna m akam bag lan andygy sebapli, у п ­
л а т saga-sola ow raym ese, onun yza siiy§m age m iim kingiligi
yokdy. U stesine-de, darka§yn kow ha-gagdysyndan yana enda-
m yndan ak kopiik sagylan atyn sagrysyndan, garnynyn a§a-
gyndan goterilyan how anynam ysy yensegukurdan gelyan
ysdan enayy daldi.
Blokwilin iist-ba§y-da gara labige bula§andy. A diginin
gonjun d an girip, ba§lygyna yygnanan labikli suw dan yana ol
henizem oziini §or batgalygyn iginde yaly duyyardy. Ol ozi
bilen bolyan bu kiilpetleri diiy§diir oydiip kabul etm ek isleyar-
di welin, tow erekdaki goriinyan y ag d ay ony diiy§den haky-
kata getiryardi. Tow erekde bolsa henizem §ol kow-ha-gaglyk-
dy. Batga b atan atlaryny ta§lan serbazlar hanja baryanyny-da
an§yrm ayardylar. H er kim oz gara ba§yny ajaldan gutarm agyn
aladasy bilendi. Blokwil serbazlaryn dii§en giiniini H uday tut-
m aklyk hasaplady. San taydan, giiyg taydan gaty agdyk go§un
oz m iim kingiliginin iigden bir derejesini-de ulanyp bilm edi.
Sary topiary siiyrap giden tiirkm enler eyyam gozden yitip-
diler. Blokwil toplaryny elin d en aldyran go§uny bili om rulan
yylan bilen deiiedi. Indi ol yylany, zaheri nage gtiygli bolsa-da,
gopan tayagy bilenem alsa boljakdy. Yylan gagybam, agzyna
oziin baraym asaii, gakybam biljek daldi. T urkm enlerin bolsa
jansyz y atan yylana-da, agyz tarapyndan golaylam ajaklary
hakdy.
Eyyam yarym sag at bari yesirlik diinyasinin agyr howa-
syndan dem alyan Blokwil b atg ad an gykan ba§-on sany
serbazyn arasynda G ara sertibinem bardygyny goriip galdy.
Ol yeti§ibildiginden atyny gamgylayardy. Du§m ana gar§ylyk
gorkezm age yagdayy yok ol toparjygynam yiizi ilerikdi. «Ser-
k erdelerin ozleri-de gagyp ba§lan bolsa, i§ tam am » diyip,
Blokwil yagdaya gutarnykly b ah a berdi. Yone gagyp baryan-
laryn arasynda H em ze M iirze w elin onun goziine ilmedi.
Suw goyberilen goketlikden gykylandan son, yagdayyn
pereiilinin aydy§y yalydygy belli boldy. Yesir dii§en serbaz-
lary otuzdan-kyrkdan birtopar edip, surup baryardylar. O lar
h u t §eyle taleye o niinden boyun bolup gelen yaly, gar§ylygam
gorkezm eyardiler, gop-galam aurup, gagjagam bolm ayardylar.
G apdaldan atyny dabyradyp gelen gara murtly, hyrsyz
tiirkm en jylaw gekip-gekm anka, Blokwili alyp baryana bir zat-
lar diyi§dirdi. Blokwil giirriinin ozi b arada gidyandigini andy.
B irdenem hyrsyz tiirkm en g aty galgyrdam bolsa, dii§niikli
parsgalady.
— Sen §ular bilen g elen perenli bolm alym y?
H akykat yiize gyksa,tiirkm enlere du§m an dal halyna du§-
m an okunylyan yesirin giinasi y enlar diyen pikire um yt baglan
Blokwil berlen yeke sowala telim gezek ba§ atm ak bilen jogap
gaytardy.
§o n d an son hyrsyz tiirkm en galarak yylgyrdy-da, beyleka
yen e bir zatlar diyi§dirdi, ozi hem atd an dii§di.
Tiirkm enin yylgyrm asyny rehim darlyk diyip kabul edip,
birnem e ynjalan Blokwil g aty danlanson, gur§up u gran gol-
larynyn yiipi goziiler oydiip tam a etdi.
U lagdan dii§en tiirkm en atynyn boynuna dan lan ingejik
yiipiin esli bolegini kesip aldy-da, yesire golay geldi. Iki tiirk­
m en y en e bir zatlar b arad a gep aly§dy. Blokwil giirriinin many-
syna dii§iinm ese-de, ediljek h erek etd en erbetlige gara§mady.
Giinki hyrsyz tiirkm enin yylgyrm asyndan son rehim darlyk
bolmalydy.
 H enizem yylgyryp d u ran tiirkm en elindaki yiipiin bir uju-
ny Blokwilin gep ayagyndaky §or palgykly adigine d an an d an
son, ahli zat dii§niikli boldy. Yesirin ellerinin danylgydygyny
<ihmal goren tiirkm en o n u n ayaklaryny-da atyn garnynyn
<ii?agyndan yiip salyp gatdy. Ol §ondan soriam ilde§ine yene
birtopar zatlar diyip atlandy.
Blokwil beterin d en beterine ugrady. Ozal erkin hallan atyp
gelyan ayaklaryn gym yldam asy indi dine atyn edyan hereketine
bagly boldy. O turm agam kynla§dy, gozganm agam . «Bularyn
hu§gardiklerini! Elimi, ayagym y danm anlarynda-da, indi m en
nira gagyp bilerkam ?» Oz yagdayy hakda, tiirkm enleriii he-
reketi hakda oylanan Blokwilin giilkiisi tutdy. Eger-de Hem ze
Miirze, Gara sertip hem beyleki serkerdeler ele dii§man gagyp
gutulan bolsalar, beyle hii§garlik bilen goralyan dine Blokwildi.
P erenlinin goziinin yetyan yerindaki yesirlerin yekeje-
si-de ata m iindiirilm an, batgaly ayaklaryny siiyrap, pyyada
baryardylar. O lja ow riilen gym m atbaha pars atlarynyn kopiisi
eyyam eyesini tazelapdi. Gar§ylyk gorkezen ya-da gar§ylyk
gorkezm age gayym rak negasi b o lap n a sa, yesir serbazlaryn
elleri-de danylgy daldi. Hazirlikge yesirlik ejirini gekyan bir
Blokwildi.
Serbazlary M erw e tarap siiriip baryan tiirkm enler ba§la-
ryny dik tutup, tow erege gedem lik bilen garayardylar. H atda
olaryn ayaklarynyn astyndaky atlaram , yeni§ §em alynyn yel-
ginini duyyan yaly, yenillik bilen adim uryardylar.
Blokwilin m iiniip baryan aty artla§ykly bolansoii, beyle­
ki atlar yaly yenil g opup bilm ese-de, kabir hereketi bilen
keypinin gagdygyny andyryardy. O n u n syrtyna uzyn sap-
ly siibse dan lan yaly uzyn g u y rugy yzyny iizman, yesirin ka
adiginin gonjuny, ka b u d u n y sypap gegyardi.
Blokwil yesir dii§enlerin ilkinjilerinden dal ekeni. E ntek
M erwe yetilm anka, orulm an galan b u g dayy at toynagynyn
depe§eginin astynda galyp, sypala ow riilen gin m eydana yyg-
nan an da§y goragly yesirlerin sany san ardan kandi. Ilkibada
Blokwili hem §ol yere eltdiler. Yone ony yesirlere go§man,
ga^harakda o tu ran yeke kepb an in y an y n da atd an dii§iirdiler.
K epbanin i§igindaki agaja yiip bilen baglanan Blokwil ozi y e ­
sir halyna beyleki yesirleri synlady.
N irede ele salnandygyna garam azdan, nam e iigindir,
yesirlerin hem m esini birbada bu yere getiryardiler. Blokwil
tiirkm enleriii yeti§genligine, teptiplidigine hayran galdy. Ey-
yam hasap yoredyan aksakgallar hem peyda bolupdy. G ojalar
yesirlerin otuzdan-kyrkdan ba§yny jem lap, olary niradir bir
y erlere ugradyardylar, b en d ilerin hem m esini bir yerde kan
saklam azlygyn aladasyny edyardiler. §eydibem , olar bendiler
tiirkm enlere how p salm az yaly y agday doredyardiler.
Blokwilin yany eyyam tom a§ahana owriilipdi. §u m ahalky
alada ba§dan agdyk pursatda-da, gegip baryan gyssagly atly
bolsun, pyyada bolsun, perenlini synlam an otm edi. N iredendir
bir y erd en peyda bolan eli tayakly kiiyki ya§uly hem Blokwilin
yanynda yorite saklanyp, ony gaga bilesigelijiligi bilen naza-
ryndan gegirdi. «Ва-ay, o n d a §u adam §ol yetmi§ iki dil bilyan
perenli bolm aly-da! Sypaty-ha ba§ga adam lardan ullakan
parhlanybam baranok w e l i n , T a n r y nazar salsa, bolubermeli-da!»
Kiiyki ya§uly, birdenem yesirden unsiini bolm eli boldy.
O nun nazary kakly§an yagday yetmi§ iki dil bilyan adam danam
tasin bolup goriindi. Boyy gakdana§a kelte, togalajyk tiirkm en
oziinden iig esse dagy dayaw serbazy bniine salyp gelyardi.
Hazir giilka-§atlyga orun y okdugyna garam azdan, dayaw
yesir bilen ony oniine salyp gelyan kigijik tiirkm ene gozi
dii§en Blokwil hem oziinden erksiz yylgyrm aga m ejbur boldy.
Yesirin epey-epey adim urup, gay§arylyp gel§ini gorende,
perenli ony sypayylardan ya-da b egzadalardan bolsa gerek
diyip gaklady. Eli arkasyna danylgy diyaym esen, ol yesire-de
asla m eiizem eyardi, seyle gykan, yzy janpenaly onba§ga galym
edyardi. Qi§ip duran alkymy, gym m atbaha m aw utdan tikilen
geyimi, nam e iigindir, b atg a-d a giim m edik ka§an gara adigi
o n u n barjam ly m a§galadandygyny habar beryardi.
Selgen sakgalyny yere degrip diyen yaly giilen kiiyki goja
yansylam an d u m p bilm edi:
— H an ogul, sen о serbazy yeke oziin ele saldynm y ya-
-da ahli kow um -garynda§laryn bilen iiy§iip tutdunm y? Oz
m iigan-a beyle dayaw serbazy tu tard a n ejiz yaly!
 G ojanyn yansylam asyna gahary g elen tiirkm en tem egini
yokaryk tutdy:
— G ep adam yn m tigesinde daldir, agam . Sen Gow§ut
lianynam dayaw dal ahyryn. G ep ederm enlikdedir. M en m un-
dan da§gary yene dort sany serbazyn kellesinem togaladym .
Kiiyki goja yansylam a giilkiisini yen e gaytalady.
— Ay, о diyenine m en yaly kiiyki b endesi ynanaym asa,
I ludayyn ozi-ha y n an m asa gerek, inim.
Yesiri online salyp gelyan tiirkm en oz aydanynyn dogru-
dygyny Hudaya-da, kiiyki goja-da ynandyrm ak iigin, bendinin
syrtyna galarak d epip goyberdi.
— G atyrak yore, haram yesir!
Yesir birden yzyna aylandy-da, ala gozlerini petredip tiirk-
inene gazap bilen garady.
Tiirkm enin inge sesi yasam a h aybata yugrulyp gykdy.
— M en d en tayak iym ejekbolsaii, aydylanny et. Yogsam...
Oziige yok adam yn kem sidiji haybatyny e§itm ek yesirin
degnasyna degdi. Ol gyp-gyzyl bolup bir silkinende, gollary-
na bag lan an orm e yiip telim bolek bolup yere gagdy.
Yesirin terzinin bozulm agyndan eym enen tiirkm en san-
dyrady, gagm aga-da m eyillendi. Em m a bolyan w aka tins bilen
seredip duran kiiyki gojanyn yiti nazary onda, boyy kigi adam -
larda kdpleng bolaygyg bo§ gedem lik oyardy.
— N am e sen ajalyna how lukyanm y? — diyip, tiirkm en
yasam a haybat atdy-da, yesiri galarak depip goyberdi.
Yesir «Arym koy en d en im anym koystin» diylenini etdi.
Ol sag elini b at bilen aylanda, tiirkm en yer bagyrtlady. Yesir
§ondan ba§ga herek etem etm an, ele dti§en serbazlaryn tiy§tip
oturan yerine tarap oz peyw agtyna yorap gitdi.
— Ha, alm ytyny aldynm y? — diyip, kiiyki goja gep atay-
m aly p ursady sypdyrm ady. — Beyle dayaw serbazy dztin ele
salm anyny goren im d en em bildim -a m en.
Yerinden tu ran tiirkm ene yzyna ganrylyp, gazap bilen ga-
rasa-da, yesirin sesi p arah at gykdy:
 — M eni sen yesir alanok, akmak. M eni sen yalyn tigiisem alyp
bilmez. M eni yesir alan sizin bala-gagalannyzyn gozya§y boldy.
— Ine, bu ba§ga gep! — diyen kiiyki goja ynjaldy.

★★★

Blokwil

«Yen§inem oz h u p b aty bardyr» diyip, uru§ gutarm anka

aydylan bolsa, tiirkm enler ynanm azdylar. Em ma arzuw edilen
uly yeni§ hakykata owriilenson, olar ba§ga bir derdeserin as-
ty n d a galdylar.
E ntek doly hasaplanm asa-da, gagyp-tezip bendilikden
ba§yny g u taran lard an gayry yesir dii§en serbazlaryn sany on
sekiz m iine golay bardyr oydiip gakladylar. Ozi yesir dii§eni
bilenem du§m anyn kalby yesirlige owriilm eyardi. Elleri yarag-
syzdygyna garam azdan, olardan aga bolmalydy. Elbetde, ben-
dilere yorgan-dii§ek, p er yassyk berilm eyardi. O laryn dii§egi
M erw in topragy, yapynjasy b elen t asmandy, iyyanlerem 61-
m ez-odiilik owkatdy. O nga adam yn garnyny doyurm aga gury
n an hem yetm eyardi. O zlerininem azyk-ow kady ozalam arta-
-suy§e bolm adyk, H em ze M iirzanin go§un tartyp gelm egi
bilen yylgallany-da doly yygnap bilm edik tekelerin alapalyk
danesi-de yok diyen yalydy. §onun iiginem on sekiz miin
agyzdan tizrak dynylaysa kem daldi.
Teke aksakgallarynyn kopiisi yesirleri H ywadan, Buhara-
d an gelm eli tajirlere satm ak b arada oylanardylar. Gul sow-
d asyndan h ab ard ar ki§ilerin gakyna gora, onga yesiri satyp,
sanyny azaltm aga azyndan bir ay gem esi w agt g erek boljakdy.
Hywaly, buharaly nepke§leriii bolsa M erw e hagan dokiiljek-
dikleri e n te k belli hem daldi.
B endilerin yagdayyna serenjam berm ek, olary hazirlikge
obalara payla§dyrm ak i§ine esasy kethudalyk edyan Taggok
serdar bilen Am ansahet serdardy. Ilhanlar, tire ya§ululary bir hep-
de-on giinlap nage yesir saklap biljekdikleri barada olara duydu-
ryp, boliinip berlen bendileri barmaly yerine ugradyardylar.
Gow§ut hanyn h u t oz gorkezm esi bilen nira, nage yesir
ugradylandygynyn b erk hasaby alynyardy. Bihasap zat yok­
dy. Yeni§ gazanyldy diyibem , oiiiine-yzyna garam an herek et
ediberm eli daldi. H orasan w elayatynyn hokm iirow any H em ze
M iirze Hi§met D ow lanin tug u n y n synany bilen arkasy giiygli
tug gutardygy bolm ayardy.
O ziini iki tarap iiginem dostam , du§m anam hasaplam ayan
Blokwili tiirkm enlerem du§m an okunm ayan yalydylar. O nun
bu gun-u-saba ben d ilik d en bo§adylaym agynynam ahm aldygy
b arad a yesirlerin arasynda my§-my§ bardy. Kabirleri bolsa ol
giirriinin ilki kim in agzyndan gykandygyna genii aydyardy.
H akykatda bolsa, olgeplergaklam ady. Blokwil onadu§iinyardi.
§onuii iiginem ol oziinin b endilikden bo§adylm agyny sorap,
Gow§ut h an a yiiz tu tm ag y yiiregine diiwdi. Emma onun ha-
yy§y Gow§yt han-a beyle-de dursun, yesirleri iile§diriji kethu-
dalara-da iki g iin d en son baryp yetdi. O ndanam hig hili netije
gykmady.

M. Alyhanow-Awarskiy
(«Merw oazisi hem ona eltyan yollar»)

A.Wamberi
(«Orta Aziya syyahat»)

Zorz Blokwil oziini sayry sayyany sebapli bolsa gerek,

Tahrana nesibesi gekeli bari hig kim bilen yiti jed ele-d e gir-
m andi, hig kim in gow niine-de degm andi. §eyle pursat do-
rayse-de, ol yza gekilm egi kigilik bilm eyardi. § o nun iiginem
ol oziini serbazlaryn tiirkm enlere satm aklarynyn m anysyna
oylana-oylana dii§iinip bilm edi. In esasy genlik hem onun ye-
sirlikde galdyrylm agy bilen olaryn utyan zady yokdy.
Blokwil tiirkm enleri du§m an hasaplam ay§y yaly, oziini
olaryn bendisi hem saymayardy. Asyl ol b endidigine-de ynan-
mayardy. Gaytam, ol tekelerin bas hanynyn huzuryna dii§jek-
digine, onunam oziini azat etjekdigine o ran bil baglayardy.
§ona gora-de Blokwil hazirki ba§a dii§en kyngylygy gaty gys-
ga w agtlyk hasaplap, ona doz gelm eli etdi.
Emma perenlinin yagdayy barha agyrla§dy. Yesirlerin elini
baglam aga hatda yiipem yetm eyan halatynda, Blokwilin goluny
danm aga zynjyram tapyldy. Ustesine-de, Blokwil oziine iki gulun
bahasyny, yagny 464 peren frankyny kesendiklerini bildi.
Blokwilde onga m ukdardaky pul yokdy. O nun barlyrakdyr
oydiip gak eden tany§laryndan karz alm ak islegi-de ba§a bar-
mady. Tiirkm enlere yesir dii§en Abdyl Aly han d an o n u n tam a-
sy uludy. Yone, adaty serbazlardan iizne saklanyan hem olar-
dan gow urak idi-yssuw at edilyan general Blokwilin bir gezek
garnyny doyranyny h asap etm esen, esasy m eselede delalaty
degm edi. Emma perenli b en d i g en erald an H em ze M iirze bilen
G ara sertibiii tiirkm enleriii eline dii§man, M a§ada tarap gagyp
gidendiklerini anyklady.
Abdyl Aly han bilen ugrasan giiniinin ertesi Blokwilin hem gul
hokmiinde satylmaly ya-da kimdir birine saklanmaga berilmeli
giiniidi. §ol gije ol oz ykbaly barada oylana-oylana only ukusyny-da
alyp bilmedi. Ol satylmak iigin Hywa, Buhara iberiljek bendileriii
hataryna go§mazlygyny Hudaydan dileg etdi.
Blokwil iigin in how plusy hem M erw bazaryndan gul sa-
tyn alm ak iigin eyyam gelip ba§lan tajirlerin eline dii§mekdi.
Tiirkm enlerden arzan alnyp, Hywa ya-da B uhara a§yrylan
perenlinin yza gaytm ak m eselesi M erw dakisindenem has
kynla§jakdy. Yone yesir serbazlaryn Blokwil tiigjar bay diyip,
ol hakda gep-giirriiii yayratm aklarynyn-da, onuii iigin bahbitli
netije beraym egi m iim kindi. Qiinki peren lid en lom ayrak pul
yonm ak isleyan tekelerin ony Hywa, B uhara arzan bahasyna
г

satm an, ozlerinde saklaym aklary yakyndy. §eylelikde, Blok­

wil Hywa, B uhara atarylm an sypsa, b en d ilerin aladasyndan eli
bo§an Gow§ut h an bilenem , belki, du§u§yp bilerdi.
Tekelerin ba§ hany huzurynda kabul etm ayende-de, Blok­
wil ona hat listi bilen yiiz tutm agy kalbynda besleyardi. Hagan
yazyljagy belli dal, yazyljagy-yazylm ajagy-da nabelli hatyn
m azm unyny ol eyyam kellesinde aylayardy. «M erhem etli jenap
Gow§ut han...» ya-da: «O nun alyhezreti jenap Gow§ut hana...»
Ya§ululary o n iin d en h ab ard ar edilen obalardan M erwin
H angegen bazary diyilyan gin aym angasyna adam bary yyg-
nanyp ba§lady. O zlerinin how psuzlygy baradaky aladany sahel
salymam yatlaryndan gykarmayan aksakgallaryn geiiesinde gel-
nen gozgiide gora, tiirkm enlere yesir dii§en serbazlaryn ahli-
sini bir giinde bazara getirm eyardiler. O lary sanyna gora, telim
topara boliip, diirli w agtlarda H angegene alyp gelyardiler.
Yesirleriii anyrsy gurpluraklary, kesilen nyrhy ozleri
tolap biljekleri hem serkerde b en d ilerd en dynm ak m eselesi
birnem e sona goylupdy. O lar toleg gelyanga k an ag at edip
gara§ybam biljekdiler. Yone oz ben d ilik lerinden gayry yitir-
yan zatlary yok hossarsyz ya-da garyp yesirler turkm enler
iigin howpludy. Yoksul b en dilerin agyr giinden dynm ak iigin
gara giiyje dayanaym aklary-da ahm aldy. §eyle howp doredip
biljeklerden tizrak dynmalydy.
Blokwilin yesirlik ykbalynyn h anja dii§jekdigi anyklanjak
w agty iile§ligin ikinji giiniine g ab at geldi. O ny hem otuz-kyrk
yesirin arasy bilen H angegene alyp bardylar. Ol ozaldan tany§
serbazlara sata§aryn oydiip, bendilerin hem m esini gozden gegir-
m age galy§dy. Yone tany§ yiize sata§mady. Emm a yesirleriii
halynyii ten d ig in e w elin goz yetirdi. Uru§ gutaraly bari gegen
giinleriii dow am ynda olaryn hor-hom sy ya§andyklary gorniip
durdy. U stesine-de, yesirlik how asynyn ru h d an dii§iirendigi
sebapli, olaryn has-da ejizlandigi bildiryardi. Ya§ bendilerem
yorand e ayaklaryny siiyrap alyan yalydylar.
Elleri arkasyna bagly m iinlap yesirin, olaryn da§yndaky
eli yaragly tiirkm enlerin arasyndan aw§arlaryn k ethudasy
Yusup h an Blokwilin goziine ildi. Bu m ahal adam ayagyndan
sowlup ybrem ek, kim dir birinin yanyna yetm ek kynam bolsa,
perenli yesir aw§ar yesiriniii yanyna bardy. Em m a olara uzak
sozle§m age m ay bolmady. Ba§ atylyp salam la§ylandan son,
Yusup hanyn ozi:
— M en sen ed en yag§ylygyny unutm an, jenap! — diydi.
«Eli arkasyna danylgy g u lu n jen ap bolay§yny!» diyip,
iginden yaiisylan Blokwil zordan sowal berm age yeti§di.
— Ykbal seni nira ta§lady, han? Seni n ireden gozlem eli?
— M en topazlar m iilkiinde. Ala§ayabyn boyunda. M en tiz
bo§a}hnagyinam ahm al. H orasandaky dost-yarlar alada edyan
yaly. Azat bolsam , m en sen ed en yag§ylygyny yerine saljak b o -
laryn, jenap. G ayrat et!
M ahella sinen Yusup h an yesir «jenabyn» goziinden su-
m at boldy.
Kan m ahal gegm anka, yen e Blokwilin goregleri janlanyp
gitdi. Ol oglanlykda bile oynan den-du§una sata§an yaly bolup
begendi, yesirleriii arasynda palgykdan top yasan yigdekga
nazary dii§di. Ol p eren la tarap sered en yaly boldy. Blokwil
oglanyn yollan tany§ baky§yna yylgyry§ bilen jogap iberdi.
K esesinden garasan, o n u n yagdayy beyleki yesirlerinkiden
elhalrak yalydy. Blokwil oglanyn yagdayynyn erbet daldigine
begendi.
Yesir yetginjegi yzyna tirkap gelen, belen t boriiginin
m anlayy bilen ortiilen alyn danysynyn gyralaryndan hiizziik
saglary gogup gykyp d u ran garry ayaldy. O nun iki sany alyn
di§inin beyleki di§lerinden tapaw utlanyp, syrtaryp durm asy
garryny yylgyryp yoren yaly edip gorkezyardi.
Eyyam yesirleriii arasyna ya^han, Blokwilinem gulagyna
ye ten g ep e gora, ol garry b en d i yetginjegi oziinde saklam aga
ijaza alm ak iigin H angegene gelenm i§in. Ilki gorendaki gaky
yaliiy§ gykm adyk Blokwil oglanyn sonky ykbaly bilen-a hasam
gyzyklandy.
G arry ayal yesir oglanyn elinden tu tu p diyen yaly, iile§-
diriji aksakgallaryn yanyna bardy. A ladasy ba§dan agdyk ya-
§ulularyn hig biri ona iinsem berm edi.
 — Haysynyz Sahyt palw an bolarsyfiyz? — diyip, garry
ayal gaty gygyryp sowal berdi. Ady soralan adam oziini tana-
danson, kem pir y en e sowal bilen yiizlendi. — Sen geltek
tiresin d en bolmalymy, han?
— C^eltekdirin.Bolamda nam e?
— M enem geltek.
— (geltek bolsaii, habaryny beriber! — diyip, ya§uly yyl-
gyrdy.
— §u yesir oglany m afia berifi!
— N age te n n a n b a r? — diyip, kem pirde teiine yokdugyny
gaklayan iile§diriji giiliip goyberdi.
— M ende teiine nam e i§lesin?! §u om riim e m en tennani
da§yndan g o ren bolaym asam .
— §o da§yndan goreniiiden nage teiiiiaii bar?
— M ende yeke teiine-de yok.
— Teiiiiaii bolm asa, bazarda na i§in bar? — diyip, ya§uly
yene yylgyrdy.
— «Pulsuz bazara barandan, kepensiz gore gir» diyjek
bolyaiim y?
— Ay yok, garynda§. Bu yesir bolgulygynda, bir gul iigin
sana k ep en geydirip bilm eris-a.
— O nda §u guly m afia berayifi! — di^hp, kem pir yesire
tarap elini salgady.
— N a ony ogullyk aljak bolyaiim y?
— M ende ogulam yok, han, gyzam . Так oziim. Biyem bir
yetim neressemi§. Bu yerde yerlap ya§asa-ha ya§ar, yerlem ese-
-de, oz iline gider-da. G itm ese-ha, ne yag§y. O lyangam howiir
bolar...
G apdalynda duranlaryii biri Sahyt palwanyfi gulagyna
py§yrdady.
— Yag§y! — diyip, oiia ba§ atan palw an kem pire yiizlen-
di. — O glany alyp otagit, garry. Yone haly guwalda gizlan
teiiiieleriiii b erk saklagyn.
O glan yesirlikden yesirlige gidyanem bolsa, Blokwil onuii
yzyndan begengli garap galdy...
 ... M al-gara d erek bu giin adam satylyan H angegende
sowda tiz gyzdy. Bazar onkiilerindenem §owhunlydy, galma-
gallydy. Ozal yitgi ya-da tap y n d y b arad a bogazlaryny gyryan
jargylar bu giin: «Pylan aksakgalda pylan hili gul bar» diyip
habar beryardiler. Alyjylaryn kopiisi hem hywaly ya-da bu-
haraly tajirlerdi. O lar tiirkm enleriii oz yesirlerinden tizrak
dynsalar, §onga §at boljakdyklaryny bilyandikleri sebapli,
b en d ilere Hywa, B uhara bazarynyn goteryan nyrhyndan
yiiz esse pes baha hodiirleyardiler. Turkm enlerem , kanbir
gekele§ibem durm an, tu tu la n y erinden kesyardiler. G ul ba-
zaryna ow riilen H angegenin adam jellaplary ozal goyun-gegi
kokerilip ta§lanyan yerde alan bendilerini ikiden-iigden bir-
-birlerine baglap, da§yny garaw ullap goyyardylar-da, yene yza
enyardiler. O lar adam ykbalyny arzan alyp, gym m at satm ak-
dan hem n ep goryardiler, hem keyp gekyardiler. H azir olar
guluii, gul dalin sonky pellesinin barybir oliim digini-de yada
salm ayardylar. O laryn yadynda, aiiynda dine ten n e bardy.
O laryn ynsabam teniiedi, w yzdanam . §onun iiginem bir gula
derek ikisini, ika d erek iigiisini satyn alyp bilseler, §onga-da
begenyardiler. O lar m al bazarynyn adam ykbalynyn bazaryna
ow riilenine g aty §atdylar.
Satyn alnan adam laram , edil satyn alnan m allar yaly, dilsiz-
-agyzsyz haryda aylanypdy. Yone satyn alnan hayw anlar ozleri
bilen nam e bolup gegyanine akyl yetirm eyardiler. O lar iigin
bir eyeden ba§ga bir eya gegm egin p arhy yokdy, suwsasa, suw
tapylsa, ajygsa, ot tapylsa, dagy zat g erek daldi. H ayw an iigin
haysy yurtda, haysy gapyda ya§asa-da higdi.
H angegenin bu giinki harydy bolsa oz ykbaly h ak d a oy-
lanyan harytdy. Bendiler, ag-yalanag gezse-de, oz topragyny
W atan edinjeklerdendi. Gowni p ak adam iigin W atan —in esa­
sy baylyk. Bu giinki H angegen bazary W atan, il-giin, dogan-
-garynda§ b arad a oylanyanlar iigin hasam ayylgangdy.
B irdenem H angegenin tary h y nda ilkinji gezek doran ul-
lakan gul saty§lygynyn §owhuny kiparlady. Blokwilin goziinin
kesyan aralygyndaky gul satyanlar hem gul alyanlar yesir-
leri bir tarap a siiriip, alada galdylar. G in H angegen iki gyrasy
adam dan hayat edilen yola owriildi. Bazaryn kop hereketini
gengalyjylyk bilen synlayan Blokwil H angegene kim dir bir
$6wketi b elen t ki§inin arala§andygyny andy.
Kan m ahal gegm anka, adam hayatynyn egrelyan yerinden
onat geyniiwli ba§-alty sany atly peyda boldy. O laryn oniini
gekip gelyan do§i g ap ak yaly atyn iistiinde eyere yelim lenen
yaly bolup, sarsm an o tu ran agras ad am a gozi dii§enlerin biri:
— Gow§ut h an g ely ar!!! — diyip, ol habary ile yaym ak
tab§yrylan yaly, gasly gygyrdy.
Gow§ut han diyen ady M erw ur§y ba§lanm anka-da gar-
§yda§larynam serk erd esin d en ba§lap, serbazyna genii e§it-
m edigi yokdy. Yone uru§dan ozal ol at halki bir ad aty serdaryn
ady bolup e§idilipdi. U stesine-de, ol at elinden golde mal bak-
m akdan gayry pi§e gelm eyan, any y u k a garwalaryn oniine
dii§ayen, ozi-de sada garw adan tapaw utlanm ayan adam yn
ady hok m u n d e kabul edilyardi. H azir welin, Gow§ut hanyn
ady yesirlere tiirkm enlere tasir edi§indenem has belen t tasir
etdi. B endilerin gow niine bolm asa, H angegen bazary hazir
tutu§lygyna goze owriilip, ba§ h an a tarap seredyan yalydy.
Gow§ut hana nazary dii§en yesirlerin ahlisi tiirkm enler hazir
ozlerinin serdarynyn oniin d e dyza gokiip, ba§ eger diyen
ynam doredi. O laryn 5zleri-de tiirkm en hanynyn oniinde dyza
gokm age tayyndylar. Em m a beyle bolmady. Atlylara geger
yaly yol berlenem bolsa, §onga m iin adam yn iginde ba§ hanyn,
onda-da heniz goriilm edik yeni§ gazanylm agynda agirt uly
payy bolan hanyn oniinde dyza gokm eg-a beyle-de dursun,
gol gow§uran yeke tiirkm en tapylm ady. §unga m ahallap giin-
d ogar adam larynyn arasynda ya§ap, serdaryn oniinde tagzym
edili§ine giinde telim gezek §ayat bolan Blokwil beyle yagdaya
gen galdy.
Gow§ut h an hem o n u n yany bilen gelen adam lar Blok-
w ilden on ba§-yigrimi adim likde at ba§yny gekdiler. Perenlinin
ona haypy geldi. Sebabi, birinjiden-a, o n un gar§yda§lary bilen
«it ur§uny» gurap, akyla sygm ajak yeni§ gazanan serkerdani
golaydan synlam ak how esi bardy. Ikinjidenem , Gow§ut hanyn
peyda bolm agy bilen kalbynda doran ingejik um yt h an a golay-
la§maga, o n u n iins nazaryna ilm age iteryardi. Perenlinin ta-
m asyna gora, beyleki b en d ilere m enzem eyan yesire hanyn
nazary hokm an dii§aymelidi. Serbazlaryn arasynda perenlinin
bardygyny e§itmeli serd ar o n u n ykbaly bilen gyzyklanmalydy.
«Gow§ut han y n bir nazar salany sebapli, belkem , m en bendi-
likden bo§aryn. Belkem, beyle uly hanyn bu giin gul bazaryna
gelm egi m enin bo§am agym a sebap bolm ak iigindir. O nsoiiam
ol Fransiyanyn nahili dow letdigini bilyandir ahyryn.» Blokwil
ba§ardygyga one siiy§up, Gow§ut hanyn duran yerine golayla-
jak boldy.
Gow§ut hanyn H angegenin ba§ga kiinglerine nam e mak-
sat bilen aylanany, aylanjagy agylm an galan syr bolsa-da,
bu yere, dogum ly-dogum ly teke aksakgallarynyn giir yerine
gelm egi bir w aka bilen utga§dy.
Yagdaya gora yza gekili§en adam lar hanyn gelip duran
yerinde esli aym anga doretdiler. Iki sany d e g en ek eli arkasyna
danylgy gara m urtly adam y §ol aym anga alyp geldi.
— §u ki§i, m un adyna Tore M am m et diyyaler, Sugty
obasynyn ilersinde ele salyndy — diyip, one gykarylanyii
yeiisesinde peyda bolan iigiinji bir adam Sahyt palw ana se-
redip, h asab at okady. —Bir diiye oljany alyp, gagyp baryar
ekeni.
Ba§ h anam bolyan w aka tins berip at iistunde oturanson,
hem em g ep d e giim iirtik go^frnagy halam ayan Sahyt palwan:
— Esasy yazygy nam ede? — diydi. — Diiye yiikiinde
nam e b ar ekeni?
Beyle sowala o niinden tayyn adam , aytjak zatlaryny as-
m anda gerlip goylan kagyz yiiziinden okayan yaly, yuzxini yo-
k a ry k tu tu p , p ert-p ert jo g ap gaytardy:
— Bir top mawut, iki sany y iipek yorgan, iki sany sapyna
kiimii§ gayylan hanjar, bir misli myltyk...
M erw jen in d e H em ze M iirzanin go§unyndan txirkmen-
lere g alan olja san ard an kandi. E ntek ele dii§en zatlaryn
hem m esinin jem i jem lenm ese-de, §u giine genii yygnalan
oljanyn iginde §irmayy saply dem berm ez hanjarlaryn ytizler-
г

gesi, nayzalaryn, gakmakly, misli tiipenlerin m iinlergesi, go§a

nilli p ere n sapangalary, sowutlar, serpinjekler, §emhallar, otuz
iig sany mis top, birnage m ortir bardy. O lardan ba§ga-da, zer
bilen bejerilen, §irm ayydan ke§delenen egin-e§igin, atlazdyr
yiipek m atalaryn, y iip ek pargadan edilen yorgan-yassyklaryn,
m aw utdan tikilen harby geyim lerin, gadyrlaryn san-sajagy
yokdy. Zer bilen ha§am lanyp, yiiziine altyn gayylan m ukaddes
kitaplar, m unlerge at, diiye, gatyr, e§ek...
Gow§ut hanyn ayratyn nygtap gykaran m ohiirli perm a-
nyna gora, b en d ilerd en dynylyp, y u rd a arkayyngylyk arala§-
yanga, ele dii§en oljanyn yekeje harydy-da yok edilm eli dal-
di. O lja bilkastlayyn el u ran a bolsa b erk tem m i beriljekdi.
Sowe§ m ahaly eline olja dii§en adam laram ony yzyna getir-
melidi. O lja tutu§ ilata paylanm alydy. D ogum la ya-da ba-
syp aljaga yol yokdy. Baylygyn esasy bolegi sowe§de w epat
bolanlaryn m a§galasyna, garyp-gasarlara, uru§da tenine tyg
yarasy du§enlere berilm elidi. O ljany halal paylam ak iigin tire-
-taypalaryn k eth udalaryndan, m olla-m iiftiilerden, kazylardan
gene§giler, iile§dirijiler saylanyp yordi.
Em m a olja ogurlan Tore M am m et diyilyan adam oziini
han perm an y n d an bih ab ar edip gorkezm age galy§dy. Dogry,
ilgilikde olja ogurlan adam yn dine Tore M am m et dal bolm a-
gam ahm aldy. Yone hazirlikge, ogurlygyn iistiinde tu tu lan bir
§oldy. §onun iiginem o n u n sapalagyna hig kim ynanm ady.
— H an perm anyny e§itm andigim e ynanyn. U stesine-de,
bir palazgyngylyk boldy-da, aksakgal. Pytrap yatan zat kan
bolanson... §eytanyn alyna gitdim -da...
Sahyt palw anyn jo g ab y n d an son, Gow§ut han at iistiinde
gam gysyny oynap otury§yna pessay gepledi:
— Pytrap yatan zat diyeninem galat, gogagym. — Ol «дода­
д у т » soziini hem yansylayan yaly ayratyn ah en bilen aytdy. —
Pytrap y atan b ibaha olja bolyan daldir. О zatlara tiirkm enin
m en diyen yigitlerinin ba§y bilen nyrh tolendi. О zatlara
zenanlam m yzyn gany bilen, bala-gagalam m yzyn gozya§y
bilen nyrh tolendi. — Sahyt palw an yanyndaky ya§ulynyn yii­
ziine garady. — Sakgalda§, m una nam e jeza berm eli bolar?
 Palwanyn sakgalda§y yiizlegrak bolara gemeli, ellerini
owkala§dyryp, iizlem -saplam gepledi:
— N am e diysem kam ? Muny... ed en hatasy iigin gole
gykaryp kowaymasak... Ba§ga nam e diyeyin m en?
— Ba§ga nam e diym elidigini bilenokm y?
— Ay, han... — diyip, hanyn kesgitli sesini e§iden ya§uly
aljyrady. — ...M enem m un yiiziinden sypam og-a.
Ya§ulynyn aljyranyny duyan Gow§ut han hem birnem e
gow§ady.
— M uny gole kowup, H ydyrgoren goliimizi hapalam alyn...
Bular yalynyn haky oliim. Oria eli egriniii ozem dii§iinyandir.
Yone uly yeiii§ hem m am izin ^niregimize birnem e ginlik berdi.
§on iiginem rnunun kebzesini aw undyryp, am an berayin.
— Kyrk gamgy! — diyip, m arekanin iginden biri gygyrdy.
Gow§ut han ses g elen tarap a garam an gepledi:
— Kyrkmy, otuzmy... ony aksakgallar kesgitlar...
Ba§ han atynyn jylaw yny silkdi.
§ondan soriky bolan w akany Blokwil gortip bilm edi. Goh-
-galmagal kopeldi. Aym anga daraldy.
Olja ogrusynyn jezasy berlenson, iile§le§ik hem sowda
dowam etdi. N obat Blokwilin oziine-de yetdi. Ol serbazlaryn
yayradan giirriininden son, oz da§y hyrydardan dolar oydiip-
di. Emma hortap p eren la gul alyp satyan tajirlerden hyrydar
gykany bolmady.
Yesir iile§diryan ya§uly:
— M am m edow ez barm y? — diyip gygyrdy.
— H aysy M am m edow ez?
— M am m edow ez gonur. M am m edow ez palwan.
O rta boyly, kyrk ya§laryndaky adam m arekeden saylandy.
— M am m edow ez palw an-a yok, ya§uly. M en bar.
— Sen kim bolarsyn?
— M en Eyemyrat goiiur. M am m edow ez palw anyn inisi
bolmaly.
— M am m edow ez palw anyn inisi bolsan, kop yag§y! —
Ule§diriji Blokwile tarap elini salgady. — Ana, hoi, yiiz-gozi
serbazlara m enzem eyan gul sizinki bolmaly.
 ly em y ra t Blokwili ba§dan-ayak synlady. H odiirlenen
\i"tiiin gabarasyndan gow ni suw igm edik gonurly g odegrak

Name, yesir itin p o h y yaly kanka, bize ilifika menze§

giiltiin yetenokm yka, aksakgal?
H akyn koyyan daldir, gonur. A ydylanyny et-de, al-da
•Ii<liber! Son m ana alky§ aydarsyn. Palwan aga «Sahyt geltek
.<*y diydi» diysen, ozi dii§iiner.
— Bu m ahal bir gul b eren in iigin alky§ alynyan dowiir
ilul bolaymasa, aksakgal. H azir H angegende e§egin tezegem
i|iildan gym m at ahyryn. O n iiginem bir gul berdim diyip min-
net etm esenem bolardy.
— A gyr hasiyetiiii gorkezjek bolup durm a-da, aydylanny
(‘diiysene, inim. Edil palw an ag an dogany dal yaly... Oziinizem
bu guly d eg erin e-d eg m ezin e satyp goyberiberseiiiz, utular-
synyz. §onam saiia aydyp goyayyn.
— M unyn tylla y u m u rtg a guzlayan iiytge§ik tow ug-a dal-
dir-da? Yaman ow dun-le, aksakgal?
— M u n a perenli yesir diyyaler, gonur. O zem gaty bilimli
adam bolmaly.
Eyem yrat gonra on sany bilimli g u ld an bir dayhan gul
zerurdy. Ylymly gul edinip, o n u n oglan okatm ak aladasy yok­
dy. G o n u rlay e r depyan, gil gekyan, joya gazyan gul gerekdi.
Blokwil giirrunin ozi hak d a gidyanini aiiyp, Eyem yrady
elin synlady, ona k esesin d en b ah a berdi. Eyem yrat diyilyan
adam yn ham yrm ayasy yum §ak berlen bolm aly dal. Ol gaty
bir donyiirek bolm asa-da, aydany aydan mahaly, diyeni diyen
m ahaly edilaym ese, yeiisegukury tiz g atay ana m enzeyar.
Eyemyradam oz gezeginde hodiirlenen guly gaytadan syn­
lady. Synladygyga-da o n d an gow ni gegdi. Asyl ol gonurlynyn
halayjak gulu n a galym am etm eyar ahyryn.
Perenlinin boyy-syraty yerbe-yer bolsa-da, eli pilin sapyn-
dan tu tjak ele m enzanok.
 Sahyt palw an Eyem yradyn islegini anyanam bolsa, nam e
iigindir Blokwilin bilimli adam dygyny yene bir g ezek nygtady.
— Bilimli m olla yasa yarayandyr, aksakgal! — diyip, Eye-
m yrat kesa bakyp gepledi. — M una d erek bize iki sany korso-
w at gul beraysene!
— Bu m ahal m ollasyny-m iiftiisini seljerip d urm aga w agt
yok, inim. — diyip, Sahyt palw an m eselani goziildi hasaplady.
— N enen-nigik bolyanga, biz bulaii ba§yny bozm aly ahyryn.
Hazirlikge alyp git, hasap-hesibi son gykarybiyris...
★★★

Blokwil

H em i§eler H angegen bazaryndan gykyp, onlerine mal-

-gara salyp gidyan tiirkm enler bu gezek topar-topar gul siiriip
gitdiler. Em m a iile§diriji aksakgallar hernage alada etselerem ,
nyrh m eselesinde gekele§m eselerem m aksatlaryna yetip bil-
m ediler. Yesir sany gak edili§i yaly azalmady.
O balara paylanm an, Hywa, Buhara tajirlerinin eline dii§-
m an galan yesirleriii esasy bolegi M erw galasyna gabalyp,
olaryn ykbalynyn gozgiidi indiki §enbe bazaryna galdyryldy.
Gala du§enlerin yagdayy hem yenil daldi — hapagylyk, indi
m azaly gigran giiyz gijeleri, azyk-owkatyetmezgiligi... Tajirlerin
eline dii§en bendilere bolsa annat-annat bayyrly hem soiiunyn
nireden alyp gykjakdygy-da nabelli agyr yol gara§yardy.
Blokwili bolsa M erw galasyndan bir farsah dem irgazykda
yerle§yan gonur m ulkiine tarap alyp gitdiler. G onura eltyan yol
bilen gitm ek dine bir p erenlinin payyna dii§mandi. §ol yoldan
G onura, o n d an anyrdaky, bardaki obalara u g ran yesirleriii
sany iki yiizden az daldi. Eli arkasyna daiiylgy yesirleriii hem -
m esi pyyada baryardy.
 Blokwil hem goly arkasyna baglylardandy. Yone ol pyya-
i la daldi-de, Eyemyradyn atynyn ardyndady. Elbetde, iki go­
ld nam danylgyka at ardynda oturm ak kyndy. Bolsa-da, oziin
l><>ndikan, hojayynyn bilenem bir dilde geple§ip bilmeyarkaii,
dine umle§aymelisi galyardy. Blokwil yiizi agyr Eyemyradyn
dm bilenem rayyny yykm akdan gekinm an durmayardy. O nun
b jagaz narahat yagdayyndanam beterine ugraym agy ahmaldy.
Perenli oz taze hojayynynynam yiiziiniii agyrdygynyn ma-
nysyna dii§iinjek bolyardy. Asyl ol sonky giinlerde yiizi yyl-
1lyryP yoren adam a g ab at gelm eyardi. Yesir du§en serbazlar-
da-ha giilm age, yylgyrm aga hig hili tu tary k yokdy. Tanrynyn
olara bagy§ ed en sonky gunleri h asrat bilen dogyardy, hasrat
bilenem ya§yardy, gije-de §eyledi. A glyk-horlukjepasynyn iis-
lesine-de u rn a bolyan il-giinden, W atan d an ayragylyk olaryn
yiiziine yylgyry§ §em alyny galdyrmayardy. Uru§ ozleri iigin
yeni§ bilen tam am lananam bolsa, tiirkm enlerinem hanyndan
l)a§lap, oglan-u§agyna genii yylgyrm agy unudypdylar.
M erw bazaryndan gykylyp, esli yorelenden son, edil yolun
gyrasynda gum a bula§yp oturan, oran pukara geyim li kem pir
Blokwilin iinsiini oziine gekdi. Ol ingeden uzyn hor ellerinin
ujuna dakylan gara hoz yaly bolup goriinyan yum rujaklaryny
go§alandyryp, gara yeri tokm aklayardy. §eydip, ol oz kigijik
gow resindaki u llakan hasrat jo§gunyny iistiinde gopyan hara-
satlara biparh garap y atan gara to p raga sindiryandirin 6yd-
yardi. Birdenem ol yer yum ruklam asyny go^hip, elin ayasy
yaly yygyrt dii§en yiiziini yokaryk tutdy-da, ingejik sesi bilen
zarynlam aga ba§lady:
— §u yoldan g id en nerlem gelm ezm i-ley?!
Ikiden birini Tanryrn gaytarm azm y-ley?!..
K em pirin yag d ay y ony tanam ayan iiginem dii§niiklidi.
M egerem , ol oz ogullarynyn sowe§e g id en yoly bilen dolanm a-
jakdyklaryna akyl yetiryan bolarly — gegip baryan yesirlere-
-de, olaryn y an y n d ak y atly lara-d ak an iin sem b erm ey ard i, kim-
dir birini tanajagam bolm ayardy. O n u n yedi yolun iistiinde yer
y um ruklap oturm asy-da, bo§ap galan tiinegine sygman, girt
diinya gykan enanin kalbyny gow zatjak bol§udy.
Gozya§ d o km ekden yan a suw suz agag yaly gurap gidonj I
kem pir Blokwile oz enesini yatlatdy. Yelisey m eydanynyn gni
seyilbagynyn Parizden gykyp gaydyan yeri onun goz oniinn
geldi. §ol yolun gyrasynda, gaygy-hasratdan yaiia horlanyp j
gope d o n en Elen hem gara yeri yum ruklayar, ogluny yd I
layar, korpesinin gelm eli yoluna garayar. Edil M erw den Go
nura gaydyan yolda o tu ran tiirkm en enesi yaly, perenli enc
hem zaryn-zaryn aydym aydyar. H er enanin zaryn aydymy |
diirli dilde bolsa-da, m anysy birmenze§. Yone iki enanin yold
garayan gozleriniii m anysy bir bolsa-da, olary yola garamatpi
m ejbur e d en sebap ba§ga-ba§ga. Tiirkm en enesinin ogullaiy
iiste gozan du§m andan ozlerini, enelerini, topragyny goramak
iigin w epat boldular. Perenli en anin korpesi bolsa oz peywag
tyna oyden gidip, enesinin gozlerini yolda goydy.
Blokwil tiirkm en ayalynyn zaryn sozlerine dii^iinmese-de,
m anysyna dii§iinyardi. §onuii iiginem yer bagyrtlap oturan
en an in b agtynyn yatm ag y n d a oziininem giinasi b ar yaly hasa
etdi.
K em pirin zaryn sesinden tizrak da§la§mak islan Eyemyral
atyna gam gy galdy. A tyn sagrysyna degm eli gam gy Blokwiliii
sag b u d u n y gawap gegdi. Bir-iki saly oriilen gam gynyn beren
yzasy p erenlini goziini yum up, dodaklaryny di§lem age mej
bu r etdi. A tyn sagrysyna degm eli gam gynyn yesirin buduna
degm egi bilge§leyinden edilen h erek et daldi. Yone Blokwil
ony tiirkm en enesinin ahy-zaryna sebap bolanlaryn biri hok
m iinde oziine gorlen gare diyip kabul etdi.
Yene birnem e y o relen d en son, uly yol gin m eydany tutu|>
y atan H oja A bdylla gonam gylygynyii giinortasyndan bardy.
Ara esli hem bolsa, diiyn-onnin dorandigi bildirip duran mazar
lar at iistiinden goriinyardi. Gonamgylykda onlarga taze mazary ii
birbada dorem eginin sebabine-de Blokwil dii§iindi. Ol hem
perenlinin ykbalyndan gykan ganly syyahatyn netijesidi.
H ut §u m ahalam H oja A bdylla gonam gylygyna tarap bii
tabydy goterip gelyardiler.
 Blokwil m usulman bendesi diinyaden otende, goleggi
"■inyiiyn kan bolyandygyny, yat adam larynam sogap gazan-
in iк iigin m erhum y ugratm aga gelyandigini bilyardi. Emma
111/.11 owliiya tarap alnyp gelinyan tabydyn da§yndakylaryn
•пну on ba§-yigrimiden kan daldi. Blokwil onunam sebabini
i ikl.idy. Uru§da tenine yara dii§enlerden henizem olyani kan-
11 ( )lary uru§dan diiki dowiirdaki yaly denli-derejeli jaylama-
'|.i iiiiimkingiligem yokdy, erkekadam am yetm eyardi.
Blokwil bu gezegem ozi iigin bir tazelik agdy: G oleggiler
Iи и iz den in e gelm anka, Eyem yrat g o n u r atynyn jylaw yny gek-
•11 ( )l ylgap diyen yaly goleggilerin oniin d en gykdy, tabydyn
Iill agajyny eg n in d e goydy. §eydibem , ol egni tabytly yedi-
i.< к iz adim yoranson, yene gara§yp duran atynyn yanyna geldi.
G onurly eyere gon an m ahaly Blokwilin nazary bilen naza-
iy kakly§dy. §onda Blokwil onun gozlerinden: «Ana, sizin
i Hi-n i§inizin netijesiniii yene b iri!» diyen yaly m any okady.
I'l ienli hojayynynyn nazaryndaky m any bilen ylala§m asa-da,
i иiun ed en h ereketini m akullady. «Sonky yoluna baryan ada-
ii liormat goym ak nahili edeplilik!»
Uzak w agtlap idi-yssyw atsyz galan bag-bakjalara giiyziin
■li |rekli §em aly-da galanson, G onur obasy onkiije gorkiinem
у lliripdi. Toweregi alaii-agyk oba yetim galan yaly egnini gy-
typ otyrdy. «Bu gaiiap y atan obada m enin her sagadym giine,
In г giiniim aya aylanm azm y? — diyip, Blokwil oniinden yay-
ikuidy. — Ig dokii§m age-de, derdini§m age-de adam tapylmaz.
him senin diline dii§iiner, kim seniii derdini payla§ar? Bular
inoiiin dilimi dal, Fransiyanyn bardygynam bilyan daldirler...»
«O liim liginden tutsan, ysytm asyna razy geler» — Hywa,
Buhara yadyna dii§en Blokwil, birdenem ykbalyn oziini to-
/. ip yatanam bolsa §u oba getirip ta§lanyna-da §iikiir etdi. Ba§
yiiz teniielik yesiri ba§ teiina alyp bilyan nepke§leriii girisine
ibiyen bolsan n aderdin?
...Eyemyrat gonrun uzyn kepbesinin yeiisesini tutup yatan
iii§ yer jdwenlikdi.
Bi§ip, yygnalm aly m ohleti bireyyam otenem bolsa, uru§
sebapli orulm an galyp, ba§laryny a§ak salyp oturan, gal kel-
leli tu k at gojalara galymda§ jow enlere sered en Blokwil bu ekin
b arada ozalam e§idendigini, bir gezek da§yrakdan gorendigini
yatlady. M u n d an ba§-alty yyl ozal Pariz gazetlerinin biri O rta
Aziya w elayatlarynda bir ba§ynda m iine genii danesi bolyan
«jowen» atly gen osiim lik hak d a yazypdy.
K epbanin gapdalyna gelip, hem i§eki endigine gora jyla-
w yny gekdirm an saklanan atd an dii§en Eyemyrat:
— Hany, senem dii§! — diyip, Blokwilin yiiziine garady.
Perenli buyrugyn manysyny andy. Eli arkasyna danylgylygy
sebapli, ol atd an dii§jek bolanda, tas yanba§lygyna gaydypdy.
O nun entireklanini gorse-de, Eyemyrat yardam etjek bolmady.
§ol m ahalam uzyn kepb an in oniindaki h atar ug sany gara
oyiin birin d en agar gakm eni yasgynjan alan dayaw ya§uly
gykdy.
O na gozi dii§en Eyem yrat yiiziinin hyrsyz perdesini syryp
ayyrdy-da:
— M am m et kaka, salawm aleykim! — diyip, m ylayym ses-
lendi.
Salam alan M am m edow ez palwan:
— Diiynki gidi§ine m ahaly bilen yzyna kow lenm ediii we-
lin, at toynagy diikiirdese, da§ gykm ak bilen boldum — diydi.
Birdenem ol Blokwile tarap garady. — Yanynam m yhm anly-
mydy? G elen —dowlet!
— M yhm anly-ha geldim welin, dowletm i, bidowletm i,
Alla bilsin!
—О diydigin nam e bolar?
— Pilin sapyndan tu tu p biljek adam -a dal bu. G ul payla-
ny§ygynda bizin m anlayym yzdan gykan §u sypayy yesir boldy.
Pereiiistan diyen ildenmi§ ozem. Biz muii dilini bilmesek, bu-da
bizin dilimizi bilm ese... Sahyt palw an diyen ya§uly dyzap
duranson... O zem sana salam aytdy... Bu gul ba§ym yzdan yal
yagysy bolup inm ese yag§ydyr...
— Sahyt palwan bize yam anlyk etm ez — diyip, ya§ulyynam
bilen aytdy-da, inisinin alyp gelen guluny yanadandan synlady.
— Serbazlan arasynda bir perenli bamy§ diyyardiler welin, §ol
bolm aly-da o n d a ?.. Ay, olan igi bilen gelen bolsa, dym yp gezen
daldir-le. Herhal, pars dilinde gepleyandir.
— M en -а §u sypatly adam hig dilde-de gep lap bilyandir
oydem ok.
Yesire tarap seredip d u ran M am m edow ez palwan:
— H ali §oma, bandeyi Hodayi?* —diydi.
— Hub! H u b !" — diyip, tany§ soz e§idenine §atlanan p e ­
renli ba§ atdy.
— Bu parsga-ha bilyar welin, bizinem о dili bil§imiz yaby-
gorly-da — diyenson, ya§uly inisinin yiiziine garady. — Yadap
gelen Tanry bendesine, elini bo§adyp, bary n d an owkat bir
berin!
Eyem yrat tab§yrygy e§itm edik yaly:
— Yesirler birnem e saypal tapyanga, b ulan el-ayagynam
gatybir bo§adyberm eli dalm i§in — diydi. — Gow§ut hanyn
tab§yrygy §eylemi§.
Ol h abara yag§ydan-yam andan jo g ap gaytarm adyk M am ­
m edow ez palw an y en e gara oye girdi.
H orm atlanyan ya§ulynyn bu y erd en gitm egi agaglaryn
a§agyndan, jow enligin iginden jykla§yp d uran oglan-u§agy er-
kine goyberdi. «Palwan agalara g elen sary gulpakly gen guly»
gorm ek howesi gagalary ben d in in da§yna yygnady.
Q agalar uy§enson, olaryn arasynda iki sany garry ayal
hem peyda boldy. E ntek ozi gelm anka, del gulun giirruni oba
yayransoii, tow erekdakiler ony hayran galyp synladylar.
Ayallaryn biri:
— §u adam tiirkm enge dal, ba§ga bir uytge§ik dilde gep-
leyami§, gyz! — diyip, ozi iigin tasin habary beyleka yetirdi.
— Ba§ga dilde-de g ep lap bolyam yka?! — diyip, ikinji ayal
genirgendi.
Eyemyrat atyny baglam aga gidenson-a Blokwilin toweregi
tom a§ahana owruldi. C agalar yesirin geii donunyn oniindaki
h atar goylan teg elejik zatlara hayran galyp seretdiler. H eniz

* H uday bendesi, yagdayyn gowumy?

** Yag§y, yagsy.
bagjykdan ba§ga zat g orm edik oglanlar iigin ow adanja ilikler
gaty tasin bolup gortindi.
D ogum ly oglanlaryn biri yesirin iliklerinin iki sanysyny
goparyp ayagaldygyna gagyp gitdi. Yene birnage oglan §ol
h erek eti gaytalady welin, Blokwilin do§tinde yeke ilik hem
galm ady. Ol yylgyryp onaym aly boldy.
Ugtinji gara oyden gykyp gaydan otuz ya§a golaylan ze-
n an m a§gala hem bu yere gelenson, yesiri tins bilen synlady.
Ol oyden gykanyndan §eylebir ow adan yori§ bilen gaytdy w e­
lin, edil adim urm an, yerin ytiztinden §tiy§tip gelyan yalydy.
Birnem e at ytizrakden saryyagyz m a§gala oran gorm egeydi.
N azaryna nazary dti§ende, Blokwil ol zenanyn ykbalynda agyr
bir w aka bolandyr diyip gaklady, ow adan gozleri hasrata doly
gozelin, in bolm anda, yanyolda§y serbazlaryn elinden w epat
bolandyr oytdi.
Blokwilin gaklam asy u g ru n d a yok hem daldi. Yone onun
yanyolda§y uru§da w ep at bolm andy-da, otuz ya§a yetip yore-
nem bolsa, ol henize genii yanyolda§ gorm andi. A km aral atly
ol m a§galanyn ytiztine sered en Blokwil onun gam gyn gozle-
rinde beyleki iki ayalyn baky§yndaky yaly gen adam , gen zat
gorm ek how esi-de yok h asap etdi.
Yesir tinstini oglan-u§aklara gontikdirdi. O nun da§-towe-
regi ululy-kigili, tegelekm i, gytakm y gozden doludy. Ol goz-
ler yesire hayran galyp seretse, yesir hem olaryn dtirli gornti§li
e§iklerine, bolu§laryna g en galyp garady. §ol bir m ahalda-da
ol oziini garaja gozlerden yasalan gozenegiii igindaki may-
myna, tiirkm en gagalaryny-da heniz m aym yn gorm edik
tom a§agarlere m enzetdi. D ogrudanam , indi nage m ahal bari
yuw unm adyk-ardynm adyk, sakgal-m urty syrylm adyk, kirli
sagy ostip giden, tist-ba§y zer-zaya yesirin hazirki yagdayy go-
zenegin anyrsyndaky m aym yndan kanbir parhlanm ayardam .
Blokwilin nazary yene A km aralda saklandy. O nun §ol ma-
nysyz yaly p arah at baky§ bilen seredip dur§udy. Ol yesire tarap
seretse-de, o n a d erek ba§ga bir zat goryan yalydy. Birdenem
gorm egey zenanyn ala gozlerinin gekgesinden bir-iki dam ja
ya§ togalanyp gitdi. Bu m ahal ol gozya§ yone yerd en doran bol-
m aly daldi. Blokwil o n u n sebabini bilm ek isledi. Sana seredip
durka, sen h ak d a oylanyarka, goziinde ya§ dam jasy doreyan
adam yn ozunde-de senin ykbalyn bilen baglany§ykly bir delil
bolm alydyr. Yone bu goliistanda ya§ayan zenanda Parizden
dii§en adam bilen nam e baglany§yk bolup bilerka? Blokwil
sowala jo g ap tapyp bilm ese-de, A km aralyn gozlerinde peyda
bolan dam j alary oziine duyguda§lygyn alam aty diyip kabul
etdi.
Yol tarapdan gybyk ata atlanyp, gapyp gelen ak sakgally, ba-
§y agyk arryk adam yn peyda bolm agy yesirin toma§agylary-
nyn iinsiini boldi. Ol ya§uly kop obalarda tanalyan £ a k a n dali
diyilyan adam dy. Ayagy yalanag, balagynyn bir gonjy hem
dyzyna genii germ elen, gakdana§a at yuzli gen dalinin sypaty-
na Blokwil aiik bolup garady.
Q akan aga oglan-u§agy gorkuzyp yoren dalilerdenem
daldi-de, ile zepersiz, oz u g ru n a aylanyp yorendi. Emm a bu
g ezek welin, ony go ren ler tom a§a edilip durian yesiri hem
unudyp, gagm ak bilen boldular. Sebabi dalinin boynundan
bir gulag yaly gara yylan asyl-asyl bolup durdy.
Tow erekdakilerin hem m esi jow enlige urup, gara oylerin
arkasyna gegip gizlendiler.
A km aral welin, dalidenem , yylandanam eym enm eyan
yaly, onki duran yerin d e durdy-da, Qakan aganyn indiki etjek
h erek etin e gara§dy.
Blokwilin edil alkym yna gelip «atynyn» jylaw yny geken
dali ilki-ha g en adam yn yiiztine dikanlap seretdi, soiiam yyl-
gyrdy. Em m a o n u n yylgyrm asy-da p erenlinin janyna aram
berm edi. Ol hernage dogum lysyrasa-da, yagdaydan eym endi.
Yylanyn Giin §ohlesine yalpyldayan g u yrugy galaja gyrpyn-
yardy, kelle tarapy bolsa topulm aga am atly nokat gozleyan
yaly iki tarap a elew reyardi. O n u n agtaryan §ol am atly nokady
perenli yesirin ozi bolm agam ahm aldy. §u m ahal yylandan
gorkup okje goterayse, dali sobiigine m iiner oydiip gaklan
Blokwil hem ona syr bildirm eyan ki§i bolup, ya§uly dziine
tarap siiy§diigige, edil §onunky yaly yuwa§ h erek et bilen yza
tesdi. Bolsa-da, ol ikisinin arasy b arh a golaylayardy.
 Blokwil A km arala tarap garady. Z enan onun garay§yndan
d alda isleyan alam at duydy. Ol yesire dii§niiksiz dilde dala
bir zatlar diydi. A ydylany dinlan dali gozlerini o^madyp hek-
gerildi. A km aral yen e bir zatlar diydi, m ylayym yylgyrdy.
G orm egey m a§galanyn ow adan yylgyry§y h atd a dala-de tasir
etdi. Ol yylgyry§a yylgyry§ bilen jo g ap ga^dardy. Ak gollaryny
u zadan A km aral dala gara oylerin y ensesinden gegyan yola
tarap u g u r gorkezdi. £ a k a n ag a ba§ atdy. Yag§y soz, yakym -
ly baky§ yylany h in d en gykardy. § o nluk bilenem boyny gara
yylanly goja gorm egey zenanyn gorkezen tarapyna yoredi. Ol
derrew em gara oylerin arkasynda gozden yitdi.
Blokwil A km aralyn oniinde ba§ atyp hem yylgyry§ bilen
m innetdarlyk bildirenson: «G ozellik yam any yag§a owiiryar»
diyip igini gepletdi.
★★★

Yesir dii§en serbazlaryn sany kop bolansoii, tekelerin her

oyiinde diyen yaly b en d i bardy. Sag-sakgallary osgiin hem
w agtly-w agtynda yuw ulm ayan geyim li diyaym eseii, olar yer-
li adam lardan kanbir tapaw utlanm ayardylaram . §onun iigin
adam lar sygyr dola, sam an kep b elere gabalyp goylan ya-da
da§-igde goriinyan elleri bagl-u-bagsyz gullara indi gen galy-
bam seretm eyardiler. Gaytam , oglan-u§aklar algagrak, myla-
yym rak yesirler bilen geple§jek bolup azara galyardylar.
Blokwilinki welin tersine boldy. P erenistan diylen y u rtd an
gelip yesir dii§en adam y gorm ek isleyan oglan-gyzjagazlaryn
sany kandi. Asyl ulularam ju d a b olm anda bir zady bahana-
lap, Eyem yrat g o n ru n i§igine g elen bolyardylar-da, oyiin iler-
sindaki k ep b an in agzyna garam ak bilendiler. K epbe bilen
oyiin arasy o tu z-кутк adim den da§ daldi.
Perenlinin saklanyan jayynyn gapysy-da yok diyen yalydy.
Kop bolegi dow len gapynyn agagsyz yeri yylgyn gybyklaryn-
d an oriilen ta§ady. Ol ta§a Blokwile §aher tiirm esinin gozenegi-
ni yatladyardy. Perenli, hakykatdanam , tiirm e tussagy yalydy:
ayagy gandallydy, ta§lanan yeri kone kepbedi, ayak yoluna
gykmaly bolanda-da, da§y gozliidi. Ol yzyna dolananda, yolu-
na garalyp durulyardy. O nun hig hili guym enjesi-de yokdy. In
yam any-da §oldy. Perenlinin G onur obasyna gelip ya§an ba§
giinim in ba§isi-de §ol iggysgynglyk bilen gegdi.
Gtindiz howa yssa golay bolsa-da, Blokwil gijelerine hor-
lanyardy, giiyziin gigregi d aiidanlar m azaly u§edyardi. O na
a§agyna ta§lam aga kone guwal, iistiine yapynm aga-da sary ga-
gan yorgan berdiler. Perenli 5ten ag§am gijanin kop w agtyny
uklam an diyen yaly gegirdi. Eyemyrat g o n u r ahm al galm ajak
bolup, yiip bilen m akam danylgydygyna garam azdan, gije­
lerine dowiik gapynyn da§yndanam ullakan bir gara tonnani
soyap goyyardy.
O ten ag§am il yatanson, teg elen ip dogan Ay gaty kan ma-
hallap Blokwilin yylgyn gapysynyn y§laryndan jyklap durdy.
§ol hem o n u n uzak w agtlap uklam azlygyna sebap boldy.
Ya§ayan kiimesi, kiim anin iiytge§ik gapysy, da§-tow erek y e ­
sire en te k natany§am bolsa, dolan Ay tany§dy. Ol edil Pariz
gijesini terk edip, bu yere gogiim ed en yalydy. Ayyn igindaki
dag geri§lerine galymda§ tegm illerem ozaldan tany§ ny§andy.
Bir iiytge§iklik — Ay teg elen ip doganda, ozal Blokwilin ii§an
gezegi bolm andy. Ay d o g an p u rsatlary Parizin zyba gozelleri
bilen Senanyn boyna seyle gykyan Zorz howa gigregem bolsa
ii§emeyardi, tersine, dab an y n d an ot sygrayardy, agzyndan ya-
lynly sozler gykyardy.
G onurda bolsa y ag d ay diiypden ba§gady. Ayda-da, howa-
da-da mylayymlyk, tow erek-da§da-da yakym, m ahir yokdy,
diinyanin keypliligi, rehim -§epagaty gagan yalydy. O na g a ­
ram azdan, oturyp, gy§aryp, gapynyn y§laryndan synlanyan
§ol Ay Blokwilin y ek e-tak how andarydy.
H atd a bir yyl m u n d an ozalam Ay §uglasynyn astynda y§k
posasyndan g an a-g an a oyiine yadap dolanyan yigide pakize
otag, arassa yorgan-du§ek, i§dasi bar bolsa, diirli-diim en na-
har gara§yardy. H azir bolsa Fransiyanyn dw oryan toparynda
bol-telkilikde, agayana, kyngylygy bilm an ya§an yigit nirdedir
bir yerdaki iilkaniii haysydyr bir ta§landy kepbesinde yaliiyz
yatyr.
 ,^ a n gyl§yrymly narsanin kylayyan oyunlaryna
Ykbal di/*Ma bay byunin tori oziininki bolan erkin adam
bir bakyn! tiin eg in d en em orun tapm an, igine kone-
bu giin tiirkd^P sam an h an ad a yatyr. O nda-da arkayyn yat-
-kii§ul ta§lahMlan rnahaly sahel gym yldasa, posly gandalyn
m agam dal. M rine ? L<? kakylan yaly edyar.
sesi onun go^ jj-ligiHin altynjy giini Blokwilin asla gara§m adyk
Gonur у^ДУ- O ylanler Eyem yradyn i§igine bir atly geldi.
birw a k b ^ lp ian k a_de, oy eyesi kepbanin gapysyndaky ta-
a s y

Kan mahal yesire «Da§ gyk!» diyen m anyda iim ledi. Blok-
§any agdy-dd'^rjaY e tdi.
wil aydylany jP yesire sine-siiie seretdi. Blokwil ony tanam a-
G e l e n a ^ atynyn b o kdergisinde kigenrak halta bardy.
dy MyhmaP^PPi ?ozdir haltan y ba§§ak silkdi. H altadan Eye-
G elen bokd^M P natany§, Blokwil iiginem tany§ bolan birtopar
m yrat gonur pytrap giden zatlaryn arasynda kagyzmy, galam -
zat dokiildi. ^ ада?т Уг priye menze§ yylm anajyk dem irlerm i,
my, gontimeU ^ ry n heniz gorm edik narseleri b a rd y G etirilen
garaz g o i i u f ^ en Blokwil g en galdy. O lar perenlinin G ojuk
zatlara gozi ^ jpdaki batg aly goketlikde yesir dii§ende gagyp
obasynyn il^^jfdy.
galan enjanr^1М §1агУЙ arasynda surat alyan abzal, diirbi yaly
Getiriled /p d ar yokdy. Oz zatlaryndan gutarnykly tam a-
g y m m a tb a h ^ p li getirilenlerine-de az begenm edi. Yone Go-
syny iizen P^M a 9 alan zatlaryn G onurda oz eyesini tapm agy
ju k b a t g a l y ^ genirgendirdi.
welin o n y PM zatlaryn hem m esi h ak eyesine gow§urylsa,
Eger-d^ tarhanlyk etdigi boljakdy. Kitapsyz, galam -
Eyem yradyd ^p bilm eyan yew ropaly iigin hazirki yagdayda
-kagyzsyz hem bagtdy.
g etirilen zatl V birdenem bilgu§agyna gysdyrylgy sapangany
G e le n a^ piokwile uzatdy. Em m a peren la yetm anka, sa-
aldy-da, о п У g ar bap aldy.
pan g an y E ^ % d an oyun bolmaz, garynda§. O nda-da go§a nil-
— S a p a 1^ {Cagyz-galamlaryny natse §eytsin, yone m una
И s a p a n g a d ^ M a Уа9§У-
yarag y n a n f
 — O kyyok-la! — diyip, gelen adam yylgyrdy. — H alk ib ir
oz zady bolanson bera^hnesek...
Eyem yradam oz g ezeg in d e galaja yylgyrdy
— Tiipen diyilyan narse, oksuzam bolsa, yylda bir gezek
oz-oziinden atylarmy§yn, garynda§. N enen-nigik bolyanga,
sapanga m ende durubersin-le.
Blokwil go§a nilli p e ren sapangasynyn oziiniiikidigini
tanady.
— M un bizdedigini n adip bilip yorsiiniz-ayt? — diyip,
Eyemyrat g en galyp sowal berdi.
— Sen, gonur, uly bir hazynanyn u stiin d en barayan yaly-
-la! — di^ap, g elen adam sowala degi§li dal yaly gep aydanson,
Eyem yrada m ekir nazar aylady. — M u n u n nirededigini tutu§
So^Kinhan nesli bilyan bolsa nadersin. Bu asyl Pereiiistan diyil­
yan y u rd u n tiigjar bayynyn oglumy§ ahyryn. N yrhyna-da oz
ynsabyn gatyp aydan ten n an i tolejekm i§ler. II arasynda §eyle
giirriin bar. A rkasy g aty giiyglumi§.
Pytra§yp yatan kagyz-galam lara yen e bir gezek goz gez-
diren Eyemyrat:
— M enem §eylerakm ika diyip gak edyan...
— §on iiginem rnuna b eter doziim li yapy§m asan-a kem
bolmaz. — M yhm an Blokwilin ayagyndaky gandala seretdi.
— M un zatlarynam ya§ulular yorite eltip gow§ur diyip, m eni
barik gonderdiler.
G elen adam sagbolla§dy-da, atyna atlandy. Ol ugranda-
-da ba§ atyp, Blokwile hem ho§la§yk y§aratyny etdi.
Eyem yrat g o n u r gaparyn sonky aydan sozleri b arada oy-
landy. «Ol nam e iigin oz g u lu n a egli§ik etm elika?.. Belkem,
gow niine degilm an saklansa, yesirin toleg nyrhy yokarlanar?
N am e iigin onun hig kime derkar dal, bolgusyz kagyz-petekleri
yorite gapar bilen G onura getirilm elim i§in? Bu yonelige-ha
bolm aly daldir. O balara paylanan yesirlerin haysynyii nirede,
kim in elindedigini bilm ek m iim kin dalka, dine m unun yzyn-
dan gelinm egi kop zatdan habar berm eyarm i?..» §eyle pikir-
lerden son Eyem yrat g o n u r §u giinden ba§lap, oz yesirini asla
gozden sypdyrm an saklam aly diyen n etija geldi.
 Blokwil hojayynynyfi yiiziine garap bir zatlar diyi§dirdi.
Parsgadan ba§y gykm ayan Eyemyrat gar§ysynda duranyfi se-
sini e§itse-de, g ep in d en m any alyp bilm edi.
— M en sen parsyna du§iinyanmi? — diyip, ol ilki ozi bilen
geple§di, sofiam bye tarap seredip gygyrdy.
Da§ i§ikde peyda bolan ayal buyruga gara§dy. (Ol Eyemy­
radyn ayaly A nnabibidi).
— Bu bir zatlar diyya welin, diline dii§unem ok-la.
— Sen dii§iinm eyan diline m en nadip dii§iineyin?
— A km araly gagyr diydigim -da §ol, walla.
— H alden §eydiy-da onda.
A km aralyn barik yonelenini goren Blokwil onun gagyry-
landygyny ansa-da, nam e iigin gagarylandygynyn welin, ma-
nysyny alyp bilm edi.
Eyem yrat bilen bir-iki agyz geple§en Akmaral:
— £ e m ihahi begui?* — diyip, parsga yiizlenende, yagda-
ya an k bolan Blokwil tany§ sozleri e§idip, tisginip gitdi. Nage giin
bari oz dii§iinyan dillerinin birinde adam bilen giirle§megi arzuw
edip yoren perenli edil yakyn hossaryna sata§an yaly bolup b e­
gendi. Ol Eyemyratdan etjek hayy§yny aytm agy sona goyup:
— Farsi az koja m id an id ?" — diydi.
Ol y en e bir zatlar diym ekgi boldy welin, A km arala yiizle-
n en Eyem yrat o n u n badyny aldy.
— N am eler sam rap dur-ayt bu?
A km aral yesire islegini beyan etm elidigini dii§iindirdi.
— Islegim §undan ybarat — diyip, Blokwil ba§ atdy. —
M en, ta baham tolenip, azat bolyangam sizin bendiniz. Bol­
sa-da, siz mafia hazirkifiizden ba§gaga gemele§meli. M en
gagm akgy bolsam am , bu goliistanyfi yol-yodasyny bilem ok.
G agm ak m eylim em yok. M eni beydip gabap saklam akdan
size-de, m afia-da peyda yok. Gowusy, menifi m eselam goziil-
yanga, guym enjelik i§ tapyp berifi. M enifi agabege yiizlenm ek-
d en islegim §ol.
— M ufi dii§niiksiz giijiirdisinifi m anysy nam e?

* Siz name isleyaniz?

** Siz parsgany nireden owrendiniz?
 Yesirin aydanlary du§iindirilenden son, az-kem oylanyp
duran Eyemyrat:
— Hany, en tek kagyz-peteklerini bir yygna§dyrsyn. Bize-
tie oylanm aga puryja g ere k — diydide, oyiine tarap yoneldi.
Akmaral hanja yorejegini bilm eyan yaly ortada galdy.
Howes bilen kagyzlaryny yygna§dyryp oturan Blokwil:
— Siz m eni hayran galdyrdynyz! — diyip, begengli dil-
lendi.
§ol m ahalam gapydan boynuny u zad an Eyem yradyn sesi
haybatly gykdy:
— Senem on y anynda som elip durm a-da, oz aladan bilen
boluber, gyz! Parsga bilyan diyibem tiirkm engiligi unutm a.
O nsuzam bizin gep yukiim iz yetik.
Aydylana g u lak asan A km aral dye tarap yoraberende,
Eyemyradyn ozi ony ayak gekm age m ejbur etdi.
— O n P erenistandandygyny-ha bilyas. A dynyn nam e-
digini bir sorap gayt. — «Zorz Arnri G ulibef de Blokwil» d i­
yen sozleri e§iden Eyem yrat ga§laryny bxirje§dirdi. — Yeke
adam ynam e§ek yriki ady b o larm y -ay t?! M en -а ona dilim em
owriilmeya. O ny birnem e kelteldip aytsari bolm ayam yka?
Uzyn ada d erek dine Zorz diyilse-de bolyandygyny e§iden
Eyemyrat ynjaldy.
Yiiki birnem e y enlane d o n en Blokwil AJkmaraly mahirli
nazary bilen oye tarap ugratdy. Sonra ol oz zatlaryny kepba
getirdi-de, burgda tertiple§dirip goydy. B irdenem ol ullakan
galyn dep d eri ga^Hadan aldy. D epderiii ilkinji sahypasynda
«Tiirkmen ilindaki yesirlik. 1860» diyen yazgy peyda boldy.
Blokwil oziinin agabeg diyip yiizlenyan hojayyny Eyemyradyn
kepba tarap gelyanini goriip, depderini onki yerinde goydy.
Sam anhananyn i§iginde eli orakly duran Eyem yrat y e­
sire «Da§ gyk!» diyen y§arat etdi. I§ buyruljakdygyna goz ye-
tiren perenli ed en hayy§ynyn yer alyandygyna az begenm edi.
Yesirin ayagy g an d ald an bo§adyldy.
Blokwili yzyna tirkan Eyemyrat jow enlige tarap gitdi.
 Dowri gegip, gurap g id en jow enler Eyem yrat pelin gy-
rasyndan g iren d en §atyrdap ses etdi. M ellekde m ekan tu tan
sansyz serge gal bulu t bolup asm ana goterildi.
— G u§-gum rulara yal boldy-da! — diyip, Eyemyrat
ozba§yna hiim iirdedi.
A gabeginin yanyna baryp ayak geken Blokwil buyruga
gara§dy. §ol pursadam ol oz dii§iip y oren glini b arad a oylandy,
galajadan hyrgyny di§ledi. D iinyanin in m edeniyetli hasap-
lanyan yurdunda, onunam in yokary derejesinde aylanyp bi-
lim alan, rig sany dil ow renen g ed em yewropaly, gel-gel, indi
kim lere b ak n a bolmaly! Gel-gel, kim lerin buyrugyny berjay
etmeli! O n d a-d a nahili buyruk! Kone hem hap a orak bilen
jow en kelleklem eli. A slynda, Blokwil jow en diyilyan osiim lik
ekilen p ele om riinde ilkinji gezek giryan bolsa, orak d ip ly a n
guralynam heniz sapyndan tu tu p gorenok.
Yesirin agabegi «Seret, owren!» diyyan m anyda iimledi-
de, jow enin bir-iki ba§yny kesip gorkezdi. Sonam ol oragy
Blokwilin eline tutduranson, yene y§arat bilen «Gara§» diydi-
-de, galt-galt adim lap, k ep b a tarap gitdi, derrew em yzyna do-
landy. Eyem yrat iki tarapyna hem p altanyn sapy yaly tayakdan
go§a tu tay edilen gbtergiji Blokwilin yanynda goydy.
— § u n a zem m er diyilya, Jorj — Eyemyrat getiren guraly-
na tarap elini salgady. — Zemm er. M un bilen gum da§asanam
bolya, ders da§asanam . Sen m una jow enin ba§yny yygnarsyn.
G erek b o lar, oziinem m un adyny belle. Zemmer, zem m er.
— Zember! — diyip, Blokwil agabeginin yzy bilen ol sozi
gaytalady.
Yesirin m ana dii§uni§ini oz ukybynyn netijesi hasaplan
Eyem yrat m onga bolup yylgyrdy.
— A lada edilse, bolm anam durjak dal yaly.
Eyemyrat onki yygan jowen ba§laryny zemmere ta§lady, ye­
ne bir-iki ba§ yygybam, nam e etm elidigini gaytadan gorkezdi.
G onurly beydip alada galyp durm asa-da, eline orak ber-
lende, zem m er getirilende nam e etm elidigine Blokwil dti§ii-
nipdi. §onda-da ol perenlinin yekeje danesini-de yere gagyrma-
jak bolup jow en yyg§yny gorenden son, ynjalyp o^Kine gitdi.
 O ylanin yssa golay how asynda h erek et ed en perenlini,
beyikligi adam boyuna b arab ar kapas jow enlik derrew der-
letdi. Bolsa-da, ol bu y ru lan i§e how es bilen yapy§dy. (giinki
yuniin, derinin ysy an k ap d u ran k ep b ed e yalnyz oziiri igini
hiim ledip o turm ak derlap jow en yygm akdan m iin pay agyrdy.
B irdenem jow en yapraklarynyn §agyrdy synyn arasy bilen
«Tanry bendesi!» diyen ses e§idildi.
Blokwil yzyna garanda, A km aralyn golayda durandygyny
gordi. Qaky, A km aral bu yere gorer gozden gizlenip gelipdi.
O nun jow enligin giir yerine gelip saklanm agy-da §ondan ha-
bar beryardi.
Blokwil tiiys yew ropalynyn aheninde, yone parsgalap:
— Sizi yene goryanim e oran §at! — diydi. — Siz pars dilini
nireden ow renip yorsiiniz? Oziiiiiz-a tiirkm en zenany.
M egerem , om riinde ilkinji g ezek ozi bilen «siz» diylip
geple§ilyan A km aralyn gulag y n a yesirin sozleri yasam a yaly
bolup duyuldy. Asyl ol iins berip goryar welin, yesir parsga
geplande-de, kabir sozleri parslaryn aydy§yndan uytgedibrak
aydyar. Yone bu m ahal A km aral onun parsga nahili gepleyan-
digini seljerm ek iigin gelm andi. O ny b u yere getiren ba§ga bir
m aksatdy.
— M en sizin adynyzyn A hm araldygynam bilyan.
Blokwilin gaga giirriinine galymda§ b u gepi A km araly yyl-
gyrtdy.
— Ahm aral. O w adan at!
— A hm aral dal, Akmaral.
— Akm aral. Barybir ow adan at.
— M enem sen adyny doly yat beklem esem em , Zorzdugyny
bilyan.
A km aralyn jo g ab y hem yesirinkiden iiytge§ik bolmady.
— Zorz diysenizem yeterlik. — A km aralyn aksow ult yiizii-
ne garan Blokwil, bird en em onun diiy p d en gara§m adyk sowa-
lynytapdy. — Sizin janynyz sagm y? A gyryan yeriniz barm y?
— Sen nam e, tebipm i?
— Tebib-a dal welin, m en kan kitap okadym . Tebipgilik
hakdaky kitaplar bilenem tany§lygym bar.
 — Tebibe-ha baryp gorem ok welin, agyryan yerim bag-
rym m yka diyyan.
Blokwil sag tarap d ak y gapyrgasynyn a§ak yanyna elini
yetirdi.
— §u yerin dykylyp, k ate-kate agram salyp d u ran yaly
bolyarm y?
Oz yagdayy goni aydylyp du rlanson geii galan Akm aral
hekgerildi:
— M ahal-m ahal §eyle-de bolya...
Jow enligin iginde gizlenip, yesir bilen giirle§ip durm ak
Akm aral iigin hem gel§iksizdi, hem howpludy. Ol gizlap geti-
ren bir bolek goregini Blokwile uzatdy.
— M en sana nan getirdim ...
— M en ag dal. G etireniniz iigin Tanry yalkasyn! — diyse-
-de, Blokwil gorege tarap hyrydar nazar bilen garanyny gizlap
bilm edi. O n u n dili bir zat diydi, seredi§i bolsa ba§ga zatdan
habar berdi.
— E rtirden barem sen nam e iyeninden habarym bar. M en
bu i§de m olla gykandyryn...
— Sizem yesirlikde boldunyzm y? — Blokwil b u sowaly
yansylam a alam aty bilen aytdy.
Jo g ab a d erek goregi zem m eriii igindaki jow en ba§larynyn
birinin iistiinde goyan A km aral oyiine tarap hem gitm an,
ilerligine yoredi. Blokwil o n u n beyle hereketinin m anysyna
dii§iindi.
A km aral bilen yen e bir g ezek ikigak du§u§ygyn bolaryn-
dan bolm azyny yakyn hasaplayan yesir p u rsatd an peydalan-
m ak isledi.
— Siz m enin bir hayy§ymy bitirip bilersinizm i, Akm aral?
P erenlinin bu g ezek «Ahmaral» diym an, «Akmaral» diye-
nine tins b eren zenan galaja yylgyrdy-da, ayak gekdi.
O n u n saklanm agyny hayy§a gulak asm aga razylyk diyip
dii§iinen Blokwil islegini tiz beyan etdi.
— M erwiii anyrsynda, Ala§ayap boyundaky topazlar miil-
kiinde m enin bir tan§ym bendilikde bolyar. A dyna Yusup han
diyyarler. §ona bir hatjagaz gow§ar yaly etm eli... Bu yerde
м/d e n ba§ga dilim e du§iinjegem , m afia rehim etjegem yok.
Yusup han. Ala§ayap boyy. Topazlar nhilki. Yadynyzdan gyk-
mazmy?
Hayy§y dinleyanga sahel salym ayak geken Akm aral yolu-
iiу dowam etdi. Blokwil o n u n yzyndan um ytly garap galdy.
«Ba§arman diym ese, aladasyny etjekligidir. H em m e m illetde-
de rehim daram bolmaly, birehim em .»
Zem m erin y anynda a§ak oturan Blokwil A km aralyn доллар
tjiden goregine elini yetirdi, birdenem goregi onki yerinde
(joyup, oz ellerine seretdi. Jow en ba§ynyn toty-tozany sinen
barm aklaryny synlan p erenli yene oz gegmi§ini yatlam aga
m ejbur boldy. H er n ah ard an ozal yyly suw, b u rn a yakym ly
ysly sabyn bilen yuw ulyan, akja siipiirgig bilen siipiirilyan
uzyn barm aklaryny hazir ol oziininkidirem oytm edi. G onura
dii§eli bari hem adam laryii ahli h ereketlerini tins bilen syn-
layan Blokwil bu yerde sabynyn nam edigini bilm eyan bolsalar
gerek diyen n etija geldi. Bular ertir irdenem kundiik diyilyan
gabyn jiiriindiginden gysylyp gykyan suw bilen ellerini galaja
olleyarler-de, yuw undyk h asap edyarler. Diiyn agabegin ayaly
kir yuwdy. Yesir kepb an in iginde o tu ran y erin d en ayalyn here-
ketini elin synlady. U llakan gazana atylan gyzylymtyl ota ol
gen galyp seretdi. §ol ot sabyna derek ulanylyan bolara gemeli.
Belki, ol sabyndanam gowudyr. (^arwa adam larynyn ba§ynyn
gykm ayan zady b a rm y ? !
Perenlini gen galdyran «gyzylymtyl ot» gogandy.
Ellerini kaky§dyryp, barm aklaryna ufle§diren Blokwil
yansyly yylgyrdy:
— Ynha, elinem gow y edip ^hiwdun, jen ap kapral! Indi
sana ko§k adam larynyn d an n ap iyyan telim diirli naharyny
gekip ba§larlar. — Ol yansylam asyndan son A km aralyn ed en
h ereketin in m anysy b arad a oylandy. «Ol seniii agdygyndan
h abard ar ekeni. E ger-de elin d en gelse, tapsa, Akm aral sana
tagam ly-tagam ly n ah ar b erm ek d en em gaytm azdy. Yone bu-
laryn oz iyyanlerem ...» Oz iyyanlerem olm ez-odiilik haldaka
kim dir birine el yaly gorek berilm egi-de ullakan hezzetdi,
ullakan hormatdy. Belkem, Akmaral ol goregi-de oz agzyn-
dan kesip getirendir? §eyle gaklam adan son eline alan goregi
Blokwilin goziine iiytge§ik horek yaly bolup goriindi. Ak bug-
daydan bi§irilen goregin ozbolu§ly ysy ona ho§ yakdy, ozalam
tayyn i§dasi hasam agyldy. §ol m ahalam ol oz iymeli payyny ge-
tirip, Akmaral ag galandyr oydiip gaklady. Hem §ol pikir, hem em
tozanly jowenligin iginde gorek iyip otury§y ony utandyrdy. Ol
oziini yetim gaganyn rysgalyny iyen adam yaly hasap etdi.
Blokwil soiiky dbwiim goregi agzyna salanda, asm andan
iynen yaly bolup, duydansyz h alatd a Eyemyrat peyda boldy
Ol gop-galam yn igi bilen yorap gelenem bolsa, ta alkym yna
gelyanga ayak sesini gizley§i Blokwili hayran galdyrdy.
Eyem yrat yesirin y anynda uzak hem durm an, yzyna ay-
landy. Em m a ta oyiine yetyanga onun ayak sesi Blokwile
e§idildi durdy. G elende e§idilm edik ayak sesi gid en d e nam e
iigin e§idilyarka?
Kan m ahal gegm anka, gara oyler tarap d a gep-giirriin
ba§landy. Eyem yradyn ayaly da§ gykdy. A dam sy ona bir zatlar
diydi. Jbw enlige tarap seredip g ep lan ayal o nun jogabyny ber-
di. Bir y erd en A km aral peyda boldy. A gabeg ona-da bir zatlar
diydi. A km aralyn sesi pessay gykdy. Eyemyrat ona barm agyny
gommaltdy, jow enlige tarap elini salgady, yene A km arala yiiz-
lendi.
Blokwil i§ikde tig adam yn arasynda bolup gegen sozleri
dii§niiksiz geple§ikden ozi iigin dii§niikli m any gykardy. Yesire
gorek berlenini anan Eyem yrat oni bilen oz ayalyndan: «Sen
p eren la n an eltip berdinm i?» diyip sorayar. A nnabibi beyle
i§ etm andigini aydyar. «O nda kim ona nan berdi?» diyen
sowalyn jo g ab y A km arala syrygyar... Bolan w akanyn §u yeri­
ne genii e d e n gaklam asynyn hakykat bilen bap gelm elidigine
Blokwil ynanyar. Em m a A km aralyn nam e jogap tapandygyny
gaklam ak welin, ona ba§artm ayar. Ol perenlinin agabegine
«N any elten men» diyip, m ert jogap berenson, yzyna dolan-
dym yka ya-da ed en h atasyny boyun alm adym yka?
 A km aralyn nahili jo g ap gaytarandygyna garam azdan, el
yaly gorek iigin ayallaryn ikisininem yakym syz sozleri e§it-
inegine sebap bolany zerarly Blokwil oziini miiynli duydy.
Ol kellesini koyneginiii yakasynda gizlayjek bolup, yygrylyp
otury§yna oz-oziine kayindi. Ol ozi sebapli beyle gopgunyn
gopjakdygyny on iin d en an an bolsa, ag olerdi welin, gorege
elini uzatm azdy.
A ladasyny ba§yndan ugurm ak islan perenli yene oraga
yapy§dy. O rak hem ony onki p ikirden da§la§dyrmady. Ol bir
dowiim gorek iiginmi ya-da yesiri yesirlik derejesinde sak-
lam ak m aksady bilenm i, doran yakym syz w aka barad a oyla­
na-oylana, nahili h erek et edyandiginem an§yrmady. H atda
ol gyltyzragam bolsa, oragyn elini kesendigini-de gep elinin
barm aklarynyn arasy g an degip, §ypyljyranyndan son aiiyp
galdy. G any duysa-da, agyryny duym ady. Utang, pikir ten yza-
syndan iistiin geldi. O n u n indiki oylanm asy i§i gutaryp, oziinin
kepba d o lananyndan son bolup biljek w aka baradady: Blok­
wil gap a baryar. A gabeg oyden gykyar. Ol ayalynam , Akma-
ralam yanyna gagyryar. O lary yesir bilen yiizle§diryar. Gysaja
salnan A km aral hakykaty boyun alm aga m ejbur bolyar. Eye­
m yrat o n u n iistiine henkiryar. Dii§niiksizem bolsa, agabegiii
hatd a payy§ sozleri agzyna alandygam hakykat. Akm aral
Blokwile tarap seredyar. Blokwil sebapli gepe galan gorm egey
m a§galanyn ow adan gozlerinde yesire yigreng alam aty go-
riinyar. In ayylganjy hem §ol. Utang, okiing girdabynyn astyn-
da galan perenli §ol m ahal olm age-de razy...
Em m a ikindinara yesirini gapyda gar§ylan ag ab eg d en
Blokwilin gara§an h erek eti gykmady. O nun yiiziinde, goziinde
onkiilerinden tapaw utlanyan hig hili gahar-gazap alam aty
gbriinm edi. Ol oz ayalynam, A km aralam yiizle§ige gagyrmady.
Yone onun diiynki ed en hereketi welin, gaytalandy. Perenli
kepba salyndy, ayaklary gandallandy, tiirm aniii gozenegine
menze§ yylgyn tu ty yen e kepb an in agzyna g ap ak edildi.
Sam anhananyn bir bow riini tu tu p y atan akly-saryly kadiler
yene Blokwilin yanyolda§yna owriildi.
 Zyndanyn zey ysy gelip d u ran agyr hem dym yljyk howa-
syndan yyllar boyy bir eg n e dem alan ben d in in az salym lyk
arassa howa gykarylm agyny hem oziine tiikeniksiz b ag t hasap
edi§i yaly, elini oraga kesdirse-de, gorekli m eselede yerliksiz
azara galanam bolsa, bir-iki sagat jow en kelleklem ek Blokwilin
jan y n a birnem e aram berdi. A yagyna yene dakylan gandalyn
yetiryan zeperinem duym ayan yaly bolup, perenli bu gije rahat
yatdy. Ol yadap, ir uklay§y yaly, ir hem oyandy. Ozal ukudan
agylan badyna giini yesirlik diinyasinin agyr how asyndan dem
alm akdan ba§lanan bolsa, bu gezek gaty bir beyle-de bolmady.
G abagyny galdyran b ad y n a o n u n nazaryna kakly§an oz ilinin
ysy gelip duran, goziine yp-yssy bolup gornen zatlar boldy. Ol
Parizdaki ow adan pi§iginin arkasyny sypay§y yaly edip, eline
alan u llakan d ep d erin in yiiziinden ayasyny yoretdi.
E ntek Giin dogm anka Eyem yradyn ayaly i§ikdaki guyu-
d an suw gekm age durdy. Blokwil G onur obasyna gelip, atdan
dii§en badyna-da, oni bilen §ol guya iins beripdi.
K epbanin g abat gar§ysyndaky guyynyn yarym gulag
gem esi beyiklikdaki ern eg i rejeli oriilen yylgyn gybyklary
bilen §eyle bir tim arlanandy welin, onun okde ussanyn elin-
d en gykandygy bildirip durdy.
Blokwil H orasanyn yollarynda-da, tiirkm en ilinde-de guyy
baryny goriipdi, olaryn bejerili§ini iins bilen synlapdy, birnem e
artdyryp, gunlugy kyrk gulag diyilyan §anlap ses edyan guyu-
larynam agzyndan seredipdi. Yone bular yaly ernegi tegelenip
kesilen uly agajyn ow adan diiybiine m eiizap d uran guya ilkin-
ji gezek §u yerde g abat gelyardi. Ol galyn d epderinin iistiinde
bir b olek ak kagyz goydy-da, guyynyn suratyny gekm age
ba§lady.
Blokwil surat gekm esini boldum edip, galam -kagyzyny bir
tarap a goyan badyna gara oyden gykan Eyem yrat kepba tarap
ga^Hdy. Ba§y gara silkm e telpekli, pakize garm a donunyn bili
berk gu§alan ag ab eg g aty bezem en goriindi. Ol gel§ine-de
gapynyn agzyny yapyp d u ran yylgyny ayryp, gapdala soyedi.
§ol m ahalam Blokwil:
— Essalam aleykum , agabeg! — diydi.
Salam alan Eyem yrat yylgyrdy-da, oziine yiizlendi:
— Bizin m unym yz-a basym tiirkm enge-de giirlejek!
Blokwil oz agabeginin «W aleykim essalam yndan» ba§ga
soziine dii§iinm ese-de, H angegenden gaydylan giiniinden
bari hojayynynyn gyny bilen yylgyranyna birinji sapar §ayat
boldy.
K epbanin yen sesin e aylanan Eyem yrat kan m ahal geg-
m anka-de, atlanyp gegip gitdi.
Zorz Blokwil takdyryn m anlaya yazanyna kayyl bolup,
gol gow§uryp oturm aly daldi. Beytse, o nun yesirlikde bolm aly
giinlerinin sany oz erkine gora artyp gitm elidi. Ol, in bolm an-
da, oziinin bendilikde yorendiginin, niredediginin habaryny
beri, dost-yarlaryna, dogan-garyndasjlaryna yetirm egin gamy-
ny iym elidi ahyryn. Yogsam, bu yesir bolgulygynda dine oz
gara ba§larynyn aladasyny edyan serbazlaryn in soiikusynyn
oz iline dolanm agyna gara§yp otursan, galan om riini G onur
m iilkiinde gegirm eli bolm agynam ahm aldy. Elbetde, Blokwil
H orasanyn hakim ligine-de, §anyn diw anynyn haybatly m ohiiri
basylan w ada-da bil baglayardy. Yone oziinin yesir dii§endigini
Parize habar edip bilse, ol habaryn Napoleona* yetjekdigine-
de ynanyardy. H er hal dw oryan m a§galasyna degi§lidigi se­
bapli im peratoryn oz rayatynyn yesirlikden bo§am agynyn
aladasyny etjegi gyndy. §ol pikir bilenem perenli yesir yene
galam -kagyza yapy§dy.
«M erhem etli jen a p Yusup han!
Bu h aty okap, sizin genirgenm eginizem ahm aldyr. Emma
dii§en yagdayym m eni §u toprakda oziime in yakyn hem um yt
baglayanym hasap edyanim bolan size yiiz tu tm ag a m ejbur
edyar. Yagdayyn nahilidigini bolsa m en size aydyp oturm aly
dal. Sizin oziinizinem jen n etin horm atly toriinde oturm anynyz
belli. Tahranda bagla§ylan §ertnam a gora, eger-de tiirkm enlere
* Lui Napoleon — 1852 —1870-nji yyllarda Fransiyanyn imperatory.
 ^ysem, Fransiya dow letinin rayatydygym hokm iinde
'e sir d ^fad am e dilm elidi. Em m a §u giine genii m enin halym-

dan d -de S^Z| m erhemetli jenap Yusup han, oz W atanynyza

jolanyp barsanyz (onun §eyle bolmagyny bolsa Hu-
sag.aid^ijiey^ri11)' bagla§ylan §ertnama barada, menin Merwifi
dayd#*1 -yilyan miilkiinde Eyemyrat agabegiii gapysynda ye-
GonUf ^^rendigim i resmi wekillere habar bermeginizi ya-da
sirlikd6 v jfiazmunyny Fransiyanyn Tahrandaky ilgisinin hut
§u tirmeginizi sizden towakga edyarin. §u hatyfi sonky
oziin6 ^ ra d a k y habar mafia gowu§sa, men Size omiirlik min-
kbalf ^ lardy111• Huday size yaran bolsun!
netd&r go§unynyfi kapraly Zorz Anri Gulibef de Blokwil.
yj-a11 ^elayaty, Gofiurmiilki. 1860»
haty dort epledi-de, tiififieri§ip yatan kadilerifi

arasyh bilen gara oylerifi arasyndaky agyklyk perefili iigin

jgeP pieydangasy yalydy. Gagalar ol oyden gykyp, beyleka
ii^ e ^ da§ i§ikde oynasalaram, yesir olaryfi ahli hereketini
irseiet6 ^ ar. Tiirkmen gagalarynyfibir-birlerine seredi§lerem,
synlaP Perea gagalarynyfika galymda§.Bularyfi Pariz
soz 0a^ d an taPawudy gaty hora§a geyni§lerindedi. Turkm en
g a g a ia ^ y fi towsaklayy§laram, jedelle§i§lerem perefila oz ilini
gagala^ ,
yatlad; wara oylerin birin d en M am m edow ez palw anam gyk-
д р а^ diiynki, ofifiinki bol§y. Ba§ynda ony has-da hay-
dy OPl111 gorkezyan, tiiyleri segelenip d uran ow adan gara
batiy par. dony hem yasgynjafi alnan. Blokwil ol adam yfi
siikj^e^1 ^ап badyna yasam a ardynjyram asynyfiam m any-
oydeh GoJa ardynjyrayar welin, gofi§y oylerdaki
s a d ^ j j j ozara edip o tu ran gybatlary tam am lanyan yaly,
a y a l i a ^ pt>a kesilyar. Yone tiirkm en ayallarynyfi alkym-
sesleri ta ^an yaglyk bilen agyzlaryny yapm asynyfi ya-da
dan Sall5 ujuny di§lap yorm eklerinifi m anysyna perefili yesir
9 olaYda ya§ayan ya-da guya suw al-
en tek Уа§ аУа ^ агуй hem m esinifi agzy yaglykly bolsa-
m aga
-da, A km aralynky welin, beyle dal. O nunam sebabi p erenla
dii§niiksiz. M am m edow ez palw an goriinse, ayallaryn Akma-
raldan ozgesi derrew yaglyk di§leyar. Akm aral bolsa ol goja
bilenem arkayyn geple§ip yor. Ol nam e iigin beyleka? Perenli
ol syryn m agadyna y etm ek isleyar.
M am m edow ez palw an Eyem yradyn byunin gapysynda
saklanyp, yene em eli ardynjyrady-da, bir zatlar diyi§dirdi, so-
nam oyiine girip gitdi.
A nnabibi oyden gykanda elinde agag tab ak bardy. O nun
kepba tarap gaydanyny goren Blokwil M am m edow ez palwanyn
ed en hereketinin, diyen sozlerinin m anysyna dii§iindi. Yesirin
agabegi oz b endisininem b o k u rd ag y n d an bir zat otiirm elidi-
gini oydakilere yatladyp gitm egi u n u d an am bolsa, ya§uly yat-
dan gykarm an ekeni.
A nnabibi igi iig-dort bolek gaynan kadili hem bir bolek
zagaraly tab ag y k ep b an in bosagasynyn oniinde goyup yzyna
dolan an d a Blokwil:
— Apa! — diyip gygyrdy. Ol o n u n ayal m a§gala yiizlen-
m ek iigin bellan soziidi.
A nnabibi ayak gekdi. Yone o n a aytm ak islan sozlerini
tapm adyk perenli ellerini owkala§dyrdy. Ol §eydip, elini yuw-
m agyn zerurdygyny aytm ak isledi. Em m a m ana dii§iinm edik
ayal yen e anyrlygyna gitdi, kan m ahal gegm anka-de Akma-
raly yzyna tirkap geldi.
Blokwil A km arala ba§ atyp salam berenson:
— E ger-de elimi yuw m aga, agzym y gaykam aga suw ber-
m eseniz, m en getirilen ow kady iym en — diydi. § o n unyzynda-
nam, §eyle sozleri aydyp, kepbanin i§iginde d uran iki ayalyn
inge dam aryny oynam ak isledi. — M en ow katdan yiiz owriip,
ag otursam , siz Tanrynyn oniinde giinakar bolarsynyz. O w kat
iyyangam , ayagym daky gandalam ayryn!
A km aral yesirin aydanlaryny A nnabiba dii§iindirdi. A n­
nabibi ba§yny yaykady.
— Eyem yrat d ad en oyde yokka, m en m un gandalyna
yapy§yp bilm en, gyz. O nsonam m en gandalyn agarynynam
nirededigini bilem og-a. M am m et d ad e n bilyan bolaym asa.
 Blokwil iki ayal m aslahatla§yanga, oziinin nagileligini
duydurm ak iigin yiiziini a§ak salyp, torsarylyp oturdy.
A nnabibi M am m edow ez palw anyn bytine tarap gitdi. Ol
anryk yonelenden, pursatdan p eydalanm ak islan Blokwil gys-
sanm ag gep lap ba§lady.
— M en dtrjmki eden hayy§ym sizin yadynyzdam y, A km a­
ral? M en ol h aty yazdym.
— Hany?
— Anha, iki kadiniii arasynda dur. H atda siz iigin hig hili
how ply habar yok. M en dine oziim in bo§adylm agym a kom ek
edilm egini sorayan. Siz §ol h atyn topazlar m iilkiinde ya§ayan
Yusup h an a gowu§m agyna yardam etseniz, bir Tanry bende-
sine rehim edip, sogap gazandygynyz bolardy.
A km aral yzyna ganryldy. A nnabibi gaynagasynyh ga-
pysyna yetip baryardy. O nun ed en hereketinin m anysyna
dii§iinen Blokwil tiz yerinden turdy-da, haty AJcmarala uzatdy.
H aty koyneginiii uzyn y en in d e gizlan A km aral yiiziini
a§ak saldy.
— §u hat barada bilayseler, m en ba§ym dan nigiksi apatyn
injekdigini sen bilyanmi?
— Anyan, Akmaral, anyan. Yone gayrat edin! Sizi Alla
yalkar...
K epbanin agzynda eli agarly M am m edow ez palw an peyda
boldy. A nnabibi bolsa kiindiik alyp geldi.
Eden herek etin in netije b eryandigine goz y etiren Blokwil
ba§lan syyasatyndan has diiypli p eydalanm ak isledi.
— Siz bu porsap duran kiim ede kimi saklayanynyzy bil-
yanizmi, agabeg? Beyle hereketiniz iigin siz uzagyndan hasa-
bat okam aly bolarsynyz, agabeg.
H aybatly yanlananam bolsa, yesirin sozleri ya§ula tasir
etm edi. Bir durkuny-da iiytgetm edik goja A km arala yiizlendi:
— M en m un gepine yarpy-yalta dii§iinyan, nam e diyjek
bolyanynam o niinden anyan. Yone sen m una has dii§niiklirak
edip ayt. G ow niine almasyn. Em m a ki H em ze M iirzanin otuz
iig sany top siiyrap gelen m iin lek serbazyndan gorkm adyk
teke ayagy gandally g u lu n d an -a hijem gekinm ez diy. Bu bize
syyasat etm esin. Oz ilinde §azada bolanam bolsa, biz ona yna-
narys.Yone biyem hazirlikge bizin ilin guludygyna ynansyn.
Yene bir zady ayt. H azir bizin oz yagdayym yzam yesirlenkiden
enayy dal. H em m esine-de pereiilini §u yere getirenler giinakar.
O lar gelm edik bolsa, perenli oz ayagy bilen barik yorem edik
bolsa, bizem beyle agyr giine dii§mezdik, perenlinin ozem.
Eysem, m unun hazir §u y erd e oturm agyna ozi giinakarm i ya
biz sebapkar? §ol b arad a oylansyn-da, bize bolan kinesini son
beyan etsin.
A ydylany dinlan Blokwil galaja ba§ atdy. §ol ba§ atm a-
-da iki tarap a-d a onayly tasir etdi. Em m a ayagy g andaldan
bo§adylsa-da, Eyem yrat gelyanga, yesir k ep b ed en gykaryl-
m asyz edildi. § o nun iiginem Blokwile gin diinyani dar k ep b e­
den synlap o turm ak yoly galdy. O nun synlam aly diinyasi hem
yylgyn gapysy ayrylan kepb an in i§iginden goriinyan oriisi
gakli, iig sany gara oy, ojak, ow adan guyy, siizm ederi asylan
hagjadan ba§ga zady yok diinyadi. §ol ikarada ayallar oyden
gykyp, oye giryardiler, k ate hem bigam gagalar iki tarapa at
salyp gegyardiler. §onlukda, ta Giin uly gu§luk yerine yetyan-
ga, Blokwil oziine olgelip berlen gakli m eydana garap oturm a­
ly boldy.
G iinorta golaylanda yesirin birm enze§ gbrnii§li diinya-
sine tazelik arala§dy. O tuz ya§laryndaky ayal ba§-alty ya§ly
oglanjygyii elinden tu tup, Eyem yradyn gapysynda peyda bol­
dy. O laryn yzynda yedi-sekiz ya§ly gyzjagaz hem bardy.
Blokwilin ilki iinsiini geken zat gyzjagazyn §ayly tah-
yasynyn depesin d ak i o tag a boldy. ALkja otag a ingesagat gyz­
jagazyn boyuny has-da uzyn edip gorkezyar. Perenli otagany
yabany horazyn yelegi bolsa g erek diyip gak etdi. Son ol oglan-
jygy synlady. Ol yesirin bu tow erekde goryan gagalaryndan
tapaw utlylykda onatja geyindirilendi. Blokwilin howesini oya-
ranam oglanjygyn arkasy §ayly kiirtekgesidi. O nun ba§yndaky
gara jahekli sary §ypyrtmasy-da kellesine layyk edilip tikilendi.
 O yden gykan Annabibi gelen ayal bilen eginlerine kaky§yp
gorii§di, oglanjygynam , gyzjagazynam ba§yndan sypady. Son
A km aral peyda boldy. Ol hem Eyem yradyn ayalynyn eden
herek etlerin i gaytalady. G elen ayal elindaki diiwiingegi An-
nabiba berdi. §ondan son ayallaryn hem m esi dye girdi. O glan-
jyk bilen gyzjagaz bolsa da§arda galdy. Tow erekden peyda
bolan gagalar derrew olaryn da§yna iiy§di. Perenli yesirin ig-
gysgyng diinyasi jagyl-jugla doldy.
Esli w ag td an oy eyesi h atyn ganak-gem gelerini alyp,
ojagyn ba§yna geldi. Blokwil m yhm an iigin gazan ataryljak-
dygyna dii§iindi. O y eyesini yeke goym ajak bolyan yaly, m yh­
m an bilen A km aralam ojagyn ba§ynda peyda boldy. Ug ayal
iig y erd en ozara giirriine ba§lady. O lar agyzlarynyn yeti§di-
ginden, gezek-gezegine, k ate-de bir-birinden oniirtjek bolup
gepleyardiler. Eyem yradyn ayaly bolsa §eydeni bilen aydan
zadynyn agram yny artdyryan yaly, gep lan pursady elindaki
yaga bi§ip, garalyp g iden agag gem gani hem galgadyardy.
Blokwil ayallaryn h erek etin e howes bilen syn edip oturdy.
Kone kepb an in iginde ozlerini synlayan yat adam yn bardygy-
ny y atd an gykaran ayallaryn agzy d ek durmady.
O laryn da§-towerek, diinya bilen i§leri yokdy. Ayallaryn
bol§y Blokwili yylgyrtdy. «G ybata gyzan m ahaly hem m e mil-
letin ayallary-da birm enze§ bolyar ekeni — diyip igini gep-
led en yesir ba§yny yaykady. — Dine diirli dilde gepleyarler
diyaym esen, hereketlerem , gyssanyp, galt-galtdan gepleyi§-
lerem birmenze§...»
Eyem yradyn gapysyndaky guyynyn yylgyndan edilen
ow adan sekisi dine perenli yesiri gyzyklandyrm ayar ekeni.
O na m yhm an oglanjygam iins berdi. Ol dort-ba§ sany b o ­
lup bir zada giiym enip durkalar, yolda§laryndan boliindi-de,
guyynyn agzyna geldi. O glanjyk arkasyny k epba tarap owriip
duranson, kiirtekgesindaki tum ar, tum aryn zynjyrjyk bilen bag-
lanan diiwm ejiklerine genii yesire m ese-m alim gorniip durdy.
Caga hereketlenende, diiwm ejikler gen-enayy ses edyardiler.
O glanjyk yylgyn hayaty eli bilen sypalady, syn etdi, boy-
nu n y uzadyp, guyynyn igine seretjek boldy. C aga bilesigeli-
jiligi guyynyn diiybiine genii gorm ek how esini doretdi. Ol
yylgyn hayatjygyn iistiine m iinm age synanysdy.
Blokwil bir yakym syz w aka bolar oydiip howatyrlandy.
Q aganyn edip ba§lan h erek eti §eyle how pun doraym eginin
ahm aldygyndan h ab ar beryardi .Yylgyn hayatyn iistiine gykan
oglanjyk guyynyn igine seretm ekgi boldy. §ol pursadam
perenlinin gak ed en how py am ala a§dy. Q aganyn girkin sesi
ojagyn ba§yndaky ayallaryn zenzelesi bilen utga§yp gitdi.
Ayallaram, oyna§yp yoren gagalaram derrew guyynyn
ba§ynda peyda boldular.
Yone guya gagana kom ek etm ek iigin olaryn ellerinden
gelyan zat yokdy. O larynky dine galm agaldy.
K epbeden atylyp gykan Blokwil iki bokende, guyynyn
ba§ynda hazir boldy. Ol g abat gelen i yiizugra itekle§dirip,
bir ujy yokarky garha bagly suw gekilyan yiipe elini yetirdi.
Tow erekdakilerin go p g u n y ozalkysyndanam giiyjedi. Yiiziinin
gan-p eti gagan m yhm an ayal, ga§dym y-namemi, A km aralyn
goltugyna gy§ardy.
G alm agala M am m edow ez palw an da§ gykdy. O nun em eli
ardynjyram asy hem ad aty giiyjiini gorkezip bilm edi. N am e
bolanyny gaklan goja haydap guyynyn ba§yna geldi. §onda-
-da ayallaryn gohy kiparlam ady.
W aka edil tiz ba§lany§y yaly hem tiz gutardy. Goja-da bolsa,
M am m edow ez palw anyn en tek berda§ly gollary, ayallarynam
kom egi oglanjygy bir eli bilen g o ltu g y na gysan Blokwile gu-
^hidan gykm aga yardam etdi.
Usti-ba§y §alpy-§aran Blokwil g uyudan gykansonam ,
oziini yitirm edi. Ol oglanjygyn ayagyndan jiiplap tutaga-da,
ba§§ak silkdi. Q aganyn agzyndan, b u rn u n d an suw dokiildi.
G agasynyn g u y u d an gykarylanyny goriip, birnem e ozii­
ni diirsan ayal ona tarap atyldy. Em m a Blokwil onun ginden
agylan gujagyny bo§ goydy. Perenli m yhm an ayaly egni bilen
galarak kakyp goyberdi-de, oz dilinde bir zatlar diyi§dirdi.
Soiira ol oglany yerd e arkan yatyrdy-da, do§iinden basy§dyrdy.
Tow erekdakiler o n u n nam e h erek et edyandiginin m anysyna
dii§iinm ediler.
 G ozlerini agan gaga, birdenem aglam aga ba§lady.
Blokwil yylgyrdy.
M yhm an ayal gagasyny garbap aldy-da, bagryna basdy.
— H u d ay seni m afia g ay tad an berdi. N anym bitin ekeni!
— diyip, ol agy gaty§ykly ses bilen samrady.
M am m edow ez palw an bolsa eyyam kepbesine yetip bar-
yan Blokwilifi yzyndan garady-da:
— I§ bitirdifi, iner ogul, i§ bitirdifi! — diydi. — Sen yeti-
§aym edik bolsafi-a... — B irdenem egnindaki d o n u n y eline
alan goja Blokwilifi k epbesine tarap yoneldi. Ol kepbede
donu n y goyup, ayallaryfi defiinden gegip baryarka ozba§yna
hiifiiirdedi. — Ahyr diinyani yykjagam gep bilen gybatdyr...
★★★

Yesir iile§liginde Eyem yrat gofirufi bagtynyfi giiw endigini

tutu§ oba giirriifi etdi. Ol giirriifi ofikusindenem ulaldylyp,
gi§irilip, y en e perefilinifi afiyrsynyfi uly baydygyna, Eyemy-
radyfi depsefi yranm ajak dowletifi iistiinden barjakdygyna
syrykdyryldy. Blokwilifi m yhm an oglanjygy goni gelen ajal-
d an gutarm agy-ha ol b arad a ofiki yayran badyhow a geplere
birlan-ikilan ynanm ayanlary-da ynanm aga m ejbur etdi.
§onlukda, Perefiistandan M erw e dii§en, ondanam , gel-
-gel, Eyem yrat gofirufi nesib esin den gykan bendini gorm age
how eseklerifi sany kopeldi. Bahasyna um m asyz tylla kesilse-
-de, yzynda durm agy ba§arjak hossarly perefilini Eyemyrat-
dan ogurlap, has gym m at satm aga meyilli ki§ilerifi bardygy
hak d a-d a «my§-my§» yayrady. Ol gepler Eyemyradyfiam gu-
lagyna yetdi. §onufi iiginem M am m edow ez palw an gar§y bol­
sa-da, giindiz u gry g an d ald an bo§adylan Blokwilifi ayagyna
yene gan d al uruldy. Owgi, taryp, bo§ gep-gurru.fi onufi sahel
yefilan yagdayyny yene agyrla§dyrdy.
Indi telim giin bari Blokwil y agty jah an y gorm eyar diyen
yaly. O nufi uzak oriisi at yatagynyfi afiyrsyna, ayak yoluna
gidip-gelm ek. O nda-da ya-ha Eyemyradyfi ozi, ya-da oglan-
-u§aklaryfi biri yesir ta kepbesine dolanyp gelyanga, assyryn-
lyk bilen garawulgylyk edyar. Sonky w agtlarda-ha gijanin bir
m ahaly hem oyiinden gykan Eyem yradyn kepbanin da§yndan
owriim edip gidyandigini Blokwilin ozi-de duyyar.
Bir giin gu§luk m ahallary, Eyem yradyn ozi oyde yokka,
olara yen e m yhm an geldi. Atyny baglap, oye tarap yonelen
kyrk ya§laryndaky, ba§y koneli§en telpekli adam yn goltugyn-
da-da ullakan duw iingek bardy. Ol oye yetm anka guyynynam
agzyndan garap gegdi, ba§yny yaykady. «Bu guyy ulyny-kigini
gyzyklandyryar-ayt» diyip, Blokwil igini gepletdi.
M yhm an gapa barsa-da, igerik girm edi. Eyem yradyn ayaly
da§ gykdy. O lar kepba tarap gaytdylar. M yhm anyn gu§agyn-
danam sapanga asylgydy. Ur§un bireyyam gutarandygyna
garam azdan, atiyajy eld en berm ejek bolyan tiirkm enleriii ko-
piisinin henizem yanlarynyn yaragly gezyandiklerini bilyanem
bolsa, agras yiizli, sapangaly adam yn oziine tarap gelyandigini
goren Blokwil biynjalyk bolm anam durm ady.
G elen adam agyk yiiz bilen mylayym yylgyrdy-da, salam
berdi.
— W aleykim essalam , agabeg! — diyen Blokwil hem
yylgyry§a yylgyry§ gaytardy.
Sapangaly adam , goya perenli o n u n aydyanlaryna kossiiz
dii§iinyan yaly, agras sypata girip gep lap ba§lady:
— A llatagalalia: «Bendam b en d am e sebap» diyipdir,
Tanry bendesi. Sen ed en yag§ylygyny biz ozal-ahyr unut-
marys. Eger m en ilagasy h an bolan bolsam, seni giiniibirin
b endilikden bo§adardym . E ger-de ki m en how alasy belen t bay
bolan bolsam , b ah an y artykm ajy bilen tolage-de, seni oz iline
atarardym . M enem oziiii yaly pukara. S enden bir artykmag-
lygym — m en b en d i dal. O n iigin sen bizin halal kalbymyz-
dan gykaran serpayym yzy kabul et. Az gorm e,Tanry bendesi.
Ba§arsak, sana yany torum ly m aya berm eli welin...
Aydylan zatlara dii§iinm ese-de, Blokwil dine mylayym
ah en e m innetdarlyk bildirm ek iigin ba§ atdy.
Aytjagyny aydan sapangaly adam diiw iingegini gozdi.
Diiwiingekden silkm e telpek, garm a don hem bir jiip hokga
gykdy. O niinde goylanson, Blokwil ol zatlaryn oziine berilyan
sow gatdygyna dii§iindi. Ol yylgyrdy-da:
 — Rahm et, agabeg, rahm et! — diydi.
Jo g ap d a n ho§ bolan adam:
— Ylahym yam anlyk yiiziini gorm egeysen! — diyip, yzy­
n a aylandy, yene guyynyn ba§yna bardy. Ol Eyem yradyn aya-
lyna bir zatlar diyi§dirdi, sonam kellesini a§ak egip, guyynyn
diiybiine seretdi, hyrgyny di§ledi. Son ol kepba tarap garady-
-da, m in n etd ar ba§ atdy.
Sapangaly adam yn b u yere geleli bari ed en h erek etin d en
Blokwil ony guya gagan oglanjygyn kakasydyr ya-da yakyn
hossarydyr diyen netije gykardy.
★★★

Eyem yrat g onrun gapysyndaky yaly siiyji suwly guyy

tutu§ obad a-d a ba§ga yokdy. O n dan kan adam suw alyp gid-
yardi. K epbede da§aryk seredip oturyan Blokwil, gayry-da
giiym enjesi bolm ansoii, suwa gelyanleriii hem m esini goz sy-
n ag y n d an gegiryar, olaryn h er birine oziige b ah a beryar. Suwa
gelyanleriii kimi sada, kimi ulumsy, kimi mekir... Ayallaryn
arasynda soliteleri-de g abat gelyar. O laryn kabiri guyudan
gekyan suw uny dokiip-sagyp, uzyn koyneginin etegini syky-
berm eli edip gidyar. Kabir ayallar welin, edil genklenen yaly.
O lar g u y u d an suw gekende-de, suw y oz gabyna guyanda-da,
yeke dam jasyny hem yrya etm eyar. Ol ayallaryn yere horm at
goyyan yaly, assa basyp, a§ak bakyp yori§lerini-de keypine
synlaymaly. Ya§ gelinleriii bayyndaky boriik diyilyan zat w e­
lin, perenlini hayran edyar. Kasi §ay bilen bezelen, kasi diirli
reiikli yaglyk bilen ortiilen uzyn boriigi, perenlinin gak edi§ine
gora, k ellande goteraym egem aiisat bolm aly dal. Igi nenensi
yenil zatdan edilende-de, da§yndaky §ay-sepiniii agram y bar-
dyr ahyryn...
Perenlini g en galdyryan yene bir zat bar. Ol hem ya§
ayallaryn saglaryndaky jugur. Yap-yany suwa gelen gelni syn-
lan Blokwil agzyny agyp galdy. Sagyii ujundaky jugur, nazik
ayaklaryn yenil herek etin e gora §eyle bir owaz edip gitdi welin,
ow adan adim uru§ ju g ru n yakym ly owazynyn hasam yakym ly
gykm agyna yardam etdi. N epis zenanyn ow adan sagrysynyn
iistiinden iki tarap a ak an d a §irin owaz doredyan jugruii sesi
perenlini ba§ yaykam aga m ejbur etdi. H er ilin ba§ga ilin ada-
m yny hayran edyan ayratynlyklary bolyar ekeni. Bu god ek
golde beyle nazikligin dorem egi nahili gen zat!
Diiyn guya jem i on iki sany adam geldi. Bu giin ikindi bo-
luberenem bolsa, yanky §ayly gelin yedinjidi.Blokwil iins ber-
yar welin, guya dine gelin-gyzlar, kam ahalam on-on iki ya§ly
oglanlar gelyar. Erkek adam lar suw alm aga gelm eyarler.
Em m a ju g u rly g elinden son gelenlerin biri Blokwilin ha-
sabyny bula§dyrdy. Uzyn boyly, kan m ahal bari sakgalyna paki
deg m ed ik hortap adam golaylandan, Blokwil onun tiirkm en
daldigini bildi. Perenlinin oziini hasap etm esen, M erw de tiirk-
m en lerd en ba§ga hazir dine serbazlar bolmaly. §ol aygyt gaty
bir yalny§am dal. §u m ahalky guya geleniii tiirkm en daldigi
bolsa ed en h erek etin d en em bildirdi. Ol yoldan gegip baryan
atla epilip hem gol gow§uryp salam berdi. T iirkm enlerin bey-
dip gorii§m eyandikleri Blokwile bellidi.
G uyudan suw gekip bolan serbaz oziine kimdir birinin parsga
soz gatanyny e§idip, tisginip gitdi. Ol gapdala garanda, kone
kepb an in ig i§iginde o tu ran adam a gozi dii§iip salam berdi.
— M en seni tanayan, agabeg! — diyse-de, suw alm aga
gelen kepba tarap y orem age m ilt etm edi. Ol tow eregine ga-
ranjaklady. O yden gykan A km aralyn iki ben d in in bir-birlerine
seredi§yandiklerini gorenem bolsa, olara iins berm an, beyleki
g ap a iim siim girip gitm egi geleni rahatlandyrdy. — Siz hakda
hem m e ki§i giirriin edyar, agabeg. Asyl siz basyrylgy adam
ekeniniz. Biz sizi ozal tanam andyrys.
— N am e, tiirkm enler m eni ozlerine han saylam akgy bol-
yalarm y? — diyip, ta k ozi igini h iim letm ekden irenson, gep-
lem age how esek Blokwil giiliip goyberdi. — M enem indi edil
sen yaly yesir. Asyl senge-de yok.
— О nahili menge y o k ?! Sizi hem m e adam tanayar. M en
bolyan oyiimdaki agabeglerinem hem m esinin giirriini siz hakda.
— Bolsa-da, m en giiniim sen k id en agyr, doganjyk. Sen,
ynha, yzyn garaw ulsyz-zatsyz suw a-da gelip yorsiin. M en
bolsam, ayak yoluna gidem de-de topugym gandally. G ije-de
g andaly gujaklap yatm aly bolyan.
— G andalyn ayrylm ayan bolsa, agram yn bardyr, gereksin.
G agyrm ajak bolyandyrlar. M en kim e gerek! M en bir bisow at
ham m al. Azat edip goyberselerem , hanja gitm elidigim i bil-
m en. Baran yerim de-de giim im in §undan gowy bolm ajagam
h ak zat.
— Diysenem , erkin b en d i bilen gandally b endinin arasyn­
da tapaw ut bardyr, garda§...Sizinkilerden nam e habar?
— N am e habar bolsun, agabeg? — diyip, ol u lu d an dem
aldy. — Yzyndan toleg puly g elen ler bo§ap gitdi. M en yaly
garyplaram Tanrynyn rehim etjek giiniine gara§yp yor.
— S erkerdeler nirede?
— Ba§gasy hakda habar e§idemok. H em ze M iirze bilen
ba§ sertib-a am an-esen y u rd u n a baranmy§.
Yesirin «Ba§ sertip» diyyani Gowam ed-Dowle — Gara
sertipdi.
— Ay, sizem oz ilinize gow§arsynyz-la! — drjnp, yesir
gow niigokgiin gepledi. — Sizin aladanyzy etjek adam kanmi§.
I§ biz yalyda bar.
— H em m am izem azat bolarys — diyip, Blokwil gaty my-
sapyr bolup gorunyan adam yn gbw niini goterm ek isledi —
Tiirkm enlerem bizden tizrak dynaysalar kem gorenoklar.
— A gzynyzdan H uday e§itsin, agabeg!
Bendi Blokwil bilen ba§ atyp ho§la§dy. Perenli onun yzyn­
dan nebsagyryjylyk bilen garap galdy.
★★★

Blokwil
A radan g aty kan w agt gegse-de, Akm aralyn yeke geze-
gem yag§ydan-yam andan g ep atm agyn m ayyny gozlemey§i,
giinde telim sapar gor§iilyandigine garam azdan, in bolm anda,
y§arat bilen sozle§mezligi Blokwilin ozalam inge um yt sapa-
gyny hasam ingeltdi. Da§da-igde peyda bolyan Akm aral k ep ­
ba tarap goz gytagynam aylam ayan yalydy.
Beyle yagdayyn sebabi Eyem yradyn hii§garligi bilen dii-
§iindirilyardi. Em m a ol A km arala p eren la tarap seretm egem
g ad ag an etm andi. Bardy-geldi §eyle tab§yryk berlayenem bol­
sa, p eren la yag§ylyk etm ek isleyan adam g ap d ald an bir-iki soz
atyp gegm age m ay tap ard y ahyryn.
Blokwil bo§ gegen h er giiniinin ag§am lygy ertire um yt
baglap yatsa-da, erte-d e tazeliksiz gegip gidyardi. Akmaral
bolsa dine oziinden um ydygar bolup, kone k epbede guniini-
-sagadyny sanap oturan yesir bardyram o^dmeyardi.
Ine, bu giinem irden Eyem yrat gonur bezenip-beslenip,
dor atynyn yori§ine guw anyp, keypigag yola dii§di. Garynda§y
ugram anka da§ gykyp, onun bilen salam la§an Akmaral
Eyem yradyn gidenini gorse-de, kep ba tarap seretm edem .
Sonra A km aral guya suw alm aga gelende, soz al§aymak
pursady hem doredi. Em m a Blokwil soz gatm ak dal, salam
berm age-de gekindi. Ol oz jan y n d an gorkm ayardy-da, salam
berenini kim dir birinin e^ida^hneginden, §onluk bilenem A k­
m arala gep gelay m eg in d en gekinyardi.
Doran pursatdanam peydalanm an, Akmaral oye girip gi-
denson, Blokwil Yusup hana ibermekgi bolan hatynyn ykbaly
barada bellibir netija geldi. H at topaz miilkiine yetirilen dal bol­
maly. Gaytam, hatyn m azm uny bilen topaz miilkiindaki Yusup
hana derek G onur miilkiindaki Eyemyradyn tanysdyrylan bol
m agy-da ahmal. Turkm en zenany oz ganybir garynda§larynyn
gar§ysyna gidip, om riinde ilkinji gezek goryan biganesine
kom ek etm eli dal. Bu birinjiden. Ikinjiden, hat ba§ga birinin
kom egi bilen Eyem yradyn goluna dii§ayen bolsa, onun ni-
reden, kim in iisti bilen peyda bolandygynyn syry agylyp,
A km aralyn h erek eti garynda§laryna doniiklik diylip hasap
edilerdi. Akm aral oz garynda§larynyn oniinde biabray bol-
m akdan gorkmalydy. §eylelikde, ol Yusup h an a gowu§maly
h aty Eyem yrada gorkezm ese-de, b elanyn oniinden gagm ak
iigin oz eli bilen yok edip goyberen bolmalydy. §ona gora-
-de beren w adasynda du ru p bilm edik zenan yesirin goziine
goriinm age, o n u n bilen sozle§m age uyalyandyr.
Blokwil oz gaklam asynyn haysy §ahasynyn diirsdiigine
akyl yetirip bilm ese-de, yazan hatynyn Yusup han a gowu§-
m andygyna, hig m ahalam gow usm ajakdygyna w elin ynandy.
Indi on u n b endilikden g u tulm agy iigin yeke yol bardy. Ol hem
gagmakdy. G agm ak m eselesininem esasy iki yolunyn ikisi-de
yapykdy. Birinjiden-a, o n u n ayagy gandallydy, ikinjidenem ,
gagm ak iigin at gerekdi. G agm aga m ay dorayende-de, ol i§i
dine oniini gijelige tu tu p am ala a§yrm ak m iim kindi. Em m a hig
m ahal hii§garligi eld en berm eyan Eyem yrat go n u r Giin ya§an
badyna atyny yerkiim a salyardy-da, gapysyna telim owriim
zynjyr aylap, m akam gulplayardy.
Bolsa-da, Blokwil gagm ak diyen y eke-tak um ydyndan
diiypgoter el iizmedi. H yyalynda agabeginin alm agoz bede-
w inin jylaw yna elini yetiryan perenli yesir yiiziini giindogara
tutup, Jey h u n a yetyardi, deryanyn kenaryny syryp gidi§ine-
-de O w ganystana baryardy. Jeyhunyn, O w ganystanyn nirede-
digini, ol yerlere nigiksi yol bilen a§m alydygyny bolsa Blokwil
gowy bilyardi. Sebabi ol gysga om riinin esli bolegini diinya
yurtlarynyn, derya-denizlerin nirede, nahili yerle§yandigini
ow renm ek bilen gegiripdi.
G agm ak hakdaky arzuw bu giinde-ertede am ala a§jak ar-
zuw daldi. Em m a p erenlinin ozi welin, beyle pikir etm eyardi,
m aksady g aty tiz ba§a b arar oydyardi. (giinki ^Kiregi yuka Ak-
m araldanam ed en um ydy puja gykanson, indi ol oz gam yny
ozi iym elidi. O ziinin bolsa elin den gelm egi m iim kin zat —
gagm aga synany§ykdy.
At tapylsa, h atd a ayagy gandally bolsa-da, Blokwil m aksa-
dyny am ala a§yraryn oydyar. Ol zyndanda oliim e gara§yp oz
ajalyna olen in d en W atan a eltyan yolun ilkinji adim inde 61-
diirilm egem gahrym angylykdyr diyen aygyt edyar.
Eyem yrat gonur irdenki gidi§ine giin ya§yberende yzyna
kowlendi. G idende keypigag g iden agabegin g elen d e keyp-
siz g elendigini Blokwil bir baky§da andy. Belkem, yadaw hem
keypsiz g elen ag ab eg atyny salanson, kiim anin agzyny gulp-
lam agam unudar? Sussupeslik nam eler etdirm eyar!
Eyem yradyn keypsizligi p erenlinin um yt keypini oyardy.
Ol §u gije atyatagyn agzyny barlap gorm eli etdi. Je n n e t yaly
yerden gykaryp, yat illere getirip zynan ykbal, belkem , ter-
sine-de h erek et e d e r? !
Giindiz u g ru n y Eyem yradyn gapysyna gelip-gidyanleri
sanap, synlap, w agtyny birnem e yenilrak gegiryan Blokwilin
gijesi h u p b at bilen daria yetyar. Giin ya§an badyna tiim-
-garankylyga g aplanyan diinya §eyle bir iggysgyngylyga
owriilyar welin, hig kim bilen geple§m an-s6zle§m an, kepbede
tak oziiii o turm ak agyr giizap. In yam an yeri-de §eyle tu-
kat giindizleriii, §eyle iggysgyng gijelerin onde nagesinin
bardygynyn belli daldigidi. §ol nabellilik hem galaja um yt
ed er yaly gykalga dorese-de, Blokwili ol tarap a itekleyar. Ol,
elbetde, oni bilen gow ulyk hak d a arzuw edyar, yone §u ma-
halky yagdayyny ya yag§y, ya yam an tarapa ozgertm ek iigin
hig zatdan gaytjak dal.
G araiiky gijeleri birnem e gysgaldyan y agty yatlam alar
hem gaytalana-gaytalana yesiri halys irizdi. U stesine, gegen
gow y giinlerin yatlam asy sonky w ag tlarda ters netije berip
ba§lady. G aydyp gelm ejek, taryha owriilen gowy gegmi§ §u
giinki yam an hakykat bilen dene§ip, p erenlinin hasrat yiikiini
agraltdy.
...Gije bir gaka baranda, p erenli yesir giindizden tayyn-
lap goyan esgisine elini yetirdi. Ol esgini gandalyn da§yna
dolam ak iigin niyetlapdi. Gije, ayak yoluna gykm ak baha-
nasy bilen aty atag a tarap yonelm eli yesirin gandaly §akyrdap,
gara oyde y atan lary oyarm aly daldi. G andal sahel §akyrdasa,
Eyem yradyn derrew da§ gykyandygyna Blokwil ozal iki gezek
d ag y §ayat bolupdy.
Kone letd an i gandalynyn da§yna sara§dyran perenli giin-
dizki berlen gorekden iyman, yorite goyan bir-iki dowiim
yalysyny hem tapyp, gysym yna gysdy. Ol §ojagaz gorek bilen
agabeginin atynyn gow niini aw lam agy niyet edinyardi.
 Gije §eyle bir garankydy welin, gyrasyz kepbe bilen da§a-
rynyn tapaw udy hem yokdy. Bolmalysy gaty gin, yone hazir
dar bolup duyulyan diinyade Blokwilin tak oziinden ba§ga
yns-jyns yok yaly. G arankylykdan gorkyana m enzap, itlerem
iiyrm eyardi, G onuryn bol gopi bolan e§eklerem annyrm ayardy.
§ol iim siim ligi-de ozi iigin yag§a yoran Blokwil ayagyny
yuwa§-yuwa§dan siiyrap, kepbanin gapdalyna aylandy. Ol
hernage dogum lysyrasa-da, iki tarapyny denledim hasap etse-
-de, m aksady uly howp bilen bagly bolany sebapli tolgunyardy.
A tyataga baryan yolda atlan adim inin sany nage artsa,
how salasy hem §onga artyardy. A tyatagyn gapysy gulplanm an
galan bolaysa... At naderka? Tiirkm enin d uygur aty gelenin oz
eyesi daldigini aiiyp, gulaklaryny gyrpyp topularm y ya-da?!
Perenli yesir yelayak bedew iii iistiine oziini atyp yeti§se-ha,
hig kim in o n u n gar§ysyna edip biljek garesi bolmaz. Duylaysa-
-da, onun gaydyp ele du§m ejegi belli. A gabegin alm agoz aty
ony garanky bilen penalap, derrew um m a alyp gider. Towerek
ayaga galyanga-da, Blokwil kow gy yetip bilm ez yaly aralygy
a§ar.
A tyataga genii ddrt-ba§ adim galanda, janyny barlam ak
islan yesir yzyna garady. Yzda hem edil ondaki yaly goyy
garankylykdan ba§ga zat goriinm edi. G arankylygyn iginden
salkyn §emal owiisdi. Blokwilin alada, gorka y ugrulan bedeni
salkyn §em aly-da duym ady.
Tow erekde garam ga y okdugyna ynansa-da, atyatagyn
gapysyna golayla§dygyga, perenlinin yiireginin urm asy galt-
landy. Ol gapa tarap uzan elinin sandyrayandygyny duydy.
G apynyn gulpludygy ya-da daldigi a§gar bolyanga, um yt hem
nam ut diyen diinya telim g ezek girip gykan Blokwilin m anlayy
gygjardy. Ol gapy agylan badyna agabeginiii alm agoziine
diyjek yakym ly sozlerine genii oylady, atyn adam yaly dii§bi
bolyandygynyn pikirini etdi. Eger gyn bedew akylly adam
yaly bolyan bolsa, sanlyja salym dan iistiine gonjak kesekinin
agram yny yiik hem gorm eli dal, yoku§am. Ol adam keseki
bolsa-da, §u m ahal ejiz, yag§ylyga m atag. M atag, ejiz adam a
adam laryn ozleri m ed et b erm ek islem eyan bolsalar, ona gyn
bedew hossarlyk etm eli. £ y n bedew ler m ydam a-da ejize ho-
w andarlyk edipdirler ahyryn. £ y n bedew in adam y oliim den
gu taran gezegi-de kop bolupdy. Perenli yesirin hazirki dii§en
yagdayy-da oliirn bilen barabar bolm asa-da, onun edil bari
yany. § o nun iiginem...
Blokwilin nage m ahal bari ed en arzuwyna, serhetsiz umy-
dyna y u m ru k yaly gara gulp gysgajyk hem gutarnykly jogap
berdi. Cygjaryp duran gyzgyn barm aklar buz yaly posly gulpa
degende, yesirin ten in e ornan yakym syz sow uklyk yiiregine
yetip togtady. §ol sow uklyk o n u n yap-yany hem gyzyp duran
um ydyny don d u ry p ta§lady. Ol d o n u n indi nage giinden, nage
aydan, nage yyldanam erejegi belli dal.
G apa kim dir birinin gelenini goren bedew hokrandy. Atyn
sesi yesirin gulagyna:
«Yzyna gaydyber!» diyen jo g ap bolup e§idildi. Blokwil
how anyn yakym syz gigreginem , ayagyndaky gandalyn agra-
mynam, b ed en in in tutu§ d erlandiginem §ondan son duyup
ba§lady. Ol yzyna g aydanda bolsa, seresap bilen yorejegem
bolmady, dine gagyp galsa ertir gorliip, m iinkiirlik doredaym e-
gi ahm al kone letd eleri gandalyn da§yndan sypyryp goltugyna
saldy. Yasy gili dabanlap u g ran perenli kepbesine yetiberende,
gara oyiin i§iginde garanka m enzap kim dir birinin durandy-
gyny gordi. Ol, elbetde, Eyem yrat gonurdy. Perenliniii aga-
begi oyiin gapysyny aganyny-yapanyny-da bildirm an, igerik
girdi.
★★★

Ur§un agyr labyryny g erd en in d e gekip, bosgungylykdan

dolanan tek elerin bu yylky, kopiisini yitirip, azyny yygnan
yylgallasy-da halki bir olm ez odiilige yetjekdi. Y ygnalm aga
yeti§ilm anson, uru§ dabanynyn astynda zer-zaya bolup, gara
yere garylan gallanyn owezini ba§ga zat bilen doldurm alydy.
D oldurm aga-da zat yokdy. G arynlary doly do^nulmasa-da,
bendilere hem olmez odi owkat berilyardi. §olam yesir saklayan
oylere agyr yiikdi. §onun iiginem b en diler bo§am aga howluk-
salar, gul eyeleri hem olardan tizrak dynm aga how lugyardy-
lar. Bendileri hak-he§deksiz azat edip goyberiberm ek hem
islenm eyardi. In bolm anda, olar iigin gykarylan harajadyn beri
bahasyny almalydy.
Bendilerin kopusi-de oz yagdaylaryny, hem hojayynlarynyn
yagdayyny bim em e yenille§dirmek iigin pile-gar§aga yapy§ypdy.
Blokwilinki bolsa olam dal. Perenli yesir giiymenjelik gara zah-
m etdenem mahrum. Bir-iki giin jowen yyganyny hasaba almasan,
ol pi§esiz oturan tussag. O na beyleki bendiler yaly obanyn iginde
arkayyn gezm age-de rugsat berilmeyar. O nun da§ oriisi Eyemy-
rat gonruii bir tanap m elleginin anry geti.
Tekepbir perenli A km araldanam ed en tam asy gykm anson,
indi hig kim e-de ynanm ayar, §ol m esele barada hig kim bilen
sozle§m ek how esi-de yok. Yogsam, A km aral bilen geple§m age
pursadam dorapdi welin, ozi dil yarm anson, atalap durm ak
hem islem edi.
Bir gezek gapy-gapy aylanyp yoren tajir Eyem yradyn i§i-
gine-de geldi. Uzyn boyly, gyrguw sakgally, arkasy haltaly
adam g elen w agty tow erekde hig kim yokdy. Tajir perenlinin
nirede saklanyanyny ozaldan bilyan yaly, kepba tarap seretdi
hem em :
— Y iipek parga bar, m aw ut m ata bar! — diyip gygyrdy.
O ziine tarap gyzyklanm a bilen garayan tajirin nazaryna
nazary kakly§an Blokwilin keypi oiikusindenem bozuldy. «Indi
gegip baryan nepke§em sana tom a§a etjek. Bu yagdaydan-a
oleninem gowudyr» diyip, terkidiinya aylanan yesir gahar-
landy, oz-oziini yigrendi. Birdenem aydanyny nadory hasapla-
dy. «E lbetde,m ert bolsan olm ek kyn dal, m ert bolsan, ya§am ak
kyn. Senem ya§ajak bol. O lsen hazirkije um ydyndanam dy-
narsyn.»
Tajirin sesine A nnabibi bilen A km aral da§ gykdy. Anyrky
oylerdenem iig-dort sany ayalyn gelm egi bilen nepke§in yany
kigijik bazara owriildi. H altad an gykan diirli m atalar yene hal-
ta girdi. O lara d erek ba§galary gorundi. O w adan m atalara hy-
rydar goz, nebsew iir nazar bilen seretselerem , ayallardan mal
alany bolmady. O laryn m al alm aga pullary-da, gal§yk etm age
harytlary-da yokdy. A yallarynky halki bir yag§y zada ser sal-
makdy. M ata alm asalaram , ow adan harytlardan gozlerini ay-
ryp bilm eyan ayallar oyli-oyiine gidiberm ediler.
Bu gapyda sowdasynyn onm ajagyna gozi yetse-de, tajirem
m allaryny yygnap, ba§ga gap a gitjek bolup gyssanm ady. Ol
ayallaryn goziini m aw ut bilen, y iipek pargalar bilen perdelap,
kepba tarap yoneldi.
Blokwil onun oziine tarap gelyanini goriip yylgyrm aly
boldy. «Ayallar bilen sow dasy onm adyk tajir k epbede oturan
yesire haryt hodiirlejekm ika?»
Tajir Blokwile salam berenson, iki elini hem uzadyp goru§-
di. Ol parsga gepledi.
— M en sizin yanynyza agabeg Yusup hanyn hayy§y bilen
geldim . Sizin yollan hatynyz ona gow§updyr...
Ol hab ary e§iden Blokwil ayallaryn arasynda d uran Akma-
rala tarap seretm eli boldy. Z enan oziine tarap garam ayanam
bolsa, p erenli utandy. «Adam k ah alatd a bir zadyn anygyna
yetm anem , ona oziige nyrh kesm age dow talap bolyar-ow!»
H em dayylaryna gidyan hem tayyna ba§ ow redyan tajirin
getiren habaryna gora, aw§arlaryn serdary Yusup han Blokwilin
hatynyn m azm unyny B uharadan gelip, M a§ada baryan bir
tan§yna aydypdyr hem h atd ak y hayy§yn kim lere, nahili edilip
yetirilm elidiginin yollaryny salgy beripdir.
Elbetde, G onura gelip y eten habar Blokwilin yesirlik
ykbalynyn gozgiidi daldi. Em m a ol ertirki gline haysydyr bir
kigijik um yt bilen gara§m aga yapy§alga, um yt doredyardi.
Oykgynsyz giindaki yesire bu hem yag§ylygyn alam aty bolup
tasir etdi.
H abar g etiren tajir agzy batlyrak adam eken. Ol Blokwil
bilen ho§la§yp, haltasynyn yanyna baranson, heniz oyli-oyiine
gitm edik ayallaryn oniinde haybatly-haybatly geplem age
ba§lady. Ayallar soram asalaram , ol oziinin tajirlik diinyasin-
den gep agyp, Buhara, Hywa, h atd a Yspyhan yaly yerlere genii
aylanyp, diinya syyahat edyandigini, sow da-satyk i§inde tany-
mal ki§idigini giirrun berdi. Son ol, goya diyersin, gonurly
ayallar eyran serkerdelerinin hem m esini yiiziinden tanayan
yaly, olaryn kopiisinin adyny tutdy, aw§ar Yusup han bilen
liam-§amdygyna genii aydy§dyrdy, giirriininin yzyny bolsa
Eyemyrat gonrun ben d isin e syrykdyrdy, onun kim digini,
l)asym islendik baha berlip satyn alynjakdygyny Yusup hanyn
()epine salgylanyp, habar berdi...
Yusup hanyn tany§ tajirinin gelip-gitm egi bilen Blokwilin
yagdayy birnem e ozgerjege m enzedi. O yleden son oyiine
dolanan Eyem yrat Yusup hanly habary e§idenden Akma-
raly yzyna tirkap, yesirin k epbesine geldi. O ny esasy gyzyk-
landyryan m esele Blokwile tolenm eli p u lu n m ukdarydy. Ol
tolegin hagan iberiljekdigini bilm ek isledi.
Ol sowala hazir anyk jogap berip bilm ejekdigini, Yusup
hanyn §u giinki yollan adam ynyn getiren inin en tek bo§ habar-
dygyny aydan Blokwil:
— Siz m ana nage nyrh kesmekgi, agabeg? — diydi.
Eyem yrat oz yesirine kesjek nyrhy hakda kan m ahal bari
oylanyp, anyk karara g elendigi sebapli, tiz jogap gaytardy.
— Iki m iin tiim en tolem eli bolar.
A km aral jog ab y parsga gegirende, Blokwil giilm ekden
zordan saklandy-da, ony p eren p u lu n a owreiide, togsan miin
franka golay bolyandygyny hasaplady. «Onga tiim enin bizin
pulum yzdan nage bolyandygyny bilyanm i?» diym ek isle­
di. Em m a tolegin boljakdygynyn hab ary gulagyna ilenden
yum §ap u g ran Eyem yradyn ganry§yna gaytm ak bilen dine oz
yagdayyny agraltjakdygy baradaky pikir yesire dilini di§letdi.
— Beyle nyrh gaty gokder bolyar, agabeg!
— Q okder daldir. — Yesir diin y ad en habarsyz oturan-
dyr oydyan Eyem yrat arkayyn gep led i hem em oz tutanyny
b erkitm ek iigin owiindi. — Bizem gul bazarynyn yagdayyny
bilem izson, §ol nyrhy aydyandyrys.
— Beyle dal, agabeg. Sizin diyyan nyrhynyza alty gul alyp
bolyar.
Yalny§ynyn do g ry gykarylyandygyny bilen Eyem yrat hi-
legarlige u rjak boldy.
 — Bizifi diyen nyrhym yz tolenm ese, seninem iliiie gowu.y
m ak m ohletin uzaym asa, perenli... Senifi bahaiiy sen kesefiok,
m en kesyan.
Blokwilin ag abegine gaytarm aly jogaby nagtdy. Yone ol
en te k gaya yok, gopuz yok y erd en dawala§man, §u giinki yag­
dayyny gow ulandyrm ak m aksady bilen, hazirki doran pursat-
dan p eydalanm ak isledi.
— N yrh b arad a yzym dan g eln en d en son geple§iler, aga­
beg. Yone sizden bir islegim bar. H ut §u m ahal bo§atsafiyzam,
menifi tak oziimifi gidip biljek yerim yok. Gagar diyen pikiri
k ellanizden gykaryn-da, m afia birnem e erkinlik berm ...
— Bendi adam a nahili erkinlik gerekka? — Eyemyrat hayy§
bilen yiizlenene dal-de, dilmaglyk edyane seredip gepledi.
— Ifi bolm anda, ayagym y halys yara ed en gandalym y
ayryfi. Ifi bolm anda, tow erek-da§ bilen geple§m age-sbzle§m a-
ge ru g sat berifi. Ifi bolm anda, giiym enjelik i§ buyrufi. Siz mu-
sulm an ahyryn. A hyryeti yatlam ak gerek. Bu yagdayda menifi
oz-oziim den nasaglap, oliip gitm egim em ahm aldyr.
Blokwilifi sofiky sozleri Eyemyrada gaty tasir etdi. Etmezge-
-de dal. Perefili k esellage-de olayse, gul satyp bay bolm akgy
adam yfi g ury galjagy ikugsuz. O len yesir iigin hig kimifi pul
tolem ejegi belli. Gaytam , gapysynda gezip y oren bendisinifi
u g ru n a seredilm ani iigin kesellap olendigi sebapli, oy eyesine
gep gelm egi-de ahm al. G ep g eleni-ha hig welin, g an-hun ta-
lap edilayse... M unufi arkasam -a gaty giiygliimi§ diyyaler.
§onufi iigin bolsa gerek, Eyemyrat gofiur perefilinifi hayy§yny
kanagatlandyrm ak hakda oylanyp, ahyram tassyklayjy ba§ atdy.
★★★

Blokwil dili sififiilla dondi. Ol m iim kin bolan kesel bilen

oliimi tu tary k edinip, oz ag ab eg in d en birnem e erkinlik ga-
zanan giiniinden kan m ahal gegm anka, nasaglady. Perefili iki
goziine-de garasuw iynip ba§landyr oydiip gaklady. Giin geg-
dikge onufi diinyasi daralyp, goreglerinifi ofiiindaki gara perde
gitdikge refikini goyaldyp ba§lady. Ol oziinifi hazirki hor-hom -
sy yagdayyny, b endilikde gegiren gara giinlerini unutm aga
m ejbur boldy, g eljekde m anlayyndan gykjak §u m ahalkysyn-
danam kyn yagdayy hyyalyna getirdi. O nun ahli pikiri, oyy-
-aladasy gozi hakdady. Ol iki goziindenem galanson, W ata-
nyna dolanm agy azatlyk-da hasap etjek daldi. G orlen §unga
giizaplardan sonarn enesinin giiler yiiziini, dost-yarlarynyn
sypatyny, gozel Parizi, tany§ gozleri gorm ejek bolsa, gelin-
-gyzlaryn, teb igatyn gorkiinden lezzet alm ajak bolsa, beyle
azatlyk ona nam a d e rk a r? !
Blokwil azatlyk diyen soziin m anysyna diinya erkin nazar
salmak, diinyaniii yn san iigin d o red en gozelliklerinden doly
lezzet alm ak, ona guw anm ak diyip dii§unyar. Indi ol nam e
etm eli? O n u n gelyan aygydyna gora, orak bilen pil i§letmek-
den, garina yasam akdan, yiip i§mek, at gapmak, diiya, e§ege
gowy edip yiik urm akdan gayry zat bilinm eyan bu garwa ilde
goz b ejerm ek yaly inge i§e yana§yp biljek adam bolm aly dal.
Blokwil oziinin hor-hom sy giiniinden dynm ak iigin alada edip
bilm edigem bolsa, goze gezek g elen d e elinden, dilinden gel-
jek herek etin hem m esini etmeli.
Perenli yesir §u giine genii da§arda oynap y oren gagalaryn
ellerinin, ayaklarynyn herek etin i galarak saygaran bolsa, indi
yagday hasam beterledi. Bu giin ol guyynyn agzyna aylanan,
o nd en tany§ sekinem gala an§yryar. G uyynyn anyrsyndaky
a p e tz a t — Eyem yradyn alty gan at oyi-de, k iid an in su d u ry y aly
bir iiy§m ek bolup goriindi. «Hazir m en §ol oyi gala saygaryan
bolsam, ertir yagty jah an y gorm ekdenem m ahrum bolaryn...»
Yiiregine dri§en howul Blokwili derrew k epbeden gykardy.
Ol Eyem yradyn oyiine tarap yoneldi.
K epbe bilen gara oy aralykdaky yoly nahili gegenini hem
an§yrm adyk Blokwil turk m en ya§ulularynyn edyan hereketini
yadyna saldy — gapynyn agzynda ayak gekip, bir-iki gezek
yasam a ardynjyrady. Igerde hum iirdi peyda boldy. Em m a hig
kim da§ gykmady. Blokwil G oiiura dii§eli bari gegen aylaryn
dow am ynda ilkinji g ezek Eyem yradyn gapysyny agdy.
— Essalawm aleykim, agabeg!
 Gara§ylm adyk y agdaya ha^hran galan Eyem yrat tas kase-
sini elinden gagyrypdy.
— W aleykim essalam , Jorj. — Ol g aty ir gapydan gelyan
adam a tiirkm enlerin ad aty aydayyan gepini aytdy. — Nam e,
diiy§ dag y gordunm i? Pygam berler y o rgudy bolsun. — Birde-
nem ol gapdal d u ld a o tu ran ayalynyn yiiziine garady. — Eygi-
lik bolsa-ha, bu dan bilen gapydan gelm ezdi. A km araly gagyr!
A nnabibi gidenson, Eyem yrat Blokwile dii§ek iistiine
gegm egi m iirahet etdi.
Ayagyny g aty aga basyan yesir b osaga bilen ojak aralyk-
daky iki-iig adim yoly dort-ba§ adim de gegip, kliliin gapda-
lynda gommaldy. O n u n gom m alyp o tu rjak bol§y hem taga§yk-
syzdy. O jaryn mis renke owriilen koziinden goterilyan how ur
pereiilinin one uzan ellerine ho§ yakdy.
Blokwilin onkiilerinden has nayynjar sypatyny synlan Eye­
m yradyn kalbynda nebsagyryjylyk duygusy oyandy. «M una
nam e bolyaka? »
— Me, bir kase gay ig, J o rj!
— Yok, agabeg, igme yok.
O nu n gow niini g o term ek islan oy eyesi:
— K asani eline alsan «igme» bolar-da... Sen indi patdyk-
-p u td u k geplejegem , Jorj — diyip, Eyem yrat ho§am ay yylgyr-
dy. — £ a y tiirkm enin h o rek d en onki hezzetidir, oz-a. Gor-da!
— M an hasta, agabeg.
— О na hassalyk? Tiiweleme, da§yndan seretseii-a, sen
hassa adam a galym edenok.
Blokwil barm agy bilen goziine iim ledi.
— Qa§mi hasta, agabeg, ga§mi...
§ol m ahalam :
— Eyem yrat dade, gagyran ek en in — diyip, salam b eren
A km aral igerik girdi. — N am eh y zm at? — Ol Blokwilin otura-
nynygorenson, nam e hyzm at bilen gagyrylandygyna dii§iindi.
— Salam alik — drjnp, Blokwil g elen e salam berdi.
Yesirin Akmarala salam ber§ine hezil edip giilen Eyemyrat:

11
 .in diymeli dal, Jorj. «Salamaligi» ayal ma§-
ijdld diymeli.
M ana dii§unen Blokwil, yylgyrasy gelm ese-de, ba§ atyp
yylgyran boldy.
— Akm aral, bu bir alad a bilen-a gelipdir welin, «Goziim
agyrya» diyjek bolyam y-nam em i. Dii§iini§sene!
A km aral oziine soragly nazar aylandan, Blokwil agzynyn
yeti§diginden g eplap ba§lady. Ol §eyle bir janygyp-janygyp
gepledi welin, Eyemyrat h u t agzyny agyp galdy.
— Oz-a bu gaty gyny bilen janykdy. N am e diyyar?
— «Goziime garasuw injek bolyar» diyya.
E§idenine m iinkur bolyan yaly, Eyemyrat gen galyp, ba§
yaykady.
— G arasuw inyanini nadip bilyami§? O n a te b ip m i? G ara­
suw inse, m en nadeyin? M en elim den nam e gelya?
Blokwil A km aralyn dilm aglyk ederine-de gara§man,
Eyem yradyn agzyndan gykan sozi gaytalady.
— Tabib! Tabib, agabeg!
Eyem yrat ol soze dilm agsyzam dii§iindi.
— G arasuw inyan bolsa, m en -а tebibinem nepi deger
oydem ok. H anha, Yag§ymyrat burkazynam birki yyllykda
goziine garasuw inende, barm adyk tebibi, yykylm adyk molla-
sy galm adam welin... Ahyr ol-a kysm ata kayyl gelip, ko§e§meli
boldy. G arasuw inyani gyn bolsa, m ununam m anlayyna ya-
zylan §oldur-da. M en elim den nam e gelyar...
A km aral yesirin jogabyny garynda§yna dii§undirdi.
— «Gan aldyrmaly» diyya. «G iindogar tebipleri gan al-
m aga ussat» diyya.
Eyem yrat yene basyny yaykady.
— A lhepus, gep e dii§unm ese-de, m un bilm eyan zady yog-
-ayt! O zi-ha bir sayry m illet welin... G an aldyrm agy nireden
bilip yorsiin diysene!.. Ga§ bejerjek bolup, goz gykaraysak
natjek k a bu? G anyny aljak diyibem ganyna galaysak... Uste-
sine gan —h u n bergilem bolsak. Bular yalaka bir zat bolaysa,
у/у n dan top siiyrabem gelew ersinler. O nson kim jogap oka-
in. 1у bolar? Ya — men, ya-da M am m et kakam...
Eyemyradyn jo g ab y n a Blokwilin gaharynyn gaynandygy
i • (>к ol gep lem an k a hem yiiziinden bildirdi.
— Giindogarda: «Gega —jan, gassabayag gaygy» diyyarler.
— O ny-ha bizinkilerem diyya welin, diyilse, m en na-
<ley in? — Eyem yrat hem yesirin jo gabyny halam andygyny
t luydurdy. — Sen m una ayt, Akmaral. «Sen-а gegi dal, Eyemy-
idI goiiram gassap dal» diy.
Blokwil Eyem yradyn yiiziine garap otury§yna gaharly
(jc'pledi.
— Bu n a jabrynyberdi-le? — diyip, oy eyesi gyssandy.
— «Eger — diyya, — tebip gagyryp, ganym yaldyrm asanyz,
diyya, — m en oz g an dam arym y oziim keserin — diyya.
- O nson m iin tebip getirsenizem , gig bolar — diyya. —Kor
bolup ya§anym dan olenim gowudyr» diyya.
— Ana, gordiinm i? M en yanky aydanym a barya-da! —
diyenson, Eyemyrat esli salym oylanyp oturdy. — Ba§ §ayy ga-
zanjak bolup, bizem oz ba§ymyza oziimiz bela satyn alm adyk
bolsak yag§ydyr, Akmaral.
— §eyle yaly — diyip, yesirin tarapyny galm aga-da gekin-
yan Akm aral yaydandy. — M en -а nam e diyjegim i bilemok,
Eyemyrat dade. Yone gan aldyrany bilen adam olayesi yok-la.
Batyl g alany iigin son bizi giinertlem ezi yaly, aydanyny eday-
meli bolar-da.
A km aralyn teklibi Eyem yrady aygyda getirdi:
— G an aldyryp, onkiisindenem b e te r bolaysa, bizden ya-
m an gorm ezm i? §ona nam e diyerka? Sorap gor.
Blokwil kesgitli jo g ap gaytardy:
— M en sizden yam an gorm ejekdigim e kepil gegip, oniin-
den dilhat yazm aga-da tayyn.
— Beyle bolsa, ba§ga gep — Eyem yrat ba§ atdy. — G ojuk
obasynda Bibijemal tebip bardyr. Gidip, §ony alar gelayerin.
Bendam b en d am e sebap. Belki...
 ★★★

Blokwil

Gy§yn dii§m egi bilen oturym ly yere gogiip gelm ek ala-

dasy yaz gykaryna goylany sebapli, gonurlylaryii hem m esi
e n tek yza dolanm andy. Kop w agt bari adam ysyny, hayw an
ysyny alm ayan agzy yapyk kepbelerin, mal yataklarynyn ga-
pylary kerep b aglap gidipdi. Eyesiz jaylaryn guran agag yaly
jansyz oturm agy ozalam tu k at obany onkiisindenem sus edip
gorkezyardi. § onun liginem Goriura arkasy haltaly tajir gel-
se-de, boyny torbaly g ed ay aylansa-da, ol oglan-u§aklar iigin
d abara owriilyardi. Ayagy yeiiil gagalar gedayyn yzyna dii§iip,
gapy-gapy syrm aga-da yaltanm ayardylar. G eday ya-da tajir
h ataryn bari ba§yndan gireninden, §eyle adam yn gelyandiginin
habary eyyam hatary n beyleki getine yetyardi.
Bu gezegem §eyle boldy. Eyem yrat gonur en te k G ojuk
o basyndan dolanyp gelm anka, perenli yesir iigin tebip getiril-
y an d iginin hab ary tutu§ oba yayrady. §onuii iiginem Eyem yrat
gelm anka, o n u n gapysynyn garam gasy kopeldi.
Gy§yn orkiijidigine garam azdan, irden m aylap ba§lan ho-
wa giinortanlar-a koynekge geziberm eli etdi. Ilin sylayan tebi-
bini kone k ep b ed e gar§ylam agy m akul bilm edik oy eyeleri
da§arda dii§ek yazdylar. Tebip §ol dii§egin iistiinde nasagy
gorm elidi.
Blokwil, §u m ahala genii y adynda beklan tiirkm en soz-
lerinin hem m esini d ep d erin e yazyp, olaryn manysyny, fran-
suz, pars, arap dillerindaki sozler bilen dene§dirip goryardi.
Ol fransuz d ilinde-ha tiirkm en dili bilen gabat gelyan menze§
sozlere du§mayardy. Em m a o n u n g elen aygydyna gora, tiirk­
m en dilinde arap, pars sozlerinin g ab at gelyan pursady gaty
kandi. Blokwil «gar§ak», «ata§gir» diyen tiirkm enlerde ula-
nylyan sozlerin parsgadan gegendigini, yagny olaryn parsga
«ata§ —gir» — ot tutm ak, «gar-§ah» — dort §ah soziinden
yasalandygyny bellapdi. Ug dilde ulanylyan sozlerin kop bol-
magy hem em Blokwilin yatke§ligi, erjelligi, only geplem egi
l)<i(jarmasa-da, tiirkm en dilinde edilyan gurriinin nam e b arada
qidyandigine dii§iinip ba§lam agyna yardam edipdi. §onun
iiginem Eyem yradyn gapysynda oiili-sonly peyda bolan dort-
ba§ adam yn dille§en yaly: «Hany, tebip gelm edim i?» ya-da
« Bu gu n yesire tebip getiryanizm i? » diyen yaly sozlerinin ma-
nysyna dii§iindi. «Tebip en teg -a gelenok» jogaby alan adam -
lar geli§leri yaly hem yzlaryna gaydyardylar.
Em m a gaty dayaw gow resine hem galyn ham ly yiiziine
bap gelm eyan kigijik pa§§yk buru n ly adam welin, tebibin e n ­
tek gelm andiginin habaryny e§itse-de, m ahaly bilen gitm edi.
Ol ktim siik adam yn nazary bilen tow eregi gozden gegirdi.
O nun esasy synlayan yeri hem Blokwilin bolyan kepbesidi.
Blokwil giine§e yazylan kega gegip o tu ran d an son, pa§§yk
burunly adam k ep b an in igine-de assyrynlyk bilen nazar ayla-
dy, ilerligine gidyan gile seretdi, seredyandigini bildirm ezlige
gal§yp, Blokwilin oziini hem gow y synlady.
Perenli edilyan h erek etleri jikm e-jikligi bilen saygaryp
bilm ese-de, yatan-du§en zat agtaryan yaly ilin gapysynda
kiim siiklap yoreniii herek etlerin i halam ady, ony tiiysi bozuk
ki§i bolsa g erek diyip gaklady...
G ojugyn bagy diyilyan obadan at miiniip gelen, garta§anam
bolsa, en tek gorm egey, ayagy sary m esili tebibi ayallar goterip
diyen yaly eyerden dlisiirdiler. Ol ayallar bilen egin kaky§yp
gor§enden son, b u y ru k beriji ah en d e yyly suwly kiindiik hem
arassa elsiipurgig getirilm egini talap etdi. Ol elini uzak wagt-
lap yuw andan son, nasagyn yanyna bardy.
— Amanmy, han, aman-saglykmy? — diyip, Blokwilin dine
ba§ atyp beren salamyny alandan son, tebip derrew i§e giri§di.
Blokwil tebibin ed y an herek etlerin i gorensoii, ozalky gar-
wa ilin tebibinin oiiki derdiii iistiine d e rt go§aym agam ahm al-
dyr diyen how atyrlanm asyndan birnem e da§la§dy. Bibijemal
eje perenlinin gep elinin ne§der sanjyljak yerini haysydyr bir
otun ysy gelip d u ran suw uklyk bilen tam izledi, pakize ak m ata
dolap g etiren guralynyn ujuny hem telim ow ran siipiirdi. Ga-
raz, ol oz gygryndaky atiyaglygy doly berjay etdi. Yesirin gany
alnyp, ne§der sanjylan yeri hem arassa m ata bilen danyldy.
Em m a §ondan son Blokwilin gabaklaryny agyrdyp diyen
yaly gowriip goziini b arlan tebip nasagynam , onun eyele-
rininem keypini goterm edi. O nun aytm agyna gora, gan almak-
lyk goztin yagdayynyn gow ulanm agyna ongakly tasir yetirm eli
daldi.
— Tebipgilik yolum da m en §ular yaly gozagyra iki gezek
sata§dym — diyip, Bibijemal eje gapdalrakda oturan Eyemy­
radyn yiiziine seredip gepledi. — O zaly-ha H udaydandyr w e­
lin, §ol iki adam goziine ed en em im den nep tapdy...
Eyem yrat §ol nasaglara edilen em i bu y erde-de gaytalam a-
gyny teb ip d en yalbaryjy ah en bilen hayy§ etdi. Tebip razy-
la§dy-da, eyesi ayala igi arassa suwly gazany ojaga atarm agy
tab§yrdy. Ol ot yakylyp, gazan atarylyanga, nepisje haly horju-
nyndan gykaran diirli gow riim daki diiwiingejikleri oniindaki
m atanyn iistiinde hatarla§dyryp goydy.
U llakan tom a§a how lugyan yaly bolup gelen yene bir-iki
sany ayal onki duranlaryn iistiine u rn a boldy. O laryn yzynda
bilesigeliji gagalaryn hem iig-dort sanysy bardy.
Kegede gowu§gynsyz h alda aybogda§yny gurap oturan
Blokwil tom a§agarlerin oz da§yna iiy§megini halam asa-da,
yagdaya kayyllyk bilen dym m aly boldy.
Perenlinin pikirini bilen yaly Akmaral:
— N am e, adam gorm edinizm i? Baryii, oz gapynyzda
oynaii! — diyip, gagalara yiizlendi. O nun «Gyzym, san aay d a-
yyn, gelnim , sen dii§iin» edip, gagalaryn iisti bilen ululara-da
y iizlenm eginden ullakan netije gykmady. (^agalar birnem e
yza tesselerem , ulular aydylany e§itm edik boldular. Towerek-
de g aran tg a yaly bolup o tu ran b elen t boriikli ayallar gym ylda-
m alydyram oytm ediler.
Blokwilin gar§ysynda oturan tebibem salam laryny alsa-
-da, gon§y ayallaryn giiyjerilisip otury§laryny halam ayan yaly,
olaryn yiizlerine-de garam an, oz aladasy bilen giim ra boldy.
Tebibin etjek em inin nam edigini bilm ek islap, Blokwilin
igi byjyklap baryardy. Qiinki ol ylymsyz-bilimsiz tebiplerin
nkybyna hig m ahalam ullakan bil baglam andy, olaryn gykygy
yerine salm aga ussatdyklaryny, dow iik-yenjigi seyiklem age
okdediklerini bilyardi. Yone gorer goz yaly nazik agza tebibin
nop edip biljekdigine ol ynanm ayardy. Eyem yrat gonrun «Ga§
bejerjek bolup, goz gykaraym asak yag§y» diy§i yaly, en tek
loweregi birnem e saygaryan goregdenem jyda dii§iilaymegi
■ihmaldy. Yone bu y u rtd a Blokwil iigin §ol teb ip lerd en gayry
yapysalga yokdy.
O jagyn ba§ynda tab§yrylan i§leri berjay ed en Annabi-
bi bilen A km aralam b arik gelip, tebibin indiki buyurjak
yum u§laryna gayymdy.
— Bu bigara yanky gan alny§dan son, nab at suw uny
berseniz-a gow y bolardy — diyip, tebip A nnabiba yiizlendi.
— §u pilleki gahatgylykda n abat barmy, jan yenne?! —
diyip, A nnabibi yansyly yylgyrdy. — N abat tapsak, oziimizem
iym an durjakgal.
Jo g ap tebibe yaram ady. Ol A nnabiba gyya garady.
— Tapsak, oziim izem iymeli welin, hassa jan bilen sag
janyn parhy kandir, gelin bay. Oziimiz nab ad y gahatgylyk
gegenson iysegem bolar.
— Tebip apa nam e etjek bolyar? — diyip, kanagat dam a-
ry halys ingelen Blokwil ahyr A km arala yiizlenm eli boldy. —
Eger gizlin bolm asa, o niinden aydaysa.
Bibijemal tebip gin m aiilayyny galdyryp yylgyrdy hem em
pereiilinin edil oniinde agyp goyan diiw iingejikleriniii iistiin-
d en elini aylady.
— §eydip, seri§dirip goyam sonam , gizlin syr bolarmy,
ko§ek! H udaya §iikiir, sen gozlen e n te k agy-garany saygaryar
ahyryn. Saygararam , en§alla! Gorkm asyn, gyz, dii§iindireweri!
— diyip, tebip son Adimarala yiizlendi-de, owiinyan yaly b o ­
lup gepledi. — Bibijemal tebipde h ap a ya kone zat bolmaz. Bu
ki§mi§em yyljak suwa yuw lup, iistiine ak hasa yapylyp gurady-
lan ki§mi§. CZybyn-girkeyem gonan daldir. O zem G ojuk M er-
gen atam yzyn eken, ile belli iiziim inin ki§mi§i bolmaly. Bular
yaly iiziimi Rum un bazaryndanam , Sam arkandyn diikanlaryn-
danam tapm arsyn. Bulan baryny gaynadyas. Yanar ot bolsa,
 In I,ill,in ili'p t>dy,m luirsedir. Asyl biynjalyk bolm asyn.
i i (|п/ (|c irk bolsa, Bibijemal tebibe-de abray gerekdir. §ey
( у >dii§iindir, keyijegim , ona.
Sonra tebip diiw iingejiklerden g erek zatlaryny saylap, bir
yere jem ledi.O lar m ajum bolyanga, bile gaynadylm alydy.
Tebibin em i tayyn bolyanga-da esli m ahal gegdi. Em m a edil
dille§en yaly, hig kim den ses-seda gykmady. Oz yagdayynyn
aladasy, bilesigelijilik Blokwili g ep lem age m ejbur etdi.
— Sizin beyle em iniz bilen §u m ahala genii m enin derdim
yaly d e rtd e n saplanan barmy, apa?
— A llanyn etjegini on iin d en aydar yaly, m en weli dal, han
ogul! — Diiwiingeklerini rejele§dirip ba§lan tebip perenlinin
yiiziine garam an gepledi. — Yone §u em in Tanry b endesine
nepi d eg m ed ik bolsa, nepi d eg m ejek bolsa, nepi degjegine
oziim ynanm ayan bolsam , m en bu zatlary e§repi yaly apalap,
yanym bilen alyp gelm ezdim .
Tebibin um ytly sozleri g ulagyna yaranam bolsa, Blokwiln
kalbyndaky alada azalmady, gaytam , em edilm eli w agt golayla-
dygyga, how salasy artdy. H azir ol tow eregindaki adam lary
herhal goriip otyr, tebip ayalyn oz i§ine ezber bolup giden
h ereketlerini galarak synlap otyr. Tebibin h u t hazir horjundan
gykaran akja m atasynam saygaryar. G azandaky zatdan hanta-
m a bolup, ak pi§igem ojagyn tow ereginde aylanyp yor. Blok­
wil ony-da goriip otyr. Bu zatlar in sonky gezek goriinyan bolsa
nadip bolar? Zak, ki§mi§den edilen em ertirki dogm aly Giiniin
oiiiini oz garalygy bilen hem i§elik y ap ap n azm y ?
G aynadylan em i Bibijemal tebibin yanyna getirdiler. Bir­
nem e sowanson, tebip ond an gurt yaly edip, iki sany logalajyk
yasady. Sonra ol ayallaryn birini kom ege gagyrdy. K om ege ge-
lenem A km aral boldy.
A km aralyn eli yalanag b oynuna degende, Blokwil onun
barm aklarynyn sandyrayandygyny duydy. O m riinde birinji g e ­
zek erkek adam yn ten in e teni d e g en ya§ zenanyn endam ynda
bolsa giim§iildi doredi. Ol aljyrajak boldy, elini yesirin gyzgyn
boynuna bir eltdi, bir ayyrdy.
 — Seydipjik tutaysana, garagoziim ! — diyip, tebip Akma-
ralyn elinin iistiinden m akam basdy. — Zat gorm edik yaly-la.
Berkrak tu t oziinem!
Zenanyn, o n d a-d a gorm egey m a§galanyn yyljak ayasy
perenlini tolgundyrdy. Ol hig zat duym ayan ki§i bolup, oziini
ele alm aga galy§dy.
Jansyz g aran tg a m enzap, don an yaly bolup oturan beyik
boriikli iki ayal tebibinem , A km aralynam hereketlerini yitilik
bilen synlayardy. O lar A km aral p erenlinin bo^m undan tu tu p
durka, bir-birlerine m ekirlik bilen seredi§diler. Ol seredi§inem
m iinkiirlige owrulip, tiz w agtda obany gybatdan doldurjagy
bellidi.
Tebip yesire iki goziinem g in d en agm agy buyurdy. Ayda-
ny edilenson, onun sesi agras yanlandy:
— Bissimillahi er-rahm an er-rahim ! B endam b endam e se-
bap! Bibijemal elti D urdy H udaynazar gelninin eli dal-de, hez-
reti Lukm an H ekim in eli bolgay! Ya Biribar, oziinden m edet!
Ylahy em bolgay! D ertler dep bolgay!
§ol pursadam Blokwilin her b ab en eg in in iistiine bir logala
baryp yelme§di. Logalalaryn iistiinden arassaja p ag ta goylup,
daily edildi. Renkini derrew gara ow ren ak p ag ta perenlinin
yagty dunyasini garankylyga aylady.
«Bibijemal elti D urdy H udaynazar gelni» soiiky m asla-
hatyn y berdi.
— Gozleri birnem e awar. Awasa-da, danyny ayyrm an.
G ozlerinden §abrap suw dokiiler. D okiilse-de, danyny ayyr­
man. D any ertire genii dursun.
Tebibin turm akgy bolyandygyny aiian Blokwil:
— Apa, m enin size «Taiiry yalkasyndan» ba§ga berm age
zad y m y o k — diydi. — Beyik Alla sizi oz p en asy n d a am an sak -
lasyn!
A km aral dilm aglyk etm anka-de «ара» sbziinden oziine
yiizlenilyandigine dii§iinen tebip m ylayym yylgyrdy.
— M aria sen yanky alky§yiidan zyyat aklyk gerekgal,
ko§ek. Edenim em bolsun!
 ...Tebibin aydy§y yaly boldy. K epbesine eltilenson, Blok­
wilin gabaklary aw u§am aga ba§lady. Esli m ahal gegensonam ,
gbziinde suw uklygyn peyda bolandygy bildirdi. §onda-da ol
gydam aly boldy.
Perenli uzyn gy§ gijesini dik oturyp diyen yaly gegirdi.
Ol w agtyn ir ertirdiginem , gig ag§am dygynam anyk saygar-
mady. O n u n iigin w agtyn ahli p ursatlary garaiiky gija aylandy.
Ol dine gak edyardi. §onun iiginem kepbaniii iginde kim dir
birinin peyda bolanyny duyanda, eyyam Giin dogup, adam lar
ayak iistiindedir oytdi.
— Oyam ydyn, Zorz? — diyen tany§ ses e§idildi.
— U klam ogam -la. Yone gy§aryp yatyrdym . H azir giindiz-
mi, gije, A km aral?
— D an atyp baryar.
— O nda saban hayyr bolsun!
— M en sana n abat suw uny getirdim , Zorz.
Ol habary e§iden perenli gaga yaly tolgundy. «Ozleri iyma-
ge zat tap an o k welin, m unun edip yoren zadyny gor! M en m una
yene m iinkiirem boldum -da...»
— M ana zat gerek dal, A km aral — diyip, Blokwil sypayy-
gylyk etdi. — M en b en dilige-de razy, kyngylyga-da. Goziim
agylsa bolyar. Ahli arzuw ym §ol.
— Goziin agylm agy iiginem nab at suw uny igmeli-da.Te-
bip en e §ey diyip gitdi ahyryn. Me, ig!
O ziine tarap uzadylan §akasani serm elap tap jak bolanda,
p erenlinin barm aklary A km aralyn go§aryna degdi. Ol galta§-
m a goz agyp-yum asy salym yn iginde bolup gegenem bolsa,
yesirin ayazly gy§ gijesinde ii§an barm aklary oda goyunan
yaly boldy.
— U zaga geken b etb agtlykda-da bagtly pu rsatlar bolm a-
ly-da!
Ol sozlerin nabatly suw b arad a ya-da ozi hakda aydyla-
nynyii arasyny only agyp bilm edik A km aral py§yrdady:
— Tizrak ig, m en kasani akideyin, Zorz!
§akase dolabara edilip g etirilen nab at suwy sow ugam bol­
sa, Blokwilin b ed en in e yylylyk bolup ornady.
 ★★★

Bibijemal tebibin bellap g iden w agty yetende, Blokwilin

qoziinin danysyny ayyrdylar. Dafiy ayrylan badyna-ha yesirin
yagdayy owerlikli daldi welin, yuwa§-yuwa§dan alem yagty-
ly|) ugrady. G iinorta golaylanda, p eren linin gozlerinin gor§i
iwisaglamazyndan onkiisi yaly bolm asa-da, az-kem gowula§dy.
Erteki giiniine birnem e um yt doranson, Blokwil oziini ta-
zoden diinya inen h asap etdi. Asyl ol gin jah an y yan ad an d an
qoryandigine b eg en m ek d en yana bendiliginem , kyn giinii-
iiem birbada yad y n d an gykardy. H atd a sulhunyn alm ayany
Iiyem yrady hem ol oziine hossar, yakyn adam hasaplady.
Bir h ep d e tow eregi w agt gegenson, Blokwil ta om ri otyan-
ga G ojuk obasyndan g elen Bibijemal tebibi m innetdarlyk bilen
yatlap yorm eli dereja yetdi, gozi asla nasaglam adyga dondi.
Uly howp gegenson bolsa, yene onki kone hennam — yesirlik
diinyasinin h u p b atly sagatlary ba§landy...
Bir gu n oylanler Eyem yradyn gapysynda iki sany ayal
peyda boldy. O laryn ikisem orta ya§laryndady. Ayallaryn
juda inli bolup goriinyan, gat-g at edilip, m akam danlan yiin
gu§aklaryndan gen tutsan, olar uzak yol sokiip gelen bolmaly-
dylar. Blokwil ol ayallar oziine hyrydar bolup gelendir oydiip,
eger-eger, gakam etm eyardi. Gaytam , ol ur§un apyla-sapyla-
syny sowan adam lar indi dogan-garynda§lara m yhm angylyga
gykyp ba§landyr oytdi. E ntek b ah ary n ekin-dikin aladasy hem
onde bolanson, hazirki elbo§luk m ahaly m yhm angylyk bilen
oba-oba aylanyp yorm eli wagtdy.
Da§ gykan A nnabibi olar bilen gor§enden son, gon§y
oyden A km aral Д е т gagyryldy. A km aral m ydam a-da perenli
bilen geple§ilm eli bolanda, dilm ag hokm iinde idelyardi.
Akm aralyn yzyna dii§en iki ayal kepba tarap yoneldi. Blok­
wil dine §ondan son ayallaryn oziine dahylly bir alada bilen
gelendiklerini gaklady. Yone ba§ga y erden gelen adam lara
oziinin nam a derkar bolup biljekdigini welin, gaklap bilm edi.
U stesine-de, kep b a tarap gaydan ayallaryn yzyndan garap d u ­
ran A nnabibi, nam e iigindir, elini alkym yna yetirip, yaiisyly
yylgyryardy. O n u n be^dmesi hem p erenli iigin dii§niiksizdi.
Ol ya-ha gelen ayallaryn, ya-da Blokwilin iistiinden giilyan
yalydy. K epba yetip gelyan A km aralam galarak yylgyryardy.
G elenler yesire salam berdiler-de, kepbanin da§ i§iginde
oturyberdiler.
Akm aral ayallaryn nam e m aksat bilen gelendiklerini be-
yan etdi. H abary dinlan yesir A nnabibininem , A km aralynam
nam e iigin yylgyrandyklaryna dii§iinip galdy.
Dii§iinenson, onun ozi-de, dine bir yylgyrm ak dal, loh-
-lohlap giilm age-de m ejbur boldy.
Asyl uzak obadan gaydan ayallar Blokwili tersokan m olla
hasaplap, o n d an haray islap g elen ekenler.
Igki jo§guny birnem e ko§e§en Blokwil:
— M enin d oga-jada hig hili dahylym yn yokdugyny siz bu
bigarelere dii§iindirin, A km aral — diydi. — M en beyle zatlar-
dan asla ba§ gykaryan adam dal. U stesine-de, m en doga-jada
hig m ahal ynanm andym am , ynanm ayarynam .
A km aral aydylany dii§iindirende, gelen ayallaryn biri:
— E linden-dilinden gelyan yag§ylyk bilen Tanry bende-
lerine kom ek etm eg in sogap bolyandygyny, ony gaygyrm agyn
giina bolyandygyny sen ona ayt, keyik — diyip, edil Akm aral-
danam oykeli yaly, ^Kiziini kesa sowup gepledi.
Akmaral entek ol aydylany Blokwile yetirip, yetirmanka-de:
— Senem ya§yrjak bolup oturm asana, g y z — diyip, ikinji
ayal-a A km araldan oykeli yalydygyny ya§yrjagam bolmady. —
Biz m un tersokandygyny anyk bilip geldik ahyryn. Bu hakda
H angegen bazarynda-da h er g ezek giirriiii edyami§ler. U grun-
da bolm asa, dabarasy H angegene dolup, agza-dile dii§mezdi
ahyryn.
Blokwil yene yylgyrm aly boldy:
— M en h a td a m usulm anam dal. M en katolik. Siz, in bol­
m anda §ona bir dii§iinin ahyryn, apalar!
Aydylanyn m anysyna doly dii§iinm eselerem «apalaryn»
ikisi iki y erd en narazylyk bildirip, ba§ yaykadylar. O laryn biri-
-ha oziinin ju d a kop bilyandigini hem tekrarlam aga galy§dy.
 — Tersokan dine m usulm anda bolmaya, §ayylarda-da bol-
ya, gyz...
— §ayy hem m usulm an ahyryn, apa! — diyip, Blokwil ol
ayalyn yalny§yny diizetm age synany§dy. — §ayylaram sizden.
Yone olar H ezreti M u h am m etd en o n u n giyewisi H ezreti Ase-
dulla Alyny biraz ileri tutyarlar.
— Ana, g o rd iin m i?! — diyip, beyleki ayal perenlinin kii§-
diiniii giiygliidigini bilenson, yolda§ynyn yiiziine garady. —
H em m e zatdan ba§y gykyan tersokan bolm aly diyip m en sana
aytm anm ydym ?
Ikinji ayal hem oz i§ini one siirm age dyrja§dy.
— Ozi aytm asa-da, biz m un m usulm an daldigini bilyas.
Yone ol bizin bir suw luk yoldan pay-pyyada gelenim izem bil-
sin, ке^дк. §onam ayt. — Birdenem b o k u rd ag y dolan ayal ge-
pini kynlyk bilen dowam etdi. — A nnam yrat jan indi yarym
yyl bari gana ukusyny alanok. Ym yzgandygy oyanya, ymyz-
gandygy oyanya. Tebip bary n a gatnadyk, molla baryna yykyl-
dyk. Peyda bolmady. Perenli m ollan bize rehim i insin, keyik.
§uny onatja dii§iindirip aydaweri, diinyam . A nnam yrat jan
bizin yalnyz perzendim iz.
«Perenli molla» soziini e§iden Blokwil giilm elidi ya-da
yylgyrmalydy. Em m a gar§ysynda ba§bogusy bilen gozya§yny
siipiirip oturan ayalyn nayynjar gornii§i ony yylgyrm akda-
nam, giilm ekdenem saklady.
Gozya§ edenson, birnem e yiiregi dii§ii§en ayal yene Ak-
m arala yiizlendi:
— Ja n keygim^ bizin zarym yz bar, zorum yz yok. Biz hem m e
zady bilyas. G izlejegem bolm an. Bir oglanjyk derya gark b o ­
lup, yarym giinden son suw dan cykarylypdyr. §onam perenli
molla aga oziine getiripdir. O nam e§itdik. Yolda gelyakak,
bir natany§ ayal: «Perenli m olla okap-okap, oz batyl goziinem
agaydy» diydi. «Ot yanm asa, tiisse gykmaz». Sakasy-ha Hu-
daydyr weli, bize-de rehim etsin, bu. §uny aydaweri, diinyam.
Senem elin, dilin d ert gorm esin!.. Bizin bagtym yza m un diline
dii§iinyanem tapylaydy... A ydanym yii gylyny gym yldatm an
dii§iindirewer, keygim!
 Akmaral hayy^y berjay etdi, ba§ary§yndan aydylan soz-
lerin yekejesinem iiylgetm an dii§iindireninden son, jogaba
gara§dy.
— M en nam e etm eli indi? — di^hp, gaytam , Blokwilin ozi
dilm aglyk edyane sowal berdi.
A km aral dymdy. D ym m aklygyn m agadyna yetm ek islan
ayal gyssandy:
— N am e diyya, diinyam ?
A yallaryn um ydyny derrew puja gykarm ak islem edik A k­
m aral oziine ikilik etdi:
— O ylanayyn diyya.
Gozya§ ed en ayalyn yiizi birnem e agyldy.
— Ana, gordiinm i! O ylansyn, keygim, oylansyn. Ertire
genii oylanjak diyse-de, biz da§arda gara§yp oturm aga razy.
Blokwil m yhm anlarynyn oz gow iinlerinin isleyan jo-
gabyny alm asalar, yan berm ejekdiklerine goz yetirenson,
esli oylandy. Ol m usulm an dogam anlarynyn, m ollalarynyn
ozlerine diiyrm egi bilen ynanyan adam lara edip bilyan tasiri
b arad a kop zat e§idipdi. U stesine-de, Parizden G iindogara
gadam basm ak bilen §ol dogam anlaryn ozlerinem goriipdi,
adam laryn olara kore-korliik bilen ynany§laryna-da §ayat bo-
lupdy. H em ze M iirzanin go§unynda-da doga yazyp beryan,
giifleyan sowatly adam lar bardy. O lar Blokwilin h u t goziinin
alnynda duza, ki§mi§e, dikeg n ab ad a dem salypdylar. Dem sal-
nan zatlardan serbazlaryn n ep tap an y kandi. Blokwil bir zada
ydirekden uym aklygyn uly netije beryandigine ynanm aly bo-
lupdy.
Bir g ezek Blokwil surnaygylar toparynyn din iindewgisi
bilen ozara giirle§ip durka, orta ya§laryndaky serbaz ona yiiz
tutdy. Ol oziinin h er sag atd a diyen yaly ayak yoluna gitm eli
bolyandygyny, §onlukda, halys ysgyndan dii§endigini aydyp,
yardam etm egini sorady. Tersokan diyilyan din iindewgisi ilki
bilen-a serbazyn iki goziinin arasyna sag elinin siiyem barm a-
gy bilen esli salym basyp durdy. Sonam onun gozlerine oziinin
ujy hanjarly yaly nazaryny dikip durka, serbaz iigin dii§niiksiz
sozleri samrady. Yzyndanam: «§u giinden §eylak iki giinde bir
gezek, dine dan saz b eren w agty ayak yoluna gidersin» diyip,
buyruk beryan yaly aheride aytdy. M innetdar bolup giden
serbazyn yzyndan garan Blokwil igini gepletdi: «Sana oynatgy
serbaz diyerler!»
— Sizin giiflaninizden ona peyda bolarm yka?
Tersokan oran ynam ly jogap berdi:
— Iki gun gegenson, bar-da, oziin sorap goray. Edil m en
aydy§ym yaly bolar.
Blokwil oz yan y n d an tersokanynam iistiinden giildi.
Bolan w aka p eren lin in yadyndanam gykyp gitm elidi w e­
lin, doran yagday ony yene gegen w akanyn iistiinden eltdi.
A radan sekiz-dokuz giin gegenson, Blokwil yene §ol tersokan
bilen diinya w akalary b arad a giirriinlesjip durka, igi gegyan
serbazyn oz y anlaryna gelyanini gordi-de:
— Jenap, sizin nasagynyz yene barik gelyar welin... —
diyip yylgyrdy. — Igini saklap bilm eyan bolsa gerek!
Tersokan yene ynam ly gepledi.
— Ol bu g ezek ba§ga alada bilen gelyandir.
— Ertirden ag§am a germ egi elindaki serbazyn §ondan
gayry nam e aladasy bolup bilerka?
— Ynha, ony oziin bilersin.
H aydap g elen serbaz tersokanyn oniinde ba§ egdi, salam
berdi.
— Iltim as bolsa...
— Aydyber, rugsatdyr! Igin durdum y?
— Igim du rd y welin...
Blokwil tersokanyn yiiziine g en galyp seretdi. Perenlinin
m iinkiirlik edenini u n u tm ad y k tersokan, tum §ugyny birnem e
yokaryk tutup, gabarylyandygyny andyrdy.
Serbaz habaryny berdi:
— Igim-a aydy§ynyz yaly boldy welin, yene biraz kom ek
edayseniz diym age geldim ...
— Igin d u ran bolsa, indi nam e g erek sana?
Serbaz u tanyan yaly, yere seredip dur§una ellerini owka-
la§dyryp gepledi:
 — Siz m ana d an saz b eren m ahaly ayakyoluna gitm egi
buyurdynyz. Biraz karam rak bolyar. Ukyn §irin p ursady yor-
gan d an gykyp, ayak yoluna g itm ek g aty yakymsyz...
Tersokan serbaza soziini sonlatman, elini yokaryk galdyrdy.
— G un d o g an badyna bellesem bolarm y?
— Tiiyswagty-da! — diyip, serbaz begengli jogap gaytardy.
Tersokan gegen gezekki ed en hereketlerini tazed en gay-
talady-da, serbaza p ata berdi. M ohiim i bitdi hasap ed en ser­
baz m in n etd ar bolup gitdi.
§ol pursat oz gakynyn nadogry bolup gykandygyny boyun
alan Blokwil gadym y hytaylylaryn nasagy em bilen dal-de, soz
bilen bejerendiklerini hakydasyna getirdi... H ut §u m ahal oz
gar§ysynda oturan iki sany ayalyn nayynjar garayy§laryny syn-
lan perenli igi gegyan serbazyn du§en giinuni yatlam aly boldy.
§eyle hem ol tersokanlaryn edyan i§lerinin gayry gykalgasy yok
adam lara gerekdigi, h atd a zerurdygy hakda oylandy. «Ynanyp
gelen bolsalar, belki, m endenem bulara peyda deger? »
Blokwil A km araldan nasag diyilyaniii nage ya§yndadygyny,
nam e bilen me§gul bolyandygyny bilm egini sorady.
Uklap bilm eyan on alty ya§yndaky oz den-du§larynynkydan
esse yarym agyr agramly, iyip-igip, yarym ukuly, yarym oya
y atm akdan gayry pi§esi yok yigdekge bolup gykdy.
Blokwil oziine tarap sine-sine seredende, getirilen aklyga
ser salyandyr oyden ayal elinde saklap oturan diiwiingegini
one uzatdy.
— Bo§ gaytm aly diyip, d u w iingejikgetiraydikbiz-a. M olla
p erenlinin nepi degse... D egerem en§alla!
Tersokan derisine girm eli ed en Blokwil, ozaldanam §eyt-
m age en d ik edip g id en yaly, diiwiingegi tolgunm an agdy.
O n u n iginde h er biri edil tow uk yum urtgasy yaly guradylan
peyw endi erik bar ekeni. Perenli erikden penjesini dolduryp
aldy-da, ysgap gordi, sonam olary bir bolek ak kagyzyn iistiin-
de goyup, sine seredip oturdy.
Perenli m olla diyilyan «tersokanyn» edyan hereketlerinin
birini hem sypdyrm an synlap o tu ran iki ayal dort sany m edet
dileyan baky§ly goze одлииИ!.
 — Siz haysy m iilkden bolm aly?
— Soltanyz rniilkiinden, m olla aga.
Blokwil M erw aln an d an son geken kartasyny yatlady. Sol-
lanyz miilki M erw galasynyn giinorta-giindogaryny alkym lap
oturan oba bolm aly Soltanyzdan S em endige genii hem iig far-
sah tow eregi yol yatyr. Yzyna gay d an d a-d a §onga.
Goz gaky bilen oni-yzy olgan Blokwil m yhm anlaryna tab-
.'jyryk berm age ba§lady:
— Ertir nam azy w agtyndan son pyyadalap bir atlynyn yzy­
na dti§en nasag S em endigin ilersindaki d ep an in da§yndan iig
gezek aylansyn-da, birnem e «hahini» alanson, yene yza gayt-
syn. Ajygsa, nan iysin, suwsasa, suw igsin. ^!ay igmesin. U kusy
l.utsaruklam asyn. S em endikden yza gaydylanda, orta yoldan
gegilenson, Seyitnasyr owliiyasi gabat geler.
— Dogan, m un bilm eyan zady yok-da! — diyip, ayallaryn
biri py§yrdady. — Beyleki aydylany tassyklap ba§ atansonam ,
oz genirgenm esini ozi kanagatlandyrdy. — Ozi tersokan molla
bolsa, ow luyaleri bilm ezm i.
— Seyitnasyr ow luyade dyz epip, G urhanyn «Yhlas» siire-
sini okap gaytsyn. Ozi bilm eyan bolsa, yanyndaky okasyn...
— «Yhlas» siiresi haysy bolyaka?
— «Kulhualla» — diyip, Blokwile d erek A km aral jogap
berdi.
— Yene gaytalayan, gay igmesin, suw igsin. — Ayallaryn
o nu n d e hakyky m olla ow riilen Blokwil diiw iingekdaki erikle-
rin kopiisini yzyna gaytardy. — Ag§am yorgana girm ezinden
ozal §u eriklerden yekejesini m anlayynyn iistiinden tig gezek
aylap, agzyna salsyn. Iyende-de gtiflenen erigin oztini uklat-
jakdygynyn pikirini etsin. Yassygy hem g aty b elen t bolm asyn.
K ellesini yassyga goyanda-da, tersokan m olla barada oylan­
syn. M en ona uklam agy buyuryan.
U klap bilm eyan yigidin enesi bolsa gerek, eyyam kalby
takat tap an ayal erikleri eteg in d e saklap otury§yna:
— Bir doga-da yazyp bersin, gyz! — diyip, A km aralyn yti-
ztine m ylayym nazar bilen seretdi. — S en-а, keygim i§ bitirdin.
'.си bolm adyk bolsan, perenli m olla bizin yiiziim ize-de gara-
. к dal ekeni.
— Perenli hem m e ki§in m ohiim inem bitirenokdy welin
diyip, Akm aral giilm an-y§m an gepledi. — Sizinki onuna
boldy.
— H uday o n u n a edyandir!
Blokwil ba§yny ba§lan m ollalyk i§ini ahyryna yetirm eli
etdi. Ol eline alan bir bolek kagyzynyn yiiziinde esli salym
(|<ilamyny oynadyp oturanson, oz dilinde: «Sua kop akkom pli
Iut le intension de bo n zan» diyen sozleri yazdy.
— M u n y n a m e etm eli?
— O ny ag§am laryna nasagyn yassygynyn a§agynda go-
yun! Oz eli bilen goysun.
Blokwil bu herek etlerin i sada adam laryn iistiinden giil-
m ek iigin dal-de, olaryn gow niini yykm azlyk iigin etdi. §eyle
hem ol «dem salan» eriginden, beren dogasyndan peyda
boljakdygyna ynandy. Sebabi yorite gelen adam lar p erenla
halys yiirekden ynanyp gelipdiler. H as beterem Soltanyzdan
Sem endige pay-pyyada gidip g elen adam diiypli nasag bolay-
masa, derrew agyr uk a gitm elidi.
Iki ayal perenli molla, Akm arala, yiizugra A nnabiba-de
alky§ baryny ayda-ayda yola dii§di.
A yallaryn diline dii§en, taze doran tersokan perenli mol-
lanyn dabarasynyn d ag a§jakdygy bolsa ikugsuzdy.
Blokwil G ebang diyilyan H indi palm asynyn om riinde
yekeje gezek, o n d a-d a dine om riinin ahyrlap, g u rajakyylynda
giilleyandigini yatlady. Ol oziini hem bu yyl tersokanlyk edip,
om riinin in sonky yylyny ya§ap y orendirin oytdi. Ol oz tap an
deiie§dirm esine ozi yylgyrdy.
Ayallar yola dii§enlerinden son kan m ahal gegm anka,
Eyem yradyn guyusyndan suw alm aga gelyan yesir goriindi.
O nun guya gel§i hem dii§niiksizdi. Suwa gelyan adam yn elinde
kiiyze ya-da suw kadi bolmalydy. Yesir welin, uzyn ellerini hal-
lanladyp, bo§ gelyardi. O n u n p erenlinin yanyna peyw agtyna
o turm aga gelip bilm ejekdigi-de dii§niiklidi.
 Yesir kepbanin agzyna gelip, ayak gekdi-de, salam -heligi
hem u n u d an yaly:
— A gabeg! — diyip, sojady. — M en oz gulagym bilen
e§iden habarym y size aytm aga geldim .
Blokwil oziinin tersokan m olla bol§y b arada aydyljakdyr
oytdi.
— Senem m en d en doga alm aga geldinm i?
Yesir aydylana dti§tinm edi ya-da e§itmedi, ol hakda oylan-
man, g etiren habaryny a^Hdy:
— §u gije sizi ogurlajakm y§lar, agabeg!..
H abar yakym syzam bolsa, m anysyny kellesinde aylap ye-
ti§m edik Blokwile tasir etm edi.
— O gurlajakm y§lar?! — diyende, onun sesi hem tiytge-
m edi. — O gurlanar yaly m en na bir tokga altynmy§ymmy?
— Hawa, ogurlajakm y§lar. Sizi bu yerd en ogurlap, ba§ga
yerde satjakmy§lar.
— O ny saria m eni ogurlajak adam aytdym y?
Yesir 5z g etiren g aty m ohiim hasaplayan habaryna kem-
b aha garalyandygyny halam ady. Bolsa-da, ol oz adam gylyk
borjuny bitirm ek isledi.
— M ana ony M erwiii eteg in daki Gokje m ulkiinden m en
agabegim iii oyiine tohum akitm age gelen yesir ilde§im a^Hdy.
— M enem sen yaly bendi ahyryn. Ikimiz kime gerek? Ogur-
lanm asam am , bu g u n d e-erted e azat bolm ajagym gyn. Bendi-
likden bendilige dri§enin iigin na yagdayyn iiytgeyami§m i?
— O na baha berm ek m en i§im dal, agabeg. M enki yone
e§itdirm ek. Bir b ahbit gorm ejek adam bendini ogurlap, bendi-
likde saklajak bolm az ahyryn.
H abar getirende gyssanany iigin salam berm edik yesir, gi-
d en d e bolsa aydan wajyp hasaplan tazeligine ullakan tins hem
berilm ani iigin perenli bilen sagbolla§m an diyen yaly gitdi. Ol
A km aralyn oytinin anyrsyna aylanyp gozden yitenson, Blokwil
oziine g elen yaly boldy. Yesirin g etiren habary, tazeden gtiyje
girdi.
Blokwil tolgunyp ugrady, ozi barad a ile yayran badyhow a
gepler hakynda oylandy. Eyem yrat gonrun oz yesirine kesen
щ I liyny yene telim esse galdyrjakm y§ diyip, diiyn-onnin gu-
l.niyna y eten habarynam diiyp m anysy indi o n u n anyna yet-
ili Bendinin elini-ayagyny baglap, bir obadan ba§ga bir oba
rli.ige-de, dort-ba§ m iin tiim en nyrh kesip biljek adam laryn
yns.ip barada oylanm ajaklary gyndy. Blokwilin kellesinde
\ i U‘ Buhara, Hywa diyen how ply sozler aylanyp ba§lady. In
bolm anda, tiim en gazanm ak m aksady am ala a§masa, ayak
/.laryny bozm ak islan betp allerin b en d in i y an d ak kiidesinin
iistiine ta§lap, a§agyndan ot berm eklerem m iimkin. §eyle wa-
k.ilar hyyalyna gelende, Blokwil §ujagaz giiniine-de §iikiir
eldi. G arny doly doym asa-da, aglykdan olm ek how py yok,
(|iindizlerine ayagy-da, kopleng, gandalsyz.
Blokwil gop berlen yaly bolup y erinden galdy-da, goni
Akm aralyn bolyan gara oyiine tarap yoneldi. Ol gait yorap
baranam bolsa, g ap a yetenson, ayak gekdi-de, M am m edow ez
piilwana oykrindi. A rdynjyram a jo g ap gelm anson, Blokwil ses-
lenm eli boldy.
— Akmaral! M an b a n d a Zorz. Hahe§ m ikonam , biyand b i­
run, baroye §oma habari daram.*
Ensi takyrdady-da, gara gapy bilen garam tyl kilim aralyk-
dan A km aralyn ak yrizi goriindi.
— Qe habar? Gu§ m ikonam . Beguid!**
Blokwil habaryny b erende, birb ad a ank-tank bolan A km a­
ral aydylan how p edil hazir am ala a§yan yaly yakasyny tutdy.
— O ny sana kim aytdy?
— Tany§ yesir yorite gelip, aydyp gitdi.
— Beyle bolsa, Eyem yrat dadem e duydurm aly eken-da!
— Siz bolm asanyz, only dii§iindirip bilm ezm ikam oydiip
barik gaydyberdim . M eni bagy§lan!
...Yesiri yzyna tirkap, A km aralyn gapyda peyda bolm agy
edil §ol m ahal b o sag ad an da§aryk atlan Eyem yrady or-gokden
getirdi. Ol ikisinin bile gelm egini halam adyk oy eyesinin sesi
tu tu k sy gykdy:
— Kelte tirkelen yaly bolup dur§unyz nam e?
*M en bendi Zorz. Da§ gykmagynyzy hayy§ edyan, size habarym bar.
*' Nam e habar? Dinleyan. Aydyberiii!
 — §u gije perenlini ogurlajakmy§lar, Eyem yrat dade.
§ony aydaly diyip geldik.
H abar g enem bolsa, Eyem yrat genirgenm edige m enzedi.
— O ny sana kim aytdy?
A km aral Blokwile tarap seretdi.
D ogrusyny aytsa, habar getiren serbazyn giiniinin kynla§-
m agynyn ahm aldygy b arad a oylanan perenli hakykatdan gag-
galaklady.
— K im den e§idileni wajyp dal, habar wajyp, agabeg.
— O nyn-a dogry, perenli... Be-e, §eyle gep onem m en gu-
lagym a yetyadi welin, ahyr gyn boljag-ow! — diyip, Eyemyrat
edil hazir gijem eyan yensegukuryny ga§ady. — Bo§ giirriindir
oydiipdim m en-a...
H abary dinlan Eyem yrat bellibir jogap hem ga^harman,
oyiine siimiildi, derrew em yzyna gykdy. O nun elinde sapanga
bardy.
Go§a nilli peren sapangasyna Blokwil hyrydar nazar aylady.
Eyem yrat yaragy yesire uzatdy.
— Me, sapangany bir yanynda sakla!
Blokwil oz sapangasyny how es bilen alsa-da:
— Esgerin oksuz sapangasyndan gopanyn tayagy gowu-
dyr, agabeg! — diydi.
— G aty beyle-de daldir! — Eyemyrat yylgyrdy. — O gry
halkynyn gorkyan zady yarag bilen gbzdur.Yogsam, gbziinem
oky yok ahyryn. (^opan tayagyndan hayw an gorkyandyr. Hu-
daya §ukur, indi iki gbziinem onkiisi yaly gorgiir. G eleniii kim-
digini saygararsyn. Sapanga oksuzam bolsa, yanynda dursun.
Tiirkm ende «Ogry syrty gow§ak» diyen gep bar. Batyr adam am
sowe§e giren d e bliim den gorkm az welin, ogurlyga gitse, gorer
gozden gorkar. G orkaga ahli zat go§a gornermi§. Sen oksuz
sapanganam ona okly bolup gorner.
— O grular gelse, m en olara nam e diym eli? O ksuz sap an ­
ga bilen nadip goranayyn?
— Sapangany gene-de «Ataryn!» diyip gygyryber. Ogry-
nyn yene bir gorkyan zady galm agaldyr...
 Eli oksuz sapangaly Blokwil ta k epbesine yetyanga «Ata-
i у n !» diyen sozi iginden gaytalap gitdi...
★★★

G uya gagan oglanjykdan serpay dii§en silkm e telpegi

giimre geyip, kone y o rg an a dolanyp o turan perenli pikir
iilynyn toynaklarynyn diikiirdisinden yana, gije bir gaka ba-
ranam bolsa, uklap bilm edi. O nun §eyle yagdayda ertire genii
hem girim etm ejegi gyndy.
Da§ary imisalalykdy. Tiirkm enlere en dik bolan ag§amky
gay-gorekden son bir-biregin oyiine yygnany§anlar gaydy§sa,
yatar w agty boldy diyildigidi. Perenlinin gakyna gora, ogry-
-jumriiler, betpygyl adam lar dine §ondan son m aksatlaryny
am ala a§yrm ak bilen bolm alydylar. Yatar w agty hem bireyyam
gegip gidenson, Blokwilin aladasy hasam artdy.
Perenli yesir Eyemyrat agabeginin oz bendisini m ugt elin-
den gidirm ek islem eyandigini bilyar, yone ba§ga bir zada welin
dii§iinmeyar. E ger-de Eyem yrat go n u r «Bendisini ogurladyp-
dyr» diyen yam an ad a galm ak islem eyan bolsa, eger-de Eye­
m yrat go n u r oz b endisini satyp gazanjak p u lu n d an dynm ak
islem eyan bolsa, nam e iigin yesiri agzy agyk kone kepbede
galdyryarka? N am e iigin ol yam an niyetli adam laryn goziine
gop atm ak m aksady bilen, nenen-nigik bolyanga, in barkisi,
gijesine beri ony oz oyiine yatm aga gagyraym ayarka? Ya-da
ol §eydayse, 5z jan y hem howp asty n d a galar oydyarm ika?
Belkem, ol yesir ogurlansa ogurlansyn, oz janym am an galsa
bolyar diyyarm ika?
Birdenem gijelikde kepba tarap siiy§iip gelyan gara zat
goriindi. N am edigi agyk andyrylm ayany sebapli, gelyan gara
hasam gorkung zada m enzedi. O n u n yap-yanyja oz kellesinde
agabeg in in bol§y barad ak y doran sow allarynyn jogabydyr
oydiip gak etm anson, yesir yetip gelyan how py gar§ylam aga
hazirlendi, oksuz sapangasyna yapy§dy. Emma:
— Sen en tek uklanokm y-how , p erenli m olla? — diyip,
kepbed ak i gym yldyny duy an Eyem yradyn sesi geldi. O nun
ap et bir gara zat bolup siiy§iip gelm eginin sebabi bolsa, eg-
ninde kega dolangy yorgan-yassykdy.
Igi yorganly kege gapdalyna giiplap du§enson, Eyemy­
radyn m aksadyny bilen Blokwil:
— Siz geldi, agabeg? — diydi, hem em oz hereketiniii
alagarankyda goriinm ejegini bilse-de yylgyrdy.
— Hawa, biz geldi! — diyip, yesirin galgyrt gepley§ine
oykiinen Eyem yrat kepb an in bir bow riinde dii§egini yazm aga
durdy.
A gabeginin bu hereketini, bir tarapdan, oziine horm at diyip
kabul ed en perenli ona yakym ly soz aytm ak isledi.Em m a ony-
-da oz gow niiniii isley§i yaly derejede aydyp bilm anson, dine:
— Yag§y, agabeg, yag§y! — diym ek bilen gaklendi.
— Elbetde, yag§y. H udaya §iikiir, yag§y! — Yiiz-gozi-de
goriinm eyan Eyem yradyn giinleg sesi alagarankylygy bowsiip,
p eren la yetdi. — Y ekeden iki gow y bolar-da. «Yekelik H u d a­
ya yag§y» diyip, yone yere aydan daldirler. — K epbede jogap
sozi e§idilm anson, yene Eyem yradyn ozi geplem eli boldy. —
Senem -a biz diyip gorgi goryansin welin, perenli molla, bizem
sen diyip, az let iyemzok. H erna niyetim iz gepbesine gowriilip,
okan nam azym yz iirkiizen gurbagam yza degm an durm asa
yag§ydyr.
— Yag§y! — diyip, Blokwil ag abeginin aydan sozlerinden
ozi iigin dii§niiklisini gaytalady.
Blokwil Eyem yradyn yorganyny yazandygyny, yassyga
gy§arandygyny gorm ese-de, hykgyldysyndan hem «Ya bissi-
milla!» diyen soziinden andy. «Bissimilla» onun Eyranda-da,
tiirkm en toprag y n d a-d a halim i-§indi e§iden soziidi.
— S enyatdynm y? — diyip, dulda§yndan ses-iiyn bolm an-
son, Eyem yrat garankylyga sowal gonderdi.
— M an yatm a yok. — G iilktinjiragem bolsa, garankylyk
Eyem yrada m anysy dii§niikli jogap getirdi.
— O nda m e n -a y a td y bar edayjek, perenli m olla — diyse-
-de, ow reni§m edik yerinde Eyem yradynam m ahaly bilen uku-
sy tutm ady.
 Blokwilin ag ab eg in in aydy§y yaly, herhal y ekeden iki
yag§y boldy. Diline only dii§tinm esenem , yanyn howiirlilik
gowy bolyar ekeni. U stesine, hem oy eyesinin, hem gul eyesi-
nin ogrularyn gar§ysyna gykm aga tayyndygy, oz rahat oyiin-
den yaban yatyp, sow uk gijani kone k epbede gegirm age dow-
talaplygynyn sebaplerinin biri oz bahbidini aram agam bolsa,
perenli iigin yakymlydy. Gon§usy geplem ese, geplem esin,
diline dii§iinmese, dii§iinmesin, barybir, Blokwil indi yalnyz
daldi.
Birdenem :
— Ahwallar yag§ymydyr, perenli m olla? — diyen sesiim -
siim ligi bozdy.
Eyem yradyn uklam andygyna b eg en en perenli derrew:
— Ahwal naz — diydi.
— «Naz» diyeni yag§y diydigi bolara gemeli. Hawa-da,
ayalynam nazi y a g iy bolya-da... §eydip, dan atyanga samragyp
yatsa-ga, Giin dogansoii, sen tiirkm enge jiirlaberm eginem
ahm aldyr.
A dam bilen dal-de, garanky kepbe bilen geple§ilyan yaly
bolup dursa-da, ukusy tutm ayan p erenli iigin garankylykdan
tany§ ses gelip dursa yag§ydy.
— Sen, Jorj, oylendinm i?
Blokwil iig soziin ikisine dii§iindi, esasy iigiinjisine dii-
§iinmedi. § onun iiginem tutu§ sowal dii§niiksiz bolup galdy.
— O ylenipm idin diyyan m en sana.
— Dii§iindi yok, agabeg.
— N am e diysem kam ? Keywany barmy, keywany?
Blokwil pars dilindaki «kedbanu» diyen soze golay aydy-
lan g ep in m anysyny aldy.
— K edbanu nist... K edbanu yok.
— Enen barm y?
— E new ar.
— A tan barm y?
Blokwil dymdy.
— Peder barmy, peder? — diyen Eyem yrat ona kom ege
yeti§di.
 — P ed arn ist.
— «Nisin» nlimayl ?
— Yok.Yok diyip, Blokwil derrew yalny§yny diizetdi.
— §eytsone, walla. Yogsam, «nis» diydin, «pes» diydin,
tapdyn bii dii§niiksiz gepi. Yone sen «war» di^hne, «bar» diy,
ba-ar-r!
— Ba-ar-r.
«M ollagylygynyn» rowag alyanyna b eg en en Eyemyrat
«§agirdi» gorm eyanem bolsa yylgyrdy.
— O z-a boluberjek yaly... Jorj, sen dinin nam e? M usul-
m an-a dal sen.
— M an din m usulm an yok.
— M usulm an daldigini oziim aytdym -a.
— M an katolik.
— O nyna-ha du§iinm edim . Ay, olam bir din yaly zatdyr-
da. Yeri, bolyamy§-da.
— M an az Pariz, agabeg.
— «Man» diydigin-a « теп » bolya. Galanyna dii§unmedim.
Sen m usulm an bolm ak islaiiokmy, Jorj?
— Yok.
— Y okdiym e. Biz seni siinnetlali. Bir awunarsyn-da, m usul­
m an bolayarsyn. Bizinem Tanrynyn oniinde sogap i§ etdigi-
miz bolar. Bir kapyry m usulm an etm ek haja gidip gelen yaly
bolarmy§.
— Yok, agabeg, m an m usulm an yok — diyip, esasy «sun-
net» soziine dii§unen Blokwil beyleki aydyljak bolunyan zat-
lary-da anlanson, gar§ylyk gorkezdi. — M an m usulm an deyl.
— O ny eyyam aytdyn sen. Ay, garda§, ikim izinem geple§-
je k bol§um yzam halki bir garanky tam a el bulan yaly bolyar.
Gowusy, yatayaly-la!
§ o n u n bilenem iki tarap iiginem yenil dii§m edik sowal-
-jogap geple§igi tam am boldy. Em m a gije welin, tam am bolar-
dan en tek da§dy. §onuii iigin bolsa gerek, gara§ylm adyk yer-
d en garanky k ep b ed e hinlenm e yanlandy:
M aru-§ahu-Jahan-ow , asly mekanym -ey.
Ja n alyp, jan berdim -ow senin iistiiiide.
 H angegende gurlan-ey, bazar-diikanym -ey,
Qoh sow dalar gurdum -ow senin iistiinde-le-ey...
Eyem yradyn y o g n asd an yakym ly sesi perenlinin ho§una
geldi. Ol ag ab eg in in gow niinden tu rm ak isledi.
— M aru-§ahu-Jahan, brawo!
— Bu zannar bir zadyn u g ru n y malim etseii-a anyar-ow!
— diyip, Eyem yrat oziine habar berdi. — «M aru-§ahu-Jahan»
diy§ini gor kapyryn! Yeri, sen M erwi n ired en bilip yorsiin
diysene!
Ara yene dymy§lyk dii§di. Blokwil gepini onat dii§undirip
bilm eyani sebapli, dilini di§lemeli bolyardy. §ona gora-de gep-
lem egi dowam etm egi Eyemyrat oz iistiine almalydy.
— Sen nage ya§adyn, Jorj ? — Blokwilin sowala dii§iinm an
dym andygyny bilyan Eyem yrat gykalga agtardy. — Ynha, m en
kyrkya§adym , kyrk! Sen nage ya§adyn? — Yek, du, pang, haf,
ha§... — Eyem yrat parsgalan boldy.
Perenli dti§iindi, dii§iinse-de, oziinin yigimi sekiz ya§ynda-
dygyny tiirkm enge aytm agyn ebeteyini tap m an parsgalam aly
boldy:
— Bisto ha§t.
— О diydigin nage bolyar?
— M an..m an on sekiz...
— O n sekiz diyyanm i? — G arankylygyn iistiini giilki bas-
dy. — O nyn-a bir hilirak boldy, halypa...
Igeri alagaranky bolsa-da, edil gapdalyna siiy§en p ere n ­
linin barm aklarynyn nagani gorkezyandigini Eyem yrat say-
gardy.
— §ey d iy sen e! Yigrimi sekiz diysen, ynansam ynanayaryn.
Yanky on sekizin welin...
§ ondan son gep-giirriin gutardy. G ije-de bir gaka bardy.
Eyem yradyn uklam ag y bilen kepb an in igi hem garanky gije
yaly iim siim lige aylandy. Em m a iim siim lik uzak dowam et-
m edi. Eyem yrat §eyle bir hor gekm age ba§lady welin, Blokwil
h orru ld a k ep b an in kone siitiini titreyandir oytdi. Esli salym
k an ag at edip o tu ran perenli ahyrsony «Agabeg! Agabeg!»
diyip gygyrm aga m ejbur boldy, yone sesi agabeginin horrul-
dysyndan telim esse ejiz geldi. K epbani sarsdyryan oz hor-
ruldysyny e§itm eyan adam gygyrylany bilen oyanarly daldi.
Iki dyzynyn arasynda kellesini goyan Blokwile ayylgang hor-
ruldyny dinlap oturm akdan ba§ga yol galm ady. «§u horruldy
gykyp durka m eni ogurlajak adam lar kepban igine dal, oba
girm age-de yaydansalar g erek !»
Ja h an yagtylan b ad y n a oyanan Eyem yrat dikeldi-de:
— Bay, nesip e d e n d en yatypdyrys-ow! — diydi. — Senem
yanyn howiirli bolanson, rah at uklansyn, Jorj ?
— Rahat! Rahat! — diyip, henizem dik oturan Blokwil
yansylady. — S abahayyr, agabeg!
— Hayyr, Jorj, hayyr! — Eyem yrat yorgan-yassygyny к е ­
да dolam aga durdy. — Indi-ha hig kim gelm ez-le...
Blokwil o n u n dii§eklerini alyp, k ep b ed en tizrak gykmagy-
ny isledi. Ol oz ag abeginin horruldysy bolm asa, ogry dal,
top suyrap gelseler-de, ta yakasyndan tutulyp siiyrelyanga, ya-
typ ukusyny almakgydy. Yone ol §ol giin oylan Gow§ut hanyn
huzuryna-da barmalydy.
★★★

A nna giiniidi. H ataryn giinbatarynda bir oyde oten-

-gegenlere sadaka berilyardi.
G iinorta golay Blokwil ayak yoluna gidip gelende-de,
tow erekde adam -gara goriinm edi. Uly-kigi' sadaka berilyan
yere g id en bolmalydy. Beyle gum -gukluk gagm aga me^Hl-
li b en d i iigin tiiys bir am atly pursatdy. Em ma oziinin ba§ga
adam lar tarap y n d an ele salynjak bolunyandygynyn pikiri
Blokwili, hazirlikge, gagm ak hyyalyndan da§la§dyrypdy.
O nsonam ayagyn astynda at yokka, sen giindizin guni gagyp
nira g itje k ? !
Perenlinin kepbesine girenem §oldy welin, A km aralyn
oyiinin g ap d aly n d an iki sany atly peyda boldy. O laryn biri
Bibijemal tebip g elen giini §u tow ereklerde kow-sow edip gi-
den pa§§yk b u runly adam dy. O ny g o ren b adyna Blokwilin kal-
bynda bir yakym syz duygy oyandy.
Atlylar b et pygyl bilen g elen adam a m enzem an, sar-
pasy b elen t tutulm aly m yhm ana galym edyardiler. O laryn
at iistiinde otury§lary-da oran arkayyndy, gowriim leri gindi.
G elenler atd an dii§enlerinde-de g aty awm ezlik bilen here-
ket etdiler. O laryn birinin elindaki yiipe gozi ilen Blokwilin
yiiregine galagoplyk arala§dy.
Iki sany pyyadanyn kepba tarap yorem ekleri yesire
nahili h erek et edip bilyan bolsa ediberm elidigini dii§iindirdi.
O lar kepba girage-de, el-ayagyny baglap, agzyna letde
dykansonlar, p erenlinin edibiljek zady yokdy, elden-dilden
nam e gelyan bolsa, giirpbasda dii§m anka etm elidi.
Yetip gelyanlerin biri beylekisine:
— K epbeden gykarm an danaly! — diydi.
Blokwilin ahtibar duygusy olaryn m aksadynyn m anysyna
dii§iinm age kom ege yeti§di. Aydylan sozler perenlini haydap
k ep b ed en gykm aga iterdi. Ol da§ gykansonam lal-jim bolup
duruberm edi:
— Yardam! Yardam! — diyip, sesinde bary bilen gygyrdy.
O grular yesirin «Yardamyndan» gypyng etm ediler, adim -
lerini hayallatm adylar. Em m a p erenlinin sonky hereketi w e­
lin, olaryn ayaklaryny du§aklady. O zlerine tarap genelen go§a
nilli sapanga ogrularyn don an ayaklaryny sandyratdy.
— Bu nahili boldy? — diyip, olaryn biri zordan gepledi.
— M en -а h-hayran — diyip, pa§§yk burunly adam sakaw-
lady. — O n elinde sapanga bar ahyryn! O zem go§anil.
— Ataryn! Ataryn! — diyen haybatly ses ogrulary eyyam
atylan yaly etdi. O lar yesire tarap topulm aga-da, yza gagm a-
ga-da gorkdular. G agylaysa yzlaryndan yetm egi ahm al grille
nilden gykm anka, oz giiyjiini gorkezdi.
— Ataryn! — Perenlinin her gezek gaytalayan ol sozi
ogrulara soz dal-de, atylan ok bolup tasir etdi.
G ara oyiin gapysyndaky ensi galgady-da, da§ i§ikde M am-
m edow ez palw an peyda boldy.
— Saklan, perenli molla! Atmaweri!
 «Almaweri!» soziini e§iden ogrularyn biri indi atylma-
jag y n a y n an an yaly, atyna tarap okje goterdi. Blokwil onun
ugyan yaly bolup ylgay§yna, agram syz yaly bolup eyer ga§yna
gonu§yna hayran galdy.
Yesirin gulag y gaytarylgy sapangasyndan goziini ayryp
bilm an seredip d u ran pa§§yk b u ru nly adam yn gagm aga-da
gayraty gatmady.
O nun oniine gelip d u ran M am m edow ez palw an elindaki
misli tiipeninin gun d ag y n y yere diredi.
— Yeri, gogak, bu ne ahw alat boldy?
Pa§§yk burunlynyn sesi sandyrady.
— Essalawm aleykim, agam !
— Salam a jogap gaytarm asam -a, H udaydan da§ dii§diigim
bolyar. W aleykim essalam . Yone m en sen yalynyn «agasy» dal-
dirin. «Agam» diyen gepini yzyna gaydyp al.
§u m ahal nam e buyrulsa-da, gar§ylyk gorkezm age gayra­
ty yok ogry:
— Yzyna alyan, ya§uly! — diydi.
M am m edow ez palw an yylgyrm an zordan saklandy.
— M unyn ayry gep.
Pereii sapangasynyn gezelip d u ran nilinin a§ak dii§enini,
misli tiipeiiin g u n dagynyn yere direlenini goriip, az-kem ynja-
lan ogry oziini birnem e diirsedi.
— Agam, bir pohum yzy-ha iyendiris welin...
— §u boyuna, §u syratyna in yaram az i§e ba§ urubam , ma-
n a «agam» diym age hakyn yokdur. M en beyle pes adam lara
aga bolyanlardan daldirin. §uny b erk belle.
O gry agyr gow resine geli§m eyan kigilik edip, eginlerini
gysdy.
— H atam y ot, ya§uly! G aydyp m en sizin gapynyzdan gel-
sem, atam yn doli bolm adygym .
— Yaman niyet bilen gelibem goray sen.
— Ay, oyun etdik-le, ya§uly — diyende, pa§§yk burunlynyn
sapalagy gaty giilkiing bolup e§idildi.
— G arry pelen oka gelm ez. О g epinem diiypden galat.
 — G aty gynym, ya§uly, oyun etdik.
Yalan jogabyn ikinji gezegem g aytalanm agy ya§ulynyn
gaharyny getirdi.
— O yun ed en bolsan, senem m en bir oynum y goriip gal!
— Goja, bir zat gozleyan yaly, toweregine ser saldy. Ahyr onun na-
zary ojagyn gapdalynda iiy§iip duran kiiliin iistiinde ba§§ak yatan
hum gaynekde eglendi. Diiyn-onnin gulpy, jiiriindigi dowliip,
genklenmage-de yaramajak gaynek da§aryk ta§lanayypdy.
M am m edow ez palw an pa§§yk b u ru n la b u y ru k berdi.
— Hoi, kiiliin iistiinde y atan gaynegi al-da, gel bu yana!
Pes i§de tu tu lan m iiynli adam kiile zyiilan dow iik gaynegi
alyp gelm egi oziine kigilik bilse-de, aydylany berjay etm eli
boldy.
G oja eli kiile b u lan an dow iik gaynekli ogryny kepbanin
g ap d aly n d a duruzdy-da, kone gaynegi taze telpegiii iistiinde
goym agy buyurdy. N ahili harasadyn gopjagyny bilm age gys-
sanyan ogry aydylany derrew etdi. Taze telpegiii iistiinde
ba§§aklygyna goylan agzy gapaksyz gaynek o n u n depesine
§apla§dy otagitdi.
— Sen yalyda barik bakyp d u rm aga-da m ertlik bolmaz.
A nryna aylanyp duray.
A nyrsyna aylanyp dursa-da, ogrynyn gorky dam ary h a ­
sam b eter tarsyldam aga ba§lady. Sebabi ol oziine gowni
yetyan m ergenleriii telp eg in iistiinde goyup alma, yum urtga
tiipenleyandiklerini bilyardi. O lar gyn m ergenlerdi. Bu bolsa
eli-ayagy m ergenlerinki yaly m akam dal, belkem , sandyrap
d u ran goja ki§i. Tiipenin nili dyrnagyn ujy y aly aralyga gy§arsa-
da, ok gaynegin a§ak yanyndaky yensegukurdan giraymeli.
Pa§§yk burunlynyn tutu§ gow resini sandyradyan §ol howpdy.
— Beyle oyny goyaly-la, ya§uly.
— M uny goymaly. Sen oyun ed en bolsan, bizinem oynu-
myzy gor. «Garry oynasa gay turar.»
M am m edow ez palwan, yer olgeyan yaly yza gin-gin yedi
adim atledi-de, barsine aylanyp, tiipenin gundagyny gursagy-
na diredi.
 G ojanyn nahili oyun gorkezjek bolyandygyna dii§iinen
lllokwili how sala gur§ap aldy. Ol bir elini yokaryk goterdi-de:
— Fo pa tire! — diyip, gyssanjyna 5z dilinde gygyrdy. —
A tm ayok, agabeg!
— A tm a bardyr, ko§ek! — diyip, tiipenini genap du-
ran goja p arah at gepledi. — Kimin gapysyndan gelenini ya-
dyndan gykarm az yaly edeli-da. H em em gaydyp pes i§e ba§
go§m azlygyna sap ak bolar.
— O k yensegukurym dan girayse natjek? — diyen howsa-
laly sowala:
— A lm ytyny aldygyn bolar-da — diyen parah at jogap
berildi.
G ojanyn gow niibir jogabyny e§idenson, bir gezek oliip
direlen ogry yzyna aylanyp, ya§ulynyn oiiiinde dyza gok-
m age m eyillendi. §ol m ahalam mis tiip en giim piildap atyldy.
Q ajbiek kiil-u§ak boldy. Jag bolekleri pa§§yk burunlynyn
eginlerinin iisti bilen dokiilip, tow erege pytrady. Zenzela gu-
laklary §anlap, garayagyz yiizi galym tyk jow en reiikine ayla-
nan ogry gaynek dal-de, oz kellesi pytrandyr o^Hdi, goz agyp-
-yum asy salym da m anlayyndan gogup gykan gyzgyn deri yeni
bilen siipiirdi.
Blokwil gaga yaly bolup elini garpdy hem:
— Brawo, agabeg, brawo! — diyip gygyrdy.
T upeninin g u n d ag y n y yene yere diran goja:
— Indi sen, gog yigit, m en sowalyma jo gap ber.
— M -m en h-hazir! — diyip, ogry sakawlady. — M en sana
m innetdar. Sen m eni oliim den halas etdiri, ya§uly.
— E ntek adyn yadyndam y?
— Rahymguly, ya§uly.
— A dyny dagy u n u tm ad y k bolsan, sen zor — diyip, goja
yylgyrdy. — K im lerden bolarsyn?
— H alsahet gassaplardan.
— M undan gelip gykdyn-ow! — diyip, ya§uly ba§yny yay-
kady. — H alsahet gassabyn adyna §eydip ysnat getiryan bolsan...
 — Sen ony tanayanm y, ya§uly? — diyip, ogry gyssanyan
yaly bolup sorady.
— «§enbe bazarynda yat adam yok!» H alsahet gassaby
gowy tanayan. Sen §olardan bolsan, bu yerden sag-am an git.
Yogsam, m en seni kone k ep b ed e bir aylap danyp goymakgy-
dym. Oziinem, bar-da, iyen pohuiiy H alsahet gassaba gizleman
ayt. «M am m edow ez palw an sen adyna bukulanym iigin am an
goyberdi» diy. Yene bir zady bil: azapsyz ekleng bolyan daldir.
O ziini oliim in gyrasyndan gaydan hasaplan pa§§yk bu-
runly adam gara b^Kin g ap d aly n d a eyesine gara§yp d uran aty-
na tarap yoneldi. Ol eg n in d e galan m ayda jagleri kaky§dyryp
baryarka-da gojanyn agras sesi yzyndan yetdi:
— Atyn golayyna barm a, h an ogul. O ny biz oz atyatagy-
m yzda baglayarys...
— At m afia gerek ahyryn, ya§uly.
— At sana gerek bolsa, ony H alsahet gassabyn ozi gelip
alyp gitsin. G assaba «G onurly M am m edow ez palw an dogay
salam iberdi» diy oziinem.
Pa§§yk b u runly adam ba§ atdy-da, yola tarap pyyadalap
ugrady.
★★★

Blokwil

Kynam bolsa, gun gegyardi, agyr hem bolsa, ay aylanyardy.

Yone gegyan giinlerin, aylanyan aylaryn iistiinde w agtdan
ba§ga yiik yokdy-da, agram Blokwilin gerdenindedi.
Bir yanyny bendilik, bir yanyny yeter-yetm ezlik gur§ap
alan p eren lin in ejir gekm ekden yan a onki gow resinin yary
hem galm ady. O ny diri gezdirip yorenem §u giinki garaiiky
ykbalynyn ertir yagtylanm agyna bolan umytdy, yeneki dogjak
giinlerin biri onun gara taleyini yagtylandyrayjak yalydy. Emma
| .ниura g e le lib ari G un eyyam yiizlerge gezekya§yp, yiizlerge
i|c/.ok yalbyrap doganam bolsa, o n u n perenlini bagtly etm ek
if m dog an gezegi bolmady. N etijede, gunlerden, aylardan
n.uimyt g alan yesir indi pasyllara bil baglam aly boldy. Emma
y.iz paslynynam ilkinji gunleri ona ho§ habara d erek §um h a ­
lt, ir getirdi.
Oziini aw§arly Yusup hanyn wekili A bdal beg diyip atlan-
. lyryp, M a§atdan M erw e h ab ar yollan adam yn tekrarlam agyna
(|ora, H orasanyn yesir dii§se satyn alm aga soz b eren ketdeleri
ansuz go§unynyn kapraly Zorz Anri G ulibef de Blokwil bilen
sertnam a bagla§anam bolsa,ony oz giiyjiini yitiren diyip yglan
edyandigini aydypdyr. Ol habar p erenlinin ynam ed en yag-
lydan gin diinyasini garaiikylyga owriip, dar kepbanin igine
saldy. «Iki m iin tiim ene griyji yetm eyan m ohiiri ulanyan §adan
tja bolarm y? O ziim -a beyle bolsa, §alygymy ta§lap, gedaygy-
lyk ederdim ...» Bu sozler T ahrandan m iinlerge farsahlykdaky
liirkm en obasynda aydylyardy. Aydylsa aydylybersin, onun
ugin §a-da §alygyny ta§lap, gedaya owriilm eyardi, iki m iin tii-
men tolem ejek bolup, b e len t abrayyny dokyan m ohiirem sary
kagyzlara basylm asyny bes etm eyardi. Ka§an ko§kde, bol-tel-
kigilikde ya^map-yazylyp ya§ap yoren N asreddinin ahli pi§esi
G onur m iilkiinde yarym aq:, yarym yalanag giin bilen orinut
edip y o ren kapralyn aladasyny etm ek daldi.
Uly y u rd u n paty§asynyn ad yndan m ohiir basylan umy-
dyndanam bo§ gykan yesire indi ba§ga, resm i m ohiire derek
adam gylyk duygusynyn m ohiirsiz rehim darlygyna bil bagla-
m ak yollaryny gozlem ek galyardy. O laryn birinjisi, oz yagdayy
barada Fransiyadaky agram ly tany§-bili§lere habar yetirm ek,
ikinjisi hem , tiirkm en serd ary Gow§ut han bilen yiizbe-yiiz
bolm ak yoludy. Ol iki yoly bir-biri bilen bagla§dyryp hem bol-
jakdy. Parize habar yetirm ek aladasyny perenlinin ozi eden-
den Gow§ut hanyn iisti bilen am ala a§yrylsa, tiz hem bahbitli
bolm agy m iim kindi.
A bdal h an d an yakym syz habar geleli bari gegen bir hep-
daniii yedi giiniinin yedisini-de Blokwil Eyem yrat agabegi-
uin gulagyny gazam ak bilen gegirdi. Ahyr M am m edow ez
palw anyn kom egi bilen Gow§ut hanyn huzuryna du§m age eja-
za gazanyldy. Yone Eyem yradyn m ohiim hasaplam agy bilen
han huzuryna M am m edow ez palw an gitm eli edildi.
M am m edow ez palw an perenlini yzyna tirkap,
G onurdan H angegene ugrady. G ojany yeke goyberm ek isle-
m edik Eyem yrat hem olara go§uldy.
Yolaggylar atlanm anka, §eyle bir w aka boldy. M am m edo­
wez palw an en tek oyiinden gykmandy, Eyem yrat bolsa atyata-
ga tarap gidipdi. Da§ gykan Blokwil agabeglerine gara§yp,
kepbanin i§iginde durdy. §ol m ahal suw alm ak bah an asy bilen
guya g elen Akm aral pessay ses bilen:
— Zorz, m enem §u giin dayym yn m allaryny sagy§mak
iigin yazlaga gidyan — diydi. — Ug h ep d e gow rak eglenm e-
li bolar. Eger g rii§maysek, oz iline am an bar. Agyradynam ,
ynjadynam , yone bizden razy bol. Alla senin yoluny ak etsin!
Blokwil zordan:
— M en ta goziim yum ulyanga, sizi unutm an, A km a­
ral. Alla sizinem bagtynyzy agyk etsin! Siz m ana doganlyk
yag§ylygyny etdiiiiz... — diym age yeti§di, ba§ga diyjegini
diyip bilm edi. M am m edow ez palw an ardynjyrap, da§ gykdy,
atyatak tarap d an Eyem yrat gorundi.
G uyudan suw geken Akm aral Blokwile sonky g ezek nazar
aylady. Perenli onun ow adan hem gam gyn gozlerinin nem le-
nendigini goriip galdy. N em lenenson, gara gozler ozalkyla-
ryndanam ow adan bolup gorundi. Perenli ^hiwdundy. «Soyiil-
man, soym an, guw anylm an, guw anm an arm anly garram aly bu
ajayyp gara gozleri m en hig m ahal unutm an. M ydam a hasrat
bilen yatlaryn...»
O b an y n g u n d o g a ry n d a k y diizliigi ja h e k la p o tu ra n
gam y§lygyii o n iin d e ad a m la r y ap gazyardylar. O tla n a n gop-
-galam yn to w ereg e y ay ran tiissesi yuwa§ §em ala go§ulyp
b u rn u n a dxirli ta g am a y u g ru la n yaz ysyny g etiry a rd i. Yaz
p asly n y n §u dow ri Blokw ilin in bir gow y g o ry an m ahalydy.
',.u m ahal ol oz ilin d e b o la n bolsa, d o st-y a rlary b ile n atlan y p
.iwa g id erd i, ag§am lygam §ady-horram bolup, aw e tin d e n
li'/z e t alardy.
H azirem §ol gowy goriilyan pasyl. H azirem Blokwil atyn
ustiinde. Yanynda yolda§lary hem bar. Yone b u yaz paslynda
kapral awa gykm andy-da, oz ykbalynyn gow ulanm agynyn
.iladasyny etm age gykypdy. Ykbal h er kim in oziiniiiki. Em ma
onun gow y ya-da erb etb o lm ag y n y n gozgiidi, koplenjem ykbal
oyesinden m iin p ay pes haysydyr bir kesekinin elinde bolyar.
Ol hem senin ykbalyn jylaw yny h an jak gekesi gelse gekyar,
seni oynayar, gynayar, senin iistiinden giilyar, §ondanam lez-
zet alyar. O nun gekyan lezzeti bolsa sen iigin ezyete owriilyar.
I)urmu§yn in ka§ oyunlarynyn biri hem §ol. Bu giin senin ykbal
jylawyny tu tu p o tu ran keseki sana nam e jogap berer? O ylan
ya-da ag§am lyk sen nahili jogap bilen yzyna dolanarsyn?
Pariziii eteg in e awa gitm age, §ady-horram lyk bile aw etini
iym age um yt dorarm i ya-da sen yene §ol kone kepba dolanyp,
yene §ol olm ez odiilik ow kat bilen ya§am aly bolarm yn?.. §eyle
aladanyn astynda galan Blokwile hazir §ol soyiilyan pasyl hem
tasir etm eyardi, yazyn m ym yk §emaly-da.
Blokwil yarym yyl tow eregi tiirkm enlerin arasynda ya§ap
yorse-de, henize genii olaryn geplem segine gab at gelm edi. Ol
beyle yagdayy m ekirlik diyip dii§iindirjeginem , giin-giizeran
dolandyrm aklygyn h upbatlygy bilen bagla§dyrjagynam bil-
meyar. Ahyr ol beyle y agdayy dowriin goyan tagm asydyr d i­
yen netija gelyar. H u t ba§ yyl m u n d an ozal S aragtda uly gan-
dokii§lik boldy. Ilatyn ja n sanyna gora b ah a berseii, w epat
bolanlar uly dow letlerin uly gakny§ykda w epat bolanlarynyn
sanyndan az dal. Diiynki M erw jeiiin d e hem §eyle. Iki ur§un
jem ine gora tek elerd e kim dir biri w epat bolm adyk oy yok
diyen yaly. O nsoii olar n adip kan geplesinler. Belkem diin-
yad en o tenlerinin ru h u n y horm atlap az gepleyandirler, my-
dam a §olar hak d a pikir edyandirler.
Giiniiniii kop m ahalyny kone k ep b ed e gegirip, adam lar
bilen seyrek giirle§yandiginden bolsa gerek, aslynda kop gep-
lem eklige-de horm at goym ayan Blokwil dym m alygy-da gowy
hasiyet hasaplam ayar. Ol dym m alygy adam yn aytm aga oz pi-
kirinin bolm azlygy bilen baglayar. Ol oiia §u gezek Parizden
gykanson, has-da goz yetirdi.
Bu saparam ta M erw galasynyn diw arlary goriinyanga yol
gegilse-de, tig atlynyn arasynda gep-giirriin bolm ady diyen
yaly. M erw tarap d an atly, e§ekli, arkalary yiikli pyyadalap
gelyan adam laryn kopiisi M am m edow ez palw ana salam ber-
yar. G oja-da salam alyp gegiberyar. §onlukda, salam dan ba§-
lanyan geple§ik salam bilenem tam am bolyar.
Blokwil tiirkm enlerin tany§-u-natany§ bilen salam la§m ak
dabini halayar. Parizde beyle dal. Ynha, goja bolany sebapli
M am m edow ez palw ana hem m e ki§i salam beryar. Yogsam,
yolugra gab at gelyanlerin hem m esinin ony tanam ayandygy
belli ahyryn. Ol gowy. Yone dym m aklaryny welin, Blokwil ha-
lam ayar. D ym anlaryndan-a Eyem yrat agabegin kone kepbede
hinleni§i yaly aydym aytsalaram gow y bolardy. N atjek-da, bir
ilden ba§ga bir ile, o n d a-d a yesir dii§enson, §ol yeriii yagda-
yyna gora boluberm eli-da.
M erw in eteg in d ak i §or aym anga kan adam yygnanyp-
dy. Atlylar iiy§m elene golaylanda itlerin w agyrdysy e§idilip
ba§lady. Itlerin wagyrdysy, gynsam asy adam laryn §owhunyny
bassa, b ird en em tersine bolyardy.
Ol y erd e nam e bolup gegyanini Blokwil yanyndakylar-
dan soram azdan bilyar. ...G iindogaryn dap-dessurlaryndan
Blokwilin halayanam bar, halam ayanam . H alam ayanlarynyn
arasynda yazgaryany adam laryn it uru§dyrmasy. Ol it uru§-
dyryly§yna Tahranyn ortasynda-da, M a§adyn eteginde-de,
H orasan duzliiginde-de kan g abat geldi. Perenli adam laryn it
uru§dyrm akdan lezzet alyp bili§lerine asla akyl yetirm eyar.
D urm u§da dii§niiksiz zatlar kan. Senin gorm ek islem eyan
adam yn, gorm ek islem eyan zadyn h er adim de diyen yaly g a ­
b at gelyar. Blokwil hem islem eyan, asla yigrenyan zadyny
gorm eli boldy. O nun agabegleri at ba§yny it uru§dyrylyan
tarap a gekdiler.
 G onurdan g elen ler at iistiinde bolany sebapli, ortada bo-
lup gegyan w aka adam laryn iista§yry hem gorniip durdy.
Ana, kellesi oktizganin kellesine galymda§, ayaklary yo-
gyn, ekiztayy yaly m enze§ iki iti one iteklap goyberdiler. Iki
ayakly eyeleriniii gow niini aw lam ak isleyan dort ayakly iki
dogan garpy§dy. Slink gem re-gem re yitelip giden di§ler i§e
giri§di. Itlerin ikisininem en eg in d en gyrm yzy gan syrykm aga
ba§lady. Garpy§yk esli dowam edenson, itlerin biri yan berdi.
Yan b eren kopegin eyesi alm ak islan ba^hagyny gorm age
derek oz itinin geynelip duranyny gorensoii, ha^hvanyn m un-
dan artyk gynalm agyny islem an, yenli§i boyun aldy.
It ur§una em inlik ed y an adam iki elinem yokaryk galdy-
ryp, edil it dal-de, ozi yeiien yaly §owhun turuzdy.
— O w ezgelen yem relinin kopegi riistem gykdy!
Em in iigin O w ezgelen yem relininm i ya ba§ga birinin ko-
peginin yeniji bolm agynyn parhy yok. O nun iigin iki it uru§-
sa bolyar. Em in iki h ay v an y n ganlaryny dokm eginden keyp
alyar.
O w ezgelen yem reli diyilyan adam a bir ki§ilik keteni bay-
rak berildi. §o n d an son M am m edow ez palw an atynyn jyla­
w yny silkdi. §ol h erek eti iigin p erenlinin oniinde onun ozalam
pes dal abrayy yen e beygeldi.
It ur§unyn tom a§agylary yzda galdy. Em ma esli yere yetil-
yanga, olaryn §owhuny w elin e§idildi durdy.
Yolboyy dym yp g elen M am m edow ez palw anyn dil yarm a-
gyna it ur§y sebap boldy.
— G ordiinm i, perenli molla? A dam diyilyan iki ayakly
wag§y iki sany dort ayakly ansyz hayw any uru§dyrdy. Ikisem
gan dokdi. O laryn biri bayrak aldy, biri almady. N a bayrak
alan ite §ol k eten id en kiirte tikiler oydyanm i? — Palwan aga
oz sow alyna-da ozi jo g ap berdi. — K etenini hayw any ur§a
iteklap, ganynyn dokiilm egine sebap bolan gurrum sagyn
hatyny geyer. A km ak h atyn bolsa, ol keteniniii n ah ak gan iigin
giina gazanylyp alnandygyna gynanm azam . Gaytam, bege-
пег, ozi yaly hatynlaryn oniinde owner. Ana, sana bu hayyatyn
dii§niiksizligi, perenli molla. Yanky-ha it ekeni. Adam lary
uru§dyrybam gan saganyn dal-de, gan sagdyranyn hatyny ke-
teni geyyar. Ana, sana bu hayyatyn ka§lygy, perenli molla. Sen
ony bizden gowy bilyansin...
M am m edow ez palw anyh agram y Blokwil iigin yene bir-
nem e agraldy. Ol §eyle horm atly adam yn ozi bilen pikir-
de§digine begendi. Yone ol gojanyn aydan sozleriniii oziine
nam e dahylynyn bardygyna welin, dii§iinm an galdy. «Ya bu
hem m eni sowe§den son serpay geyyan hasaplayarm yka? Bel-
ki, §eyledir... W ah, d an a goja, uru§ sebapli, m en serpaya d e­
rek ot bilen yalyn geydim ahyryn. O ny hig kim bilm ese-de, sen
bilmeli. Hany, senin d an aly g y n ?!»
Blokwiliii gak edi§ine gora o n un dan a hasaplayan gojasy
han h u zuryna eltyan yola g aty b e let yaly. Ol hig kim den yol
salgyny hem alm an, m anlayyny galanyn giinbatar diw aryna
diranson, birnem e saga sowuldy, h er yer-her yerde, G iine ya-
nan kone kom elek yaly garaly§yp oturan oylerin gapdalyndan
siirlibem M urgap deryasyna gykdy.
M u rg ab a yetilensoii, H em ze M iirzanin b uyrugy bilen
geken kartasyny goz online g etiren Blokwil niranin niredigine
dii§iindi. D eryanyn gep k en ary burkaz miilki, sag ken ary hem
gokje m iilki bolmaly. Eyran go§uny deryanyn gep kenaryny
syryp, §u y erd en G arayaba tarap gegipdi. M am m edow ez
palw an sag kenara gykyp, yiiziini giinbatara tutdy. Em m a ol
perenlinin gak edyan mlilkiine yetman, deryadan tayagatym da
yerle§yan gaklaiija hatary gabatlady. §ol h atar Gow§ut hanyn
hem o n u n dogan-garynda§larynyn oturyan yeri bolmalydy.
H ataryn gyrasyndan girilende, Blokwil ba§ hanyn oyiinin
haysydygyny gen bilen belledi. O rtarakda, beylekilerden hay-
batlyrak yaly bolup goriinyan ak oyiin oniinde kepbe dal-
-de, i§igi eyw anly kerpig jay bardy. Perenli §ony goz online
tutyardy. Ol yalny§mady.
Eywanly jayyn otuz-kyrk adim ilersinde dort-ba§ sany at
dur. Ol hem gaklanan oyiin ba§ hanyn gapysydygyny aydyar.
Atlaryn hem m esininem eyerlidigi i§ bilen gelen adam laryn bu
yerde uzak eglenm ejekdiklerini duyduryar. Perenlinin ol gak-
lam asy hem dogry. H azir Gow§ut h an uzak obalardan gelen
ya§ulular bilen giim inle§ip otyrdy.
G o nurdan g elen adam laryn on iin d en gykan ya§ yigit sa-
lamla§dy-da, atlary n ired e baglam alydygyny salgy berdi. Soii-
ra ol m yhm anlary ak буе gagyrdy.
— Edil §u pille-ha h an aga aladaly. M en oria kim lerin
g elendigini a^dmaly. — diyip, yigit m yhm anlary gyzyklandyr-
yan sowala soratm an jo g ap berdi.
— G onurdan M am m edow ez palw an geldi diyay, inim.
Yanynyn hem rasam bar diysen, ozi yatlar. Ozal duydurylan
bolmalydyr.
Ya§ yigit gykyp gidenson, Blokwil silkm e telpegiii astyn-
dan igerini synlady. Goz eg len er yaly iiytge§ik zat yok. O nun
ilki unstini geken g o zen ek tarim inin yokarsyndan asylgy du-
ran egri gylyg boldy. Gylyjyn gyny sunnalenip ha§amlanandy.
«Gow§ut han §u gylyg b ilen sowe§e girdim ika? »
Eli hum kiindiikli yene bir yigit geldi.
— Agalar, gola suw alm akgym ysynyz?
— A lm alybolar — diyip, ligadam a d erek bir M am m edow ez
palw an jogap gaytardy.
...O rta sagak atyldy. Blokwil diiyeyiin sagagy gapydan
giren badyna goriipdi. Ol yolda§larynyn beyle hereketi nahili
gorjekdikleri hak d a-d a oylanm an, o rta atylan sagagyn da§yny
em ay bilen elledi.
O n u n h ereketini synlan M am m edow ez palwan:
— M una sagak diyilyar — diyip yylgyrdy. — Parsga des-
terh an bolyar. Dolanyp goyulsa, igine garynja-da arala§yp bil-
meya. O zem diiye y iiniinden edilya.
H em m e zat bilen gyzyklanyan Blokwil:
— N am e iigin diiye nj.nu.nden? — diyip sorady. — Ba§ga
hayw anynkydan edilse, bolm ayarm y?
— Ay, etsen bolm anam durmaz. Yone diiye bir arassa, Hy-
dyr g o ren m al-da.
 Blokwil ba§ atdy.
Diiyeyiin sagak agylan badyna yyly nanyn ysy b u rn u n a
uran Blokwiliii m ydam a agyk i§dasi hasam oyandy.
— Bissimilla! — d ip p , goja iki dowiim alanson, teg elek
nany p eren la uzatdy.
Blokwil bu yerde ya§ulynyn h ereketini gaytalam alydygy-
ny, ozi hem gorekden iki dowiim alanson, Eyem yrada gegir-
m elidigini bilyardi. Em m a ol dabi bilm eyan ki§i bolup, gorek­
den el yalysyny boliip aldy.
Eyem yrat agasynyn yiiziine garady.
M am m edow ez palw an hig zat gorm edik ki§i boldy. Gay-
tam, ol:
— M olla perenli, gayam igip otur! — diyip, perenlinin
kasesine gay guydy.
Esli salym dan son m yhm anlary ilki gar§ylan yigit yene ga-
pydan geldi.
— H an ag a size gara§ya, agalar!
Goja bilen Blokwil ya§ yigidin yzy bilen gitdi. O zal §eyle
w adala§ylandym y-nam em i, Eyem yrat ak oyde galdy.
...Oy eyesi g elen ler bilen salamla§yp, saglyk-am anlyk
sora§ylandan son, derrew esasy gurriine gegdi.
Gow§ut h an kone tan§y M am m edow ez palw anyn nam e
i§ bilen, hagan gely an d ig in d en oniinden habarly bolany iigin,
parsga bilyan dilm ajynam gagyran ekeni. Ol oniirti dilm aja
yiizlendi.
— M yhm an arzyny beyan edibersin!
H anyn yiiziine goni garap oturan Blokwil:
— M erh em etli je n a p Gow§ut han! — diydi. — E gninizde
uly ilin ag y r aladasy, §eyle hem w elay aty n y zd a m iinlerge
y esir barka-da, m eni b e le n t h u zu rynyzda kabul edyandigi-
niz iigin size gaksiz m in n etd arly k aytm aga borgludyryn. O ny
m en oziim i size gar§yda§ dal dow letin rayatydygym bilen
hem b ag lam ak isleyarin.
Blokwil oz om iir yoluny uzakdan-uzak giirriin bilen do-
wam ed er oydiip gaklan Gow§ut han onun soziine dyngy
b eren in d en p eydalanm ak islap:
 — M en siz hak d a e§itdim — diydi. — Abdal beg diyilyan
ki§inin M a§atdan g o n d eren habarynam bilyan. Elbetde, beyle
ikidillilik olaryn ilkinji ahtiyalanlygy bolan bolsa, sonkusyna
genirgenerdik.
H anyn A bdal b eg e genii habarlydygyna goz y etiren Blok­
wil aytm aly hasap edyan zatlaryny birnem e gysgaltm aly diyen
netija geldi. Indi ona esasy m aksadyny beyan edaym elisi galdy.
— M erhem etli Gow§ut han, berlen w adanyn ahtiyalandy-
gyna goz yetiren im d en son, m en sizin gapynyzdan gelm age
m ejbur boldum . Siz m ana yardam etm eli...
Gow§ut hanyn kopm anyly garay§y Blokwilin buyruk yaly
bolup yan lan an sozlerine dii§iindiri§ talap etdi.
— Siz m enin g ury yaly gepim e, elbetde, ynanm anam
bilersiniz. Yone ynanarsynyz diyip um yt edyarin. M en tiirk-
m ene, turkm enin h an y bolan size hyyanatly adam dal. M enin
sizin ilinize dii§m egim em ykbal i§i. M en yagdayy beyan edip,
M erw hanynyn ad y n d an Fransiyanyn hokiim etine hat yazyl-
m agyny isleyarin. Ol h at m afia tolenm eli p u lu n tiz gelm egine
yardam ederdi.
Gow§ut han dymdy. Ol dym m ak bilenem m yhm anynyn
najiire adam dygy h ak d a oziige m any gykarjak bolyardy. Blok­
wilin dow let d erejesin d e gep agyp, gaty ynam ly gepley§i,
oziini adaty bir harby ad am d an yokarrak tutyan yaly bol§y,
hany ol baradaky oiiki pikirlerine gaytaryp getirdi. Gow§ut
han heniz hig kim in yan y n d a oz aygydyny beyan etm edi-
gem bolsa, Blokwil h ak d a ilki e§iden b adyna ba§gagarak pikir
hem etm an durm ady. O ny ba§ga-ba§ga m aksatly adam dyr
oytdi. Qiinki ad aty bir harbynyn ug-dort dil bilm egi, onunam
M erw e gozan go§unyn arasy bilen to tan d en bu yere gel-
m egi birnem e m iinkiirlik hem d o retm an durm ayardy. Qiinki
dtinyanin Orsyet, Perenistan, inlis yaly dow letlerinin alem in
bah b it gelayjek y u rtlary n y bir-birinden on eyelejek bolup
yykgyn ed y an d ik lerin d en tu rk m en h any habarlydy. Uste-
sine-de, §eyle derejed ak i sowatly ki§a turkm enin okderak
mli.ihyiiyiiam basarayjak i§ini am ala a§yrmak tab§yrylyp, uly
y md mi ijasynyn derejesin d e geple§ilip, onun bu yere yollan-
m agy ongakly ynanyljak w aka daldi. §onun iiginem Gow§ut
han Blokwil b arad a e§idenden hig bir turkm enin hyyalyna gel-
m eyan ba§ga bir pikir edipdi. Perenistanly bolm agyna gara-
m azdan, tiirkm en hany, nam e iigindir, Blokwili inlis jansyzy-
dyr hasap etm ek isleyardi. Gow§ut han da§yndan dym sa-da,
igindaki §ol pikirler, gaklam alar dym m ayardy. Bolsa-da, hanyn
dym m agynyn h er sekundy Blokwil iigin onun yesirlikde otur-
yan tutu§ bir giini yaly uzaga gekdi.
Kan gara§dyran han gep lap ba§lady:
— O ni bilen-a, bizifi gakylygymyza gora bu yere m yhm an-
gylyga g elm edik rayaty iigin Perenistan yaly uly dow lete hat
yazm ak gel§iksiz bolardy. Soiiundanam , beyik dow letin rayaty
M erw hany bilen dal-de, M erw e gozanlar bilen kepilnam a
bagla§ypdyr ahyryn. §ona gora hem beyik dow lete h aty biz
yazm an, kepilnam a b eren yazsa, diirs b o lard y Ol h at belkem
sizi azat ederdi, hem em bizi yerliksiz hat yazm ak bilen dii§jek
giilkiing yagdayym yzdan gutarardy...
Esasy m esele hasap edyanine islem edik jogabyny alan
Blokwil §ol jo g ap bilen k anagatlanyp gaydyberm eli daldi.
Ol oz arkasynda Eyran, O w gan yaly hem dal-de, olardan has
b elen t dow letin durandygyny nygtap, §onun bilenem tiirkm en
hanyny ba§garak ah en d en g opm aga im rikdirm ek isledi:
— M erhem etli han, siz Fransiyanyn nahili dow letdigini
bilyansiniz. M enin oziimem, sizin dilinizde aytsam, §a ko§giine
golay m a§galadan bolm aly...
G uruljak bolunyan syyasata, m yhm any soziini tam am la-
m anka dii§iinen Gow§ut h an yatym a gora yatm aly etdi:
— Biz adam lara ko§ge golaylygy, da§lygy bilen bah a ber-
meyaris. Biz ilde §a-da yok, ko§k-de. Biz elim ize dii§en du§-
m anyn hem m esine «yesir» diyyaris.
H an d an beyle jogap alaryn oym edik Blokwil goranm aga
galy§dy.
 — M en sizin topragynyzy basyp alm aga gelm edim . M en
size du§m an bolup gelm edim . Bu to p rag a dii§iip ed en i§im,
gar§yda§ynyzyn tab§yrygy bilen edilen bolsa-da, siz iiginem
bahbitli i§, m erhem etli han...
Gow§ut h an gep elini galaja yokary galdyrdy.
— O ni bilen-a, siz nahili b ah bitli i§ ed en em bolsanyz,
ol bizin iistiim ize gozanlaryn b ah b id i aralyp ed ilen i§. Bizin
gar§yda§ym yzyn b ah b id in i arap i§ e d e n adam ynam bize dost
bolm ayandygyny oziinizem bilm elisiniz. §eyle hem bize b a h ­
bitli i§ diyyaninizi biz sizden hayy§ etm andik. — H an m yh-
m any horpxini g aty y o k ard an tu tu p oturm azy yaly, ol dii§iinse
g ere k diyen gak b ilen gizlin saklap y o ren syrynynam bir
getinin u stiini galarak agyp g alm ag y kem gorm edi. — Sizin
bu to p ra k d a bitirm eli b o lan i§inizi ba§ga-da islen d ik dow let
bu y ru p bilerdi. Yone hazirlikge ol yum u§ H em ze M iirzanin
ady b ilen baglany§yar. C iinki §u m ahal bizin iistiim ize
dokiilen islen d ik diyilyan ba§ga dow let dal-de, h u t H em ze
M iirze...
Blokwil geplem edi. § onun iiginem ba§ han soziini §eyle
dowam etdi.
— Yene bir gep. Bizin ylymsyz, bilimsiz m iraplarym yzyn
geken yap-gillerinin y agdayyna gbz yetirm egi H em ze Miir-
zaniii adam lary-da ba§arardy. Ol i§ iigin artykm ag harg-hara-
ja t tolenip, telim dil bilyan, ylym okan bir kesekinin biz ile
iberilm eginin syry hak d a-d a oylanm aga bizde esas bar...
Blokwil hanyn yiiziine m ekir nazar bilen garady, yone na-
zary oziininki yaly m anyly nazar bilen gakny§anson, yiizii-
ni derrew a§ak saldy. Ol tiirkm en hanynyn edyan gakyny
tassyklam asa-da, oz-oziine: «Bu goliistanda beyle adam lar na-
dip doreyarka? » diyen sowal berm age m ejbur boldy.
§eylelikde, perenli yesir tiirkm en hany bilen gep aty§yp
peyda gazanm ajakdygyna goz yetirdi. O nsonam ol oylanyp
goryar welin, h an hem oziige m am la. Bolsa-da, ol han huzury­
na dii§enine gora, indi gaydyp bolm ajak hazirki miimkingilik-
d en her edip-hesip edip b ahbit aramalydy. Ol hem hazirlikg< >
-ha ba§artm ayardy.
G apyda peyda bolan yigit:
— H an aga, A haldan iki sany aksakgal geldi! — diydi.
Ba§ h an Blokwilin yliziine seredip otury§yna habar ge
tiren yigide:
— G arynda§lan atyny baglan, yadaw dyrlar, gay-suwuna
seredin! — diydi-de, onki giirruni dow am ediberdi. — Biz sizi
ozum ize du§m an okunam zok. T urkm enin gar§ysyna ok atma-
nynyza-da ynanyp bileris... M en §u ilde ba§ han bolsamam ,
gapym da yesir saklam ok ya-da gapysynda bendi saklayan
adam a «Bendini azat edip goyber!» diyip bilem ok. (^linki
d ek diiyn basybalyjylara gar§y gore§in di^hp halka yiizlenen
h an bu giinem du§m anyny gan dokup bendilige ow ren ile ter-
sine b u y ru k berse, nahili bolar? Yesir saklam agam , yesiri sat-
m agam, yesiri azat etm egem dtiynki iistiine gozany yesirlige
owiirm egi ba§aran ilin oz i§i.
Yesire seredilip aydylan ol sozler yesir saklayan M am-
m edowez palw ana-da berilyan jogapdy. M egerem , ol sozler
hanyn sonky sozleri bolmalydy. O ny §eyle bolsa g erek diyip
gaklan Blokwil yatyp g alan d an atyp galan etdi:
— M en siziri da§ynyza syyasat toruny gurjak bolam ok,
m erhem etli Gow§ut han. Yone m enin beyik Fransiyanyn
ogludygym y welin, siz unutm an...
Perenlinin sesi b u y ru k yaly bolup yanlansa-da, Gow§ut
hanyn sesi p arah at gykdy.
— M en hig zad y u n u d am o k . Sizin y an k y sozi in d i iipiin-
ji g ezek ayd y an y n y zy -d a u n u d am o k . Belkem , siz 5z beyik
d ow letinizin gogusynyz. M en o n a y n an y an . Yone sizem
bizin kigijik ilim izin kigijik dagyd ygym yza ynanyn. Bizin
ilde «Gog nage giiyglem bolsa, kigijik d ag y -d a siism ez»
d iyen g ep bar. Sizem §ony y a td a saklasanyz, belk i-d e, n ep i
deger...
 ★★★

Baharyn gelm egi bilen gije gysgalyp, giindiz uzayanam

bolsa, Blokwil iigin tersinedi. G un ya§an badyna ba§lanyan,
m ahaly bilen gutarm ayan tu k at gijeleri gegirm ek ona gaty
agyr dii§yardi. G iindiz ugruna, nam e-de bolsa, bir giiym enje
tapylyardy.
Oz hayy§ etm egi bilen Eyem yrat g o n u r Blokwilin eline pil
berdi, etm eli i§i gorkezdi. Yaz how asynda kebzesini derledip
i§lan perenliniii sunni birnem e yenledi. O zal dayhangylygyn
nam edigini asla bilm eyan kapral yer agdarm agam owrendi, joya
gazm agam . Ol ikiig h ep d an in iginde bir tan ap yeri gyzyl dor-
jiik edip gykdy. Bu i§ giindize degi§lidi. A g§am laryna bolsa
yene §ol ayylgang iggysgynglyk ba§lanyardy.
Sonky m ahallarda uzyn gijede tig-dort sag atd an kan uk-
lam ayan Blokwil oz saglyk yag d ay y n d an how atyrlanyp ba§-
lady. Peyda bolan kellagyry m ahaly bilen ayrylyp gitm anson,
ol beynisine zeper y eter oydiip gorkdy. U kynyn kop boleginin
ornuny alada, pikir, arzuw -hyyal eyeledi. Beryan netijesi bol-
m asa-da, perenlini akylyndan aza§dyrm an saklayan yene §ol
arzuw-hyyaldy. Bir e d e n arzuw yndan netije bolm ajagyna goz
yetirse, ba§gasyna gegyardi. Ol bir ba§lanan gow y-erbet zadyn
hokm an gutaryandygyny, hig zada m atag dal adam larynam
olyandigini, hig m ahal m izem ez diylip gurulyan altyna bara-
bar ko§gi-eyw anlarynam ahyr gara gum a garylyandygyny yat-
layardy. §eydibem , ol hup b atly hakykat bilen siiyji arzuwyn
arasyndaky gysgajyk om riini uzaldyardy.
Bu giin Blokwili ag ab eg in in garynda§larynyn biri dilap
alyp gitdi. G arynda§yn oyi b u yerd en iki m ellek giindogar-
dady. Perenli d o rtg y ran d an garayagyz pyyadanyn yzyna dii-
§iip baryarka, oz sata§yp yoren giini b arad a oylanyp, ajy yyl-
gyrdy. «Haysydyr bir yarym garwa, yarym gom ry adam fransuz
kapralyny, orak, annal, pil, gar§ak hokm iinde dilap gelen ga-
rynda§yna i§ledip peydalanm agy iigin berip goyberyar. Us-
tesine-de, k apraldan §ol i§i etm ek isleyandigini ya-da isle-
m eyandigini soram alydyram oytm eyarler. K apralyn indi oz
pikiri, oz sozi bolm aly dal, ag ab eg ler nam e diyseler, §ony se-
sini gykarm an edlberm eli. Ba§ga yol, gayry cykalga yok. «Gul
bolup doglup, gul om riine kayyl bolup gegyanlerin yagdayy
nahilika? Ya-da §ol kayyllyk hem ... Adam gul bolup dogul-
m ayar ahyryn. Ol d o g lan d an son gula owrulyar-a. O nun gul
bolup dogulm agy k an u n dal, gul bolup olm egi em eli doredi-
len kanun.»
Eyem yradyn garynda§y Blokwili ozal yary gazylan do-
lanin i§ini tam am lam ak iigin dilan ekeni. Ol yesirin eline pil
berenson, hojayyn bolup sesini gataltdy, tab§yryk berdi, §eydi-
bem , oyiine girip gitdi.
Az salym dan tow erekden peyda bolan oglan-u§ak peren-
liniii da§yny gur§ap aldy.
O lar g ap d ald a y atan uzyn ak to nnanin listiinde h atar b o ­
lup oturdylar-da, yesire tarap seretm age ba§ladylar. Y ygnanan
gagalaryn hem m esi hem garayagyzdy, e§ikleri-de hora§ady.
O laryn bolup otury§laryny synlan Blokwil ozunden erksiz yyl-
gyrdy. (^iinki ak ton n an in iistiine diiziilen garayagyz u§aklar
oria how iirtganin agzynda h atar oturyp, eneleriniii iym it ge-
tirerine gara§yan garlawag gagalaryny yatlatdylar.
Edilm eli i§in ligden bir bolegi hem gutarm anka, gara dere
batyp da§ gykan Blokwil:
— Biyo, gel! — diyip, oglanlaryn eke-tokarak birine pars-
ga, tiirkm enge ytizleneni-de az g oren yaly, «barik gel» diyen
m anyda elini hem bulap goyberdi.
C agyrylan oglan yesirin edil alkym yna baryp durdy. Blok­
wil oglanyn bedenini ba§dan-ayak ow renm ek isleyan yaly, da-
b an y n d an d ep esin e genii how lukm an gozden gegirdi-de, ahy-
ram o n u n h u t diiyn-onnin in n ed en gykan ow adan tahyasynda
nazaryny saklady.
Yesire dole gazdyryan hojalygyn ya§ hem oran ow adan
gelni bilen tirke§ip oyden gykan eli tabakly A km aral gapyda-
ky yekediiyp tu t agajynyn §ahasyndan asylgy siizme haltanyn
yanyna gelip durdy.
Blokwil hazir olara kanbir tins berm ese-de, ilki gorende owa-
danlygyndan ba§ga-da, sine seretsen, gep ayagynyn iistiine bi-
raz yem seyandigi bildiryan gelni ozaldanam tanayardy. Seba-
bi ow adan gelin her giin Eyem yradyn gapysyndaky guyudan
suw gekip gaydyardy welin, kate iki sapar gatnayan w agtlary-
-da bolyardy.
Yesir oyden gykanlara ullakan iins berm edigem bolsa,
oyden gykanlaryn biri — Akm aral welin, siizme haltanyn gap-
dalynda tu tu p d u ran tab ag y n a dal-de, dine dole gazylyan yere
tarap seredyardi.
Blokwilin tahya g aty hyrydar goz bilen garayandygyny
duyan oglanjyk kellesin d en gykaran ba§gabyny ona uzatdy.
Yesir ilki-ha tahyany iins bilen synlady, ke§delerinin iistrinden
barm aklaryny yoretdi, g en galyp ba§yny yaykady, sonam ony
kellesine geydi. Uly adam yn oglan tahyasyny geyenini goren
gagalar, heniz bolm adyk bir gyzykly w aka toma§a edyan yaly
gyzyl-gyran giilii§diler.
Yedi-sekiz ya§ly oglanyn kellesine olgelip tikilen tahya
uly adam yn ba§yna kigenrak gelyardi. Em ma kellesi tiirkm en
tahyaly perenli yesiri yeke diiyp d arag ty penalap synlayan
A km aralyn goziine Blokwil perenlem daldi, yesirem daldi. Os-
giin buyra sagyny hasaba alm asan, ol orta barm ak yaly saryya-
gyz tiirkm en yigididi. Ol:
— Akm yrat, barik gel! — diyip gygyrdy.
Blokwilin ba§yndan gykan tahyany oz ba§yna geyen oglan
gagyrylan tarap a ylgap ga^ddy.
— A km yrat jan, ejen sana taze boriik tikdim i?
— Hawa — diyen oglanyn d o d ag y d o d agyna gelm edi.
— G utlybolsun! Hany, goreyin!
Siizm eli ta b a g y y e rd e goyup, Blokwilin g o n rasd an
kiimii§ ow iisyan sagynyn iistiin d e d u ru p g e le n tah y an y eli-
ne alan d a, k alb y n y n isleg in e g o ra §eyle bold u m y -n am e-
mi, A km aralyn zen an y u re g in i tolgundyrdy. Ol to lg u n sa-
da m ak sa d y n a y e td i — A km yradyn tah y asy n y oz gar§y
b ilen olgap, how es e d e n zad y n yn gakyny aldy. O l how es
A km aralyn k alb y n d a Blokwil o g lan y n tah y asy n y ba§yna
g ey en p u rsa d y d o rap d i. H y y ald a p e re n li y esirin k e llesin d e
tiirk m en tah y asy p e y d a boldy. T ahya A km aralyn elinden,
A km aralyn in n e sin d e n gykandy.
Yene bir g ezek «G utly bolsun!» alan A km yrat dole ga-
zylyan yere gitdi. Ol baran badyna Blokwil gyzjagazlaryn bi-
rine yiizlendi.
— Senki adyn kim?
— O guljahan — diyip, g ulpagy tayzarylyp duran, yedi
ya§laryndaky gyzjagaz jykyrdap, jogap berdi.
— Senki ogul deyl. Senki gyz.
— M en adym O guljahan. O ziim em gyz. Way, bu adamy!
Hi-hi-hi...
— Way, ona oglan diyayd-ey! — diyip, yesirin diym edi-
gini diydiren, gozleri yanyp duran oglan ellerini garpdy. —Bu
adam oglan bilen gyzam tananok.
Blokwil gagalara iins bilen syn etdi. O lar bir-birlerine-de
diiypden m enzem eyan, hersi ayratyn bir diinyadi. Yiiz ke§p-
leri-de, sayry goz bilen seretsen, gaty 6zbolu§lydy. Blokwilde
olaryn suratyny gekm ek howesi doredi. Ol ba§-on adim likdaki
tam dyra tarap seretdi-de, gagalaryn birine yiizlendi.
— Git, kom ur g etir mana!
Perenli galgyrt geplese-de, gagalar dii§iindiler.
— «Komiir getir» diyya sana.
Yumu§ buyrulan oglan ylgap gitdi-de, tam dyryn gapda-
lynda y atan kesew ini alyp geldi.
Blokwil piliii yiizi bilen kesew iniii ot doriilip kom iir bolup
giden tarapyny birnem e ingeltdi. G abygy sypyrylan ak to n ­
nanin yiiziinde, oriilen gu lp ag y ow lagyn §ahy yaly bolup d u ­
ran gyzjagazyn §ekili peyda boldy. §ekil gyzjagaza seyle bir
m enze§di welin, m egerem , om iirlerinde ilkinji gezek surat,
onda-da ozlerinin biriniii suratyny goryan gagalar ona hayran
galdylar, el garpyp, heselle kakdylar.
 Blokwil o g la n jy k la ry n b irin in elin in ay asy n a k esew in in
ujuny iig -d o rt g e z e k ay lan d a, g ag an y n k ese b ak y p d u ra n
su ra ty p e y d a boldy. Ja y ta ry p d u ra n in g ejik b u ru n , §apbat
yaly g u lak , tiin n i m a n la y ed il h ak y k y bol§y yalydy. Ol
liom g ag a la ry n jy kyrda§yp, §ow hun tu ru z m a k la ry n a seb ap
boldy.
U saklaryn galm agalyna oy eyesi da§ gykdy.
Ak to n n an in yiiziindaki §ekil Eyem yradyn garynda§yny
yylgyrm aga m ejbur etdi. Ol ilki §ekile, son gyzjagaza telim
bwra, gezek-gezegine seretdi. A hyry ol yylgyrm asyny bes et-
di-de:
— Sen, perenli molla, adam yn suratyny gekm egin gada-
gandygyny b ilen o k m y ? — diydi. Blokwil yliziine soragly sere-
densonam , ol dowam etdi. — Bilm eyan bolsan, bilip goy. Bu
dunyade adam yn suratyny geksen, о diinyade oz jan y n d an jan
berm eli bolarsyn. Sana m usulm angylygyn diizgiinlerini bil­
meyan adam diyerler.
W agtlayyn hojayynyndan gep alyp galm ak islem edik
Blokwil:
— Sizin G urhanynyzda-da surat gekm ek giina diylen yeri
yok bolsa gerek, ag ab eg — diydi. — E ger о dunyade jan b er­
meli bolsa-da, m en oz jan y m d an kesip berayerin.
A ydylana guliip onaym aly halyna, Eyem yradyn garynda-
§ynyn, gaytam , gah ary geldi.
— Sen m ukaddes Gurhany yapysalga etjek bolma! Janyn­
dan beyle iren bolsan, suraty oz iline b aran d a gekiber. Bizin
ilde §erigata sygm ayan i§ etm e. Sen yaly kapyrynam gunasini
goterm am izde-de, oziim izem ak gu§ dal.
— Surat gekm ek giina deyl, agabeg.
— G iina-sogaby kapyr gowy seljererm i, m usulm an? —
diyip, sesini g atald an garynda§ yen e bir g ezek oz yzgytsyzly-
gyny gorkezdi. — Hany, bolgusyz g epini tiiket-de, pili eline
al. Sen bu yere surat gekip, il giildiirm age geleiiok-da, dole
gazm aga geldin.
 ★★★

Oziini alyp gagm aga gelenlerin eline clubman, uly beladan

gutuldym hasaplan Blokwilin ba§yndan yene bir bela indi.
Ol y an y n d a hor gekilip, u k u d an galm ak bilenem , hor-hom sy
giin gorm ek bilenem d en ar yaly zat daldi. «Akmaral ham yla
bolupdyr. Ol i§in sebapkari-de p erenli yesirmi§» diyen giirriiri
peyda boldy.
A km aralyn gapysynda hig m ahal del-diil erkegin goriin-
m eyandigini, oziininem hatary terk edip, hig yere gitm eyan-
digini nazara alsan, ham ylalyk hakyndaky gep, dogrudanam ,
bir n o k ad a syrygyardy. Ol nokat hem m ejbury yagdayda A k­
m aral bilen gorii§yan, gep-soz aly§yan Blokwil bolmalydy.
Ba§ga gaklam a yokdy. Bir zat b ardy — Akm aral yaylaga gi-
dip geleni bari ba§ga A km arala owriilipdi; tutukdy, keypsizdi,
oziini alyp bar§y-da ba§ynda bir ap at bardyr diyen gaklam anyn
dorem egine tu tary k beryardi.
A km aralyn «iiytgan yaly bolm agynynam » oz sebabi
bardy. A km aral yazlaga gidende, gon§y yaylada m al bakyan
bir goluk bilen tany§yar. Y agday iki sany ba§y bo§ adam yn
bir m a§gala birikm egine tarap goniikyar. Ahyry, haysynyii
giinakardigini Alla bilyar welin, ol ikisinin arasyna tow dii§iip,
goluk A km aralyn gow niine degyar. Ol tersle§ik ahyr bagtynyn
agyljagyna um yt baglan A km aralyn yiiregine diiwiin hem
dal, yara salyar. Indi ahli zatdan naum yt galdym hasap ed en
gyz §ondan son yylgyrm asynam , adam lar bilen onkiileri yaly
geple§m egi-de unudyar. O nun beyle yagdayy hem ham ylalyk
tohm edinin iistiine u rn a bolup, onun esasly giirriindigine
ynam y giiyglendiryar. In yam an yeri-de A km aralyn ba§ga
adam a m enzem eginin sebabini-de onun oziinden ba§ga hig
kim bilm eyardi. §ol a§garsizlik hem gepi kopeldyardi, yalany
gyna berim siz edip gorkezyardi.
G oiiur obasynyn in horm atly ya§ulusy M am m edow ez
palw anyn neb eresin in abrayyna §ek yetirjek bolup gep gozle-
yanler h er hili gep tap m ag y ba§arsalaram , beyle giirriinin
dorem egine esas bolan iki sany diiypli sebapden bihabardylar.
 Birinjiden-a, A km aralyn ham ylalygy barad a tiiys ynanay-
maly tu tary k tapyp, gepi ilkinji d o red en Blokwili ogurlam a-
ga gelen iki yolda§yn ele dii§eni — H alsahet gassabyn inisi
Rahymgulydy. Ol yesiri ogurlap satm akdan geljek bahbidini
koydiireni hem em oziini m asgara ed en i iigin M am m edow ez
palw andan ar alm ak isledi. Ol esasy ar alm ak diyibem M am ­
medowez palwany Blokwile tolenjek puldan m ahrum etm eklik
diyip dii§iindi. A km aralyn ata gykyp, gylyg syrm agy ba§aryan,
ar-nam ysyny ahli zatdan b elen t sayyan hossarlarynyn gu-
lagyna gyzyii ham yladygynyn, onun sebabininem yesirden
gorulyandiginin h abaryny yetirip bolsa, H alsahet gassabyn
inisi an sat yol bilen m aksadyna yetjekdi. A km aralynam , in
bolm anda yesirin olduriljekdigi ikugsuzdy. D dran gepin gyn-
dygynyn m agadyna yetse, nam ys asty n da galan M am m e­
dowez palw anyn h u t oziininem , ol i§i inilerine-de goyman,
yaraga yapy§jagy gyndy. H alsahet gassabyn inisinin ba§lan
gabahat i§i am ala asm aga tarap baryardy.
G ojuk o b asy n d an teb ip g elen giini b irto p ar ayalyn
goziinin alnynda, g o ren ler aytm y§layyn, yesirin boynun-
dan, «m ahir b ilen tu tan » A km aralyn, il yatyp, u k lan y n d an
son n am elere yiiz u ry an d y g y bir H u d ay a belli, b en d esi dine
goziinin g o ren in e ynanyar, yone, k a h alatd a §ol b en d an in
goziinin g o rm ed ik y alan y n a-d a gyndan b ete r ynanaym asy-da
bolyar. In y am an y §ol. A km aralyn sy raty n da hig hili ozgerm e
yok hem bolsa, to h m e td e n lezzet alyp, to h m et gozleyan goz-
ler o n u n «birnem e dykyzlanandygynyn» hem giirriinini
edyardiler.
Akmaralyn perenli yesire bolan garay§ynyn m anysy hem
dine o n u n oziine dii§niiklidi. Ol m ana A km aralyn oziinden
ba§ga, h atd a M am m edow ez palw an yaly kopiigoren dana
adam laram gatybir dii§iinayjek daldi. D erdi geken biler —
Blokwilin yesirliginin d erd in in yzasyna yesirlik derdini gekeni
iigin dine Akm aral dii§iinmelidi. Dii§iinyardem. O nun tebibin
hayy§y bilen Blokwilin boy n u n d an tutm ak-da, tebip ona nabat-
ly suw igirm eli diyende, bir yerd en dii§iip y atan iki bolek a§yk
yaly n ab ad y ezip, bir kase siiyji suw eltm egi-de, ona rehim dar
garam agy-da zenanyn erkege bolan duyguly garay§y daldi-
-de, adam yn adam a bolan gatna§ygydy. A km aralyn ganyn-
daky ynsanperw er tiirkm en ganynyn gatnasygydy. A km aralyn
gyrnaklykda geciren uzak yyllarynyn dow am ynda geken in
agyr jezasy aglyk, suw suzlyk daldi-de, yekelikdi. Dile ikita-
raplayyn dii§iinilm eyan yerde adam kopiiii iginde-de yeke
bolyar eken. Ol Blokwil yaly tak ozi kepbede ya§am anr kan
adam yn arasyndaya§anam bolsa, Eyran yaly uly y u rtd a-d a ozii­
ni yalnyz duydy. Ol hazirem yzda galan gyrnaklyk yyllaryny
yatlasa, yalnyz bolandygyny yatlayardy, §ol gecen yalnyzlyk
henizem inini tikenekledyardi. G onur obasyndaky perenlinin
bolsa kalbyna az-kem teselli berip biljek Akmaraldy, dine A k­
m aral dy. Sebabi ol yesirin dii§tinyan dilinde geplap bilyardi,
ony dinlap bilyardi. A km aral gyrnaklykda bolanda esasy ar-
zuwy d ii|iin y a n dilini e§itm ekr dii§iinyane oz dilinde aydylyan
sozi e§itdirm ek boldy. § o nun iiginem benda, tiirkm ene gar§y
ok atm anyna, tiirkm ene du§m an daldigine halys yiirekden
ynanylyan b en d a rehim etm ek isleyan A km aral birehim lerin
gepinden, to h m ed in d en gagyp, yag§ylygy adam lardan gizlap
etm elidi. Dogry, adam a edilyan yag§ylyk adam dan gizlenm eli
narse daldi. Yone dii§iinilm eyan yerinde yam anlyga owriil-
yan yagsylyk yam anlykdan b eter yam anlyk bolyardy. A km a­
ral bigaraniiiki hem §eyle boldy. Yone onun iigin birw agtlayyn
gow ulyk bardy, ol hem oziine edilyan ayylgang to h m etd en ozi
bihabardy. Ol hem H udayyn yalkadygydy. Yogsam, ol agasy
M am m edow ez palw ana-da galdyrm an, H alsahet gassabyn in-
sini ozi m aksadyna yetirerdi.
Kate g u y u d an suw alyp gidyan hortap yesir yene Eyemy­
radyn gapysynda goriindi. O na nazary dii§en Blokwil taze-
likler bilen gyzyklanm ak iigun k epbesinden gykdy.
O banyn iginde erkin gezip, adam lar bilen giirle§ip yor-
m age miimkingiligi bolanson, yesir indi tiirkm enge-de bir-
nem e bilyardi, §onun iiginem il arasyndaky gep-giirriinlerden
habarlydy. Ol suw a g elen m ahaly G onurdaky, h atd a ba§ga
obalardaky y ag d ay bilen, yesir b en d i ilde§lerinin hal-ahw aly
bilen Blokwili hem h ab ard ar edyardi. Bu gezek welin, Blokwil
yesirin oz halyndan hab ar alm aly boldy.
— G ulam beg, nam e yiiziin salyk goriinya-le? A gabegin
bilen aran bozuldym y?
G ulam yn sesi aladaly gykdy.
— Ilim den ayragylygym y hasap etm esem , m ende alada
yok, agabeg. M eni sen dii§en yagdayyii alada goyyar...
— Ikim izinem derdim iz bir ahyryn. N am e iigin m en yag-
dayym seni alada goymalymy§yn?
— Beyle dal, agabeg. Sen yagdayyn gaty kynla§yar, agabeg.
G ulam oba yayran habary aydanda, Blokwilin ba§y aylanyp
gitdi. Ol o zunden erksiz halda, A km aralyn o^Kine tarap na-
zar aylady, oziini y atd an cykaryp, A km aralyn ba§yndan injek
howp hak d a oylandy. O n u n gaklam alary, oylanm alary G ulam
begin g etiren habary b ilen utga§yp, asm andan inen apata
owriildi.
G ulam yn soriky aydanlary Blokwili hyyaldan hakykata
gykardy.
— M en agabegim : «Ol zenanynam , perenlinem hok-
m an kellesini alarlar» diyya... — Blokwilin dii§jek yagdayy-
na o n u n d en ba§ yaykan yesirin sonky aydany-da agabeginin
adyndan aydanyndan pes bolmady. — §erigatyn kadasy §eyle
bozulsa, erkegem , zenanam oldiiryarler. M usulm angylygyn
talaby §ol-da. Bizde-de §eyle... M en seni gorkuzjak bolam ok.
Yone bilip goy, §erigatyn diizgiini zabundyr, agabeg. Men...
Blokwil G ulam yn sonky aydanlaryny e§itjegem bolmady.
Ol ayagynyn yere basylyanynam duym ayan yaly bolup kepba
girdi, oziini kone keganin iistiine goyberen badyna-da, ilki
yatlany §ol kone diiy§i boldy. Parizde gorlen diiy§iin yorgudy
yylyarym dan son, G onurda am ala a§jakmyka? Yone diiy§iinde
gor§i yaly, ol gara hem yalanag hindi ayyrhalaryn elinden dal-
-de, tersine — ow adan zenan sebapli o n u n hossarlarynyn elin-
den olm eli bolarm yka? Blokwil yesirin ho§la§yp gideninem
anm an galdy.
Perenli bir sagat gem esi da§aryk seredip oturdy, o^ninden
gykaysa, A km araly synlamakgydy. Em ma beyleki oylerden
girilip-gykylsa-da, A km aral goze ilm eyardi. Belkem, ol ile
yayran giirriinden son, da§ gykm aga utanyandyr? M usulm an
dlinyasinde §erigatyn kadalary §eyle b erk tutulyarka, Akm aral
beyle i§e nadip ba§ go§up bildika? O liim den gorkm adym yka?
Blokwilin ahli gaklam alary gaklam alygyna, ahli sowal-
lary-da sow allygyna galyardy. Yone gum a goyun sagm aga ko-
m ekle§m age g iden A km aralyn yza dolananyna iig ay tow eregi
bolup yorenem bolsa, §ondan bari giinde-giina§a goriip yorse-
-de, perenli o n u n da§ sypatynda ya-da oziini alyp bar§ynda
ozalkysyndan uytge§ik bir zat bardygyna iins berm edim ika?
Aydylyan g ep u g ru n d a bolsa, ol hem ozgerm e anard y ahyryn.
Ya-da ol giirriinler tbhm etgi ayallaryn ony m asgaralam ak iigin
oylap tap an hilesim ika?
Sonky giinlerde g u y u d an suw alm aga gelyan ayallaryn
sanynyn kopelm eginin, ozal bir g ezek gortinm ediklerininem
yygy-yygydan peyda bolyandyklarynyn sebabine-de Blokwil
indi dii§iinjek bolyar.
Ana, yene iki sany ayal guya geldi. Kyrk ya§a ser urub eren
ol iki zenany-da Blokwil §u g ezek birinji sapar goryar. O lar g e ­
len b atlaryna-da A km aralyn oyiine tarap assyrynlyk bilen goz
ayladylar. O lary aslynda-da suw gerekligi dal, bilesigelijiligin
heyjany guyynyn ba§yna g etiren yaly. Ayallaryn hereketleri-
ni synlan Blokwil ba§yny yaykady. Erkek adam laram only
dal welin, §olar yaly yakym syz giirriin gykanda, bilesigeliji-
lik etm ekde ayallaryn tayy suwa gagan bolsa gerek. O lar kop
y u rtlard a-d a bir kakuw rak. Parizde, h atd a in yokary gatlagyn
ayallaram haysy zenanyn nirede, nahili oyna§ynyn bardygyna,
olaryn baylygynyn na d erejed ed ig in e genii §eyle bir bilm ek
isleyarler welin, yzarlap, anygyna yetaym eseler, oylerinde ra-
hat oturyp bilenoklar. Pariz hig-le. Parizde yagday diiypden
ba§ga ahyryn. Oyna§yn bolup binika gaga dogursanam , sana
dar agajy gara§mayar. H eleylerin gybatyndan ba§ga aljak jezan
yok. G ybatdan gekinm esen, keyp gek-de yor!..
Suwa g elen iki ayal Blokwilin gaklam asyny oz hereket-
leri bilenem tassyklady. O lar g u y u d an suw gekenlerinde-
-de, suw y oz g aplaryna guyanlarynda-da, dokan-sagan edip,
aladalarynyn ba§ga zatdygyny bildirdiler. Z enanlaryn naza-
ry A km aralyn gapysyndady. O ylerinde alada yok yaly, olar
guyud an suw gekip bolansonlaram how lukm adylar, ozara
hiim iirde§diler, ba§bogularyny diizedi§diren boldular.
A yallaryn biri k ep b a tarap goz aylanson, y anyndaka galaja
iimlap, bir zatlar diydi. Perenli iim e-de, iim lanin e§itdirm edik
sozlerinin m anysyna-da dii§iindi. «G iinakar §ol k epbede bol-
maly. G yrnagyn ba§ go§up yoren i§ini bir gor. M usulmangylyk-
dan gykyp b igane kapyryn yorganyna girayipdir-da! Girsen,
indi alm ytynam alarsyn...»
Suwa g elen haty n lar hernage giiym enselerem , suw dan
gury gykyp gitm eli boldular.
O lar nage han tam a bolsalaram , A km aralyn gapysy agyl-
mady. Agylmasa agylmasyn. Bilesigeliji ayallaryn yene bir sa-
par guya gelm egi kyn i§ dal. M aksatlary oylan am ala a§masa,
ertir gelerler. A dam laryn birnagesi §eyle-da!
G ury giden ayallar, dogrudanam , giiwm ezek ekenler.
Yene azajyk k an ag at ed ay en bolsalar-a...
O laryn gara oyiin yensesine aylananlary-da §oldy welin,
A km aral da§aryk gykdy. Diiyrm egi bilen gorer goze owrii-
len Blokwil ony ilkinji adim ur§undan ba§lap synlap ugrady.
Z enanyn yorey§inde, garay§ynda onkiisinden ozgerm e yok
yalydy. Yone ol elindaki zady ojagyn ba§yna ta§lam ak iigin
kepba golayrak gelende, perenli yesir obada edilyan giirriin
u g ru n d a bar bolsa g e rek diyip gaklady. Ilki bilen-a, howa
mayyl bolsa-da, o n u n egni donludy. Ikinjidenem , don gaty
yukadygyna garam azdan, A km aralyn birnem e dolu§andygy
bildiryardi. H ow anyn bu m ayyllygynda ol nam e iigin don gey-
meli? A gabegin ayaly-ha ond an ya§y uluragam bolsa, da§-ig
girip-gykanda donsuz. Belkem, Akm aral ile a§gar yagdayyny
basyrm ak iigin dona bukulyandyr? H azir don bilen yapdyn-
da, yene bir-iki ay gegenson natjek? Ya seni y eneki bir-iki aya
y etirm ezlerem m ika?..
N am e iigin A km aral kep b a tarap seretm an, yzyna aylandy ?
Belki-de, ol oba yayran giirriinden bihabardyr? H abarly bol­
sa, giinakar hasap edilyan bilen yagdayy m aslahatla§m agyn
gam yny iyerdi ahyryn. G eple§m age-sozle§m age miimkingi-
lik dorap dur. H ut tig giin m u n d an ozalam ol tow erekde hig
kim in y o k d u g y n d an peydalanyp, oz bi§iren una§yndan yesire
bir tab ak getirip gitdi. Syryny agm ayar welin, onun Blokwilin
janyna haypy gelm eyarm ika?
D oran hem doreyan sowallar Blokwili dali etdi. Ayak yyg-
nanyp, adam laryn yatar w agty bolyanga-da jogapsyz galyan
sow allaryn sany kopeldi.

★★★

G tinorta naharyny iyip bolan Blokwil A km aralyn oyden

gykyp, kep b a tarap gaydandygyny gordi. Ol n ah ard an bo§an
tabagy alyp g itm ek iigin gelyardi.
— Siz m enin yanym a gelm age hossarlarynyzdan gorkm a-
dynyzmy, Akm aral? — diyip, G ulam yesirin getiren habaryny
kellesinden gykaryp bilm eyan Blokwil soragynyn yapyk ma-
nysyna A km aral dti§tinyandir oydtip sowal berdi.
Sowalyn m anysyna d o g ru d an am dti§tinm eyandigi iigin
A km aral yarym oyun, yarym gyn bilen:
— M en zatdan gorkyanlardan dal — diydi.
- O n a sebabe beyle?
— In kyn hem in gorkuly zat oltim diyyaler. O ltim den
gorkyanlaram oltim den ba§ga kyngylyklaryn hem m esinden
azat bolanson, oltim den ba§ga kyngylyk bardyr oytm eyan
adam lardyr.
Blokwil Akmaralyn nam e iigin beyle diyyandigine gulagyna
ye ten habaryn netijesi hakynda pikir etm ek arkaly dti§tindi.
 — Ol dogry. Agyr giinden oliim em yenildir. Yone siz en-
tek ya§ ahyryn? Ya§ajak bolmaly. D urm u§dan lezzet aljak bol-
maly. Erkin adam durm u§dan lezzet alyp bilm ese, ozi giinakar.
G ep-giirriiii bilen yesirin iggysgyng yagdayyna yenillik
berm ek islan A km aral n ah ard an bo§an tabagy eline alanam
bolsa, sam anyn iistiinde dyz epdi.
— D urm u§da lezzet yok, ezyet bar, Zorz.
— Akmaral, siz nage ya§ynyzda? — diyen sowal, ba§lanan
giirriine dahylsyz yaly bolup yanlandy. — Bizin ilimizde ayalyn
ya§y-ha soralm ayar welin...
— H er ilin oz dabi bardyr-da. Yogsam, ya§ sora§m ak ayyp
zatmy§my? M en y ig rim i yediya§ym da. S en n ag an d e?
— M en bir m iin sekiz yiiz otuz iigiinji yylda N orm andiya-
da doglupdyryn.
— Sen m en d en alty ya§ dagy uly bolyan-da?
A km aralyn Yewropa yyl hasabyndan ba§ gykarm ayandy-
gyna dii§iinen Blokwil:
— Yok, beyle dal — diydi. — Qyl§yrymlyrak edip ayday-
dym oydyan. M en yigrim i sekiz ya§ymda.
— Ay, onda, ikim iz ya§yt diysegem bolya.
§o n d an son A km aral dymdy. Blokwil G ulam yesirden e§i-
d en habaryna gegm ek islese-de, gepi nam eden ba§lam agyn
ebeteyini tap m an gara§dy. Em m a perenli gara§sa-da, A km a­
ral esasy giirrtine-de gegm edi, dymy§lygam bozulm ady. Gay-
tam, yesirin ozi geplem eli boldy. Ol ba§ga-da gep tapm anson,
kepb an in agyk d u ran agzyndan d u ry asm ana seretdi, gokde
yyldyz goriinm ese-de:
— A sm anda h er kim in oz yyldyzy bolyamy§ — diyip, yer-
liksizrak dillendi.
— M en yyldyzym yokdur...
— H okm an bolaymaly, Akmaral, hokm an.
— Yerde bagty bolmadyk adamyn asmanda yyldyzy bolarmy ?!
«Bu nam e iigin esasy m esela gegm eyarka? Ya-da G ula­
m yn habary... §eyle bolayanda-da, bu nam e iigin tabagy
alyp gidiberm an eglenyarka?» Ol oziini hem yanap tapylan
giirriinin m agadyna y etm ek isledi, oziinin sebapkar daldigi-
ne gozi yetip durka sebapkari bilm ek has-da gyzykly boldy.
Bolsa-da kyn sowaly b erm ek d en saklandy, dym yp oturm azlyk
iiginem giiym enjelik gep gozledi. G ep hem g erek m ahaly ta-
pylm ayar ekeni. §eytse, sebabini bilm ek isleyan m eselesinin
iistiinden b arlar oyden Blokwil zontarrak sowaly diline getir-
m eli boldy.
— Akmaral, siz toy etdinizm i?
— M eni yakyndan tanasyn gelyarm i, Zorz? — diyende,
k eserak o tu ran A km aralyn ajy yylgyryandygy goriindi.
— D ogrym y aytsam, kan m ahaldan bari sizi tanam ak
isleyardim . Adam oz horm at goyyanynyn kim digini doly bil­
m ek isleyar... Sizin tasinliginiz, pars dilini onat bil§iniz m ende
birtopar sowal doredyar.
Blokwil A km aral agylmaz oytdi. Em ma Akm aral geplap
ba§lady:
— M en on iki ya§ym dakam , alam ana gelenlerin eline
dii§dum, Zorz. O n iki ya§ly gyz bolup gitdim , on yedi ya§ly
gyz bolubam , yzym a dolandym .
Blokwil birden:
— O lar sizi biabray etm an, yzynyza gaytardylarm y? —
diyenini hem duym an galdy.
— §on §eyle bolandygyna bir-a yokardaky H uday ynan-
yar, birem yerdaki m en ynanyan. Ba§ga hig kim ynanm ayar.
Oz garynda§lam m am ynanyandyr oydem ok. §on iiginem
m en b e tb ag t bolup galdym ... Bir g ezek m eni gyrnaga owren-
ler m ana biri bilen nika gyyjak boldular. Razylyk berm edim .
M ertlik ed ilen d e «M ertlik edildi» diymeli. Ilki-ha, m en razy­
lyk berm anim iigin, §erigat diizgiinini bozm adylar, sonam Ap-
basaly iigin m en rayym a garam aly boldular.
— A pbasalykim ?
— A pbasaly m en H orasanda bendilikde bolan tiram in
kethudalarynyn biri ekeni. O ny alam angylykda burkazlar ye-
sir alypdyrlar. M eni §ol A pbasaly bilen galy§maly etdiler. Ahyr
galy§dylaram.
— A, son....
— M en sen gara§yan zadyny gaklayan, Zorz. O nam
aydayyn. §onga yyl gyrnaklykda bolup gelen ma§gala kim e
derkar? T urkm enler ady zayany m a§gala edinm eyarler...
Enem -atam , m en gagakam yogalypdyr. In yakyn garynda§ym
m eni yazlaga ak id en dayym . Bu y erdakiler m en doganoglan-
lam... §eydip, §u garynda§lam m yn sayasynda sayalap yoriin.
A km aral soziini tam am lanson, Blokwil:
— Bizin dilim izde siz yaly m a§gala «garry gyz» diyyaler,
A km aral — diydi.
— §ol soz tiirkm ende-de bar...M aiilayyna H uday nam e
yazan bolsa, §onam gorm eli-da.
— M anlay m anlaydyr welin, siz indi §eydip, garry gyz-
lygynyza ya§ap yorjekm isiniz?
Blokwil §ol sowal bilen esasy m eselanin iistiinden baran-
dyryn oytdi.
A km aral yene u lu d an dem aldy.
— M en ya§ajagym, ya§am ajagym belli dal, Zorz. G arry
gyz bolsan, seni kem sitjek bolyanam tapylyar. Oziini kem sit-
dirip ya§anyiidan oleninem gowudyr. M en bagty yatan nagar.
— Dii§iinmedim.
Birdenem Akmaral oziinin gatyrak gidendigini duyup galdy:
— M en nam e sam rap otyryn-a?
— Bu giirriinler sam ram a dal...
— Hawa-da, m enem kim dir birine yiiregim i agmaly-da.
Yogsam, yarylyp baryan. Birehim yakyndan rehim dar keseki
gow y yene.
A km aralyn sonky sozlerinde m any kandi, belki onun G u­
lam yn aydan hab ary bilenem baglany§yan bolm agy-da ah-
maldy. Yone ol syry syr saklayanyn ozi aytm asa, kesekinin bil-
je k giim any yokdy.
A km aral dymdy. D ym m ayanda-da, ol barybir, Blokwilin
aydynla§dyrm ak isleyan esasy syrynyn iistiinden barm ayardy.
 Perenli yene ony gepletjek boldy.
— M en hig zada dii§iinemok, Akmaral.
— D u§unm eyaninem gow yzat...
Eyem yradyn gapysy takyrdady.
— G elnejem da§ gykdy.
K epbedaki geple§igin arasy boliindi. Eyem yradyn gapysy
yene takyrdady.
— G elnejem oye girdi.
§ol ad aty habar Blokwilin A km aralyn agzyndan e§iden in
sonky h abary boldy.
Yesirin kepbesi bo§ap galdy.
★★★

M am m edow ez palwanyn saher nam azynyn «Allahuekbe-

rinden» son tow erekdaki oylerin m ayda gagalaryndan ozge-
leri ayak listiine galyardy. N am az okam ayan adam laram §ol
p u rsad y gegirip yatsalar, b iedeplik hasaplanyardy. Blokwile
hem §ol diizgiin en d ik bolup galypdy.
M amm edowez palwan Blokwilin bolyan yerine oran seyrek
gelyardi. § onun iiginem bu giin gojanyn nam azyny tam am lan
b adyna k ep b a tarap yonelm egi p erenlinin ba§yny her hili ya-
kymsyz gaklam alardan doldurdy. «Sen bizi ile ryswa e td in !»
diyayse, ona nahili jogap gaytarm aly bolar? «M en gunakar
dal» diyeniiie-ha bular, barybir, ynanm azlar. O ten ag§am A k­
m aral ba§yna inen how p b arad a nam e iigin dil yarm ady? Ya-da
b ular eyyam gutarnykly bir netija gelip yorm iikaler?
Goja golayladygyga, Blokwil hernage m erdem sirese-de,
tolgunm aga ba§lady.
— Essalawm aleykim, agabeg! Saba hayyr bolsun!
— H ayyr bolsun! A m an-esen ordiinm i?
Palwan aganyn yiiz ke§bine gozi bilen, sesine gulagy bilen
b aha k esen Blokwil az-kem ynjaldy. Ya§ulynyn yiiziinde ga-
har, sesinde gazap alam aty yokdy. Gaytam , ol onkiilerinden
mylayym goriinyardi.
 ...Iki-iig ay m undan ozal m ellek i§lap yoren yerine baranda,
goja Blokwile garap: «Perenli molla, biz seni oyeraysek, nahili
goryan? — diyipdi. — Eger sen oz d in in den yiiz owriip, mu-
sulm an dinini kabul etsen, biz seni oyeribem bilerdik». §onda
Blokwil: «Eger m en size oz dininizden doniip, bizin katolik
dinim ize girin!» diysem , nahili gorersiniz?» diyen §ert bilen
ya§ulyny yenipdi. §ol gezegem M am m edow ez palw an oyun
etm andi, gaty gyny bilen yiizlenipdi. U m um anam , ol gojanyn
oyun-henegi halam ayandygyny, kalbynda yok zady diline ge-
tirm eyan agras adam dygyny Blokwil bilyardi.
§u m ahalam M am m edow ez palw an gelage-de: «M olla
perenli, m ert bol, giina gazandynm y, yzynda dur» diyayse,
nam e jo g a p gay tarm aly b o lar ? Eger ol A km aral b ilen nikala§-
m aga razylyk berayse, oz d in in d en em donm eli bolar. Razylyk
b erm ese-d e, o z ja n y n d a n dynm aly bolar. «Bular pul hantam a-
gylygy b ilen m eni oldiirm eselerem , A km araly oldiirerler.
M eni bolsa...» O ny bolsa y zyndan pul gelip, nyrhy tolenen-
d en sonam , oldiirip bilerler. Barybir, tiirk m en ler ar alm an
goym azlar. Ya-da azatlyga gykanson, oz y u rd u n a arkayyn gi-
dip b ary an Blokwilin y zyndan iki sany atlyny yollaym ak kyn
zatmy§my?
Perenlinin atan pikir oky bu gezegem howp ny§anasyndan
sowa gegdi. M am m edow ez palw an oz oyiine tarap elini salgap
goyberdi.
— M olla perenli, gayry i§-aladaii yok bolsa, hoi keganin
iistiindaki kellekini bir tikip bersene. Tuwelem e, sen usully
adam ...O z elim denem gelm an d u ran o k welin, indi gozlerem
goniielip ba§lapdyr...
G ojanyn hayy§yny e§idip, yiiki birnem e yenlan Blokwil:
— Siz m eni aldajak bolm an, agabeg! — diyip degi§di.
— Telpegin bir tiiyiini gym yldatm an, iistiindaki gaynegi
tiipenlaninizde, sizin goziiniz yiti-de, kelleki tikm eli bolanda
gorm eyam i§m i?!
M ahabatlandyrylan gojanyn gow ni galkyndy.
 — Ttipen ba§ga, inne ba§ga, m olla perenli — diyip, ya§uly
yylgyrdy. Bir tiipenin n ilinden m iin sany inne yasap bolar. On-
sonam, gaty gyssaga dii§se, depm e ker e§idya, kor gorya...
K eganin iistiinde biyzem bardyr, tem enem ...
Esasy alada birnem e sow uldy hasap ed en Blokwil M am ­
m edow ez palw anyn oyiinin kolegesine atylan kega tarap yenil
adim lap gitdi.
Perenlinin surat, karta gekip yoren elleri inne-tem en i§ine-
-de ezberdi. Bir hep d e m undan ozal, Eyemyradyn tutu§ giiniini
sarp edip onaryp bilm edik eyerini perenli yesir sahel salym yn
iginde edil guy d eg m ed ik yaly edip bejeripdi.
...Blokwil m um lan sapagyny tem enin goziine sapan bady-
na giin d o g ar tarap d an peyda bolan dor atly, elli ya§laryndaky
adam o n u n iinsuni gekdi. Ol oydakilere-de gelendigini duy-
durjak bolyan yaly, kelleki tikip oturanyn pessay ses bilen
b eren salam yna haykyryp jo g ap gaytardy.
M yhm anyn yiizi gaty agyrdy. O nun sylanyan adam dy-
gyny oyden gykan Eyem yradyn gol gow§uryp, gadyrly salam-
la§y§yndanam gaklam ak bolyardy.
A tdan dri§en adam ozi bilenem gor§er oydiip, Blokwil
elindaki abzallaryny keganin iistiinde goydy-da, gol uzatm aga
hazirlendi. Emma aty tu tu lan hyrsyz adam Eyemyrat: «Ya§uly ol
oydedir» diyenson, p eren la nazaram aylam an, M am m edow ez
palw anyn gapysyna yoneldi.
M yhm anyn atyny baglap gelen Eyemyradam §ol oye girdi.
O yiin iginde edilyan giirriin, aralykda durluk, gamy§ yok
yaly, da§arda hem agyk e§idilyardi.
— «Ur§un gene§i yok», palw an aga — diyip, oniirti myh-
m an gepledi. — Bu arada dii§niiksiz gepem yok. Syr diyip sak-
lajak bolyanym yz uly ile yayranson, syrlygyny yitirdi. Beyle
yagdayy, aslynda gizlabem bolmaz. «Ay dogsa, alem gorer.»
— D ogry aydyan, Yaylym han. Ile-ha ryswa bolnandyr —
diyip, M am m edow ez palw an tu tu k jogap gaytardy.
«Adynyn g apdalyna «han» sozi go§ulyan bolsa, ol, in bol-
m anda, oz tiresinin hanydyr ya-da gaty edenli adam bolm aly-
dyr» diyip, Blokwil netije gykardy.
 — G iinakari anyklam aly. — Ol Eyem yradyn sesi.
— G iinakar namemi§! — Ol m yhm anyn sesi. — Garynda§
m en iiginem, siz iiginem d es-den garynda§. M en yegengim
bolsa, sizin uyanyz. §ona gora-de yuw m arla§an bolup durm an,
agyk giirriin edelin. «G anjyk guyrugyny bulam asa, kopek on
yzyndan ylgam az».
«Ganjyk» diyilyan dii§niikli. Giirriin A km aral b arada gid-
yar. M yhm anam A km aralyn dayysy bolm aly». Blokwilin gozi
biyz bilen tem enin u ju n d a bolsa-da, gulag y oyiin iginde. Ol
igerde g o p u p ba§lan harasadyn yekeje §uwwuldysyny-da syp-
dyrm an d in lejekbolyar.
Eyem yrat oydakilerin ya§kigisi bolsa-da, oz diyenini go-
gertm age calysyar.
— Bulanan guyruk gorende, sol guyrugyn garynda§laryny
sylam adyk kopegin m aiilayyndan ot berm eli.
— Kimmi§ ol kopek?
«M am m edow ez palw an §eyle sowal beryan bolsa, G ula­
m yn m ana y etiren habary nad o g ry bolmaly».
— O ziinden sorap gorenzokm y?
— Sorajagam bolam zok, Yaylym han. — M yhm ana Eye­
m yrat jog ap gaytardy. — D epane genii poha giim enson, sorag-
-idegden ne hajat? Senem gelipsin, indi uzaga gekm eli dal. Siz
dozm eseniz, m en dozerin. Siz gorksanyz, m en gorkm an.
— Nenen-nigikbolyanga, G onurdangykaraysaknaderka?
«Goja akylly adam!» diyip, Blokwilin da§ardan goldany
igerden goldanm ayar.
— Aydyanyn nam e, M am m et kaka? O ny G onurdan gykar-
dyn-da, m asgaragylygyny nadip gykarjak?
— M asgaragylyk halta salnyp o b ad an gykarylyan zat
dal-a, Palwan aga.
«M yhm anam akylly adam y goldam an, Eyem yrady gol-
dayar!»
— M en ba§ga bir zady gak edyan. — Qak edyan, elbetde,
Eyemyratdy. — Tohm et atyan bolsam , Alla hatam y otsiin we-
lin... G egen h ep d ed e perenli yerinde yokka, kepba girdim.
K adilerin arasyndan igi bo§ tab ak gykdy. Tabagy kim elten-
dir oydyaniz? O n giindiz u g ru n a kepban gapysyndan bar-
m ayanyny bilyas. Pali diiziiw bolsa, nam iigin tab ak gizlenm e-
li? M eni agyk tiirkiiledesiniz gelyan bolsa, giinakar oz yesi-
rimiz...
Blokwil tisginip gitdi. O nun kellekinin alynky gay§y diyip
biyziii ujuny sokany oz gep elinin siiyem barm agy b o ld y Biyz
yza gykanda peyda bolan al gan barm aklaryn arasy bilen, elin
ayasyna yetdi. Perenli birbada agyry-ynjy hem duym ady.
— Suw gorm an, tam m an gykarsak, onki m asgaragylygy-
myzyn iistiine u rn a bolm azm y? M ana bir hepde-yarym hepde
puryja berin. Ikisi bilenem oziim giirle§ip goreyin. G iina ed en
bolsa, p erenlem giinasinin yzynda dursun. Yogsam, gan nahak
dokiilse, on giinasinin syrtynda oziimiz durm aly bolarys.
Beyle ganyn garam aty hasam gokder geler.
Edil §u giin gutarm aly om ri yene bir h ep d e uzaldylana
d o n en Blokwil M am m edow ez palw anyn sozlerinden son
barm agynyn yzasyny d uyup ba§lady. Ol ganly barm agy ag-
zyna saldy.
— G epi uzaltm alyn. W agty hepdelap-aylap ariry gekiber-
sek, oziiniz gobegene bolar galarsynyz. M en sana bir hepde dal,
iki giin puryja beryan, Palwan aga. N esip etse, birigiin ag§am-
lyk yene dolanaryn. §ona genii bellisini etm esen, m eselani
gijanin garankylygy gozer. M en galan omriim i nam ys yiikiini
gbterip gegirm ekgi dal. Sony hem nira barsa, §ona barsyn.Kys-
m ata yazylany bardyr. Arym koyenden, goy, im anym koysiin.
Gel-gel, g apynda gezip yoren guluii nam ysyna d egyan bolsa,
senem giinaiii m en boynum a alayaryn, Palwan aga. Yaylym
h an ^hikgiidir...
G alan om ri yene iki giine direlen Blokwil §ondan sonky
boljak giirriin bilen gyzyklanjagam bolmady. Ol nam e edyani-
nem bilm an, uyany b o y n u n d an asyp kepbesine tarap ugranda,
gayy§ uyan bo k urdagyny bogup, dem berm eyan yaly boldy.
 ★★★

Serho§a d o n en Blokwil doran y agdaydan ba§ alyp gykm ak

iigin bellibir zadyn pikirini hem edip bilm edi. U zaga geken
kellagyrydan son, saglarynyn diiypleri ii§eyan yaly boldy. Ol
yssy k ep b ed e kellesinin ii§em egini yam ana yordy, gan basy§y
iiytgandir oydiip, gep go§aryny gysymlady, oz yanyndan m ele
sagynyn, in bolm anda, yarysy galarandyr oytdi. Ol diiynden
bari goren gorgiisini §u m ahala genii geken kyn pursatlarynyn
hig haysysy bilen d en ap bilm edi.
§ol yagdayda-da p erenli da§ardan goziini ayyrmayardy,
M am m edow ez palw anyn kepba gelm egine ya-da oziinin ga-
gyrylm agyna gara§dy. Em m a oylane genii telim gezek nazara
ilenem bolsa, goja ki§i kep b a tarap seretm eyardem . «N am e
iigin ol oz geple§igini in sonky p u rsad a goyjak bolyarka?
§eytm ek bilen nam e utjakka? Ya-da oziim ustiine barsam m y-
kam? » Blokwil sonky sowalyny n ad o g ry tapdy, ozleri giirriine
ba§layangalar, i§e go§ulm asyz etdi.
Perenli M am m edow ez palw an yaly durm u§yn gyzgyn
oyunlaryny sow ukganlylyk bilen gar§ylamagy basaryan aksak-
galyn bardygyna-da m iinde bir §iikiir etdi. «§olam m eni Hu-
dayyn yalkadygydyr. Yogsam, bu gyzm a tiirkm enler yolbarsyn
ayak sanay§yny ederdiler.» Ol Parizdaki bir dostunyn halimi-
-sindi gaytalayan degism esini yatlady. D egi§m ede aydyly§yna
gora, tow sanjyk tokayyn igi bilen ayagaldygyna gagyp gel-
yarka, o niinden gykan ba§ga bir towsan gagm agyn sebabini
sorayar. «Yzymdan yolbars kowalap gelyar. Ol kimiii ayagy
ba§ bolsa, §onunam hem m e ayagyny goparyar». «Beyle bolsa,
sen nam e azara galyp, gagyp yorsiin? Sen ayagyn ba§ dal ah y ­
ryn?» diyip, beyleki tow§an genirgenyar. O n d a gagyp gelyan
tow§an: «Wah, dogan, ol oniirti ayaklaryny goparyp, sonam
sanam aga oturyar ahyryn» diyip, basyny yaykayar.
Giin dikyokaryk gykyp, yssy has-da giiyjedi. O na garam az-
dan, dine §ondan son perenlinin kellagyrysy birnem e gow§ady.
Ol hig zada giiym enm ek islem ese-de, kagyz, galam yny eline
aldy. U llakan d ep d erin agylan yerinde A km aralyn yylgyryp
d u ran §ekili bardy. Perenli ony yrym edenson, yylgyryp duran
edip gekipdi. Zire-zire bolup d u ran m aydaja di§ler Akm aralyn
gozelligine gork go§yardy. Blokwil surata seredip otury§yna:
«M en hig zada dii§iinemok, Akmaral! — diydi. — Sen
nam e iigin oz-oziini koseyan? Sen nam e iigin m eni gynayan?
Sen nam e iigin bu i§de m en bilen bile gykalga gozlem eli dal? »
§ekil, elbetde, dymyardy, dym yandygy iiginem, onkiisindenem
ow adan bolup goriindi. Perenli oylandy. N epis §ekil, yyrtm aga
dozer yaly bolm asa-da, bolek-bolek edilip zyiiyldy. A km aralyn
kepba g etiren tabagyny gozlap tap an agabeg bu suraty hem
tapar!
Suwsalar yaly zat iym edigem bolsa, Blokwilin anrysy suw
talap etdi. Ol uyala-gorka k ep b ed en gykyp, guya tarap yonel-
di. Edil dille§en yaly, §ol m ahal hem M ammedowez palwan da§
i§ikde peyda boldy. O n u n hyyaly perenli bilen giirle§mekdi.
Emma guya tarap ba§-alty adim ad en goja saklanm aly boldy.
A tlaryny yol gyrasyndaky agaja baglap, barik gaydan yuka
sakgally saryyagyz ya§uly bilen, da§yndan goraym age kyrka
ser uran, ingesagtdan at yiizli adam peyda boldy. Ya§uly goni
M am m edow ez palw anyn yanyna geldi. Ya§ adam bolsa ba§
atyp salam berdi-de, nam e iigindir, anyrrakda ayak gekdi.
G elen ya§uly bilen gar§y alan ya§ulynyn bir-birlerini tana-
m ayandyklary bildirip durdy. O na garam azdan, бу-ig, mal-
gara, hal-ahw al sora§yljakdygyny guyynyn ba§ynda duran
Blokwil o niinden bilyardi. §eyle hem boldy. Yesir suw igip bol-
yanga, saglyk-am anlyk sora§ygy dowam etdi.
D abe gora, M am m edow ez palw an tanam asa-da, geleni
bye gagyrdy. Emma yuka sakgally adam m iirahedi kabul etm a-
ge derek:
— Sizlerin dow letli ojagynyzyn bosagasyndan atlem age
en tek hakym yok bolsa g erek — diyip, asla gara§ylm adyk
jo g ap gaytardy.
— O n a beyle?! — diyip, M ammedowez palwan genirgendi
hem em nakyl getirdi. — «Goni gelen jeren in iki §ahyndan
gayxy ayyby bolmaz», sakgalda§.
 — Bizlerin bigiina jerendigim izem en tek belli dal. Diirs
jayyny a^Hsam, bizler d ep esin d en dabanyna genii giina batan
adam lar bolyos. O n iiginem da§arynyzda adam o rn u n d a goriip
geple§senizlerem , toriinizde kabul edilgenge gorjek bizler.
— Bu nigiksi gen m yhm an?! — diyip, palwan aga yylgyrdy.
G elen ya§uly aytjaklaryny o niinden tassyklayan yaly b o ­
lup, telim gezek ba§ atdy.
— Bizler m iiynli bolanym yz iigin geldik, sakgalda§.
G en m yhm anyn «miiynli» habaryny e§itmage tayyn goja:
— Beyle bolsa, aydyberin! — diydi.
§ol m ahal hem aty atak tarap d an g elen Eyem yrat m yhm an
bilen salamla§dy.
— Biyem m en inim bolmaly! — diyip, agasy Eyem yrada
tarap elini salgady. — A dyna Eyem yrat diyerler.
— Bizler kim in Eyem yratdygyny, kim in M am m edow ez
palw andygyny ozaldan yag§y bilyos — diyip, yayuly kop zat-
dan habarlydygyny ayan etdi.
M yhm an goja oziine tarap seredende, Blokwil ba§ atm ak
bilen, sessiz salam berdi, ozi-de h er hili giiym enje tap an b o ­
lup, guyynyn tow ereginden ayrylmady.
— H abaryny aydyber, myhm an! M ende inim den gizlin
syr bolmaz.
— Bizlerin habarym yz iniiiize-de degi§li bolganson,
Eyem yradyn gelgeni-de, gaytam , yag§y boldy. Ol duranam
m en inim. — Ya§uly yolda§yna tarap elini salgady. — Adyna
Jorag u ly diyyos... Ana, agalar, iniler, gegen bah ard a bizin ini-
miz k etd e giina etd i — A km aralyn gow niine degdi. Bizin tohu-
m ym yzda ki§i m a§galasyny kem siden erkek bolm andy.
— M undan u rup gykdy. — Sakgalyny penjelap, aydylana
ozige dii§iinen M am m edow ez palw an inisinin yiiziine gara-
dy. — H ydyr diyenim iz hyrsa owriildi.
Eyemyrat yag§ydan-yam andan soz diym an, oz oyiine gi-
rip gitdi.
— Yagday §undan ybarat, sakgalda§. O zlerti-de yazlagda
bolganlarynda dow letli gtirriinin ba§yny ba§lanlar. O nun so-
ny-da tersle§ige barypdyr. Indi bizler §ol tersle§igin ahyryna
diizedegaysak diyyorys. Razy bolsanyz oyke-kinani gegip, ga-
rynda§lyk agsak diyyorys. §ol yag§y niyet bilenem gapynyzdan
gelip durduk.
G oja bir zat diym ekgi bolanda, Eyemyrat oyiinden gykdy.
O nun буе nam e iigin girip-gykanyna agasy iins berm edigem
bolsa, m yhm an tins b eren ekeni. Ol Eyem yradyn elindaki sa-
panga seretdi-de:
— Sen, inim, sapanga alan bolup gelm e — diydi. — «Gar­
ry okiiz pygakdan gorkm az» diyipdir tiirkm en. Eger bizler sa-
pangadan, pygakdan h ed er edyon bolsak, oz ayagym yz bilen
b u jayga gelm ezdik.
Eyem yrat n ag t jogabyny alanam bolsa, geplem an durup
bilm edi.
— N am e diym ekgi bolyan, aksakgal?
— Elli gepden, belli gep. O ni bilen-a gyz m a§galanyn gow-
niine degenim iz iigin soram aga geldik. O ndanam otri ki...
B irek-birege dii§iinm eyan iki tarapyn her haysysy oz yna-
m yna gora gepleyardi. Bir elini bykynyna yetiren Eyem yrat
teyeneli gep urdy:
— Sen, agam, bu yerde «Hem ogry, hem riistem» diyenleri-
ni etjek bolm a. H em -a sen bizi kem sitm eli, hem em iistiim ize
gelip, oz §ertini goymaly. Bize indi abray gerekgal, nam ys ge-
rek. A bray gutardy. «Dawagarin go n u r bolm asyn» diyip e§it-
m anm idiii?
Eyem yradyn haybaty iigin m yhm an goja sarsm adam .
— O ni bilen-a, inim, bolan i§ iigin dawa-jenjelle§ip yor-
malin. Bu yerde nam ys basylanyok.
— O na biz sizden gow y dii§unyas. Biz...
— Tiiket, Eyemyrat! — Palwan aga gazaply gepledi. —
O ziinem , g aty tiz oyiine gir-de, sapangany alan yerinde goyup
gayt. Sen g ep e dii§mez ekenin. Abrayyn bary dokiilenden
yary dokiileni yag§y.
Eyem yrat gyzm a-da bolsa, agasynyn horm atyny saklady.
Ol sapangany goym ak iigin oyiine girip-gykm aly boldy.
 — Yuregi gi§en adam yn halyna dii§iinyos. Yone, sakgalda§,
sizler diirs gep uryonyz. «Zelelin y aryndan gaytm agam bir
peyda». Yalanam bolsa ile bolgusyz g ep yayrasa yam any §ol.
Siz oba-da teyi galat g ep in yayranyndan habarym yz bar.
— K ysm atdan gagyp gutulm a yok. — M am m edow ez aga,
nam e iigindir, py§yrdady.
— Kysmatdyr, kysmatdyr! — diyip, m yhm an ya§uly ay-
dylany tiz tassyklady. — Kysmatymyza yazylm adyk bolsa, Alla
sata§dyrm ak islem edik bolsa, yazlaga bir m ahalda gykarmy-
dyk. Gelin, A llanyn halany bilen razyla§alyn!
— Sizin yagdayynyz nahili? — Goja palw an tow ellanyn
alynm agyna tarap gy§arandygyny sow alyndan andyrdy.
— Bizlerde gizlin gep yok, sakgalda§. Joraguly otuza yetip
baryor. Y nha-ynha bilen on sek iz-p g rim isini-de oylenm an
du§undan gegirdi. Oziimiz garwa halk. G iinem am yz m al-gara
bilen dolanyor. Bayam dal, oylanligini tapm an oturan puka-
ra-da dal. Sebap bilen seyil. O zhm -a sizler yaly adam lar bilen
garynda§lyk agabilsem, n esibeden narazy boljakgal. Niyeti-
miz bahbide sapsa, ili yygnap, toy berjek.
— Oziiniz haysy u lu sd an bolarsynyz? — diyende, palw an
aganyii sesiniii hasam m ylayym lanandygy bildirdi.
— Bizler, sakgalda§, arsarynyn u lu d ep e urugyndan. O tu-
rym m yz §ordepe obasy. Tekaninem wekil tiresi bilen garyn-
da§lykda duryos. Gyz alyp, gyz beri§yos.
M am m edow ez palw an oz gapysyna tarap elini salgady:
— Hany, sakgalda§, indi буе girayelin!
M yhm an ya§uly yenil basyp, буе tarap yoneldi. Jo ra g u ­
ly bolsa, ya§ulularyn yzy bilen girm an, oyiiii kolegesine ay-
landy...
Tohm et belasynyn agyr yiikiini e g n in d en dii§iirse telim
toy edengerak gorjek M am m edow ez palw an m eselani ozuge
gozdi.
§ol giin inrik garalyberende, y u k a sakgally ya§uly yzyna
iki sany ayal m a§galany hem tirkap, yene M am m edow ez p a l­
w anyn gapysynda peyda boldy. Esli m ahal gegensonam , iig b o ­
lup g elen m yhm an dort bolubam iimii§-tamy§lyga sinip gitdi.
 Zorz Blokwil §ondan son gaydyp A km arala sata§mady. Ol
uly o b ad a yalnyz galdy.
★★★

Blokwil

1861-nji yylyn noyabrynyn sonky giinlerinin biridi.

Yiizi gytyk gara b u lu t asm an bilen zem ini birikdirjek bolyan
yaly, yere §eyle bir golaylapdy welin, d ep an d en gara gazan
diinderilen yaly bolup durdy. Burjy baglan alem iggysdyryardy.
Em m a §ol iggysgyng hem kalbynda gow niigokgiinlik oyaryan
giin Blokwilin yesirlikde gegiren on dort ayynyn dow am ynda
h ep d e hasaplap, sagat sanap gara§an habaryny getirdi. §ol giin
Blokwil iigin ayratyn — go§a §atlykly giin boldy. Iki §atlygyn
biri on dort aylyk yesirlikden bo§am ak bilen dene§direninde
ju d a m aydady. Em m a §ol kigijik §atlyk Blokwilin gam ly kalby-
na uly begeng saldy, argyn b ed en in e gurp berdi. In esasy hem
§ol kigijik begeng perenli yesirin kalbyna bu yowuz toprakda
yhlasyn kom egi bilen b iten hem ta ozi olyanga giili solmajak,
yapragy siillerm ejek bir desse gem en bolup girdi. Blokwil ol
gem eni tutu§ om riinde g abat g elen bir-iki sany ajayyplygyn
biri hasaplady. Ol gozelligin A km aralyn nazik barm aklaryn-
dan gykandygyna perenli yesir ynandy. Ol ynang hakykatdy.
Blokwilin diinyasini tazelem eli ho§ habaryn G onura gel-
m ezinin edil on yany §eyle w aka boldy. Iggysgyng k epbeden
iggysgyng da§ara seredip tu k at h alda otyrka, suw alm aga gel-
yanlerin biri Blokwilin nazaryna ildi. (^alaja yem sap gelyanin
Eyem yradyn dole gazdyran garynda§ynyn ow adan gelnidigini
perenli §ol bada tanady. G elnin suw alm aga gelyandigi bel-
lidi, yone o n u n guya tarap goni yorem an, Blokwilin kepbesine
tarap owriim edip, gysga yoluny uzaltm asynyn m anysy welin,
az salym lygam bolsa dii§niiksiz bolup galdy. §ol du§nuksizlik
Blokwil iigin in sonky dem ine genii unudylm ajak sow gada
owriildi-de, online gayyp geldi. Blokwilin gozleri iki eplengi
taze tahyany goren bolsa, gulaklaryna A km aral soziini aydan
ayal sesi geldi. Tahyany Blokwilin online ta§lap gegen owa­
d an gelin jorasynyn adyny tutm anda-da, ony kim in iberen-
digi dii§niikli bolardy welin, A km aralyn adynynam tutulm agy
Blokwili has-da tolgundyrdy. Ol oziini Parizin kbgelerinde
kellesi tahyaly gezip yorendirin o^ftdi. A km aralyn Blokwile
tiirkm en tahyasyny geydirm eli peri§de diyyani hem §ol owa­
dan gelinm ika? Ol eyyam g u y u d an suw gekip, yzyna gidip
baryardy. §oldur. Sebabi, aytm aklaryna gora, peri§delerem
oran gorm egey bolyarmy§lar.
Begengden, tolgunm akdan yan a §unga m ahallap sygan
kepbesine indi sygm an oturan Blokwil at ayagynyn giipiirdisi
gelen tarap a seretdi. A km aralyn kan m ahal bari gapysy agyl-
m ayan gara oyiinin g ap d aly n d an peyda bolan iki atlynyn biri
A bdal serdar kepb an in gapysyndan garap oturan Blokwile
gozi dii§enden:
— Jen ap , m en sana ho§ habar getirdim ! — diyip gygyrdy.
Blokwil b endilikden jenaplyga ow riilendigine en tek ul-
lakan ynam etm ese-de, A bdal serd ar o nun goziine bu§lukgy
adam dal-de, ertird en bari alem i garaldyp d uran gara bu-
ludy yaryp gykan Giin bolup goriindi. Yone ol en tek oziinin
M a§atda ya§ayan yew ropaly dost-yarlarynyn iberen toleg puly
gelyanga, Yusup hanyn agasynyn, Abdal serdaryn inisinin hem
yene bir adam yn Saragta getirilip, ozi iigin girew goylandygy-
ny bilm eyardi.
A bdal serdar atyny yolda§yna tab§yrdy-da, getiren hatyny
eline alyp, M am m edow ez palw anyn oyiine girdi. G en galm a-
ly y ag d ay — salym gegm anka, tow erekden adam bary gelip
ba§lady. Eli hasaly garrylar, gagalaryny yanba§laryna alyp d u ­
ran uzyn boriikli ayallar, oglan-gyzjagazlar... Perenli dole ga-
zanda da§yna iiy§en gagalarynam hem m esi bu yerdedi.
Palwan aganyn gapysynyn iginden yapylanyna kan m ahal
gegm edigem bolsa, ol Blokwile yesirliginin dow am yna bara-
bar w agt yaly bolup duyuldy. Agylmasy uzaga geken gapy ahyr
agyldy. A bdal serd ar bilen M am m edow ez palw an da§ cykdy.
 A bdal serd ar Blokwilin yanyna bardy. H eniz goriilm edik
w aka — iki sany erkek adam yn gujakla§m agyna, yanaklaryn-
dan og§a§m agyna gonurlylar an k bolup seretdiler.
Eyem yrat go n u r oyiinden alyp gykan go§a nilli sapangany
agasyna berdi. Palwan aga ony Blokwile uzatdy:
— Bu sen oz m alyn bolmaly, tan ry bendesi... eyelik et...
Sapangany eline alyp, az-kem oylanan perenli ony M am ­
m edow ez palw ana uzatdy.
— Bu yarag m en d en size yadygar. M en size goh horm at
goydum , agabeg...
Go§a nilli p eren sapangasyny kabul edip alan goja miiyn-
li yaly bolup yylgyrdy. Ol sapangany synlap durka, yarym
parsga, yarym tiirkm enge gepledi:
— Senin bu yerde ejir gekenin hakykat, m olla perenli.
Bizinem yesirim izi zabun tutm aly bolandygym yzyn sebabi
hakda oziin oylan. O ziim izinem gtm -giizeranym yz yagday-
ly bolanson, senem hor-hom sy ya§adyn. Ol gyn. Kyngylygy
d en geki§din. O lam gyn. Indi о zatlary unut-da, oz iline am an
gowu§.Yolun ak bolsun! A llahuekber!
K ysm atyna ganly syyahat yazylyp, ynsan wag§ylygynyn
ayylgang pajygalaryny ba§dan gegiren Zorz Blokwil M am ­
m edow ez palw anyn alky§yndan son hyyalynda A rderbent
sahrasynyn yollaryna dii§di. Ol yayylyp yatan H orasan diizlii-
ginin iisti bilen G iinbatara, iki yyl bari goziinden ugan Parizine
tarap adim urdy. Esli salym dan son arzuw atyndan dii§en fran-
suz yen e tiirkm en obasyna dolanyp geldi.
Blokwilin geken kyngylygy y atdan gykar yaly bolmasa-da,
M amm edowez palwanyn yiirekden aydan sozleri ony yum§atdy.
Ol goja palwanyn godek ellerini m akam gysdy-da, tow erege
nazar aylady. Abdal serdaryn getiren habary onun oziinden
on bu yere gelen yaly gonurlylaryn uludan-kigisinin hem -
mesi M am m edow ez palw anyn oyiinin tow eregine yygnanana
m enzeyardi. Oztine tarap seredyan gozlerin, oziine tarap yiiz-
lenen yiizlerin onlargasy Blokwile tany§dy. Tany§ bolsun-bol-
masyn, hazir gonurlylaryn hem m esinin gozleri oziine guwang
bilen, begeng bilen bakyandygyny Blokwil goriip durdy, hatda
Eyemyrat agabegin garynda§ynyn dole gazdyran giini pereiila
yzgytsyzlyk bilen garan yiiz-goziinde-de hazir dine gowulygyn,
begenjin alam aty bardy. Blokwili G onura gelen giini boynun-
daky gara yylany bilen gorkuzan £ ak a n dali hem bir gyrada
yylgyryp durdy.
^ o n e oziine begeng bilen, ho§niyetlik bilen garayan on-
larga goziin arasynda onun §u mahal, in sonky gezek bolsa-
-da, §eyle bir gorm ek isleyan, sozsiiz, dine otly baky§ bilen
sozle§mek isleyan gara gozleri yokdy. Blokwil nazary rehim-
-§epagatdan yasalan §ol sada, §ol owadan, §ol m ahriban gara
gozlere gaydyp hig yerde, hig m ahal sata§majakdygyny yatlap,
arm an gekdi. Ol yiizuni asm ana tutdy-da, G onur obasyny gu-
jagyna alyp duran gigrekli gy§ howasynyn hem m esini oz kigi­
jik oykenine yygnajak bolyan yaly do§iini giiberdip, uludan
dem aldy. Ol gogiine garanynda, tutu§ asm any orten gara
bulutlaryn arasyndan Akm aralyn ak yiizi sulba bolup goriindi.
Blokwilin gow niine bolmasa, owadan ak yliziin al yaiiaklarynyn
iistiinden bir-iki dam ja gozya§ hem togalandy. Perenli ony
belen t adamgylykly zenanyn, ejize gezek gelende kalby rehim-
-§epagatdan doly yuka yiirekli tiirkm en zenanynyn ozi bilen
ho§la§yk gozya§y hasap etdi. Blokwil tayly gezek yuwdundy,
pessay ardynjyrap, bokurdagyny argady, ahyrynda-da, asm ana
garap dur§una dodaklaryny galaja gymyldatdy: «Ho§ gal, ynsan
balasy, ynsan! Ho§ gal, soyiilm edik soygi!»
 SALLAN^AK
M U KAM Y

Powest
1

G ojuk obasynda bir d u tar bar. O nun owazy, bir seretsen,

ad aty d u tarynky yaly, bir-de, tany§ gu§un gan at kaky§yny yat-
ladyar. O zaldan dinlap y o ren sazynam §ol dutaryn kir§inden
gyksa, iiytge§ik, has §irin bolyar, gulaga ba§gaga tasir edyar.
G en zat, ol bellibir adam ynkam dal-de, tutu§ obanynky, ilinki.
§eyle-de bolsa, gab at g elen adam ol dutaryn gapagyna ka-
kyp yorenok. Gelin to^hinyn, p erzen t to^hmyn dabarasyny §ol
d u tara ba§ladyarlar. Yekeje saz galynyar-da, d u tar yene gaby-
na salynyar. §ondan son toy sazyny ba§ga d u tar dowam edyar.
Ol ed a h et G ojuk obasynda dabe owriilip gidipdir. H asap-
dan gojalaryn aytm aklaryna gora, onun tu td an d u tara owriileli
bari alty garyn aylanypdyr. «Garnynam » her haysynyn otuz
yyldygyny nazara alsak, G ojuk obasynyn sadap saply d utary
iki asyr tow eregi ya§aberipdir.
Ya§ulular sonky ow rum de d u tara eye bolan adam lary on-
gakly takyk tanam asalaram , ilkinji eyesinin kim digini welin,
gowy bilyarler. G arrylar-a hasabam dal, obanyn ya§laram G o­
ju k M ergenin iki asyryn anyrsyndan galyan sazyny e§idyan
daldiris oydenoklar. Q unki olaryn d o g d u k obasy hem §ol
sazandanyn adyny goteryar. §onun iiginem bu obada ya§ayan
adam lar kanbir dile golap durm asalaram , «m en-m enlik» et-
m eselerem , ba§ga obada ya§ayanlardan ozlerini birnem e artyk
sayyandyklaryny, garaz, syzdyryarlar. O lar G ojuk M ergenin
ru h u n a g aty uly horm at goyyarlar. §ol ad aty ow azynam G o­
ju k M ergeni yatladyandygy iigin iiytge§ik bolup duyulyan-
dygy ahm al. £ iin k i k o n elen tu t agajy kone taryh yaly bolup,
gegmi§in yanyny §u giin bilen bagla§dyryar, gegmi§e diirs hem
m ynasyp baha berm age yardam edyar. §eylelikde, gegmi§in
y atd an gykm azlygyna kom ek edyan d utaryn yitm ejegine-de,
hig hagan, hig kim e berilm ejekdigine-de G ojuk obasynyn
gagajyklary hem ynanyarlar.

Gon§y oyd e gaga diinya inyardi. Q aganyn diinya inm egi

kyndy, diinya in d erm ek o ndanam agyrdy. G ojuk M ergen §ol
kyngylyklaryn yygy-yygydan gaytalanm agyny, yzynyn iiziil-
m ezligini isleyar.
Diinya inyan gaganyn beryan yzasyna tap getirip bilman,
di§ini gysyan en an in innildisi da§arda e§idilm ese-de, gula-
gyny yere berip y atan G ojuk M ergen ony edil yanynda yaly
e§idyardi. Ene toprak dartylan d u tar tary yaly bolup, iki oyiin
arasyny bagla§dyryardy. §ol taryn nahili kakylyandygyna, ne-
nensi owaz gykaryandygyna G ojuk M ergen dii§iinyardi. Ol
sesi dinleyan dine bir oliim yassygynda yatan goja daldi. Ol
ses oniirti ene yeriii siinniine ornayardy. §ol azaply innildiniii
netijesin d e diinya injek perzende G ojuk M ergenem gara§dy,
yone ona m ukam gydanam b eter en e toprak gara§dy, zerurlyk
§onunkydy. «Gayrat et, gelin, gayrat et. Bu sahranyn hak hos-
sary sensin, hem ejiz, hem giiygli hossary sen bolmalysyii.
Bu sahra iigin sen yza iymelisin. Bu sahranyn gegmi§i sen
gegirim liligine bagly bolupdy. Bu sahranyn ertesem sen gin-
ligine baglydyr. G ayrat et, gayrat et!» G ojuk M ergenin yas-
syk tarap d ak y gulag y n a gon§y gelnin innildisi gelse, beyleki
gulagyna «Sallangak m ukam ynyn» owazy e§idildi. Ol owaz
m iinlerge adam a durm u§ sapagyny berdi, m iinlap yiirek §ol
owazyn iindew ine uydy, ol owaz erteki giine um yt doretdi.
«Tayakda yene bir tag m a galsyn, gayrat et. Gorkma, daryk-
ma. Sen gidip baryan m ayanyn how udynyn iistiinde ner ogul
dogurm agy ba§aran iiytge§ik zenan neslisin. G ayrat et, gelin,
gayrat et!»
 G ojuk M ergenin yassyga ba§ goyany tig aya ser urupdy.
O nun nasaglandygy tutu§ sahra yayrady. H yzm at hodtirlap
g elen tebiplerin em indenem netije bolm anson, m ukam gy kys-
m ata ten berip yatyrdy. Ay yarym m u ndan ozal sahrada «Gara
yapynjaly ayal» adyny alan g ed ay Ayparga gabat gelende:
«G ojuk M erg en in derdi yaly d erdin em ini gon§y w elayatda
bir tebip tapypdyr. M en §on u g ru n a gykjak» diyen ekeni.
H ali-hazirlikge-ha ol hab ard an am ug gykmady. Bolsa-da, G o­
ju k M ergen §ol ayalyn aydanyna ba§ galdyrm anam durmady.
£ tin k i kim digi nabelli ol ayala m ukam gy gaty kan gezek,
ozem, asla gara§ylm adyk yerlerd e-de gabat gelipdi. §ol ja-
dygoy yaly gedayyn aydanyna m ukam gynyn, nam e iigindir,
y nanasy gelyardi.
G ojuk M ergen §u gezekki yaty§yny yagty jahandaky
in sonky yatuw y diyip gaklayardy, gaydyp galaryn oytm e-
yardi, haly tendi. Em m a ol iki giin bari, ham ala, agyr kese-
linden nam -ny§an galm adyk yaly, oliim hakda, nasaglyk
h akda pikirem etm an, ba§ga-ba§ga zatlaryn aladasy bilendi.
Ol giiyz dolananson, alan hasylynyn jem ini jem leyan dayhan
yaly bolup, oklaw a m enze§ tayajyklara salnan tagm ajyklary
hasaplayardy. ^!ep duldaky kilim torba §ol tayajyklaryn sak-
lanyan yeridi. Iki giin ed en azabyny koydiiren G ojuk M ergen
bir tarap a gegiren tayajyklaryna-da §u giin irden yanadan
yapy§m aly boldy. Tagm alaryn sany iki m iine golaylanda
goja bula§dy. Ol yalny§m aly daldi. Tagm alaryn h er haysy bir
adam dy, tutu§ bir diinyadi. Yekeje kertik iinsden sypsa, ul-
lakan bir adam yn yiiziine gara gekildigi, onun ynsan sanyna
alynm ayandygy boljakdy. § o nun iiginem ol yekeje tagm anam
yalny§m ajak bolyardy. Tagm alaryn 5 —6 sanysy beylekilerden
iiytge§ikdi. G ojuk M erg en olarynam a§agyny gyzyp, ayra-
tyn bellik edipdi. §ol ayratyn tagm alaryn doran pursadyny ol
m ahal-m ahal yatlayardy. Bir m ahal goylan tagm alary owran-
-owran yatlap yorm age §u w agta genli-ha G ojuk M ergenin
elem degm andi. Indiden son, olgelip berlen giinler payaw-
lab eren d e ol ahli tayajyklaryny da§yna iiy§iirip, ar om riinde
goyan tagm ajyklarynyn hasabyny gykarjak bolyardy. Tag-
m aly tayajyklaryn sany, hakykatyna seretsen, §u m ahalkysyn-
dan tas iki esse diyen yaly kop bolm alydy welin, bellik etm ek
pikiri, arm an, gig doredi. H asap sonky yigrim i yyl tow eregi
yoredilyardi. Yogsam, G ojuk M ergenin her gezek galnanda,
§u tayaga tag m a basyan «Sallangak m ukam ynyn» gaytalanyp
yorenine kyrk yyl bolup baryardy.
«Sallangak m ukam ynyn» tiirkm enlerin arasynda beyle
yorgunli bolm agyny m ukam gynyn ozi-ha totanlik hasap
edyardi. G ojuk M erg en yaly saz galyp bilyan, G ojuk M ergen
yaly sazdan ba§ gykaryan, G ojuk M ergen yaly sadap saply
d u tar saklayan adam bu toprakda bir ya-da iki bolm aly daldi,
kandi. G ojuk M ergenin dutaram iiytge§ik daldi. Jadylymy§yn
diyilyan sozi-ha ona stirtsenem yokanokdy. Jey h u n bilen
H azar aralygynda bar bolan, yone sanalyp goriilm edik muii-
lerge d u taryn biridi. Em m a m ukam gylaryn arasynda G ojuk
M ergeninki, d u tarlary n arasynda-da §ol dutarynky giiwdi.
«Sallangak m ukam yny» oylap tap m ak G ojuk M ergenin nesi-
b esin d en gykan bolsa, ol sazy ilkinji g ezek galm agam §ol m a­
hal yany yasalan, hazirem ady asm ana goterilen ad aty dutaryn
payyna dii§di. Sahranyn hasrat hem um yt perzentlerinin yk-
balyna aglam aklyk, olaryn geljegi hakdaky il arzuw y bolsa
ol du tary n tanym al bolm agyna getirdi. Ahli iiytge§iklik dine
§ondan ybaratdy. O na garam azdan, §ol dutaryn jadylydygy
barad ak y giirriinler giin-giinden kopeldi, toslananam bolsa,
ol g ep ler aydylan b ad y n a yalan d onunyn iistiinden ynam do-
nuny geydi, gin sahra yayrady. H alkam bir goteren zadyny
goteriberyar. H alkyn ynam yna giren ejizligem oziinde yok
m ah n et giiyje, g u d rata eye bolyar. «Ol d u tary sazyn piri Baba-
gam m ar giiflanmi§!» M una ynanm ayan, ynanm ajak tiirkm en
yokdy. A slynda welin, ol elinden onlarga d u tar gykaran Seyit
ussanyn in sonky yasan dutarydy, B abagam m ara hig hili dahy-
ly yokdy. O ny sadaplanam Seyit ussanyn oziidi. Se^nt diyilyan
bolsa, G arabek sebitlerinde ussagylykda at alan adam dy. Ussa
in sonky dutary n y saz bilen kowala§yan, da§kyrak garynda§y
G ojuk M ergene sow gat edipdi. «Inim, §u saz, m egerem , m en
in sonky yasan sazym bolar. Indi goz gorenok, barm aklar diyen
edenok. Senem §uny toya yarat, inim. O ziinem bir zady belle:
gay-harasat, apy-tupan b u topragy yok edip bilm ez. M uny
dine bir zat ansat yok eder. G ujagynda perzent dogurm agy
azaltsanyz, bu topragyn yitm eli pursadyny golaylatdygynyz
bolar. Ene topragy eld en gidirm an. Bu sahrada h er g ezek gaga
diinya in en d e §u d utaram yanlansyn. M en in sonky yasan
dutarym am §ol §atlyga go§ulsyn. Siz §ony §eytseniz, m enem
gabrym da rahat yatardym , inim...»
G oja ussa G ojuk M erg en e §ol gezek kan owiit etdi. Yone
gagaly w esyet sazandanyn yiiregine has gun orna§dy. Ya§ sa-
zanda dine §ol m ahal, garry garynda§ynyn yanynda onun
sozlerinden son ilkinji gezek om iir hakda oylanan yaly dur-
mu§yn gyl§yrymlylygyna hayran galdy. Seyit ussa-da m any
bilm ez gaga bolup diinya inendir. Bu m ahal bolsa, diinya bilen
ho§la§yan gojanyn gal kellesi dur§y bilen akyldy. Ol bigak kan
zat bilyardi. Kop bilyan, d an a adam laryn d u n y ad en gitm egi bir
adam yn oliimi dal-de, tutu§ bir diinyanin, yeke-yekeden kerpi-
ji oriilen m ah n et diinyanin gitm egi bilen baglany§yklydy. Goja
dogry aydyar. «Diinya yone bir gaga inm eyar-de, 6zba§yna uly
durm u§ inyar. §ol durm u§yn dogulm agyna guwanmaly, ony
w asp etm eli».
G ojuk M ergen o n d an ozalam iig-dort sany taze saz dore-
dipdi. Sazy diiilem ek yakym ly hem bolsa, d oretm ek bigak kyn-
dy. Taze kakuw tapylyp, on iki p erd an in iistiinden barm aklar
gatnaw gurayanga m ukam gynyn goryan gorgiisini soz bilen
beyan etm ek m iim kin daldi. H er kakuw, her basym adam laryn
h ereketinden, dan §em alyndan, gu§laryn sesinden, ynsanyn
giilkiisinden hem hasratyndan, gozelligin beryan lezzetinden
saylanyp alynyardy. D ine bir m iinlap ow azdan degerli mu-
kam y segip alm ak dal, §ol alnan hasyly sada dinleyjinin sada
^Kiregine sadalyk bilen yetirm ek m eselesi hem bardy. In ky-
ny hem §oldy. M ukam dine bir owaz bolm an, diirli-diim en
giillerden bal yygnayan arynyn geken zahm eti yaly netijeli
bolmalydy, adam lara zaher dal-de, siiyjiilik hodiirlem elidi,
yagsyny iindap, yam anyn gar§ysyna turmalydy. §unlukda,
m ukam yii h er bir h erek eti gow nejay edilip sunnalenilyanga
sazanda h u p b at baryny iyyardi.
 G ojuk M ergen adam yn dorey§i bilen sazyn dorey§inin
arasynda yakynlyk, m enze§lik duyyardy. Saz hem adam yn
diinya in en d e hokm an aglap, ezyet goriip ini§i yaly azap bilen,
gorgi bilen doreyardi. Ol ikisinin diinya ini§ini dine adam d i­
linde geplem eyan, soze d erek owaz bilen sozle§yan saz beyan
edip bilm elidi. § onun iiginem adam zat bilen saz bir eneden,
birmenzes? adam dan doran iki dog an bolmalydy.
...Kerwen yodasyndan giinbatara tarap yorgalap baryan
atyn toynak sesine go§up, kop h in len en G ojuk M ergen heniz
on iki p erd a d eg m ed ik m ukam tapdy. Tapylan saz iig gije-iig
giindizin dow am ynda, beyikden-pese inilende, goldan-gola
a§ylanda, epgekli goliin gun guyularynyn sow uk suw y igilende
yagdaya gora, yere gora syntgylana-syntgylana §u m ahalky
§irin hem zaryn ke§bine geldi. D ordunji giin gegenson, taze
saza ilki «Babek m ukam y», sonam «Sallangak m ukam y» diyen
at dakyldy. Taze m ukam y tap an m ahaly ol yakyn yyllarda tiirk-
m en sahrasynda in yorgiinli saz bolar oydiip, G ojuk M ergen
pikirem etm andi, oz arzuw y bilen ilin islegi beyle derejede
bap gelerem oytm andi.
W agtyn gegm egi bilen, Seyit ussanyn in sonky yasan
du tary dine sallangak m ukam yna niyetlendi. Oz yanyndan
miin bir arzuw edyan G ojuk M ergen sadap saply dutary er-
tirki yag§y um ytlaryn hatyrasyna ayady, toy-tom gy sazyny ol
ba§ga d u tard a galm aga ba§lady. Sadap saply d u tar bolsa dine
sallangaga yarady. § o nun bilenem giin gegdigige gym m aty ar-
tan dutar, sonabaka gud ratly zada owriilip ugrady.
Ya§amaga erkli sen,
G aragum a orkli sen.
G aragum a bagly sen,
K albyn §ona bagla sen.
II giilende giil, babek,
II aglanda, agla sen.
D ogduk d ep e daglansa,
G ara b ag ry dagla sen...
 Saza go§ulyp, sazandanyn kalbynda aylanyan §ol setir-
leri G ojuk M ergen m iinlerge g ezek gaytalady. Ol m ydam a
diyen yaly sallangagyn ba§ynda boldy, bir giinde iki-iig gezek
b abegin g ap dalynda aybogda§ gurm aly saparlaram tapyldy.
G ojuk M ergen m ydam a b ab ek jagildisini e§idyardi. Inge sa-
zanda bolm agyna garam azdanam , bir b abegin sesini ba§ga bir
babegin sesinden tapaw utlandyryp bilm eyardi olaryn ahlisinin
sesi birm enze§di. «Gen galm aly zat, gyzylba§yn gagalaram
§eydip aglayarmy§. A dam laryn giilkiisem, agysam birmenze§.
Diymek, olaryn ahlisem bir eneden, bir atad an doran bolmaly.
O n d a nam e iigin d o g an -d o g an a ganym lyk edyaka? Diinya
inende d en inyan gagalary ulalanson, kirn yoldan gykaryarka?
M egerem , jah an a giinasiz gelyan adam yn son sogap ya giina
gazany§y yaly, gaganyn sesem son iiytgeyandir».
«Sallangak m ukam yny» galandan son, G ojuk M ergen esli
m ahallap §ol sazyn tasirin d en gykyp bilm eyardi. Pelpelleyan
m ollatorgaylaram , b agdaky gu§laram, agaglaryn ba§laryny
yrayan §em alam gaga sesine oykiinyan yaly bolyardy, towere-
gi gur§ap alan goja diinya §ol m ahal yigdelyardi, sandan g a ­
lan garry adam lar dayawlanyardy. §ol gojalykdan da§la§an
durm u§da G ojuk M ergenem bardy. §onun iiginem ol yada-
m any-yaltanm any bilm eyardi, bir galan sazy gutaranson,
ag§am ky ya-da ertirki galynm aly «Sallangak m ukam yna» yet-
m ane howlugyardy. Ol m ydam a b ab ek jagildisini e§idyardi.
§onun iiginem, ol ta ya§y bir gene baryanga, oziinin perzentsiz
otiip baryandygynam giinde-giina§a yatlap yorm eyardi. Yok,
beyle dal, ol oziinin perzentsizdigini h er dem sayy yatlayardy.
Yone, ol §ol yagdayy yekeje gezegem diline getirm andi. O nun
hem oziine yetesi sebabi bardy.
Seyit ussanyn yanyndan gaydyp gelenson, oyde bolan
w akany G ojuk M ergen hig m ahal unutm ayardy, ol w akany
hem tayaklara bellen en ayratyn tagm alaryn biri yaly edip,
m ahal-m ahal yatlam aga sazanda m ejbur bolyardy. §u m ahal
uly il iigin Ayparga eje, Ayparga ene, g o begene bolan zenan
ol dow iirlerde Ayparga gelindi, owadandy. Emma yzly-yzyna
gegip g iden rehim siz yyllar kem -kem den onun gorkiine zeper
yetirse, w agtyn doreden yagdayy onun ynjalygyny gagyryardy.
 G ojuk M ergen bilen nika gyylanyna yedinji yylyn igidi.
iimma olaryn §ol ikiba§lygydy. D unya inm eli gaga niyetle-
nen, guwallaryn diiybiindaki diiw iingeklerde gizlenip goylan
geyim -gejim ler §ol gizlinligine-de yatm aly boldy. Elbetde,
I>eyle yad ay hem m eden ozal gaga onm eyan adam laryn ozlerini
biynjalyk etm elidi. Ol §eyledi. Yone, G ojuk M ergenin dogany
Garawul aga §ol m esela gezek g elen d e elden-ayakdan gyky-
beryardi. O n u n goyan in sonky §ertine gora, §u gezek Jeyhun
laydan dolanyp g elen badyna G ojuk M ergen §ol i§i gop dowen
yaly gozmelidi. Yogsam, «onelgesiz gelniii» talagyny gayna-
gasy berjekdi. G ojuk M ergeninem , Ayparga gelninem giinde-
-giina§a e§idyani §ol bir inirdidi. «Dow yaly sagat inim barka,
men on gapysynyn yapylm agyna yol berm en. H eley sebapli
gapy yapylm ak H uday i§i dal-de, bendesinin oz elindaki i§dir».
Gyzma gayynagasynyn boljak i§in delilini oniinden tayynlam ak
iigin aydyan sozlerini Ayparga gelin y atd an beklapdi. Garawul
bilen G ojuk siiytde§ dog an am bolsalar, olaryn durm u§a bolan
garayy§lary, kopleng, gapraz gelyardi. G ojugyn Jey h u n sary
ugram azyndan ozal, §eyle w aka boldy. Rysgallary bile bolsa-
-da, iki doganyn gapysy ayrydy. G araw ullar oyde, G ojuk bilen
Ayparga gelin i§ikdaki k ep b ed e bolyardylar.
Ertir irden eline uzyn nilli gara tiip en alyp, Garawulyn
kepba girm egi G ojuk bilen gelnini hayran galdyrdy. §u m aha-
la genii goriilm edik gara tiipeniii agasynda peyda bolm agynyn
sebabini G ojuk soram an oturyp bilm edi.
— Inim, senem otuzyn o n u ndaky adam! — diyip, begen-
jini gizlem age gal§an Garawul agraslyk bilen gepledi. — §on
iiginem iki sany tiipen aldym . Biri oziime, birem sana. Indi se­
nem, inim, dutaryny goyda, kopiin u gry bilen git.
Esli oylanan Gojuk:
— Awgy bolm ak m eylim -a yokdy — diydi.
Inisiniii ju d a sada jo g ab y Garaw uly yylgyrtdy. Ol gara
ttipeni diw ara soyedi.
— M en sana awgy bol diyem ok. Bu zam anda gara tiipen
aw iiginem saklanyan daldir. Senem ya§amaly, ekleng etmeli.
A lam ana gitm eli bor, iiste yagy gozsa, gaytarm aly bor.
 — Ay, m ana §u dutarym am bolar-la, agam — diyip, G ojuk
yiiziini a§ak saldy.
Inisinin sonky jog ab y hem G araw ula yaram ady. Ol yiiziini
kur§erdip, ga§laryny gytdy.
— D utar gow y zat. Yone henize genii dutaryn kadisi bilen
alam ana-da gidilen daldir, yagy hem gaytarylan daldir. D utar
toy-§agalanyn guralydyr. Toy-§agalanam m ydam a tapdyryp
durm az. Asyl gara tiip en bolm asa, toy-§agalanam bolmaz...
Dogry, durm u§ §eylerakdi. Tiirkm enler gonsy w elayatyn
iistiine alam ana-da gidyardiler. Em m a gara tiipen saklayanam
bolsalar, iistlerine yagy gozanynda tiirkm enlerin jem lenm eyan
halatlaryda bolyardy. O lary du§m andan halas edyan gara
tiipen daldi-de, ym gyr goldi. §ol sebaplem alam an-gaparm an-
gylyga G ojuk M ergenin oz garay§y bardy. O nun dii§iini§ine
gora, tiipen alyp iistiine barm asan, goii§y w elayatyn adam lary
hem tiip en alyp, senin iistiine g elm ejek yalydy. Ol iki yu rd u n
arasyndaky on§uksyzlygyn iig sebabinin ikisini ozlerinden
goryardi. §ona gora-de ol bigiina ilatyn iistiine gara tiipen
goterip barm azlygy oziine p e n t edipdi.
— Tiipen g etiren bolsan, tan ry yalkasyn, agam! Yone
m en ony atyp bilerin-a oydem ok. Ol tiipen agasyndan inisine
yadygar ny§an bolaysyn. O m riim otyanga, dulu m d an asyp
goyayaryn.
Inisinin beren jogabyny yiirekden gykan jogap dal-de,
igyakgyglyk hasap edip, g ap a tarap y onelen G araw ulyn sesi
ynjyk gykdy.
— Beytsen, ged ay torbanam om iir boynundan asm aly
bolarsyn, inim.
G aytarylm aly jo g ap nagtdy. £ iin k i G ojuk M ergen geday
torbasyna d erek d u tar asynmakgydy. Em ma agasynyn gaha-
rynyn g elendigini bilen yigit ol jo g ab y dile getirm ekden sak-
landy.
Ayparganyn onelgesizligi bilen bagly m esele-de bir yana-
lyk edilm ese, labzy ajy dogan bilen ya§am agyn barha kyn-
la§jakdygyna, gerdende goterilyan yiikiin gitdigige agyrla§jak-
dygyna kemsiz dii§iinyan G ojuk M ergen gaty aygytly hereket
('tmelidi. M eselani hanja gozsenem, miigelerin gegmegi, yag-
dayyn iiytgem egi, akylyn goyalm agy bilen §u m ahalky eden
ciygydyna okiinm eli daldi. §u giinki gozgiidine sonky yyllaryn
depesinden seredip bah a kesman, §u m ahalky kesen bahany §ol
yyllaryn depesine oziiii bilen bile alyp gykmalydy, bazar iiytga-
ni, bazar gyzany bilen nyrh iiytgem eli daldi.
G ojuk M ergenin ed en h ereketini oziinden ba§ga hig kim,
hatda ond an hokm an habarly bolaym aly A yparga-da bilm edi.
Sazanda uzak obalaryn birin d en at ardyna m iindiirip, bir ayal
getirdi. G etirilen ayal g aty ya§dy, gorm egeydi. §onun iiginem,
gep-giirriine, tazelige suw san kabirleri derrew: «Gojuk M er­
gen onelgesiz ayalynyn iistiine giini getirayipdir welin, aslyn-
da Alla berm ese, ikinjisinin dogurjagyny bilyam ika?» diyen
yaly giirriinler yayratdylar.
Em m a G ojuk M erg en in getireni A yparganyn ornuny tut-
durm ak iigin getirilen ayal daldi. Ol tebipdi. M ukam gynyn
oniinden ed en hayy§yna gora, saglygynda kem gilik bolsa-
-da, bolm asa-da, tebip ayal Ayparga hakykaty aytm aly daldi.
Ǥiikiir, hem m e zat diiziiw. Alla m iyesser ed en giini ham yla
galarsyn» diyen sozden ba§gasyny Ayparga e§itmesizdi. O na
derek ahli hakykaty G ojuk M ergenin ozi bilm elidi. O nun oz
geljegini goz oniine getiri§i bir hilidi, A ypargadan hakykaty
gizlejek bolm agynynam sebabi bardy. Eger-de tebip Aypar-
gany barlaga-da: «Perzent barasynda ayalynda giina yok»
diyayse, G ojuk M erg en o n u n b agtyna du§ak bolm an, gaty ky-
nam bolsa, tebibi bahanalap, A yparganyn talagyny berjekdi.
Eger-de tebip yazygy A yparganyn iistiine yiiklayse...
Tebip ongakly kan gara§dyrm ady. Yone hazir §ol pursady
yatlan m ukam gy yetmi§ ya§y arka atan om riinin dow am ynda
gabat g elen apatlarynyn in elhenjini §ol g ezek tebibin jogaby-
na gara§an pursady hasaplady.
Ba§y ya§am bolsa, kop adam bilen gep-soz al§yp, yiizi agy-
lyp gid en tebip gelin g elen netijesini sypayygylyk bilen beyan
etjegem bolup durm ady. Belkem, durm u§yn gop dow len yaly
edaym eli m eselelerinde giim iirtige urm agyii zelelden gayry
zat daldigine tebip gelin ba§galardan gowy dii§iinyandir. Ol
ozi bilen den-du§rak adam a:
— Hanym! — diyip yiizlendi. — Perzent geregin gynyn
bolsa, hatynyny ba§gala...
Beyle teklip kim iigin, belki, agyr bolm asa-da, G ojuk M er­
g en iigin g erd en d e goterip bolm ajak y iikbolup gorundi. Ol kan
oylanm adam , pikirem etm edi-de, hatynyny ba§galanyndan
obasyny ba§galanyny gowy gordi. «Tebip pylan diydi, pismi-
dan diydi» bilenem garynda§lary uzak ko§e§dirip boljak daldi.
O lary y alan d an um ydygar edibem ya§atm ak gow nejay daldi.
W agt diyilyan y eke-tak hakykatgy hig kesden yiiz gorm an,
guran pirim ini yuwa§-yuwa§dan pa§ etjekdi. Ol A yparganyn
gozya§yna, G ojuk M ergenin halyna rehim darlyk edip durjak
daldi, inirdinin, igenjin in ayylganjy hakykat dolulygyna yiize
gykandan son ba§lanmalydy. §onuii iiginem tanlaky hokm any
gozgiidi G ojuk M ergen §u giine gegirdi, ahli go§-golam yny
bir ata ytiklap, kese dagyn edil alkym ynda oturan oba gogiip
geldi. Tebibin aydanlary yoylup dii§iindirilen Ayparga gelin
bolsa, telim yyl yag§y um ytda gezdi.
Taze oba g eln en giini §ol yerde ya§ayan tany§dan sa-
tyn aln an alty g an at gara oy dikilenden son, oyi gurm aga
kom ekle§en adam lar darga§dylar. I§-alada bilen halys aran oy
eyesi gelin yany bir oz d u lu n a gegip ayagyny uzatjak boldy
welin, niyeti am ala a§mady. Eli gagaly bir ya§ gelin ig i§ikde
peyda boldy. Ol gelnin gon§udygam , uzyn hataryn aiiry getin-
de ya§ayandygam belli daldi. Yone bir zat bellidi. G elin bu
obada taze peyda bolan adam lar bilen salam la§m aga gelipdi.
G ojuk M ergen garry adam bolm asa-da, gelin ond an ya§ynyp,
Ayparga tarap yylgyrjaklap seretdi-de:
— Y urdunyz gutly bolsun! — diydi.
G ojuk M ergen gelnin py§yrdysyny e§itdi. Bolsa-da, ony
utandyrm ajak bolup, Ayparga tarap sered en boldy.
— Bu gelin salam la§m aga gelipdir. Yurdunyz gutly bolsun
diyya. — Yat adam yn yurt gutlam aga gelm egine gaty begenen
Ayparga, §eydip, dilm aglyk ed en boldy.
 Eli akja babekli gelin A yparganyn yanyna, sag dula gegip
oturdy welin, oyiin igine dow let dolan yaly boldy. Qaga tarap
ayratyn howes bilen sered en G ojuk M ergenin gulagynda:
A llay-allay alangak,
A kar suw lar bulangak.
Alty g an at ak oyiin
Sag d u lu n d a sallangak.
— diyen setirler gaytalandy.
M ele gelnin goltugyndaky etli-ganlyja b ab ek elde saklat-
m ajak bolyardy, saga-gepe gyrpynyardy, heniz dil gykmady-
gam bolsa, yakym ly sesi bilen bir zatlar diym age dyrja§yardy.
Em ma gaganyn diline oz enesem , oz enesi yaly gelin Ayparga-
-da dii§iinm eyardi.
(gaganyn diline G ojuk M ergenin arzuw y dii§iindi. «Oyiin
tiiyniigini galdyran badym yza gapydan babegin gelm egi
bigak gow y boldy. Ya§yna-da yetm edik, heniz yam anlyga
kii§giirilm edik gaga jah an y n in p ak adamsy. O nda ne giina,
ne-de erb et niyet bar. Gowy boldy!»
Sazanda bir zat bolan yaly tisgindi-de:
— Ayparga! — diydi. Em m a m ahaly bilen yzy bolmady.
Aydylmaly h abara kan gara§an Ayparga gelne, dogrudanam ,
gen yum u§ buyruldy. — Hany, Ayparga, duld an sallangak as!
O ziinde gaga yok halatynda, §indi barja go§-golam y hem
yerbe-yer edilm edik oyiin d u lu n d an sallangak asm aklyk du§-
nuksizdi. «Taze dikilen o^Hin tiiyniiginden yaglyk asylar, ga-
pysyndan doga sallanar. Biyem yrym edyandir, yag§y niyet
edyandir». A dam synyn yrym y gowudy. Yone buyrulan yumu§
hakda oylanan Ayparga tas h ap a bolupdy.
G ojuk M ergen p erzen t b arad a henize genii dil yarm ady-
gam bolsa, onun §ol arzuwdan bir salymlygam da§la§mayandygy
Ayparga h u t §u m ahal ayan boldy. Yogsam, ol goge-gogliik,
oy dik m ek aladasy bilen g aty yad ap d y ahyryn. §ol yadawlyk-
dan, §ol aljyrannylykdan son onun diline g etiren ilkinji sozi
sallangak sozi bolan bolsa... «Nam e iigin bey diydika? Sal­
langak ony ko§e§dirman, gaytam yakm azm y? Ol ozalam gaga
giirriininden, agasynyn inirdisinden dynm ak iigin oz obasyny
terk etm edim i n a m e ? »
 Ayparga heniz yygnalm an, ig i§ikde yatan yiipi aldy-da,
tarim e dakdy, kone kilim denem yorganga goyar yaly yer etdi.
A yparganyn h ereketlerini synlap oturan G ojuk M ergen:
«Eli gel§ip barya welin, arm an...» diyip, igini gepletdi. Ol
gow ne g elen pikirini hyyalynda-da dowam etm ejek boldy.
H eniz gaga dogurm adyk, yone gaga gara§yan gelinlerin
§eyle d essurlary bardy. O lar indi diinya inm eli perzentlerine
niyetlap, kiirtekge, jam boriik, koynejik tikyardiler. Ol diinya
injek gaga geyim -gejim tapylm az diyen atiyagdan edilm eyar-
di-de, yrym, ynam iigin, naum yt bolm azlyk iigin §eydilyardi.
Bu dap -d essu rlard an G ojuk M ergenem habarlydy.
Sallangaga giiym enm ek bilen Ayparga gelin arzuwgyllygyn
giir-depesine gykdy ya-da adam syny gelinlerin en d ig in d en bi-
habardyr oytdi. Ol d u ld a duran gaklanja guwaly ba§a§ak silk-
di-de, gozlan diiw iingegini agdy welin, iginden sallangakbagy
gykdy. O na nazary kakly§an G ojuk M ergenin yiiregi jiglap
gitdi. «O zaldan tayynlanyp yoren ekenin-ow! O m riini tayyn-
lyk bilen gegirm esen yag§ydyr, Ayparga gelin...»
Sallangakly sozi orta atyp, gelninin keypini bozandyryn
oyden G ojuk M ergen okiindi. A m ala a§mayan, am ala a§jagam
giim ana arzuw yny yatlatm ak, bir tarapdan, A yparganyn iistiin­
d en giilm ek yaly bolyardy. Beyleki tarap d an bolsa, §ol giirriini
orta atanyny m ukam gy kem em gorm edi. U zagyndan giiya
yal bolup gitm eli sallangakbag h u t §ol soz sebapli da§ gykdy.
Sallangakbagyn giiya yal boldugy Ayparga gelnin um yt yiipti-
ni giiyanin kertdigi, iizdiigi boljakdy. «Herki zat oz niyetlenen
orn u n d a dursa yag§y. Sallangakbagam sallangaga baglansyn!»
U juna diirli renkdaki gotaz dakylan, diiye yiiniinden i§ilen
yiip sallangaga danyldy. Arman, ol sallangak G ojuk M ergenin
arzuw sallangagydy.
— Hany, b abegi sallangaga sal, gelin!
Yrym edilyanine dii§iinip oturan gelin G ojuk M ergenin
aydanyny derrew berjay etdi.
B abek iigin sallangakdan uly arzuw b arm y ?! Ol sallangaga
salnan badyna beyle lezzet iigin eyelerine m innetdar bolyan
yaly yyl gyrdy.
 G ojuk M ergen sallangagyn oniinde gok dii§di, son aybog-
da§yny gurap oturdy. Sadap saply d u tar gabyndan gykdy.
Sallangakbagy elinden goyberm an, adam synyn gapdalyn-
da d u ran Ayparga yagdaya hayran bolup, m ukam gynyn indiki
etjek h erek etlerin e gara§dy. Ilkinji nobatda, onun kellesine
gelen pikir «Sallangak m ukam y» boldy, §ol saz galynjakdyr
oytdi. G ojuk M ergen taze saz hakda, onun nam a niyetlenen-
digi hakda, nahili yagdayda galynm alydygyny Ayparga telim
g ezek aydyp beripdi. Taze m ukam yii galynm agy gowudy. Yo­
ne ony galm aga sebap gerekdi, esas gerekdi. Yogsam, ol din-
leyjisiz aydylan aydym yaly gadyrsyz bolmalydy.
Ol b arada gep-soz aytm asa-da, G ojuk M ergenin kalbyn-
daky basyrylgy syr ayan boldy. A yparganyn gakyna gora, sa-
zanda oz tap an m ukam yny oniirti oz oyiinde, ilkinji gezek oz
perzendinin sallangagynyn ba§ynda galm agy niyet edinipdir.
Ol niyetinin am ala a§m ayandygyna goz yetireni iiginem, sa-
zanda §u gtinki tu tu m y n a ba§ urupdyr. Ol tu tu m bigak agyr
tutum dy, u m ytdan gutarnykly el iizm ek tutum ydy. Da§yndan
seretsen, iiytge§ik w aka bolup goriinm ejek ol tu tu m m ukam gy
bilen A yparganyn kalbyny lerzana salm aly hereketdi.
Sadap saply d u tary n kiri§leri dartyldy. Tarlarynyn sesi
ilkinji kakuw dan Ayparga iigin g en hem natany§ bolup yan-
landy. Ayparga adam synyn sazyny hali-§indi dinlap yorm age
m ay bolm ayardy. Ol G ojuk M erg en in saz gal§yny bary-yogy
iig-dort gezek dinlapdi. Bolsa-da, m ukam gynyn nepis bar-
m aklarynyn p erd elerin iistiinde oynaklay§y Ayparganyn goz
oyiinde hemi§e saklanyardy. §u m ahal bolsa sazandanyii bar-
m aklary ba§gaga, bolm alysyndan has ba§gaga herek et edyan
yalydy. G ojuk M ergenin gep eli a§ak dii§iip ugranda, sag eli
§abram kakuw a ba§lady, sazyn gidi§i tizlendi, owaz iiytgedi.
§ond an son A yparganyn gulaklary §ol sazdan ba§ga ses iigin
gapyldy. §u m ahal yyldyrym gakyp, g ok giirlese-de ol e§itjek
daldi. C^iinki ol taze m ukam yii ilkinji dinleyjisidi. Ol m ukam
taze bolanlygynda-da, heniz e§idilm edik bolanlygynda-da,
ba§ga zada niyetlenip doredilen bolsa, Ayparga gelne beyle tasir
etm ese-de etm ezdi. Ol m ukam gowy niyet, yag§y um yt bilen
ynsanyn diinya inm egine bagy§lananam bolsa, A yparganyn
gulagyna G ojuk M erg en ikisinden perzent onm ejegine
bagy§lanan hasrat, gaygy, gozya§ m ukam y yaly bolup duyuldy.
§onun iiginem ol owaz ilkinji kakuw dan yiirek paralap, diinya-
ni endiredip, hasrata dolduryp ba§lady. Saz diyilyan, how ada
gayyp yoren garlawag yaly yeniljek bolm aly zadyn goterm esi
hyllalla, egnini gokerip baryan ayylgang agram ynynam b ar­
dygyna Ayparga §u giin, om riinde ilkinji gezek §ayat boldy.
§ol agyr yiik ya§ gelnin giiygli g erd enini owdy, kiil-u§ak etdi,
ony yyllaryn anyrsyna ta§lap, bim ahal garratdy. Ayparga §ol
p u rsatd an son, ozi bilen nam e bolup gegyanine akyl yetirip
bilm edi. D utaryn sadap sapy, sadap sapynyn iistiinde oynak-
layan barm aklar d o n u p galdy. D ine olar dal, oyiin igindaki
ahli zatlar, oyi oz iginde saklayan alem em dondy. A yparganyn
gulagyna girenson buza d o n en owazyn bir ujy baryp onun
b agryna basyldy, sazyn giim en y erinden goze goriinm eyan
ge§me doredi. £e§m e suw y don an sazyn ugry bilen yokarlygy-
na dyzady. G ojuk M ergenin eli, d u taryn sapy du ry salgym yn,
yuka iim riin iginde ka yitdi, ka peyda boldy.
Esli salym dan son gow ni ho§ bolan m yhm an gelin, ge-
lendaki yylgyry§yny gaytalap, sazanda-da ba§ atyp, gykyp
gitdi. Sallangak bo§ap galdy. Kan w agt gegm anka, diinyani
u n u d a n a d o n en A yparganyn eli yene oziinden erksiz herek et
edip ba§lady.
K em -kem den bat alan sallangak tarim e tarap h er gezek
baryp-gaydanda om riin bir yylyny olgeyan gurala owriildi.
Sallangak om iir bilen omri, nesil bilen nesli bagla§dyryan ja-
dydy. A yparganyn iiwrap o tu ran sallangagynyn iginde bolsa,
§ol baglany§ygy am ala a§yryan giiyg yokdy. Ol sallangak bo§
iiwrelyardi. Ayparga ozi bilen indiki nesil arasyndaky bagla-
ny§ygy goriip bilm edi. §ol um ytsyzlyk ony halys ejizletdi,
oziindenem b e ter arine haypy geldi. A yparganyn goziine
bolm asa, saz anry gitdigige G ojuk M ergeninem uly gowresi
kigelip baryardy.
§ol m ahal gara oyiin gapysyndan ilki uzyn tayak, sonam
uzyn boyly adam goriindi. Tayagam, tayagy tu tu p d uran ada-
m am oy eyelerinin goziine ilmedi. G apyda ayak geken adam
salam berdi. Tanry salam yna d u tar tary jogap gaytardy. Oyda-
kiler salam y e§itm ediler. O lar kerdiler. O ydakiler gapyda p ey ­
da bolany gorm ediler. O lar kordiiler. O y eyeleri iigin hazir
gin jah a n d a bir sallangak bilen bir m ukam bardy, gayry zatlar
goze, gu lag a ilm eyardi. O lar yariy dikilen oyiin gapysyndan
desbi-dahil g ed ay gelayer oydiib-a, saz bolm anda-da pikir et-
m ezdiler. Bolsa-da, gapydan gedayyn gelm egi asla-da gendi.
Kop-kop yollary soken, kan-kan gapyny kakan, diirli hasiyet-
daki adam lara bakan g ed ay heniz-henize genii beyle yagdayyn
iistiinden barm andy.
Torbasynyn gakdana§a uzyn yiipi ozalam pes dal boyuny
hasam uzyn edip gorkezyan ged ay «gel» diyilm ese-de, e n ­
tek ojak sud u ry hem yok ojakyerin oniinde gommaldy. Son
ol dyzynyn iistiinden gagan tayagyny gozi kor yaly, eli bilen
serm ap aldy-da, b ar iinsiini sag dula, sag duldaky sallangaga,
sallangagy iiwrap d u ran gelne, o n u n g apdalynda basa otu-
ryp, saz galyan gara m urtly yigide goniikdirdi. «Nam e iigin
sallangagyn oniinde saz galyarka? Gyzam ygy oriip bilm eyan
gaga g erekdir diysem em -a sallangakda gaga yok. Bu nam anin
alam aty bolm aly? Bulan akyl-hu§am -a yerinde yaly. Sazam...»
Ayparga gelin oziini only duym an, elinin yeti§diginden sal­
langagy iiwreyardi. G ojuk M ergen bolsa, onun tersine, edyan
i§inin m anysyny gowy bilyanligi iigin, sallangagyn hereketini
saz bilen kowalayardy. Saz sallangagyn yzyndan yetenkirleyardi,
yetibem biljekdi. Emma Ayparga gelin sallangakbagdan tutup
duranam bolsa, G ojuk M ergenin gow niine sallangagyn ozi hal-
lan atyp gagyardy, Ayparga ony kowalayardy. Yone ikisinin
arasy da§la§masa, golayla§mayardy. M ukam bolsa sallangakda
yatm aly gaga yiizlenyardi, ony ya§ay§a gagyryardy. M ukamgy
iginden aydym aydyardy:
Ya§amaga erkli sen,
G aragum a orkli sen.
G aragum a bagly sen,
K albyn §ona bagla sen.
 II gtilende gul, babek,
II aglanda, agla sen.
D ogduk d ep e daglansa,
G ara b ag ry dagla sen...
«Sallangak m ukam ynyn» owazy bahar §em alyna owriildi.
Ol §emal Jey h u n y n yakasyndan turup, selen sahralaryn iisti
bilen H azar sary ugrady. Ol oz yo lu n da gaty kan zat gdrdi, kan
zada sata§dy, il-halkyn halyna zaryn-zaryn aglady. M ukam yii
yzyna dii§iip baryan G ojuk M ergenin goziinin oniinde gap-
daly akja ko§ekli arw ana peyda boldy. Arwana bilen ko§ek ug-
-gyraksyz sahrada ylgap baryar. Kimin gagyp, kim in kowyany
belli dal. G ojuk M ergenin dti§iini§ige, ko§ek gagyardy, arw ana
kowyardy. Ko§ejigin heniz beke§m edik uzyn ayaklary diyen
etm eyane m enzese-de, bigak yeriil gopyardy. §eylelikde, akja
ko§ek barh a ara agyardy. A rw anany goziinden sypdyran sa-
zanda h en i ko§ejigin ayak sesine go§jak bolyardy. Ko§ek gag-
dy, saz kowdy. Em m a akja ko§egin yzyndan g udraty giiygli
saz hem yetip bilm edi. Akja ko§ek kem -kem da§la§yp, yuwa§-
-yuwa§dan gozden y itip , u zakdan goriinyan salgym yn igindaki
gara n o k ad a owriildi. Yiiw iirm ekden aran arw ana balasyndan
ayra dii§iip, salgym a tarap um ydygar seredip durdy... «Sallan­
gak m ukam y» tam am boldy. S ahradan yzyna dolanan G ojuk
M ergen oziine geldi. H enizem sallangagyn b agyndan elini
ayyrm an d u ran A yparganyn ylizi go§yasa yuwlupdy. Sazyn
bihu§ ediji tasiri bilen ba§ga diinyanin adam syna owriilen ar-
-ayalyn goziine durm u§ oz hakyky renki bilen gorniip ugrady.
G ara§m adyk y erin d en «Essalawmaleykim!» diyen sesi
e§itm edik bolsa, G ojuk M erg en ayalyndan taze saz hakynda
sorajakdy. A kja ko§egin yzyndan ylgan, belkem , Ayparga bo-
landyr. E nesinden ayryly§yp g iden §ol akja ko§ek, m egerem ,
A yparganynkydyr. Ayparga gelin, belkem , sol ayralyk, baky
ayralyk iigin gozya§ dokendir. Belkem, taze saz ony b elen t
dagyn d ep esin e goterendir, §ol m ahal ol oz adam synyn ertir-
ki giiniine um yt baglandyr, durm u§ hakykaty bolsa ol um ydy
Ayparganyn elinden alyp gagandyr...
 Del adam yn sesini e§iden Ayparga tisginip gitdi. D utaryny
g apdaly n d a goyan G ojuk M ergen g ap a tarap awm ezlik bilen
seretdi. G um ak y erd e aybogda§yny gurap oturan selgen sak­
gally, ho rtan adam yn ya§y altm y§dan anryny habar beryardi.
G ojuk M ergenin ozi o n a salam berip, y erinden turdy-da, go-
luny uzatdy.
G eday oturan y erin d en gorti§di. G ojuk M ergen onun gep
eline d erek guran agag §ahasyny ya-da ba§ga bir gaty zady gy-
sym landyryn oytdi. Ol d uygy m ukam gynyn yiiziine tasir yeti-
rip, nazaryny iiytgedendir-da, ona sered en ged ay geplem an
oturyp bilm edi.
— elim §eylerakdir, inim! — Ol gos-goni bolup d u ­
ran barm aklaryny yokaryk galdyrdy, sag eli bilenem gep elinin
tirsegin d en tutdy. — § u n d an a§agy gym yldanok. Barmakla-
m am epilenok. §on iiginem om riim yandy. Indi §eydip yoriin.
— Ol b o y n u n d an asylgy torba tarap ba§ atdy. — M uny m en
dereje diyip dakynam ok. N adeyin? G arynjanam ynjydan dal-
dirin oydyan welin, elbetde, yokarkyn gow niine d eg en yerim
bolandyr-da... Yigrimi yyl d u tar galdym, inim. T urkm enin ahli
sazyny bilyan. Yone yanky sazy welin, §u m ahala genii e§it-
m andim . О haysy saz bolmaly, inim? Tazemi?
G ojuk M ergen oylandy. Soraga: «O l-а, agam , m en taze
tap an sazym bolmaly» diyip, hakykatam bolsa, dogrusyny
aytm agy, bw iinm ek bolar diyen gak etdi.
G edayyn sazdan ba§ynyn kem siz gykyandygyny anladyp,
hasrat bilen balkyldayan gara gozleri onki berlen soragy soz-
siiz gaytalady.
— N am e diysem kam m en sana, agam . Oz-a taze saz bol­
maly. Biz ona «Sallangak m ukam y» diyaydik.
Selgen sakgally ya§ulynyn goziinin oniinde ozaldan be-
let sahrasy b ird en yayylyp gitdi. G apdaly akja ko§ekli ar­
w ana giin d o g ard an giinbatara — H azara tarap ugrady. Akja
ko§egin b o y n u n d an ja n a d erek sadap saply d u tar asylgy. Hig
kim perd esin e basm asa-da, hig kim taryna kakm asa-da, gud-
raty giiygli d u tar tiirkm enlerin heniz e§itm edik sazyny galyp,
gin sahrany owaz bilen dolduryp baryar. O balarda, hatarlar-
da gapylaryn ensisi syrylyp, g u n d ag d ak y gagalar da§ i§ikde
peyda bolyarlar. Sadap saply d u tar «Sallangak mukam yny»
galyar. Sadap saply d u tary n owazyny dinlan gaga dinlem edik
gagadan tiz osyar, kesellem eyar, diim ew lem eyar, w agtyndan
ozal olm eyar, giiyg-kuwwatly, arly-namysly, il-giiniine bahbit-
li adam bolup yeti§yar.
Yany arwanaly, boyny sadap saply dutarly akja ko§ejigin
aylanm aly gapysy, yetm eli yeri g aty kan. Ol um m asyz Ga-
ragum y boleklere boliip, gar tarapa baryan kerw enlerinem
yzyndan yetm eli, garw alarynam yaylasyna aylanmaly, suw da
sal siiryanlere-de goriinm eli. Akja ko§ege sahranyn §emaly
kom ege gelyar, o n u n uzynja ayaklary yere degm esiz yerinde
yokary goterilyar, uzaklara ugup gidyar, sadap saply dutaryn
owazyny heniz e§itm ediklere e§itdiryar.
Birdenem ko§ek bilen arw ana gozden gayyp bolyar. O lar
goriinm eselerem , sazyn kakuw y ko§egin hem arw ananyn ayak
h ereketlerini anladyp owaz edyar. Kan m ahal gegm anka, ilki
akja ko§ek, sonam arw ana y an ad an d an peyda bolyar. Arwa­
nanyn iistiinde adam su d u ry bar. Arwana golaya geldikge,
iistiindakinin yiiz ke§bi durlanyp, o n u n asm andan inderilen
peri§dedigi ayan bolyar. Peri§de gedaya yiizlenyar-de: «Nam e
dilegin bolsa ayt, bitireyin!» diyyar. «Bitirsen, yekeje dilegim
bar...» «Olam, gedaygylykdan gykyp, bay bolm akdyr-da?»
«Yok, giinam i ot welin, peri§de bolsanam yalny§dyn, bilm edin.
Dilegim §undan ybarat: sadap saply d utaryn galyan «Sallan­
gak m ukam y» sahram a yayrasyn, gagalar olmesin, kesellem e-
sin, giiyg-kuwwatly bolsun. Bu to p raga hossar gerek!» Peri§de
yylgyryar: «O nyny bitirerin welin, yene nam e dilegin bar?»
«Torpagym hossarly bolsa, gagalar olmese... mafia dagy zat
g erek dal».
Ol adam hyyal aty n d an dii§ensonam , hakykat bilen arzu-
wyn arasyny agm ak iigin, arzuw yndan da§la§yp bilm eyani
iigin, esli salym m anlayyny tu tu p oturdy. O nun gin, em m a bet-
b ag t m anlayyndan elinin ayasyna birsydyrgyn sarsgyn gelip
▼

ba§lady. Ol sarsgyn adam lara gowulyk, yag§y giin paylam aga

how lugyan akja ko§ejigin dabanjygynyn sarsgynydy. G eday
oz beynisinin sarsgynyny §eyle yordy.
Selgen sakgally adam oyden gykanda «Sallangak m uka­
m ynyn» §eyle boljakdygyna um yt b aglap gitdi. O nun §eyle
boljakdygam hakykatdy. Sebabi tiirkm en sahrasynyn jargysy
gedaydy. G edaylar adam lara yam anlyk arzuw etm eyardiler.
O lar oz yag§ylygyny halkyn abadangylygyndan gozleyarler,
gujurly-gayratly perzen tlerin in kopelm egini isleyarler. §ol
p erzen tler ekin ekm eli, hasyl almaly, m al-garany kopeltm eli,
y u rtd a dileggiligin yok bolm agynyn aladasyny etm eli. §ol
m aksatlara yetm ek iigin tiirkm en sahrasynda «Sallangak mu-
kamyny» e§itdirmeli, yany doglan gaga taze m ukam yn pen-
din d en ganmaly.

W elayat hany Rahym y G ojuk M ergenin ba§ynyn yassyk-

dadygyny e§iden badyna, h u t §ol habaryn gelm egine gara§yp
yoren yaly, oz dosty hem yakyn m aslahatgysy Bagtyyar begin
yzyndan adam yollady. Bagtyyar gelyanga, jayda yeke galan
han hem gegmi§ini yatlady, hem em geljegini goz oniine getir-
di. G eljek hakda oylananda diinyanin suyji-siiyji e§retleri, sag-
lyk-salam atlyk goz one getirm edi. Sebabi han hazir ol zatlara
matag daldi, g eljekde-de §eyle bolar oydiip b erk ynanyardy.
Rahym y hanyn arzuw edeni tiirkm en sahrasyndaky G ojuk
M ergenin sadap saply dutarydy. Ol d u tar han otagynyn nepis
halylara b ezelen diw aryna soyelen b ad y na Rahym ynyn yyllar
boyy arzuw edip g elen durm u§y ba§landy. Sadap saply dutaryn
ele salynm agy w elayatynyn baylygyny artdyrm ady. Yone §ol
d utary n kom egi bilen Rahym ynyn aydany aydan boldy, diyeni
diyen. O n u n arzuw ynda gezip, yetip bilm an yoren derejesi
hem §oldy. §u m ahala genii ol oz w elayatynda gykaran perm an-
laryny gorkynyn gozi, siitem in yiizi bilen am ala a§yryardy. Indi
bolsa, ol kyngylyklar gutardy. Rahym y h an nab at ajy, tem m aki
siiyji diyse-de, h alk y n an y ar. H an islese, halk oziini oda-suwa-
da uru p yor. Tut ag ajy n d an yasalan go§yum ruk yaly dutaryn
gudratyny goriin, gudratyny!
Sadap saply d u tary ele salm ak bilen, ahli aladasyny yenil-
le§dirdim hasap edyan Rahymy han §ol dutarda hie hili jadynyn
yokdugy, o n u n dine ynam yna giren adam y iigin §eyle gud-
ratly bolup goriinyandigi hakda oylanm ayardam , oylanm ak
islem eyardem .
Da§ardan ayak sesi geldi. Penjiranin o n u n d en bir gara
gegen yaly boldy. Rahym y han Bagtyyar gelen badyna gorkez-
m ek iigin penjiranin edil gabadyndaky sandyjagyn iistiinde
duran gutujygy alyp, yzyna yoredi. Ol gin jayyn iginde ikinji
adim ini uran m ahalam saklanyp, yzyna gaiirylm aga m ejbur
boldy. §eyden badyna-da Rahym y h an e^hnenm ekden yana
tutu§ gow resi bilen titrap gitdi, g orkudan o n un gozleri petredi.
Esli m ahaldan bari khyi-kogesi bolan sadap saply dutaram
birbada onun yad y n d an gykdy. Elindaki g uty halynyn iistiine
gagdy. H an bir dyzyny epip, a§ak eglenem bolsa, gutyny eli
bilen serm ap tapdy, nazaryny bolsa penjiranin oniinden ayryp
bilm edi. Ol yaiiky g o ren ahw alaty yen e bir gezek gaytalanar
oytdi. Em m a uzyn ayakly sandyjagyn listiini sypap giden el
gaydyp goriinm edi. Rahym ynyn gbziine kakly§an zat el b o ­
lup ele-de m enzanokdy-da, ujy barm akly gara kesewidi. Esli
salym an k bolup d u ran h an goren w akasyny nam a yorjagyny
bilm edi. Gara kesew ini sypap giden sandyjagynyn iistiinde
gym m atly derm anyn durandygyny yatlanda, hyyalynda her
hili gaklam alar peyda boldy.
M undan ozal }himu§ buyurjak b olanda m ydam hazir ham -
m allaryny gagyryan han y n ozi bu gezek yefiil gopup, gapa
gykdy. I§ikde hig kim goziine ilm anson, ol:
— Diri adam barm y? — diyip, haybatly gygyrdy.
Ju d a zerur y ag d ay bolaym asa, Rahym ynyn oziinin da§
gykyp, beydip gygyrm ajagyny bilyan adam lar tow erekdaki
jaylaryn gapylaryndan hazir boldular. Bu g ezek h atd a hanyn
ayaly hem oyden gykdy. Em m a h an welin, hyzm ata hazir adam -
lary yone gara§dyrdy goyaydy. G azap bilen da§arda peyda bo-
lan hanyn sesini gykarman, yone gayrak seredip durm asynyn
m anysyna hig kim du§iinm edi. Rahym y bolsa bagyn gayraky
derw ezesine yetip baryan, diiy§de goriinyan yaly ayylgang
sudura an k bolup anedyardi. O nun gak etm egine gora, pen-
jired en uzan ayylgang gara elin eyesi §ol baryan gara yapyn-
jaly bolmalydy. Ol egnin d ak i uzyn geyim i bilen ayala meri-
zeyardi, h erek et edi§ine seretsenem , agram y hem bolm aly
daldi. G ara sulba adim em urm an, yone pessay ugup baryana,
yapynjasynyn gin gollaram m ah n et gara burgiidin ganatyna
m enzeyardi. Ol derw eza yetip-yetm anem , yere giren yaly,
zym -zyyat boldy.
§ol ayylgang suraty synlan Rahym y bir gysgajyk doga
okady-da, yzyndanam py§yrdady: «Ynsmyka-jynsmyka?.. Hu-
day seni bir b elad an -a g u tard y oydyan, R ahym y?!»
Birdenem han u k u d an agylan yaly bolup:
— Bagda del adam barm y? — diyip, hem m e ki§a d en so-
wal berdi.
— Yany bir gara yapynjaly geday-a aylanyp yordi — d i­
yen jo g ap hany, bir tarapdan, ynjaltsa, beyleki tarapdan, in-
kise gidirdi.
O tagyna dolanyp gelen Rahym y han igini gepletdi: «Entap
yoren gedaya bu derm an nam a derkar bolduka? G eday der-
m an agtarm an, nanyn soragynda bolar ahyryn. G eday hal-
kynyn kesellem age eli degm eli dal. H akyky gedayam hig ma-
hal ogurlyk etm ez. Diymek, yanky sulba hem geday bolman...»
H any inkise gidiren hadysa derm anly gutyny alyp, tiirk-
m en sahrasyna atlanm aly B agtyyara-da hokm an ayan bolm a­
lydy. § o nun riginem dosty gapydan g irenden Rahym y han gara
yapynjaly jad y g o y h ak d a gurriin berdi. Ol oz giirrunini §eyle
sozler bilen tam am lady:
— G ojuk M erg en sadap saply dutaryny ba§-alty yyl,
m egerem , on yyl om ri bilen gal§army, a§nam?
— Ol nasagm ydyr?
— N asag. Elbetde, m en on nasagdygyna begenem ok.
O zem tiirkm en tebiplerinde §indi em i yok derde yolugypdyr.
— Rahym y gep elinin ba§am barm agy bilen siiyem barm agynyn
arasynda saklan g u tusynyn iista§yry d o stuna m ekirleg nazar
aylady-da yylgyrdy. — §ujagazyn iginde G ojuk M ergenin yo-
lugan derdinin derm any bar. O n om riinin galan bolegi sen
elinde bolar. O zem derm any kabul etm ese, §u yagdayynda
kyrk giinden zyyat ya§am aly dalmi§.
— Bu sowda ayry gep...
— Dogry, ayry gep. Bu sowda tokly sow dasy dal-de, dm iir
sowdasy, a§nam, om iir sowdasy! — diyip, Rahym y yene yyl­
gyrdy, birdenem g aty agras g6rnii§e girip, elindaki gutujyga
wehimli nazar bilen seretdi. — Ja n siiyjiidir, Bagtyyar beg, jan
ahli zatd an ileridir!

Ba§ga oba goghlip gelinm egi, bir tarapdan, Ayparga iigin

kem em bolmady. Sebabi ol yerde A yparganyn bile oniip-osen,
ay-aydyn ag§am larda lale kaky§an, iim elere gatna§an jorasy
Gtiljem al ya§ayardy.
Ayparga o n u n haysy oba dii§enini anyk bilm ese-de, Giil-
jemal ahli zatdan habarlydy. A yparganyn hagan, nira, kim e
durm u§a gykanyna genii bilyardi. (^iinki jorasam -a jorasy we-
lin, G ojuk M ergenin kim e oylenenine ol biparh garap biljek
daldi. G ojuk M ergen iigin ilkinji g ezek G riljem allara gudagy-
lyga barypdylar ahyryn.
G udagylyga gelindi hab ary e§ideninden Giiljem al ugur-
syz begendi. Sebabi o n u n how esine ilkinji gabat gelen, ilkinji
gezek o n u n gyz ^niregini gobsundyran G ojuk M ergendi. O nun
gorejine goreji kakly§aly bari gegen yarym yyly Giiljem al ozi
dal-de, ba§ga Giiljem al bolup ya§apdy. G ow niine bolm asa,
§ondan son ot-goplerem renkini iiytgedip, gu§laram has §irin
sayrayan yalydy, dem alynyan how a-da ba§gady, giinlerem
has gyzykly gegyardi.
G udagylyga barylm azyndan esli ozal, G ojuk M ergen
G iiljem allaryn gon§usynda saz galypdy. §onda hem ozi yaly
gyzlar bilen oyiin go zen eg in d e peyda bolan G iiljem alyn gozi
ya§ sazandanyn gozi bilen to tan d en gakny§ypdy.
 Ol m ahallar G ojuk M ergeni hig kim em tanam ayardy.
G iiljem al bolsa §ondan ozgani tanam ak islem eyardi. Ba§ga
bir garynda§larynyn salgy berm egi bilen gudagylyga gelinse-
-de, Giiljem al ony oylenjek yig itden gordi, begendi, gozlerin
gakny§ygynyn netijesiz gegm andigine ynandy.
Emma, G iiljem alyn atasy gyzyny G ojuk M ergene ber-
m age gow nese-de, o n u n G araw ullaryn gelni bolm agyna gar§y
gykdy. Gojanyn: «G ayynagasy §ol gyzm a Garawul boljak bol­
sa, dal-le» diyenini G iiljem alyn dzern e§idip galdy. §onda ol
kakasyna: «Kaka, m en Garawul bilen dal-de, G ojuk M ergen
bilen yasam aly ahyryn. G ojuk M ergen onat ahyryn» diyip gy-
gyrayasy geldi. Yone ol isleg arzuw lygyna-da galm aly boldy.
Giiljem al G ojuk M erg en d en jyda dii§di. Yone, bir gapydan
gaydan G ojuk M ergenler, §ol b ad a ba§ga bir gapyny, onda-
-da Ayparganyn gapysyny agar oydiip Giiljem al gakam et-
m andi. §onlukda, ya§ m ukam gy G iiljem alyn jorasynyn payyna
dii§di. Bolsa-da, G ojuk M ergenin agras ke§bi, mylayym sypaty,
yakym ly gozleri G iiljem alyn gozlerinde m izem ez b ah ar yaly
bolup, baky surata owriildi.
A yparganyn garynda§lary hem Garawulam, o n u n beyleki
hossarlarynam gowy tanayar ekenler. Emma goze gornen gyzy,
o n d a-d a Ayparga yaly ady ilin dilinden dii§m eyan gozel gyzy
oyiinde artyk saklam ak oz aladany artdyrm akdy. «Pylanynyn
gyzyny alyp gagypdyrlar. Pylanynyn gyzynyn adyna §ek ye-
tiripdirler» diyen yaly yakym syz habarlar gon§y obalardan
e§idilip durdy.
Yanyolda§ m eselesinde G iiljem alyn bijesi onmady. Bu oba
gogiilip gelnenson, Ayparga Giiljem al oziine sow uk-sala garar
oydiip gak etdi. Ayparga elindakini basyp alm adygam bolsa,
herhal, G ojuk M erg en iigin ilki G iiljem ala soz aydylypdy. Iki
joranyn perzentsizlik b ab atd a dertleri birm enze§ bolsa-da,
yanyolda§ m eselesinde olar diiypden tapaw utlanyardylar.
A yparganyn ari uly ilin sylayan, peri§de yaly p ak hasap edyan,
baran yerinde torde oturdylyan ki§idi, G iiljem alynky onun
tersinedi. G iiljem alyn ari eb g ar haldaky, siipiiklik dereje-
sine y etib eren tiryekidi, iistesine, o n u n eli hem egridi, kopiin
goziinden dii§endi. Em m a §eyle yagdaydaky adam yn ya§ gelni,
onda-da kan yyl gegse-de, gaga yiizi dii§medik, durm u§yndan
narazy gelni Ayparga bilen y an ad an d an sata§anyna gaksiz be-
gendi. Edilyan g u m m ier, yatlam alar, A yparganyn degi§m eleri
G iiljem ala w agtlayynga bolsa-da, ko§e§mage, gam -hasraty az-
-kem u n u tm ag a m ed et beryardi.
Bir g ezek iki dertde§ gelin dille§ip, ozlerini tebibe gor-
kezm eli etdiler. A yparga-ha G ojuk M ergenin oyden telim
giinliik gitm eg in d en peydalandy, Giiljem al hem jorasy bilen
o nun ayal doganynyn ya§ayan obasyna gezelenje gidyan
adam boldy.
Tebip tig yyl m u n d an ozal G ojuk M ergenin Ayparganyn
iistiine g etiren tebibidi. Ayparga ony b o sag ad an atlan bady-
na tanady. Em m a Ayparga yaly gelinlerin yiizlergesini goren
tebip m yhm anyna ozalam bir g ezek sata§anyny yatlap bilm e­
di. Ayparga-da ona tany§lyk berm edi.
T ebiplerin adam laryn saglygynda bar bolan kem gilikleri
doly kesgitlap bilm eyandikleri hakdy. Yone tebip hokm iinde
ynam a girenlerin ed en aygydyna hig kim, has beterem , ozleri­
ni barlatm aga baranlar m iinkiir bolm ayardylar. §onun iiginem
tebipler kesel bilm ek ba§arnyklaryna yan berm ejek d ertler
hakda-da kesgitli bir zat aydyp goyberiberyardiler. Ba§yndan
kop gar§enbe gegiren tebiplerin aydyanlarynyn hakykata bap
gelyanleri-de bardy.
Bu g ezek hem §eyle boldy. Tebip ayal G iiljem ala-ha gaga
onm ez yaly hig hili derdinin yokdugyny, A yparganyn bolsa,
gaga yatgysynyn kigelip-kigelip, edil tur§ege donendigini
aytdy oturyberdi. O zalam oziinde kem gilik bardyr oydiip
gak etm eyan G iiljem al tebibin aydanyna ynanm azgylygam
etm edi. Em m a e§iden habary A ypargany w elin aljyratdy. Ol
elindaki kinniw anja kasa oy eyesinin e§repi yaly edip guyup
b eren bir ow urt gayyny kega dokm an zordan saklandy. O nun
goz oniinde G ojuk M erg en janlandy. Beyle nesibanin H uday
tarap y n d an yazylyandygyna ynanyanam bolsalar, sahra tiirk-
m enleri diinyaden perzentsiz gegm egi g aty yoku§ goryardiler,
tiiw m ayak bolm agy ayylgang gargy§ sinm egin netijesi hasap-
layardylar. §ol hakda oylanan Ayparga perzentsiz ya§ap yoren,
gegip giden adam laryn kandigini yatlasa-da, oziinem §olaryn
biri hasap etse-de, bigak kem sindi. Ol oziini bir tarapda
goyup, G ojuk M ergenin halyna haypy geldi. Kimler p erzen t­
siz otse-de, G ojuk M ergenin nesibesine beyle yazgyt dii§meli
daldi. G ojuk M ergen A llanyn olgap b eren om riini yone ya§ap
gegaym elilerin hataryna girm eyardi. Ol ozi iigin dal-de, il-giin
iigin ya§ayardy. O nun ady, nesli yitm eli daldi. O iia hiinarini
dowam ed er yaly p erzen t gerekdi. §onun iiginem Ayparga ge-
lin tebibin aydanyna ynanm azgylyk etm ese-de, oz yag§y azu-
w yna yapy§alga bolar yaly y§ gozledi, tebibin yaliiy§m agyna
gara§ar yaly A ypargada esasam bardy.
— Siz iig yyl m u n d an ozalam -a m eni goriipdiniz, yenne.
§onda-ha tiir§ek-piir§ek agzam andyiiyz...
Az-kem oylanan tebip gar§ysynda oturan gelni hagan go-
rendigini y atlajak boldy, nirede gorenini yatlap bilm ese-de,
ona galat jo g ap b eren daldigine w elin ynandy. O n d a yum ar-
lamak, iki g ep lem ek hasiyeti yokdy. §eydaym egin ju d a zerur
halatlarynda-da, ol oziige gyn hasaplayan netijesini bol§undan
iiytgetm an aydyardy.
Ayparga dikanlap sered en tebip e§iden sozlerinden nagile
bolandygyny nazaryndanam andyrdy.
— Sen gow niin iigin yalan sozlap, A llanyn oniinde ikilik
edip bilm en. O ylanyp geple, keygim . Seni aldadym -da, yo-
kardakyny nadip aldayyn? Ikimizin sata§anym yz gyn bolsa,
iig yyl m u n d an ozalam §u aydanym yn tersine geplan daldirin.
— Tebip ayal birdenem oz-oziini barlap gorjek bolyan yaly,
A yparganyn aydany bilen gynlakay gyzyklandy. — Sen, gelin,
iig yyl m u n d an ozal diyyan welin, iig yyl m undan ozal m en oz
agzym dan §eyle soz e§idipm idin?
§ol m ahal e§iden jogabynyn her sozi, her aheni Ayparganyn
yadynda b erk saklanypdy. Ol hakykaty aytm aly boldy:
 — Oz agzynyzdan e§itdim diysem -a yalan sozledigim
bolya, yenne.
£ ak y n y n do g ry gykm agy bilen g an atlan an tebip haybatly
gepledi:
— Beyle bolsa, yalan sozlani ba§ga y erd en agtar...
Ayparga gelin yalan sozlanin hazir obadadygynam aydyp
biljek daldi. Y5ne, nirede bolsa-da, G ojuk M ergenin oz gelnini
yadyn d an gykarm ayandygyna, gykarm ajakdygyna-da A ypar­
ga ynandy. Tebibin b eren jogaby G ojuk M ergenin kim digini,
onun Ayparga nahili garayandygyny yene bir gezek dolulygy-
na agyp gorkezdi. Yagdaya goz y etiren badyna ayalynyn tala-
gyny berm eli adam , gaytam , tebibiiiem adyndan yalan sozlap,
ony ko§e§dirmek isleyar. §eyle yagdaydaky ayal ba§galam aly
adam , tersine, ayaly bilen ya§a§mak iigin oz d o g d u k m ekanyny
terk edip, dogan-garynda§larynyn yiiziine gelip, ba§ga oba
gogiip gidyar.
§eyle yiirekli adam yn aladasyny ayal nam e bilen ya-
na§dyryp biler?
G ojuk M ergenin m ertligine adam gylygyna m ynasyp jo-
gap gaytarm ak iigin yekeje yol bardy. M ukam gy ba§ga birine
oylenm age m ejbur bolar yaly A yparganyn ozi o ndan ayryly§yp
gitm elidi.
Yok, beyle zat bolup bilmez!
Ayparga G ojuk M ergeni halys yiirekden ey goryar. Tebibin
§u giinki aydan tazeliginden so n -а, Ayparga onun iigin janyny
gurban etm age-de tayyn. Yone...
Yone onun oylenm eli ayaly «Sallangak m ukam ynyn» ma-
nysyna dii§iinerm ika? §oiia dii§iinilmese, G ojuk M ergenin §ol
m ukam iigin oz ahli b ahbidinin iistiine atan ak gekm age razy-
dygyna alynjak ayalyii akyly gatarm yka? O nun yygy-yygydan
oyiinden yabany yatm asynyn m anysyna yeterm ika? Yagdayy-
na diirs dii§iinilm edik G ojuk M ergen iglap olaym ezm i? «Sal­
langak m ukam y» n ader? Il-giin nader? Sahra §ol sebapli mu-
kam syz galm azm y? Bize ilin gargy§y sinm ezm i?
Ayparga §ol b arad a pikir owiirdi.
 ...Gyrasy gyzylymtyl piirli yandak bilen hayatlanan egrem -
-bugram yodadan tirke§ip gelyan iki gelinden ses-seda gyk-
mayardy. Yone dertleri bir hem bolsa, derm anlary diirli iki
joranyn nam e hakda ig gepledyandikleri welin dii§niiklidi.
Tebibin oyiinden gykylaly bari agyr d erdin astynda goyan
pikirin gapdalyndan Aypargany ba§ga bir dii§niiksiz yagdayam
helak edyardi. Ol hem tebibin ozi hakda aydanyny G iiljem alyn
gow niibir dinlap, sonam ne sesinde, ne da§ sypatynda iiyt-
ge§ik bir alam at andyrm anlygydy. Dogry, G iiljem alyn oz dur-
m u§yndan, ya§ ba§yndan ne§a urup, sandan gykan arinden
gowniinin ho§ daldiginden, arine gozi dii§enden onun keypinin
bozulyanlygyndan Ayparga habarlydy. §eyle-de bolsa ol bigak
yakym syz habar jorasy tarap y n d an beyle sow ukganlylyk bilen
gar§ylanar oydiip gak etm andi. «Belkem, bu ne§ebent arinden
perzen t edinm egem isleyan daldir? Belkem, bu...» Ayparga
yzyny pikir etm age-de gorkdy, hyyalyna gelen duygy ozi iigin
how ply bolup duyuldy. Em m a G ojuk M ergen iigin kop-kop el-
henglikleri goz yum up gegm age welin, ol tayyndy.
Sulhy alan adam sy iigin ayal nam eler etm eyar! Yogsam,
iiste ayal alm aklyk, ayallaryn yiiregi dii§er yaly §erigat tara­
pyndan kanunla§dyrylanam bolsa, ol m eselani henize genii
yekeje ayalam a k y iire k d e n m akullan dal bolsa gerek. «Giinim
bilen atan a nika gyylanson, ol i§ oz razylygym bilen edilenem
bolsa, oyiin da§ynda zow zuldap yor§iime, bu§ugym am saklap
bilm andirin» diyip, garry enesinin b eren giirriinini Ayparga §u
m ahal yatlam aga m ejbur boldy.
U stiine giini getirilse, Ayparga iigin, elbetde, agyr dii§erdi,
G ojugy gabanardy, oz-oziini gynardy. Emma gar§y bolmazdy.
A yparganyn atasy sebap yok y erd en iki gezek oylenipdir. G o­
ju k M ergen bolsa, ba§da§ ayalyndan perzent onm ani iigin
§eytmeli. «Belki §eydip, G iiljem alam oz bagtyny oyarar. Ozii-
ni ko§e§dirmek iigin bolsa, hyyalynda ba§da G ojuga sata§an
hasap edaysin». A yparganyn gak edi§ine gora, om riinde
gara§m adyk teklibini e§iden Giiljem al ony berjay etm ekden
boyun tow lasa-da, aydylanyny g aty gorm eli daldi. Qiinki Giil­
jem al A yparganyn jorasydy, dertde§idi. §eyle teklibin dore-
m egini hem durm u§ talap edyardi. Diymek, ol H uday i§idi.
Jo ra-d a jora kom ek etm elidi. G iiljem aly hem §eyle teklibi e§it-
m age durm u§ m ejbur edyardi.
Iki jo ra gyrasy ya§ajyk tally yapjagazyn boyunda dyz epdi.
O laryn dem aly§laryndan gayry iim siim ligi bozyan zat bol-
m any iigin akyp y atan suw un §ildirdisi hem diinyani ow azdan
dolduryan yalydy.
Yapjagazyn anyrsynda diizliikde mal bakyp yoren gopan
bir kakaba§ sygra tarap tayagyny aylap saldy-da: «Gysyr gal m y §
diysanim !» diyip gargyndy. G unortanyn iimii§-tamy§lygynda
onun sesi telim esse ulalyp, uzaklara ya^hap gitdi. Yap boyun­
da otu ran iki g elne bolsa, ol sozler hasam agyr tasir etdi. Qo-
pan ol gargy§y ekingi sygra dal-de, Giiljem al bilen Ayparga
goniikdiren yaly boldy. G elinlerin ikisi hem gopanyn sozi h ak ­
da oylandy. Dymy§lygy welin, Ayparga bozdy:
— Ak siiyt beryan hayw ana giinortanyn gagynda bey diyip
gargynm aly dal ahyryn!
G iiljem al gelin alyslara uzalyp gidyan diiz m eydana gozii-
ni gyrpm an seredip otury§yna:
— G arg alan d an am e? — diydi. — Ikimiz na sygyr gopanyn
gargy§y sinip §u giine dii§diikmi?
Jorasynyn yiiziine garan Ayparga o nun tukatdygyny go-
renson, gopanyn sozlerine gay tad an iins berendigine okiindi.
Yone §eytm ek islese-de, G iiljem aly hazirki edip oturan piki-
rinden da§la§dyrar yaly, ony ko§e§direr yaly sozem tapyp b il­
medi.
Jogapsyz galdyrylany iigin G iiljem alyn aydan sozleri hem
etm elisinden telim esse artyk tasir etdi. O n u n §eyle bolan-
dygyny ara dii§en uzak dymy§lykdan soiiam, Giiljem alyn onki
m esela dolanyp gelm egi tassyklady. Ol u lu d an dem aldy-da,
ajy yylgyrdy.
— Tebibin oziime §eyd iy jeg in im en 6 niindenem bilyadim ,
Ayparga. O niindenem bilyadim...
Tolgungly sesin, ajy yylgyrm anyn anyrsynda gelnin igki
diinyasinin galagoplulygy gizlenip yatyrdy. Betbagtlyga oniin-
den gara§ylyan bolsa ol iki betbagtlykdy.
 Jo ra bolsa-da, Ayparga G iiljem alyn kan syrlaryny bilm e-
yardi. § o nun iiginem ol e§iden geii habaryndan son:
— N am e iigin? — diym age m ejbur boldy. — Sen tebipgi-
likden ba§yn gykanokdy a h y ry n ? !
G iiljem alyn sesi yene sus gykdy:
— O n iigin tebip bolm ak hokm an dal, jora jan.
Sag elinin ayasyny en eg in e soyget edinen Giiljem al di-
kanlap bir seretdi welin, Ayparga gelin jorasyndan nazaryny
ayryp, ba§ga yana anetm eli boldy. G iiljem alyn bir sekunt-
lyk garay§ynda bir om iirlik okiing, naum ytlyk, ynam syzlyk
yerle§yardi. Ol garayy§ G iiljem alyn bitginli gow resini-de ejiz
gorkezdi, eginlerinem salparan yaly etdi. Emma yagdayyn ozal-
dan boyna alyklygyna garamazdan, Ayparganyn sowaly jogap-
syz galdy. «Belkem, jo ran d an am gizlap saklam aly bir syrdyr
ol — diyip, bilesigelijiligi erkine goym asa-da, Ayparga oziini
saklam aga galy§dy. — G iiljem aly m enem gowy goryan. Yone
adam e§itmez yaly, gen habar dalem bolsa, Gojuk ikimizin ara-
m yzda bolyan ow nuk gep-giirriinlerin ahlisini m una aydam ok
ahyryn. Durm u§yn beyle tasinligem gizlin syrlaryn barlygy
iigin bolaym asa». Bu m eselede Ayparga oziini ko§e§dirse-de,
ozalky hyyaly o n u n janyna aram berm edi. Ol onki soragyny
yene bir g ezek gaytalam aly boldy.
A rasyna w agt salnyp, bir soragyn iki gezek hegjiklenm egi
Giiljem alyn onki ajy yylgyr§ynynam gaytalanm agyna getirdi.
— Sen erkek gorm edik uly gyz dal ahyryn, dogan?
G iiljem alyn bu jogaby-ha ozalam gaty syrly bolup go-
riinyan yagdayy onkiisindenem gyzykly etdi. Soragyn jogaby
iiytge§ik dalem bolsa, indi ol Aypargany syrlar alem ine gagyrdy.
Giiljem al dymdygyga, o n u n aytm ayan zady hasam gyzykly b o ­
lup goriindi, A ypargany tutu§ diiyrm egi bilen bilesigelijilige
owiirdi. Ol onki soragyny yene gaytalap durm ajak bolup:
— U lugyz bolm anym iigin sorayan-da! — diydi.
Giiljemal jorasynyn bol§una birbada nahili baha berjegi-
ni bilm edi. A yparganyn yagday bilen bigak gyzyklany§yndan
birinin kem giligini bilm age how lugyan adam yn hasiyeti go-
riinyan yaly boldy.
 Tebip aygytly bir kesgit ed en d en son, Giiljem al oz yag-
dayyny jorasyndan gizlabem durjak daldi. Yone, edil hazir ol
ig dokm age, yiiregini doly beyan etm age degerli sozem tap-
mady. G iiljem al bireyyam gallasy yygnalyp, ho§asy goplenen
giin gogundan gonras gornii§e owriilip y atan natekiz gin mey-
dana nazar aylady. Ya-ha ol §eyle sozleri dile getirm ek iigin
yorite tayynlanyp otyrdy, ya-da §ol sozlerin tapylm agyna diiz-
liikden suwa tarap how lukm an gaydan sygyrlar sebap boldy:
— Okiize gorkezm eseii, sygyram gole b eren o k ahyryn,
dogan jan.
G iiljem alyn sesi pessay gykanam bolsa, A yparganyn gu-
laklary §anlap gitdi. Ol e§idenine ynanm ayan yaly gapdalyna
garady. Y nanm azlyga esas galmady. Oz agzyndan gykan soz-
lere ozi uyalan G iiljem alyn b u g d ay ren k yiizi gyp-gyzyl bo-
lupdy. Beyle yagd ay d an jorasynyn iinsiini bolm ek islan gelin
haydap, yiiziini yuw m aga ba§lady. A kar suw un onun yiiziine
yol-yodadan sinen, goze goriinm eyan tot-tozany yuw up aki-
den bolm agy ahm al, yone gelinlik utanjynyn da§a gykaran ala-
m atyny welin, sow uk suw ayryp bilm edi. Gaytam, suw degen
yiize giin §ohlesi dii§m ek bilen gelnin gizlejek bolan gornii§i
ozalkysyndanam b eter a§gar boldy.
In pynhan syr agylanda, her kim oziinin yakyn adam dy-
gyny su b u t etm ek iigin dal-de, derd in e yenillik islap §eydyar.
Yakyn sayylyan adam am §ol ynam a m ynasyp jogap gaytar-
maly, yolda§ynyn d erdini den geki§meli. Ayparga-da yakyn
jora hokm iinde hazir G iiljem ala d elalat etm elidi. Em ma Giil­
jem alyn dh§en yagdayy dine bir ejiz gelin A yparganyn dal-
-de, hig kim inem m ed et berip bilm ejek yagdayydy. Gaytam,
Ayparga oz jorasynyn y agdayyna dii§iinyandigini, derdini
payla§yandygyny an lad ar yaly degerli sozem tapyp bilm e­
di. §onun iiginem ol sygyrlaryn suw a golaylam agyny, ba§y
§ypyrmaly uzynsatan gopanyn peyda bolm agyny kem em gor-
medi. Ol gyssanm ag y erin d en turdy:
— Turaly, Giiljemal. Yat adam yetip gelya...
Gyrasy gyrmyzy piirli yandak hayatyna bezelen yoda yene
iki joran y alyp gitdi.
 D urm u§da dii§niiksiz yagday gaty kan bolyar. Ayparga §ol
h akda oylandy. Durm u§yn haysy bir nokadyna seretsenem ,
bolm alysyndan iiytge§ik yasalan yaly bolup dur. Yogsam, ine,
§ujagaz yodajyk dagy nam e! § u n unam yasaly§y dii§niikli dal.
Dogry, yodany ok siiryan nil yaly goni edip gekm ek ansadam
daldir, zeruram . Yone su yodany ilki salan adam nam e sebabe
her iki-iig adim den saga-sola gy§ardyka? Ya-da durm u§yn
diiz m eydanyndan gegyan yodajygynam goni bolm ayan-
dygyny tassyklam ak isledim ika? §ol hakda oylanan Ayparga
yol-yodany hem oz ykbaly bilen bagla§dyryp, igini gepletdi:
«Ка ki§inin oz yodasy dogram bolsa, ba§ga birinin egri yo-
dasyna go§ulyp gy§aryp otagidyar». Ol bu mysaly doglanda
dogry yola dii§iip u g ran G ojuk M ergenin dogm azak gelin
bilen om riini baglanson bula§andygyny nygtam ak iigin tapdy.
Iki m a§galanyn ikisem perzentsizlik babatda den betbagtdy.
O laryn betbagtlyklaram ar-ayalyn bir-birege sata§andyklary
sebaplidi. Eger-de, G iiljem al ba§ga ki§a gykyp, G ojuk M erge-
nem Ayparga oylenm edik bolsa, eyyam dort adam yii ikisinin
bagty agyljakdy. Ol Ayparganyn aygyt edi§i boyunga §eyledi.
Durm u§yn dii§niikli hem dii§niiksiz gyl§yrymlylyklary hakda,
em eli d oredilen hem em oz-oziinden doran kyngylyklary hakda
ba§ agyrdan gelin gepleyaninem , pikir edyaninem an§yrman:
— Durmu§-da! — diyip, u lu d an dem ini aldy.
Jorasynyn yagdayyny oziininkiden gowy hasap edyan
Giiljem al §ondan son gepledi:
— Sen bir durm u§yndan nagile bolm asana, Ayparga!
Erkegin ya adyna guwanmalymy§yn, ya-da zadyna. Sen kiipiir
bolm a. O m ri yan an diyip, m ana aydarlar...
Ayparga «Ikim izinem yagdayym yz den» diyen yalyrak
gep tapyp, jorasyna tesilli berm ek isledi. Emma haliden bari dil
yarm adyk G iiljem alyn geplasi gelip durdy. Ol igki jo§gunynyn
oniini aljagam bolmady:
—...Sende-de p erzen t yok, m ende-de. Yone, sen arini
uly il tanayar. Sen arini uly il sylayar. G ojuk M ergenin gelni
bolanyn iigin il senem sylayar. G ojuk M ergenin gelnidigine
oziinem guw anyansyn. M enki bolsa, tersine...
Hawa, G iiljem alynky tersinedi. M arekede, iiy§m elende ari
gara berse, G iiljem al yedi gat yerin astyna girayjek bolyardy.
O nun ari hig bir topara — ya§ululara-da, oz den-du§laryna-
da, ya§ kigilere-de go§ulmayardy. Hig bir topara girm an,
yeke ozi getde galyan adam yn adam daldigidi. Oziini sylayan
adam lar G iiljem alyn arini sylam ayardylar, ondan da§rakda du-
ranlaryny, gep-soz aly§m anlaryny kem gorm eyardiler. Ol yag-
day bolsa, oziige yok hallaryna, gabaryly§yp y oren ayallaryn
oniinde G iiljem alyn yiiziini gyzardyardy.
—... M enki bolsa, tersine! — diyip, durm u§dan doygun
Giiljem al yuw duna-yuw duna soziini dowam etdi. — M en ozii-
mi pylanyn ayaly diym age-de uyalyan...
Ayparga G iiljem alyn G ojuk M ergeni ow§iine yiirekden
guw ansa-da, jorasy hasam gow niigokgiinlige urm azy yaly de-
lil agtardy.
— Ykbaldan, neb isd en sypm a yokdur, Giiljemal. Dokuzy
doly adam bolmayamy§yn. G ojuk M ergenem ykbalyndan ra-
zydyr oydiip oturm agyn. H er kim in oziine layyk yetm ezi, nag-
gile yeri bolmaly.
— G orogly b eg em «At gerekm i, ziiryat?» diylende, «At»
diyipdir.
Giiljem al bu aydanlarynyn Ayparganyn sonky sozleri bilen
baglany§ygy yok yaly bolup goriinse-de, hakykatdan, ol G o­
ju k M erg en e gos-goni degi§lidi. Giiljem al gelin G ojuk M er­
geni h u t G orogly b eg bilen dene§diryardi. G ojuk M ergen
bilen G oroglynyn ykbalynyn m enze§ gelm eginin yone yere
daldigini nygtayardy. Ayparga ona dii§iindi. §onun iiginem
onun guw anjynyn has oyanm agy bilen aladasy hem or-boyuna
galdy. G orogly b eg perzendi bolm asa-da, A gayunus perizadyn
talagyny beraym an, oziini ba§ga yol bilen ko§e§diripdir. Giil­
jem alyn sozleri A ypargany ozalky edyan pikirine dolap getirdi.
G ojuk M erg en d e-d e oz ayaly sebapli p erzent yok. Giiljemal-
da-da ari sebapli. §eyle yagdaydaky iki m a§gala ba§ga-ba§ga
obada ya§ap yoren halyna bir oba birle§yar. Iki m a§galadaky
iki gelin yene jorala§yar, bile tebibe gidyar, yagdayam §eyle
bolup gykyar. G iiljem al oz arin d en narazy. Ozem A yparganyn
arini owyar, ony sylayar. Perzent hokm an dal, beyle arin dine
adyna guw anyp ya§am aga-da ol razy. Diymek...
Ayparga gelin oziinden erksiz hyrra yzyna aylandy-da:
— Giiljemal, sen mafia joram yn? — diyip, edil ya§ gaga
yaly tolgunyp sowal berdi.
— Yogsam nam e! Sen na ony §u giin bilm elimi?
— O n d a sen G ojuk M ergen ikimize bir gaga sowgat beray-
da?!
Giiljem al geplejeginem , dym jagynam bilm edi. O nun y e­
ne gyzaran yiiziinde gen galyjylyk alam aty peyda boldy. Ol
tow eregine garap dur§una bu yerlere om riinde birinji gezek,
ozem asm andan dii§ene m enzedi. A yparganynam yagdayy
G iiljem alynkydan gow y daldi. K albynda yag§y adam lara ya-
m anlyk yok gelin yanky sozi dine ozi iiginem dal-de, oziine
yakyn adamy, adam laryn arasynda gow ulykda saylanyan iki
adam y b agtly etm ek iigin diyipdi. §ol iki adam bagtly bolsa,
Ayparga oziinin betbagtlygyny h asaba-da aljak daldi. §ol iki
adam yn batlylygyna ozi sebap bolaysa-ha, А^фагда in bagtly
adam a owriiljekdi.
G iiljem al jorasynyn nam e diyeninin m agadyna esli salyrn-
dan son yetdi. Yone Азфагдапуп teklibine onun nahili jogap
gaytaryandygy dii§niiksiz bolup galdy. Jorasyna yag§ydan-
-yam andan soz diym edik G iiljem al yodadan sowuldy-da,
A yparganyn gap d aly n d an gegip, diizliige tarap owriildi. Ol
h erek etin goniilap, tizrak oye y etm ek iiginmi, jorasy bilen
bir yoldan yorem ezlik iiginmi ya-da gara§ylm adyk teklibin
g etiren §atlygynyn tolgundyrany iigin edilendigem Ayparga
dii§niiksiz bolup galdy.
Gyrm yzy owiisyan y an d ak piirlerinin iista§yry kem -kem -
den da§la§yp baryan Giiljem alyn yzyndan seredip duran
Ayparga ed en hereketi bilen ey goryan jorasyny yitirjekdigine
ya-da ony oziine hasam golaylatjakdygyna akyl yetirjek boldy.
 O ylana-oylana A yparganyn bolan w akadan gykaran
iki netijesinin biri beylekisine gar§y geldi. Birinjiden-a, ol
adam syndan bidin tebibin yanyna gitm ek bilen gowy etdi. Ikin-
jidenem , ol indi oziinden p erzen t onm ejegine goz yetirenson,
siiyji um ydyndan, inge tam asyndan el iizdi. Sorulyp-sorulyp,
ahyr hakykatyn yzyndan yetiljegi bigiim ana bolsa, aldaw iigin
da§yna bal galnan zaherin w agtlayyn siiyjiiligininem m ahrin-
d en bir giin on gegsen bir peydady.
Ayparga oylandykga yandakly yodada ayak gekip, jora-
syna aydan sozlerinin beraym egi ahm al how ply netijesinden
barha da§la§dy. § onun iiginem, ol tebibin yanyna gidilm egi-
nem, gara§ylm adyk y erd en oziinin oylap tap an taze gykal-
gasynam to tanlik dal-de, Alla tarap y n d an yorite iberilen re-
him darlyk diyip hasap etdi.
O yiin ow nuk i§ini etm ek iigin tu rm aga hyyallanyp yatan
Aypargany yolun yadaw lygy zerarly uky basm arlady. Derre-
w em durm u§daky alada diiy§e owriildi. Ol G ojuk M ergen bilen
egri oturyp, dogry giirle§m age ba§lady. Ayparga, oni bilen-a,
iig yyl m u n d an ozal tebibin kesgitlem esini tersine aydyp, ya­
lan sozlani iigin sazandanyn yiiziini gyzartdy. Yzyndanam,
indi hakykat yiize gykany sebapli, adam sy talagyny berm ese-
-de, oyi oziinin terk etjekdigini duydurdy. G ojuk M ergen ol
teklibe gar§y gykdy, gara oyiin g ap dalynda yatan toniia tarap
elini uzatdy:
— Sen m en dutarym y §o tonria u ru p dowiip bilerm in?
«Beryan soragy n a akm agynky yaly-la?!» diyip, Ayparga
igini gepletdi.
— M en -а sen §o d u tary n hig m ahal dowiilm esin, yok bol-
m asyn diyip, agyk giirriifi edip otyryn. Sana perzent gerek
ah y ry n ? !
— M en A llanyn nesibam den gykaran iki zadyndan narazy
dal, Ayparga — diyende, G ojuk M ergenin sesi gaty aygytly
yaiilandy. — M en iki perzendim bar. Biri ayalym, birem — sa-
zyrn.
 §o n d an son Ayparga adam synyn ofhinde ikinji §ertini
goydy. G ojuk M ergen oz obada§y G iiljem ala ilden gizlin oylen-
m age razy bolyar. Yone Ayparga bolyan yagdaya dii§iinmeyar.
Edilyan i§ ilden gizlinem bolsa, tow erek adam dan dolyar,
okkesdirm e gegjek atlar hazirlenyar, yigitler bil tutyarlar. Ga-
raz, Giiljem al bilen G ojuk M ergenin gizlin bolm aly du§u§ygy
hakyky toy dabarasyna aylanyar.
N ika gyyylm azynyn on y anynda Ayparga oz jorasynyn
yanyna baryar-da: «In soiiky g ezek duyduryan, Giiljemal,
G ojuk M ergen ikim ize bir gaga sow gat etm age b o g n u n ys-
m ayan bolsa, heniz gig dalka dillen» diyyar. N arazy bolm ak
nire! Gaytam , Giiljem al A yparganyn §u m ahalky duydury§yny
gaty gorjek bolyar. «Bognum ysm azm y?! M ana ilkinji nika-
da G ojuk M ergen bilen gyyylm alydy ahyryn. Arman, bagtym
oyanm ady. H igden gig yag§y. E den yag§ylygyn iigin m en sana
om riim otyanga m in n etd ar borun, jo ra jan. Oziim G ojuk M er-
gen e gog ogul dogrup bererin. Ol senem , m enem oglum bo-
lar. Ikimiz jo ra ahyryn, Ayparga ja n !» Ayparga bu yagdaya be-
genyar. Yogsam nam e! G ojuk M ergenin bagtynyn gokm egine
sebap bolan Ayparga G ojuk M ergenin bagtynyn agylm agyna-
-da sebap bolyar.
Em m a gyrm yzy donly, ak telpekli, gynar yaly syrdam G o­
ju k M erg en bilen ba§yna agyr kiirte atylan, ak m aprag Giil­
jem ala nika gyyyp gykansonlar welin, A yparganyn yagdayy
d u y p d en ozgeryar, ynjalygy gagyar. O n d a oziinin gara§m adyk
gabanjanlygy dorap, nika gyylan oyiin da§yndan aylanm aga
ba§layar. Ayparga elew reyar, oziine yer tapm ayar, diinya oiia
dar goriinyar. Ol oyiin da§yndan §eyle bir kan aylanyar w e­
lin, sonabaka yadaw lykdan yaiia daljygyberyar. O nun dem al-
m asy kynla§yar. A dam lar bolsa, oyiine giini getirilen gelnin
iistiinden giilyan yaly bolyarlar, gygyry§yarlar. Diirli seslerin
arasyndan: «O^nin tiiyniiginden suw guymaly! Gam§y, durlu-
gy ayyrmaly!» diyen sozleri saygaran Ayparga: «N am e iigin
tiiy n iik d en su w g u y m aly k a? — diyip, igini gepledyar. — O yiin
gam§y bilen d u rlugyny ayryp, iginde y atanlary m asgara et-
т е к m eyilleri barm yka bulan? G ojuk M ergen adam lara nam e
yam anlyk etdika?» A yparga adam laryn bolu§laryna dii§iinip
bilm eyar. «Hany, Ayparga? Ayparga gelin nira gitdika? » diyen
haybatly sesler zol-zol gaytalanyar. §ol m ahalam diiy§ tam am
bolyar.
Ayparga oyananda gal tiisseden gayry zat goziine ilmedi.
Ol hasanaklap y erin d en turanda, dem alyan how asynyn ajym-
tykdygyny duydy. Diiy§ bilen hakykatyn arasyny only agm aga
yeti§m edik gelin zordan g ap a tarap siiy§di.
Ayparga tiissa g ap lan an gapydan gykyp, yzyna garanson
bolyan yagdaya dii§iinip galdy. B urugsap asm ana goterilyan
gara tiissanin a§agyndaky alty g an at oyiin gala sudury bil-
diryardi. O yiin da§y bolsa elleri kiindiikm idir tabakly adam -
dan doludy. Igi suwly tulum y goltuklap duranam , siiyrap
geleyanem bardy.
— O t oyiin d ep esin e gykyanga y atar yaly seni H uday tut-
dumy, gelin? — diyip, bir ya§ u ly sesin e haybat berdi.
— M uny gara b asandyr — diyip, ba§ga biri Ayparga derek
jogap gaytardy.
O yiin da§yndan yokaryk goterilen ot tiiyniige yetiberip-
dir. Gap-gag bilen, arasy kesilip serpilyan ujypsyzja suwam
edil tebsirap ym gyr gole tom us yagyan yeniljek yagy§ yaly
oyiin iistiinde dereksiz yitip gidyardi.
Iki sany oziine gowni yetyan yigit tiissa biirenen oyiin
igine telim g ezek girip gykdy. O lar yorgan-yassyk yaly zatlar-
dan goteribilenlerini da§aryk gykardylar. Y igitlerin biri sonky
gezek tiissa giimiip gidende, m egerem , serm elap yorka eline
ilendir-da, G araw ulyn G ojuk M ergene sow gat b eren uzyn nilli
gara tiipenini alyp geldi.
— O t —oraz, h a p ab o lm a, gelin!
— Ba§a gelenini sowsun! — diyip, ayallar Ayparga gowiin-
lik berdiler.
Ayparganyn nazary kopgiilikden saylanyp duran Giil-
jem ala kakly§dy. Ol yanyna gelip, jorasyna gow iinlik beren-
den gegen, gaytam , yylgyryan yalydy. Bu obanyn ayallarynyn
arasynda Ayparga iigin in yakyny Giiljem al bolmalydy. O nun
jorasynyn yanyna gelm an, teselli berm an, beydip durm asy
asla dii§niiksizdi. A yparganyn ozi ona tarap yoneldi. Emma
ol jorasynyn yanyna yetm an, yzyna dolanm aly boldy. O na
golaylan Ayparga dikanlap seredende, G iiljem alyn goregle-
rinden yakyn adam yn dal-de, ganym du§m anyn alam atlary
duyuldy. U stesine-de:
— H alki aydanyn jogab y n a gara§ansyn. M en berjek jo-
gabym y oyiinden sora! — diydi-de, Giiljem al galt-galt adim -
lap, anyrlygyna gitdi.
§u gezek G iiljem aly in sonky sapar goryandigi, onun ari-
nem alyp, erte-birigiin bu obadan gogjekdigi, §onluk bilen ta
sagy agaryanga oiia sata§m ajakdygy hakda pikirem etm edik
Ayparga jorasyna bir zat diyjek boldy. Emma gamy§lygyn gap-
dalyndan G ojuk M ergenin goriinm egi A ypargany saklady.
O yiinin o tlananyna §u m ahala genii dine gynanyp duran gelin
b irden how sala dii§di. O y bay oyi, d ep sen yranm az oy daldi.
O na garam azdan, iginde bar bolan em lak G ojuk M ergenin
halal zahm etinin gazanjydy. Birtopar go§-golam yn kiile owrii-
lendigine G ojuk M ergenin, elbetde, yiiregi gyyylmalydy. §ol
yiirek gyyylm anyn d orem egine-de Ayparga, dine Ayparga se­
bap bolupdy. G ojuk M ergenin ayalyna kayinm age, adamgy-
lykdan gykyp, h enkiriberm age-de haky bar yalydy.
Em m a G ojuk M erg en d en Ayparganynam , olara seredi§ip
duran ayallarynam gara§an gaky gykmady. In bolm anda, onun
igki aljyrannylygy, gynanjy hem da§ sypatynda du^hilmady.
— O yiin-a towirini galdyryberm eli bolandyr! — diyip,
G ojuk M erg en goya bolyan w akany gorm eyan yaly, ak
koyneginiii bagjygyny danm agy hem unudanlygy sebapli gep
egni gorniip d u ran uzyn ya§uly ona habar berdi.
G ojuk M erg en atd an dii§di-de, jylaw yny hem dutaryny
yanyna g elen yigitlerin birinin eline tutduranson, ya§uly bilen
gorii§di:
— Bahbit bolsun, Sahet aga. Towiri galdyrylan yerde bis-
sim illa-da bolar. — Ol em ay bilen tow eregine garady. — Ynsan
janyna kast yetm edi dalm i?
— Beyle-ha dal. Ayparga gelnem am an sypdy.
 — Sol bolya! — diyen G ojuk M erg en yigitlerifi birinin
elindaki yary gury, yary ol yyrtyk h altany aldy-da, iistiine suw
<|iiyulmagyny hayy§ etdi.
Sazandanyn nam e m aksat tu tan y n a dii§iinen Sahet aga:
— Inim bolmaz! — diyip, gar§ylyk gorkezdi. — Derde
y.irayjak go§-golam dan ba§ardygym yzy gykardyk. H a diyma-
n,em, tiiyniik a§ak gokjek. Indiden son dye girip bolmaz.
G ojuk M ergen ol-m yzzyk edilen h altan y ba§yna geydi-
<le, oye kiirsap urdy. B urugsap duran tiisse gara gapy bolup,
onun yzyndan yapyldy.
D epanden uly how p abanyp durka oda oziini urm ak gak-
dana§a bir zerur zat bilen baglany§ykly bolmalydy. O da koyjek
haly ya-da bir halta d an e iigin-a, in bir gysgang adam am bey-
dip bilm eli daldi. § onun iiginem oyiin da§yndan seredi§ip
duran adam lary oni bilen sazandanyn o tdan sag-am an gyk-
m agy gyzyklandyryardy welin, nam e alyp geljegi hem az ala-
da goym ayardy. Em m a yanar o td an am an gykan G ojuk M er­
gen A ypargadan ba§ga ahli adam y hem hayran etdi, hem em
dii§ntiksiz yagdaya saldy. Ja n bilen dala§ edyan odun iginden
sazandanyn halas edip §u yere gogiilip g eln en giini sallangak
edilen kilim bilen A yparganyn oren sallangakbagydy.
Yanyan oy, halas edilen go§-golamlar Ayparganyn goziine-
-de ilmedi.

Gon§y oyde gaga diinya inyardi. Q aganyn diinya inm esi

kyndy, diinya in d erm ek o ndanam kyndy. G ojuk M ergen §ol
iki kyngylygyn yygy-yygydan gaytalanm agyny, arasynyn
iiziilm ezligini isleyardi.
Ayalyn iiinildisinin arasy bilen gojanyn gulagyna yakym ly
bir ses geldi. «Gur-r! Gur-r! Gur-r!» G ojuk M ergen gulagyny
yassykdan ayryp, serpigi y ensa ta§lanan tiiyniige seretdi.
Gara ata n ak bilen arasy kesilen dort asm an goriindi, em m a
m ukam gynyn gorm ek islan zady goze ilm edi. «D urna gegse,
d uluny a g !» Ayparga-da bu giin-u-saba gozenegini agar. M ana
yene bir tom sun syrasyndan garam ak m iyesser edayjekyaly.»
 G ojuk M erg en h asap owiirdi, gozlerini siiziip, pasyllaryn
sepini agtardy. O nun hasabyna gora, d u rnalar ad aty dowriin-
den bir h ep d e ir g elen yalydylar. «Zeleli yok. D urnalanam bir
h ep d e ir gelm esi kem dal. Yogsam m enem ...» Goja yzyny pikir
etm ek islem edi.
D urnalaryn gelm egi-de m ukam gynyn hyyalynda goii§y
oyde diinya inyan gaga bilen baglany§dy. «Ogul bolsa-ha, Dur-
nageldi ya-da D urnaguly daksalar. Gyzam bolsa, D urnagozel.
Yone D urna diysenem geli§m an durm az. §ol-a hasam onat
bolayjak yaly. N ahili owazly at bolardy». G ojuk M ergen yaly
yol soken, oba gezen adam azdyr welin, Jey h u n bilen H azar
aralygynda D urna atly gyz-gelne §olam gabat gelm andi. Sa-
zanda du rn an y n sesine a§yk bolup ya§anam bolsa, onun owa-
zyna m ynasyp gyz adynyii bolm andygyna §u m ahala genii iins
berm an ekeni. Eger-de, diinya injek gaga at go^hnak hakda
gon§usy sala salaysa, G ojuk M ergen d urna soziini yadyndan
gykarmaz, gaganyn adynyn yanyna hokm an d u rn a soziini
yanar. «D urnaguly daksaiiam gel§er, D urnagozel daksanam ...»
— A ta salawm aleykim!
«Ay, at hig-le. At nam em i§? Ozi adam bolsun, ozi...»
— A ta salawmaleykim!
Ikinji g ezek has golaydan gykan ses G ojuk M ergeni oziine
getirdi.
— W aleykim essalam ! — G ojuk M ergen m yhm anyn kim-
digini only saygarm asa-da, yanyna gelenini ananson, elini
uzatdy. — Hany, gor§eli, han.
G ozlerinin oni iim ezlap d u ran goja gor§eninin ya§ajyk
oglandygyny elinden tanady.
Ol on-on iki ya§laryndaky ykjam ja oglandy. O glan edep
bilen gor§enden son, bir adim yza gekildi-de, ya§ulynyn gabat
gar§ysynda aybogda§yny gurap oturdy.
— Sen kim bolarsyn, ko§ek?
O glan nam e jo g ap gaytarjagyny bilm eyan yaly, m ukam -
gydan az salym lyk iinsiini boliip, oyiin igine g5z aylady. Igeri
on u n §u m ahala genii goriip yoren oylerinden hig bir b ab atd a
tapaw utlanm asa-da, oglan ahli zatlary nebsew tirlik bilen syn-
lady.
— A dym y aytsam am , m eni tanam arsyn, ata.
G ojuk M ergen galaja yylgyrdy:
— Sen m en agtygym bolyan bolsan, m enem sen atari
bolyan bolsam , birek-biregi tanam aly borus a h y ry n ? !
Ya§ulynyn aydan sozlerine oglanjygam yylgyryp goyberdi:
— M en sizi tanayan-la. Yone siz m eni tananzok, ata. M eni
ejem iberdi.
— Ejene kim diyerler? Ol kimiii gyzy, kim in zenany bol-
maly?
— Ejemiii adyny aytsam am , kimiii gyzydygyny aytsam am ,
lanam arsyn, ata.
G ojuk M erg en oglanjygyn yiiziine ginnerilip-giniierilip
seretdi, ony goren yiiziine m enzedip bilm ani iiginem:
— Elhepus, bu ne ahw alat boldy, ko§ek? — diydi. — Ejen
adyny bilm e men, atasyny tanam a m en...
— Ejem salamla§yp gayt diydi. «Nesye m ukam » diyseii,
tanam alydyr» diydi.
Esli dym yp yatansoii:
— M u ndan gelip gykdy-how! — diyen G ojuk M ergen go-
ziini siizdi. —«Nesye m ukam yii» tagm asy altynjy tayakda bol-
malydyr. Indi dii§niikli, ko§ek. §ol nesye tagm a m eni §u m a­
hala genii biynjalyk edyardi. G elenin bigak gow y boldy. Sofia
goyan bolsan... Elim diyen edyan bolsa, §u m ahal saria «Sal-
langak m ukam yny» galyp bererdim . Arman... Gam gekme. Sen
payyii, saria niy etlen en m ukam en te k oziin jah an a gelm ankaii
galnypdy. §ol seiikidi.
Goja dymdy. O nuii nam e hak d a pikir edyani dii§niikli
bolm asa-da, oglanyn gelen in e ugursyz b egenyandigi bildirdi.
Onuri yiizi yagtylyp, b ed en i g u rp lan an yaly boldy. Birdenem
ol ozalkylaryndan has gait hem yefiil h erek et bilen dikeldi, se-
sem durlandy.
— Hany, balam , golayragym a gel. Sen m anlayyndan bir
sypap galayyn.
 O glan yenil gopup, nasagyn yanyna siiy§di. §onda ol
gatansam bolsa, sandyrayanam bolsa, gojanyn elinden beyan
edip bolm ajak m ylayym lyk duydy. O n u n m anlayyny natany§
bir garrynyn eli dal-de, m ahirden yasalan gudrat sypalady.
Oglan gojanyn h ereketini oz m ahriban ejesinin h erek etin e
menzetdi. Ol gabagyny galdyranda aksakgalyn goziinin owa-
synyn dolandygyny goriip g ald y
...Turkm engilikde gegip baryan yat oteggi ya§ gelinden
ya-da gyzdan suw dilese, gel§iksiz hasap edilyardi. Em ma
suwsap, agzy guran G ojuk M ergen §ol yazylm adyk kan u n y bir
gezek bozm aly boldy. Yone §ony bozany bilenem ol ildengyk-
gyng i§ ed en d irin oytm edi. Indi ol geln e lak atyp, gyza gyya
goz bilen garalyan ya§dan gegipdi.
— Uyam, ayak gekaym esen, bokurdagym gurandyr!
— diyen sesi e§iden, m anlayy bilen brirenip, eg n in d e kiiyze
goterip baryan ayal ayak gekdi...
G uyynynkydygyny oz-ozi aydyp duran, yogyndan tal-
hayak suw y ow urtlayan mahaly, p erenjinin astyndan gornen
ala goze oziinden erksiz seretm eli bolan m ukam gy kiiyzeden
agzyny ayranson, geplem an d u ru p bilm edi:
— Uyam, goziin g aty hasratly goriinya welin, ba§yna bir
agyr yagday-a inen daldir herna?
Jo g ap gaytarm aly gelin sazandanyn gara§m adyk sowa-
lyny berdi:
— Sen, agam , G ojuk M ergen diyilyan-a dalsin? — G elnin
gozi dal, sesem hasrat yiikiini goterene, §ol sebaplem m aha-
lyndan on g arran a m enzeyardi.
— §ol bolmaly. O ny n am ed en gak etdin?
— Ay... — diyen gelin, hakykaty aytm ak islem eyan yaly
boldy. — A rkanda d u tar bolanson diyaydim -da.
— H udaya §iikiir, arkasy d utarly dine G ojuk M ergen dal,
uyam. Tiirkm ende d u tar goteryan kan. K anem bolawersin!
— Kan bolawersin! — diyip, gelin gojanyn aydanynygay-
talady-da, tow erekdaki yns-jynssyz ginigligin how asy azlyk
edyan yaly eginlerini titredip, u lu d an dem aldy.
 §ol m ahal guyy tarapdan, edil y erd en gykan yaly bolup,
gara yapynjaly g ed ay ayal peyda boldy. G ojuk M ergen ony
esli w agt bari gorm andi. § o n u n iiginem ol ona sonky gezek
sata§anyny yatlady.
Yat obalaryn birinde g ulak bary iiy§iipdi.
«Sallangak mukamy» baslanjak bolup durka, dutara gonii-
gen gara gozler bye tarap seretm eli boldular. Hig kim den ses
gykmasa-da:
— Bu na ahw alat? — diyip, nagileligini bildiren oy eyesi
gahar bilen yerin d en turdy.
O yiin yensesinden:
— Sypdyrayma!
— Elini ganyr!
— Bag§yn yanyna eltin. §o nam e jeza buyursa, §onam
ederis! — diyen haybatly hem aladaly sesler geldi.
O zaldan tany§ gara yapynja G ojuk M ergenin goziine ildi.
Goya iiste gozan agyr go^unyn serdaryny ele salan yaly
bolup, gara yapynjaly ayalyn elinden tu tu p gelyan iki yigidin
biri dillendi:
— Bag§y aga, sen bizin obam yza gelelin bari §iiyem golay-
da kow -sow urup yor welin... — Diyjek zadynyn yzyny tapm a-
dyk yigit yuw dundy. — Adamyri igine girip gykan yok, bag§y
aga. M un m atlabynyn nahilidigini kim bilya...
G edayy tu tu p g elen ler bag§a yiizlenen bolsalar, oy eyesi
hem jo g ab a gara§yp, bag§ynyn yiiziine seredip duranam bol­
sa, soziin aygydy G ojuk M ergeninkidi.
Saz dinlejek bolup oturanlaryn arasynda-da m ukam gynyn
janynyn aladasyny edyan ki§i bolup g eplap galan tapyldy:
— A ga bolm aly haw, adam lar! Yekeje m ukam gym yz bar.
— G eday oz yoly bilen bolsun-da.
Sonky aydylan soz G ojuk M erg en e hasam yakm ady. Ol
jezasyna gara§yan giinakar yaly bolup, iki yigidin arasynda
som d uran ayala tarap seretdi-de:
— Jem agat! — diydi. — G edayam ad am dan doreyandir.
Ahli ki§i oz adam gylyk borjuny berjay ed enliginde gedayam
 dorem ezdi. G iinem asyny dolayan h er adam m ataje yekeje sa-
p ak berse, jahanda asla-da g ed ay bolmazdy...
Kimdir biri ya-ha sazandanyn gow niinden turm ak isledi,
ya-da gyny bilen:
— Bu bir dii§niiksiz geday, bag§y aga — diydi-de, ozal
aydylan sozleri gaytalady. — O n yiireginde nam e gep baryny
kim bilya?
M ukam gy sonky gep lan adam a dal-de, dutary n a seretdi:
— Saz dinlap bilyan adam yn, yiireginde saza yer bar
adam yn kalbynda yam an m atlaba orun yokdur.
— O n d a biz m uny goyberiberm elim i? — G edayy tu tu p
duranlaryn biri adam laryn iista§yry sorady.
G ojuk M ergenin gak edi§ine gora, gara yapynjaly geday
ozalam ogryn-dogryn «Sallangak m ukam yny» diiileyardi. Ozi
zyndanda dal halyna, para-pe§ge§ berm esiz sazy hem gizlenip
dinlem eli bolyan adam tiiys betbagtdy. G eday ayalynam ozii-
ni itekledip, oziini kem sitdirip, y etjek bolyan bagty bir m ukam
dinlem ek bolsa, G ojuk M erg en ony §ol b ag ta yetirm eli etdi.
— O nda, biz m uny itd en gykarayalymy, bag§y aga? —
diyip, yolda§ynyn sowaly jogapsyz galdyrylanson, ikinji yigit
sorag berdi.
— Siz ony itd en gykarman, yigitler. Goyberin, yone oziin-
de saz d inlem ek meyli bar bolsa, d u tara golayrak otursyn.
O y eyesi hem m yhm anynyn u g ru n d an gopdy:
— Tanry bendesi, barrak gegay! — diyip, ol gedaya yiiz-
lendi.
Kopgiiligin gara§m ayan zady boldy — ged ay ayal gor-
kezilen yere, Gojuk M ergenin edil gar§ysyna gegip oturdy. Yag
gyrasynyn §ohlesi bir tarap d an dti§yandigi sebapli, gedayyn
oz gow resinden onlarga esse ulalyp, giinbatar tarap a uzan gara
kolegesi diinyanin yaryny tu tan yaly bolup goriindi.
...A§ak bakyp, saz galyp oturan G ojuk M ergen m ukam
so nlanyberende ba§yny galdyrdy. Sazanda gedayy synlam ak
iigin ba§yny galdyrm andy. Yone ayalyn m anlayyndaky yapyn-
jasynyn yyrtygyna dii§en §ohle o nun gozya§y bilen gakny§yp,
go§a yyldyz yaly yyldyrap durdy. G ojuk M ergen §ol go§a
yyldyzdan welin, nazaryny ayryp bilm edi. Ol go§a yyldyz
otm esi kyn m ah n et gara dagyn anyrsynda galan garaiiky
diinyanin heniz soniip yeti§m edik arzuw y yaly bolup lowur-
dayardy. Em m a ol low urdy §atlykdan dal-de, hasrat alam aty
bolan gozya§yn giiyji bilen em ele gelipdi.
...«Sallangak m ukam yndan» son ba§ga sazlar galyn-
dy. Em m a gara tu tynyn anyrsyndaky gozlere garap oturan
m ukam gy go§a yyldyzyn §ohlesinin yuwa§-yuwa§dan ogiip,
ahyram son en d ig in e §ayat boldy. G eday ayal em ay bilen yerin-
d en turdy-da, m arek ed en da§la§dy. O ny dine G ojuk M ergenin
nazary yola saldy. Q alajadan adim lap baryan ayal kem -kem -
den uzakla§yp, garanky gija go§ulyp gitdi. O nuii kim digini,
nira baryanyny bilyanem yokdy, sorayanam .
§ondan bari kan wagt, gaty kan w agt gegipdi. §onga wag-
tyn dow am ynda gara yapynjaly ayal m ukam ga goriinm andi.
Ozalam , kopleng, ag§am aralar ya-da m arekanin iginde gabat
gelyandigi sebapli, G ojuk M ergen ony §u m ahala genii elin
synlap bilm eyardi. § o n u n iiginem ol kiiyzani dyzynyn iistiinde
goydy-da, pikir-kiiyiini gedaya tarap goniikdirdi. Yiiz-gozi ya-
pygam bolsa, w agtyn giindizligi iigin onun ya§ynyn bir gaka
baran ayaldygyny h erek etin d en gaklam ak bolyardy. O nun
hor b ed en i yuka yapynjanyn aiiyrsyndan m ese-m alim bildi-
rip durdy. Adim ur§undan bolsa, G ojuk M ergen ona altmy§
tow eregi ya§ berdi.
Golaya gelenson, atyii g ap d aly n d a d uran gelne iinsem
berm eyan yaly g ed ay ayal:
— G ojuk M ergen, salamalik! — diydi.
Salam y alan m ukam gy ony ba§dan-ayak synlady.
G edayyn ayagy yalanagdy. Dowliip, ozi gagyanga gaygy
gorm edik dyrnakly, kirden yana kom iir yaly garalyp giden
barm akly, ayak ynsanyn, onda-da ayal adam yn b ed en in e
m enzem eyardi. Ol ayaklar yalanag bolanda-da, yssyny-sowu-
gy duym aly ayaklar daldi.
Sazandanyn ayakdan ba§lap, yokaryk galyp ugran naza­
ry goniim el halta yaly gara geyim i yzarlap bar§yna iki sany
kone hokga tu tu p d u ran agag yaly elde saklandy. G ojuk M er­
gen zady g en g o reg en daldi. Bu gezegem ol goryan zadyna
genirgenm edi. Yone oz-oziine: «Bu pahyr hokgany ayagyna
dozm eyarm ika ya-da ayagyny hokgasyna?» diyip, sorag ber-
meli boldy. £ iin k i gedayyn elindaki ayakgapda yone hokga
ady bar bolaym asa, hig hili d erek yokdy.
O ziinden ya§y kigidir oydiip gak edensoii, G ojuk M ergen
ona:
— Uyam! — diyip, yiizlendi. — Uyam, sen kim bolarsyn?
K im lerden bolarsyn? Ilin-guniin, oyiin-ow zaryn hanjada bo-
lar? Bala-gagan, ilen-galanyn yokm udyr sen?
G eday u lu d an dem ini alandygyny titrap g iden eginlerin-
den andyrdy. §o n d an son ol gepledi:
— M en ilim -giiniim §u sahra, bag§y aga. Yassygym §u top-
rak, yorganym am asm an, bag§y aga. — Ayal yer bilen asm any
anlatjak bolup, ilki-ha bir ayagyny hereketlendirdi, sonam
hokgaly elini yokaryk galdyrdy. Ol gin yenli elini kelem enle-
d en d e G ojuk M ergenin aty iirkjek boldy.
G eday §ony diydi-de, godeklige endikli herek et bilen
yoraberdi. B irdenem ol ayak gekdi:
— M en bala-gagam am yok, G ojuk M ergen. M ana H uday
p erzent berm edi. Senem , perzendim yok diyip, gam gekm egin,
G ojuk M ergen. §u sahran ahli perzendi senki bolm alydyr. lie
on ogully baydan peyda yok, sen d en peyda bar. Ilin gowniini
goteryan sen sazyn. O lm ek ya§am akdan ansat, G ojuk M ergen.
§u halym a m enem ya§adyp yoren sen sazyn, G ojuk M ergen.
Perzendim yok diyip, yalan sozledim . H er gezek «Sallangak
m ukam yny» diiilanim de m en bir perzendim i hiiw diileyan yaly
bolyan. §olam m eni ko§e§dirya, §olam m eni oldiirm an ya§adyp
yor. Sen olen giiniin m enem olerin, G ojuk M ergen. §ona genii
bolsa, ya§ajak bolaryn.
§o n d an son g ed ay ayal uzyn ellerini one uzadyp, doga
okayan yaly bir zatlar py§yrdady-da, anyrlygyna yoraberdi.
— Ol kim bolmaly, bag§y aga? — G edayyn yzyndan ga-
rap d u ran gelin sowal berdi.
 — O lam bir H u d ay g arg an adam dyr-da, keygim. §o pahy-
ryn ba§ga yagdayyny-ha m enem bilem ok.
— H aw a-da — diyip, gelin ba§ atdy. — Bu sahrada H uday
garg an adam g y tm y ?!
Kiiyzani yzyna gaytaran G ojuk M ergen m innetdarlyk bil-
dirage-de, atyny siirjek boldy weli, gelnin:
— D ulum da sen sazyn galnarm yka oydiipdim ... — diyip,
aydylm aly syryn sonuny yuw utm agy m ukam ga atyri jylawyny
gekdirtdi.
«Ala gozlen hasratynyn em m asy bar ек еп -ow!» diyip,
igini g ep led en ya§uly ed en gakynyn dogry bolup gykanyna
gynandy. Ol «N am e boldy?» diyen sowaly berm an, hakykaty
biljek boldy.
— A dam ian d u lu n d a saz galsak, bizde gayry arm an gala-
nok, keygim. N esip etse, bir giin senem d u lu n d a d u tar yan-
lanar. N esip ederem , en§alla...
— M ana nesip etm ez, agam . Kime nesip etse-de, mafia
nesip etm ez. — G elin yen e soziin m anzyna yetm an durdy.
G ojuk M ergen, adatga, het edip bilm ejek sowalyny dile
getirm eli boldy:
— lie nesip edyan zat nesip etm ez yaly seni na Tanry yaz-
gardym y?
M ukam gy goniim ellik etse-de etdi welin, derrew em §ey-
den in e okiinm eli boldy. «Ayparga ikimizi na H uday yazgaryp-
my? Aydyanyn nam e?.. Bizem-a H udayyn gar§ysyna, ilin
tersine gitm andik, ogurlyk-jiim riilik etm andik, haram datm an-
dyk. Belki, bu gelin d e-d e §on yaly kysm at bardyr. Aydyanyn
nam e sen!»
Emma ol gelninki ba§garak ekeni. Sazandanyn dii§uni§ine
gora, onun ykbaly A yparganynkydan elhengdi.
...Bahar ayy. T urkm en sahrasynyn gozel nagy§lara, elwan
ren k lere beslenyan gagy. Gin m eydandan giil-giilalek ysy
gelyar. Kiiyzeli g elnin giirriinini d inlan G ojuk M ergenin goz
oniinde kyrk gulag gunlukdaky guyy goriindi. Ussa bilen onun
yanynda d u ran adam lar oylenenine yany bir hepde gegen
N urguly §agirdi biline u rg an dakyp, guya sallayarlar. §agirt
otuz gulag gem esi a§ak goyberilenden son, guyynyn gorp atan
yerini berkitm eli. Beyle gunlukdaky guya N urguly om riinde
ilkinji g ezek girenok. Yone ol §onga gunlukdaky guyynyn
sesleni§ine om riinde birinji g ezek g ab at gelyar. «M ahm yt aga,
guyy inleya!» N urguly a§akdan gygyryar. «Inleyan bolsa selin
dyk, selin! — diyip, ussa y o kardan sapak beryar. — Janlyrak
bol, janlyrak!»
Em m a §agirt oz halypasynyn sonky tabsyrygyny berjay
edip bilm eyar. E ndam yny tik en ek ledyan howply innildi barha
giiyjeyar. Birdenem guyy gapy§yar. H ut yekeje h ep d e adam -
sy bilen ya§an gelnin geljekki yyllarynyn hem m esi, dorem eli
ogul-gyzlaryny hem yany bilen alyp, §ol urganyn ujuna diizii-
lip, kyrk gulag guyynyn diiybiinde j aylanyar.
Eyeriri ga§yndan iki eli bilenem m akam yapy§yp, kiiyke-
rilibrak o tu ran G ojuk M erg en in g ulagynda §ol ayylgang in ­
nildi y an ad an gaytalandy. Az salym lap da§-tow erek gozden
yitdi-de, sazanda oziini gar tarap d an gysyp-gow rup baryan
guyynyn iginde yaly duydy.
D utar dine §atlanm ayar. Ol g erek pursady aglam agam ,
adam bilen agla§yp, onun derdini, hasratyny iile§m egem ba-
§aryar. G abyndan gykm adyk sadap saply d u tar G ojuk M er­
g enin hyyalynda owaz edip ba§lady. H yyalyndaky taze saz
kiiyzeli g elnin hasratyna go§ulyp, ya§ ussanyn yasyny tutdy,
o n u n ya§alm adyk om runin agysyny aglady.
— Indiki yagdayyn n en e n boldy, uyam ? — diyip, suw
dilanine okiinen m ukam gy esli salym gegenson, sorag berdi.
— M ahm yt aga oz g ap d aly n d an oraga dikip berdi. Kysma-
ta kayyl bolup otyryn. N u rg u lu d a degerli garynda§am yokdy.
Yetimdi. N esibam e §ol yazylandyr-da.
H atd atlary n ulanyan dilkaw sary kagyzy G ojuk M ergenin
goz online geldi. §ol uzyn kagyzyn yokary ba§yna bir-iki setir
hat yazylypdyr-da, yzy §ol bo§lugyna dur. Yokarky iki setirin
yzyna gaydyp hat yazylm aly dal. Kiiyzeli gelnin ykbal yazgy-
sy, kagyzyn yiiziinde yer kan hem bolsa, §onun bilen tam am
bolyar. A dat §ony talap edyar. Tiirkm en ayalynyn bolsa, adaty
bozjak giim any yok.
 — M ahm yt aga diyyanin oyiindem idir?
— M ahm yt ussa oyde nam e i§lesin! О pahyr giizeranyny
dolam ak iigin m ydam a yer kowiip yorendir. Yzyna iig jum adan
bir g ezek dolanya. O nam ahyr N urguly yaly guyy gapjarm yka
oydyan... H uday da§ edew ersin! O ylanin gagynda m en agzy-
ma alyp duran gepim nam e?
Az salym yn iginde G ojuk M ergenin ba§yna gaty kan pi-
kir gelip gegdi. Ol pikirlerin ahlisem haysy tarapdan, haysy
yoldan gelyandiklerine garam azdan, durm u§da yeke hep d e
om iir siiriip, ykbal yazgysynyn in sonky nokadyny goydum
hasap edyan egni kiiyzeli ya§ gelinde jem lendi.
Sazanda ol pikirlerin haysysyndan ba§lajagyny bilman:
— Sen adyn nam e, uyam ? — diydi-de, kellesine gelm edik
sowaly dile getirdi.
— M en Ayjemal Piirli gyzy bolmaly. — Ayjemal, birdenem
beren m aglum atyny az g o ren ya-da §ony aytm asa, gaty gaba-
h at i§ etjek yaly, jogabynyn iistiini yetirdi. — Ayjemal Piirli
gyzy N urguly gelni.
G ojuk M ergen indiki etjek h ereketini gow y olgap-bigyane
m enzap, esli salym geplem edi, agzyny aganda-da, oz pikirinin
hazir g aty dagynykdygyny yiize gykardy.
— M ahm yt ussa oyiindem idir?
— M ahm yt ussa iig ju m ad an bir dolanya diym edim m i?
Indiki ju m ad a geler ol. Bu giinem du§enbe.
— Wiy, hawa, m en ony ozal sorapdym-ow! — G ojuk M er­
gen g elin d en otiing sorayan yaly, m ylayym ses bilen galt-galt-
dan gepledi. — Indiki ju m a genii en tek m ahal kan. M ahm yt
ussa iig ju m ad an gelyan bolsa, m ahal kan.
G ep g u tardy h asap ed en em bolsa, Ayjemal yene ayak gek-
m eli boldy.
— M eni oragana gagyr, uyam...
G ojanyn gara§ylm adyk hayy§ynda hig hili howp bolm asa-
-da, o n u n dii§niiksizligi Ayjem aly oylandyrdy. «Ady ile belli
adam nam e sebabe m en oragam abarjakka? Suwsapdyr, suwigdi.
Indem, oyleden son ajykjakdygyny yadyna saldymyka?» Ayje­
mal h er hili pikire gulluk etse-de, G ojuk M ergenin hayy§yna
yok diym edi.
 S azandanyn aty kiiyzeli gelnin yzyna dii§di.
Ayjem alyn oyiine yetilyanga, G ojuk M ergen, esasanam ,
m atlabyny doly beyan edip bilm ese-de, m aksadynyn am ala
a§m agyna m ed et berip biljek pikirlerini em ay bilen da§yna
gykardy.
Ayjemal gelin sada bolsa-da, G ojuk M ergenin gep jyla-
w ynyn yolun haysy gyrasyna gekyandigine derrew dii§iindi. Ol
en tek doly aydylm adyk m aksadyn aydyljak bolunyanlygy iigi-
nem ^nireginin darka yarylm an dur§una ha^han galdy. H eniz
m esele keserilip goyulm anka, Ayjemal hakykatdan da§la§yp,
iimiirli how anyn arasyny boliip baryan yaly boldy.
Ayjem alyn elden-ayakdan gykm an saklanm agyna sebap
bolyan ba§ga bir delil bardy. O lam aydyljak bolunyan sozlerin
kim in agzyndan gykyandygyny yatladyp duran pikirdi. Gelin
§ona akyl y etirjek bolyardy.
Ayjemal y erd en yeke gykan daldi, iki sany erkek dogany
hem bardy. In yakyn hossarlary tiirkm engilige eyerip, yalnyz
nagaryn ojak saklap, n ired ed ir bir yerlerde yalnyz oziinin
oturm agy bilen razy bolan bolsalar, bu yagday nam e iigin yedi
yady, otiip baryan oteggini biynjalyk etm elim i§in? Ya-da Ayje­
malyn sada d o g an lary n d an ya§y iki esse uly, kopiigoren adam
§erigatyn kanunyny olarga bilm eyarm ika?
G ojuk M ergen tiirkm engilige sygm ayan zat aytjak bolyar.
Em m a o n a garam azdan, A yjem alyn ony yiirekden ^ngrene-
si gelenok. Sebabi G ojuk M ergenin ady-dabarasy, sypaty,
agraslygy ony ^ngrenm age yol berenok. «M en nam e iigin bu
adam a oz yolun bilen gidiber, m ana akyl ow retjek bolsalar, ga-
nybir garynda§lam bar. Sen kim m ana diyip bilem ok?» Ayje­
mal ony diyip bilm eyardi, dine pikirini edyardi. Sebabi G ojuk
M ergenin aydyanlary o n u n oz sozleri daldi-de, durm u§yn
sozleridi. Durmu§ bolsa Ayjemal gelne geplem age pu rsat ber-
m eyardi, durm u§y agzynyn ya§m agyna owriilipdi.
G ojuk M erg en atd an dii§di-de, uyany i§ikdaki hagja d an ­
dy, salam berip, igerik girdi.
£ e p d u ld a ep ey adam yn aybogda§yny gurap, bo§ oyi dol-
duryp oturm agy igera gel§ik berip giden bolsa, uly ilin d ilinden
ady dii§meyan sazandanyn hut oziinin bosagadan atlem egi kan
m ahal bari bejerilm an, gokii§en o^niii ezen eg in d en goterilen
yaly etdi. §ol yagdayam A yjem aly birnem e aljyratdy. Ol ta-
nym al adam yn bu gap y d an to tan d en g elendiginem birbada
unutdy. «G ojuk M erg en gapydan gelse, igerde «Sallangak
m ukam y» galynmalymy§. H akyt d u taram yanynda. O zem §o
d u tar sadap saplymy§. §on iiginem on sazy jadylymy§. G ojuk
M ergen nam e islese, nam ani arzuw etse, hasyl bolyamy§. M un
gapysyndan giren oyiinde hokm an gaga jagildem elim i§in...»
E gnindaki kiiyzani gy§arda-gy§arda yakasyny ol ed en d en son,
Ayjem al oziine geldi. Ol kiiyzani tarim e soyap goydy-da, yap-
-yany ed en p ikirinden how purgap, yza tesdi. «M un gapysyn­
dan giren oyiinde gaga jagildem eli bolsa... Ahli zat N urgula
ayan bolandyr. О diinyade m en ona nam e jogap bererkam ?
Yanky hyyalym iigin m eni dowzah o d u n a koydiirm ezlerm i?»
Ol oziinin ayylgang pikirine G ojuk M ergenin sebap bolandy-
gyny yatlap, sazanda tarap seretdi. G ojanyn pe§eneli yiiziine,
gal sakgalyna, bereketli gozlerine nazary dii§en gelin birnem e
ko§e§jegem yaly etdi-de, oziinden erksiz:
— Bag§y aga, sen §u oye nam e m aksat bilen geldin? —
diydi. D iyse-de diydi welin, Ayjemal dine bir aydan sozlerin-
den dal, godeksi gykan sesindenem uyaldy.
O n u n sozlerini e§iden G ojuk M ergenem yaydandy, asyl
gorkdam . «Eyyam den sesini sandyradyan gelin yiiregim i doly
agaysam d a g y n a d e rk a ? Sakgalym dan yapy§ayarm yka? Turk­
m en sahrasynyn erteki giini, §ulara bagly-da. §u sahranyn
iistiinde ya§asalaram , yagdayyna dii§iinm ejek bolyarlar. Bu-
lar о diinyan ertesin d en gorkup, bu sahran §u giiniine hossar-
lyk etm ejek bolyalar. M enem §ol peydasyz adam lan biri. M e­
nem Ayjem ala aytm aly soziimi doly aydyp bilem ok. H any sen
m erdem ligin, G ojuk M ergen? H any sen adam lygyn, G ojuk
M ergen? Bir-birimiziii yiiziim ize y iirek agyp bilm esek, bizden
bu topraga hossarlyk e d en bolmaz. Gaytam, topragy tozdu-
rarys. Biz oz yetm ezim izi yiiziim ize aydyp bilm esek, topragy
tozduryanlara, m illeti talayanlara-da ogrudyklaryny goniim el
aytm aga gayrat tapm arys. N etijede, oz nanym yzy oziimizi ta-
layanlardan dilap iym eli bolarys. O lam akm ak bayyn ag olii§i
yaly bolar. Sen yiiregini agmaly, G ojuk M ergen, agmaly. Gala-
ny Ayjem alyn oz i§i...»
— Bag§y aganam , keygim, §u буе sen yalnyzlygyna nebsi
agyryp geldi. D inlesen, bir kelam soziim bar. D inlesen, sen
iigin galjak yekeje sazym bar. Alsan, bir pendim bar, gyzym.
Bag§y ag an d a dagy m atlap yok. Gozi yogun — yiizi yok edip,
atd an dii§enim e-de giinam i ot, gyzym.
Yzyndan atly-yaragly diyen yaly barlyp, gakylyk edilyan,
elde goterilip diyen yaly uzak obalara akidilyan adam bu yerde
oz gullugyny ozi hodiirleyar.
S adap saply d u tar gabyndan gykanda Ayjemal aljyrady,
sypaty iiytgedi. Ol om riinde birinji gezek d u tar goryan yaly,
goryanine-de ynanm ayan yaly, bir dutara, birem ya§ula goz-
lerini p etred ip seretdi.
A dy gagalykdan bari gulagyna ilyan, em m a henize genii
goriilm edik, gorm ek m iyesserem bolar oydiilm eyan adam
d u tary n y n kir§ini e§enini dogrulap otyrka g ep lan d e Ayjemal
e§itm eyan yaly boldy.
— Yanyolda§ynam §eyle bolupdyr, keygim. G ysga om iir
on kysm atyna yazylandyr. O ny H uday bilyar...
— Yok! — diyip, yokaryk sered en Ayjemal asm andan biri
garap d uran yaly gorkup, yakasyny tutdy. — Yok, bag§y aga,
yok. A gzyna hayyr soz alaweri!
Argalan y ap d an suw akdyrm ak kyn daldi. Indi G ojuk M er-
g en e ba§yny ba§lan agyr g iirninini dowam etd irm ek kynam
dii§medi. Ol ynam bilen gepledi:
— «Yok» diyip, p ert aydar yaly, sen, keygim, H udayam
dal, pygam berem . M en otiip baryan oteggi. M egerem , ikimi-
ze gaydyp sata§m agam m iyesser bolmaz. Bu gezekki sata§-
m agym yzam Alla i§idir. N esib eden sypm a yok. Sebapsiz gop
ba§ynyn gym yldam ayandygyny oziin gowy bilyansin. Sen m a­
na g ulak as, uyam. O ziinem ta m en §u gapydan gykyangam
geplem e, dinle. M en oz pendim i aydyp gideyin, islesen al,
islem esen alma, ol oz i§in. Yone, bilip goy, uyam, G ojuk M er­
gen sadadyr, goniim eldir. Egri gepi bolmaz. Em m a ki, ol her
gabat gelen yerde idegsiz yiik yazdyryp y o ren lerd en daldir.
Ozem sozi yykylm ajak yerde, pendi alynjak yerde gepleyan-
dir. Senem oylan, keygim...
Yap-yanam igerini how pdan, aljyrannylykdan dolduran
G ojuk M erg en A yjem ala yene yarap ba§lady. G elni gen gal-
dyran zadam ile ady belli adam nagar bilen h u t oz m ahriban
atasy yaly bolup geple§yardi. Dine bir geple§m egem dal, asyl
ol yalbaryardam . Beyle horm at A yjem alyn n irede goren zady.
H enize genii Ayjemal bilen durm u§ hakda, giin-giizerany
dolam ak hakda dogry oturyp giirle§en, bahbitli bir m aslahat
beren yakyn-u-yat bolm asa natjek. «Bu nam e iigin beydyaka?
— diyip, durm u§yn gyl§yrymlylygy hem m ekir-alynyn kan
bolyandygy hakda oylanan gelin birdenem inkise gitdi. —
O yerip bilm an yoren dogan-garynda§y dagy barm yka? A nsat
yerden... Yok-la, G ojuk M ergen oz garynda§yny oyerip bilm an
yor diyilse, kim ynanar? M un adyny e§iden tiirkm en asyl
soziini yykmaz... O nda nam e iigin bu m en aladam y edyaka? »
G ojuk M erg en Ayjem alyn goz oniinde iki adam a boliindi.
Iki bolegin birinde ilin agysyny aglap yoren, ejizlere hossar-
lyk edyan, ym gyr goliin hyrydary yaly G ojuk M ergen, ikinji
bolekde bolsa, oz bahbidi iigin yalan d an ejizlem ekdenem ,
§elayynlyk etm ek d en em gaytm ayan G ojuk M ergen goriindi.
Hawa, Ayjemal ony ika boldi. Em m a haysy tarapdaky
G ojuk M ergenin hakykata golaydygyny welin, seljerip bil­
medi, haysysyna bil baglajagyny bilm an yaydandy. Ayjemal
gorkyardy, Ayjemal ynanm azgylyk edyardi. O na iki boliinen
sazandanyn haysyna ynansa, §ol ynanylan bolegem hakykatyn
tersine gykayjak yaly bolup durdy.
— Bu topraga hossar gerek, uyam, hossar gerek. Tiirk-
m ende: «A roldi — hatyn talak» diyen g ep bar...
Ol sozi e§iden Ayjemal hopugyp, bir zat diyjek boldy w e­
lin, G ojuk M ergen ona sag elinin ayasyny gorkezdi. Sazan-
da §ol m ahal ad aty adam a dal-de, gu d ratly gow ra m enzedi.
Ayjem alyn gozi bilen seretsen-a, o n u n yokaryk galan elinin
barm aklary telim esse ulalyp, ol, dogrudanam , goz baglap, dil
baglap yoren jadygoye galym etdi.
— ...W adala§dyk, keygim. M en gepleyan, sen dinleyan —
diyende, G ojuk M ergenin sesem iiytgap, oyiin igini agyr howa
gur§ap alan yaly boldy.
Ayjemal §u m ahal geple diyilse-de, b okurdagyndan ses
gykar oytm eyardi. Indi Ayjemal peri§da menze§ gojadan adam
soziine m enzem eyan, iiytge§ik bir dile, goriilm edik alam at-
lara gara§dy. Em m a dura-bara oziini diirsan gelnin gulagyna
ad aty adam yn aydyp bilayjek gepleri e§idilip ugrady. Bolsa-
-da, Ayjem al onun aydanlarynyn yekeje soziinem sypdyr-
m an dinlem age galy§dy. O nda §eytm ekden gayry gykalga-da
yokdy. G elin G ojuk M ergenin sypatyna, hereketine jadylanan
yaly boldy.
— ...«Ar oldi — hatyn talak» diyipdirler. §ol d an a gep §u
topragyn ykbaly bilen bagla§dyrylyp aydylan bolmaly. Eger-
-de zeruryyetligi bolm adyk bolsa, ata-babalarym yz ol sozi
ansat diya^hnezdiler. Ol soz bigak agyr soz, gussaly soz. Yone
ki, y ag day §ol soziin aydylm agyny, §ol pendin tutulm agyny ta-
lap edipdir, hazirem talap edyar...
G ojuk M ergen oydaki adam bilen dal-de, toprak bilen
sozle§yan yaly bolup, a§ak seredip otury§yna kan gepledi.
O nun aydyan zatlaryny Ayjemal gelin ozal e§itm andi, e§ide-
nem bolsa, iins berm andi. G ojanyn sozleri gelni gorm edik,
barm adyk yerlerine alyp gitdi. Ayjem alyn ata-babalary yssysy-
-sow ugyaram , how asy §ypaly, dagly-jiilgeli, m ydam gokow siip
oturan O yrat diyen yurtda-da, Enegay diyen beyik deryanyn
boylarynda-da ya§an ekenler. Basybalyjylar olary oz ugm ahy
y u rd u n d an gol-beyew anlyga kow updyrlar. Bu yagdaya-da
§iikiir etm eli. Sebabi G aragum un ayylgang how asy bolm adyk
bolsa, du§m anlar tiirkm eni bu y erdenem kowup gykarardylar.
§o nun iiginem bizi yok bolm akdan jow zasynyn kom egi bilen
gu taran G aragum un h er adamsy, oziini hig zadyn alnyndan
dal hasap edyan Ayjem alam bu topraga hem ayatkar bolmaly.
G ojuk M ergenin gepi-sozi Ayjemaly o tdan alyp, suwa
ta§lady. O n u n b ah a kesi§ine gora, G ojuk M ergen akylly-pa-
rasatly sozlerinin arasynda gatyragam gitdi, aytm asyz gep-
lorem aydy§dyryp, diym esiz zatlaram diyi§dirdi. §eylelikde,
G ojuk M ergen A yjem aly ka gaharlandyrdy, kate-de oz dore-
den gaharyny oz sozi bilen ko§e§dirdi.
In so n u n d a-d a A yjem ala om iir gara§ylm adyk sozlerini
batyrgaylyk bilen азН таду ba§aran goja gelnin ikinji gara§-
inadyk zadynam etdi. Ol d u tary n taryny gekdi-de, oy eyesinin
yiiziine goniilap seretdi:
— Gyzym, m en ed ah ed im gaga diinya inen oyd e «Sallan­
gak m ukam yny» galmakdy...
E ntek sazandanyn nam e diyjegini bilm ese-de, d u tar dii-
ziilende igera dolan §irin owaza to lg u n an Ayjemal: «Sen «Sal­
langak m ukam yny» galyanyny bilyan» diyyan yaly, telim g e ­
zek ba§ atdy, gojanyn indiki aytjak sozlerine gara§dy.
— ...Oyiim e barybam , her galan «Sallangak m ukam ym a»
d erek akja tayaga bir tag m a gekyan. Sen tiineginde gaga-da
yok, keygim, sallangagam ...
Arzuw-hyyalyii d ep esin d e gayyp yoren Ayjemal ol soz-
lerden son b ird en tukatlandy. «Bu aga gagasyzlygym y m a­
na gyjalat beryarm ika? Indi §ol betbagtlygam , gel-gel man-
layym a basylm alym yka? »
— M en §u ojagyn ba§ynda galynjak «Sallangak m uka­
myny» nesye galyan. Ynan, keygim, om riim de birinji gezek
§eydyan. Yag§y um yt bilen §eydyan. M en m uny sen atan
ornunda, h u t agan o rn u n d a §eydyan...
Goja sazandanyn ow rendikli bolan sagdyn barm aklary
herek et edip ba§lady. M ukam yola dii§di. Saz kigijik oyiin
igini, guwallary, torbalary dolduranson, gogup, da§aryk gykyp
ba§lady. Diinya «Sallangak m ukam yna» doldy.
Gegmi§in ajy hakykaty, geljegin hyyaly gaklamady, ahli
kyngylyk, ahli h asrat A yjem alyn iistu n d en ayryldy. Ya§ gelin
lem m er-lem m er ak b u lutlaryn ustiine miindi, dagdan-diizden
owriim edip, ahyr sah rad a yerledi, g anatlaryny yygnap, towe-
rege ser saldy.
Sonar otly yaylada bir akm aya gezip yor. Ol §eyle bir owa-
dan, §eyle bir ak welin, gorkiinden, reiikinden yana goziin-
-ba§yn aylanyar. O nun yere degm eyan yaly bolup gortinyan dort
ayagam dine sazyn herek etin e go§ulyp yoreyar. A km ayanyn
yelni siiytden doly. Kiimii§ owsiip oturan gyrym sy goganlaryn,
daneli iizarliklerin, g ok otlaryn iistiine akm ayanyn ak siiydi
segelenyar. Em m a o n u n yelni gowzam ayar. Gaytam , dane-
-dane ak siiyt dokiilm esiz, g erekm ejek yere dokiilyar. C °g a_
na, iizarlige, gok otlara akm ayanyn ak siiydi nam a derkar?
A km aya ak ko§egini gozleyar. Emma anyrsy gaksiz sahra-
da ak ko§ek gorunm eyar. A km aya ko§ek gerek. H okm an g e ­
rek. A km aya nesil gerek, nesil. H okm an gerek. Ko§eksiz maya
oz m ayalygyny yitirip, dine agyr yiik goterm egi ba§aryan
go d ek giiyje owriilyar. M ayalar bolsa, g odek giiyje owriilme-
li dal, olar gozellik iigin, botlam ak iigin bigork goliin ke§bini
gozelle§dirm ek iigin yaradylypdyr. Yiik goterm ek iigin bolsa,
n erler bar, nerler. A km ayanyn ak siiydi bilen ot-gop yuwul-
m aly dal-de, akm ayanyn ak siiydini ak ko§ek yuwutm aly.
A km ayanyn nazik yelnine iizarligin gatansy daneleri degm eli
dal-de, ol ko§ejigin nazijek dodagyny duymaly.
Sadap saply d u tar sayrayar. Ol birden-birden akja ko§ek
bolup gagyar, birdenem akm aya ko§egine sata§man, elew-
reyar, ol alakjayar, uzyndan ow adan boynuny uzadyp, gar
tarap a seredyar. Em m a bir gorniip, gozden yiten ko§ek gay-
dyp nazara kakly§mayar. Gin sahradan yenil §emal owiisyar.
§em al diirli-diim en otlaryn, hayw anlaryn ysyny getiryar.
Yiiziini asm ana tu tan akm aya sahra §em alynyn iginden oz
ko§eginin ysyny aljak bolyar. H ow ada ko§egin ysy duyulyar.
Yone o n u n han jad an gelyandigini seljerm ek gaty kyn. A k­
m aya elewreyar, akm aya alakjayar. A km ayanyn gam gyn ha-
lyna Ayjem alyn yiiregi gyyym -gyyym bolyar, ona rehim edesi
gelyar. A km ayanyn segelenyan ak siiydi goya oz gow siinden
syzylyan yaly, ol m ukam gy goja duydurm an, em ay bilen
do§iine elini yetirdi. Y akasyndan barm aklaryna d eg en derin
yoky bolsa-da, Ayjem alyn ba§y aylanyp gitdi. Ol oziine dul
galan yalnyz Ayjemal gelin dal-de, ak babegin enesi Ayjemal
bolup duyuldy.
 Ayjemal garyp oyiin igini, oz yiiregini ow azdan hem duy-
udan, u m ytdan hem siiyjiilikden, ertirki giine bolan aladadan
dolduran d u tara seretdi. D utara jadylymy§ diyilyani gyn b o ­
lup gykdy. D utar Ayjem alyn kalbyny jo§durdy, yiiregini en-
diretdi. Ol ozi nam e-nam elerin bolup gegyandigini ongakly
seljerip bilm ese-de, §u m ahal d iiypden iiytgeyandirin, ba§ga
udam a ow riilendirin oytdi. Ol h atd a indi bed en i dagam ozge
udam ynka doniip, ten duym az bolandyr oydiip go§aryndan
Iutup gordi. Yok, beyle dal ekeni. Go§aram Ayjemalynkydy,
go§ardan tu tu p d u ran barm aklaram . Dine onun go§arynyn
giirsiildisi iiytgapdi, giiyjapdi, go§ary tutyan barm aklar bolsa
gow§apdy. Ba§ga iiytge§iklik yok diyen yalydy. Bir aydynlyk
bardy. O lam Ayjemal gelin oz beynisi bilen pikir edip bilm an,
sadap saply d u tary n owazy nam e diyse, §ona-da tabyn
bolyardy.
Oz dulunda «Sallangak mukamy» galnar diyen um ytdan
Ayjemal bireyyam el iiziipdi. Em m a bu giin onun garyp oyiin­
de kopiin arzuw ed y an §ol m ukam y yanlandy. Birdenem
Ayjemalyn hyyalyndaky sallangak sag dula gegip, hereket edip
ba§lady. O nun h erek eti m ukam a go§uldy. Sallangagyn iginde
gaga-da bar. Yone o n u n yiizi goriinm eyar. Ayjemal en tek ol
gaganynoguldygynam , gyzdygynam bilenok, kim inkidiginem
saygaranok. Belkem, oziininkidir? Ki§i gagasy iigin Ayjem alyn
oyiinde sallangak gurulm az ahyryn. Bellibir gaga niyetlenen
saz h er kim in oz oyiinde galynmaly. Ki§i gagasy, ki§i sallan-
gagy iigin G ojuk M ergenem bu буе gelm ezdi. In bolm anda,
Ayjem alyn akyly iiytgayen bolsa-da, akyly yerindaki G ojuk
M erg en bu oyiin d u lu n d a aybogda§yny gurap, «Sallangak
m ukam yny» galmaz.
G ojuk M ergenem goya §ol sallangagy goryan yaly sag
dula tarap goziini ayyrm an seredip otyr.
Sallangakda y atan gaganyn yiizi goriinm ese-de, sesi e§i-
dilm ese-de, o n u n gyz m a§galadygyny Ayjem al bildi. Sebabi
A yjem alyn gulagynda:
Allay-allay, al haly,
Ayda dokar bir haly.
 H alysynyn kenary —
O n barm agnyn hiinari.
— diyen hiiwdi yaiilandy. Ol tasin hiiwdi G ojuk M ergenin
sadap saply dutarynyn galyan m ukam yna go§ulyp gitdi.

7
G ojuk M ergen kan m ahal bari, has takygy, §u agyr derde
yolugaly bari saz galm ayar diyen yalydy. «Sallangak m ukam y -
nam» sonky gezek galanyna iki ay dagy gegiberipdi. M ukam -
gynyn nasagdygyny bilyan adam lar ony biynjalyk etm ejek
bolyardylar. Yone diinya inyan gagalaryn ahlisinin ba§ujunda
«Sallangak m ukam ynyn» galynyandygyny goja bilyardi, galyn-
jakdygyna ynanyardy. Ol §eyledem. G ojuk M egrenin oz ta-
nayan §agirtlerinden ba§ga-da, §ol m ukam y ow renm ek iigin
yiiz tu ta n dutargylaryn m ohiim ini bitirm an goyberen gezegi
yokdy. §onuii iiginem «Sallangak m ukam ynyn» tiirkm en sah-
rasynda giinde onlarga gezek galynyandygy hakykatdy. Emma
«Sallangak m ukam ynyn» atasy w agtyn gyssayandygyny anyp,
oz sazyny yene bir gezek, m egerem , in sonky g ezek galm aga
gowiin yiiw iirdyardi. «Belkem, §u giin nesip eder...» G ojuk
M ergenin arzuw ynyn yene arasy boliindi. Bu gezek m ukam ga
zeper y etiren oz kem piri boldy.
Ayparga bosag ad an gep lap atledi:
— Goja, g o zen eg em ag y b erm elib o ljak o y d y an . E§itdinmi,
yany d u rn a gegdi?
— O l-a gulagym a d egdi welin, kem pir, d u rn an sesin-
den gaslyrak sesi hagan e§itdirjek? M en -а §ol owaza gara§yp
yatandyryn.
Ayparga gyssanyp, guwala tarap gegjek bolanda, tas sallan-
gagyn iistiinden atlapdi. Ol ullakan bir etmi§in yaryndan gaydan
yaly howpurgap, yakasyny tutdy-da, yiipiini galdyryp, sallangagyn
a§agyndan gegdi. Ol guwaldan gerek zadyny alanson, onki here-
keti bilen yzyna gaydyp, gojanyn golayyna bardy.
— Alla ugruna edew ersin welin, goja, §u gagan-a diinya in-
m esi agyr boldy. Gelin gorgiilide-de ysgyn-deram at galmady...
 §eyle diydi-de, gyssagy ozi bilen Ayparga yzyna ganrylman
gykdy. Yone ol G ojuk M ergenem g aty biynjalyk edip gitdi.
«Gelnin giiyg-kuww aty azalan bolsa, gaganyn dogulm asy
liasam kynla§maly-da. G ayrat et, gelin, gayrat et.» §ol m ahal
gozenegin orhinden ala zenzele turzan tow uk kakelap gegip
gitdi. O nun zenzelesine G ojuk M erg en hayran galdy. «Sen
gekinm e-de, gygyryber, gelin. Sen bu topraga gog yigit ya ay
yaly gyz berjek bolup durkan, uyalm a. Anha, tow uk gykylygy
l)ilen kiiren obany oriizip yor. Sen d ag y ynsan gagasyny ja-
liana inderyan. Diinya adam inyanini, goy, hem m eler e§itsin,
liemmeler! O ny ilden gizlem eli daldir, gelin!»
G ojuk M ergen eyyam elinin iistiinden ayrylyp, ala yor-
ganyn ortasyna y eten gu n §ohlesine seretdi-de:
— Ana, gor, §ohle-de eyyam m en dyzym a yetipdir — diy­
di. — G ayrat et, gelin, yen e biraz gayrat et!..

N asag G ojuk M erg en in om riini uzaltjak derm ana sadap

saply d u tary gal§yp, dosty Rahym y hany b egendirm ek iigin
yola gykan Bagtyyar b eg tany§ bayynyn oyiinde dii§ledi. Sag-
lyk-am anlyk sora§ylandan son, n ired en gelyani-ha belli beg
«Nira baryan?» diyen sowala, kone tan§yna-da hakykaty ayt-
mady.
§o n d an son oy eyesi m yhm ana yiizlendi:
— Bagtyyar beg, tiirkm enin gelin toyuny gorm ek m eylin
yokm udy?
— Kim oylenyar? — diyip, Bagtyyar yone agzynyn ugru-
na sorap goyberdi.
O y eyesi m yhm ana tarap yylgyryp seretdi, yzyndanam:
«Kim oylenende sen iigin parhy nam e? H aysy tiirkm en
oylenende-de, atan dogany bolup gykm ajagy hak ahyryn!»
diyen sozler sun§urylmalydy. Em m a B agtyyaryn m yhm an-
gylyk saprasy hem em tiirkm en bayynyn aga-hii§garligi kal-
bynda doran sozleri doran yerinde saklady. G aytam ol, rast
sorayarmy, jogabyny b er diyen pikire g ulluk etdi:
 — G ojuk M ergen oylenyar! — Sowala jogap gaytaran bay
nam e iigindir yylgyrdy welin, Bagtyyar oz soragy yansa alyn-
yandyr oytdi. Ol tiirkm en bayy nira, nam e iigin barylyanyny
bilyandir, §ona gora-de kinayaly jogap gaytaryandyr oytdi.
M yhm an janyny barlap gorm ek isledi:
— Kim diylende-de tan ajak giim anym yok welin, tiirk-
m en lerd en sen d en ba§ga kimi bilyan diyseler, yanky ady
agzajak-da. — §ol adam jadygoym ii§ diyyaler welin, gynmy?
E§itm egim ize gora, ol nam e islese, §onam edyami§. — Birde-
nem m yhm an m yssa yylgyrdy. — A§arak gegsem, giinam i ot
welin, y enlesrak gelinlerem oziine tarap yorediberyarm i§ ol.
Bay bu gezek ilde§inin abrayyna dil yetirm age gekindimi,
namemi, ony kem sitjek bolup durm an, oz yiiregindakini aytdy:
— G elin-gyz hak d a-h a e§idemok, Bagtyyar. M en on ne-
nensi jadysynyn bardygynam aydyp biljek dal. Yone §u top-
rakda o n u n sozi hanyn soziindenem , bayyn soziindenem
yorgiinli. Kiipiir geplesem , A lla-da giinam i otsiin, senem ot.
M u n d an ba§ga m en saria nam e diyeyin, nam e aydayyn, Bag­
tyyar beg? Oziin oylanyp gor.
G ojuk M ergenin soziine halkyn gulak asy§yna §ayat b o ­
lup goren Bagtyyar b eg bayyn aydanlaryna ullakan gulagam
gabardyp oturm ady. O ny gyzyklandyryan zat sadap saply du-
tardy.
— Sizin §o mukamgynyzyn dabarasy biz taraplara-da yetya.
Bizin e§idi§imize gora, onun ozi dal-de, d u tary jadylymy§.
— Yogsam nam e! — diyip, bay gyny bilen ba§ atdy. —
Peri§de nazar salan d u tary bar. Ahli g udrat §onda bolmaly. Du-
taryny elinden alsaii, G ojuk M ergen tayagy elinden giden kor
yaly bigare bolmaly.
— Sen §o d u tary oz goziin bilen gordiinm i? — diyip, Bag­
tyyar bayy ahyryna genii sagjak boldy.
— H eniz gorem ok. Yone islesen, §u giin ag§am §o d utary
ikimiz baryp gorayeris...
Sesini gykarm adyk Bagtyyar gen galyandygyny gozleri
bilen anlatdy.
— Hawa, hawa. Sen g en galyp oturm a. «Gelin toyuny
goreli» diyyanim §on iigin. Ag§amky toyuri bissim illasyny G o­
ju k M erg en in d u tary etm eli.
 — O nda, nesip ed en d en , sazandan oziinem goryas-da?
— Oziini gorm eyan. Ozi oliim yassygynda yatyr.
Bagtyyar yen e egnini gysdy.
§ondan son G ojuk M ergenin oziinin ba§ga yerdeka
dutarynyn bu oba gelm eginin sebabi m yhm ana-da dii§niikli
boldy.
... Qopan bilen ayaly gaga gara§yardylar. Perzentsizlik olary
halys irizipdi. Em m a olar yakyn giinlerde diinya injek gaganyn
getirjek §atlygyna g uw anm aga-begenm age dal-de, berjek
yzasyna, hasratyna kayyl bolm aga tayynlanyardylar. Sebabi §u
gezekki gara§ylyan gagadan ozalky diinya inen ogul-gyzlaryn
hem m esi bir ow liiyade uzyn h atar bolup yatyrdylar. Ozal yedi
gagany yere b eren en e-ata sekizinji §eyle bolm az oytselerem ,
hakykat ba§gaga netije berjek yaly bolup durdy. Gorky bilen
ynam yn haysynyn gara§yandygynyn bellisi yokdy.
(gopanyn onki yedi gagasynyn yedisem on giinden artyk
ya§am an yogalypdy. Bir h ep d e gegenson, ba§lanyan gerin-
dirm e gagalaryn sonuny goryardi. H er gezek gaga gernip
u g ran d an gopan gorgiili da§ gykyberyardi. G apydan gelen
tebipde, tersokanda, ena, gagalara igirilen, giiflenen zatlarda
san-sajak galm ady. In bir kopbilmi§ tebibin aytm agyna gora,
gopanyn ayalynyn bir y uhanyn gow niinden turm ayandygy
iigin §eyle bolyardy. Ol y u h a diinya inen gagalara «Atly ray»
diyilyan, derm ansyz-darisiz kesel yolukdyryarm y§yn. §eydip,
y u h a oziini ko§e§diryarmi§in.
... £ o p a n bilen ayaly giinorta nah aryna otu ran d a gapydan
selgen sakgally, uzyn boyly, gep elinin ba§ barm agam gos-goni
bolup duran g ed ay geldi. Ol doga okady, yag§y dilegler etdi-
-de, sakgalyny sypap, yoraberdi.
—Tanry bendesi, yene bir zat dileg edip gitsene! — diyip,
gopan onun yzyndan gygyrdy.
G eday ayak gekdi.
£ o p a n yagdayyny bol§y yaly edip giirriin berdi, indiki
gara§yan gagasynyn ykbalyndanam gorkyandygyny, ona hig
hili em in tapylm ayandygyny aytdy.
G eday h u t §ol h ab ara gara§yp, aytm aly sozlerini ozaldan
tayynlap goyan yaly salym yny berm an:
 — «Sallangak m ukam yny» galdyrmaly! — diydi.
— O ny kim galyar?
— O ny galyan adam a G ojuk M ergen diyerler.
— §ol adam yerin beyleki u ju n d a bolsa-da, m en eme-
deklap gitm age-de razy...
— O n iigin yerin ol u juna gitm eli dal — diyip, ya§uly
tayak atym aralygy salgy beryan yaly, giindogara tarap taya-
gyny salgap goyberdi. — § u n d an gidibersen, gtm yarym a go-
lay yol yoranson, o niinden dag obasy gykar. G ojuk M ergen
diysen, hem m e tanar. §ol adam gelagede, sallangagyn onrinde
aybogda§yny gurap, kir§i gekdigi sen gagan derdem bilmez,
derm anam . E m i-yom ybir «Sallangak m ukam y» bolar...
G eday «Sallangak m ukam yny» dinlan m ahaly G ojuk
M ergen ona taze saz hakynda ullakan zat drjhnandi. Ol sazyn
gagany ajaldan gutaryandygy barada-ha dilem yarm andy. Ay-
dylyan zatlar gedayyn oz arzuwydy. O ba-oba aylanyp, halkyn
m iinde bir derdine, hasratyna §ayat bolup, olaryn ahlisini
yriregine golay kabul edyan ged ay ilin arzuw -islegini kana-
g atlandyrar yaly bir g u d rat kiiyseyardi. O nun §unga yyllaryn
dow am ynda elini asm ana goterip ed en dileglerine yokardan,
adam laryn um yt baglap gara§yan yerin d en ses beren, rehim
in d eren bolm ady. Goze goriinm eyan §ol giiyjiin seslenm e-
jeg in e-d e halys akyl y etiren g ed ay yerdaki giiyglerden dalda
isleyardi, islegininem hakykat dal-de, how esdigini bilse-de,
oz arzuw ynyn gyn hasyl berm egini kiiyseyardi, asyl onun §eyle
boljagyna ynanyardam .
Ozi yanm an, kesekinin yan§yna kosenyan adam arzuwy-
n a ynansa, ozi yedi gezek yanyp-sonen gopan nader? Hali-
-hazirlikge-ha bellibir oba, bellibir adam salgy berildi welin,
beyle y agdaya dii§en adam ertekilerdaki halasgarlerdenem
m ed et islem ekden gaytm az. §onuii iiginem sada gopan e§iden
h ab ary n a m iinkiirlik etm elidirem oytm edi.
Uzyn boyly, selgen sakgally ged ay bolsa, gopany begen-
diren habaryny gabat g elen gapyda gaytalam ak iigin giin-
batara bakan howlugdy. «Sallangak m ukam ynyn» dabarasyny
yeke oziininem eyyam m iinlerge adam a yetirendiginden, ol
adam larynam oz no b aty n d a g edaydan e§iden g en hem yakym -
ly tazeligini telim esse ulaldyp, telim esse gyzyklandyryp,
§onga adam a aydandyklaryndan ol bihabardy.
... G ojuk M erg en gykgynsyz gtine galdy. H aka sygynan
yaly bolup, sazanda ynam bildirip, uzak yoldan gelen adam a
onun nebsi agyrdy. g o p a n y n ynam yny odem ekde oziinin hig
kim digine, ejizdigine haypy geldi. «N am e etm eli?» diyen so-
raga G ojuk M ergen iki jo g ap gaytarm aly daldi. Ol sowalyn go­
pan bigaranin lapyny keg etjek, o n u n oyanyp ugran um ydyn-
dan el iizdiirjek tak jo gaby bardy. M ukam gy gopana §ol
hakykaty hem aytdy. Em m a m yhm an saz bilen sazandanyn
tiirkm en sahrasyna A llatagala tarap y n dan yorite iberilm andi-
gine ynanm ady. O n u n aytm agyna gora, eger-de G ojuk M er­
gen d u lu n d a oturyp, «Sallangak m ukam yny» galmasa, iki giin
m un d an ozal diinya inen oglanjyk on giinden artyk ya§amaly
daldi.
G ojuk M erg en in yzyndan §eyle yumu§ bilen gelnendigi-
nin habary derrew oba yayrady. §eyle abrayly, il-giinde §eyle
derkar adam yn ozlerinin obasyna gogiip gelm egine hem
hayran galan, hem em guw anan ilde§ler G ojuk M ergeni yola
salm ak iigin hatary n getine yygnandylar. O zal saz-sohbede
perwaysyz garayan adam laram go§a tar bilen el yaly agaja indi
ba§gaga garam aly boldular. O bada§lar gopan bilen at go§up
ugran G ojuk M ergenin saparynyn rowag bolm agyny dilap
galdylar.
...Sallangaga golay oturan G ojuk M ergen tary gekdi.
Kiri§ adaty kiri§di, saz adaty sazdy. Emma o n u n §eyledigine
igerini hem da§aryny gabap alan gulaklaryn, gozlerin birem
ynanm ayardy. D utaram gorliip yoren tu t agajyndan yasalm an,
heniz tiirkm enin gorejine kakly§m adyk §etdat diyilyan agag-
dan yasalandy. § o n u n iiginem d u tar hakda aydylyan gepler
how ayy giirriin bolm an, hakykat bolmalydy. Ol dutaryn owa-
zy nam e edip biler diyseler, h atd a olini direlder diyilse-de
ynanaym alydy.
 Belki, §eyle bolsun! Saz adam anynyn owaza owriilen
giiyji ahyryn. Ol her zat etm ag e hakly. Gatyba§ adam y agla-
dyp bilyan, yriregi don adam y giildiirip bilyan saz ahli zada-da
ukyply bolmaly.
...Deri birnem e gaydy§an sazandany y an ad an d an d er bas-
dy. Hakyky diinya bilen arabaglany§ygy wagtlayynga togtadan
adam lar ozlerini saz deryasynyn iginde duyup, hereketleri
bilenem m ukam ga galym etdiler. M ukam gyny d er basanyny
goriip, birnageler gygjaran hasap ed en m anlaylaryna el yetir-
diler.
G ojuk M ergen sallangaga gozuni dikdi. Akja ko§ek akm a­
yanyn gapdaly bilen tiirkm en sahrasynda adim lap ugrady.
Ya§amaga erkli sen,
G aragum a orkli sen.
G aragum a bagly sen,
Kalbyn §ona bagla sen.
II g u len d e giil, babek,
II aglanda, agla sen.
D ogduk d ep e daglansa,
G ara b ag ry dagla sen...
A daty iggepletm esi m ukam ga bu gezek az goriindi:

§um ajal duzaklansyn,

Sen om riin uzak bolsun!..

C opan ata sallangaga gozuni dikdi.

C opanyn m al bakyan beyikli-pesli m eydanynda sadap sap ­
ly d u taryn sesine ayak go§up, dorja tayganak peyda bolyar. Ol
saga-sola sapjap, onde keserip yatan gyrasy ugut gayaly gorp-
dan gegjek bolyar. Tayganak o n d an hokm an gegaym eli. Chn-
ki gorpun anyrsynda ge§me bar. Tayganak §ol ge§m eden suw
igmeli. Ol yza gaydyp, b at alyar-da, bokm age gorkup, gorpun
gyrasyndan g ap d ala sowulyar. H er hili y agday bolanda-da,
onu n yeke gykalgasy bar — gorp d an gega^hneli. Tayganak ya-
-ha gorpa gagyp, helak bolmaly, ya-da suwa yetmeli. Haysysyny
saylasan saylaymaly. Goziine goriinyan tayganak her gezek bat
alanda, gopanyn jany pitige miinyar. Ozalam §ol ayylgang gorp
zerarly yedi sany tayganagyny yitiren gopany der basyar.
Saz giiyjeyar, d u tar sandyrayar, tayganak aygytly h erek et
edyar. Ol bat alyp, y an ad an d an gorpa golaylayar. (gopanyn
gozi garankyrap, basy aylanyar. Tayganagyn ol gorpdan
bokiip gegm ejegi gyn. Em m a gopanyn hyyalynda sadap saply
dutary n owazy tayganaga g an at bolup yelme§yar. Ol asm ana
goterilyar, em ay bilenem g o rp u n ol tarapynda yerleyar...
g o p a n y n sekizinji gagasynyn on giiniin, on ayyn, on yylyn
iistiinden am an-esen atlem egi, ene-atasyny, obada§laryny,
gopany tanayanlary begendirse, §ol to tanlik «Sallangak m u ­
kam yny» m ukam lykdan jadylyga, ony d o red en adam y hem
adaty adam lykdan peri§delige owiirdi. Sadap saply d u tar bilen
G ojuk M ergenin tarypgysy kopeldi.
...Turkmen bayy Bagtyyar begi hem beyleki m yhm anlaryny
yzyna tirkap, toy yerine baranda Giin ya§yberipdi. Basym na-
har gekiljekdi. Golayda bugaryyyp duran gara gazanlardan
tiirkm en gekdirm esinin ysy goterilyardi. Bagtyyar iigin ojagyn
ba§ynda m iinber bolup duran yagjym ak kersenlerden ba§lap,
gapynyn kone kilim ine genii gendi. Ol ahli zady nebsewiirlik
bilen synlayardy. Em m a onun esasy gara§yany ondedi. «Yetmis
ya§yndaky G ojuk M ergen oz oyiinde kesel yatan bolsa, haysy
G ojuk M ergen oylenip biler? Oliim halyndaky adam yn ozi
bu yere gelm edik bolsa, dutary nadip dii§iip yor? N am e iigin
dii§yar? » Bagtyyar §ol sowallaryn jogabyny bilm age howlugdy.
O gul oyeryan §ar gara sakgally heniz kyrka-da yetm andi-
gi m ese-m alim bildirip d u ran adam gabyndan gykarylm adyk
d u tary elinde saklap dur§una y y gnananlaryn ahlisi e§ider yaly
batly gepledi:
— Adam lar, §u d u tara atam yz G ojuk M ergenin sadap
saply d u tary diyyarler. M en iig giinliikkam §u m en sallan-
gagym yn ba§ynda galnypdyr. §olam m eni oliim den halas
edipdir. D utaryn eyesinin horm atyna m en adym a M ergen da-
kypdyrlar. Kakam b en d e oz agtygynyii diinya inenini gorm an
gitdi. Yone, ogul agtygy bolsa, adyna G ojuk dakm agy, sal-
langagynyn ba§ynda «Sallancak m ukam ynyn» galynm agyny
w esyet edip gitdi. A tam yn ogul agtygy boldy. A dyny Gojuk
dakdyk, yone, bir hepdelap, obasynda gara§sagam , sazanda
oyune gelm anson, «Sallangak m ukam yny» galm agy oglanyn
oylenerine goyduk. Yrym etdik. Em m a ki, sazanda atam yz
ba§y yassykda bolany sebapli, bu toya-da gehbilm anson, sa-
dap saply du tary n y §agirdinden berip goyberipdir. Bizin gelin
toyum yzda oz d utarynyn saz etm egine gowiin bildiripdir.
... D utar ik in dinden bari gara§yp oturan sazanda uzadyldy.
S az-sohbetden ongakly ba§ gykarm ayan B agtyyar begin
sadap saply d u tary n nam e hakda giirriin beryani parhyna
daldi. O n u n oz aladasy, oz pikiri bardy. O nun gow niine hazir-
ki d u tar galyp oturan adam uzak bir ilin sazandasy daldi-de,
Rahym y handy. Ol: «Bu d u tara nage giin guw anayarkanyz?»
diyip, igini gepletdi-de, gapdalyndakylara andyrm an, do§iinin
gep tarapyny usullyk bilen sypady.
G ojuk M ergenin g u d raty n a azda-kande ynanm anam dur-
m ayan Bagtyyar nirede, nahili yagdayda bolsa-da, yolda§-
laryndan yabany yatm azlygy oz oniinde §ert edip goydy. -
nun iiginem bay dostu n y n ozba§yna ak oy hodiirlaym eginin
oniind en gagan b eg how anyn kapasdygyny bahanalap, myh-
m anlaryn hem m esiniii dii§eginin da§ardan yazylm agyny ga-
zandy.
Beyle yssy how ada don bilen yorgana girilse hem -a giil-
kiing boljakdy, hem em ol yagdaydan ba§gaga m any gykary-
lyp, Bagtyyaryii bol§una m iinkiirlik edilaym egem ahmaldy.
§onun iiginem ayak y o lu n d an gaydylanda, adim ini yygjam -
ladan Bagtyyar yolda§lary gelm anka yerine gegdi, donuny
gykaryp, g ap dalynda eplap goydy-da, derm anly gutyny hem
yassygynyn a§agyna saldy. Ertirem ol il orm anka oyanyp,
ag§am ky h ereketlerini tersine etm elidi, hig kim e gorkezm an,
gutyny yen e goltu g y n d a gizlem elidi.
Yolun argynlygyndan hem em ertir ir oyanmaly bolany iigin
Bagtyyar derrew uklam alydy. Uky diyer yaly beginki §irin uky
daldi-de, golay-goltum da it liyrm eg-a beylede dursun, serge
jiirkiildese-de, gozuni agayardy. Turkm en sahrasyna gykylaly
bari o n u n yeke gije hem arkayyn ukusyny alan gezegi bol-
mady.
Ba§yny yassyga y etiren b eg derrew em uklady. Emma il
orm anka oyanyp, oz aladasyny etm eli m yhm an, danyn iimu§-
-tamy§lygynda, ukynynam tiiys siiyji m ahalynda galm agaly
bilen dine bir oz yolda§laryny dal, bayyn hataryny hem ayaga
galm aga m ejbur etdi.
G olayda peyda bolan gyg§ylda gozuni agan Bagtyyaryn
im any gogdi. Ol dine «Edil ozi-da!» diyip, Rahym y hanyn sal-
gyny b eren jadygoyini yatlap, igini g epletm age yeti§di. Son ol
iggepletm age-de yaram ayan yaly bolup, gym yldam an yatdy.
A nyrdan garanky gije bilen galymda§ bolup, suy§iip gelyan
gara zat goni Bagtyyara tarap gaytdy. §onda Bagtyyar ortadan
yer alm an, bir getde yatandygyna okiinip, oz-oziine gargyndy.
«Ay, gegip baryan bir garadyr-la. Yatanlar bilen nam e i§i b a r? »
diyip, ol oziini ko§e§dirjek boldy. Emm a ol gara bela gegip
otagitm edi. Gaytam , ol golayla§dygyga, barha ayylgang sypa-
ta girip, B agtyyaryn yanyna y etenson saklandy.
Dem alm asy kynla§yp yaty§yna kelem esini bwiiryan Bag­
tyyar gara belany elin synlam aga yeti§di. Yone goziinin gorya-
nine yiiregi ynanm ady. Rahym ynyn salgyny beryan jadygoyi
adam a m enzem elidi. Em m a Bagtyyaryn goziine goriinyan zat
ba§ga belady. O nun ^Kizi hem yokdy, ellerem . Yok, Bagtyyar
yalny§an ekeni. G ara b ela a§ak o tu ran d a onun adam ynky ya­
ly iki sany elinin bardygy belli boldy. Sebabi ol, edil nirede
goylanyna ozaldan b elet yaly, Bagtyyaryn donunyn goltuk-
laryny barla§dyrm aga durdy. §onda onun eli d onun goltuk
jiibiisindaki pully haltajyga degdi-de, m ayda ten n eler §annyr-
dap ses etdi. «Dony, ten n an i alyp, ba§ym dan sowlaysa-ha...»
diyip, Bagtyyar H udayyn, pygam berleriii adyna birtopar mal
aytdy. Em m a gara b elany donam , igi tenneli haltajygam gyzyk-
landyrm ayar ekeni. Ol b egin d o n u n y onkiisi yaly edip, eplap
goydy-da, yerindenem turm an, Bagtyyara tarap suy§di. §onda
Bagtyyar ol belanyn kelle sud ury baram bolsa, yiiz-gozunin
gara palgyga suw alan yaly tekizdigini agyk saygardy. Yone ol
edil adam yaly bolup dem alyardy, gow niine bolm asa, onun
yiiregi hem B agtyyaryn yiiregi bilen d en gtirstildeyan yalydy.
Rahym y hanyn salgyny b eren u ju n a barm ak oturdylan
uzyn gara kesew i do§iinin iisti bilen b o k u rdagyna tarap siiy-
§iiberende welin, Bagtyyaryn sabyr-takaty gutardy. Ol bir-a
jynssyz gygyryp, dikelenini, birem ol gara belanyn gara ganat-
laryny kakyp, ugup gidenini bilip galdy. Beg ynjaldy.
Sygyrlar molady, itler iiyrdi, bayyn hatary ayaga galdy,
yolda§lary B agtyyaryn yiiziini yelpediler. Emma beg ol zat-
laryn baryndan bihabardy.
Yiiziine kuyzanin sow uk suw uny sepip, begi oziine getir-
diler. Em m a ol g o ren ahw alaty h ak d a hig zat aytmady. Bag­
tyyar beg bolan w aka duy§em bolsa, hakykatam bolsa, dine
yassygyn a§agyndaky gutujyk bilen baglany§ykly bolm aly d i­
yen aygytly n etija geldi.

9
...Gon§y oyde ?aga diinya inyardi. G ojuk M ergen §u ge-
zekki gaganynam am an-esen dogulm agynyn arzuwyndady.
§eyle bolm agyny islem ese-de, goja §ony oz d m n in d e in sonky
dogulyan gaga bolar diyip gaklayardy.
G ojuk M erg en 5z yagdayynyn giin-giinden peselyan-
digini bilyardi. Indi ona ju d a zeruryndan artykm ag geplem e-
gem yenil yiik daldi. O n u n §eyle haldadygyny bilyan §agirdi
Bayly bag§y hem azar berm ejek bolup, giinde gelip yorm e-
sini goyupdy. Gon§y-golam laryn, obada§laryn, yat obalardan
her gun diyen yaly hassanyn halyndan habar alm aga gelyan
adam laryn kopiisi da§ardan gaytm ak, sazandanyn yagdayyny
Ayparga y en n ed en soram ak bilen gaklenyardiler.
Torde, tarim den asylgy d u ran uzyn nilli gara tu p en d e
gojanyn nazary eglendi. G ojuk M erg en ol tiipeni kyrk yyla
basalyk w agt bari goryardi. Emma §onga m ahalyn dowam yn-
da gara th p e n yekeje gezegem atylm andy. Yogsam, pe§enden
doly hataram m ydam a o n u n yan y n d an asylgy durdy. «Bir

-
gezegem atylm an, poslap gidyan tiipeni yasan ussa gabryn-
da dik oturyamy§» diyyarler. Tutu§ om riinde yekeje g eze­
gem atylm ajak bolsa, tiip en nam e iigin yasalyarka? U ssasyny
g abrynda d ik otu rtm ak iiginm ika? A slynda-da, yarag ussasy
diyilyan ki§ilerin ahlisi gabyrlarynda dik otursalar, nahili go-
wy durm u§a yetilerdi! Parahat ya§ap yoren bir erkin yurdy
tiipen bilen oziine tabyn etm ek bolarm y? Yok, bolm az. Adam-
lary, welayatlary, dowletleri, §alary saz bilen boyun egdirm eli,
saz bilen eyelem eli, saz bilen bendi etmeli, yarag bilen dal-de,
m ukam bilen yenm eli. A dam lary ma§e gysyp, segm e atyp,
aglatm aly dal. O lara owaz bilen begeng, lezzet gozya§yny
dokdiirm eli! Yone G ojuk M ergenin aydany bolayyarm y?! G o­
ju k M ergen birm ahal haysydyr bir y u rtd a k eth u d a olende top
atyp, horm at goyyarm y§lar diyibem e§idipdi. §ol dagy goja
sazandanyn asla-da m anzyna batanok. «Yarag bilen adam a
horm at goyulm ayar, yarag bilen adam a haybat atylyar, yarag
bilen adam gorkuzylyar».
O m riinde yeke gezegem tiipen atm an gegyan adam bar-
myka? Goja oz sow alyna yylgyrm ak bilen jogap gaytardy.
(^iinki ol sowalyn ilkinji jog ab y o n u n oziidi. G ojuk M ergen
yer iistunde §unga yyl ya§ap, tiipen atyp gorenok, tiipenin
atyly§yna §ayat bolsa-da, ozi henize genii ma§e gysanok. Ma§e
gysanda, oliim den gagyp baryan tow§anyn yzyndan ajal b o ­
lup y etjek segm eleri goz oniine getirende, onun endam y tike-
nekleyar, yiiregi m ynggayar. Yaralanan, sessiz aglayan tow-
§ana onuii haypy gelyar.
Tayyn yaragy zahm et gekm anem atyp bolyar. M a§ani gys-
dygyn bes. Yone tayyn duran d u tary welin, beyle ansat galyp
bolanok. Saz yiirek zahm etinin, yhlasyn uzak yyllyk azabynyn
netijesi bilen galynyar. H uday nam e iigin ayylgang guralyn
i§lem esini an sat edip, ajayyp guralyn ow renm esini beyle agyr
edyarka? D iinyade eli yaraglynyii sanynyn eli sazlynyn sanyn-
d an kopdiigem §ol sebaplim ika? Hawa-da, yaragy h er onyeten
akm agam atyp bilyar...
Sahra. G ojuk M ergene kan yyllar bari tany§ sahra. G ojuk
M ergene kan yyllar bari tany§, heniz only ayaklanm adyk §ol
akja ko§ek p atan ak lap yor. O n un diinyaden gam y yok. Igse,
«Iк m ayanyn ak siiydi, dem alsa, sahrayy m eydanyn ge§me suwy
yaly d u ry hem arassa howasy. Birdenem G ojuk M ergenin d u ­
ll i nda asylgy duran uzyn nilli gara tiipen peyda bolyar. O ny hig
kirn goterenogam , getirenogam , oz-ozi siiy§iip, oz-ozi how ada
gayyp yor. Tiipen yasalan bolsa, ol ir-u-gig atylmaly. Tiipen
kesesinden syn edilm ek iigin yasalm ayar-da, kim dir birine
genelm ek iigin, kim dir birini yaralam ak iigin yasalyar. G ojuk
M ergenin d u lu n d ak y tiipeiiem akja ko§egin aw una gykypdyr.
Alhepus, bu nam an alam aty bolm alyka? Ya§ay§yn yany gyra-
syndan giren akja ko§egi adam eli bilen yasalan gara tiipen
oldiirm elim i? G ojuk M ergenin hyyalynda bolup gegyan ha-
rasat ony halys ysgyndan gagyrdy. O n u n m aiilayy gygjaryp,
yiiregi bulanyan yaly boldy. Yene sahra. Yene akja ko§ek. Yene
^ol gara tiipen. Akja ko§ek adam y asan n ag eh an d an gutulm ak
iigin enesine tarap gagyar. Akja ko§egini yzyna tirkan akm aya
ylgayar. Em m a olaryn yyndam lygy gara tiipeniii nilinden
gykyan segm anin tizligi bilen d en gelm eyar. G ara tiipeniii ag-
zyndan gykan gara tiisse G ojuk M erg en in goziini gapdy. Ol
gapdalyndaky yaglyga elin iy etird i. U m ezlenen gozler §ondan
son durlandy.
Uziigiii sep gidindenm i ya-da ba§ga bir y§danm y jyklan
gun §ohlesi d iinyaden otyan adam bilen ho§la§mak iigin ige-
rik girene m enzedi. G ara oy yerinde durar, Giin bolsa yorar,
§6hlaninem ertir yen e peyda boljagy belli. Em m a G ojuk M er-
geninki nabelli. §ohle baky ya§ayar, adam bolsa w agtlayynga.
Yone G ojuk M ergen ol zatlara oziige dii§iinyar. Elbetde, has-
raty, kyngylygy kanem bolsa, adam bu d iinyaden gitm ek isla-
nok. Em m a goja m ukam gy diinyaden gitm ekligin kanunydy-
gyna gowy dii§iinyandigi iigin o n u n sebabinem oziige yoryar.
G ojuk M ergen barh a gayralayardy. Yone innildem eyardi. Se-
babi innildi onun oziine-de, tow eregindakilere-de erbet ta-
sir etjekdi. O lm ek hokm any, g elm ek — dogulm ak totanlik.
Totanligiii gab at gelen in e §iikiir etm eli. G ojuk M ergeninem
orny bo§ galanok. D eregine adam gelyar. Ol yerine adam
getiriljek bolup, azap gekili§ine §ayat bolup yatyr. Bu nam e
bagt dalm i? Taze adam doglar. Taze Giin dogar. Taze adam yn
depesinden laze Giin dogjagyna §iikiir. M en giiniim in ya§any
bilon, .ilili adam yn giiniinin ya§m anyna §iikiir. Taze dogjak
Giiniiii astynda adam ya§asa, saz-sohbedem hig kim oldiirip
hi Iinez. Sazyn olm ejegine §iikiir!
G ojanyn yanynda bir dem ayrylm an oturyan Ayparganyn
§u m ahal oyde yokdugyna-da G ojuk M ergenin ozi sebap boldy.
Gon§y ayal geldi-de, gelniniii yenlejek bolyandygyny howsala
bilen habar berdi. Ol habaryn nam e iigin ofii bilen Ayparga eja
yetirilyandigi dii§niiklidi. Ol uly ilin gobegenesidi.
Bolsa-da, §u gezeg-a A ypargada gobegene bolm ak howesi
bolsa-da, gojany yeke ta§lap gidip biljek daldi. Em ma diinya
gaga injek bolyanyny anan badyna G ojuk M ergene tazeden
giiyg g elen yaly boldy. O nun gubarlanan gozleri yiteldi.
— Ayparga bay, ogul getirerm in ya gyz? — diyip, ayalyna
sered en sazanda, gitm age ru g sat beryan m anyda galaja yyl-
gyrybam goyberdi.
Ayparga ba§ga bir bah an a tapyp, sapalak atjak boldy. O ny
an an G ojuk M ergen tirsegine galdy, onki aydan soziini az
goren yaly:
— Gon§y, gazanyny yuw up goydunm y? — diyip, gon§y
ayalyn getine d eg en boldy. — Indi onki gysyklygyny goygun,
gon§y. Indiden buyana n ah ar edende, bir adam lyk artyk et-
gin. O ziinem bilip goy, diinya gelenem , edil gapydan gelen
m yhm an yaly, oz rysgyny arkasyna alyp gelyandir. Bir adam
artany bilen sen b erek etin kem elm ez, gaytam artar. O nki
gysyklygyny goygun, gon§y.
— G azany dokuz ay m u n dan ozal yuw up goydum , bag§y
aga! — diyip, ag ty g ag ara§ y an B ib ig iilb eg en ip g ep led i. — G a­
zan tayyn. G azana atm aga-da zat bar. Yone senem «G arry —
gayrat» diyenlerini etm eli bolarsyn, gon§y. Yogsam, gon§y
halky oykelegragem bolaygygdyr. §u sapar d utaryn kir§ini
gatyrak gekaym eseii...
Bibigiil, goii§usynyn halyna b elet bolany iigin, ol sozleri
naho§un gow niini goterm ek iigin a^ddy. G ojuk M ergenem ona
dii§iinyardi.
Garaz, Ayparga eje gon§y oye gitm eli boldy.
 10
G iin gu§luk y erin d en gegende-de, gon§y oyden gelyan
innildi jagildi bilen utga§yp otagitm edi. Ol infiildi oliim bilen,
liasrat bilen baglany§ykly innildi daldi. Bolsa-da, goja sazan­
da on u n tizrak tam am bolm agyna gara§yardy. Ol ses tam am
bolsa, hem ayal azapdan dynjakdy, hem em taze bir adam
diinya injekdi. §onlukda, G ojuk M ergenin tayajyklaryndaky
lagm alaryn sany kopeljekdi.
...G ojuk M ergenin in sonky g ezek barm ak basan tagm asy
onki gelyanlerden tapaw utlandy. Tagm a ba§galardan tapaw ut-
lansa-da, onun dorey§inde hokm an bir em m a bola^hnalydy.
§eyle ozbolu§ly tag m a h er tayakda iki-iigden kop daldi. O nun
§u m ahalky tu tu p o tu ran tagm asy bolsa «Diiye tagm a» diyen
at alypdy.
...Mayly bay oz atasyndan tapaw utlanyandygyny m areka
subut etdi, ogul agtygy bolanda goluny ginden agdy, tarhanlyk
etdi. Ol degi§di, giilii§di, adam laram giildurdi. Ol henizem diri
gezip yoren atasynyn iki siiri malyn eyesi halyna dyzyna guyruk
yapm aly bolanda goynun agzyna yiin danyp, oldiirm age doz-
man, diri malyn guyrugyndan kesip alandygyny yatlady. §ey-
dip, ol oz atasynyn barypyatan gysykdygyny subut etdi.
M ayly bay giirrunini gutaranda, G ojuk M ergen: «Bay aga
ol hekayaty nam e sebabe yatlap otyrka?» diyip, oz-5ziine so-
wal berdi.
§ol sowalyn jo g ab y bilen alys yoldan gelen sazandadan
ba§ga-da gyzyklanan adam bar ekeni:
— Bay aga, yanky gep ler yone yere-ha aydylm aly dal ?! —
diyip, getde o tu ran bir ya§ ^rigit gygyrdy. — Sen oziini atan d an
asgyn hasap edyanm i ya iistiin?
— M en M ayly bayyn atasy §am i baydan nam e tapaw u-
dynyn bardygyny bildirm ek iigin g ep lap durun-da...
— Bay aga, g aty goraym e welin, geplem ekde-ha §am i
bayy om pa o tu rtjagyny subut etdin sen.
— Dine gep lem ek d e daldir! — diyip, gtilm age esas bol-
m asa-da, keypikok M ayly bay giilesinin gelip durandygyny
tassyk etdi.
 ( Jury sozden p.ilaw bolmaz, bay. Yag bilen tiiwem ge-
M’kdir. §onam bil.
— Berm ojekden basyp aljakm y? — diyip, kim dir b irib ay y
gizzeledi.
Mayly bayyn sonky giilkiisi hasam artykmagdygyny bildirdi.
— M en zat gysganam ok welin, berjek serpayym a myh-
m anyn ustim e getirip yapyp biljekgal-da!
— Biz sen m yhm anyny goterage-de, berjek serpayyn iis-
tiine eltayeris. §unga bolup, bir sazandany goterm age giiy-
ju m izyetm ese... §eyle dalmi, m yhm an?
G ojuk M ergen nam e jo g ap gaytarjagyny bilm edi, gob-
sundy, ardynjyrady, egnini gysdy. Um um an, G ojuk M ergen
edilyan gurriinlerin oyundygyna-da, gyndygyna-da dii§iinip
bilm edi.
— «Dile geldi, bile geldi!» Tur, myhman! — diyip, wa§irak
biri eyyam G ojuk M ergenin eline yapy§dy. — T utan m ahaly
kesaym esen, bay halky g aty sypjyk bolyandyr.
Ya-ha giilki-degi§m anin giiyjem egi bilen o^mun sony gyna
yazdy, ya-da M ayly bay ozal kalbyndan gykaran serpayyny
suyjiitjek boldy, garaz, ol G ojuk M ergenin elinden tutup, ak
oyden da§la§dy.
M ayly bay gegen yyldan galan yandak kiidesinin yensesine
aylandy-da, m ah n et bir nerin ow saryndan tu tu p geldi. Ol yyl-
gyrjaklap, tow eregine garanjaklady:
— M ayly bay bilen §am i bayyn tapawudy, hazirlikge,
§undan ybarat, adam lar!
— Hazirlikge §ondan ybarat bolm anda-da, du y ed en uly
sowgat edip bilm ejegin gyn ahyryn, bay!
— Bey diym e, d u y ed en uly pil bar!
Yandak kiidesinin tow eregi gep-giirriinden, hy§y-wy§ydan
doldy. Kim M ayly bayy gogdi hasap etdi, kim onun tarhanly-
gyny taryplady.
H enize genii m innetdarlykdan gayry halat-serpay alyp
gorm edik G ojuk M ergen, ak y iirekden berilse-de, bayyn ow-
sarly eli one uzandan, yza tesdi. Bir diiye bilen M ayly bayyn
dow letinin egsilm ejekdigine dii§iinyan adam lar:
— Beytme, bag§y!
 — Utanma!
— B erenden al, u ran d an gag! — diy§ip gygyry§dylar.
— M ayly bayam b eg en en so n §eydip egilyandir.
A dam laryn tow ellasy G ojuk M ergeni hasam utandyrdy.
Sazandanyn goziine dikanlap sered en M ayly bayyn yiizi
liig m ahal yylgyrm adyga m enzedi. Ol g aty agras sypata girdi,
sesi hem iiytgedi:
— H alki giirrunlen hem m esi oyundyr-henekdir, m yhm an.
Sen bu nerl akitm eli bolarsyn.
— Ol bolmaz, bay aga...
Tow erekdakilerem dym dylar. Bay indi diiyani gyny bilen
ya-da yone m iirahet iigin hod u rlan in in haysam bolsa birini
subut etm elidi. Ol onkiisindenem agras sypata girdi:
— Sallangak ba§yndaky saz ak y iirekden galyndymy, bag-
§y ya-da ol saz...
H er nam e edilip kem sidilse-de, G ojuk M ergen M ayly b a ­
yyn §ol sow alyndan b eter tolgunm azdy. Ol sesinin sandyra-
yandygyny gizlejek bolsa-da, ba§armady:
— U gm ahyn ak gu§y yaly giinasiz gagany aldasam , gab-
rym da dik oturm anm y, bay? Sana ba§ga yiirek bilen garasa-
mam, neresse gagari oniinde ikilik edip bilm en. A gzyndan
gykyan soz nam e?
Bolsa-da, bay onki kaddyny iiytgetm edi. Yone, ol G ojuk
M ergenin hakykaty aydyandygyna w elin ynandy.
— Edil m ukam yn ak yiirekden gyky§y yaly, §u inerem ak
yiirekden gykarylan serpayyn bolmaly, m yhm an aga. M unga
sagak gaytarm ajak bolsak, seni onga yoldan gagyrm azdyk ahy-
ryn. Bu iner eyesine gowu§m aga gara§yady. Toyuna yarasyn!
— Toya niy etlen en zatdan yiiz donderm eli daldir, G ojuk
M ergen — diyip, bir ya§uly keserli gepledi.
G ojuk M erg en m u n d an telim suw luk uzak yollara gi-
dende-de, halat-serpay hantam agylygy bilen gitm eyardi. O ny
saza bolan soygi, m ukam a adam laryn edyan ynam yna bo-
lan guw ang yola gagyryardy, §ol guw ang oiia giiyg-kuwwat
beryardi. A dam laryn ertirki giine bolan ynam yny berkitm a-
ge yardam edip bilm egi ony ganatlandyryardy. §eydip, ol
adam laryn m dhiim ini bitiryardi. O nda-da nahili mohiim! Sah­
ra adam laryna in zerur, in gerekli i§i G ojuk M ergen edyardi.
Ilinem dii§iini§ine gora, ol i§i G ojuk M erg en d en gayry hig kes,
bayam, hanam , palw anam onarm ajakdy. O nun edyan i§i altyn-
-kiimii§ bilen satyn alnyp bolunm ajak, giiyg bilen gazanylm a-
jak i§di. U stesine-de, bay bolsun, garyp bolsun, parhy yok,
G ojuk M erg en yylgyry§dan, m innetdarlykdan ba§ga serpaya
gara§mayardy.
§u m ahal welin, m ukam gy oziinin nam e hakda oylanan-
dygynam bilm an, bayyn sow gadyny kabul edip, yola dh§di.
Yol uzakdy. G ojuk M erg en M ayly bayyn h u t oz inisini
ataryp, gakylyk iberm eginden ba§lap, ta bayyn ug rad an d a
goterip diyen yaly ata m undtiri§ine genii yatlady.
§eyle pikirlere giim ra bolan G ojuk M ergen yol gyrasyn-
daky jykjnyn tistiinden geleninem duym an galdy.
— Ya§yn uly bolsa, salawm aleykim, oteggi! — diyip, gii-
m hrde§ere adam tapm an, igi gysyp giden jykyrgy gygyrdy.
G ojuk M ergen garry adam yn yagdayyna biparh seredip
bilm edi. Ol §unga il gezse-de, sagy-sakgaly ap-ak ya§ulynyn
koyneksiz i§lap yorenine om riinde ilkinji gezek gabat geldi.
E§egi yeke bolanson, ya§uly ona gop berip, jykyr ayla§yardy.
O teggi atynyn jylaw yny gekenson, jykyrgy uly bir diiyp
yan d ag y n iistiine atylan ak koynegini aldy-da, geydi. G ojuk
M ergen bolsa: «Ay, ^hrwandyr-da, serendir-da» diyip, igini
gepletdi.
Em m a koyneginin bagjygyny daiiyp duran ya§ulynyn ozi
oz syryny agaydy:
— Inim, jyn yaly bolup yalanag goriindim welin, hatam y
ot. Ay, §u y erd en adam -gara gegibem duranok-la diydim -de
gykaraydym. Ertirden ag§am a genii derlap duran kebza koy-
n ek gydanok. O nson, §u letdam i ayan bolyan.
Ya§ulyny utandyrm ajak bolan G ojuk M ergen nakyl ge-
tirdi:
— «A§yny ayan a§a yeter, donu n y ayan — toya» diyipdir-
ler, agam . Belki, toya yetayedin-da!
 — Hawa-da, koneler bim any g ep aytm andyrlar — diyip,
ol soz gow nlinden tu ran ya§uly yylgyrdy.
Sofira i§-alada, giin-giizeran hak d a sohbet boldy. G eplem -
segragem bolsa, jykyrgy ya§uly G ojuk M ergene yarady. §onun
iiginem ol gojanyn yeke e§ek bilen jykyr aylay§y hakda oyla-
nyp: «Eger e§egi iki bolanam bolsa, bigaranifi, belki, beydip
ozi aylanyp yorm ezdi — diyen netija geldi. — Gel, §u ineri
m en §uiia bagy§ edeyin. Bolm anda-da, m en m uny siiriiba§y
etjek giim anym yok... «Sallangak m ukam yny» galanym iigin
bu g ezek oba diiye alyp barsam , m afia yeneki giin m ohiim i
dii§jek adam lar nam e etm eli bolar? §ol sazdan mafia diiye-ha
dal, jin n ek yalyjagam aklyk g elm esin!»
G ojuk M ergen aygytly karara geldi.
N atany§ otegginifi teklibine jykyrgy miifikiir boldy hem
gefi galdy:
— Sen, inim, ogra-ha mefizafiok. O gry bolayafida-da,
azap baryny gekip, o g urlan malyfiy g ab at g elene pe§ge§ berip
gidiberm ezdifi. Ifi bolm anda, d ereg in e e§egim i bir dilesefi.
— Atym barka, e§egi m en nadeyin? — diyip, G ojuk M er­
gen yylgyrdy. — Sefi e§egifiem janym a d ert bolar-da.
E§iden hab ary ya§ulyny aljyradan ekeni. Ol nam e gep-
leyanini bilm eyan yaly oz aydanynyfi tersine gitdi:
— Bular yaly bedew ifi barka, mefi agta e§egim i ba§yfia
yapjakm y?
— M enem §ony aydyp durun-da.
§u gep-giirrufilerden sofi-a jykyrgy ya§uly G ojuk M er­
gene hasam yarady. O nufi aygyt edi§ine gora, jykyrgy afiyrsy
gorniip d u ran pu k ara bolmalydy. «Diiyani oba eltip, soyamda-
-da, §u garyba b eren im d en uly sogap gazanm asam gerek. Goy,
b en d e peydalansyn, m ally bolsun».
— Ya§uly, alsafi-a §uny safia en e siiydiinden halal beryan.
M ai ogurlyk dal, beyleki dal...
— Inim, sen haysy bay bolarsyfi? H aysy bayyfi ogly bolar-
syfi? Ya sen mefi iistum den giiljek bolyafimy?
 G ojuk M ergen ya§ulynyn beydip dur§una donjagam bol-
dy-da, yene ko§e§di. Ol oziini jykyrgynyn o rnunda goyup gor-
di. §onda ol tarhanlygynyn M ayly bayyn sahylygyndan telim
esse yokarydygyna goz yetirdi.
— Agam, baydan iner alm ajagyny aydayyn. Yone, asyl
yzarla§yp durmaly. M afia §u m al g erek dal. §u mal, dogrym y
aytsam, m en janym a hossa boldy.
— Sen onda adyny bir ayt ahyryn!
— G ojuk M ergen diyip e§idipm idin?
— Ay, on adyny e§itm edik tiirkm en b am y ?! — diyende,
ya§ulynyn yadaw gozleri janlanyp gitdi. — Sen on nam esi bo-
larsyn, inim ? — O tegginin arkasyndaky dutara indiden son
nazary dii§en goja yen e bir sowal berdi. — Ya §agirdim in?
— §agirdi hasap eday.
— Sen G ojuk M ergenin §agirdi bolsan, iner h ak d a ay-
danyiia-da ynanyan, inim...

11

W agtyn bir gaka barandygyna garam azdan, gon^y oyden

gelyan innildi gaga jagildisi bilen utga§yp otagitm edi. Gojuk
M ergenin gow niine bolmasa, gaga doguryan ayalyn sesi indi
ysgynsyz gykyan yalydy. Ayal yasdy. Bu-da onun ilkinji ga-
gasydy. §onun iiginem ol ejir gekyardi. Ilkinji gaga dogranda,
diinya inen babeginin yiiziini gorm age yeti§man, diinya bilen
ho§la§yan enelerin betbagtlyklaryna-da Gojuk M ergen az §ayat
bolmandy. §ol belalary yatlanda gojanyn hasam ynjalygy gagdy.
«Sana nam e boldy, Ayparga? Ya-da bigare gelne m edet etm age
derek, yiiziine seredip otyrm yn sen? Beytme ahyryn. Dogurya-
na m edet etm eyan ayaldan gobegene bolarm y?!»
G ojuk M erg en tutu§ om riini g o begene bolup gegiren
ayalyna bil baglayanam bolsa, §u gezeg-a birnem e m iinkiirlik
edyane m enzedi. Ol oz hiinniirdisini Ayparga eje e§idip oturan
yaly, h erek etin i goryan yaly, yanky igenjin yzyndanam yiiziini
kiir§ertdi. Em m a gojanyn g ah arlanany bilen y agday iiytge-
m eyardi. Innildi bolsa, b arh a pessaylady, gara§ylyan jagildi
hem gykar yerde gykmady.
 M ukam gynyn yiiregi giirsiildisini giiyglendirdi, m ukam -
gyny d er basdy. §ol yiirek giirsiildem anem , §ol d er basm anam
onlulyga yorm adyk goja dikeldi. «Yene bir adam yn diinya in-
m egine gara§ylyarka, ona d erek iki tabyt goterilm eli pursat-
laram bolupdy. Ey, Huday, о pikir n ird en kella gelip yorka? »
Birdenem innildi giiyjedi. Em m a gara§ylan jagilda derek
«Way, olyan-le!» diyen zaryn ses e§idildi. Agzy ya§m akly ge-
lin yanynda kem pirler otyrka, beydip gygyryan bolsa, onun
yagdayynyn halys eg b a boldugydy.
G ojuk M ergen aw una bokjek bolyan garry arslana galym
edip, agram yny iki eline gegirdi-de, gok dii§di. O nun goziine
tarim, tarim den sonam gara tiipen keserip goriindi.
Goja y erin d en tu ra n d a tarim em , tarim den asylgy gara
tiipenem birbada gozden yitip, olaryn yerine gara dum an g e l­
di. D um an kem -kem den syryldy. Yene tarim, gara tiipen onki
orunlaryna dolandy. Ol ba§y aylanandyram oytm edi. Goja zor-
dan tarim e elini yetirip, soyget tapynanson, gozuni yum dy-da:
— A jallar duzaklansyn,
O m riiniz uzak bolsun!
— diyip py§yrdady. Yeri, ozi §eyle y ag d ay d ak a... Yok, G o­
ju k M e rg e n om iirboyy aydyp g eg en aydym yny y en e y ek eje
gezek, o lm ezin d en ozalam g ay ta lam a g y n arzuw ynda. §ol
se tirle rin g ay tala n ja k d y g y n a ol onern um yt b ag lay ard y w e­
lin, §u giin e rtird e n b ari-h a, halysam y nanypdy. «G ayrat et,
gelin, g ay rat et! Yene b iraz tag ap y l et! O ziinem m ak sad y n a
yet, m en em yetir! C yda gelin, gyda! T anry san a §eyle tak d y r
y azy p d y r ahyryn. Sen §eydip, g o rg i g o rm esen , ahy rzam an a
bolardy, b irey y am bolardy. G ayrat et, gelin, g ay rat et!»
G ojuk M ergen tarim i yzarlap baryarka, eli gara tiipene
degdi. O ny tot-tozan basyp g iden ekeni. Tarim den ayrylan
tiipen tozan yiikiini esli yenletdi. Yiiz-goziini gabap alan tota
iinsem berm edik gojanyn sandyrayan barm aklary ya§ulyny in
sonky m aksadyna y etm age yardam edip biljek bir pe§eni hem
alyp gaytdy.
 Da§aryk gykanda, yap-yagty bolup duran diinya G ojuk
M ergenin gozlerini gama§dyrdy. M ukam gy oz oyiinin giin-
dogaryna gegdi-de, gara tiip en e ok saldy. £ a g a doguryan ayal
ysgynsyz inleyardi, arasyny kesip-kesip inleyardi. «On sesini
m en e§idyan bolsam , olam m enkini e§ider». G ojuk M ergen
iki innildiniii arasyndaky iim siim likden peydalandy. «Hay,
yetew erin ho-ow!» G oja §eyle bir girkin gygyrdy welin, ol sesin
nasag adam yn bokurdagyndan gykanyna-da ynan ar yaly bol-
mady. Ol ses on adim daki oye dal, obanyn beyleki getine-de
yetm elidi.
G ojuk M erg en in gykylygy kesilip-kesilm anka, gara tiipe-
nin gum piildisi tow eregi lerzana getirdi. H eniz tiipen atyp
gorm edik, iistesine-de, ysgynsyz goja ma§e gysylanda arkan-
lygyna agdarylyp gitdi. O nun kebzesi oyiin gam §yna degdi.
Ol b eg en jin d en yana birbada yerindenem gozganyp bilm edi.
Qiinki onun g ulagyna ertird en bari gara§an sesi geldi.
...Gara tiipeni guwala soyap, yerine gegen G ojuk M ergen
uzak yeke yatm aly bolmady. Ayparga eje geldi. O nun yiizi oran
yadawdy, yone ozi welin, bayrak alan palw ana m enzeyardi. Ol
yene b o sag ad an g eplap atledi:
— Ug ayal bolup otyrsam welin, gelni gorkuzm ak, tis-
gindirm ek hig haysym yzyn kellam ize gelm andir. Akyly ga§an
garry diyjeksin welin, G ulburun aga yene bizden payhasly
geldi. Erkek adam -da. Yogsam, m u n dan anry gidiberse, gelin
helak boljakdy...
Garaz, gara§ylan gaga am an-esen diinya indi. H er hili bo-
landa-da oz atan okunyn ny§anyna d eg en d ig in e G ojuk M er­
gen ynandy. Ol hazir ow naym egem biedeplik hasap etm edi.
Eger ayallar gaganyn diinya inm egine tiipen sesi kom ek eden-
dir oydyan bolsalar, tiipeni kim in atandygynam bilsinler-da.
— Sizden payhasly bolar yaly, G ulburun aga kelekden
kelle getiripm i, Ayparga bay?
Ayparga eje adam synyn sowalyny ju d a gen goryandigini
andyryp, gep elini agzyna yetirdi:
 — Il-giin, m un aydyanyny! Yanky girkin sesi, tiipen giim-
piildisini e§itman, sen na...
G ojuk M ergen yylgyrdy-da, ayalynyn diyesi gelm an go-
yan soziini dowam etdi:
— Ker agdynm y diyjek bolyanm y?
— M en ony diyjek bolm adym welin, oziin diyip, dogry
etdin. Ker bolm adyk adam am tiipen sesini e§itmezmi? —
Birdenem Ayparga guwala tarap seretdi-de, yylgyrdy. O nun
nazary gara tiip en d e eglendi. — Asyl ol sen i§inmidi, goja? Ne
gawun, ne m aw un G ulburun agadan beyle i§in gykjagyny ge-
nem gbriipdim -le.
Gojuk M ergen owgiisi yetirilen gaga yaly bolup yyljyraklady.
Ayparga ejanin yylgyry§ynda bolsa, oz adam syna buy-
sangly guwang bardy. O n u n oliim yassygynda yatan adam sy
om riiniii in sonky g iinlerinde-de adam lara yag§ylyk edyar,
yag§ylygy da§aryk gykarmak, gon§y oye yetirm ek iigin
gojanyn nahili gorgi gorendigi, in sonky giiyjiini sarp etm eli
bolandygy Ayparga eje iigin dii§niiklidi. §ol dii§iinm ekligem
G ojuk M ergenin ozalam b elen t tutu ly an sarpasyny hasam
beygeltdi.
— O gul getirdinm i, gyz? — diyip, G ojuk M ergen gaty
kan gara§an jog ab y bilen gyzyklandy.
— Gyz! — diyen A yparga eje-de, sowalynam, jogabynam
indi ozi iigin birinji derejeli m esele daldigini anladyp, ondan
has zerur hasaplan hab ary n a gegdi. — Yanymyzda oturan ayal
gon§y w elayatda tapylan derm any ele salm aga gyssanm agy
yatlatdy. Bil gu§ap u g ru n a gykylaymasa, en tek han-beglere-
-de ol derm an yetm eyarm i§. §ony sana yene yatladayyn diyip,
gyssandym ... Il-giin sen iigin mal yygnam akdanam gaytjak
dalmi§... Bizem, in bolm anda, m en gursakgam bilen egm am -a
berip bilerdik...
A gzyny berk yum up, gozlerini siizen G ojuk M ergen ba-
§yny yaykady:
— Dert dostuiida bolmasyn, derman — du§manynda, kempir!
 Ayparga eje da§ardaky ojagyn ba§yndady. G azanda gorba
gaynap durdy. Ol adam synyn iyyan zady az bolsa-da, onun
om urboyy halan n aharyny — kadili gorba bi§irmegi niyet edi-
nipdi. A yparganyn a§pygak bilen esli hayw ankadini m aydalap,
gazanyn gapagyny galdyranam §oldy welin, sonky m ahallarda
bu o b ad a gara berm eyan ged ay ayal peyda boldy.
G elenin salam yny alanson, kadi boleklerini gazana atan
Ayparga m ataje em lem age oyden bir zat alyp gykm ak iigin
yerin d en tu ran badyna g ed ay ayal ozi iigin alada edilm ezligini
hayy§ etdi.
— M ana zat gerek dal, dogan. §u gakda m en iyyan-igyan
zadym am yok diyen yaly. Indi ayaklam am only adilenok. Oliim
pillam golaylap yoren bolaym asa. Indi bir gitsem , bu yerlere
gelerim den gelm ezim yakyndyr, dogan...
G eday oz yagdayyny beyan edyan §oiia menze§ birtopar
soz aydanson, Ayparga eje saklanyp bilman:
— O tiip baryanyn kim digini soram agam -a uslyp dal w e­
lin, sen kim bolarsyn? — diydi.
Yukajyk p erd an in anyrsyndan gedayyn yylgyryandygy
bildirdi.
— M en §u gezek sen yanyna oziim in kim digim i aytm a-
ga sowuldym, dogan. Ikimiz indi ya gbrii§eris, ya gorii§meris.
Oliim pillam golaylap yor diydim -a... M enem bir oyiin lalik
gyzydym. G eday bolubam dogulm andym . E nem em bardy, ata-
mam. G edaydan ba§ga adym am bardy, abrayym am . Are ber-
diler. Are b erlen giiniim em gyragym sondi. E nem -atam sorag-
-ideg etm an berdi. Sata§anym siipiik bolup gykdy. O basynda
durarlyk galm anson, sahraii ba§ga bir kiinjiine gogiip gitdik.
Bizden bala-gaga-da onm edi. Bu b elad an arasyny iizdiirjek
bolup, ed en inirdilerim e gydam an, arim azdan-kopden, gayy-
m a gatyp y o ren bolsa nadersin! Kan m ahal gegm anka, m enem
ozi yaly liit boldum , dogan. O n ahyram yam an gutardy...
G eday ayalyn aydyanlaryny iins berip dinlap oturan
A yparganyn goz oniinde §eyle bir durm u§ janlandy.
 Turkm en sahrasynyn jen n ete bwriilyan dowri bolan bahar
paslydy. Tebigatyn gozel gbrnu§ini bozyan yaly bolup baryan
garry e§egin yiizi pole tarapdy. E§egin iistiinde kone-ku§ul oy
go§lary bardy, go§-golam yn gapdalydanam sallam -sajak edi-
lip, kiindiikm idir elek asylypdy. K esesinden seretsen, iistiine
ber-bibat edilip go§ basylan e§egi m asgarabazynkydyr oyday-
melidi. Telim diiwiinli yiipiin u ju n d an tutup, e§egi idip baryan,
ya§y otuz tow ereklerindaki yigidin egnindaki geyim -gejim em
e§egin iistiindaki ju llard an only daldi. E§egin yzyndan baryan,
kem pire owriilen ayalynam yagdayy yigidinki yalydy. O laryn
ikisem diinyaden doygundy. G iil-giilalekli m eydanam , gowiin
goterm eli atyr yslaram , gu§-gum rularyn owazam ol iki a d a ­
m a hip hili tasir etm eyardi. Ol ikisinin oz dunyasi — gulsiiz-
-gunpasyz, giilkiisiz-§atlyksyz ozbolu§ly dunyasi bardy. Ykbal
§ol ayylganp d iinyaden pykarm anlygy sebapli, olar obany terk
edip, pole ugrapdylar. G yyakdan dii§en ar-ayala her gun ge-
rek bolyan zahrim aryn tapylayjak yeri pol-beyewandy. Colde
baylaryn agyr-agyr siiriileri bardy. G oyun gyrkm aga, goyun
sagm aga adam tapylm ayardy. II goziinden du§enlerem ol
yerde derkardy. U stesine-de, ar-ayal baya ed en bergilerinem
polde pekjek zahm etlerinin hasabyna iizlu§melidiler. O lara
gayry pykalga yokdy. H azir ol ikisinin yadyna bergi-borp
dii§meyardi. O lar barylm aly m enzile yetip, indiki pekilmeli
zahm etin hasabyna bir gezekligini edinm elidiler.
Bayyn jan y n anyan adam sy bolan A knazar atly ba§ popan
entek, in azyndan on goyun dagy gyrkylm asa, dadym lygam
bolsa, ond an berm ejekdigini aytdy. G elnin ari oziini kipel-
dip, oziine payy§ sogdiirip, A knazaryn oniinde dyza pokdi.
Em m a A knazar erem edi. Ozi hem o n d an habarly bolan ba§ po­
pan zerur m ahaly tapylm asa, ol b ela-n agehanyn turzuberyan
oyunlaryndan h ab ard ar bolany iipin wag§ylyga ba§ urdy. Ol
yanyndaky poluga goz gypdy-da:
— M a§galany bize bererm in? — diyip, yigide yiizlendi. —
§ona razy bolsan, bir aylyk pekjek zahrim aryny oniiiie oklayyn.
O zalam g ah ary d ep esin e u ru p d u ran gelnin ba§y aylandy.
Ol beyle ayylganp §erte arinin nahili jo gap berjegine gara§dy.
Yone onun um yt ed en jogaby welin, e§idilmedi. Erkek erkek
daldigini a§gar etdi:
— Sen soziinde dursan, m en §erte razy.
— Sen razy bolanyn hig. Ozi aytsyn. — diyip, A knazar
gozlerini giildiirdi.
A rinin jog ab y g ulagyna ilen d en oziindenem , arindenem ,
diinyadenem doyan gelin girkin gygyrdy:
— M en razy dal. Kim razy bolsa, m en ornum y tutaysyn.
A knazar ol jo g ab a hezil edinip giildi...
— M en ony oldiirdim — diyip, pessay ses bilen giirrun
berip oturan ged ay ayal soziinin arasyny boldi.
— Kimi?! — diyip, Ayparga yakasyny tutdy. — N adip?
— Arimi oldiirdim . Ol m eni urm ak iigin golayym a geldi
welin, bilindaki pygagy sograga-da, bagryndan sangdym. §ey-
dip, igimi sowatdym, dogan.
— Ayal halyna... — Sandyrap oturan Ayparganyn dili tu-
tuldy.
— Ayal halyna! — G eday giiliip goyberdi. — ... §eydip,
m en o n d an dyndym . Yone on sata§dyran d erd in d en welin,
indi gabyr dyndaraym asa... M anlayym gara boldy, dogan. §on
iiginem galan om riim i gara geyip gegireyin diydim. Ba§yma
gara biiren jek atdym . G ara biirenjek astynda m eni hig kim
bilenogam , tananogam . M en adam lary goryan, adam lar bol­
sa m eni gorenoklar. Sen arin sazynam kan dinledim . O ny uly
il dinleya. G ojuk M ergenin agyr yatannam bilyan. Yadynda
bolsa, m en sana derm anam tap jak diyipdim . §oii iiginem
uzak ile-de gitdim . Ele salyp bilm edim . §ol derm anyn yzyna
dii§iip, gol-beyew anlarda-da yatyp turdum . Bolmady. G ojuk
M erg enin ony aljagyny-alm ajagyny-ha bilem ok.
— N am iigin alm az? Il-giin bar ahyryn...
— Il-giin bardyr, yone olar derm any G ojuk M ergenin
d u tary n a galy§makgy bolyalar.
— Beyle bolsa, ony... dutaryny janyndanam ileri tutyan-
dyr oz-a...
G iirrun dinlap, aiik bolup o turan Ayparga gedayyn yiiziin-
daki yapynjasyny aganynam duym an galdy. Esli salym dan
son, gar§ysynda oturan garry ayalyn tag m adan doly yiiziine
sereden Ayparga eym enjek boldy. Ol m atag ayalyn garnyny
bir doyrup goyberm ek iigin susagyny aldy-da, agag tabagy na-
h ardan dolduranda, agyr yiiz m ylayym yylgyrdy:
— M eni tanam adyn oydyan, Ayparga? Ha? M en -а seni
tanayan.
— Tanam adym .
— O n atja se ret.
O na sine-sine garan Ayparga:
— Seretsem em , tanam adym — diydi.
G eday u lu d an dem aldy.
— M en bir m ahal sen jorandym , Ayparga. M en ussa Hay-
daryn gyzy Giiljem al bolmaly, Ayparga...
G ara§m adyk hab ary n a tisginip, yza tesen Ayparganyn
elindaki tabak gagyp, gorba ojaga dokiildi. G um gaty§ykly
galym tyk kill asm ana goterildi. Kril bilen tozan yaty§anson,
yiiziini siipiiren Ayparga soz diym an, agzyny agyp oturdy. Ol
gozi gorm eyan, gulagy e§itm eyan adam a m enzedi. Ayparga
§eyle yagdayda esli oturanson, begenyandiginem , gynanyan-
dygynam bilman:
— Sine seretsen, m aralyn gozi iiytgem ez ekeni! — diydi.
— M aral nire, Ayparga, m aral nire! — G iiljem al ajy yylgy-
ryp, yuwdundy. — M en marallyga yeti§man, owlaklygyna ham y
sypyrylan p etig ara boldum . — A ypargadan jogap bolm anson,
ol gazana seredip, yene gepledi. — Sen naharynam harap
boldy-da...
— W ah, n ah ar hig-le. N ah ar harap bolsa, yanadandan
ataraym aly bolar. Sen om riin harap bolupdyr, Giiljem al jan,
om riin harap bolupdyr.
Kan yyllar bari birinji g ezek oz adyny ba§ga adam yn ag-
zyndan e§iden Giiljem al h ap a boldy. Ol gozya§yny siipiirip
oziini diirsanson:
— Dogry aydyan, Ayparga — diydi. — N ahary yanadandan
ataraym aly bolar. Yone, biz welin, diinya y an ad an d an inmeris.
Y anadan inderm ezler...

21 *
 — M en nam e o ty ry n ? ! — diyip, Ayparga yerin d en turdy.
— Sen gelenini G ojuga aydayyn ahyryn. Hany, yor oye!
— Yok! — diyen Giiljem al elinden yapy§dy welin, Aypar-
ganyn go§aryndan g aty ata§gir bilen tu tu lan yaly boldy. —
Aytsan, sen d en em razy bolm an. M en ona §unga yyllap ozii-
mi tanatm adym . Indem beytm en. Biz о dunyade du§u§arys.
О dunyade, belkem , ahli zat tersine bolar. О dunyade, en§alla,
satar§arys. Senem m en d en razy bol, dogan. Eden giinalerim em
ot...
Ayparga oziini a§ak goyberdi.

13
Ayparga oye girenson, Giiljem al barada m ukam ga aytm a-
ga-da yeti§m edi: hatary n giindogar tarapynda galm agal turdy,
atlar ki§nedi, it iiyrdi. A yparganyn gulagyna bolm asa, ayal
m a§galanynam sesi e§idildi. Birdenem ahli galm agal yatdy-
da, im isalalyk arala§dy.
O ytin i§iginde ayak sesi peyda boldy-da, Bayly §agirt
ensini galdyrdy.
— Inim, yanky goh-galm agal nam an alam aty bolm aly? —
diyip, G ojuk M erg en salam -helikden son sowal berdi.
— Asyl olar uzak yoldan seni sorap gelen adam lar eken.
Yone ilki bilen gapydan giren Baylynyn diyyan adam lary
dal-de, Garawul aga boldy. Ol inisi bilen gor§iip, Ayparganynam
salam yny aldy-da, tore gegdi.
G ojuk M erg en obany terk edip gaydaly bari Garawul aga
inisi bilen dort-ba§ g ezekden kan gorii§mandi. Yone G ojuk
M ergen nasaglanson welin, gelm esini yygjam ladypdy. Bu
g ezek bolsa ol m ukam gyny sorap, oz obasyna sowlan myh-
m anlara go§uly§yp, bu yerde peyda bolupdy. Ol gelenleriii
nam e m aksadynyn bardygyny b ilenden son, olaryn teklibini
g oldam ak iigin bile gaydypdy.
...Yetmeli m enziline aldyrm an-yoldurm an yeten Bagtyyar
b eg giim iirtik giirriin etm edi, w agtynam biderek yitirjek bol-
mady. CZiinki ol ag§am lap-ertirlap, gom alyp oturar yaly oziinin
beyle gadyrly m yhm an hasap edilm eyandigine-de goz ye-
tiryardi. Yene bir zat Bagtyyary tizrak yola gykm aga iteryardi.
Olam G ojuk M erg en in yagdayydy. B agtyyaryn gakyna gora,
m yhm ansyrap, ertire-birigiine galyberse, G ojuk M ergene ayat
okam alyboljakyalydy. N igem e suw lukyol sokiip, getiren der-
m anam ol m ukam ga n ep i d e g erd en gig hasap etdi. Yone Bag­
tyyar beyle yagdaydaky adam derm anyn gulagyny gorkezen-
den dine d u tar dal, tutu§ em laginem hodiirlar oytdi. §onun
iiginem ol sypayygylygam etm edi, yuw m arlajagam bolmady.
Salam -helikden son, ol goniisinden geldi.
G ojuk M erg en in d u tary n a hyrydar gykan han-beglerem ,
tiigjar baylaram kan bolupdy. Em m a olar oz isleglerini sypa-
yygylyk bilen, owriim bilen yanzydyardylar.
M yhm anyn dileg sal§yny Gojuk M ergen halady. §ol dileg
asyl onun keypinem goteren yaly etdi. Onga yoldan yorite gelin-
megi, sadap saply dutaryn abrayynyn gaksizdigine giiwa gegyar-
di. Dutar indi goja iigin hasam eziz boldy, ytireginin bir bolegine
owriildi. §onlukda, dileg dutar dileginden yiirek dilegine gegdi.
G ojuk M erg en galarak yylgyrdy. B irdenem onun yasam a
yylgyry§y zym -zyyat boldy. Jey h u n bilen H azar aralygyndaky
gin sahra, b elen t daglar, iirgiin gageler gojanyn da§yny gur§ap
aldy. O laryn d ep esin d e m ukam yanlandy. Ol m ukam yn her
kakuw yna b elet Jey h u n y n suw y tolkundy, gyygak-gyygak
dag geri§leri yran atdy, kiimii§ renkli guba gageler yiifi siiy§en
yaly bolup, b elen td en -p ese akdy, H azaryn yriziinde gom lar
peyda boldy. Tutu§ sahra sallangaga owriilip, yranyp ba§lady.
§ol m ah n et sallangagyn perzendi bolan G ojuk M ergenem hal-
lan atyp ugrady. Sadap saply d u tar lahen sallangakdaky bigak
kan jem en d an i hiiw diilem age durdy. Sadap saply d u tar dag-
dan anryk a§aysa, bu ullakan sahra sallangagyny kim hiiwdii-
lar? Heyem , gaga hiiwdiisiz oiiarm y? Hiiwdi sesini e§itm edik
sahra gagalary goydiik bolm azm y? Ol gagalar durm u§yn yag-
sysy bilen yam anyny seljerm eyan, ajysy bilen siiyjiisine parh
goym ayan bolup yeti§m ezlerm i? «Sallangakm ukam yny» din-
lem edik sahra gagalary uzak hem agyr yola ak patasyz ugran
naum yt adam lara m enzem ezm i? Sadap saply d u tar bolm asa,
sahra adam lary kim e uysun, kim e bil baglasyn?
 G ojuk M ergen m yhm anlaryna duydyrm ayandyryn oydiip,
assyrynlyk bilen dula goz aylady. H aly guwalyn goliine bir gu-
lagyny dirap d u ran d u tar gojanyn goziine §ol gole gulagyn-
dan d an lan yaly bolup, gol hem tiirkm en sahrasyna m enzap
goriindi. M ukamgy, in bolm anda, hyyalynda gol bilen dutaryn
baglany§ygyny bozm aga synany§dy. Em m a ba§armady. D utar
ayrylsa, goliin gorki gagdy, gol ayrylsa, d u tar oz dutarlygyny,
gym m atyny yitirdi.
Esasy §ert aydylan badyna m yhm ana m innetdarlyk gujagyny
agmaly nasagyn donan yaly bolup oturm agy Bagtyyary ank etdi.
«Yok, bu gojanyn akylyna zeper yetendir. Yogsam...» Bagtyyar
goltugyna elini sokdy. Ol derm any gorkezeninem az goren yaly:
— §u n iginde, azyndan on yyl om iir bar, bag§y! — diydi.
§o n d an so n -а, akyly yerindaki adam gepla^hnelidi.
G ojuk M erg en d en giiyg-kuww at da§la§anam bolsa, akyl-
-hu§ da§la§mandy. Bolsa-da, ol geplem edi. «Ba, bu m yhm an jan
satm aga gelen bolup gykdy-how! Bu na gep boldy? Akyldarlar-
-aba§garak aydan ekenler: «M agtym guly, g irseiijan b azary n a,
jan satan gorm ersin, jan alan geler». M ukam gy geplem ese-de,
§u m ahala genii dym an G araw ul aga m undan artyk tak at edip
bilm edi:
— G eple ahyryn, Gojuk!
Garawul aga inisinin geplem egini isleyardi, ony nahili gep-
letjek bolyanam dii§miklidi.
— D utary galy§malymy? — diyip, G ojuk M ergen iginden
gaytalan soragyny da§yna gykardy.
— Yogsam nam e? Yogsam nam e!..
Garawul aganyn uzyn jogabynyn ba§ky, tayly gezek gayta-
lanan iki soziinden ozgesini Gojuk M ergen e§itmedi. Ol oz igki
diinyasine girdi. «Yogsam name?» diyyar. Goja gegmi§e goz
aylady. Gim-giizeran dolamak kyn toprakda-da toyam bolyardy,
§agalanam. Gojuk M ergen ol toylara kan gatna§ypdy, gelin-
-gyzlaryn, gagalaryn gorkiine guwanypdy. Ajysy hem bar durmu-
§yn azajyk siiyjiisininem beyle tagam lydygyna goja hayran-
lar galdypdy. Durmu§a, ya§ay§a bolan howes, isleg hut §u grin,
jan dawasy, jan sowdasy edilyan pursatda oyanan yaly boldy. Ol
adamlaryn, topragyn gadyryny, gymmatyny hut §u giin bildi. Ol
oltimden gorkmady-da, gozel diinya bilen, adam lar bilen, Gara-
gum bilen ho§la§jagyndan, olardan ebedilik da§la§jagyndan how-
purgady.
Gojuk M ergen oziini §u mahala genii omriin manysyna dii-
§tinmedik, ona parham goymadyk adam hasap etdi. Indiden son
ya§asa, ol omriin her sagadynyn, her deminin gadyryny biljekdi,
indiden son ya§asa §ol omriin birje pursadynam yeke gegirmez,
adamlaryn yiizlerine sereder, guwanar, giil§er, bile ya§alyan om­
riin anyrsynyn gaklidiginem asla, yadyndan gykarmaz.
Igki diinyasinde gop an harasat gojanyn hyyalyny iiytget-
di. §on d an son ol gulagy agylan yaly bolup, haliden bari, bag-
ryny paralap g eplap o tu ran agasynyn sesini e§idip ba§lady.
— ... Jan y n sag bolsa, ba§ga d u tar galyberersiii-da. Hem-
m esem bir agagdyr-da...
G arawul aganyn aydyanlaram , bir tarapdan, dogrudy. Yo­
ne ol m eselede G ojuk M erg en in oz kesgitlem esi bardy. O nun
d utary yone agagdan yasalan gural daldi. Ol d u tar halkyn yna-
m yndan gapaklanyp, ilin um ydy bilen p erdelenendi, kiri§leri
bolsa, adam laryn kalbyndaky arzuw dan yasalandy. H alkyn
ynam yny, ilin umydyny, adam laryn yiiregini oz bahbidine
galy§yan adam ozal-ahyr baynam aly dal. M ert adam lar halkyn
ynam yny gazanm ak iigin jan beryarler, nam artlar bolsa, oz
jany iigin halkyn ynam yny satyarlar.
G ojuk M ergenin §u m ahal nam e pikir edyanini Garawul
aga bilm eyardi. § onun iiginem ol oz tu tan y n d an danm eyardi,
janygyardy:
— Bir en ed en siiyt em dik, Gojuk. Ikim izem bir atanyn
balasy. Sen §u m ahala genii oz d iyeninden danm ediii. Ini b o ­
lup, aga pend in i alm adyn. In sonky gezek, yeke gezek m en
soziimi yykm a, inim. M egerem , §u m en in sonky hayy§ym b o ­
lar. Ayparga-da rehim in insin, inim. Ba§ giin §on yiiziine garap
oturanynam b ag t dalm i?
G ojuk M ergenin dine bir Ayparga dal, ba§ga-da kan-kan
adam lara rehim i inyardi, §olardan ayryly§jagyna gyyylyardy.
§eydip, agyr aladanyn asty n d a oturan gojanyn birden yiiregi
jiglap gitdi. Ol gegmi§e dolandy. Owaz yasayan iki sany kiri§
bolsa-da, G ojuk M erg en in tutu§ gow resi saza ow riilen yalydy.
M ukam , bir tarapdan, adam laryn aiiyna gulak arkaly arala§sa,
onun basga bir jadylayjy giiyji dutara seredip duran adam laryn
gozlerine baryp giryardi.
G ojuk M ergen ga§laryny biirje§diryardi, eginleri bilen de-
girm en iiw eyan yaly edyardi. Ol sazy nepis tard an cykarm an,
agyr bir labyryn astyndaky ge§m eden um m asyz giiyg sarp
edip, gekip alyan yaly azap gekyardi, hem hasratly, hem lez-
zetli gorgi goryardi, janygyardy, derleyardi. M ukam dinleyan
adam laryn kopiisinin yagdayam o nunkydan iiytge§ik daldi.
Tutu§ sahra «Sallancak m ukam yna» doldy, tutu§ G aragum
sazyn g u d raty bilen sallangak bolup yrandy. A dam lar bolsa
ozlerini §ol sallangakdaky gaga yaly duydular. Saz sallangagy
iiwredi, sallangak adam lary iiwredi. N etijede, sallangagyn
badyna, sazyn giiyjiine adam laryn ^Kireklerinde bar bolan
yam anlyk, goriplik, hotjetlik... saz siizgiijinden gegip gitdi.
A dam laryn y iireginde dine adam gylyk galdy.
G ojuk M erg en tow erege goz aylady. §onda adam lar sallan-
gakdan du§iip-dii§up, pytra§yp gitdiler. O lar yuwa§-yuwa§dan
akja d an a owriildiler. Ol d an eler yagy§ yagansoii gogerm elidi,
osmelidi, kopelm elidi. Em m a gara y er darka-darka yarylyar-
-da, ayylgang jayrykdan ullakan gara tow uk gykyar. Ol ag,
bigak ag. G ara tow uk iki tarap a alakjap, ayagaldygyna dane
gokyar. Saklanyp bilm edik G ojuk M ergen py§yrdayar: «Gara
yer bir ag tow ukdyr, adam ogly daneler...»
...Saz tam am bolyar. Ymyklymy? A dam lar nader? G ara­
gum nader?
Ya§amak nahili siiyji ekeni! Yzaly-agyryly bolsa-da, ada-
myii om iir bilen ho§la§mak howesi yok. §ol suyjiilige b o ­
lan isleg, yiiregi aglap dursa-da, da§yndan syr bildirm ezlige
galysyan agasynyn yalbary§y, A yparganyn sedasyz agysy, er-
tirki giine y etm age bolan howes yasulyny oylandyryar.
G arawul aga «yiiregi das yaly» diyilyan adam lardandy.
Az-kii§ zat iigin onun §ol «da§lykdan» yum §ajak giim any yok-
dy. Em m a d oganyn adam a beyle golay bolyandygyna §unga
ya§ap akyl y etirm edik Garawul §u m ahal, inisinin oliimi bilen
om riinin sow dasy edilyan p u rsat dii§iinip galdy. A k sakgally
G ojuk M erg en o n u n goziine ak babek, neresse gaga bolup
goriindi, ona rehim i indi, halyna ^Hiregi gyyyldy. Ol yiiregini
bire baglap, y erin d en turdy-da, sadap saply d u tary eline aldy,
iki adim lik yolda gagyp dow laym eginden how atyr edyan yaly
ony m akam tutup, Bagtyyara uzatdy.
Bagtyyar harydyny g erek letjek bolyan yaly, dutary eline
alandan sonam, esli m ahal gegirip, derm any G araw ula berdi.
G ojuk M ergen Bagtyyarynam , agasynynam hereketini
gorm edi. Ol d u tary n guw aldan ayrylanyna, kesekinin eline
gegenine seretm ejek bolup, ba§yny a§ak egip otyrdy. Ol yone
igki diinyasinde bir harasadyn gopandygyny bildi. O nun yiire­
gi agzyndan gykyp, gow resi bo§ap g alan yaly boldy. G yssagy
ozi bilen bolup, alys yola ugrayan m yhm anyn oy eyesine uzak
omiir, rowaglyk arzuw edyaninem goja e§itmedi. Ol Garawul
aganyn derm anly gutujygy oziine uzadanynam duym ady.
Sadap saply dutar anyrsy gaklije wagtdan dagdan anryk gegyar-
di, gaydybam onun oz dogduk sahrasyna dolanjak giimany yokdy.
Sadap saply d u tara §u m ahal dil bitayse, nam e diyerka?
G ojuk M ergene, yasalan giiniinden bari hyzm at ed en adam -
syna alky§ aydarmydy, gargy§ ederm idi?
D utar saz etm ek iigin d oredilen gural. Ol ta dowliip, yok
bolyanga, diline dii§iinyanler iigin owaz doretm eli. Sadap sap ­
ly d u ta r ind id en beylak haysy dilde geplarka? H aysy topragyn
tarypyny yetirerka?
Jey h u n bilen H azar aralygynda ya§ayan sada adam lara
indi kim m ed et berer? O laryn ertirki giine bolan arzuwy,
ynanjy d ag d an anrak a§yrylsa, olar n adip ya§arlar?
M ukam gynyn elinde tu tu p o tu rd an jadyly gutujygy ad a ­
ma on yyl om iir bagy§ edyarmi§. O n yyl omiir! §onga m ahalyn
dow am ynda G ojuk M ergen nijem e onatlyklar gorer!
Gon§y oyde yap-yany gaga diinya indi. O nun ba§ujunda
«Sallangak m ukam y» galynmasa, gaganyii om ri nahili ba§-
lanar? D ine ona gezek g elen d e dutary n y satyp goyberen ada-
m y n eresse gaganyn gargy§y gokerm ezm i? G ojuk M ergene
indiden beylak nage sany gaga n alet okarka?
G oja §ol h ak d a oylandy.
B irdenem gojanyn beynisine «Sallangak m ukam y» doldy.
G ojuk M ergenin ^nireginin dony goziildi. Tiirkm en sahra-
synda gezip y o ren akm aya bilen akja ko§ek peyda boldy. Dag
tarap d an g elen gara tiiw eley akja ko§egin da§yna perde bolup
aylandy-da, ony asm ana goterdi. Akja ko§ek en esin d en dalda
islap, ejiz ayajyklaryny patanaklatdy. Em ma akm aya — aky-
lyndan aza§ana m enzan akm aya ayagynyn a§agyna dii§en bir
desse ota hyrydar bolup, ko§egine iinsem berm edi. Akja ko§ek
gara tiiw eley bilen gary§yp, dag tarap d a yitirim boldy.
G ojuk M ergen elindaki guty hak d a oylandy. G utynyn igin-
daki derm any agzyna salayanda-da, b o k urdagyndan gegm e-
jekdigine ol ynandy, guwala tarap seretdi. Quwalyn yiiziinde
tiirkm en sahrasynyn b ah ary n a m enze§ goller goriindi. Yone ol
baharyn jadyly tarypgysynyn welin, yeri garalyp durdy. Bahar
indi bilbilsiz sow ulm aly bahardy.
— H any d u ta r? ! — diyip, goja gozlerini petretdi.
Jo g ab a-d a gara§m adyk G ojuk M ergen oyden gykanda,
da§ i§ikde ayak gekm eli boldy. Da§arda ba§-alty sany adam
bardy. O laryn hem m esi, §ol sanda Bayly §agirdem, niredendir
bir y erd en peyda bolan gara yapynjaly g ed ay ayalam, obanyn
uly-kigi ya§ayjylary hem eyyam atlanyp, ugram aga hazirlenen
B agtyyar beg e sessiz seredip durdylar.
A dam laryn nam e iigin y ygnanandyklaryna m ukam gy
dii§undi.
— Saklan, m yhm an! Durawerin! — diyip, goja gygyrdy
hem em igi derm anly gu tyny olara tarap zynyp goyberdi.
— M unynyzy alyii-da, d u tary goyup gidin! — G o jan y n in
soiiky dem inde, ahli giiyjim i jem lap gygyran yiti sesi tutu§
sahrany dolduran yaly boldy. A dam laryn goziine ya§ aylandy.
G ojuk M ergen Bagtyyaryn yanyna yetip bilm an yykyldy.
Atynyn oniinde omiir bilen oliimin arasyndaky in sonky
pursady ba§dan gegirip yatan goja Bagtyyar begi diiyriikdirdi. Ol
towsup eyerden dii§di-de, sadap saply dutary gojanyn eline berdi.
Gojuk M ergen bir zat diyjek boldy. Yone tam am bolan omiir
pursady diline badak saldy. Ol yerinden turjak bolyana menzap,
diisniiksiz hereket bilen dutaryna yapysdy, yone gal kelle dutar
bilen bile topragy yassyk edinm eli boldy. §ol m ahal owsen sahra
§emaly ho§la§yan yaly bolup, m ukamgynyn aksowult yiiziinin
yaryny ortiip duran sakgalyny em ay bilen sypap gegdi.
 O G UL
Powest

Yetmi§ ya§y m azaly arka atan dygy gorniip duranam

bolsa, en tek dayanykly, yone eli uzyn hasaly, iist-ba§y tam iz
G yzdurdy en e §aherin uly hem arassa kogesinin yanyodasyn-
dan dogum ly adim lap baryardy. Uns bilen seretsen, onun
gep ayagynyn iistiine biraz yem seyandigi hem bildiryardi.
Oz arzuw -hyyallaryna, igki pikirlerine giim ra hem keypigag
garry, bir zatlara b eg en y an yaly, dodaklaryny m iinkiildedyar,
galarak yylgyrayyaram , i§-aladasy bilen gegip baryan natany§
adam lara-da, olar iins berm eselerem , begengli seredyar. Adim
ur§undan, h erek etin d en gen tutsan, ol bir yere how lugyana
m enzeyar. B irdenem ol soiiky g abat g elen ya§ yigidi yolundan
saklayar. Ya§ ^Hgit golaydaky ka§an jaya tarap elini salgayar.
O na h erek eti bilen m innetdarlyk bildiren garry yoluny dowam
edyar.
G yzdurdy en e yiizune «G eologiya — gozleg i§leri» diylip
yazylan jaya girip gitdi. Ol gapyda oturan nobatga-da iins ber-
man, ond an girm age rugsadam soram an, anyrlygyna yoraber-
di. Gozi aynekli, ingeden uzyn ya§uly nobatgy, eli hasaly
garrynyn yzyndan y erin d en tu ru p seretdi-de, ba§ yaykady:
«R ugsat-beylekem soranog-ayt. Kimin yanyna barjagynam
aydanok. Edil ozi bu yerin hojayyny yaly. G arry ayaly yzyna
gaytarm agam uslyp dal».
Ol uzyn zal bilen gidip bar§yna, y en e bir onim den gykan-
dan barjak yerinin salgysyny alanson, «Ba§lygyn kabulha-
nasy» diylip yazylan m ah n et gapyny zordan agyp, igerik gir-
di. Ba§lygyn komekgisi, gorm egey ya§ gyz, g elene gen galyp
seretdi.
K em pir onun g en galy§yna pitiw a-da etm an, sowal berdi:
— Ba§lykbam y?
— Bar — diyip jo g ap gaytaran gyz, endik bolup giden
h erek etin e gora, uly g ap a tarap yuziini owiirdi.
G yzdurdy ene sered ilen tarap a yonelende, yerinden
haydap tu ran gyz kem pirin yoluna bow et boldy.
— G elen badyha y u zu g ra kiirsap giriberm ekbolanok, g ar­
ry — diyip, beyle ow adan hem nazik sypatlydan gara§ylm ajak
haybatly hem g o d ek ses bilen geplan gyz oran kesgitli aytdy.
— Ba§lygyn yanynda adam bar.
— Bolanda nam e? — diyip, yagdayy oz islegi bilen
olgeyan G yzdurdy ene gyny bilen genirgendi.
— О nahili gep boldy? — diyip, huzura gelenlerden henize
genii beyle soz e§idip gorm edik gyz garrydanam beter genirgendi.
— H er gem gelen kiirsap giriberse, Garagul Bayramdurdyyewigin
dowletiii i§ini etm age miimkingiligem bolmaz.
— M en gem g elen i§siz dal...
D a§yndan goraym age sad ad an -sada oba garrysynyn
dogum ly-dogum ly gepley§i gyzy onkiilerindenem has b eter
genirg en m ag e m ejbur etdi.
— Bu gapydan i§siz adam gelenok. O ni bilen-a, siz kim-
diginizi, nireden, nam e m esele bilen gelendiginizi aytmaly.
O nson, girm age ru g sat soramaly. M enem i§ otagyna girip,
kimiii, nam e iigin huzura gelendigini aydyp, ba§lygyn sizi ka-
bul etjegini, etm ejegini bilip gykmaly. D uzgiin §eyle.
— Ba§lyk diyilyan adam ba§lyk dal adam lary kabul etm ek
iigin ba§lyk bolup oturandyr-a?
G arrynyn oziinden riistem geljek bolyana menzey§i gyza
hasam yaram adym y-nam em i, ol gelene tarap seretm an gepledi.
— O n u n adam lary kabul etm ek d en ba§ga-da m iin aladasy
bar, dayza. Ba§lyk hazir zerur bir m eselani gozyar. Belkem,
sizin m eselaniz o runbasarlaryn ya-da olardanam kigiraklerin
goziip biljek m eselesidir.
 — Yok, m en m eselam dine in uly ba§lyga aydylm aly
m esele.
G arrynyn yan berm ejekdigine ym ykly goz yetiren gyz
yansylayan yaly ah en bilen geplese-de:
— Beyle uly m eselaniz bar bolsa, gara§yn! — diym age
m ejbur b o ld y — Gara§yn! Kimdiginizi, nireden, nam e iigin
geleninizem aydyn!
— M en A §gabadyn eteg in d ak i obadan geldim , gyzym...
M ana G yzdurdy ene diyyaler.
— A §gabatdanam bolsaii, G yzdurdy ene diyselerem , ba-
rybir, gara§m aly bolar. Gara§yii. Diizgiin §eyle...
Aydan sozlerinden son, goz-agyp yum asy salym da
ya§lygyndan, gorkiinden jyda dii§iip, bigork bir ayal ma§gala
ow riilen kom ekga nazary bilen yakym syz jogap iberen Gyz­
du rd y ene, yiiziine derm atin ortiilen diw anda ayak epdi.
«Gara§yn» diyya. M en k y rk y y llap gara§dym ahyryn, garagoz.
Kyrk yyl bari! §onam az goryaiim i sen? »
Uly edaranyn ba§lygynyn gapysynda oturan gyzyn yakym ­
syz jog ab y G yzdurdy enani kyrk yyldanam gow rak w agt m un-
dan ozalky bolan wakany, belkem , m iin birinji gezek yatlam a-
ga m ejbur etdi: Ag§am yalnyz p erzendinin doglan giiniini
bellem age gagyrylan m yhm anlary u g rad an G yzdurdy bilen
O razly tayly g ezek caganyn basyndan sypayar. Gyzdurdy:
«Ine, A tam erdan jan, bu gun ba§ ya§yn doldy. M yhm anlar
sana nage gow ulyk arzuw etdiler. §ol arzuw lar hasyl bolsun!»
«Yene iki yyldan birinji synpa okuw a gidersin. Ilkinji giin seni
m ekdebe oziim ugradaryn!» diyip, O razly hem iki yyldan son
bolm aly d abarany on iin d en yatlayar. «Yatar w agtynam boldy,
A tam erdan jan. Sen ukla, m enem gap-gaglary yuwu§dyrayyn»
diyen en e gagany oz krow atynda yatyryar.
G ijanin birm ahaly yer titreyar. Jayyn listi asak gokyar.
A py-tupan, goh-galm agal, peryat, alagarankylyk. O lm an abat
galanlar yaralananlara, k esek asty n d a galanlara hossarlyk et-
m age how lugyarlar. G yzdurdynyn ozi bir ayagyny dowdiirip,
olm an sypyar, adam sy w elin k esek astynda galyar. Ol ayagyny
tu tu p uw lap yatyrka «A tam erdan n irede ? A tam erdany ta p y n !»
diyip gygyryar. A m an galan A tam erdany goltuklap goterip
baryan uzyn donlum y ya-da halatly halas edijinin yanyndaky
eli kagyzly biri «O glanyn ady nam e?» diyip gygyryar. Gyz­
du rd y agyly ses bilen «A tam erdan Orazly» diyip jogap beryar.
H alas edijilerem , A tam erdanam garankylyga sinip gozden
yityarler. G yzdurdy adam synyn h elak bolandygyny ertir, Gun
doganson, k esek astyndan o n u n jesedi tapylanda, bilip galyar.
W agt gegdi, dow len eller, ayaklar seyiklendi, yykylan
jaylar dikeldildi. Em m a A tam erdan tapylm ady. W agt gegdi,
yiirek yaralary-da az-kem biti§di, jig er aw usy ko§e§di. Emma
A tam erdan tapylmady. Oagalar hem -de yetim ler oylerinden
gelen onlarga jogap h atlary-da G yzdurdyny ho§ habar bilen
begendirm edi. Em m a arad an on, yigrimi, otuz yyl gegse-de,
G yzdurdy u m ytdan el iizmedi. Ba§da G yzdurdy gelin, soiirak
G yzdurdy dayza, ahyrda-da G yzdurdy ene bolup, garrylyk
ya§yna y eten d en son, o n u n arzuw y hasyl boldy. Ene oz ^nten
p erzendine yolda-yzda, toyda-m arekede dal-de, gazet sa-
h ypasynda sata§dy. «Yer titrem esinin gagasy» diyen sozba§y
bilen gap edilen m akalanyn arasynda yerle§dirilen ullakan su-
ratdaky goze gozi kakly§an en an in kalbynda uzak N ebitdag-
d a buraw gy bolup i§leyanin oz p erzendi dal bola^hnagyna hig
hili §iibhe dorem edi. Enanin enelik ^airegi A tam erdany A ta­
m erdan diyip kabul etdi. Ene yiiregi tassyklanyndan son, ol
m eselanin n enensidigini anyklam ak iigin gayry dem ew , §ayat
gerek daldi. Suratyn a§agyna «A tam erdan Orazow» diylip ya-
zylandy. A tam erdan hem Aman, Ata, A§yr yaly turkm enlerde
hali-§indi g ab at gelip d u ran at daldi. Yone ol O razow dal-de,
Orazlyyew bolmalydy. G yzdurdy ene kem yazylan iki harpy-
-da gyssagarada hem ahyrzam ana gopandaky aljyrannylykda
goyberilen sawlik hasap etdi. §ona gora-de garry ene ol yalny§
iigin hig kim i giinertlejegem bolmady. Gaytam, gagasyny
eklap-saklap, ile go§anlara oz y anyndan alky§ okady. §ol
adam lar bolm adyk bolsa, A tam erdanam yiizlerge gaga yaly,
kerpijin asty n d a galardy.
Yatlama bilen gowni aram ta p an G yzdurdy ene oz ala-
dasy bilen giim ra bolup oturan, henizem onki ow adanlygyna
dolanm adyk, gyza alarylyp seretdi. «Sen, garagoz, m en goren
ajy giinlem m in yiizden birinem gorm e. A lnynda dine gowu-
lyk bolsun. Yone sen kyrk yyl bari gozlenen yeke perzendim e
sata§maly yolum a bowet bolmaly dal ahyryn. M en ony kyrk yyl-
lap gozledim ...» G arry yene gegmi§ini yatlayar: G yzdurdy otuz
ya§larynda. H aysydyr bir §aherde o tlu d an dii§enson, ol ba§ga
zada iins berm an, goni gagalar oyiini gozlap tapyar. O na Ata-
myrat, A tagurban, A tad u rd y atly, Orazow, O razgulyyew fa-
miliyaly birnage oglan gorkezyarler. O laryn hig haysynynam
oziiniiiki daldigini G yzdurdy bir baky§da saygaryar...
Yollar. Yodalar. Kogeler. Yanyodalar... G yzdurdy kyrk ya§-
larynda. H aysydyr bir etrap m erkezinde aw tobusdan dii§en-
son, ol g elen yerinin gagalar oyrine baryar. Yene §ol onki
yatlam adaky y ag d ay gaytalanyar... Otlynyn, aw tobuslaryn ti-
girleri yol kiilterleyar. G yzdurdy otluda. G yzdurdy aw tobusda.
G yzdurdy ka yiik m asynynyn kabinasynda, ka sandygynda, ka
pyyada. Hemi§e, hem m e yerde-de A tam erdanyn ke§bi onun
goz oniinde. Em m a o n d an d erek tapylanok...
G yzdurdy bir gagalar oyiinin derw ezesinden girende,
eyyam on-on iki ya§ly A tam erdana sata§yar. O glanyn bedeni
berda§lanyp, yigit gykyberenem bolsa, yiizi, esasanam , gara
gozleri iiytgem andir. O ziini b ag ty giiwen hasaplan ene oglu-
na tarap atylyar. Em m a iki adim aralyk galanda, G yzdurdy
ayagy du§aklanan yaly bolup d o n u p galyar. A tam erdana
menze§ oglanyn yiizi ba§ga bir oglanyn yiiziine owriilyar.
Der basyp ysgyndan gagan ene oziini seka goyberyar. Enanin
zordan oturanyny gorenson, terbiyegi ayallaryn biri bir b u l­
gur suw alyp, ona tarap ylgayar. «Bir zadyny ogurlatdyiim y,
aldyrdynm y, dayza?» G yzdurdy tassyklap ba§ atyar: «M en
yiiregim i aldyrdym , yiiregim i!» M ana only dii§iinm edik te r­
biyegi egnini gysyar...
Keypsiz G yzdurdy m ekdebin sport m eydangasynda oynap
yoren oglan-gyzlary esli salym synlap duranson, oz-oziine
«A tam erdan yok» diyip py§yrdayar, gulagynda bolsa «Eje,
m en bar. Gozlaber. Taparsyn. M en bar» diyen ses yanlanyar.
«Goziim gorm esini, ayagym adilm esini goyyanga gozlarin,
balam !»
...Ba§lygyn huzuryna gara§yp oturan G yzdurdy ene tor-
basyndaky ba§-alty sany gazetin birini gykaryar-da, eli kas-
kaly, i§gi e§igindaki ^ngidin ke§bini synlayar. Suratyn a§agyna
«Burawgy A tam erdan Orazow» diylip yazylypdyr. Suraty syn-
layan garrynyn yiizi goz-gortele ya§arana meiizedi. H ekgeri-
lip o tu ran enanin, garran b ed en in e taze giiyg go§ulan yaly
bolyandygy k esesindenem bildiryardi.
Kan gara§dyran gapy ahyr agyldy. G yzdurdy ene ba§lygyn
yanynda g aty uzak oturyp ?ykyp giden adamy, elbetde, na-
gile nazary bilen ugratdy. Yerinden turanda, ond an oniirti
g ap a baran kom ekgi gyz: «Durun!» diyip, igerik girdi-de, i§igi
anyrsyndan yapdy. E dilen h erek etd en nagile garry: «M en
y en e gara§m aly!» diyip py§yrdady.
Komekgi gyz gykdy-da, gapyny agyp berdi:
— Indi girayin, G yzdurdy ene! — diyip, garra yylgyryp
seretdi. Yany gorkiini yitiren gyz G yzdurdy en an in goziine
yen e onki gozel gornii§inde goriindi.
«H aliden §ey diym elidin-da, garagoz!» E nanin yiizi yag-
tyldy.
Gin k ab inetin toriindaki m ah n et stolun ba§ynda keyp-
siz o tu ran g aram u rt adam , salam -a berse berdi welin, geleni
sow uk-sala gar§ylayandygyny ya§yryp bilm edi. Eli gazetli
G yzdurdy en e ona golaylanson:
— Kyrk yyl m u n d an ozal A §gabatda yer titredi. Bizin oba-
myzam §ahere egin dirap otyrdy — diyip habaryna ba§lady...
G yzdurdy en an in elindaki gazet garam urt ba§lygyn eline
gegyar. Ol A tam erdanyn suratyny ba§ yaykap synlanson, der-
rew y erin d en turup, kem piri gutlayar, elini gysyar.
— Bu g aty seyrek g abat gelyan, belkem diiypden bol-
m ayan tasin waka, ene. Yone, A tam erdan bilen du§u§m ak iigin
iig giin-a gara§m aly bolarsyn.
Gara§ylm adyk habara en an in gozleri petredi.
— Aydyan g epin m anysyna oziin beri du§unyanm i?! —
diyip, en e or-gokden geldi. B irdenem ol ba§lygyn agzyndan
gykan sozlerin m anysyna ters dti§tinendirin oytdi. — Hey,
yene tig gunlabem gara§yp bolarm y? M en ona gydam an, ga-
ragoztim, gydam an. M en ozal gara§m a kem ini goym adym ...
— Kyrk yyl gara§ypsyn, ene, y en e uq: gtin gydamaly
bolarsyn.
— Ol bolmaz, oglum ! Sen m en yagdayym a dti§tin...
— M enem adam , ene. M en sizin yagdayynyza gaty gowy
dti§tinyan welin...
— O n d a nam e?
— A tam erdanyn i§leyan yeri bu y erd en iki ytiz elli kilo-
metr. Та baryanganam an n at-an n at alanlar, gagelik, yol-yoda
yok. M en beyle uly §atlygyn §anyna sizi ytik ma§yny bilenem
ugradyp bilerdim . Yenil ma§yn о yollara yaranok. Yone, day-
za, dogrym y aytsam , siz о yola gydam arsynyz. Oztim-a, yany
kyrkdan gegdim welin, zerur i§ bilen §ol yere gitm eli bolsa-
mam, ontinden yaydanyberyan...
Esli salym dym an garry ytiregindakini da§yna gykardy.
— M en, ynansan, garagoz, A tam erdan janyn yanyna
eltyan yolda olm age-de razy...
G aram urt ba§lyk, nam e tigindir, sag elinin stiyem barm a-
gy bilen stoly pitiklem age ba§lady.
— M en ona ynanyan, ene. Yone, bolm asyz bir i§ bolaysa,
sizi ytik m a§ynyna ataryp, §ol agyr yola ugradanym tigin ttir-
m a girm eli boljakdygym a-da ynanyan. M ende-de en tek ayak
tisttine galm adyk, oy-i§ikli bolm adyk ogul-gyz bar...
— O nda m en nam e etm eli, garagoz?
— G aragoztinde sana kan ag at et diym ekden ba§ga gep
yok, dayza...
— Da§ etsin welin, oglun-gyzyn b ar bolsa, oztini m en
yerim de goyup gor...
— Ol hak d a oylanyan, ene. Yone m eselani desbi-dahil go-
zer yaly gykalga yok m ende. Ug gtinden A tam erdanyn topa-
ry nobatgylygy g u taryp gelm eli. Ene, gitm ekden gara§m ak
am atly bolar. Gtil yaly m yhm anhanam yz bar. G tinde tig wag-
tyna m u g t naharam bereli. M yhm anhanada bolm ak isleme-
senem , m en sizi oz oytim e akideyin.

*
 — M en, dunyarn, tutu§ om riim i §ona gara§yp gegirdim
ahyiyn...
G apydan giren gypar sary adam ba§lyk bilen enanin
giirruninin arasyny boldi. G elen adam rus dilinde gepledi.
G yzdurdy en e o n u n yeke soziine du§iinm ese-de, yakym-
ly hab ar getirm andigini andy, gep derwayys bir m esele
hakynda gidyan yalydy. Sebabi saryyagyz yigidin habaryny
dinlan ba§lyk, ilki-ha yum rugyny b at bilen stola urdy, sonam
a§akydodagyny di§lap, ahm yr bilen ba§ yaykady. Ol esli salym
bir n o k ad a seredip oturansonam , telefon trubkasyny galdyrdy-
-da, sojap-sojap gepledi.
— O n altynja gaty gyssagly halda generator yetirm esek,
i§ togtapdyr, ... ba§ga gykalga yok. Dine dikugar... hany, gepi
kopeltm ali-le. M en sen dikugaryn bilen saygak aw lam aga
g itjek dal ahyryn. G erekm i — etm eli. Ga^hy gykalga yok. Gep
gutardy.
G yzdurdy ene ka pessay, ka gaty, ka tiirkm enge, ka rusga
go§ulyp aydylan sozlerin m anysyna azda-kande dii§iinse-de,
«diinyanin in derw ayys m eselesi» bolan oz i§inin ikinji dere-
jeli i§e owriilip baryandygynyn m anysyna w elin du§iinm edi,
dii§iinjegem bolmady. «Bu adam lan yiiregi da§danm yka,
dem irdenm ika? Bularda rehim -§epagat yokm uka?»
Oz m eselesi unudylandyr o^Hmek bilen, G yzdurdy ene
yalny§an eken. Ba§lyk bir zatlar diyi§dirdi welin, dawa-jenjel,
g alm agaldan yan a saryyagyzdan «gyzylyagyza» owriilen yigit
birden oziine g elen yaly boldy-da, G yzdurdy enanin yanyna
bardy, yylgyryp, elini uzatdy, bir zatlar d i ^ d i r d i . Ho§ habar,
yakym ly sozler dii§iinm eyan dilinde aydylsa-da, hem dii§niikli,
hem yakym ly bolyar eken.
Saryyagyz yigit, birdenem galgyrt tiirkm engeledi:
— A tam erdan bagtli adam , mama, bagtli adam!
— A tam erdan jan d an am b eter m en bagtly, guzym, m en
bagtly! — G arry oziinin batlydygyny hasam dii§nukli etjek
bolyan yaly yyr§-yyr§ yylgyrdy, iginden bolsa soz bilen ay-
danlaryny delille§dirdi: «A tam erdan jan-a, yer yrananda,
iimodu§mez gagady. §on iiginem ol akyly yetensonam , ejesini
ki'ipijin a§agynda galandyr oydiip, §u m ahala genii, belkem ,
iiniytsyz ya§andyr. M en bolsam , on diri galanyny oz goziim
Itilen goriipdim ahyryn. In yamany, um ytlykan m aiilayyn agyl-
m a zlygy eken...»
Saryyagyz ^ngit gykyp gidensonam , esli salym keypsiz hal-
da dym yp oturan garam urt ba§lyk, b ird en em galaja yylgyrdy-
da, G yzdurda yiizlendi:
— Siz gorkm an, dikugara m iiniip bilerm isiiiiz?
— Sen dikugar diyyanin §ahly ugarm y?
— Hawa.
Ilki nam e iigin beyle sowalyn berilm eginin m anysyny gak-
lam adyk G yzdurdy ene:
— W ah, m en y erd e-d e hasa bilen yoreyan ahyryn, ga-
mgoz — diydi.
— Yogsam, oglun bilen §u gun du§urayjakdym . Barybir,
biz ol yere dikugar yollam aly bolduk. Gara§ylm adyk yerden.
Bir sagat gem esi w agtyn iginde eltip ta§lardy oz-a.
— O glum yn yanyna yetirjegini bilsem , dikugar dal, her
zadyn iistiine m iinm age-de razy.
Ba§lygyn o n u n d ak i telefon jyrlady. G eple§igin arasynda
A tam erdanyn adynyn tu tu lan y n y e§iden ene d ep esin d en da-
banyna genii tutu§ g u lag a ow riilen gow resini ba§lyga tarap
owiirdi...
T rubkanyn agzyny bir eli bilen tu ta n ba§lyk G yzdurdy ena
yylgyryp garady-da, §eyle bir yakymly, §eyle bir islenilyan h a ­
bar a^Hdy welin, y erin d en zowwe galan garrynyn tolgunm ak-
dan yana ayaklarynyn ysgyny gagan yaly boldy.
— Seni oglun bilen geple§dirjegem , ene. Azajyk gara§.
Hazir ony telefona gagyrarlar. — Ba§lyk jayyn igini yaiilan-
dyryp gygyrdy. — G utlayan, A tam erdan! Sen ejen tapyl-
dy. A §gabatdan yorite gelipdir. M en yanym da otyr. Sen ona
m enzabem dursun. Ynha, b aran d a oziinem m en aydyanym y
tassyklarsyn.
G yzdurdy ene tek ep b ir gornu§e girdi: «M en oglum bolsa,
elbetde, mafia m enzar-da!»
 Ene gyssansa-dar ona tru b kany beraym an, A tam erdan
bilen ba§lygyn ozi geple§igini dowam etdi.
— ... G enerator eltm eli dikugar bilen yanyna iberyan. Toy
§ayyny tutuber. Yone bu ho§ habary kimin onurti bu§landygyny
w elin unutm agyn.
Bu zam anaii adam larynyn tapbilm ezdiklerini! Enesi-ha
oglunyn sesini e§itm ek islap elew rap dur. Ol bolsa toypayyn
aladasyny edyar...
Trubka garra tarap uzady.
— H anygeple§!
G arrynyn eli one uzanam bolsa, sandyrayan barm aklary
diyen etm ejek boldy. Trubkanyn gulaga tutulyan yeri onun ka
y anagyna degdi, ka m anlayynda oynady. Telefonda «А1о?»
diyen ses yaiilandy...
— Balam, A tam erdan ja-an! — diyen agy hem §atlyk
gaty§ykly ingejik ses jayy doldurdy. Eneli-oglun kyrk yyldan
sonky ilkinji geple§igi §onun bilenem tam am landy. Trubka
garrynyn elinden gagdy. Ol oziini oturgyja goyberenson, zor-
dan yykylm an saklandy.
Ba§lyk garra tarap yylgyryp seretdi: «M en sana dii§iinyan,
ene!»

Ba§lygynyn m anysy yatd an gykarylyp, hantam a bolm ak

um ydy bes edilip ybrlen w aka hakyndaky gen hab ary hem
«Balam, A tam erdan jan» diyen natany§ ayal sesi A tam erdanda
dii§niiksiz bir tasir doretdi. Ol gara§ylan ya-da gara§ylm ayan
habar dal-de, um iir bolup, dum an bolup onun beynisine girdi.
§ol iimir, §ol dum an A tam erdana birbada nirede, nam ahal gezip
yorendigini-de unutdyrdy, tow erekdaki aniiat-annat gage de-
peleri-de goziine ilm eyan yaly boldy. Ol gegmi§ini, gagalygy-
ny, oglanlygyny yatlady. Yone gegm i§inden galan kan-kan
sahypaly hakyda k itabynda welin, oz ejesi bilen baglany§ykly
yekeje ny§andan gayry doly bir sahypa-da yokdy. Ol yeke-tak
hakyda ny§any hem teg elek yiiziin bir tarapyndaky, ongak-
Iу gozilging hem dal pe§ehordady. §ol y anagy pe§ehordaly
ayal A tam erdanyn kalbyna ene bolup giripdi. Ol ejesinin yiiz
ke§bini goz online getirip bilm ese-de, pe§ehordasy welin,
m ahrinden ganylm adyk en ed en galan y eke-tak yatlam a b o ­
lup, henizem o n u n y a d y n d a n gykmayardy. Qykmayardy, yone
!jol pe§ehordaly yiize sata§m ak um ydynyn sapagy yyl gegdikce
ingelip, oyli-i§ikli bo lan y n d an so n -а um ytlygyny-da yitiripdi.
A tam erdan oziinin «yer titrem esinin perzendidigini» bil-
yardi. §onun iiginem ol yiizi pe§ehordaly ayaly hem §ol elheng
wakanyn pidasy hasaplayardy. Sebabi yer titrem esi sebapli
gagalar oylerine diisen oglan-gyzlaryn hem m esi bolmasa-da,
esli bolegi diri galan ene-atasyna, hossaryna yuwa§-yuwa§dan
gowu§dy. A tam erdana bolsa eye gykmady, hossar tapylmady.
§onun iiginem ol oziine hossar bolm aly yiizi pe§ehordaly
ayalyn ayatda y okdugy hakyndaky gaklam asynyn hakykat-
dygyna dura-bara ynanm aly boldy. Indi ol §eyle kysm at bilen
doly ylala§ypdam .
A tam erdan gagalar oyiinden son, nebitgilik okuw m ek-
debini gutaryp, i§e ba§lady. Yone ol yetim gilik derdeseri bilen
gaty gig oylenm eli boldy. «Oniim gelenden, sonum gelsin»
— yetim yigidin w elin b ag ty giiwdi. O na sata§an Yazgiil hem
yaz, hem yazyn giili yaly mylayym m a§gala bolup gykdy. Ol
A tam erdanyn goz oniinde galan yiizi pe§ehordaly ayalyn ber-
meli, yone berip bilm edik m ahrinin owezini doldy, kakasyna
m enzap duran ogly hem diinya inderdi. B alkanda doglanson,
adyna-da Balkan dakylan gaga hazir dokuz ya§yny dolduryp
baryardy.
Y etim ler oyiini terk edeli bari igdokii§jegem , m asla-
hatgysam yo k A tam erd an oziini oran gatyba§ hasaplayardy.
Ol oziini bileli bari sah el-m ah el zat iigin m iizzerm andem ,
ejizlem andem . Y kbalynyn sata§dyran durm u§y ona zada
genirgenm ezligi, kyngylyga doz gelm egi, ejizlem ezligi owre-
dipdi. Ol dine B alkan diinya in en d e tolgundy. B alkanyn
d o g u lm ag y dine b ir H u d ay y n p erzen t b erd ig i bolm an, hig
m ahal bahasy n y n -g y m m aty n y n n ahilidigi bilinm edik h o s­
sar berild ig i b o lu p duyuldy, oziini gin ja h a n d a yalnyz ha-
saplap, o n u n agyr jeza boland y gynyn m anysyna kigijik hos-
sary B alkan diinya in en in d en son doly akyl yetirdi, gegip
g id en yalnyzlygyndan indi yaydandy. §ol sebapli-de Balkan
aglan m ahaly hossarynyn sesini e§idyandigine, yylgyran-
d a dayanjynyn §atlygyny g o ry an d ig in e buysandy. §ol sesi
e§itm an, §ol yylgyry§y gorm an §unga yyllar ya§ap bilendi-
gine A tam erd an hay ran galdy.
I§i rowaq: b olanda adam yn durm u§yndaky yakym ly pursat-
lar yzly-yzyna gaytalanyberer eken. M ahrem ene yaly mahri-
ban Yazgiilli A tam erdan, arkasy Balkan daglary yaly dayangly
Balkan atly hossarly A tam erdan indem ejesine sata§m ak iigin
du§u§yk p ursadyna genii galan m inutlary sanayar. Bu yagday
diiy§miika ya hakykatm yka?
Garam urt ba§lyk aytmy§layyn, durmu§da seyrek gabat
gelyan §atlygyn asm andan inm egine gara§yan A tam erdanyn tak
ozi hem daldi. Zerur §ay getirilyanga, i§den elleri bo§an adam-
laram mahal-mahal dikugaryn gelmeli ugruna seredyardiler.

G oziinden gayyp bolan yeke perzendini bir g ezek gorm e-

gi-de jan y n d an ileri hasaplayan G yzdurdy ene dikugara
m iinende, oz janynynam pikirini etm an d u m p bilm edi, yay­
dandy, g orkudan yana siinniinin sandyram asyny-da saklap
bilm edi. Dikugar dine oz gow resini titretm an, tutu§ diinyani
elendiryan yaly sandyrap yokaryk galyp ugranda, G yzdurdy
ene am an-esen yere dolanm ak um ydyndady. Yiirek bulan-
mamy, ba§aylanmamy, m aiilay §atlam am y — bigare garrynyn
dii§en yagdayyny soz bilen beyan ed er yaly bolmady. Ol
yerd en galanlarynda gorky bilen kelem esini hem owiirdi. O na
garam azdan, dikugardaky i§gilerin w elin keypikokdi. O lar
garry ayalyn nam e m aksat bilen nira ugup baryandygyndan
eyyam habarly bolansonlar, degi§yardiler, giilii§yardiler.
D ikugarda ugm agyndan ezyet dal-de, lezzet alyan yigit-
lerin giilkiisi o n u n tarryldysyny basan yaly boldy.
 G owulygyn dine bir habaryny dal, gow ulygyn h u t oziini
hem goterip gelyan dikugar uzakdaka arryk gekirtge yaly bo-
Iup goriinse-de, golaylanson, kem -kem iiytgap, durky bilen
lio§ habaraow riildi. A dam laryn gow niine bolm asa, onun ad aty
giidek tarryldysy hem m ylayym owaza dondi. I§gilerin hem -
mesi dikugaryn ad aty gonyan yerine, skw azinadan elli-altmy§
.idim likdaki takyra tarap ugradylar, olaryn oniini gekip barya-
am A tam erdanyn oziidi.
D ikugaryn perleri pyrlanm asyny goyup, gapysy agylanam
bolsa, ona yetm age alty-yedi adim aralyk galanda, A tam erdan
a yak gekdi. O nun i§de§ yolda§lary hem saklandylar.
A tam erdana has golay duran i§gilerin biri:
— Senem -a ejeni gozlap yiiz tu tm ad yk yerin galm andy
welin... — diydi.
— G ozlenende tapylm adyk ene, ynha, oz ayagy bilen
yorabem dal, asm andan ugup iistiine gelyar — diyip, yene biri
gepe go§uldy. — M uria hem m am iz begenm eli.
— B egenm ek diyen gepin az bolyar. A tam erdan Balkan
daglaryny sandyradyp toy tutm aly bolar.
— M aksadyna yetdin, A tam erdan!
Yolda§larynyn sozleri A tam erdany gegmi§e alyp gitdi. Ol
gagalar bagyna gelyan natany§ ayallary synlap, ejesini goz-
leyar, her ayalyn yiiziine garanynda, oz-oziine «Ejem dal»
diyen jo g ap berm eli bolyar...
A tam erdan §aher kogesinin yanyodasyndan gidip baryar.
A nyrdan ona tarap bir ayal gelyar. D eninden gegip giden aya­
lyn yiiziine sered en A tam erdan oz-oziine hem i§e gaytaryan
jogabyny «Ol dal» diyen sozleri aytm aly bolyar...
A tam erdan awtobusyn yzyragynda dur. O ndaki oturgyg-
laryn birinde anyrsyny bakyp oturan ayal onun iinsiini gekyar.
«Belki, ejem dir». Ol yuwa§-yuwa§dan one yorap, ayalyn d e ­
nin d en gegende, yiiziine seredyar. «Dal».
...Dikugaryn agyk gapysyndan A tam erdana ozaldan tany§
iki sany adam goriinse-de, onun gara§yany, gagalykdan gala
y atd a g alan yanagy pe§ehordaly yiiz w elin goze ilmedi. Ol ug-
-gyraksyz golde howa azlyk ed en yaly birki gezek sojap dem
aldy, nahili h erek et etm elidigini yolda§laryndan soram ak isle-
yan yaly, tow eregine garady.
Ene diyilyan m ukaddes g u drata sata§mak, onda-da
yiten en en e §onga yyldan son gab at gelm ek nahilika? Entek
enesinin yiiziini gorm anka, §eyle tolgunyan ogul ona sata§aysa
dagy naderka? A tam erdan tolgundy: «Ejem m eni tanarm y-
ka? Tanasa nader? M en naderkam ?» A tam erdan oziini gaty
m ert saysa-da, m ert dallerge tolgundy. Dine betbagtlygyn dal,
eysem, bagtlylygyn yiikiini g erd en in d e goterm ek adam oglu-
n a yenil dii§m ejek eken.
G azete gykaly bari, suratyna gijeler turlubam gayta-
gayta seredilenson, m iiniin iginden tanalm aly ogul ke§binde
G yzdurdy en an in nazary bir baky§da saklandy. Yogsam, A ta­
m erdanyn yanynda duran adam laryn hem m esi-de birm enze§
renkli, bir kysym bigiiwli i§gi e§iklidi.
Elinden tutulyp yere dii§iirilen garry, ozal ony, halki bir,
garrandygyny ile tekrarlam ak iigin goteren yaly, hasasyny
hem ta§lap, one okduryldy. Indi ona gow resine soyget ediner
yaly dayang g erek daldi. Ol gu§ urjak aw gyyaly yapyrylyp, one
endi. Ol, dogrudanam , oziinin b ag t gu§una sata§an awgydy.
Em m a A tam erdan welin, one adim urup bilm edi. Ol aty-
lyp gaydan kigijik garrynyn oz ejesi daldigini yiiziine gozi
kakly§andan b ada-bat bildi. G oziinin m akullam adygyny
onun yiiregi hem kabul etm edi. O n un yiiziinde A tam erdanyn
anynda, nazarynda oz ejesindan enelik ny§any bolup galan
pe§ehordanyn goyan yzy yokdy. Ol gara§ylm adyk gen duygu-
dan hem ahm yrdan yaiia sandyrady, tolgundy, beyle yagday-
dan son oziini nahili alyp barm alydygy b arada oylandy. «Sen
m en ejem dal, garry. Sen m ana eje bolup atylyp gelsenem ,
yalny§yaii. Sen ene, m en ogul. Yone sen ba§ga bir oglun enesi,
m enem ba§ga bir enaii ogly». Bu sozleri hyyalynda aylam a-
gam A tam erdana agyr dii§di. Bolsa-da, durm u§yn agyr hem
ajy hakykaty ony §eyle oylanm aga m ejbur etdi.
 Indi nam e etm eli? D urm u§dan hyyala gegen ajy hakykaty
dile getirm elim i ya-da durm u§yn ajy hakykatyny siiyji yalana
owiirmelimi? Ene bolup okdurylyp gelyan kem pir, oziinin
enedig in e y u reg in d en ynanyp gelyan garry, A tam erdanyn
kalbyndaky hakykaty bilen badyna enelik h u k ugyndan baky
m ahrum bolm aly kem pir nader? O n d a ah gekm age, ahm yr
etm age giiyg galarm y ya-da... Eger A tam erdan hakykaty giz-
lese, garrynyn galan om ri bagtyyar, gizlem ese-de, betb ag t b o ­
lup gegm eli. Iki gozgiidin hig birine-de jo gap berm egin ansat
daldigine A tam erdanyn gan sinen adikleri-de §ayatdy. A dikler
one adilm an, yere giiylenen yaly bolup durdy.
— G ym yldap bilm an dur-ayt bu! — diyip, yolda§larynyn
biri A tam erdanyn arkasyndan itekledi. Em m a agyr gowre
yransa-da, gan sinen adikler yerin d en gozganm ady.
A tam erdanyn d o daklary galaja gym yldady: «N am e e t­
meli? » O n u n dine bir be^misi dal, d ep esin d en dabanyna genii
tutu§ gow resi §ol yeniljek sowalyn agyr jogabyny tapm agyn
aladasynyn astynda galdy.
Enanin dar gursagyna sygmayan gaksiz jo§guny «Bala-a-m!»
diyen yiti sese owriilip da§ gykanda agyr alanlar titredi, kopi
goren nebitgilerin yiiregi gobsundy.
B o p iu n d a n asylsa-da, agram y bardygy hem bildirm e-
dik, kan yyl bari ow sen gam §em alyna gurap giden garry
gowre A tam erdanyn erkini elinden aldy. Ol kem piri gaga
g oteren yaly edip esli salym gujagynda saklady. A tam erdan
om riinde in sonky g ezek hagan, nam e iigin gozya§ edenini
yatlap bilm ese-de, edil §u m ahal yanagynyn nem lenendigi-
ni bildi. Ol tow eregine garady. Umiiriii iginde bolup gornen
yolda§larynynam hem m esi m iizzeren gaga yaly bolup, a§ak
seredip durdy. Dikugar edil alkym ynda d uran dayaw ugarm an
hem elyaglygyna elini yetirdi.
(firkin ses tap b a kesilenson, kem pirin A tam erdanyn
dayaw b o y n u n d an koz tu ta n ata§gir yaly bolup yapy§an arryk
barm aklary hem gow§ap gitdi. G yzdurdy enanin gury gyby-
ga menze§ elleri a§ak sallandy. A tam erdan enanin gow resini
em ay bilen yere golayladan badyna, haydap yeti§en kim dir
biri garrynyn kellesinin a§agyna oz penjegini yassyk etdi.
Bir ^hikayiirek yigit sesini sandyratdy.
— Kyrk yyldan sonky du§u§ygyn netijesi §eyle bolay-
m alam -da!
G yzdurdy enanin pe§ehordasyz yiiziine garap, gomma-
lyp o tu ran A tam erdan hasratly yylgyrdy. O nun bu giinki uly
§atlygyny payla§yan yolda§lary bolsa, ol yylgyry§a ozlerige
dii§iinip begendiler.
Goggiinlirak bir nebitgi bolsa, kaskasyny yokaryk zynyp gapdy.
— A tam erdan, gozlin aydyn!
A tam erdan il yiiziine tassyklayjy ba§ atsa-da, i§de§ yol-
da§larynyn gutlaglaryny yiirekden kabul etm edi. Ustesine-
-de, yitiren perzendine sata§dym hasap eden enanin, begenm ek-
den yana bolsa-da, oziinden gitm egi ony alada goydy. G yzdurdy
ene m ahaly bilen aynalmady. O nun gozleri yumukdy, dili hem
aylanmayardy. Garrynyn da§yny gallan burawgylar biynjalyk
bolm anam durm adylar. «Bu §atlykly giin kem piriii om riinin
toyly hem yasly in sonky giini bolup, begenjin sony hasrata sap-
m asa yag§ydyr» diyip, how purganam tapyldy. Garaz, G yzdurdy
ene A tam erdana-da, onun yolda§laryna-da alada baryny berdi.
Yiiziine «Ilkinji kom ek seri§deleri» diylip yazylan gapyrjagyn
em indenem netije gykmanson, garryny getiren dikugar bile-
nem yzyna ugratm aly diyen netija geldiler.

★★★

§aherin eteg in d e dikucary gar§ylan «Tiz kom ek» A ta­

m erdan bilen G yzdurdy enani goni keselhana alyp gitdi. Kem-
pirin yagdayyny barlan lukm anlar n asagda om riine dala§ gur-
jak how pun yokdugyny kesgitlediler. Yone ony, in bolm anda,
dort-ba§ giin k eselh an ad a saklam aly etdiler.
G yzdurdy enanin yanynda uzak w agt oturan A tam er­
dan gig ag§am hassahanadan gykdy. Ol ta oyiine yetyanga-
-de, diiy§de bolup gegyan yaly w akadan saplanyp bilmedi.
Haysydyr bir yediyat kem pir hazirem onun gapdalyndan yorap
gelyan yalydy. G yzdurdy enanin dikugardan dii§iip, oziine tarap
okduryly§y onun goz oniinde gaytalandy, gursaga sygman, zarp
bilen gykan «Balam!» diyen sesi gulagynda yanlandy. «M en ol
soziin yiirekden gykandygyna ynanyaryn, garry. Yone, oziimin
welin sen balandygyna ynanam ok. §eyle bolanson, sen m enin
yiirekden aydylm ayan «eje» diyen soziime nadip ynanjak? Sen
oran ingeden yzarlam aly duygur ene yiiregin A tam erdanyn
ba§ga bir enanin ogly bolm alydygyny syzmayarmy? Ya sen
gore-gore, enelik duygusy kutelip giden nasagm ykan? Sen
m eni oz oglun hasap etdin. Ol oz i§in, oz aygydyn. Yone m en
nam e etmeli? M en indi hanjak yorem eli?»
A tam erdanyn gara§ylyan m ahaldan tic giin on dye dolan-
m agy Yazgiili hem b eg en d ird i hem genirgendirdi. Emm a
adam sy gapydan girip-girm anka, ayaly o n u n sebabini sorap
durm ady. C^iinki beyle y ag d ay h er ay sayy gaytalanyp dur-
m asa-da, A tam erdanyn kate n o b at arasynda-da i§ bilen
«m erkeze» gelip-gidaym esi bardy. Yone z en an y iireg ib u gezek
bir iiytge§ik w akanyn bolandygyny syzdy. A tam erdan onki
A tam erdan dal yalydy, agyr aladanyn astynda galan adam a
m enzeyardi. Ol igki jayda eyyam uklap y atan Balkanyii yiiziine
seredip gykandan soiiam bir terzini iiytgetm edi. Yogsam, no-
b atd an ju d a aryp g elen p u rsatlary hem , uklap yatanam bolsa,
Balkanyii yiiziini goriip gykandan son, A tam erdan yadawlyk-
dan saplanan yaly bolyardy. Bu g ezek w elin beyle bolmady. Ol
stolun ba§yna gegip, bir-iki ow urt gay igenson, Yazgiil:
—G aty yadaw goriinyaii-le, A tam erdan? — diydi.
—Sen yadaw lygym yn sebabini soram a-da, nam e iigin
w agtyndan ir gelenim in sebabini sora, Yazgiil. Araky gazetde
gykan suratym y goriip, m eni oz y iten ogly diyip kabul ed en bir
garry ayal, A §gabatdan yorite, m enin yzym dan bardy...
Dogrusy, Yazgiil buraw i§leri gegirilyan yerde «adatdan
da§ary» w aka dorap, in bolm anda, kim dir birinin el-ayagynyh
m iigiigendiginiii yakym syz hab ary aydylar oydtipdi. Em ma
asla gara§ylm adyk w akanyn beyany Yazgiili buzdan yasalan
yaly don d u ry p goydy. Giirriin G yzdurdy en an in hassahana
yerle§dirilen p u rsad y n a yetende, Yazgiil oturgygdan turup,
a$hana bardy, ol yerde-de nam e m aksat bilen gelenini yady-
na salyp bilm edik ayal eli bo§ yzyna aylandy. Igerini gur§an
dymy§lygy Yazgiiliin sowaly boldi:
— Yiiziinde pe§ehordanyn goyan yzy yokm udy?
— G epem §onuiiyoklugynda-da! — Ba§ga bir n okada ga-
rap o tu ran A tam erdan, gaytaryan jo g abyndan ozi narazy yaly
bolup, tu tu k sy dillendi.
E§iden jo g ab y n d an son eginleri salparana m enzap,
Yazgiiliin bedeni, birhili, gow§an yaly boldy. Ol esli salym dan
son gepledi.
— Sen о b arad a garrynyn oziine aytdynm y?
— N atjegim em bilm edim . O nsonam , pe§ehorda-beyleki
hakda aydy§m aga m ay-pursadam bolmady. M eni goren ba-
dyna о pahyr oziinden gitdi. H azirem goziini aganok...
— О bigaraii yagdayyna dii§iinyan. — Birdenem Yazgiil
tisginen yaly etdi. — A ytm anynam gow y bolupdyr. — A dam sy
yiiziine sowally nazar aylanson, Yazgiil py§yrdady. — §u ma-
hal m en oziimi §ol garrynyn o rn u n d a goyup goryan...
— Yalan sozlemelim i?
— Qynam sozleme, yalanam sozleme.
— О diydigin nam e?
— О diydigim geplem e diydigim .
Bu m eselede geplem eseiiem , yalan sozledigin bolar ahy­
ryn... haw a-da, ad am ay ag § y ly k ed ip bolyanbolsa... О pahyryn
nage giin om riinin bardygam bir H udaya belli. A §gabatda yer
yranaly bari hem kyrk yyldan gow rak w agt gegip yor... Pey-
dasyz h ak ykatdan peydaly yalan gow udyr diyjek bolyaiimy?
Yazgiil sesini gykarm an, gozya§yny siipiirdi. A tam erdan
bolsa, oz sow alyny ozi tassyklayan yaly, ayalynyn yiiziine se-
redip otury§yna, ba§ atdy.

Oni ow adan onliikli G yzdurdy ene a§hanada nahar bi§irip

durka, gapy jyrlady. Ol «G ulply daldir, geliberin!» diyip gy-
gyrsa-da, ozi baryp i§igi agyanga igerik giren adam bolmady.
 §unga ya§asa-da, §u m ahala genii oziine giil dessesi
gow§urylany yadyna dii§meyan, gtil gow§urylmagy ad aty zat
dal hasaplayan Gyzdurdy enanin bir desse gem enin atyr ysy
bihu§ etdi. U llakan giil dessesinin anyrsyndan gapydan gelen
ya§ ayalyn zordan yiizi goriindi. O n u n sesi welin, onat e§idildi.
— G yzdurdy ene, siz bigak b agtly ene! Goziiniz aydyn!
M en iki jay giindogarynyzda ya§ayan gon§ynyz Giilgahre. Sizi
g utlam ak tigin yorite geldim .
Yat adam yn nam e iigin gutlayany aydylm asa-da dii§niik-
lidi. §onun riginem yiizi yylgyry§dan dolan G yzdurdy ene bir
aydan soziini iig-dort gezek gaytalap, gelen ayalyn m innet-
darlyk yiikiini yetirdi.
— N ah ar tayyn, garagoziim , derrew em gay goyayyn. Gel,
geg, duz dadyp git!
— M en hazir gegip oturm ayyn — diyip, giil getiren ayal
G yzdurdy en e iigin gara§ylm adyk bir syry hem agyp gitdi. —
M en Yazgiil bilen bile i§leyan. G elniniz gayynenesine du§any
iigin i§de§ joralaryny gagyryp, dabara guramakgy. §ol dabara
gelenim izde, siz bilen bileje oturyp, arkayyn gayla§ybereris...
M en gideyin. Sizi yene bir g ezek go§a-go§a b ag t bilen gut-
layan, ene...
G yzdurdy ene dine yylgyry§ bilen m innetdarlyk bildirse-
-de, onun yylgyry§ynyn anyrsynda «Go§a-go§a b ag t kem i yok.
H udaya §iikiir!» diyen aydylm adyk, yone kalpda telim gezek
g aytalanan sozler bardy.
Giil getiren ayal ho§la§yp giden badyna Balkan okuwdan
geldi. Ol arkasyndaky yantorbasyny hem ayyrman, a§hana girdi.
— M en geldim , ene!
— G elen bolsan, gowy-da, ko§ejigim — diyip, G yzdurdy
ene Balkanyn m anlayyndan og§ady. — M en sana gara§yp
otyrdym . S enden aylanayyn, agtyjagym , senden aylanayyn!
— Sen m ana «N adip geldin?» diysene, ene!
— Sen nadip geldin, Balkan jan, balajygym ?
— Sen Balkan jan balajygyn ajygyp geldi, ene.
— W ah, diljagazyndan aylanayyn! — diyip, G yzdurdy
ene Balkanyn m anlayyndan yene bir gezek og§ady. — A jygan
bolsa, Balkan jan balajyk yantorbasyny goysun-da, eljagazyny
yuw sun. Sen halayan n aharyny m en hali bi§irip goydum .
Enesinin tab§yrygynyn ikisinem beg ay eden Balkan stolun
ba§yna gegdi. N ah ar guyup, gaganyn oniinde goyan garrynyn
ozi hem gar§ysyna gegip, onun i§da bilen nahar iy§ine guwang-
ly seredip oturdy. B irdenem ol:
— B alk an jan Fm e n o le m d e se n a g la m a g y n rbalam — diyip,
dine bir gaganyn dal, belki dziininem gara§m adyk hayy§yny
tapdy.
A gzyna yetirip baryan gemgesini saklan gaga garrynyn
yiiziine g en galyp seretdi.
—N am ugin?
—Sebabi m en diinyade in bagtly adam . H udayam in bagt-
ly ben d esin in dilegini kabul edyami§. M en kyrk yyl yalnyz
ya§ap, bir guniin iginde hem ogully, hem gelinli, hem em ag-
tykly boldum . O n d a-d a nahili ogul, nahili gelin, nahili agtyk!
Kakasyna, ejesine, oziine berilyan gowy bah a bilen ylala§-
yan yaly, galaja yylgyryan Balkan n ah ar iym esini dowam etdi.
B irdenem oziine garrynyn gara§ylm adyk teklip edi§i yaly, gar-
rynynam gara§m adyk sowalyny berdi.
— Senem olmelimi, ene?
— Ahyr bir giin olm eli bolar-a, balam . O liim e b ag t diyil-
meyar. Yone m enki bagtly oliim bolar. — Balkanyn goziine ya§
aylandy. G yzdurdy gaganyn gozya§yny ayasy bilen siiptirdi-de:
— G6zya§ etm e, balam — diydi. — M en en tek -en tek olm erin.
Koyen kyrk yylym a d erek H uday m en om riim in iistiine om iir
go§ar. Ynha, oziiii gorersiii...
E nesinin ahli islegini H uday k anagatlandyryp yoren yaly,
garrynyn uzak-uzak ya§ajagyna-da y n an an Balkan oliimli
giirriinden da§la§mak isledim i-nam em i, d h y p d en ba§ga sowal
tapdy.
— Ene, sen ozalky ya§an yerinde m ekdep barm y?
— Bar, ko§egim. O ny nam e iigin sorayan?
Sen ariryk gitsen, m en anyrda okajak, sen barik gelsen,
m en bard e okajak.
 — O lam bolar, balam — diyip, G yzdurdy ene hem yyl-
gyrdy, hem ba§ atdy.

★★★

O tlyny yola salyp, oz yerine tarap baryan nobatgynyn

o niinden gykan ba§ga bir dem iryolgy ayak gekdi-de, anyrrak-
dan peyda bolan G yzdurdy ena tarap ba§ atdy.
— §o kem pirem sonky w agtlarda yygy-yygydan §u yerde
goriinyar welin, bir aladajygy bardyr-da.
— Ol ayda ya ay yarym da bir gezek dem ir yol m enziline
h okm an gela^hnelidir — diyip, nobatgy yylgyrdy. — O na
G yzdurdy en e diyyandirler. Ol h ak d a gazetlere-de yazdylar.
N ebitdagyn otlusyny gar§ylayandyr.
Dem iryolgy sagadyna seretdi.
— N ebitdagynkyn gelm egine tutu§ bir sagat bar ahyryn?
G yzdurdy ene h er g ezek bir sagat gow rak w agt oniinden
gelyar.
— I§siz garrydyr-da. O yiinde oturyp bilyan daldir.
N obatgy ba§ yaykady.
— Beyle dal, garda§. О pahyry gaksiz begeng oyiinde
oturdanok. Ol ttiys b ag ty giiwen.
— O yiinde o tu rm ag a goym ayan b agtdanam b ag t bolar-
ma^H;!
— G yzdurdy ene yer y ran an d a yitiren ogluny bir yyl
tow eregi m u n d an ozal tapdy. N eb itd ag d a ya§ayan ogly hem
A §gabada gelip gidyar. — N obatgy yetip gelen G yzdurdy ena
iin sb erd i. — O nun §atlygynyn iistiine §atlyk go§aly...
Dem iryolgy bir zat diyjek boldy. Emma yetip gelen ya§uly
ayal berlen salam y alm ak bilen duranlaryn ikisininem iinsuni
oziine gekdi.
— O gluny gar§ylayanmy, G yzdurdy ene?
— Hawa, A tam erdan jan y gar§ylayan, garagoz. A tam er-
dan jan y gar§ylayan.
 G yzdurdy ene her gezek berilyan §ol bir sowaldanam ,
her g ezek oz gaytaryan §ol bir jo g abyndanam §eyle bir lezzet
alyar welin, asyl ol yiizi tany§ bolup g id en nobatgyny uzak-
dan gorse-de, onun «O gluny gar§ylayanm y?» diyen sowaly
e§idilyan yaly bolyar.
— O tla gykmaly g uniin gelende, g aty ir turayyan oydyan?
— Ertir nam azym y okayan-da, gaydyberyan. A tam erdan
jan d an zerur bu diinyade nam e aladam barmy§ m en?
— H er gezek §u yerd e seni gorem de, m enem begenyan.
— N obatgy bu g ezek dine bir garrynyn gow niinden turm ak
iiginem dal-de, kalbyndaky hakykaty da§yna gykardy. — B agt­
ly adam d an bagt, dow letliden dow let yokarmy§ diyyaler...
G yzdurdy ene hem m e adama, has beterem dem ir yol
menzilinin nobatgysyna oz bagtlylygyndan bagt yoku§magyny,
dow letliliginden dow let yoku§m agyny arzuw etdi. Sebabi
nobatgy yigit sada, mylayym, tap bilen. Ilkinji gezek gabat
gelende-de ol yigit asla tanam ayan adam yna ba§ egip salam
berdi. Yogsam, ya§-yelenlerin kabiri sana ba§ egm ek beyle-
-de dursun, asla salam berm anem gegip gidyarler. Demir yol
m enzilindaki ya§ ^hgit welin, olardan dal. Ol, iistesine, her
gezek G yzdurdy enanin e§idesi gelyan sozlerini gaytalap,
A tam erdanynam adyny tutyar. G yzdurdy ene bolsa dem ir yol
m enzilindaki hem m e adam laryn §ol yigidin aydanlaryny, ayra-
tynam «O gluny gar§ylayanm y?» diyen sowalyny gaytalam ak-
laryny isleyar. Emma N ebitdagyn otlusyny gar§ylayan giini
§atlykdan yana dem ir yol m enziline dal, gin diinya sygmayan
ene §ol nobatgydan ba§ga hig kim in gozune-de ilenok. Adam lar
§eylerak-da.
G unbatar tarap d an oz bagtyny alyp gelyan otly ga-
ragorn u m d en peyda bolanyndan, G yzdurdy ene: «Adamlar-
-uw, §o gelyan o tlu d a m en A tam erdanym bolmalydyr-uw!»
diyip, dem ir yol m enzilini yaiilandyryp gygyryberm ek isleyar.
D ogrudanam , gygyraysa-ha, otly g eler-geler-de m ydam a
arynyn oyjiigine m enzap gozgalan tapyan m enzildaki yiizler-
ge adam dan, in bolm anda, biri-ha «A tam erdan kim bolmaly? »
diyip sorardy, garry hem: «A tam erdan jan m en oglum bolm a-
ly» diyip, jo g ap gaytarardy.
Yagy§ dagy guyup durm asa, ta gara§yan otlusy gelyanga,
G yzdurdy en e p erro n d a gezim edyar. O tly to g tab eren d e hem
5z durm aly yerine tarap yonelyar. A tam erdanyn tab§yrygy
§eyle. «M en haysy w agona m iinjegim oniinden belli dal, eje.
Sen §ujagaz yerde dursan, oziim yanyna gelerin». «§ujagaz
yer» — beyik jayyn oniindaki agag sekinin yany.
U m um an, A tam erdan garrynyn azap gekip, dem ir yol
m enziline gelm eginin tarap d ary hem dal, yone gordi-bakdy
welin, gar§ylam agy g ad ag an etm ek enani ullakan lezzetden
m ahrum etm eklik boljakdy. § o nun iiginem ol kem pirin rayyny
yykm asyz etdi. G yzdurdy ene bolsa dine bir aydan ya ay
yarym dan m enzile g elm ek dal, gaytam bolm ajak zady — ogly
N eb itd ag d an ugranda, otlynyn oniinden yiiwriip gaytm agy
arzuw edyar.
G iinbatar tarap d an peyda bolan otly yuw a§jadan dem ir
yol m enziline golaylayar. O tly golayladygyga-da, G yzdurdy
enanin dem alm asy kynla§yar. Ol tolgunyar. O tlynyn tigirleri
herek etin i togtatsa, ona d erek G yzdurdy en an in ^Kireginin
h erek eti galtla§yar. G arry gep do§iine elini yetiryar: «Agzym-
dan gykjakbolm a. K anagat e t!» diyip, oz-oziini ko§e§dirmage
synany§yar. Synany§anda name! Synany§anda-da begeng
yiikiini g o term ek d en ejiz gelyan ene yiiregi ko§e§ayenok.
O nat geyniiwli, syrdam dan dayaw, eli gara diplom atly
A tam erdan w agondan dii§iip gelyar. Ene ony m iiniin igin-
d en saygarm ajakm y?! Bagtyyar garrynyn yanaklaryna §atlyk
gozya§y togalanyar. «Edil kakasy-da. B oyundan-syratyndan
aylanayyn, balam , A tam erdan jan!»
— Salawmaleykim, eje!
Bu iki soz G yzdurdy enani K opetdagyn in belen t ger§ine
tarap g o terip gidyar. Sebabi ona oz ogly salam beryar!
— A leykim salam , oglum!
Bu jo g ap sozleri-de garra az tasir etm eyar. Sebabi ol oz
oglunyn salam yna jo g ap gaytaryar!
 G arrynyn gepiksi gow resi oglunyn uly gujagyna dolyar.
Diplom atyny yerde goyan A tam erdan kem piri m akam gujak-
layar.
A tam erdanyn uzyn boyuny hasam dartgynly edip gor-
kezyan uzyn etekli gara pla§y bilen renkde§ diplom atyny agyp
gorm ese-de, ene o n u n iginde nam e bardygyna indi belet. Dip-
lom atda oglunyn ejesine niyetlap getiren, nam e-de bolsa, bir
kigijik sow gady hem gon§y-golam yn gagalaryny beg en d irer
yaly delje siiyji bolm alydyr. «Yazgiil jan gelnim em gurgunm y?
Balkan jan agtyjagym onatjam y? Enesini yatlayam y? — Bular
her g ezek gaytalanyan sowallar. Sowallaryn jog ab y uly lezzete
owriilip dolanyp geler.
...A tam erdan bilen G yzdurdy en anin m iinm eli awto-
busynyn oturgyglarynyn hem m esi eyyam eyelenen eken. Gar-
ryny gbterip diyen yaly u laga m u n d u re n A tam erdan §adyyan
ses bilen:
—H aysy oturgygda ya§y otuz ba§den bardaki adam bar
bolsa, ya§y iki otuz ba§e ye ten ejem e yer bersin! — diyip gy-
gyrdy.
Yolaggylar giilii§diler. Bir ya§ yigit:
— M en otuz ba§e dal, otuza-da yetem ok! — diyip, Gyz­
durdy en a yerini berdi. — Ynanm asan, pasportym a sereday!
G arry oturgyjyn yapy§ylyan y erin d en dal-de, gapdalynda
dik d u ran A tam erdanyn go§aryndan yapy§yp oturyar hem
oglunyn dil tapm aga okdedigine begenyar. «Orazly pahyram
§un yaly degi§gendi. Qykalga yok yerd en em dili bilen gykalga
tapayyardy...»
G yzdurdy en an in obasy §aher bilen seple§ip otyr diyen
yalydy. Yer yranan yyly dine k ep b elerd en hem pagsa diwar-
lardan ybarat bolan obanyn tot-tozansyz kogelerini telim gat-
ly bolm asa-da, kopiisi bi§en kerpigden gurlan ow adan jaylar
bezeyardi. G yzdurdy enaninki hem коде tarapynda biri gin,
biri kigenrak iki sany jay gurlan ykjam ja howludy. Ol §ahere
gatnayan aw tobusyn gelip duryan y erin d en gatybir uzakda-da
daldi.
 E linden tutulyp gapydan gykarylan G yzdurdy ene ayagy
yere degip-degm anka, g ep lap ba§lady. O na-da koganin gyra-
syndaky tam dyr sebap boldy.
— Hoi tam dyry goryanm i, A tam erdan jan? — Kem pir
tam dyra tarap elini salgady. — Yer titrem ezinden ozalam
§o tam dyr bardy. Yone azajyk barrakdedi... Bir g ezek sen,
gozum e gop atyp, how ludan gykypsyn-da, jom pul-jom pul
edip, §o tam dyryn den in e yetiberipsin. Tam dyryn gapdalyn-
da-da ala kop ek garysyny yassanyp yatan eken. M uham m et
aganky. M uham m et ag a pahyram kesegin a§agynda galdy.
Gowy adam dy ozem... О kopek gaty gynyrdy. H erna, edil §o
m ahal kakaii bir y erd en peyda bolayya... Bay-bay, §onda bir
mafia kayinm ek kayinendir welin, gaharly sesi henizem gula-
gym da yaiilanyp d u ran yaly.
O glunyn gagalygy bilen baglany§ykly bolany sebapli,
gegm i§daki kayelm egem garryny yylgyrtdy.
— It topulm anm y? — diyip, A tam erdanam yylgyry§a
go§uldy.
— Topulm andyr, herna. Topulyp, sen bir yerine tyg dagy
salayan bolsa, kakan pahyr m en ba§ym dan ala yabylynyn
ghniini indererdi.
A tam erdan «ala yabyly» soziinin m anysyna dii§unm e-
yandigini boyun aldy.
— W ah, balajygym , sen obada osm edik-da — diyip, Gyz­
du rd y ene ba§yny yaykady hem ogluna dii§iindiri§ berdi. —
Pis agan yaba «ala yaby» diyilya. O n urup-yenjip kow up goy-
berer ekenler. O glanjyklaram ony da§lar ekenler... Gowniim e
bolm asa, §u yerlerde sen dabanyn yzlaram bar yaly...
«Yalny§yan, G yzdurdy ene, yalny§yan. Bu kogelere m en
daban yzym yn dii§m age haky yok» diyse-de, kem pirin gownii-
ni g oterm ek islan A tam erdan yylgyran boldy.
— M en -а yadym a dxi§enok §o zatlar.
— Sen о m ahallar kigijikdin, balam .
A tam erdanyn bu oba bilen baglany§ykly hig zat yady-
na du§enok. Dii§meli hem dal. Yone N ebitdagyn hassaha-
nasyndan gykyp, Yazgiil bilen, Balkan bilen yakyndan tan§an
giiniinden bari enanin oz gegm i§inden yatlanlary, aydan gep-
-giirriinleri A tam erdanyn gulagyndan gidenok. Ozi-de §ol
gep-giirriinlerden son, A tam erdan, birhili, ba§ga adama, oziin-
den ba§ga bir A tam erdana owriilip baryan yaly boldy. §ol gep-
-giirriinlerden son, gin diizlukde bag-bakja biirenip oturan bu
obanyn adam larynyn kopiisini tanayan yaly, olar hakda, edil
obada§ yaly bolup, kan zatlary bilyar. Kabiri bilen-a, edil oglan-
lykda bile oynan daldirin oydenok. Sebabi G yzdurdy ene olar
hakda §eyle bir gyzykly edip giirriin berm age okde welin...
Y erdenyeke gykanbolm asa-da, G yzdurdy enede «Sen dur, m en
oleyin» diyjek hossaram yok eken. O nun in yakyn hossar hasap-
layany adam synyn diinyaden oten ayal doganynyn ogly A h­
m et yegendi. A tam erdan ol yegen bilen G yzdurdy enani ilkinji
gezek N ebitdagdan alyp gelen sapary tan§ypdy. Yone, nam e
ugindir, ilkinji gezek gorende-de, ony ongakly sulhy almandy.
U m um an, G yzdurdy enanin garynda§lar-u-garynda§
dalleri bilen tany§m ak A tam erdana yenil dii§medi. Ol oziini
miiynli, adam laryn oniinde ikilik edyan yaly duydy. Dogry, hig
kim, in esasam , G yzdurdy enanin ozi ona asla m iinkiirlik et-
meyar. A tam erdanyn ozi oziine m iinkiirlik edyar. In kyn yeri
hem §ol. Ol oz ba§ go§m aly bolan i§ini bir tarap d an onlasa,
beyleki tarap d an goldam ady. O nlam asa-da, goldam asa-da,
indiden son yza tesm ek gigdi.
Tamdyryn deninden on ba§-yigrimi adim gegilenson, Gyz­
durdy ene bilen den-du§, yone kebzesi m azaly kiiykeren kem-
pir howlusynyn kigijik gapysyny jygyldadyp da§ gykdy-da,
tow eregine garanjaklap, yene yzyna girip gitdi. Dogry, yetip
gelyan eneli-ogly ol garrynyn gozi alan dal bolm agam ahmaldy.
Yone G yzdurdy ene welin, ona ba§gaga dii§iinyar. O gulkeyik
kiiyki ozge mahal-a, yoldan kirpi gegse-de, goryandir welin,
gynar yaly yigidi gorm edik bolyar. Yeri, G yzdurda goziin ilme-
se-de, A tam erdany hokm an goraym eli ahyryn sen...
Indiki derw ezanin oniinde y aprak pe§ap yoren dort-ba§
sany tow uga gozi dii§en G yzdurdy en e yene oz ya§lygyna,
A tam erdanyn gagalygyna tarap gitdi.
 — Sen kigijikkan, nam e ligindir, towuga «pyt-pyt» diyyadin,
A tam erdan jan. — Kempir oz aydanyna ozi yylgyryp gepledi. —
Kowii§ geydirjek bolsam: «Pytpytlaram» oz ayagy bilen yoreya,
m enem oz aydagym bilen yorejek» diyip aglayadyn...
«Indiden son m en senin ynam yny depelesem , pes adam a
owriilerin. Yone, sen yene yalny§yan, G yzdurdy ene. Towuga
«pyt-pyt» diyyanem , kowii§ geym ejek bolup aglayanam ba§ga
gaga bolmaly.» A tam erdanyn kalby bir zat, dili ba§ga zat diydi.
— O nson m en §eydip, ayakyalanag gezyam idim ?
— Ayakgapsyz kan gezdirm eyadim . Basga dti§iip gey-
diryadim . Ayajygyna tiken dagy giimayse, janym gykyp bar-
yady. — Birdenem G yzdurdy ene derw eza tarap seretdi. —
O gulbossan-uw ! Ay-uw, O gulbossan-a!
Howlynyn da§ i§iginde peyda bolan, birnem e yokaryk
gyzgalan koyneginin bili eri§ bilen gu§alan, eli siibseli garaya-
gyzdan arryk ayal kem pirin gow niinden turubildi.
—O glun geldim i, G yzdurdy ene? Goziin aydyn! Amanmy,
A tam erdan, am an-saglykm y? Gelin, ogul, hem m e gurgunm y?
A tam erdanyn beren salam ynyn iista§yry G yzdurdy ene
gepledi:
— Hawa, A tam erdan jan geldi, gon§y. Ejesini goresi gelip
gaydyberipdir... Tow uklan da§arda gezip yoren eken-de, yene
araky yaly kowalap tutm aly bolaym a diyip gygyraydym . — El-
betde, bu jo g ap tow uk iigin dal-de, O gulbossan goii§yny A ta­
m erdan bilen salam la§dyrm ak iigin gygyrylandygynyn iistiini
basyryan yiizley m ekirlikdi.
O gulbossan gon§y tow uklaryna tins berm an, elindaki siib-
sesini kelem enledip, yen e yzyna girip gitdi. O nun ozi igerik
girse-de, s^anny sesi dagaryk gykdy.
—M eiiy ak am d an girj ek bolup yorm an-de, sizem birsalym
das gykayyn ahyryn, garasarlar. Ana, tow uklaram dyr-pytrak
bolup gidipdir. Siz barkanyz indi кода gykyp, eneniz tow uk
kow alam alym y? Cykyii how ludan! Glim bolun! Anha, Gyz­
du rd y en an oglam gelipdir. Baryn, salamla§yn. M enem bir-
sellem sizden dyng alayyn!
 O gulbossan gon§ynyn aralary yygy-yygy doglan alty o g ­
ly bar. H em m esi-de edil hindi gagalary yaly garayagyz, biri
beylekisinden garagol. O laryn iki-lig sanysy gelse-de, aga bo-
laymasa, howlusyny akan-dokan edyandiklerinden habardar
G yzdurdy ene hazir olaryn tapyrda§yp how la girenlerini kem
gorenok. Sebabi ol gagalar garagolam bolsalar, uly adam yaly
bolup, edepli salam la§m agy welin ba§aryarlar. O lar her geze-
gem A tam erdanyn gara b erenini bilen b atlaryna giipurde§ip
gelyardiler. Bu gezegem §eyle boldy.
A tam erdan gon§y oglanjyklar bilen ko n ed en tany§ yaly
bolup gitdi. K abirinin adyny bula§dyrsa-da, yiizlerinden hem -
m esini-de tanayar, haysysynyn uly, haysysynyn kigidiginem
saygaryar.
—Ana, O g u lb o ssan y n g arajajiiy jelerem geldiler! — diyip,
G yzdurdy ene oglunyn oz gozi bilen goriip d u ran zadyny ha-
bar berdi.
A tam erdan oglanjyklary yylgyryp gar§y alyar. G yzdurdy
ene bolsa, olaryn jonkulda§yp, A tam erdan bilen gezek-
-gezegine, gol gow§uryp salamla§y§laryna guwanyar.
—Eje, b ulan agzyny siiyjetjekdam i sen?
G yzdurdy ene A tam erdanyn diplom atyny agm aga-da
okdelapdir. O gulbossan gon§ynyn gagalaram §ol diplom at
agylyanga gara§yp d u rm ag a en d ik edipdirler. Qiinki olar, in
bolm anda, ayda bir g ezek gara diplom atyn agylyanyny goryar-
ler, ayda bir gezegem N eb itd ag d an g elen «kem put» bilen
agyzlaryny siiyjedyarler.
M aksatlaryna y eten oglanlar geli§leri yaly giipurde§ip
how ludan gykan batlaryna, pessejik gon§y hayatyn anyrsyndan
nagile ayal sesi e§idilyar.
— G arasar yaly bolup, eyyam geldinizm i? Gidin, da§arda
oynan! Size gin коде gydaya, m en dar gursagym gydanok...
G yzdurdy en e bilen A tam erdan her gezek diyen yaly
e§idilyan §ona menze§ sozler g ulaga ilenden, bir-birege se-
redip yylgyry§yar. Gon§y bolsa, eneli-oglun yylgyry§laryndan
tiikeniksiz lezzet alyar.
 A tam erdan adam ararga yoldan gelse-de, torde m yhm an-
syrap oturm ayar. G yzdurdy en e-d e indi onun gylyk-hasiyetle-
rine owreni§iberipdir. Da§ky jayda diplom atyny goyan ogly
pla§yny gykaryp-gykarm anka, ene onun ozal N eb itd ag d an
alyp g elen kone e§iklerini tapyp beryar.
—§ulanny geyay, oglum! Arassa geyim len hapalanm asyn.
A tam erdan i§ e§iklerini geyer-de, da§aryk yoneler. Gyz­
durdy ene hem onun yzyndan galmaz.
A tam erdan bu gezegem how lynyn toriindaki kone-kii§iil
salynyan kigijik jaya tarap gitdi, ol yerdenem gekig, elbyggy
hem iig gulag yaly rezin tu rb a alyp gaytdy.
G yzdurdy ene tam yn g apdalyna bardy-da, A tam erdanyn
onki g ezek g elen d e oz eli bilen yasan agag kiirsiisinde oturdy.
§ol yerd en em ol oglunyn edyan hereketlerini synlam aga
ba§lady. G arry o n u n nam e i§ etjek bolyanyny ozaldan bilyan-
ligi iigin hig hili sowal-zat berm edi. Ol dine ykbalyndan ho§
bolup, oz yan y n d an yylgyrdy. «A tam erdan jany Tanrym m ana
gaytaryp bereli bari oyum bye, howlym how la m enzap barya...»
Diym ezge-de dal, iki h ep d e m u n d an ozal Yazgiil gelinem bary-
-yogy iki giinliik gelip-gidende-de, gije-de yatm an diyen yaly,
kem pirin ak ba§yny ak b u lutlaryn d en in e yetirdi. «Oz goziin
yetip d u ran yerin d en tapyp, oz goziin bilen saylap-segeninem
beyle m ahrem , beyle hyzm atly bolup gykmazdy» diyip,
ho§hal garry gegeni yatlady. Yogsam nam e! Yazgiil gelin tiiys
bagtlynyn b ag ty n d an gykan ma§gala. A tam erdana sata§m agy
bilen onunam ykbalynyn iig gezek giiwendigi gorniip d u r w e­
lin, A tam erdanynkynyn giiw§em azym-kiijiim dal.
Yazgiil gelin, gele-gelm ane, bir kase gay igdimi, igme-
dimi — garrynyn igersini akan-dokan etdi. Palaslary, halylary
gykaryp giine serdi, iki otagly jayy, ullakan eyw any om iirylla
tot-tozan g orm edik yaly etdi, diwarlara, pola otun ysy yaly
yslyja derm anam piirkdi. H atd a G yzdurdy enanin heniz go r­
m edik zady — yassyklarynam bir b u rgundan eri§ danyp, olary
sim den asy§dyrdy, §emallatdy. Ag§amlyk igeri dii§eklenende-
-de, go§-golam lar §eyle bir yerbe-yer, gow nejay edilip tazeden
goyuldy welin, jay ba§ga jaya m enzan yaly boldy. Ozi-de
Yazgiil g arra agyr bolup goriinyan i§leri-de gep elinin barm a-
gynda aylady goyberdi.
Ertesi giinem irden ayak iistiine galan Yazgiil G yzdurdy
enanin kop yyllar bari ulanylm an y atan gap-gaglaryna genii
gorm edigini gorkezdi. G yzgyn suwa yatyrylyp, arassalayan
seri§deler bilen yuw lan gaynek-kaseler, tabaklar yany diikan-
dan getirilen yaly boldy.
Bolan i§leri yatlap oturan G yzdurdy ene yylgyryp, oz
iistiinden giilm age-de m ejbur boldy. G ap-gagly §kafyn in
toriinden gykan hum gaynegi eline alan Yazgiil, ona seredip
dur§una esli salym pikirlendi. Kone hum lugyn ata-baba
dow riinde genklenen jiiriindiginin m isine genii poslap giden
eken, gapagynyn gyralary-da gem rik-gem rikdi. Gelin bir-a
gaynege, birem garra gezek-gezegine seretdi.
—Balkanyn enesi, §u gaynekde indi oziimiz-a igmeris w e­
lin, m uny oye g elen m yhm anyn oiiiinde-de goyup bolmaz...
G ep sonlanm an galsa-da, aydylm aly «Zynayalyn!» diyen
soziin m anysyny G yzdurdy ene derrew andy. «Nebis gursun,
H udayym !» Yone ol §o m ahal gaynek h ak d a dal-de, «Balkanyn
enesi» diyen soziin gulag y n a yakyp, y ukalan ^Kiregini gobsun-
dyryp gidendigi h ak d a oylandy. «Balkanyn enesi!» Yazgiil g e ­
lin igersinin ahli go§-golam yny zynsa-da, G yzdurdy ene dine
§ol iki sozi aydany iiginem gelninin rayyny yykyp bilmezdi.
Igini g epledip o tu ran garry A tam erdana seredip py-
§yrdady: «O m riin uzak bolsun! Edeniiie §iikiir, Hudayym ,
ed en in e §iikiir!»
Gyzdurdy ene nadip «Edenine §iikiir!» diymesin! Sata§ylaly
bari Yazgiil eyyam iki gezek garrynyn yanyna gelip gitdi,
igera, how la serenjam berdi. Ol ilki g elen d e-h a Balkany hem
getirdi. «Ene, salawm aleykim!», «Aleykimsalam, balajygym,
aleykim salam !» G yzdurdy ene gegen du§u§ygy yatlam akdan
gozlerini siiziip, gay tad an lezzet alyar, yylgyryar. N enen lez-
zet alm asyn, n en en yylgyrm asyn! Yer urup, yerde galan gar-
ryny H u d ay yalkady.
 Yazgiil gelin sonky gezegem yola dii§mek iigin ho§lasanda,
kem piri gujaklap, y an ag y n d an tayly gezek og§ady. §onda
onun goziinden birki dam ja ya§ hem togalandy. Beyle yhlas,
beyle rehim darlyk, beyle yakynlyk G yzdurdy en an in nirede
goren zady! O nun oz gozleri ozi iigin ya§ doken bolaym asa,
Y azgiiliinkiden ba§ga ki§inin goziinin G yzdurdy iigin nem le-
nen gezegi bolm andy. Oz jig erin d en oneninem beyle m ahrem
bolmaz! Ilgilikde tdw erekdakilerem goriilyar...
Sonky sozlerinem m anysy yok dal. Anha, ogly bilen gel-
ni H eselbibini oyiinden gykaryp, how lynyn burgundaky, mal
saklaym asan, iki ayakly girer yaly dal hiitdiige eltip taslady.
Namemi§, seg sen d en ag an nasaglan garry iki h ep d e bari ozi
da§aryk ayak yoluna gidip bilmeyami§, bosagadaky basgan-
gaga m iinende-dii§ende goltgy bermelimi§. §o kem pir zerar-
ly ka§an jay d a yakym syz ys peyda bolanmy§. Oye m yhm an
gelse, ogul bilen gelin utanyamy§. G aytam -a birine ene, birine
ene yaly bolup oturan, sizi ayaga galdyran garryny da§aryk
zynanynyza utanyn, bihayalar! Sizi otdan-suw dan penalap,
adam ed en kim diysene!
G yzdurdy enanin-a gelninin hig m ahalam beyle donyiirek
bolm ajakdygyna o niinden kepil gegip bolar. O glun ow sary ge-
linde. G elnin adam gykmasa, oglu nda-da adam gylyk galmaz.
Yazgiile d erek ba§ga bir zalym g ab at gelen bolsa: «Tapyndy
enen yanyna oziin gidiber, m en -а gitm en» diyerdi. §onga yol
sokiip gelm ezdi. G else-de, igerin tozany bilenem , kendirigiii
gerdi bilenem i§i bolmazdy... Yeri, indi bu telefona nam e
d iy jek ? !
G yzdurdy en an in oyiine telefon gekilm egi-de A tam erdana
Yazgiiliin b eren m aslahatynyn netijesi. Yogsam, bu ya§dan son
kem pirin ozi-ha telefon diyilyan zady kiiysabem durmazdy.
K iiysayende-de gekilmezdi. Tanrym ikisinem d en edip, du§
edipdir. Yogsam, biri beylekisinin aydanyna «ha» diym ezdi.
S andan galan garry kem pirin tilp u n nam esine gerekmi§, suwa
dii§iilyan jay nam esine gerekm i§ diyerdiler...
 Howla giren A hm et y eg en i§lap yoren A tam erdany gor-
man, goni dayzasynyn yanyna bardy. O glunyn gelenine be-
genip, keypigag o tu ran garry y egeni bilenem gadyrly salam-
la§dy hem ona biraz igendi.
—Bir obada, bir kogede ya§asanam , iig aydan bir gezek
dolanaym asaii, yeke dayzan halyndan habar alanok. A tam er­
d an jan, ara uzagam bolsa, eli sypynsa, gelip dur. §u giinem
geldi. Anha, i§lap dur...
D ayzasynyn igenjine «O h-о, gorm andirinem den» ba§ga
jogap gaytarm adyk A hm et y eg en A tam erdana tarap yoredi.
A tam erdan A hm edi yanyna baryp d u ran d an son goriip
galdy. Ol A hm edin salam beren in d ak i «dayy» diyen soziini,
birhili, yansyly ah en bilen aydylan yaly gordi.
A hm et y eg en g ap d ald a iki bolek bolup y atan rezin turba
gyzyklanm a bilen seretdi.
— О tu rb an y sen zayalayypsyn-la, A tam erdan dayy...
A tam erdana sonky soz yen e ayratyn basym bilen aydylan
yaly bolup e§idildi.
— Zayalam ok, A hm et yegen, g erek boldy, kesdim.
— Kesm eli dal ekenin-da.
— N am iigin?
— M en akidayjekdim .
— U lanjakm ydyn?
— Kbgan о tarap y n d an m ellegim e suw gegirjekdim .
Joyajyk gazyp, §u tu rb an am gom m ekgidim . Dayzam -a m uny
hig m ahalam ulanm azdy...
— G eregin §ular yaly tu rb a bolsa, indiki gelem de tapyp
berayerin.
Beyle jo g ap bilenem turbanyn kesilm egi sebapli bozulan
keyp diizelm edi.
— Bir z a tja g a z -a d ik e ltje k b o ly a n se n b u y e rd e . — G inzat-
-ha dal welin, h ajath an a bolsa gerek. O zalam -a biri bar.
— Tomus suwa dh§iiner yaly jay jag az gurjak bolyan.
— О kim e gerek?
— Kime gerek! Ejem e gerek. Senem derlap gelen w agtyn
m ylayym suw bilen tozanyny yatyraysan, kem gorm ersin.
 Senrigini galaja yygran A hm et y eg en yansyly yylgyrdy.
—Yssy bolanda-da, garry ayal du§a suwa dii§er yorer-
m ayt? Senem , dayy, bol§un birhili, thrkm engiligi bilm eyaninki
yaly.
—Turkm engilikde g arry ayal bolsan, suwa diisiman, por-
sap yorm eli diyen kan u n barm y? Bar bolsa, nirede okadyn?
—Yazmaga k an u n -a yokdur w elin...
—Ya sen ozhn gileden gykaiida suwa du§iirilenin bilen
onup yorm iin henize genlem ? — diyip, A tam erdan tiirkm en-
gilikdenem ba§ynyn gykyandygyny yanzytm ak isledi.
—Biz-a gerek bolsa, §aher ham m am yna gidayyas — diyip,
ow unyan yaly gep tap an A hm et yegen, sonam oziininkini
yorgiinli etjek bolyan yokundysy bar sowal berdi. — Sen m un
gerekdigini, g erek daldigini G yzdurdy dayzam yii ozunden
soradynm y? Ya oz m eylin bilen gu rup yorm iin?
—A dam a yag§ylyk etm ek islesen, ozunden sorap yorm eli
dal. Suwa du§siin dii§m esin — ejem in oz i§i. M en oz ogullyk
borjum y berjay edyan.
—Ay, sen dayzam yii hakyky ogludygyn-daldiginem en-
tek gatybir belli dalem bolaym asa...
A sia gara§ylm adyk y erd en y anlanan bu gom eltey ha-
bar p essay ses bilen aydylanam bolsa, bulutsyz asm anda gok
giim m iirdan yaly bolup, A tam erdanyn yiiregine sarsgyn berip
goyberdi. Ol beyle yakym syz gepi kem pirin ozi hem e§iden
bolaym asyn diyen how atyr bilen jaya tarap seretdi. G yzdurdy
ene how lynyn gapysyndan girip gelyan aksakgal bilen gep
aty§yp, ahli unsiini §ol tarap a goniikdiripdi. (^ykalgasyz yag-
daya sata§an A tam erdan, ozhni birnem e dursanson, py§yrdap
diyen yaly gepledi.
—О gepi saiia kim aytdy?
—Hig kim em aydanok. Oziim aydyan. Oziim gak edyan.
M enem durmus, ya§ayy§ hakda oylanmayan haywan dal ahyryn.
— O lar yaly gaklam an a§agynda esasam bolm alydyr-a?
—Hym -m -m —ed en A hm et y eg en yene yansyly yylgyrdy.
— ba§ga y erlerd en A §gabada gogiip gelm ek isleyan, yone ge-
lip bilm an y orenler gytm y? G yzdurdy dayzam yaly sada gar-
ryny aldajak bolyan kezzap kan ahyry... Bu yerem §aherifi go-
begi bolm asa-da, §aher yaly-da. Gaytam , §aherdenem gowy.
Umsiimlik, bag-bakja... §u m ahal bir siim elge edinm egem
-yenil-yelpay i§ dal. §ular yaly tayyarja m ugt howly barka...
Bigtina halyna A tam erdanyn yanagyna tohm et §arpygy
galnan yaly boldy. Ol nam e ederini bilm edi. Payy§ soz aytm a-
lymy ya-da tohm et §arpygynyn iistiinden adalat yum rugyny
inderm elim i?
A hm et yeg en e dikanlap sered en A tam erdan kalbyna do-
lan gahar-gazaby h erek et bilen da§yna kowyan yaly, eginleri-
ni titredip, u lu d an dem aldy. §ol h erek et hem onun birnem e
pessay ahefi bilen g ep lem eg in e yardam etdi.
—Yanky gepi §u o b ad a sen d en ba§ga-da aydyan barm y?
—M en d en ga^hy kim beyle zadyn pikirini etsin? A dam ian
G yzdurdy dayzam yn durm u§y hakda oylanm akdan ba§ga ala-
dasy yokm y? — aydan gepinin sonunyn nira baryp degjegin-
den en tek bihabar A hm et yegen owiinyan yaly ahen bilen g e p ­
ledi. — O turan yeke g arry bilen ilin n e i§i... A dam ian oz derdi
oziine y etik §umat. G yzdurdy dayzam yn na bu obada m enden
gayry hossary bam y? §on iiginem m en boljak zady oniinden
gaklayan.
«Diymek, sen G yzdurdy enanin in yakyn hossary bolanyn
tiginem §eyle gaklam a g ulluk edyar ekenin-da? Diymek, sen
m eni G yzdurdy en ed en gabanyar ekenin-da? Sen nam e sebabe
beyle pikire ba§ uryandygyn mafia dii§nukli, A hm et yegen».
A hm et yegenifi aydan gepi A tam erdany durm u§da bolup
bilaym egi m iim kin bir w akany goz ofiiine getirm age m ejbur
etdi: G yzdurdy ene a§hanada gap-gag yuw up durka, A hm et
yeg en peyda bolyar. «Dayzafi bilen salam la§m aga gelaydifimi,
A hm et yegen? — diyip, garry ony giiler yiiz bilen gar§ylayar.
— Ynha, derrew gay dem layin». «Qay dem lem e, dayza. M en
gegip baryadym -da, hem -a dayzam bilen salamla§ayyn,
hem em safia diym an y o ren derw ayys bir habarym bardy-
-da, §ony ahyr aydayyn diyip sowulaydym». «Derwayys ha-
bar b ar bolsa, ony sofia goym an aytm aly ekenifi-da, A hm et
yegen».«A ytsam , dayza, sen §u oglufi hasap edip, oyiifide ho-
jayyngylyk etdirip yoren A tam erdanyn oz oglundygyna gynyn
bilen ynanyanm y? M en -а ynanam ok. Ol sen oleiison, elin
howla eye bolm ak isleyan kezzap bolmaly». G yzdurdy enanin
yuw up d u ran §akasesi gazanyn iistiine gagyp, iig-dort bolege
boliinyar. G arry bir gap d ala gy§aryar.
§eyle goz online g etirm ed en son, A tam erdan ozi oziine
yiizlendi: «N am e iigin adam lar hem m e ki§iden erbetlige
gara§yarkalar? Ya-da erb et d ald en em erbetlige gara§yanlaryn
ozleri erbetm ika?... Yalny§yny hakykat diyip kabul ed en bet-
b ag t g arra yag§ylyk islap, o n u n oliim ine sebap bolm alym y?
Yok. M u n a hokm an gykalga tapmaly. Erbet bilen erbet bolup
geple§meli.»
A tam erdan A hm et y eg en in yiiziine garam an gepledi.
—Sen ejem in in yakyny hasap edilyan bolsan, o nda m eni-
nem in yakyn garynda§ym bolyan-da, A hm et yegen?
—Bolm alysy-ha §eyle yaly.
—O n d a §u giin ag§am inrik g aralandan son, m en sen
iistiine barayyn welin, iki sany in yakyn garynda§ bolup, ozara
giirriin edeli. Bolyamy?
A hm et y eg en ol tek lip d en ayratyn bir m any hem gykarjak
bolm an:
—Sen m en n irede ya§ayanym y bilyan dalsiii-a? — diydi.
—Sorasan, salgy b eren bolar.
—Hig kim den sorajagam bolm a — diyip, A hm et yegen
arkayyn jo g ap gaytardy. — Su kogan gutaran yerindaki hiit-
diik m eiikidir. Qep tarapky. §o n d an anyrda kone jar bardyr.
—A tam erdan jan-uw!
Jaya tarap sereden A tam erdanyn nazary G yzdurdy enanin
yanynda d u ran aksakgalda eglendi. O na Soyiin aga diyyar-
diler. A tam erdan ony tanayardy. Ciinki A tam erdan oba birinji
gezek g elen d e-d e ilki salam la§an ya§ulusy §ol bolupdy.
A hm et y eg en how lynyn gapysyna, A tam erdanam jaya
tarap yoneldi.
Soyiin ag a G yzdurdy en an in y anynda hasasyna soyenip
durdy. Ol A tam erdany in bir eziz adam syna sata§an yaly, gozii-
ni-yiiziini yylgyry§dan dolduryp gar§ylady.
 Ol aksakgal A tam erdanyn bu obada in yygy-yygydan ga-
b at gelyan ya§ulusydy. H em -a §onun iigin, hem em salam ber-
lende, hig kim inka m enzem eyan jogap gaytaryandygy iigin
goja kone tan§yna owriilipdi.
—Soyiin aga, essalawm aleykim !
—W a-a-leykim essalam , inim A tam erdan! Hany, gor§eli!
— H asasyny goltugyna gysan goja, iki elinem uzadyp, gayym
gorii§yar. — Inim, ho§gelipsin! Sapa gelipsiii!
—Saglyk gowum ydyr, Soyiin aga?
—Ay, inim, A tam erdan, m en sana nahili jogap gaytar-
sam kam ?! M en sen kakandanam kan uly bolmaly. Bu ya§da
owniip d urar yaly saglyg-a hig kim de-de yok bolsa gerek. Sen
bilen gorii§m age-de yolda iki gezek d u ru p geldim . Yogsam,
aralyk iig yiiz adim. Em m a ki, H udaya §iikur... Sen geljegini
bilyadim -de, yiiziini goreyin diyip gaydyberdim .
A tam erdan kem pire tarap elini salgap:
—Ejem bilen-a deiile§jek bolm agyn, Soyiin aga. Biy-a,
tiiwelem e, dem ir yol m enziline-de pyyada gidip gelayya.
Ozem orta yolda dem -dyng hem alanok.
Soyiin aga ilki yylgyryar, sonam agras gornii§e giryar.
—Sana sata§anson, ejen bili kuwwatlandy, inim, A tam er­
dan. M u n a uly il begendi. Ejeni tanayan-u-tanam ayan oz yiten
perzendini tap an yaly bolup begendi. Alla ben d esin in di§ini
yylgyrtjak bolsa, tap ar eken. Yone §ol di§ y§ram aga halys m ay
bolm asa, H udaydanam tarhanlyga gara§m aly dal.
—Ya§ulynyn gep in in sonuna A tam erdan dii§iinmedi.
G yzdurdy ene dii§iindi. Soyiin aganyn A tam erdandan yeke-
je giinliik kigi, onki oglunyn owezine g elen O w ezgeldisi yer
yran an d a kesegin asty n d a galypdy. M egerem , Soyiin aga her
gezek A tam erdany gorende, oz owezine berlenini goryan yaly
bolyandyr. O nun §eyle bolm agy ahm al. Yone Soyiin aganyn
A tam erdany edil oz ogly yaly goryandigi w elin ahm al dal,
hakykat. O nun §eyledigine G yzdurdy ene-de halys ynanyar.
Aslynda, ile-giine zepersiz garrynyn ogly A tam erdanyn ta-
pylm agyna, Soyiin ag a aytmy§layyn, b eg en m ed ik adam yok-
dur. O n u n §eyledigini ilin gep-soziinden, A tam erdana howes
bilen seredi§lerindenem bilaym eli. Yone in yakyn garynda§
bolan A hm et y eg en in kabir hasiyetlerini, dayzasy bolsa-da,
G yzdurdy en e-d e halap duranok. M iinkiirlik, gabanjanlyk ara
dii§yarm i-nam em i, garaz, A tam erdan §u howlynyn bosagasyn-
dan atlan giiniinden bari ol birnem e tu tu k goriinyar.
—A hm et y eg en na, «gidyanem » diym an, gidiberdi-le? —
diyip, G yzdurdy en e oglu n a yiizlendi.
Jo g ap gajftarm aly adam a d erek Soyiin aga galaja ba§
yaykap gepledi.
—Sen §o yegeninem , Gyzdurdy, dii§niiksiz bir y§arat.
Kate dag y p ete-p et g ab at gelse-de, oz berm eli salam yny sen
dilap almaly. Ol salam -helik aly§m agam yoku§ goryan yaly.
Yeri, bolya-da...
G yzdurdy en e hem -a ya§ulynyn aydanyny tassyklady,
hem em oz y eg eninin tarapyny galjak boldy.
—Oz-a §eylerak welin, h er b en d an i H udayyn yarady§y
bardyr-da, Soyiin.
—Onyri dogry. Yone salam am H udayyn haky-da. — So­
yiin aga gaytm ak bilen boldy. — Bor, inim Atamerdan, gelen
bolsan, gowy edipsin. §eydip, elin sypynan w agty geljek bol.
G yzdurdy ikim izinem indi nage giin om riim iz galandyr oyd-
yan. Bi§en gaw un sap ag y n d an hagan tan se tanaym elidir. Ge-
lip dur. §eydip, garry en en i sylasan, senem Alla yalkar, il sylar.
G orjegin gowy bolsun!
—Bor, So^nin aga. Senem biz illere gezm age bar.
—Biz indi о yollardan galdyk, inim! — diyip, derw eza ta ­
rap yonelen Soyiin aga yylgyryp gitdi.
A tam erdan ony g ap a genii ugratdy.
Ya§uly g iden b ad y n a O gulbossan gon§ynyn «garasarlary-
nyn» biri ugup geldi.
—G yzdurdy ene, suratgy gelya, suratgy! Ol giinki gelen
agsak suratgy.
— «Agsak» diym e, ko§ek. E§idayse, erbet gorer.
—Ol adam agsag-a?
 —A gsagam bolsa, ag sak diym e. Ynha, sen gap-garaja-da
welin, sana hig kim «gara» diyenok, Yklym diyip adyny tutya-
lar-a.
—H any gelsin, ed en i§ini goreli! — diyip, A tam erdanam
suratga gara§dy.
E gninden gozilging ullakan ala torba asynan suratgy, bu
giin oljasy onupm y-nam em i, keytiklap gapydan gireninden:
—G arry ene, essalawm aleykim ! — diyip, §eyle bir gasly
gygyrdy welin, o n u n bir how la beren salam y tutu§ oba-da yet-
jekdi.
G yzdurdy ene ale^nk aldy.
A tam erdan bilenem salam la§andan son, suratgy derre-
w em ala torbasyna yapy§dy.
— Oz gagalan suratyny tanarm yn, ene?
«Oz gagalan» d iyen g ep e m onga bolan G yzdurdy ene
giiliim jiredi.
—Oz gagalarynyn §ekilini tanam azam ene bolarmy, ga-
ragoz? Tanam ajak giim anym b a rm y ?!
—O zlerine m enzedip gykaran bolsan-a, tan ar welin
— diyip, suratgynyn ow iinjenliginden bihabar A tam erdan
degi§di. Ol degi§m e-de suratgynyn oziini hasam ow m egine
tutaryk boldy.
Ol A tam erdana narazy nazaryny aylady...
—M en о tetelli suratgylardan daldirin, gadyrdan. «Agsak
suratgy» diyen yorgiinli at agsaklygym iigin berlenok, ezber
suratgydygym iigin berildi. Tutu§ Tiirkm enistanda, inge sun-
g atd an ba§ gykaryan adam bolsa, m eni tanayandyr. Tana-
m ayanlaram dikdii§diilerdir. O w nem ok — diyen suratgy gy-
ralary yalpyldaw uk, yone arzanbaha rerik bilen ha§am lanyp
ja h ek len en portrete seretdi. — §u iigiin biri-ha, sen bolmaly,
gadyrdan.
U laldylan su ratd a Yazgiiliin, A tam erdanyn hem Balkanyn
§ekili bardy.
—G arry ene, §u p o rtretin bir yetm ezi bar. O nam sana
aydayyn — diyip, agsak suratgy ertirinin aladasyny §u giin-
d en ba§lady. — M en ayagym y siiyrap gidem son, aytm an gitdi
diyip, hiiiiiirdap oturm a...
 —Ha, erbedirak gykayypmy? — diyip, aylawsyz Gyz-
(Iu rdy en e garacyny bilen gyzyklandy.
Suratgy tekepbirlik bilen ba§ yaykady.
—M en elim den erb et i§ gykmaz, ene. M en hakym y gaty
lialallap alyan ussatlardandyryn. M ana harsal i§den dii§en hak
yokanok.
—O n d a nam e? — diyip, yriziine biynjalyklyk alam aty
gayylan garry gyssandy.
—§u p o rtretd e sen ke§bin kem lik edyar. M en §o hakda
aydyan. O glun, agtygyn gelnin g ap d aly n d a olary diinya beren
enanin ke§bi bolm asa, elbetde, yeri oyular durar. §eyle dalmi?
Suratgynyn aydany kalbyna jrink bolan ene yylgyryp ba§
atdy.
—Ol aydyanyn-a dogry, garagoz.
—A gsak garagoziin hem m e aydyanlaram dogrudyr. M a­
ria n ad o g ry zat aytm aklyk ow redilm andir, ene. Ol kemgiligi
diizetm eli.
—Ay, ynha ejem bize gezm age baranda ya-da agtygy bilen
gelni barik gelip jem lenenim izde, tazed en surata dii§ayeris.
A tam erdanyn teklibi suratgyny kanagatlandyrm ady.
— «N agt algyl, n ag t bergil, nesye sow da kylmagyl». Sizin
hem m anizin ba§ynyz jem lenyanga, hazirlikge, ejesi bilen o g ­
lunyn bile oturan suratyny alayyn. Bir h ep d ed en em ulaldyp
getireyin. Razymysynyz?
—Biz razy bolm asagam , sen oz diyenini gogertm an goy-
marsyn. Yone m en i§ koynegim i beri gal§yryp geleyin — di^np,
A tam erdan igerik girip gitdi.
G yzdurdy en e p o rtreti synlady.
—Edil janly yaly-da...
G arrynyn soiiky aydany hem suratgy iigin yene bir gezek
ow iinm age yapy§alga boldy.
—O ny gykaryan adam ussat bolsa, §eyle gykya-da, ene.
Owiinya diyme, garry. M en hakykatgydyryn. Gowam bolsa,
erbedem bolsa, hakykaty aydaym alydyryn. E nem den §ol hasi-
yet bilen dogupdyryn.
 A tam erdan geynip gelenson, eneli-ogly yana§yk o turdan
suratgy, oz ussatlygyny gorkezjek bolyan yaly, h er hili here-
k etler edip, surat aldy. Ol surat alyp durka-da geplem an d u m p
bilm edi:
—Son ba§ynyz jem len en d e-de, jan edayin. §o giiniin
oziinde gelerin...
§ o nun bilenem ala torbasyndaky harytlary eyeli-eyesine
gow §urm aga how lugan suratgy kan eglenm an, oz yoly bilen
boldy.
Ol g id en d en son, A tam erdan po rtreti synlady.
—O w iinjenrak diyaym esen, elinden i§ gelm an duran-a
dal eken yanky.
—Eli hunarli adam -da.
—Suraty haysy jay d an asm aly bolar, eje?
—A sm aly yerini sana oziim gorkezerin — diyip, portreti
hem eline alan garry y erin d en turdy.
£ iiy bilen gekig alyp g elen A tam erdan garrynyn yzyna
dii§di. G yzdurdy ene ba§ga yerde saklanm an, oz yatyan ota-
gyna bardy. Ol A tam erdana oz krow atynyn gar§ysyndaky di-
wary, diw arda-da belli nokady barm ak basyp gorkezdi.
—Edil §u y erd en as, oglum! Gy§aryp yatyrkam am siz bilen
hum iirde§er yaly §u yeri gowy bolar.
—Surat bilen n adip hiim urde§jek, eje?
G yzdurdy en e u lu d an dem aldy.
—W ah, balam , sen en en asla jogap gaytarm ajak garam ga
bilenem sessiz geple§m ani okdelap gidendir.
— O ny nadip ow rendiii?
— O ny m aria H u d ay owretdi. H uday kalbym a guydy.
—G en zat!
— G en dal. Surat-a bir goze gorniip duran §ekil. Bir i§
etjek bolsam , ayatda yok kakan pahyr bilenem giirle§yan.
—Dur, eje! — diyenson, p o rtreti g o rk ezilen y erin d en asan
A tam erdan elinden tu tu p ejesini krow atyn gyrasynda oturtdy,
ozi hem o n u n gapd aly n d a dyz epdi — Boldum y? Gowniine
jaym y?
 —Boldy, boldy. — Y erinden tu m p p o rtrete golaylan ene
§ekildakileri barm agy bilen gorkezyar. — Sen, Balkan jan,
Yazgiil jan.
—Yene bir hepdeden ikimizin suratymyzam yanky owtinjen
yolda§ getirer. Indiki gelem de oziim asyp bererin ony.
—Bor, balam , sen gelingan gara§aryn.
—Hany giirriini dowam et. Onson kakama nam e diyyan sen?
G yzdurdy ene yene krow atyn gyrasyna gegip oturdy.
—M aslahat sorayan.
—O lam jo g ap gaytaryarm y?
—O lam jogap gaytarya. §on «ha» diyen m aslahatyny al-
sam, i§im o n u n a bolya otagidya.
A tam erdan oziini garrynyn ornunda goyup goryar. Iki sany
uly otagly, bir gin eywanly jay. Так ozi yasayan kempir. Igeri
gum -gukluk. Has beterem ag§am aralar — iggysgyng mahal. Ol
pursat д о щ у -golam am oz agsam lyk aladasy bilen giimra. Hig
kim hig kim in gapysyndan barm ayan, diinyanin tukat bolyan
mahaly. §ol pursat yalnyz adam yn w agty nahili gegyarka? El-
betde, §ol tukatlykdan gykalga gozleyan bigare ayal hyyalynda
ayatda yok adam lar bilenem geplegm eli bolyandyr-da.
—H ayran galaymaly!
—O na hayran galm a. M en sen bilenem nage yyllap
hyyalym da geple§ip gezdim . Ynanay, A tam erdan jan, sen
sesinem e§idyadim m en. Yone gulagym a gelyan gagajyk
sesindi. Yap-yaiiylaram yorgana girem de, sen mana: «Eje,
yatjakm y?» diyyan. «Hawa, A tam erdan jan, y atar w agtam
boldy» diyyan. Ertir goziim i agam da sen m ana: «Eje, sag-
-am an turduiim y? » diyyan. H yyalym da sen bilen bileje oturyp
gay igyas.
—Yanynda bolm asam am ...
—W ah, balam , sen diri yitikdin ahyryn. O zal-ahyr sata§-
jagym a um ydym bardy-da. Uru§dan yam an h at alanlaram
henizem gara§yarlar-a. Ene kalby duygur-da..
A tam erdan garrynyn go§aryndan tutup, yiiziine garady.
«Ene kalby duygurdyr welin... Ynam, y nanm ak nahili gowy
zat! Ynamsyz ya§ay§yn bo§ how adygyna m en sen m ysalyiida
goz yetirdim ... Yone, A hm et y eg en yaly hayw anyn dili senin
ynam yny p u ja gykaryp, ytiregini yarm asa yagsydyr. Senin
bagtly hasap edyan dowriin in b etb ag t dow re owriilayse, m en
nam e etm eli bolaryn? O n d an son m en nadip ya§aryn? »
—Eje, sen gagalan §ekiline seret-de otur, m en -а oz i§-
-aladam bilen bolmaly.
Eli gekigli A tam erdan g ap a tarap yoneldi...
Ahli dertden-beladan, agyr alad alardan riistem gelyan zat,
dogrudanam , ynam eken. Bitm eyan i§ ynam bilen yapy§ylanda
bityan eken. G yzdurdy en an in yediyat adam y oz bagryndan
onen perzendi diyip yn an m ag y o n u n dar diinyasinin serheti-
ni agyp goyberdi, hasratly gegyan, ozi-de gaty hayal gegyan
agyr giinlerini §atlykly hem gait gegyan sagatlara owiirdi.
K em pirin m ydam a yanyolda§y bolan yiiregagyrysy hem indi
bir yyl bari yadyna dii§m eyan yaly. Ozal ta dan atyanga oya-
ly-ukuly yatyan garry indi uzynly grin yortan argyn gaga yaly
rahat yatyp, ukynynam nam edigini bildi. Indi ol A tam erdany
goz oniine getirm ese, yaz paslyndan boliinip yasalan yaly
mylayym gelni Yazgiili goz online getirm ese, tokarja bolsa-
-da, garrynyn dyzyna miiniip, yakym ly ses bilen «ene» soziini
gaytalayan m olegoz Balkan bilen hyyalynda geple§m ese, giini
hem gegm eyar. O zal oz igki diinyasinden gykyp bilm an, m an
bolan kem pir indi geplem sege owruldi. O ny G yzdurdy enanin
ozi-de anm an duranok. Ansa-da, oz-oziine, diline erk edip
bilenok, erk etjegem bolanok. O nun taze tapynan gylygy-
ny goii§y-golamam, il-giinem genlanok. Gaytam, guwanyar.
D urm usdan dym m ak, tu k atlan m ak payyny artykm ajy bilen
alan garry om riinin ahyrynda bir ba§gaga ya§asyn-da. Beyle
ba§gaga ya§ay§y oiia H uday berdi. Ey, Alla! Sen nahili gudrat!
Ey, Tanrym, sen nahili tarhan! Senin §eyledigine hem m eler
du§iinyar. Senin §eyledigiiie G yzdurdy enem iz hem m elerde-
nem gow y dii§iinyar.
Ya§an om riinin kop bolegini hasrat bilen gegiren Gyz­
durdy ene durm u§yn ajysynyn siiyjiisinden kan bolyandy-
gyny oz g erd en terezisinde gekenson, oiiat bilyar. Ol adam yn
sonunynam ayralyk bilen gutaryandygyna-da akyl yetiryar.
Oltim diyilyan zat ahli janly-jandara d en-derm an yetyan,
ya§ay§yn in bir adyl zady. Oliim bay iiginem, ged ay iipinem,
des-den. G yzdurdy en e-d e o n a kayyl. O lm ek b ag t dal. Yone
G yzdurdy ene A tam erdana sata§m an d iinyaden oten d e nahili
boljak ekendiginin, A tam erdany ta p an d an son, diinyaden
o tende nahili boljakdygynyn hyyaly gornii§ini kellesinde
aylap, oziinin diinyani b agtly terk etjekdigine ynandy. II gowy
zat. Yakyn hossaryn bolm asa-da, il sana hossarlyk eder. Ol
dii§niikli. Yone denli-derejeli, abrayly olm egem b ag t ahyryn.
Abray, horm at dine dira dal, ola-de zerur. Krowatynyii gyra-
synda otu ran G yzdurdy en e §ol zatlar b arad a pikir aylady.
Tiirkm engilikde ayal goleggilere go§ulyp owliiya git-
m eyandigi sebapli G yzdurdy ene m azar ba§ynda durup,
adam jaylany§yny dm riinde yeke gezegem gorm andi. Hawa,
yeke gezegem gorm andi, yone owliiyade berjay edilyan dap-
-dessurlaryii ahlisini w elin jikm e-jikbilyardi. G yzdurdy enanin
yatlam ak islan w akasynyn esasy bolegi §undan ybaratdy. M ati
m ollam y ya-da Sapar sopum y — haysysy owliiya gitse:
—M erhum yn in yakyn hossaryndan kim bar? — diyip gy-
gyrar.
—O gly A tam erdan O razly b ar — diyen jogap yaiilanar.
—Rugsatm ydyr, A tam erdan Orazly?
—Rugsat! — diyip, A tam erdan jogap gaytarar.
—E nen jayyna bir gysym gum at!
A tam erdan aydylany eder.
M erhum jaylanyp ayat o kalandan son, yene sowal-jogap
ba§lanar.
—M erhum bolgan Tanry b endesi G yzdurdy O razlydan al-
gyly adam barm ydyr?
— Yok.
— Yok.
— Yok.
— G yzdurdy p ahyrdan algyly adam ogly A tam erdan Oraz-
lynyn yanyna baryp hasaplassyn.
 —M erhum bolgan Tanry b en desi G yzdurdy O razla ber-
gili adam barm ydyr?
— Yok.
— Yok.
— Yok.
— G yzdurdy pahyra bergili adam ogly A tam erdan Oraz-
lynyn yanyna baryp hasapla§syn.
Agyr m areke ow liiyaden oba ugranda-da, goleggilerin
ofuini A tam erdan gekip gaydar.
A dam om riinin in sonky p u rsad y n d a bolm aly w akany
oniinden goz oniine g etire n G yzdurdy ene yiiziini yokary
galdyrdy. Yeri, A tam erdanyna sata§m adyk bolsa, G yzdurdy
ene bu diinyani terk ed en d e jaylam ak iigin kim den rugsat so-
rardylar? Elbetde, ykbaly bag ty n y agm adygam bolsa, enanin
sonky rugsadyny berenem , hossar o rn u n d a m azara bir penje
gum atjagam tapylardy. Yone oz balan, oz balan bolyar-da.
G yzdurdy en e iigin esasy §ol.
Bagtlylyk hasaplasa-da, oliimli pikirden da§la§mak islan
G yzdurdy ene da§ gykm aga hyyallananda, birki howly giinba-
tard a ya§ayan Jum ag u ly m ugallym igerde peyda boldy.
Ju m ag u ly salam beren i bilen gaklenayjekdi welin, g ar­
rynyn ozi ona tarap elini uzatdy.
—Gor§ayeli, Jum ag u ly jan!
Sag elinin tirseg in d en barm agyna genii siin k y aly gaty elin
barm aklaryna sypatdyryp gor§en m ugallym enanin m ahrem
herek etlerin i halady. O na yiiregi gobsundy.
—Seni gorsem , ejem i goren yaly bolayyan-da, G yzdurdy
gelneje...
—Sebabi ejen pahyr bilen gow y gorii§yadik-da.
—Belkem, §on iigindir...
—Geg diym e, G yzdurdy gelneje. M en §ahere telefon et-
m ek aladam bardy-da, §on iigin geldim . Yany da§arda A tam er­
dan bilen salam la§am da oziine-de aytdym welin, §u telefony
gekdirib-a uly i§ etdiniz. Bizin iiginem kem bolmady. Zerurlyk
bolanda, k an tu ra ylgap durm aly dal. A tam erdan uly i§ bitirdi.
 Ju m agulynyn yakym ly sozlerinden ho§al bolan garry, el-
betde, yylgyryp gepledi.
—O m riin uzak bolsun, Ju m ag u ly jan! О jaya girdi-de,
nira jan etm eli bolsan, ediber! Tilpun i§lap durandyr.
«A tam erdan uly i§ b itird i!» Ju m ag u ly m ugallym yn bu soz-
leri G yzdurdy ene iigin bir sandyk p u ld anam gymmatly. Gyz­
durdy en an in nahili edenli-diyenli ogly bar! Ynha, Jum aguly
nijem e yyl bari m ugallym gylyk edyarem welin, oyiine telefon
gekdirip bilenok. Yogsam, ilin bisow adyna genii adam etjek
bolup, kyrkya§am adyk neressan in sagy galardy. Bu yylda-taze
yylda gekiljegem belli dal. Asyl telefon tutu§ §u koganin ugrun-
da dine G yzdurdy en ed e bar. Sapargeldi Q akanyn on alty gaga
dogrup, G ahrym anlyga y eten ayaly dogm alarynyn ba§-alty sa-
nysyny yzyna tirkap, m edalynam keten i koynegin do§iinden
dakynyp, telefon goyyan edara barsa, «Yagday yok. M um kin-
gilik doran m ahaly gekeris» diyip jogap beripdirler. G yzdurdy
en an in oyiinde bolsa gara telefon jarlap dur. G arrylyga yeten
adam tekepbirligem halam an durm ayar. K em pir ongakly
§ohratparaz bolm asa-da, oyiine telefon gekilm egine az-kem
buysanm anam duranok. Il-giin telefonlyk i§ini bitirenson, ona
«Tanry yalkasyn» aydyp gidyar. «§ol nam a degm eyar! §u giin
am anadyny tab§yrsanam , «Armanly gegdim» diysen, kiipiir
g epled ig in bolar, Gyzdurdy. E denne §iikiir! Tilpunam tilpun
welin, abrayy nam a degm eya! O nun m en abrayym iigin dal-
-de, A tam erdan jan y n agram y iigin goylanynam uly il bilyar.»
G arry en a-d e geregi §ol. G yzdurdy iigin ogly abrayly bolsa, ozi
abrayly, ogly biabray bolsa, ozi biabray. Oye telefon gekilm egi
ba§galar iigin iiytge§ik dereje bolm asa-da, G yzdurdy ene iigin
derejelikdenem b eter b ag t boldy. N eb itd ag d an gelyan «Ene-
-e, m en sen Balkanjygyn» diyen gaganyn jan y n a ten ek ar §irin
sesini e§itm ek hem , G yzdurdy ene iigin tiikeniksiz bagt hem
gaksiz lezzet.
Telefon geple§iginden son, Jum aguly mugallymyn agzyn-
dan gykan m innetdarlyk yiikiini goterip ugran Gyzdurdy ene
ogluna tarap yoneldi. Ol gapydan gykanda, A tam erdanyn yanyn­
da iig-dort sany adam yn durandygyny gordi. «Indi howlymyn
gelim-gidimem kopeldi. H udaya §iikiir!» Gyzdurdy enanin gow-
niine bolmasa, yanyndaky adam lar bilen A tam erdanyn jyny
jynkyry§mayan yalydy. Golay baran kem pir egni kino surat alyan
kameraly, osgtin sag yaly ga§lary gozlerini yapyp duran yigidi
tanady. Ol garry bilen Atam erdany telewizorda gorkezm ek iigin
onki gezek gelen oglanlaryn arasynda-da bardy.
G yzdurdy ene yanlaryna baranda, salam -helikden son,
oglanlaryn biri:
—Bagt gu§y d ep an e gonupdyr, G yzdurdy ene. Goziin
aydyn! — di^np, dilew arlyketdi. — U g -d o rtay m u n d an o zalam
g u tlapdyk welin, yen e bir g ezek gutlayaly diyip geldik. A ta­
m erdan bolsa... Yone bag ty n y ilden gizlejek bolm agyn nam e
hajaty bar? §eyle dalmi, garry?
G yzdurdy ene en tek nam anin-nam edigine agyk dii§iin-
m ese-de, aydylan gepin yatym yna gora jogap gaytardy.
—Gowulygy basyrm alam dal, m azam lam am dal...
Jo g ab y n ikinji bolegini ta§lap, birinjisini tu tary k edinen
^ngit A tam erdana yiizlendi.
—Gordiinm i, A tam erdan? Kop ya§an, kop g oren adam yn
gepine ha diymeli. Gowulygy basyrm aly dal eken. Dii§iin-
dinm i?
—Dii§iindim welin, ejem «ya§yrmaly dal» soziinin yzyn-
dan «m azam lam aly dal» soziinem aytdy ahyryn. Gowulyk
m azam lanyberse, giilka owriilyar. Sizem §ona dii§iinin.
—G en galmaly! B iregne yigrim i yyl telew ideniyede
i§leyan welin, henize genii §ohratdan gagyan adam a gabat
gelm andim . §dhrat beyiklik ahyryn.
— Yone sohratdan gagyany §ohrat beygeldyar. §ohraty
kowalap tu tjak bolyany, §ohrat m asgara edyar.
—Sonky sozler telew ideniyeden gelenlerin ug ru n y how-
lynyn derw ezesine tarap owiirdi.
O lar gidensonlar, G yzdurdy ene:
—G apyndan geleni kabul etm esenem , gow niine degm an
ugratm alydyr, balam — diyip, oglu na owiit berdi.
—Bu y erd e gow nedegi§m eklik yok. Bu y erd e iki pikir
bir-birine gapraz gelya.
 —Yeri, bolya-da — diyip, oglunyn gar§ysyna gopm ak is-
lem edik G yzdurdy ene derrew ylala§dy. — Indi m ana g ulak as.
§u grin ag§am lyga A rtyk agalar aydylan janly beryarler. Diiy-
nem , «Gelse, hokm an barsyn» diyip, senem gagyryp gitdiler.
A tam erdan A rtyk aganam , o n u n nirede ya§ayanynam
bilm eyardi.
—§ona yetesi zat yok, oglum . Ol bir sylany§ykdyr, al§ykly
gemgedir. Dyz epersin-de, duz dadyp gaydyberersin. «Pyla-
nam geldi» diyerler. M in n etd ar bolarlar...
Ag§am ara janly aydylan yerd en gykyp gaydan A tam erdan
oye-de sowulman, A hm et y egenin iistiine gitdi. Ol yolboyy
gara§m adyk y erd en oz dii§en giini h ak da pikir aylady. A hm et
yegen in tap an §yltagy b arad a oylandy. O ylandygyca-da, A h­
m et y eg en in giina yiiki agralyp baryan yaly bolup duyuldy.
«O ndan nam ani gaty gorm eli? N am e iigin o n u n iistiine gitm e-
li? Bolup bilyan hakykaty anyandygy, caklayandygy iiginmi?
O nuii gak edyan im ansyzlary durm u§da kan ahyryn. Haky-
katgy adam a, gaytam , horm at goym aly dalm i? Ol dogry. Emma
A hm et y eg en hakykat hak d a pikir edyandigi iigin giinakar.
A hm et y eg en in hakykatgy bolany iigin giinakarden ganhora
ow riilm egem g aty da§ dal. Ol hazir yigrenilyan adam a owriil-
di. £ tin k i A hm et y eg en oz dayzasynyn halyna biynjalyk bol-
m an, ba§ga bir zadyn gozgiidini edyan yaly. Ol A tam erdanyn
yatsa-tu rsa kellesine g elm ejek pikirine gulluk edyar. O nun
esasy giinasi §onda. O n u n gaklam asyny giina owiiryan §ol.»
A tam erdan A hm et y eg en in hakykat diylip gaklayan pikirinin
ile yayylm agy bilen oziine yoiikeljek gara barad a hem alada
edyar welin, G yzdurdy en a hyyanat etm ek niyeti bolm any iigin
beyle yiiki goterm age oziinde giiyg tapjakdygyna ynanyar.
Em m a ony has biynjalyk edyan zat A hm et y eg en in §yltagynyn
ile yayylm agy n etijesin d e G yzdurdy enanin dii§jek giini. A ta­
m erd an §ondan gorkyar. Ol gorky indi yylyarym w agta gekip
y oren ene b ag tynyn netijesinin ayylganja sapaym agy bilen
baglany§ykly.
 «Ahyry §eyle g u tarjak bolsa, nam e iigin ilkinji du§u§ykda
A tam erdan hakykaty aytm ady? A hyry §eyle gutarjak bolsa,
nam e iigin A tam erdan zeleliii on iin d en gagm ady? N am e iigin
dikugar goliistana gon an p u rsad y etjek bolyan yag§ylygynyn
yam anlyk bilen u tgasm agy b arad a oylanm ady? M ert bolup
seljersen, seninem ed en etm i§in A hm et yegenin etm egi a h ­
mal etm i§inden yenil dal, A tam erdan».
A tam erdanyn pynhan syry pynhanlygyny yitirse, Gyzdurdy
ene-de tap an bagtyny yitirm eli ahyryn. O nun bagtyny yitirm e-
gi bolsa hokm any suratda oliim bilen baglany§maly. Indi dine
yalnyzbiryol — §ol syryn pynhanlygyny saklam aga synany§mak
yoly bar. B etbagty b ag t tayagy bilen u rup oldiirm egin garam a-
ty, gaytam gylyg bilen gapyp oldiirm egin garam atyndan agyr
bolaymasa. §ol barada oylanyan A tam erdany A hm et yegenin
oyiine tarap alyp baryan adim leri yygjamlandy.
A tam erdan A hm et y eg en in jayyna golaylanda «Ay,
koganin g u taran yerindaki hiitdiikdir» diyen gepini yatlam aly
boldy. Jayyn, dogrudanam , hiitdiik kem i yokdy. A tam erdan
kyrk ya§laryndaky A hm et y eg en in b irtopar gaganyn atasydy-
gyny bilse-de, ony beyle derejed ak i jayda ya§ayandyr oydiip
gaklamayardy. Ol how luly bolup, howluly, howlusyz bolubam
howlusyz dal eken. H ayat yerine gem gelen zatdan — dem ir
boleklerini, dow iik §iferleri, ta§lanan traktoryn zynyndy
§aylaryny dikip tasa getirilendi. Howla nazary dii§enden,
yagdayy anlan A tam erdanyn A hm et yegene nebsi agyrdy,
haypy geldi. Yone §eyle goz-giilban howlynyn eyesinin giina-
si sebapli gopaym agy ahm al w aka welin, nebsagyryjylygyn,
haypygelijiligin kom egi bilen yuw ulm agy giina bolm aly daldi.
§onun iiginem A tam erdan oz tu tan m aksadyndan bir daba-
nam yza tesm esiz etdi.
H aysy de§iginden siim iilsenem , g apy hasap edaym eli
how lynyn bir bow riinden atlap, k ep b a menze§ taga§yksyz
jayyn oniinde saklanan A tam erdan, kim dir birinin peyda bo-
landygyny igerdakilere andyrm ak iigin yasam a ardynjyrady.
Edil §ol ardynjyram a gara§yp d uran yaly, A hm et yegen
gaty tiz das gykdy.
 —Ha, A tam erdan dayy! Bu senm in? «Geljek» diyipdin
welin, gelaydinm i?
A hm et y eg en in sesi m ylayym gykanam bolsa, A tam er­
dan anyrdan tu tu p g elen horpiini peseltm edi, sesi kesgitli
yanlandy:
—A tam erdan, gelerin diyse, gelayyandir.
G ulaga yakym syz ah en i duyan A hm et yeg en jayyn gapy-
syna tarap elini salgady.
—G elen bolsan g aty gowy-da. O ye gireli, dayy!
M ylayym gakylygam A tam erdany gow§atmady.
—A tam erdan A hm et bilen ikigak gurle§aysem diyya.
§eyle teklibi nahili goryaii?
—O n at goryan welin... Igerik girayeli!
—Igerik girmali.
—О nam e iigin?
—Ikim izinki igeri grirriini dal, jary n gyrasynda edilm eli
giirriin.
Sonky sozler A hm et yeg en i diiyriikdirdi.
—Bor, bor, A tam erdan dayy. Yone m en egnim e bir zat
atayyn.
—Egnine zat atm agyn geregi yok. M en seni uzak sakla-
man... pikirim iz gapraz gelm ese. Hany, dii§ yzyma.
—Bolya, bolya.
—A tam erdan how ludan da§ gykdy-da, koganin gutaryan
yerind e keserip y atan gamy§ly jara tarap yoneldi. A hm et ye-
genem o n u n yzy bilen yorem eli boldy.
G yrasyna zir-zibil dokiilen, gop-galam b asan kone jar
ag§am yn um ii§-tam y§lygynda igi wag§y hayw anly hatarly
jen n el yaly bolup goriinm ek bilen A hm edin kalbyna iinji saldy.
Emm a ol kellesindaki «Sen m eni nira alyp baryan?» diyen so-
waly w elin diline getirip bilm edi.
Jary n edil gyrasyna baryp ayak geken A tam erdan yza
dondi. Viizi aydyn goriinm ese-de, A hm et yegen, onun gahar-
lydygyny saygardy. § o n u n iigin ol ag arak bolm ak niyeti bilen
A tam erdana iig-dort adim yetm an, ayak gekdi. A tam erdan
onun e d e n herek etin in m anysyna dii§iindi.
 —Bolgusyz gep tap m ag a gorkm an, golayym a gelm age
gekinyanm i? Siiy§ barrak.
—M en gulagym yiti.
—Sen siiy§mesen, m en siiy§ayerin.
—N am e diyjek bolyan, A tam erdan dayy?
—M en sana dayy daldirin, A hm et. Yone A tam erdandyryn
— Golaya gelen A tam erdanyn sesi gah ard an yana haybatla-
nan bolsa, A hm edin sesi g o rk u d an y an a ingeldi.
—О nahili dayy dalmi§in? G yzdurdy dayzam yn ogly,
m enem ja n yaly dayym bolm azm y? Sen kakan bilen m en ejem
siiytde§ d o g an ahyryn. O nson m en nadip sana yeg en bol-
mayyn?
A hm et jo g ab a d erek sowal e§itmeli boldy.
—§u giinki m ana aydan gepini ba§ga adam yn yanynda
agzyndan sypdyrdynm y sen? — A tam erdanyn gyzgyn dem i
A hm et y eg en in yiiziine gabran yaly boldy. — Yone, goninden
gel. M en egri gepi halayan daldirin. §uny sana oniinden ay-
dyp goyayyn.
A hm et y eg en in sesi onkiisindenem ingeldi.
—A dam oglunyn y anynda dil yaram ok. Duz ursun, A ta­
m erdan dayy, duz ursun! M ahm yt i§andan ant ig diysenem ,
igeyin. Hey, beyle g epem ba§ga adam yn yanynda aydyp bo-
larm y ?!
—M ahm yt i§an y atan yerin d e rahat yatsyn. Yone sen
gepin erkegin gepim i? G aydyp agzyny agyp bilm ezin yaly,
hazir m en seni §u pohly jara-d a siissiirip gidip bilyan. Sen dilin
sebapli on-son bir adam olm eli bolsa, ejem olenden, sen olsen
m ana yenil dii§er.
Kesgitli aydylan soz i§ yiiziinde am ala a§yrylyp barylyan
yaly, A hm et y eg en gyssanyp gepledi:
—Ynanyan, A tam erdan dayy, ynanyan.
—O n d a sen yen e bir zada ynan. Sen §u giinki aydan gepin
g u lag y n ay etay se, ejem in yiiregi yarylar...
—Indi ona-da dii§iinyan.
 —Dii§unsen, eg e r sen tohm etin sebapli ejem e bir zat bo-
laysa, m en seni y ag ty jah a n d a ya§atm an, A hm et. §onam sen
bilip goy.
—Bilyan.
—Bilsen, g ep gutardy. Oziin oylan.
—Кора tarap go n iig en A tam erdanyn adim ur§unda-da
g ahara dolan adam yn h erek eti duyuldy.
O n u n yzyndan garap galan A hm et yegen gapdalynda d u ­
ran adam a oz pikirini aydyan yaly bolup py§yrdady.
—G epine «ha» diyaym esen, §iiy-a, dogrudanam , aya-
gyndan tutup, jara zynyp goyberjeg-ayt.

A tam erdan, A hm et y eg en bilen, du§u§yp, oye gelende,

G yzdurdy ene kone §kafynyn oniinde birtopar diiwiinpegin
arasynda oturan eken.
— Geldinm i, balam ?
— Geldim, eje.
—§eydip, ilin toyuna-yasyna-da goriin-de, obari bilen
owreni§iber. N atjek, ykbalyna yazylandyr-da. Yogsam sen
bu oba bilen tazed en tany§m aly bala-ha daldin welin. G obek
ganyn dam an yer-a §u bolm alydyr.
«Ay, G yzdurdy ene, A tam erdanyn gobek ganynyn nirede
dam andygyny indi bir Alla bilyan bolaym asa...» diyse-de,
A tam erdanyn garrynyn aydyanlaryna ynanasy gelip, G yzdur­
dy en an in ogly bilen baglany§ykly yatlam alarynyn ozi bilen
bagla§m agyny hem kem gorenok. Ol kyrk yylky arakesm eden
son diyyan, ba§da yalan yaly bolup e§idilen «eje» sozi b ile­
nem indi owreni§iberdi. G yzdurdy en e-d e indi ona haysydyr
bir natany§ garry dal-de, ene o rnuna gepip baryan m ahrem
ayala owriildi. Ol oz m ekany N eb itd ag a barsa-da, yzyna, eje
diyilyan d h nyade in eziz, in yakym ly soziin eyesinin yanyna
gaydasy gelip dur.
—Eje, om iirboyy yygnan baylygyny hasaplayanm y? —
diyip, A tam erdan yylgyryar.
 —Diiwiingegi, puly ejen baylyk hasap etm eya, oglum . Sen
ejeiide dine iig sany baylyk bardyr. Biri sen, biri Balkan jan,
biri-de Yazgiil jan gelnim . Ba§ga baylygy m en baylyk hasap et-
m eyan.
—Ay, nabileyin... sandygyny agyp oturaiison...
—Balkan ja n iigin diiye yiiniinden ellik oriipdim -de, §ony
tapayyn diyip y§gaby agdym —kem pir etegindaki ellikleri
A tam erdana uzatdy. — Oz elim bilen ordiim. Bu i§leri gozem
alanok welin, gowiin etdim -de...
Y ekebarm ak ellikler yeterlik tow berilm edik sapakdan
oriilendi, yiiniinin renkem birsydyrgyn daldi. Em ma olary
synlan A tam erdan oziine tarap iins hem m ahir bilen seredip
duran go§a garaja goziin tam asany odedi.
—A gtygyn-a bulary gorse, gu§ bolup ugar, eje. G elnin
§ular yaly «sap diiye y iiniinden oriilen ellik alayyn» diyip yor-
di. Buy-а tiiys yerine dii§en sow gat boldy.
G yzdurdy en e aydylan sozlere ho§ bolup, dylym -dylym
etdi.
— «Enen oz eli bilen oreni» diygin. B azardan alandyr
oydaym esin. O zem indi bu beyle sow gadyn in sonkusy bolay-
masa...
—N am e iigin bey diyyan, eje? O n d e segsen bar. Segsen-
d en aiiyrda togsanam bar...
—T ogsandan aiiyrda yiizem bardyr welin, indi goz gon-
neripdir, A tam erdan jan.
Inge i§den galynaydy oydyan...
—Indiki g ezek gelem de, m en seni lukm ana akidip, aynek
alyp b ererin welin, kosenm an inge i§ ed er oturarsyn.
G yzdurdy ene, nam e iigindir, aynekli giirriiiie iinsem ber-
m an, elliklere tarap elini salgady.
—Y adyndan gykaraym agyn!
—Yatdan gykmaz yaly edayerin.
Diiye yiin ellikler A tam erdanyn diplom atyna girdi.
Ynjalan en e yylgyrdy.
 ... Yorgana giren A tam erdanyn A hm et y egenin gepi bilen
hu§uny eyelan giindizki aladasy diiy§e aylandy. Diiy§de Gyz­
durdy en an in ya§ayan obasynyn adam lary elleri gar§aklymy-
-da, orakly A tam erdany kow alap yorler. Gagyp-tezip surnu-
gan A tam erdan ahyr ele dii§yar. Kazyyete gekilyar. H em m e
ki§i garalawjy.
Ses, soz e§idilm ese-de, «gepleyan» adam laryn ellerinin
hereketinden, yigreng bilen seredi§lerinden, tolguny§laryndan
hem m e ki§inin A tam erdany giinakar edyandigi bildiryar.
G yzdurdy ene bir gyrada yiiziini a§ak salyp dur. Kazyyete
ba§lyklyk edyanem Soyiin aga.
Soyiin aga in soiiundan soz alyar:
—Sen G yzdurdy en an in gep y an ag y n d a pe§ehorda
yzynyn yokdugyny b ilen in d en soiiam §eyle g ab ah at i§e ba§
go§upsyn...
—M en b ag ty yatan yalnyz kem pire yag§ylyk etm ek isle-
dim...
—Biz sen yaly adam laryn b agtypese nahili yardam edyan-
diklerine belet. Sana n alet bolsun, nalet!
«N alet bolsun!» diyen sozi agaglar, daglar-da§lar yan sa­
lyp gaytalayar.
M arekani iki tarap a boliip, polisiyanyn ma§yny peyda
bolyar. M a§ynyn ru lu n d a o tu ran hem A hm et yegen...
D er basan A tam erdan oyanyar.
Ertesi irdenem gorlen diiy§unin tasirinden gykyp bilme-
dik A tam erdan, gay m ahaly hem garrynyn yiiziine arkayyn se­
redip bilm an oturdy. Ol diiynki i§ini dow am etm ek iigin da§
gykdy.
A tam erdan yany i§e ba§lan badyna, howlynyn gapysy
jygyldady-da, gara§ylm adyk yerd en A hm et y eg en goriindi.
Ol A hm edin beyle ir peyda bolm agynyn sebabini gozledi.
«Diiynki giirriinin yzyny yzarlap geldim ika? O ten ag§amky
diiy§ hakykatda dowam etjekm ika? »
— A tam erdan, dayy, salawmaleykim!
 — Salam.
A hm et y egenin sesinden, galarak yylgyryp seredi§inden
m any alsan-a, hig hili yakym syz giirriin ya-da gorlen diiy§un
dow am y bilen baglany§ykly m esele bolm ajak yalydy. Bolmasa
kem em dal. Belkem, A hm et y eg en nadogry pikir edyandigine
du§unendir.
— Irlapsin-le, A tam erdan dayy?
— Ol sowaly m en sana berjekdim welin, onurdaydin...
— M en sen d en otiing soram aga geldim .
— Ag§am sesim i gataldanym iigin gaytam m en senden
otiing soram aly yaly welin...
— Yok, beyle dal. Sen barm adyk bolsan, m en oz kalbym -
daky yalny§ pikirim i g o terer yorerdim . Baranyn gowy boldy.
Sen m eni oylandyrdyn. M en sen hakda yalny§ pikir edipdirin.
Eger sen m enin gak ed en adam ym bolan bolsan: «Ejeme bir
zat bolaysa, seni ya§atm an» di^hnezdin-de, gaytam , G yzdurdy
dayzam a galtrak «bir zat» bolm agyny islardiii. §eyle dalmi?
— A dam gylyk n ukdaynazaryndan garasan, dogry netija
gelipsin, A hm et yegen.
O ten ag§amky bolan yakymsyz gurriinden son, Atamerdanyn
agzyndan «yegen» sozlini, onda-da yansylaman, gyny bilen ay­
dylan sozi e§itmegi Ahm edi az begendirm edi.
— D ogrudanam , m en ed en gakym yn m anysy gulagyna
y etayen bolsa, dayzam pahyr na giine dii§erdi!
— Yalny§yna dii§iinip, ony boyun alm agam m ertligin ala-
maty, A hm et yegen. Irden §ol m ert habar bilen gelenine m en
begenyan. D ayy-yegenin arasynda tow galm asa gowy-da.
— Tow bolmaz, en§alla! — diyip, A hm et yeg en begengli
gepledi. — M en gitdim onda, A tam erdan dayy.
— N am e, ejem bilen salam la§m an gidiberjekm i sen?
A tam erdan A hm edin girip g iden gapysyna seredip durdy.
A hm et igerde kan eglenm anem , dayzasy bilen tirke§ip da§
gykdy.
G yzdurdy ene how lynyn gapysyna tarap yo n elen A hm et
yeg en e A tam erdanyn b eren sowalyny gaytalady. A hm ede de-
rek sowaly e§idip duran A tam erdan jogap gaytardy.
 — Biz A hm et y eg en bilen gadyrly salamla§dygam, eje,
gadyrly ho§la§dygam.
— D ayy-yegen §eyle bolm alam -da.
A hm et y eg en yylgyryp bar§yna:
— Sag oturyn! — diyip gitdi.
G yzdurdy ene yeg en i g id en d en son, yzyna gitm an, o g lu ­
nyn yanyna bardy-da, g arry tu t agajyna elini dirap, A tam er­
danyn edyan i§ini synlam aga durdy.
— Arma, oglum!
— B arbol, eje. Senem arma!
— A ryp-arm az yaly m en nam e i§ edyami§im?
— Girip-gykyp yorm egem i§ ahyryn.
— O nynam dogry. A dam garrasa, girip-gykm agam agyr i§
yaly bolyar eken. — Az-kem dymy§lykdan son, ene goja tu d a
seretdi. — A tam erdan jan, §u §atut sen bilen gozliije ya§yt
diysem em yalny§man.
Edip duran i§inden iinsiini bolen A tam erdan garra iins
berdi. Ol gep eli bilen §atudun kone agajyna direnip durdy.
Goja tu d u n to nnesinin ullakan teiine balygyn ger§ine menze§
bolek-bolek bolup d u ran garam tyl gabygy kem pirin elinin
gasyn-gasyn yygyrtlary bilen galymda§ bolup gorhnm egine
A tam erdan hayran galdy. Ol assyrynlyk bilen oz eliniiiem
yerise tarapyna seredenson, yene garrynyn elini synlady. W agt
nam eler etm eyar!
— O zem iki diiypdi. Kakan pahyr nahallary oturtdy-da:
«Gyzdurdy, iki §atudun biri senki, birem m enki» — diydi. Yer
y ran an d an son, iki tu d u n biri derrew gurady. §ol guranam
kakanky bolm alydyr... Yhna, indi biyem gurap gutarjak —
G yzdurdy ene oz elinin yensesinin ham yna menze§ gabygy
galarak sypady. — Soiisuz zat yok-da.
E nanin §atudun garrandygy hakyndaky gurrunini ozi b ile­
nem baglap aydandygyna dii§iinen A tam erdan:
— О tu d y en te k -e n te k guratm arys, eje! — diydi. — Diiy-
biini yum §adarys, w agtly-w agtynda suw bereris...
 A tam erdan aytjagyny tu t bilen baglap aydanam bolsa,
G yzdurdy ene «at oynatjak» bolm an, goni gepledi.
— O m riindir-da, oglum . Баку ya§ayan barm y? Yogsam,
bujagaz giine yetilensoii, ba§-iig yyl ya§alaysa-ha kem dal w e­
lin... agtyk gelin gorerin diyib-a horpi anyrdan tu tu p biljek
dal. Yone agtygyn oziine guw anyp biraz ya§asam am kem gor-
mezdim.
— G elnin bilen agtygyn-a §u g ezek sana gara§jakdyram.
«Alyp gelgin» diyip tab§yrdylar. Yone m en §u yerden baran
badym a iki h ep d elap gole gitm eli. O yde bile bolar yaly, seni
indiki g ezek akidayeyin.
— Bolar, balam , bolar. — Ol yene tu d a seredip yylgyryar.
— O niim izdaki yazda §u tu d u n tu d an asy n d an bir giiy§e gaba
yygnap, Balkan jan a iberjek. A tasynyn oziini-ha gorm ek ne-
sip etm edi welin, onun ek en tu d u n y n m iw esinden bir datsyn
gaga.

Iki sany geple§ik epizody

1. A §gabatdan giinbatara tarap baryan otlynyn igi. K iipede

G yzdurdy ene, A tam erdan hem orta ya§ly iki sany ayal bar.
A tam erdan bir alada bilen da§ gykyar. O nun yzyndan m ahirli
garap galan en e yanyndaky ayallara gykyp gideniii kim digini,
nahili m ahrem oguldygyny «giirriin» beryar. Iki ayal ya§uly
ayalyn gurriinini hayran galyp, ka ba§ yaykap, ka tukatlanyp
dinleyar. O lar ozleri-de §eyle bagtyyar bolm ak iigin G yzdurdy
enani yiizlerine sylyarlar. Eli bir-iki sany giiy§eli A tam erdan
dolanyp gelyar. «Gep-giirriiii» gutaryar. Dort sany bulgura
suw guyan A tam erdan olary yolaggylara paylayar. G yzdurdy
ene, elbetde, guw angly tolgunyar.
2. G iinbatardan A §gabada tarap baryan otlynyn igi. Kii-
p ed e G yzdurdy ene, Yazgiil hem iki ya§ gyz bar. Yazgiil bir
alada bilen da§ gykyar. O n u n yzyndan m ahirli garap galan ene
yanky g elnin kim digini, nahili gow y m a§galadygyny, oziine
m ahrem digini gyzlara «giirriin» beryar. Gyzlar garrynyn
giirriinini an k bolup dinleyarler, ba§ yaykayarlar, ka gam-
lanyp, ka §atlanyarlar. Yazgiil dolanyp gelyar. Ol kagyz gaba
dolap g etiren ow adan alm alaryny ortad a goyyar-da, oniirti
gaynyny, sonam yolaggy gyzlary hezzetleyar. G yzdurdy ene
elbetde, guw angly tolgunyar.

O m iirboyy gara§yp, yetilm esi g aty bir m iim kinem dal

arzuw yna y eten G yzdurdy en a yetilm esi ap-ansat bolaym a-
ly m aksadyna y etm ek w elin m iyesser bolmady. A tam erdan
oglunyn suwa dii§iilm ek iigin yorite g u ran jayjagazynda yeke
gezek yuw unm agam o n a nesip etm edi. Ol O razly aganyn
eken §atudunyn tu d an asy n y giiy§e gaba salyp, N ebitdagda-
ky agtygy Balkana dadym lyk hem iberip bilm edi. K em pir tu-
dan a bi§m eginiii oningasi yanyny yere berdi. O ba adam lary
gurt yaly g u rat hasap edilyan G yzdurdy en an in beydip, bir-
den ba§yny yassyga goym agyny onuii gaty begenm egi bilen
bagla§dyrdylar. Ol gaklam anyn hakykat bilen bap gelyanini-
-gelm eyanini dine H u d ay bilyardi. Em m a enanin indi ayak
iiste galm ajakdygy welin, sada bendesine-de du§niiklidi. giinki
lukm anlaram garrynyn yaty§yny gaty agyr hasapladylar.
G yzdurdy en an in yagdayynyn hab ary baran badyna A§-
gabada gaydan A tam erdan bilen Yazgiil, oba-da sowulman,
goni h assah an a geldi.
G arra seredyan lukm an onuii yagdayynyn g aty tendigini
duyduryp, indi onuii u zaga gekm ejekdigini-de ya§yryp dur-
mady.
A tam erdan bilen Yazgiil ba§ujuna baryp oturanda, olara
gozi dii§enden G yzdurdy en e gozya§ etdi. A tam erdan m ertlige
salsa-da, Yazgiil w elin ayal ejizligini yeiiip bilm edi.
G arry birnem e ko§e§ensoii, onuii:
— Gowniiii isleyan zadyn barmy, enesi? — diyen sowaly-
na kem pir ba§ atyp jo g ap gaytardy.
— N am e isleyan bolsan, taparys, eje? — diyip, A tam erda-
nam gobsundy. — Gawunmy, garpyzmy, iiziimmi...
 — Yekeje islegim bar, balalam , yekeje...
— N am e islesen taparys, ayt, eje.
— Islegim... m eni буе eltin! — diyip, A tam erdanyn elinden
tutdy. — Sen diinya inen yerine baryp, ayagymy uzatsam. Yazgiil
jan, ikinizem yanym da dursanyz... M ende ba§ga arm an yok...
H assah an ad an oyiine g etirilen ene oz 6wreni§en yerinde
yatyrylanson, A tam erdan bilen Yazgiilem iistiinde pelesan
urup duranson, birnem e kuw w atlanan yaly boldy. A hm et y e ­
gen hem gelip, dayzasynyn yanynda durdy. Yone kem pirin
onatla§an yagdayy uzaga gekm edi. Ag§amyn dii§m egi bilen
garry goz-gortele pessaylap ba§lady. O nuii goziine ya§ ay-
landy, bir zat diyjek boldy, ba§armady.
Yazgiil A tam erdana iim ledi. A tam erdan has golayyna
siiy§up, garrynyn elin d en tutdy.
— Eje! — diyende, onuii sesi sandyrady. — N am e diyjek
bolyan, eje?
Ol ses gulagyna ilendigini aiidyran G yzdurdy enaniii doda-
gynda galaja yylgyrylyan yaly gornii§ peyda boldy. Yazgiil (in
gow niine bolm asa, ol diw ardaky suratlara tarap seretdi.
— M -m en ... ra-razy...
B irdenem dodag y n d ak y yylgyry§ hassanyii tutu§ yiizune
gayylyp, G yzdurdy ene doiiup galdy.
Gozi ya§ly Yazgiil enaniii yiiziini yaglyk bilen ortdi.
G arrynyn elinden elini ayran A tam erdan yerinden turup,
A hm et y eg en e seretdi.
— Ejem -a i§ini bitirdi, A hm et yegen.
«H em m e adam am d iinyaden §eydip, yylgyryp gidyami-
ka?» diyip, A hm et y eg en oz-oziine sowal berdi. O nuii gula-
gynda A tam erdanyn tab§yrygy yaiilandy.
— Sen derrew git-de, Soyiin aga h ab ar yetir. Tiirkmengi-
likde edilyan zatlaryii hem m esini denli-derejeli berjay edeliii!

O lm ek b ag t dalem bolsa, G yzdurdy ene oziiniii b a g t­

ly oliim hasap ed en m aksadyna yetdi. Ahli zat onuii gak
edi§i yaly, isley§i yaly yerbe-yer boldy. O nun m azarynyn
ba§yndaky sow allaryn jogabyny A tam erdan gaytardy. Ilkin­
ji bir p enje gum y hem m azara A tam erdan ta§lady. Yiizlerge
adam ow liiyaden gaydanda-da, m ollanyn tab§yrygy bilen
goleggilerin oniini hem m erhum yn ogly gekip gaytdy. Gyz­
du rd y en an in o len d en sonky aladalary hem denli-derejeli,
abrayly gegdi. O na kem pirin ruhy hem §ayat bolandyr welin,
garrynyn obada§lary-da az begenm ediler. G yzdurdy enanin
den-du§lary bolsa, bu ja h an d an gitm eli pu rsat g elen d e §eyle
uly abray, horm at-sylag bilen gaytm agy H udaydan dilediler.

Gyzdurdy enanin kyrky bellenen giini gigki otly bilen Yazgiili

Nebitdaga ugradan Atamerdan yzyna dolandy. Onun ozi hem er-
tir oylan bu yere gelmeli heykeltara§ bilen du§u§andan son, yola
du§mekgidi. Ozal geple§ili§i yaly, Gyzdurdy enanin mazarynyn
iistiinde dikeltmek iigin Atamerdanyn buyrugy boyunga yadygarlik
yasayan heykeltara§a edilyan harajatyn belli bir bolegi berilmelidi.
Em m a N eb itd ag d an g elen telefon habaryndan son, A ta­
m erdan O gulbossan gon§ynyn uly ogluny A hm et yegenin
yzyndan iberm eli boldy. Ol A hm et y eg en gelyanga edilm eli
i§lerini etdi: heykeltara§a berilm eli puly sanap, stolun iistiinde
goydy, bir sahypa ak kagyza bolsa, uly harplar bilen «Gyz­
du rd y O razla ogly A tam erdandan» diyen sozleri yazdy. §ol
m ahal hem A hm et yeg en igerik girdi.
— Q agyran ekenin, A tam erdan dayy...
— Zerur alada gykdy, A hm et yegen. M en gyssagly i§ yerim e
gitm eli boldum . Ertir sagat iigde bir heykeltara§ yanym a gelm e-
lidi. O nun ozem §ahere giinortana golay dolanmakgy. Sen oyde
bol. §u puly hem §u kagyzy ona gow§urarsyn. M en ona anyrdan
jan ederin... Ynha-da ejem in howlusynyn agarlary...
— A garlary m en natm eli?
— Agarlar indi senki bolar. Howla-da oziin eyelik et, jaya-da.
— Sen nam e?! — diyip, or-gokden gelen ya§ yigit ank-
-tank boldy.
 — M en bu yerde ya§am ak m eylim yok, A hm et yegen.
O w reni§en yerim, halayan i§im, oyiim -owzarym beylede.
Ejemin yylyny gegirip gidem son, m en bu oba ya gelerin, ya gel-
merin. Howlam, igindaki zatlaram senki. Ejem bolmasa, barik
ayagym am gekmeya. O nsonam , bu yer indi m en iigin manysyz,
bo§ yaly. Yone, ejem in gapysy yapylmasyn... Senem ejemin, ye-
geni ahyryn... Ertir heykeltara§a gow§urmaly zatlaryny oziin bir
yerde goy. M en-а gigki otly bilen yola dii§mekgi.
Pullary yazgy edilen kagyza dolan Ahm et yegen beyleki
otaga girip gidenson, Gyzdurdy enanin krowatynyn gyrasynda
oturan Atam erdan diwardaky suratlary synlamaga ba§lady. O nun
nazary enanin §ekilinde saklandy. Garrynyn dikugardan dii§en
badyna oziine tarap okduryly§y A tam erdanyn goz oniinde jan-
lansa, gulagynda «Balam, A tam erdan jan!» diyen agy hem §atlyk
gaty§ykly ses yanlandy. A tam erdanyn gozleri nemlendi.
 SERW I G ELIN
Powest

D. H a ld u rd y

H aysydyr bir doraym egi ahm al keselin oniini alm ak iigin

hem m e ki§a edilyan sanjym y ya-da m ekdepdeka gegirilen
lukm angylyk barlaglaryny hasaba alm asan, Togtamy§ §u ma-
hala genii saglyk yagdayy sebapli lukm ana yiiz tu tan adam
dal. §onun iiginem ol go k d en dii§en yaly bolup, hem m e zada
h a ^ a n galyp oturm asa-da, gin hem arassa zalyn u g ru n d a oz
i§-aladalary bilen bir o tag d an gykyp, beylekisine girip yoren
ak halatly adam lary goz synagyndan gegirip otyr. Bozoglan
bilen bir gapynyn oniinde lukm anyn gakylygyna gara§yan ak-
sakgal, oykeli yaly bolup:
— Inim, ya§ yigit halyna bu ed aralarda sen nami§in bar?
Tebibe — lukm ana m en yaly alty miigani birgak arka atan
adam yuz tu ta n d a bolm ayam y — diydi.
— Durm u§dyr-da, atam — diyip, yylgyran Togtamy§ aiiyr-
rakda bir gapynyn oniinde gagasyny gujaklap oturan gelne
tarap elini galaja salgady. — M en -а otuz ya§ap baryan welin,
anha, bir ya§am adyk b abegem lukm ana gara§yp otyr.
— O nynam diirs, inim — diyip, ya§uly Togtamy§yn el sal-
gan tarapyna sered en so n gepledi. §ol m ahal hem yigit bilen
aksakgalyn gara§yan gapysy galarak agyldy-da «M amm e-
dow!» diylen ses e§idildi.01 Togtamy§yn gagyryldygydy.
Bu etraplarda adygan ya§uly lukm an yiizi agyr adam eken.
Kopi gorendigi bildirip d u ran agras lukm an seredip oturan ka-
gyzlaryny yuwa§lyk bilen bir tarap a siiy§iirenson, ayneginin
iista§yry Togtamy§a parahat, yone otgiir nazar bilen garady.O l
yagdayyn barybir u zaga gitm an iistiinin agyljakdygy iiginmi
ya-da aytm aly habarynyn sony oliim bilen bagly howply ha-
bar daldigi iiginmi, g eln en netijani gizlin syra ow iirjegem bol-
mady.
— Inim, m ana-ha ony sana aytm ak, saiia-da ony m enden
e§itm ek yakym syz bolar welin, siiyji yalandan ajy hakykat
yag§ydyr...
Lukm an en te k aytjagynyn sonky nokadyny goym ady-
gam bolsa, yanky gepi bilen indiki habarynynam yakym ly
bolm ajakdygyny anlatdy. §onun iiginem Togtamy§:
— Yagdayy gizlejek bolup oturm a, lukm an! — diyeninem
duym an galdy.
— Aytsam, sen d en p erzen t onm eya, inim — drjnp, ya§uly
habarynyn sonuny u zaga gekip durm ady.. — Barlagyn beren
netijesi §eyle. — Ol yap-yany gap d ala siiy§iiren kagyzlaryny
ga^Hadan oniine gekip, ikinji g ezek seredi§dirip otyrka g e p ­
ledi. — D ernew §ony gorkezyar... O n ab izin dilim izde ozasper-
miya diyilyar... M enem §u yerde bir eg n e otuz alty yyl bari
i§leyan...
Lukm anyn nage yyl i§leyandigine genii aytm agy-da gaty
yakymsyzdy. Ol habaryn «M enin g elen netijam in giim iirtik
gykjak giim any yokdur, yene bir y erlere yiiz tu tjak bolubam
yorm egin» diyen yaly m anysy hem bardy.
E ntek ata bolm adyk yigitlerin arasynda §eyle ajy haky-
katy bileninden son, araga-§eraba urup gidyanleri-de, m ertebe
basgangagynyn in a§aky sekilerine genii pese dii§yanleri-de
bolyardy. Em m a Togtamy§ welin, kesesinden garasan, yakym ­
syz hab ary gowniibir, kayyllyk bilen kabul ed en e m enzedi.
Bu yere yiiz tutm anka, barlagyn berjek netijesini dniinden
bilen yaly, onun yiiziinde-goziinde gam gyn ny§an goriinm edi,
asyl galarak tolgunyana-da galym etm edi. Da§yndan birbada
§eylerak goriinse-de, o n u n igki diinyasinde yaz, tom us, hatd a
giiyz pasly-da gegip, b ird en harasatly gy§ ba§landy.Yene bir
h ep d ed e n yigrim i sekiz ya§y dolyan yigit en tek ya§almaly
m iigelerin iistiinden bokiip, garrylyga yeten yaly boldy. Da§y
iiytgem ese-de kalby gojalan Togtamy§ oziini y atd an gykardy,
kellesinde «Serwi nader?» diyen sowal doredi. Togtamy§ ol
sowaly hyyalynda, ozi-oziine b eren d irin oydiipdi. Em m a ony
hyyalda dal-de, dilinde aydandygyny ya§uly lukm anyn beren
sow alyndan son bilip galdy.
— Serwi diyyanin kim?
— Serwi m en gelnim .
— Uytge§ik hem gowy ady bar eken!
— Dine ad y dal, adam cylygam gowy. Saylanyp-segilip,
soyliip-soydiirilip alnan ozem... Indi nam e etmeli bolar, lukman?
§ol p u rsat ak halatly ya§ yigidin otag a girip, lukm ana bir
kagyza gol gekdirm egi hem biraz giiym enm egi Togtamy§a
Serwi bilen bolan bir yagdayy yatlam aga pu rsat doretdi. Ol
w aka iki juw anyn durm u§ to y u n d an bir yyl tow eregi w agt
gegenson, §u giinki yiize gykan w aka ykbalda bardyr oydiip
eg er-eg er pikirem edilm eyarka, ozi-de edil §u m ahalky yaly
mylayym b ah ar ayynyn bir giini bolupdy. Serwiniii sesi,
Serwinin gaytaran jogaby Togtamy§yii gulagynda h u t §u ma-
hal aydylyan yaly bolup yaiilandy. §ol m ahal, belkem , ullakan
m any hem gozlenm an berlen sowalynam, en tek durm u§ bilen
bagla§dyrjagam bolunm an gaytarylan jogabynam iinsem be-
rilm edik hakyky m anysy hazir Togtamy§ iigin goterip bolm a-
ja k agyr yiike owriildi: Togtamy§ bilen Serwi da§arda ikigak
oturyp gay igyardiler. G apdalda d u ran tranzistordan gulaga
yakym ly m ukam yanlanyardy. Birdenem Togtamy§ tranzistory
ogiiryar. O na g en galan Serwi:
— Tasin saz galnyp dur-a. N am e iigin ony yatyraydyn? —
diyip sowal beryar.
Togtamy§ yylgyryp jo g ap gaytaryar.
— M enin sana tasin sazdanam tasin bir sowalym bar...
— Ayt, e§ideli.
— D iinyade m en d en yakynyn, m en d en ey goryanin b ar­
my, Serwi?
Togtamy§yn niziine goni seredip oturan Serwi esli salym
dymyar.
 — N am e dym yan? Jo g ap berip bilenokm y?
Serwi yylgyryar.
— Jogabym n a g t welin, §ony nadip yerbe-yer edip ayt-
m agyn ebeteyini tapam ok. Nem e... Hazirlikge in yakynym,
in ey goryanim ilki ejem, yzyndan kakam . Sen iigiinji orny
eyeleyan, Togtamy§. Razymyn?
— E lbetde razy. B olm anda-da ejenden, k akandan one
gegm ejegim i sen aytm anynda-da bilyardim .
— Yone, yene birnage yyldan son senin dordiinji, ba§inji
orunlara siiy§m eginem ahm aldyr. §on d a ejem bilen kakam yn
orny hem yza siiy§ermika oydyan. Sebabi m en §eyle bir gagany
gowy goryan welin, ki§i gagasyny gorsem em , lak atm an gegip
bilem ok. Oz gagam dagy bolaysa, sana iins berm age-de pursat
tapm azm ykam oydyan. Senem gaty gorm ersin-da herna?
— G aty gorm en. §eydip, altynjy orna gegirseii-a bege-
nerinem ...
A k halatly yigidin gitm egi bilen yatlam a-da tam am boldy.
— Indi nam e etm eli bolar, lukm an? — diyip, Togtamy§
oriki sowalyny gaytalady.
Lukm an ilki egnini gysyp, ara m ay salanson gepledi.
— Durm u§da gozgutsiz m esele bolmayar, ya§ yigit. Gozgiit
tapylar. Berlen om ri perzentsiz yasap otiiryan gytm y?
Togtamy§, lukm anyn ol sozleri oniinde oturan yigide
ykbalyn b eren d erd in e tapylan ilde yok em hasaplayan yaly
ynam bilen aydy§yny g en rak gordi, gorse-de, ol aydylany oz
om riinin gutarnykly kesgitlem esi hasaplady.
— M enki-ha dii§niikli welin, gelin natm eli bolar, agam ?
O n d a giina yok ahyryn...
Togtamy§yn sowaly lukm anyn Serwi bilen gyzyklanm a-
gyna getirdi.
— Bu m eselede dine teb ig at giinakar welin... gelnin nage
yanynda? §aherlim i, obalym y?
— Ol m en d en bir ya§ kigi. G um etegindaki «Sazakly»
obasyndan. K akasyna-da Arga aga diyyaler.
— Arga tiirkm ende seyrek gabat gelyan at. Ol Arga seyis-a
daldir?
 — Sol bolmaly. Tanayanyzm y?
— Yok, gorem ogam . M eninem bir yegenim §ol obadan.
Sonky g ezek ba§-alty yyl m u n d an ozal barypdym ... Arga sey-
sem gayybana tanayan diysem em bolyar. O nler о seyis b ara­
da halim i-§indi gazetlere-de yazyardylar. H er gezegem atyn
yanynda d u ran birm enze§ suratyny gap edyardiler...
Lukm anyn §ondan sonky gadym y seyisler, gapylyan be-
dew ler b arad a aydan sozleri Togtamy§yn hyyalyndaky ala-
dasy bilen garja§yp, m anysyz ses bolup e§idildi. Ol tebigatyn
goyberyan hatasym y ya-da etmi§i b arad a oylandy. Bir adam yn
ykbaly namemi§! Tebigat h ata goyberse, tutu§ diinya-de bula-
§ar. Diinya dorali bari dow am edip gelyan diizgiin bozulaga-
da, m ylayym baharyn yzyndan gelm eli tomsa, giiyze derek
anzakly gy§ dii§ayse, yerin iistiindaki janly-jandar helak bol­
maly. Ol gokder yalny§ adam oglunyn eli bilen, islegi bilen
diizelm eli i§ dal. H orpiini g aty yokardan tu tan Togtamy§ a§ak
dii§iip, uly diinya hakdaky dene§dirm esini iki sany ynsanyn
ykbaly bilen baglap gordi. A lnan m ysal kigi yaly hem bolsa,
m anysyna gora uly dunyaninki yaly boldy. Iki sany adam yn
birle§en om ri hem ozba§dak bir diinyadi. Iki ynsanyn soygi
b aharynyn yzyndan nesil dow am yny doredyan pasyl gelm e-
se, olaryn dow am at tan ap y uziilmeli. Kalp soygiisinin, ten
ysny§ygynyn ahyrky m anysy §ol dow am atlyga dowam doret-
mek. Sol bolm asa kabir adam lar iigin om rem yok, m aksadam
yok, durm u§yn §atlygy, lezzeti hem yok.Togtamy§ hem §eyle
hasap yoredyan adam laryn biri.
Togtamy§ edyan pikirinin bir b oleginden ba§ga bir bole-
gine gegip, oziine gelende, lukm anyn Arga se^nsdenem, ga­
pylyan bed ew lerd en em da§la§andygyny bilip galdy.
— ...Ba§a agyr i§ dii§se-de, terkidiinya bolm aly dal, inim.
§ukiir etm eli. G orogly beginem perzendi bolm andyr-a... Tan-
rynyn beren kesgitlije om iir yoluny dine hasrat yiikiini goterip
gegm eli dal.Bizin diinya inm egim iziii ozi hem bagt. §ol bagty
peydalanm aly.
 N esihat berip, akylly sozler aydyp Togtamy§y sen ko§e§-
dirdin-da, lukm an. O n u n Serw iboyuny kim ko§e§dirmeli?
O n u n §ol m eselede ko§e§mejegi dort yyl m undan ozal ayan
boldy ahyryn. Ozi barad ak y §u giinki iisti acylan ayylganc
hakykaty bilm edik bolsa, bireyyam unudylan hasaplanyan
w aka Togtamy§yn, belki, yadyna-da dii§mezdi.
Togtamy§yn k albynda «G elnen netija gutarnykly ynan-
yanmy, lukm an?» diyen sowal doredi. Yone lukm an berilm e-
dik sowalyn jogabyny o n u n ozi tap m aga synany§dy hem lu k ­
m anyn gelen netijesini hakykat bilen bagla§dyrm aga m ejbur
boldy. Serwiboy bilen ya§alan alty yyl hem lukm anyn gelen
netijesinin tarapyndady.
Lukm anyn o tag y n d an da§ gykan Togtamy§ uly daragtyn
sayasynda ayak gekdi. Y apraklaryn py§yrdysy adam sesine
owriildi:
« — Inim, beyle y agdaya sata§an dine sen dal. Durm u§da
ond an b eterrak w akalaram bolyar. N esibedir. O nun iigin Taii-
rynyn b eren om riini dine hasrat bilen tam am lam aly dal.
— Gelin natm eli?
— Ol sana bagly. O n u n gitm egem m iimkin. A dam sy §eyle
yagdaya dii§en gelinlerin kopiisiniii ozi gidyar.
— Arga seysiri gyzy hakykaty bilse-ha, asla-da gitmez,
lukm an.
— Sen §onaynanyam yn?
— G aty ynanyan. Yone m en oziimi yigrendirip, ony git-
m age m ejbur ederin.
Lukm an tisginip gitdi.
— Dine m ert adam §eyle aygyt edip biler.Yone netije bo-
laysa-da.
— Nam iigin?
— Sebabi soyyani oziinden dasla§dyrmak soymeyani oziine
im rindirm ekden kyndyr. Soygi diyilyan zat gepediismezdir, dali-
dir, sahnedir. M en senin yanky gakyna gosulyan. Yigrendirjek
bolyanyn sebabini bilse-ha, ol seni hijem terk etmez.»
 §eydip, lukm an bilen bolan giirrun yapraklaryn py§yr-
dysynda ga^dalanan bolsa, Togtamy§yn galan om ri hem §ol
gurriini ga^Halap ybrm elidi.

★★★

H eniz giinem dogm andy. M azutdan-yagdan dokalan e§ik

geynen yaly iisti-ba§y garagaz H akberdi traktorgy hem gelip,
da§ardaky dii§egiii gyrasynda ayak ep en badyna, Serwiboy
gelnin g etire n bowri m aw y giilli gayneginden kasesine gay
guyan Togtamysj yiiziini kiir§ertdi.
— Qay di^np g etiren d ury suw uiiy oziiri ig!
Serwiboy giinakar yaly bolup:
— Bu gezegem gayy m ydam a aty§ym yaly edip atdym -a,
Togtamy§?
Togtamy§ ba§ga tarap a seredip igyakgyg gepledi.
— M en sana gay atm ansyn di^hnedim. M en sana «(^!aya
d erek g etiren suw uny oziin ig» diydim.
Gelin adam synyn god ek ses bilen aydan nagile sozi iigin
ga§yny-da gytmady. Sebabi indi alty yyl bari §ol bowri mawy
gulli gaynegi giinde tig gezek gaykap siipiiryanem, giinde tig
gezek dem leyanem dine Serwiboyun oziidi. (^a^mege nagerak
gaynag suw sygyandygyna, §ol suwa nagerak gay atsan gowy gay
bolyandygyna genii onun eli ram edipdi. Bu gezegem gayyn yn-
w an ya-da gaty ajy bolm aga haky yokdy-da, ynjyk Togtamy§yn
ona at dakm aga haky bardy. Ol sahel zatda-da yrsaram aga
bahana, oykelem age yapy§alga, Serwiboyy kem sitm age tuta-
ryk gozleyardi. A dam synyn hereketinin esassyzdygyny bilse-
-de, Serwiboy hazirem onun tersini diirs diyip kabul etdi. Bu
gezekki bowri mawy giilli gaynek bilen bolan yagday sonky bir
ayyn dow am ynda bolan w akalaryn arasynda in bir ujypsyzydy.
Yone bu gezekki jan a yakymsyz gepin H akberdi traktorgynyn
yanynda aydylm agy welin, Serwiboya ahli yakym syzlyklardan
beter tasir etdi. Ya§y kyrkyn onuny hayalladyp yorse-de, gozleri
yenles yetginjeginki yaly m ydam a oynaklap duran dul Hakber-
dini, salaty bolm asa-da, oba adam larynyn kopiisi halamayardy.
Obada§larynam halam ayany iiginmi ya-da onuii oziinde-de bir
goze yakymsyz gornii§ barmy, Serwiboy gelnin hem ony sulhy
almayardy; yolda-yzda, gabat gelse-de, aglaba gelinlerin edi§i
yaly, galaja ba§ atyp salam beryardi-de, yiiziine nazaryny owiir-
m an gegiberyardi. Ana, §ol adam yn yanynda kem sidilm egi w e­
lin, Serwiboy gelne gaty yoku§ degdi. U stesine-de, Serwiboy §u
m ahalam Hakberdinin: «Hak etdin,Togtamy§. Gam§y gow§ak
gyssan gol gyyar. Indikisine sapak ediner» diyenini gayy gayta-
dan dem lem ek iigin bowri mawy giilli gaynegi goterip ugran
Serwiboy e§idip gitdi.
H akberdinin oba orm anka Togtamy§yn yanyna gelm e-
gininem oz sebabi bardy. Togtamy§ iig sany uly obanyn tutu§
ekerangylygyny, m al-gara, hojalyga g erek suw bilen iipjiin
edyan deryanyn gyrasynda gurlan ona golay m ah n et nasosy
i§ledyanleriii yolba§gysydy. §ol nasoslar yekeje giin i§leman
dursa-da, iig obanyn iigiisi-de eyyam suw yetm ezgligini
duyyardy. §onuii iiginem nasoslaryii birinin bir enjam y onat
i§lemese, ony-da nobatgylaryn ozleri bejerip bilm eseler,
Togtamy§y gozlaberm elidi. H akberdi traktorgy hem §olar
yaly bir m ohiim alad a bilen g elen bolmalydy. O nun bir yatsa
g aytadan otlam asy hyllalla, §ylhasy gykan «Moskwig —412»
kysymly yenil ma§yny yenil dal-de, agyr yiik m a§ynynyn go-
d ek sesi bilen koganin gyrasynda hem tiisselap, hem tar-tarlap
durdy.
gaytadan dem lap getirse-de, Togtamy§yn yene bir
yok hokga tapyp, oziininem, gelnininem keypini bozjakdygyny
Serwiboy oniinden bilyar. Yone ol pyyada bolsa-da, «bedew atly
beg oglan» hasaplayan adam synyn birden hasiyetinin beyle iiyt-
gap, gylygynyn beyle ajam agynyn sebabi bolm alydyr oytse-de,
nam edendigini welin bilmeyar. Yone oz ene-atasynyn rayyna
garam an, haysy tarapyndan barsanam , m egerem ,Togtam y§dan
belent bolm asa pes dal telim yigidin gowniini yykyp guran
durm u§ynyn ahyry oziini kem sitm e derejesine genii a§ak dii§er
oydiip Serwiboyun eger-eger hyyalyna-da gelmandi. Arzuw edi-
lip yetilen, telim nusgadan saylanyp gurlan siiyji durmu§, goz
degdim i, dil yetdimi, birden gepbe gowriildi, Togtamy§ diiyp-
den ba§ga ki§a owriildi, bu gun diiynkiisinden erbetligi gykdy,
ertirininem bu giinkiiden ibaly bolm ajagy bellidi. Togtamy§
Serwiboy gelin babatda edyan hereketlerinin sebabini ozun­
den gayry hig kim bilmeli dal, ozunden gayry hig kim, hig ma-
hal bilm ezem oydyar. Ozalam ^Hirekden soyen, Serwiboy ady-
na tiiys mynasyp, ak derek yaly gelnini, hazir onkiisindenem
zyyat soyyan gelnini bagtly ma§gala etm ek iigin Togtamy§ ona
yza iydirm ek yoly bilen oziini yigrendirm eli. Ol §ondan gayry
gykalga yok hasaplayardy. Eyyam bir ay toweregi w agtdan
bari Togtamy§ ozunden ba§ga hig kim e dii§niiksiz m aksadyny
am ala a§yrmagyn aladasy bilen ya§ayar. Taze tapan nysaklary
arasy iiziilman dowam ediberse, Togtamy§yn uzagyndan oz
tu tan m aksadyna yetaym egem miimkin. N aziklikden yasalyp,
naziklik dunyasinde ya§asa hasam terlenyan giil yapragyna
menze§ soyginin yerliksiz kem sitm elerin tasiri bilen solup,
dine awuly tikeninin galm agy-da ahmal. Beyle-beyle goggara
gola§mak hyyalyna-da gelm edik Serwiboya doran yagday bol-
m alysyndanam has b eter tasir etdi, giini gam bilen dogup, gam
bilen ya§m aga ba§lady. Ol yakymsyz durmu§ giindelik hakykat.
Emma Serwiboy hakykaty hakykat daldir hasaplayar, yagday tiz
diizeler oydyar. O nun gak edi§ine, ynany§yna gora, yakymsyz
diiy§den son yene onki yakym ly durmu§ dowam etmelidi.
Togtamy§yn birden gylygynyn ajap ba§lamagy, onun gel-
nine azar beryandiginin telim esse ulaldylan giirriini derrew em
oba yayrady. O ba adam lary Togtamy§yn bol§uny goldam adylar.
§ol m eselede Togtamy§yn ejesi O gulayam gelninin tarapynda.
g iin k i sonky ba§-on yyllykda Gojuk obasynda O gulayyaly bag-
ty giiwen gayynene, Togtamy§ yaly gelinlik saylam akda utu§
bijesi nesibesinden gykan eneli-ogul yok hasap etdiler. Sazakly
obasynyn horm atlanyan, abrayly hojalygynyn terbiyesini alan
gozel gyz, oziine, boyuna-syratyna kybap gelyan bu towerek-
lerde asla gabat gelm eyan at goteryan Serwiboy gelen yerine-de
hem abray, hem dowlet alyp geldi. O banyn in ya§uly ya§ayjysy
Arabagy aganyn aytm agyna gora, G ojukda sonky elli yyl bari
bolm ayan w aka boldy. O gulay yennanin ozalam siiydi az ber-
meyan «iresey» sygrynyn h u t toyun yz yany, heniz Serwiboyun
gagyryjysy-da gelm anka ekiz golesinin bolm agyny hem yrymgy
kem pirler taze gelnin rysgally-dowletliligi bilen bagladylar.
Emma alty yyl bari bal-asal bolup ya§an gatynjalaryn sebap yok
yerden aralaryna tow diism egine gojuklylar gaty hayran galdy-
lar. Yagdaya hayran galynsa-da Togtamy§yn gelnine azar berip
ba§lamagynyn sebabini welin, hig kim, h atd a O gulay yenne-de
gaklam ayardam .Togtamy§yn taze tapynan gylygyny obanyn go-
jalary has-da halam adylar. Sebabi oglanlygyny at gapy§ygynyn
gogglinli how asynda gegirip gojalyga yeten ya§ulular Arga
seyis yaly uly ile belli, gazetlerde-de halimi-§indi ady gykyp
yoren adam yn du lu n d a goriim goren m a§galanyn inirdelm age,
azar berilm age tutaryk boljak esas doretjekdigine ynanm ayar-
dylar. §onun yaly-da olar edil oz gozlerinin alnynda ulalan
Togtamy§ yaly asylly yigitdenem ma§galasyny gynam agynyn
sebabini tapm ayardylar. H em m e ki§ini edil oz hususy aladasy
yaly gyzyklandyryan sebap bu obada dine Togtamy§yn oziine
bellidi. Ol sebap hem O gulay yennanin eden hereketinden
son doredi. Umuman-a, §ol yagdayyn dorem eginin ba§y ene
bilen oglun edyan arzuw ynyh gabat gelm eginden ba§landy.
Adam sy Esen tarpa-tayyn yogalanyndan son, ilkinji perzendi
Jen n etin hem arkasy yapylyp, yuwa^-^hrwa^dan ozuni diirsan
O gulay ogluny oyerm ek isleginem am ala a§yryp, w agty-sagady
gelende agtyk hiiw diilem ek arzuwyna yetmekgidi. O nun wagt-
-sagat olgeginin hasaby-da bula§dy. Ozi ilkinji gagasy Jen n et
diinya inyanga bary-yogy iig yyla golay gara§maly bolanda,
adam sy Esen ikisi howlukm asa-da, gayynenesi howpurga-
beripdi. O nuii ogluna-da duydurm an, Rahym i§andan doga
alyp geleni, ony gelninin yassygynyn ig tarapyndan tikip goya-
ny yadyndady. O gulay doga-tum ara ongakly uyup yorenem
daldi welin, Jen n etin dogulm agyna doganyii tasiriniii yeten-
digine welin, gyzy diinya inenden son berk ynandy. O gulayyn
gowniine bolmasa, §ol doga alynm adyk bolsa yene iig yyldanam
Je n n e t doguljak dal yalydy. Hem -a oz gegmi§inde bolan w akany
yatlap, hem em iig dal, alty yyl gegip yorse-de, eline ^nirekden
kiiyselyan sallangagyn bagy ilmanson, O gulay howsala du§up
ugrady. Dogry, Rahym i§an birgak diinyaden gaydypdy. Yone
onuii kesbini dowam edyan ogly Pederberdi hajydanam il-giin
nep tapyamy§ diyip, O gulayyn gulagyna yetyardi. Ustesine, Pe­
derberdi hajy h u t gegen yyl Kaba gidip gelipdi. §onun iiginem
onuii tasiri giiygli bolmalydy. O gulay edyan hereketini oglun-
danam , gelnindenem ya§yrdy. Yone «tutuldy». Ol Pederberdi
hajynyn oyunden gykyp gelyarka, kogeden gegip baryan yiik
ma§ynynyn kabinasynda oturan yerinden Togtamy§ ejesini
gortip galdy. Gordi-de, onuii hig m ahal barm ayan gapysyndan
nam e alada bilen barandygyny gaklady. O nuii gaky hem dogry
gykdy. Sebabi ejesiniii kiiyseyan sallangagyny Togtamy§yn ozi-
-de kiiysap ba§lapdy. Serwiboy welin, Togtamy§ ikisinden per-
zent onm egini indi islem eyan yaly bir yyl toweregi w agt bari
gaga hakda dilem yarm ayardy.Ozal perzende gaty how esek
gelnin birdenem ol barada dil yarmay§y Togtamy§y hasam oy-
landyryardy. Ejesi bolsa ilkinji gagasy Jen n eti gayynenesiniii
Rahym i§ana yykylyp alandygyny soii-soiilaram giirriiii eder
yorerdi. §ol yatlam alar yadynda galan Togtamy§ ejesini Peder­
berdi hajynyn byuniri yanynda gorende: «Durmu§ gaytalanyp
durm uka?» diyip, igini gepletdi. Ol hig zatdan habarsyz ki§i
bolan bolsa-da, doganyn hagan getirilip, hagan Serwiboyun
yassygynyn burguna tikilenine genii bilyardi. Emma w agt
gegse-de, onuii gaytalanyar hasaplayan durmu§y ozi iigin welin
gaytalanm ady.

G apydaky beyik balhynyii a§agyndaky m iinjede uklap

y atan Togtamy§ goziini aganda, oziindenem on oyanan gu§-
laryii sazla§ykly jiirkiildisine dal-de, ileri tarapdaky goii§y oba
bilen aralyga goni serhet gekyan yaly bolup yatan dem ir yoldan
gegip baryan otlynyn sesine din saldy. H er giin irden, belli
bir m ahalda A §gabada tarap y o n elen saher otlusyny hyyalyn-
daky ertekiniii igine giryan Togtamy§ bir ay m undan ozalam
oz hyyalynda b ah ar paslynda gin sahrany kesip baryan uzyn
hatar kerw en bilen gal§yryardy. Uzyn kerw enin in oniindaki
boyny m is janly inerin iistiinde-de one-yza galaja yran atyp
baryan ow adan kejebe bardy, ow adan kejebanin iginde-de ba-
har how asyny taze k eten in in buzgung ysyna dolduryp baryan
ba§y kiimii§ gupbaly ow adan gyz otyrdy. Ol, elbetde, «bedew
atly b eg oglana» d o n en Togtamy§yn iki obanyn sere gyzlaryn-
dan saylap tu ta n Serwiboyudy. Kerwen Sazakly obasynyn Ser-
w iboyuny G ojuk obasynda gara§yp o tu ran Togtamy§yn yany­
na alyp baryardy. Togtamy§ kerwenli, kejebeli, janly suraty
yygy-yygydan goz online getiryardi. Kate bolsa saher otlusy
ony kone tary h d an gykaryp, diiyn, §u giin bilen du§uryardy.
Diiynki giinem eyyam gaytalanm ajak yatlam a ow riilenem
bolsa, yakym ly yatlam ady. Serwiboy gyzyn Togtamy§yn ne-
sibesinden gykm agyna-da §ol saher otlusy sebap bolupdy.
A §gabadyh m ehanizasiya m ekdebinde okayan Togtamy§ bilen
hasapcylyk okuw yna iberilen Serwiboy ilkinji gezek §ol otlynyn
iistiinde tan§ypdy. B agtyna b ag t bolup go§ulan Serwiboy gyza
sata§dyrany iigin obanyn serhedini kesip gegyan saher otlusy
iki ykbaly birikdirm egin aladasy bilen G ojukdan Sazakla yol-
lanan yagsy niyetli sawgy bolup duyulyardy. §ol giin §ol otly
bolm adyk bolsa, §ol giin §ol otla m iiniilm edik bolsa Togtamy§
beyle bagtyyar bolmazdy. Ol Serwiboyy-da §eyle pikirdedir
oydyardi. Hazir bolsa sol m anlayyndan gykan bagtyn ozi sebap-
li ayalyn esasy b ag ty bolan enelik pay y n d an m ahrum bolyan-
dygyna goz y etiren d en son, Togtamy§ §ol otlynam , §ol otlynyn
sesinem , §ol otla m iiniilen giini hem naletledi. Yeri, hem m e zat
jiip-jiipden bap gelaym elim i diysene! Togtam y§ynky on ikinji
otly, sekizinji w agon, on birinji yer. Sazaklydan gelen en tek
natany§ gyzynkam hokm an §ol otly, hokm an sol wagon, hok-
m an on ikinji yer bolaym alym y§ynm y? §ol to tan d en gabat
geli§lik bolm ayanda-da, Togtamy§ yigit gykan oglan ahyr, bir
giin kim dir birine oylenm eli bolardy, oylenerdem . Ol hakykat.
Yone §ol kim dir biri Serwiboy bolm an, ba§ga biri bolardy. Ol
kim em bolsa enelik b ag ty n d an naum yt m a§gala owriilerdi.
Togtamy§ Serw iboydan ba§ga b etb ag t boljagyn halyna-da
Serw iboyun halyna yansy yaly yanarm ydy? Yok, yanmazdy.
Qiinki adam gylykda, akylda-hu§da, gorkde-gorm ekde, m ah-
rem likde Serwiboy bilen denle§ip biljek ma§gala en te k diinya
inen daldir. Belki, ol m a§gala-da seni soyerdi, senem ony so-
yerdin. Soygini kalp ysny§ygy doredyar ahyryn. Ol miimkin.
Yone soygiilini Serw iboyun soylii§i yaly soym ek iigin soyiil-
yan Serwiboyun ozi bolmalydy. O nun oziinden ba§ganyn bolsa
Serwiboy yaly bolm agy m iim kin dal. Ustesine-de, hig kim e yet-
dirm eyan belen t soyga bolsa dine Serwiboy mynasyp. Sebabi
onun ozi seni hig zenanyn gykyp bilm ejek derejesindaki soygi
bilen soyyar. O ny dine Serwiboy ba§aryar. §onun iiginem, ol
soyga hig kimde, hig yerde yok sarpaly nazar bilen garamaly.
O tlynyn sesi kem -kem den da§la§yp, sekiz yyl m undan
ozalky hakykat gegmi§e owriildi. §u giine dolanyp gelen
Togtamy§ Serwiboyy oz o rn u n d a goyup gordi. §eyle yagdaya
dii§se, ol n ader? Sowala jo g ap gozlenip, kan pikir edilm edi.
Edil senin baryan yolun bilen gider. Ol oziini kyn giine salar.
Em m a senin goterm eli yiikiini oz egnine alar. Ol §eydip seni
bagtyyar eder. Ol barada dawa, jedele orun yok. £6zgiit tayyar.
Saherki otlynyn sesi uzaklarda yitip gitse-de, sekiz yyl m un­
dan ozalky wakalaryn kabiri Togtamy§yn hyyalynda yene-de
gaytalandy. Ilkinji tany§lygyh, bir seretsen, ullakan gyzygy hem
yok yaly bolup goriinyan wakajyklary hem yatdan gykyp git-
meyar eken.Togtamy§ bilen Serwiboyun ba§ky dugusygy kanbir
gep-soz hem al§ylmadyk du^usyk boldy. Olar bir-birege atlaryny
aydansonlar, herhal, ikisi-de oba goriimini gorenler-da, ayt-
m aga gep tapylm ayan yaly bolup dymdy. Oiia derek, edaly-da
bolsa, utanylyanam bolsa, goz-nazar iki tarapynam igki pynhan
diinyasinin manysyny bim em e da§ gykaryandygy sebapli yet-
meli menzile yetip otludan dii§iilenson, derrew hersi bir tarapa
gidibermeli iki yolaggy sagbollasyp yola dii§iibermedi. §ol pursat-
dan peydalanan Togtamy§, hem igigem bolsa, erkek oglan, yigit-
lik towekgelligini gorkezdi —gyzdan barm aly yerine genii ugrat-
m aga idin sorady. Gar§ylyk bolmady. Edil §ol mahalam yigirimi
ya§laryndaky gorm egey yigit olaryn yanyna geldi-de, Serwiboy
bilen iggin salamla§dy. Ol ikisinin sowal-jogabyndan gykan neti-
ja gora, Kerim diylip ady tutulan oglan gyz bilen obadas bolmaly­
dy. Kerim Serwiboyun yanyndaky yigide bile otludan du§endigi,
gyza gaty golay durandygy iipinem obada§ynyn tansydyr oydiip,
bas atyp salamla§masa-da, in bolmanda, goz gytagyny aylaymaly
yalydy welin, sonam etmedi, asla iinsem bermedi. O nun bol§y bir
yere gyssanyana menzeyardi.
— M en seni ugradayyn, Serwiboy. Yolda§ymyn masynam bar.
— M eni Togtamy§ ugradyar — diyip, Serwiboy oziini
ugratm aly yigide tarap palaja elini salgady.
Serwiboy gyzyn bir m anyly jo g ab y yanyndakylaryn iki-
sini-de hayran etdi. Togtamy§ yany tan§ylanam bolsa, oziini
K erim den artyk sayyan yaly obadasynyn hodiirleyan hyzma-
tyny gyzyn kabul etm ey§ine hayran galdy. Oziini, belkem ,
bile oynap-ulalan obada§yndanam ileri tu tyan yaly etm egine
Togtam ys gyzyn natanys yigide ed en uly sow gady diyip
dii§iindi. Kerim em ol jo g a p d an obada§ynyn oziine nahili baha
beryandigine dogry dii§iinen bolsa gerek. Ol Togtamy§a-
-ha hip hili y§aratam etm an, Serwiboy bilenem dine ba§ atyp
ho§la§dy-da, otly m enzilindaki kan sanly natanys adam laryn
birine owriilip gitdi.
Togtamy§ Serwiboyun §ol hereketi hakda son-sonlaram
oylanyp, ony bir tarapdan gyzyn kesirliginin, goniim elliginin
alam aty diyip kabul etse, beyleki tarapdan, oziine onuii nahili
garaysynyn bardygyny hem aridy. §eylelikde, sekiz yyl mun-
dan ozalky w akany yatlan Togtamy§ ondan sonky yyllaryn
dow am ynda-da Serwiboyun adam synyn ya-da gayynenesiniii
gown linden turm adyk, keypini bozan saparyny yatlap bilmedi.
Sebabi Togtamy§yn ona beryan bahasyna gora, Serwiboy gelin
keypi bozulm asyz adam laryn keypini bozup bilyanlerden daldi.
...Togtamy§ ukudan ganm adygam bolsa, yassyga gaytadan
ba§yny goymady. Ol isikden akyan uly yabyii salkyn suw una
yuwnup, ukudan m azaly agyldym etdi-de, siipiirgip alm ak iicin
iperik girdi. O nuii giren otagynyn toriinde ejesi ertir nam azyny
okap o tu ran eken. Ol pi§ik basy§yny edip, burpdaky go§-go-
lam lara tarap yoredi. Ol ipine bir-iki sany yassyk ta§lanan paga
sallanpagynyn eg n in e atylan siipiirgiji alanda, birhili, endam y
titran yaly bolup gitdi. Sallanpak hokm iinde-de ulanylyan dort
tigirli paga arabajygynyn b u ipera g elenine alty yyl-ha bolan-
dyr. Ol Togtamy§ bilen Serw iboyun toyuna getirilen, in g adyr­
ly, adam om riinin dow am atly bolm agynyn arzuw y edilyan
m anyly sowgatdy. Hazir arabajygyn iginde iki sany yassygyn
bolm agy Togtamy§yn saher keypini bozdy. Togtamy§ ta omri
otyanga-de, ol arabajyga yassykdan ba§ganyn eyelik etm ejek-
digi h ak d a oylandy. §unga yyllap eyesine gara§yp bo§ duran
sallangak-arabajyga eye getirm eli ene oz om ri otyanga-de
arabajygyn bo§ durjakdygyny, onuii sebabini bilyarm ika?
Ak siiptirgiji eg n in e atan Togtamy§ derrew da§ gykm ak
bilen boldy.

★★★

P ederberdi haja yykylynaly bari yagdayyn ozgererine

genii esli salym gegenem bolsa, O gulay y ennanin oyiinde
gow y tarap a-h a 6zgeri§lik duyulm ady. Ir ertir, gig ag§am ig-
-da§ girip-gykanda, o tu ry p -tu ran da gelnini assyrynlyk bilen
synlayan en an in goziine ilyan, togalanyp ba§lar oydiip um yt
bilen garayan nazaryna goriinyan §ol bir ak d erek yaly bolup
y oren syrdam gelindi.
Uzyn d ere k kem i yok, serw iboy kem i yok Serwiboy gelnin
§ol bir bol§udy. Yogsam, tebibin-lukm anyn, m ollanyii kesgit-
lem esini tu tary k edinm ese-de, g elnem bolan, gadikdenem
garan O gulay yen n e-d e gelninin yagdayynda sahel ozgerm e
bolsa ilden on biljekdi. Ol §u giine-ha um yt etm eyardi welin,
alty yyl bo§ gegensoii, §ol m eselede, indiki yyllara-da um yt
b aglam aga esas yok hasaplayardy. U stesine-de, ogul bilen
gelnin arasynda ba§ga bir gaprazlygyn dorandiginem O gulay
yeniie hasab a alyardy. D uygur ene yiireginin doredyan iin-
jiisi ahyram yagdayy anyklam aly diyen netija getirdi. O gulay
yeniie y agdaya dii§iinm ek islegini oglundan dal-de, gelnin-
d en ba§lady.
— Hany, gelin, oye gir-de, alnym a gegip otur, bir-iki agyz
giirriin bar sen bilen — di^np, da§arda hojalygyii m ayda-giiyde
aladasy bilen giim ra bolup yoren gelnini igerik gagyrdy. Ige-
rik girilip, yiizbe-yiiz oturylansonam : — G urrtin edeli diyip
gagyrdym -a welin, giirriinim i n am ed en ba§lap, nam ede gutar-
jagym y bolsa oziim em bilem ok — diydi.
Enanin sonky aydany bo§ soz dal eken. Ol hig zat diym an
gelnini kan gara§dyrdy. Em m a gelni hem gayynenesinin mak-
sadyny gaklamanson, ony nadip ugrukdyrjagynam bilmedi,
ugrukdyrjagam bolmady. §onun iiginem bim em e oziini diirsan
O gulay yen n e ba§lan dymy§lygyny ozi bozdy:
— Sen m en yekam sin, guw anjym syn... — Bu-da gepba§y
bolm ansoii, yone dym yp otu rm ak islem edik Serwiboy:
— Bilyan, enesi — diydi.
— M en enesi diyilyan ady nesye goteryan ene — O g u ­
lay yeniie da§yna gykmasyz edip yoren syrynyn da§ gykanyna
ozi hem hayran galdy hem okiindi. Ol gelninin yhziine yalta
garady. G elninin yiiziinde iiytge§iklik duyulm ansoii: «Serwi­
boy aydylany only e§iden daldir ya-da aydylanyii m anysyna
iins b eren daldir» diyip ynjaldy hem gepini arkayyn dowam
etdi. — O nda sen goniiiiden gel — diyip ba§lan ene gelninin
geplem eg in e itergi b erm ag e galy§dy. — G ayyneneii bilen dal-
-de, deii-du§uii, joraii bilen ig dokii§yan yaly bol. Pynhanlyk
bolm asyn...
— M en sizden ya§yryn syrym bolmaz. N am e bilesiniz
gelyan bolsa, bilyanim i gizlem en.
Bu gep al§ykdan son, ene gelninin yiiziine dikanlap seretdi:
— Togtamy§ ikiiiiziii araiiyza nam e tow dii§di?
— Size bir y erd en gep yetdim i?
O gulay yeniie g elninin sowalyny halam adym y nam em i,
yiiziini kesa sow up gepledi.
— M afia gep yetenok. M eii kalbym syzya. M en ene. Bol­
yan yagdayy ene bolm adygam bilaym eli. Togtamy§ ikiiiiz biri-
gip, bir diinya. Ol diinya m eniiiem diinyam . M en §ol diinyade
nam e harasat gopyanyny hokm an bilaym eli...
G ayynene h ap a b o ln ar yaly zat aytm adygam bolsa, Serwi­
boy hamsygdy.
 — G opup ba§lan harasatyn m anysyna, sebabine oziim
du§iinm esem , m en size nam e aydayyn?
— M ert bol. Gozya§dan peyda yokdur, gelin.
— M en nabileyin ony haysy dowiin galanny... M en hig
zada dii§iinemok. Togtamy§ m ana seredende, bir goziinde
guwang, beylekisinde yigreng bar yaly bolup dur. M enem -a
oglun gow niini yykm ajak bolup, yuw utm asyzynam yuw ud-
yan, g aty kem siden w agtam aglam aga derek, oziimi m ejbur
edip, yylgyran bolyan. M en hig zat bilem ok, enesi. M en hig
zada dii§iinemok...
O gulay yeniie yene g apdala seredip gepledi.
— Sen zat bilm eyan bolsan, oziim ony bilerinem , oziim
ona dii§iinerinem ...
Diyse-de, telim ay gegensonam , O gulay yennanin dii§iinen
zadam bolmady, bilen zadam, ogly bilen haybatly geple§se-de
yagday diizelmedi, gozya§a dayansa-da yagday iiytgem edi,
Togtamy§dan ba§ga hig kime dii§niiksiz towly ma§gala durmu§y
dowam etdi.Togtamy§ bolsa her giin bolm asa-da, h ep d ed e bir
ya-da iki g ezek Serw iboyun keypini bozar yaly, onuii gaha-
ryny gay n ad ar yaly esassyz tu tary k tapm asyny bes etm eyardi.
O nuii gozleyani erbetlikdi, erbetlik bolsa, onatlykdan kandi,
her adim de tapylyardy.
...Giiyz ir gelip, ertirlerine how anyii gigregi oziinin bar-
dygyny duyduryardy. Ir ertir-gig ag§am el-yiiziiiii-de yyly
suwa yuwasyii gelip durdy.
§ol giiyz ertirleriniii birinde oba gene§liginin hasapgysy
bolup i§leyan Serwiboyun ozi-de edarasyna how lugyp durka,
Togtamy§yn oylap tapyan o^hinlarynyii yene biri bolup gegdi.
— Serwiboy adam syna yuw unm aga kom ekle§m ek iigin
kiindiigi egende, Togtamy§ elini silkip aldy.
— N am e boldy? — diyip, gelin gyssanm ag sorady.
— N am e bolar oydyan? Elim doiidy.
H atd a oduii iistiinde goyulm an, igerde d uran suwly bed-
red en susulyp doldurylanda-da da§arda «eliiii doiidurar» yaly
kyrk gillaniii gary kiirap duranokdy. Togtamy§ oiia dii§iinyardi.
Yone onuii §ol yiizleylik, §ol esassyz yerd en tapylyan igeng
yiizleyligi hem esassyzlygy iigin esasly igengdenem has erbet
tasirli bolar oydyardi.
Em m a Serwiboy bu m ahal onun tu tyan m aksady hakda
oylanm an, oylansa-da iins berm an:
— N am e etm eli indi? — diyen giilkiinjirak hem sadalag
sowal berdi.
— Suw sow uk bolsa nadilyandir? K iindiigi pej in iistiinde
goyup, gaz gatyrak yakylyandyr. §eydilyandigine gaga-da dii-
§iinyandir. Ya ejen sana w agtynda о zatlary ow retm edim i?
G yzgyn suw un nahili sowadylyandygynyii, sow uk suw un
nahili yyladylyandygynyn gyl§yrymly syrlaryny bilm eyandigi
iigin kem sidilyan gelin ol kem sidilm ani beylesine gegirdi-de,
ejesinin y atlanm agy b arad a oylandy. «Indi eja-de yetilip ugra-
lan bolsa, m u n u n sony nam e bilen gutararka? »
Igindaki suw unam buzly suw daldigini tassyklap duran
kiindiigin yyljak b o k u rd ag y n d an tu tup, yerinden turan Ser­
w iboy gelin hig zat bolm adyk yaly, yiiziinem kiir§ertman,
gasynam gytman, gaz pegli jaya tarap ugrady. Togtamy§ onun
yzyndan seredip durdy. Soygi diyilyan zadyn ayatda yokdu-
gyny, o n u n yone m anysyz bo§ giirriindigini aydyarlar. Ol kes-
gitlem e yalan. Soygi bar. O nda-da gyn soyginin uly diinya yaly
gindigini, m ahrem en e yaly gegirim lidigini Serwiboy m ana
subut edyar.

★★★

Togtamy§ bilen Serwiboy gelnin arasynda em eli yol b ile­

nem bolsa gopan harasatyn bblek-bolek w akalarynyn hem -
m esi diyen yaly oyiin, hojalygyn gygrynda bolup gegyar. Ol
w akalarynam kabirine O gulay yeniie §ayat bolyan bolaym a-
sa, kesekiler bihabar. Em m a gapylary yapyk, aynalary yapyk
igerde, h atd a gijanin bir m ahaly bolyan w akanyn §ayat yok
yerinden, oy diiileyan yok y erin d en ile yayylyanyna hayran
galaymaly. O nda-da, dine bir yayylm agam dal-de, bol§unda-
nam has ulalan, gi§irilen gornii§de yayrayar. Ana, §ona welin
Togtam y§yn hayrany hekeryar...
 Bir giin obanyn argyny H ekim ag a Togtamy§y yanyna ga-
gyrdy. I§ o tag d a argynyn oziinden ba§ga adam yokdy. §onun
iiginem gysgajyk salam -helikden son ya§uly derrew esasy
giirriine gegdi.
— M en seni k esesin d en gem ele§mesi kynrak bir m esele
bilen gagyrdym, Togtamy§. M ana sen Serwiboy gelne yza
iydiryam i§in diyen habar gelip yetyar. Ki§inin m a§gala dur-
mu§yna, ba§garak edip aytsam , igeri i§lerine gaty§mak, sen
argynam bolsan kyn, inim.
H ekim aga aytjagyny g utarm an goyan yaly etse-de, ay-
dylm aly gep anryyany bilen aydyn boldy. §onun iiginem Tog-
tam ys ya§ulynyn gepini dow am ed erin e gara§ybam durm ady.
— Size yetirilen habar gybatgy ayallaryn gepi bolaym a-
syn, H ekim aga?
— Gybatgy ayallan gepi bolsa, m en ona gynanm azdym ,
gep yzarlayan yaly yagdaya-da dii§mezdim. Sen oglan-oglan-
jyk dal indi, Togtamys. Gepi uzaldyp oturmaly. M en sana
agalyk, atalyk diysem em bolya, m aslahatynyberyan. Diizel, inim.
Togtamy§ H ekim agany, aydyan sozleri iigin, yigrenm e-
dem , onun aydyanlaryna dii§iinyardem .
— S ene-m enesiz m a§gala-da yokdur. Yone ayal ma§gala-
-da adam . Ol sana «ha» diyyani iigin, g ullugynda duryany iigin
ju d a berke-de tu tuberm eli dal. U stiinde yoreyanin iigin yerin
agram y y okdur oytm e. Sen inim, bir bolm asy zady goz oniine
getirip gor. «G ahar — kapyr». Birdenem Serwiboy gelin, ayal
gyzm alygyny edagede, eteg in e ot degrayse...
Togtamy§ H ekim aganyn soz bilen aydyanlaryny hyya-
lynda hakykata owiirdi, ba§dan-ayak yanar ot bolup, koganiii
u g ry bilen tazygyp baryan gyzyl ody goz oniine getirdi. Yone
§ol lowlayan o d u n iginde Serw iboyun bardygyna w elin ynan-
mady. Serwiboy ol dereja yetm eli daldi.Togtam y§ Serwiboy
yanar oda owriilm anka, oziinden da§la§jakdygyna ynanyardy.
H azir H ekim aganyn janygyp o tursy hem Togtam ysyn mak-
sadyna yetjeg in e §ayatlyk edyardi. § o n u n Iiginem H ekim aga
geplap otyrdy.
— B ardy-geldi ol am an galayanda-da, ayala bay-peye-
dal gozi bilen garanyn iigin seni-ha dem irgozenekli ma§yna
m iindiirip akiderler welin, ilin y agdayyna gozeggiligi gow-
§adanym iigin m ana-da tanryyalkasyn aydylar oytm egin.
Dogry, «Аг-heleyin ur§y — yaz giiniininyag§y». Yone...
K albynda saklap y o ren sozlerinin hem m esini aytm agy
niyet ed in en argyn o tag a Serw iboyun girenini hem gorm edik
yaly, ol gelip duransonam , bir kakuw daky gepini dowam etdi.
Togtam ysam aydylyanlary kabul etse-etm ese-de, sesini gykar-
m an diiiledi.
Ya§ulynyn gep in e sahel dyngy b e ren in d en peydalanan
Serwiboy:
— H ekim aga, gagyran ekeniniz.... — diydi.
H ekim aga ozal okap oturan, em m a arasy kesilen sahypa-
syny okam agy dowam edyan yaly yene §ol onki akym bilen
gitdi.
— ...Dogry, «Аг-heleyin ur§y — yaz giiniinin yag§y» ...
Hawa, gagyrdym, gyzym.
— Kim bilen kim uru§yamy§, H ekim aga? — diyip, hig
zatdan habarsyzam bolsa, eyyam y agdayy aiian Serwiboy g e ­
lin Togtamy§y goram aga galy§dy.
— At oynadan bolm ak gerek dal bu yerde, gelin. M en
sizin kakanyzyn ya§yndaky adam . «O t yanm asa, tiisse gyk-
maz». M en d en zat gizlejegem bolm a, gyzym. §u obada bir
ajalyna el bulan horaz bim ahal gygyrsa-da, §on habaryny m ana
yetiryaler.
— Bizin horazym yz bim ahal gygyran daldir, H ekim aga
— diyip, indi Togtam y§dan oniirdip Serwiboy gelin geplap
ba§lady. — Beyle hab ary kim size getiryami§?
Ya§lara yerliksiz kayinyane doniip baryan H ekim aga
yapysalgasyny gizlem edi.
 — Bizde ag-aganlyk, keygim. Sizin yagdayynyzy sonky
gezek H akberdi Nyyaz aytdy. Ol Togtamy§ bilen bile i§leyar
ahyryn...
— H akberdi Nyyaz p o h u n y iyipdir, H ekim aga! — Serwi­
boy agzyndan gykan gepin teleg rak bolandygyny aydylanson
bildi. Bilse-de: — §olar yalynyn gepine ynanyan bolsanyz,
onda sizem.... — Serwiboy «onda sizem ya§uly adam a m en-
zanizok» diym ekgidi, yone gutarm adyk pikiri oz galypyna sa-
lan hem galarak yylgyrm aga m ejbur bolan H ekim aganyn ozi:
— O nson, m enem bir zat iym elimi? — diyen sowal bilen
dowam etdi.
— Yok, H ekim aga — diydi welin, Serwiboy gelnin jogaby
gaga gepi yaly bolup yanlandy.
(galarak yansyly yylgyran H ekim aga ba§yny yaykady.
— §ey diyip, yzyny diizedew eri, gelin. Yogsam-a... —
Yanyja, yansylam bolsa, yylgyran ya§uly birdenem agras
sypata girdi-de, Togtamy§a goni seretdi.— Inim, Togtamy§,
ata-babalarym yzyn «Oz arrygyny har ed en ki§i arrygyna zar
bolar» diyen gepi bar. Ikinjidenem , beyle yagdayyn sonunyn
nahilirak gutaryandygyny yany m en sana yaiizytdym.
— Turm a dii§ersiii diyjek bolyanyzm y? Eden aladan iigin
tanryyalkasyn, H ekim aga...
Togtamy§ sonky soziini gyny bilen aydanam bolsa, gep
gy§ardanam bolsa, barybir H ekim aga ony yaiisylayan m anyda
kabul etdi. § o nun iigin onuii gogm ak bolup duran giir ga§lary
biirje§di.
— Tiirm eden b ard e-d e basgangak kandir. Biz beyle yag-
dayy, m a§gala daw asam bolsa, yazgarm aly bolarys. M en oz
obam da bolyan yakym syz yagdayy hakim lige-de yetirm eli bo-
laryn, e§itm edim diym e, Togtamy§, onsaii. O nda-da h u t haki-
miii oziini h ab ard ar ederin. On-sori, birigiin on bilen gorii§-
melem .Y ygnak bar... Sen m en d en yam an gorme, inim. Yagday,
diizgiin §eyle.
H ekim aga «Gidiberiii!» diyen m anyny aiiladyp, stoluii
iistiinde d u ran §yrdagyna elini uzatdy...
 G iinorta-da golaylanson Togtamy§ i§ yerine-de gitm an,
буе tarap ugrady. Ol H ekim aganyn yorite gagyryp eden
giirriini hak d a oylandy, oylandygyca-da gahary geldi. Yeri,
senin hojalygyndaky y ag d ay bilen ilin nam e i§i barmy§? Sen
na gelnini uryanm y, ten in e yara salyanm y? G eziberin-da oz
aladanyz bilen.
H ekim aganyn giirriini o n u n hyyalynda dow am etdi. Oz
sesi kim dir bir ba§ga ki§inin sesi bolup gulagyna geldi: «Sen
beydip, oziinem, Serwiboyam, ejeiiem , il-giinem helak edip
yorm e-de, m anlayynda bir pe§eni bo§adaga-da, aladadan
dyn, Togtamy§. §eytseii, Serwiboy gelnin yoluny agarsyn.
Oz m aksadyna yetersin. Ya sen oziini atyp biljek m ertlerden
dalm i?» Togtamy§ gulag y n d a yaiilanan sozlere biri bilen
geple§yan yaly bolup jo g ap gaytardy: «§ol pe§en hakda m en
sen d en oniirti oylandym , gadyrdan. M ert bolsan olm ek ansat,
ya§am ak kyn. N am art bolsan, ya§am ak ansat, olm ek kyn. M en
m ert bolup ansat olem son, Serwiboy iigin hasraty ta ozi olyan-
ga gutarm ajak onkiisindenem agyr ya§ayy§ ba§lanm azm y?
M enin m anlayym dan yelm ejek yeke okum polat giiye owrii-
lip, Serwiboyy bizin ojagym yza om iirlik giiylemezmi? Sen
ayallaryii erk ek lerd en has m ertdigini bilenok, gadyrdan. Ser­
w iboy olen arinin ojagyny terk etjek lerd en dal». Togtamy§ ozi
bilen gep al§anyny hem only an§yrm an oylerine yetdi.
Da§ardaky a§hanadan eli gemgeli gykan ejesinin yanynda
ayak geken Togtamy§ ona n ah ard an oniirti, yarym sagadam
bolsa, irkiljekdigini aydyp, oye girdi. Ol krow ata gegip gy§arsa-
-da, goziinin oiiiini uky dal-de, diw ardaky p o rtret tutdy. §ol bir
d uran yerinde dort-ba§ yyl bari asylgy portrete giinde telim
gezek gozi dii§enem bolsa, Togtamy§ ony §u giin birinji sa-
par goryan yaly boldy. §ekilde Togtamy§ bilen Serwiboy gelin
egin -eg n e degiri§ip otyrdy. O laryn h er haysynyn egninde bir
kelle, bir yiiz bar bolsa-da gow releri welin, bir adam ynky yaly
bolup goriinyardi. B irdenem p o rtretd en Togtamy§yn §ekili
yitip, dine Serwiboyun §ekili galdy. Serwiboy krow atda yatan
Togtamy§a bir zat diyjek bolyan yaly yiti-yiti seretdi. Emma
geplem edi. Ofia d erek Togtamy§ dillendi.
— Sen mafia gulak as, Serwiboy. Sen m eni unutm aly, Ser­
wiboy. Senifi bagtlylygyfi §ol unudylm ak bilen bagly.
— M en bu gapydan olum den ofiiirti seni u n u tm ak iigin
gelm andim .
— Bir oyde iki b e tb a g t ya§asa, onufi sofiy uly betbagtlyga
barar.
— Bizifi omriimizifi ahyryna genii b agtly bolup ya§ama-
gym yza nam e pasgel beryar?
— Ikimizifi birek-birege bolan gyn soygimiz.
— H akyky soygi bile ya§am aga pasgel b eryar diysefi, ofia
kim ynanar?
— Hig kim ynanm asa-da, ikimiz ynanm aly.
— Ol gaty dii§niiksiz gep.
— Durmu§yfi ozi §ofia mefize§ du§niiksizliklerden diizii-
len-da.
— Sen m eni yigrenip bilersifi, Togtamy§. Sen m eni ynjy-
dyp bilersifi, Togtamy§. Sebabi m eni yigrenm ek, m eni ynjyt-
m ak senifi oz elifidaki zat, oziifiden goziilyar. Yone senifi mafia
bolan yigrenjifi m ende safia bolan ^ngreng doredip bilmez.
Sebabi menifi seni yigrenm ezligim sen d en dal, m en d en goziil­
yar. M eni sen d en difie oliim da§la§dyrar. O lam w agtlayynga
bolar. O lum den sofi, ikim iz gaytadan, om iirlik du§u§arys.
— M enifi yagdayym soygimi yigrenje owriip, §ol yigrenjifi
safia gow ulyk getirm egini talap edyar.
— Ol akyldan da§la§anyfi tap jak gepi. Sen en tek akyly-
-hu§y yerindaki adam . Biz yagdayyfi u g ru n a gitm an, yagday
bizi goldam aly, Togtamy§. Sen §ofia dii§iin. Dii§iinmesefiem,
bz-oziifii gynam a...»

★★★

H ekim aganyfi: «H ut hakim ifi oziine yetirerin» diyen

gepi Serwiboy gelni, e§iden badyna, biynjalyk edip ba§lady.
O l-a tutu§ etrabyn ilatynyn garam atyny g erd en in d e goteryan
adam , bulam uly bir obanyn ya§ayjylarynyn aladasyny etm eli
adam . O lar bir-birlerine, elbetde, «ha» diyyandirler. U stesine-
-de, H ekim ag a yaly sylanyan ya§uly diirsi ters di^np aytsa-
da, hakim ynanar. §onun uginem , Togtamy§ tohm et pidasy
bolaym az yaly o n u n aladasyny etm elidi. Serw iboyun oziin-
d en ba§ga Togtam y§da egin dirar yaly hossaram yok, agram -
ly dost-yaram . §onun iiginem «ejesini goresi gelyan» gelin
g ay y n en esin d en atasy oyiine, giinin bolsa-da, gidip gelm age
rugsat sorady. Soriky w agtlarda-ha yarym gow iin yaly bolup
ya§ap y o ren gelnine haypy gelyan O gulay yeniie gar§y bol-
mady, gaytam , Altyn gudasyna bir bolek m aw ut parga bilen ak
yaglygyn igini siiyji-kokeden dolduryp, diiwiingek hem saldy.
§eylelikde, ilki hakim lige yetip, sonam guryan hilesinin listi
agyla^hnaz yaly atasy oyiine-de gorniip gaytm aly karara gelen
Serwiboy gelin irden yola dii§di.01 aw tobusa m iinende-de,
m arekeli kogeden pyyada yo ran d e-de diinyade Togtam y§dan
ba§ga adam tanam ayan, goriinm eyan yaly dine §onuii pikiri-
ni etdi, saher otlusynyn iistiinde tan§ylan p u rsatd an ba§lap,
ta §u giine genii gegilen yoly yzarlady. Emm a §ol uzak yolun
ne ba§ynda, n e ortasynda, n e §u giiniinde Togtamy§yn aya-
gy biidrar yaly pasgelgilik g abat gelm edi. Ol y agday hem
Serwiboyun bilesigelijiligini hasam gyjyklady, Togtamy§a
hossarlyk etm ek how esini artdyrdy.
Yone «H akim lige bardym », «H akim lik kom ek etdi», «Ha­
kim lige arz ederin» diyen yaly sozleri halim i-§indi e§idip yoren
gelin §ol jayyn da§ky b o sagasyndan atlaninden yowselledi,
ikinji m erteba gykanda-ha halysam gow§ady. H akim iii gin i§
otagyna girsen d ag y sen naderkan, Serwiboy?
D ogrudanam , hakim iii gin i§ otagyna en tek girm anka,
onuii gapysynyn tutaw ajyna elini yetiren barm aklarynyn
sandyrayandygyny goren gelin oz-oziine gyjalat berdi, oz-
-oziini ko§e§dirdi, ko§e§dirse-de, gapyny agansoiiam, igerik
atlem an, b o sag ad a durandygyny birbada an§yrmady.
G elenin yagdayyny goziine kakly§andan aiian, kopiigoren
hakimiii:
 — Q ekinm an-de, giriberin! — diyen m ylayym sesi Serwi­
boy gelni biraz dogum landyrdy.
Serwiboy igerik girip, haybatly stola golaylanson, salam
berdi.
Yerinden tu ru p d u rk a hal-ahw al sora§an hakim , elini sal-
gap g elen e o turm aga yer gorkezdi.
— Yanyma geleni, §eydip, golayragym da oturdaym asam ,
sow uklam adanm y-nam em i, bir-iki gun bari gulaklam agra-
laydy. M enlik m eselaniz b ar bolsa, aydyberin, gelin! Siz kim,
nired en geldiniz, hyzm at n am ed en ybarat?
G orkezilen yere gegip oturan Serwiboy hakim in ba§ky iki
sowalyna derrew jo g ap gaytardy, iigiinji sowalyn jogabyna we-
lin birnem e gara§dyrdy.
— Q ekinm an-de, geplaberin!
M ylayym geple§ilse-de, gekinm e diyilse-de, zandy yygra-
rak Serwiboy gekindi. § o nun iiginem o n u n jog ab y iizlem -sap-
lam, baglany§yksyz yaly boldy.
— G eplesem , yolda§ hakim, m enin adam ym da hiq: hili
giina yok. H ekim ag a-d a kate bir zadyn anygyna yetm anem
netije gykarayya. H akberdi traktorgam yalan sozleya. Tog-
tamy§ M am m edow ikim izin op-oiiat ya§a§yp yorendigim iz
dogrusynda, eg er g ere k bolsa, kepilnam a-da yazyp biljek. Ol
gowy adam .
Serwiboy ba§ly-barat geplese-de, huzura gelyanlerin
arasynda h er hilisine, h a td a arzyny soz bilen aytm an, yone
aglap duranlara-da g ab at gelyan hakim Serw iboyun iizlem-
-saplam rak geplanini g en em gorm edi-de, o n u n soziine dyngy
beren in d en peydalandy.
— Togtamy§ M am m edow y tanam asam am , onun gowy
adam dygyna y n an y an ...
— Tanam asanyz, n adipynanyaiiyz? — diyip, yap-yany-da
arzyny doly aytm aga soz tapyp bilm an tabiklap duran gelnin
ya§uly adam yn yalny§yny tapysyna, ony hem §ol bad a yiiziine
basy§yna hayran galan hakim y agdaydan incelik bilen ba§
alyp gykdy.
 — Birinjiden-a, Togtamy§ M am m edow yaram az adam b o ­
lan bolsa, siz ona durm u§a gykmazdynyz. Ikinjidenem , M am ­
m edow Togtamy§ erb et adam bolan bolsa, oziinin gowudy-
gyna goz yetirm eyan bolsa, siz yaly gow y m a§galany dulu n a
gegirm age m iltem edip bim ezdi. U giinjidenem , M am m edow
Togtamy§ let iydiryan bolsa, siz b u yere уо rite gelip, erbet
adam yn tarapyny caljak bolm azdynyz, onuii aladasyny et-
m ezdiniz. D ogry dalm i?
Ya§ulynyn aydanlary m anzyna b atan gelin derrew:
— Dogry, hakim aga, g aty d o g ry aydyanyz — diydi.
Nage yyl bari hakim bolup i§leyanem bolsa, oziine ilkinji
gezek «hakim aga» diylip yiizlenilenini e§iden ya§uly yylgy-
ranyny huzura gelen e-d e andyrm ajak bolup, eiiegini sypan
ki§i boldy.
— In esasy zat, gelin, M am m edow Togtamy§ hakda-da,
H akberdi traktorgy hakda-da H ekim aga rnana hig zat ayda-
nok. Yogsam, ol ikimiz 5ten ag§am ikigak durubam giirle§dik.
M ylayym kabul edip, ynandyryjy hem akylly gepler aydan
hakim e m innetdarlyk bildirm ek islan Serwiboy gelin jiipune
dii§ayjek m innetdarlyk sozlerini hem tapm an, ba§ga zat diydi:
— M en yalny§ypdyryn, yolda§ hakim . Yone m en §u yere
gelenim i, ed en giirriinim i H ekim aga-da bilm ese-ha gow y bo-
lardy.
H uzuryndakynyn gep in e jo g ap ga^darm azyndan oniirti,
oniinde d u ran telefon trubkasyny goterm eli bolan hakim:
— Ug m in u td an g ap a geliber! — dpnp, m egerem , oz
siiriijisine hab ar yetirdi, sonam m yhm anyna yiizlendi. — Bol-
yar, gelin. Siz m en yanym a gelenzok. M enem sizi tanam ok.
Dille§dikmi?
Soz diym an, galaja ba§ atan Serwiboy gapa tarap yoneldi.

★★★

Hem i§eler atasy byline gezm age gelende Serwiboy edil

ya§lygyna dolanan yaly bolup tolgunyardy, oniinden gykan
kone tany§lary bilen algak salamla§yardy, m ekdep yolda§laryna
sata§sa, kdgede d u m p gegeni yatla§yardylar. Indi welin onun
dogduk m ekanyna, soydiik m ekanyna ayagy gekm eyan yalydy.
Ol hig kime, has beterem oziine hyrydar goz bilen garan den-
-du§laryna sata§mazlygy dileyar, adam -gara gorunm an, tizrak
ejesinin yanyna yetip, gorer gozlerden gizlenm ek isleyar.
He yaym ajak bolup da§y yaragly goralyan yurt-dow let
bahbitli gizlin syrlarynam m anysynyn derrew dasary yurtlara
genii yetyandigini halim i-§indi telew izorda e§idyan, gazet-
lerde okayan Serwiboy ona kan genem galm ayardy. §eyle
beyik d erejed e oynalyan o^mun tilsim jiklerine, h atd a Ser­
w iboy yaly orta m ekdebi gu taran sada hasapgy dii§unyar.
Em m a §ona dii§iinyan sada hasapgy iki sany sada adam yn oba
derejesindaki m anysyz diyen yaly, hem m e ki§ide-de bolup
bilayjek, hig kim e-de —e§idene bahbidi yok, e§itm ediginem
e§itm ani iigin gekyan zeleli yok m a§gala syrjagazynyn kop
yere, alysda y atan Sazakly obasyna-da yayram agy, h u t §onun
iiginem ejesinin oziini sow uk-sala gar§ylam agy Serwiboyy
hayran galdyryar.
Serwiboy bu yerde yokka-da A ltyn y enne m ydam a onun
aladasyny basyndan gykaryp bilm an y o ren yaly, saglyk-am an-
lygy hem kelterak sora§an dessine, gyzy b arad a Sazakla yayran
yakym syz gep-giirriinlerin iistiinden bardy.
— §o gepleri goyaly-la, eje! — diyip, Serwiboy derrew
nagilelik bildirdi.
— Sen ba§ynda agyr grin barka m en dym yp oturm an —
diyip, haybatly g eplani bilen m a§galadaky bi§owlulyk oz-
-oziinden yok bolayyan yaly Altyn y en n e sesine b at berdi. —
Yeke perzendim in bolar-bolgusyza gep, ile ryswa bolm agyna
yol berm en asyl. (lagam yn kem sidildigi, oziim in kem sidil-
digim. Sen sylanm adygyn, ilin sylayan Arga seysin sylanm a-
dygy. Sen atan «O rdenli seyis» adyny e§ ek b ak y p alanok...
A nyrsynda esli m ahal bari baslygyp, gem ra donen jo§-
gunyny birnem e gow zadaym asa, ejesinin ba§ga ki§inin ge-
pine-soziine yol berm ejekdigini bilen Serwiboy zordan:
 — Bilyan, eje — diyip, iki soz aytm aga pursat tapdy. Ol iki
sozem ga^dam A ltyn y en n an in jo§gunyna megew berdi.
— Bilyan dalsin. K akan seyislan in gowy atlarynyn birini
tutu§ tiirkm eniii ad yndan Hru§yowa sow gadam berdiler ol yyl
ozi Sam sykyap obasyna gelende.
Serwiboy ejesinin yatlayan dowriinden has gig diinya ineni
sebapli, uly obanyn gadym dan gelyan Samsykyap adyny ayryp,
M edeniyet diylenini bilyanem bolsa, ady e§idilyandigine ga-
ram azdan, Hru§yowyn kim digini anyk bilenokdy. Bilm ese-de,
hem -a kakasynyn abrayyny goldap, hem em ejesinin ugrun-
dan gopm ak iicin aydylany tassyklap, ba§ atdy.
— ...Haysydyr bir o nyeten Arga seyis bilen A ltynyn altyna
barabar gyzyny kem sitm elim i§in, bizem ona garow gaytarm an
oturm alym y§yk...
§u m ahala genii ejesinin ters-u-diirs aydanlaryny yiirek-
den m akullam asa-da, m akullam ayanynyn sepini bildirm an
da§yndan ba§ atyp tassyklan Serwiboyy soriky sozler oz haky-
ky pikirini aytm aga m ejbur etdi.
— Togtamy§ onyeten dal, eje.Togtamy§...
— Lai bol! — diyip, ony-da az g oren yaly «Gapyl» soziini
hem ona u rn a edip yzyndan suii§uran ene gaty gaharynyn
gelendigini tassyklam ak iigin elini-de silkip goyberdi. — Sen
yen e §on tarapyny galjak bolyanm y? O nyeten bolm asa, gadyr
bilm ez bolm asa, giil yaly m a§galasyny ile ryswa etm ezdi. Sen
sarpaiiy saklam asa, sen bilen suyjiirni§ip ya§am ajak bolsa, gar
tarapy §ayol —h an jak siirse, §ona siirsiin! Sen yaly gyz dogran
ene sen yaly gyza m ynasyp eye-de tapar...
Altyn y en n e «m ynasyp eye tapm ak» diym ek bilen kal-
byndaky p y n h an syryny hem ahli josgunynyn esasy ozenini
da§yna gykaran yaly, g ep in e dyngy berdi-de, u lu d an bir d e ­
m ini aldy.
Ara dii§en dymy§lyk m ahaly Altyn y ennanin nam eleri kel-
lesinde aylany nam alim bolup galsa-da, Serwiboyun hyyalynyn
oniini yapyp d u ran tu ty galarak syryldy.
— M en yagdayym y kakam bir doly bilm esin, eje. Yiiregi
gi§mesin. Belkem, Togtamy§ p alinden gaydar, diizeler.
 Altyn y en n e gyzy bilen dal-de, gapydan gelen biri bilen
geple§yan yaly i§ige seredip otury§yna:
— Gara§yber, diizeler! — diyip yansylady. — Gara kege
ak bolyan daldir. D iizeljegine urnydyn bar bolsa, en en oyiine
yhziini gozya§a ezip gelm an nam e?
Ejesinin aydanyny tassyklayan yaly bolup, birden Serwi­
boyun goziinden payrap ya§ dokiildi.
— M en oz syrym y sana aytm an, kim e aydayyn, eje? Bu
diinyade m enin in yakynym sen ahyryn...
N agaryn ejizlem esini anladyan sozlerinin dogrudygy ene
gozya§y bilen hem tassyklandy. Gyzynyn halyna dozm an bir-
nem e yow sellan Altyn yeiine horpiini biraz peseltdi.
— E nen in yakynyn bolyan bolsa, ilkiba§da nam e iigin
yakynyna ha diym an, b ig an an g ep in e yryldyn? Eneii safia ya-
manlyk islapmidi? Enen sen manlayyn garalm agyny islapmidi?
«§ona gowiin berm e» diyip, m en sana nageler sakjrrdadym. G u­
lak asm adyh. N ageler yalbardym — yrylm adyn. Soyiipmi§in!
Soygi diyilyan zadyn yo kdugyna indi goz yetirdinm i?
Soygiiden ezyet gekip yorse-de, Serwiboy yene soygini
goldady.
— Soygi bar, eje.
Jo g ap Altyn y en n an i yene gyzdyrdy. Ol gyzynyn h u t §eyle
jogap gaytarjakdygyna garagyp d u ran yaly, Serwiboy agzyny
yum up-yum m anka:
— M erez bar, eje! — diydi. — Oziinge yoga oziini kem-
sitdirm ek s6ygumi§mi? A ta-babalar oz m a§galasyny kemsi-
dipm i? K em sitm andir. A ta-babalar m a§galasyny bozupm y?
Bozm andyr. Sebabi olar soygi diyilyan otlaw ajyn nam edigini
bilm andirler...
— Zohre —Tahyr, Leyli —M ejnun...
— M erez, zaher...01aram soy§hp bal giinim e batan daldir-
ler — diyip, Altyn y en n e gyzyna g ep lem age m ay berm edi.
— Soy§iip m a§gala bolany bam y §olan? Qaga ondiireni bam y
§olan?.. M en sen atari bilen nika gyylandan son tany§dym.
A ram yzda soygem yokdy, duygam . Ynha, kyrk yyla golay
bal bilen yag gary§an yaly abe-jube bolup bile ya§ap yoriis.
Soy§en bolsak, bizinem m a§galam yz bireyyam dargardy. Ar-
-ayalyn arasyny bozyan soygi.O lilki gowy gordiiryar, sonam...
Arga aga b osagada peyda bolaym adyk bolsa, Altyn y en ­
nanin soygini p u ja gykarm ak iigin jan gekip tapyan delil-
lerinin ahyry geljek daldi. Ayalynyn gasly sesini oye girm anka
e§idendir-da, ol gele-gelm ane:
— G alm agalyn dik asm ana gykya-la, ke^hvany? — diydi.
Birdenem ol gyzyna gozi dii§enson, argynlygy ayrylan yaly
bolup yylgyrdy. Serwi bilen saglyk-am anlyk sora§dy, O gulay
gudasynyn hal-yagdayy bilen gyzyklandy.
— G alm agal sen gyzyn gelm egi bilen peyda boldy, seyis —
diyip, Serwiboyy gorkuzan Altyn yenne hakykaty aydyp
ba§lanam bolsa, sonuny diizetdi, gyzynyn syryny pa§ etm edi. —
M una ilde yok m awut parga gerekmi§. M enem ona «Indi par-
gany baran yeriii etsin» diyyan. N adipdirin, seyis? Bolyamy?
— Yok. Bolanok, keyw any — diyip, ya§uly ayalynyn
gara§m adyk jogabyny berdi. — Arga seysin gyzy nam e islese,
§onam geyer. M en Serwibo^him gow ni yykylyan gyz bolm aly
daldir.
A ltyn yeiine adam synyn aydanyny:
— Ikim izden ba§ga hig kim gyzym yzyn gow niine degip
bilmez, seyis — diyip, hem aylawly hem goniim el gep bilen
tassyklady...
Sazaklydan G ojuga a§mak iigin bir §aherin, iki obanyn
iistiinden gegm elidi. § onun iiginem Serwiboy irgozinden yola
gykmalydy. G iin oyla salan d a en e-atasy bilen sagbolla§an Ser­
wiboy ejesinin salan diiw iingegini goltuklap, oba bilen §aher
aralykda gatn ay an aw tobusyn duralgasyna baran badyna
anyrdan w elosipedini yuwa§ja siiriip gelyan A nnam goriindi.
Ol pes boyly, dolmu§, ga§lary, saglary hem gonras gyzylyiiz
^ngit Serwibo^hin synpda§larynyn biridi. Serwiboyam durm u§a
gykaly bari zol-zol Sazakla gelip durm ayany sebapli, iki synpda§
telim yyl bari g6rii§m anem eken. §onuii iiginem A nnam ula-
gyny yolun gyrasyndaky agaja soyap goyanson, synpda§lar
gadyrly salamla§dy.
 — Gara§ylmadyk yerde, garasylm adyk mahal, gara§ylma-
dyk adam! Sen kiije, Sazakly ktije? — diyip, A nnam iki soziinin
arasyna sahelgede dyngy berm an geplap ba§lady welin:
— Sen birjigem iiytgem ansin, Annam! — d ip p , Serwiboy
onun soziini boldi.
A nnam synpda§ynyn beryan bahasyny ba§-alty yyl gegse-
-de, da§ sypatyn iiytgem andir diyen m anyda dii§iindi. Ser­
wiboy bolsa synpda§ynyn oglanlykdaky kan hem gait geple-
m ek en diginin iiytgem andigini goz ontinde tutyardy. A nnam
Serw iboyun aydanyny tassyklayan yaly synpda§yna gezek
berm an, yene gep lap ugrady.
— Asyl bu senm in, Serwiboy! G oziim e-de ynanam ok.
§eydip to tan d en g ab at gelaym esek, m ekdebi gutaralym yz
bari synpda§ gyzlarym yza-da sata§am zok diyen yaly. Bizin
synpym yzyn gyzlary m ekdebiii hem m e gyzlaryndan hem
edeplidiler, hem ow adandylar. Senem h asap d a in okdam izdin.
M ydam a sen d en gogiiryadik.
«Okuw hasabynda okdaniz bolanam bolsam, durm us hasa-
bynda hig kimge bolm adyk bolsam yag§ydyr, A nnam jan!
Durmu§ hasaby m atem atika h asabyndan gyl§yrymly eken»
diyip, Serwiboy igini gepletdi.
A nnam edil synpda§ynyn hyyalyndakyny an an yaly sozii-
ni dow am edende: — ...Y o n em atem atik ad an y eti§ m an y zag a-
lan synpda§lam m yz durm u§da one saylanyp g itd ile r— diydi.
Serwiboy bir zat diyjek boldy, em m a hyyalynda m ekdep
yyllarynyn iginde gezip yoren A nnam gar§ysynda «ha-ha-
wa» di^n^meli giirriinde§i bardyr oytm edi. — Siz ony kanbir
ananam dalsiniz, synpym yzdaky h er oglan bir gyzyn a§ygydy.
Yone о m ahallar soygi di^hlyan zat telew izorda bolm an, haky-
ky durm u§da bolyany iigin hazirki yaly agyk dal eken. Soygini
da§a gykarmak, oziin bilyadin, utang hasaplanardy. Biz yygra-
dyk, siz bizdenem yygradynyz. Belkem, §ol yygralyk sebap
bolandyr, synpda§ gyzlarym yzyn bir Totugu§dan ozgesi ba§ga
yerlere durm u§a gykyp gitdiler. Son biz synpda§ oglanlar b o ­
lup, size go§gam go§duk.Y atdanam bilyan. Aydyp bereyinm i?
 Birinjiden-a, ya§ gaga yaly towsaklap, go§gy okasy gelip
d u ran A nnam y okam a diyibem saklajak giim anyn yokdy, ikin-
jidenem , Serw iboyda-da den-du§laryna, oziine bagy§lanan
go§gyny d inlem ek howesi bardy. § onun iiginem:
— O kasana, Annam! — diyende, Serw iboyun sesi yal-
baryjy ah en d e yaly bolup e§idildi.
O ziine dinleyji tapylanyna b e g en en A nnam gaty gyny
bilen go§gy aytm aga ba§lady:
— Gowy gyzlarym yz bardy,
D urna d ek ugup gitdiler.
U tanjan hem sadadylar,
Soym age ejap etdiler.

Ak durnalar, boz durnalar,

H aysy m enzile yetdiler?
Sapakda yatke§di olar,
Bizi w elin unutdylar.

G oryas yolda-yzda kate,

T otanden du§an gaglary.
Biz obanyn bilbilleri,
Bezedi ozge baglary.

Y iirekleri ak pamykdy,
Yiizleri dog an Aydy olan.
Ya-ha bizi soym ediler,
Ya bizi dog an saydy olar.
Ya gyzykly gegen dow re gaydyp barm ak, ya-da den-du§-
lary kiiysem ek Serw iboyun goziini ya§artdy.
— D ogry yazypsynyz, hem m e aydyanynyzam dogry, A n­
nam... Yone olar yaly gow y go§gyny boljagy bolanson yazman,
onrak yazm aly eken-da.
— M enem §ol pikirde-da! — diyip, hem -a oziindenem
bir-iki setir go§ulan go§gynyn synpda§yny tolgundyranyna
hem em ony artistlerge okandygyna y n an an A nnam hekgerilip
yylgyrdy.
— Kyn gorm esen, §u go§gyny m ana-da kagyza yazyp ber,
Annam!
— Indiki du§u§yangak tayyn ederin, Serwiboy — diyip,
go§gy okap, oziini §ahyr bolandyryn oyden A nnam onkiisin-
denem b eter tolgunyp gepledi.
— O glanlan oziinize a§ykdygyny siz bilyam idiniz, Serwi­
boy?
— M en -а anam okdym — diyip, synpda§yna du§mak, ge-
gene dolanm ak bilen bu giinki durm u§ aladasyny az w agtlyk
bolsa-da u n u d an Serwiboy, esli w agt bari birinji gezek gyny
bilen giiliip goyberdi.
O n u n «jak-jak» ur§uny howes bilen dinlan Annam:
— G iilkinem iiytgem andir, Serwiboy — diym age m ejbur
boldy. — О w agtlar aydyp bilm ezdik... oglanlar ontirti sen
oziine, sonam «jak-jak» giil§iine a§ykdylar.
— Indi agyk geplenyan zam ana yeten bolsak, m enem sana
bir agyk sowal bereyin, synpda§.
— Agyk jogabam m en d en al!
— Senem m eni soyiipm idin? —G oniim el sowala gaytary-
lan «Yok» diyen gysgajyk jo g ap Serwiboyy genirgendirdi. —
N am e iigin? N am am i halam adyn?
— M en hem m e zadynam halayadym -da... M ana gyzlar
«sary pi§ik» diyyadiler. M en uzyn boyly, gorm egey bolm am -
son, oziimi sana m ynasyp dal hasaplayadym .
— Soygi diyilyan zat dym m a kor bolyamy§. Ol soyyaninin
gyzylmy-sarymy renkine garamayamy§. M enin durmu§a gykan
^ngidimem sen d en gorm egey, sen d en artykm ag dal, Annam.
— Sen sata§anyn da§ sypaty iiytge§ik bolm asa-da, igi sen
tanayan y ig itlerinkiden hem iiytge§ik hem artykmag, Serwi­
boy. Sen ony d ep an d e goterm eli...
Togtamy§y heniz bir gezegem gorm edik, belki adyny hem
e§itm edik A nnam yn aydanlaryny halkibir agyz u g ru n a aydy-
lyp goberilen badyhow a sozdiir diyip kabul etse-de, Serwiboy
gyzyklanm an du ru p bilm edi.
 — Sen ony tan an o k ahyryn, A nnam ?
— Tanam asam am , m en o n u n bujaga§ goriinyan yigit-
lerd en artykm agdygyny bilyan — diyip, A nnam synpda§yny
onkiisindenem b eter oylanm aga m ejbur etdi. — In bolm an-
da, bizifi obam yzda, m en bary§-geli§ edi§yan yerlem de-ha
sen sata§anyn yaly m ert adam yok, Serwiboy. — Serwiboyun
badyhow a sozler diyip gaklayany birdenem durm u§ haky-
katyna genii pessaylady. A nnam yn: — M en onun sana nam e
iigin azar beryaninem bilyan — diym egi bolsa, Serwiboyun
inini tikenekletdi. — Ol m ert bolany iigin, seni soyyani iigin
sana azar beryar. Ol erkeklik edyar. M en onun erkeklik
edyandiginin sebabini sana aytsam, oziim in erkeklik etm e-
digim boljak...
A nnam y gaklap uryandyr oytse-de, hakykaty azda-kande
bilm eyan adam yn gakynyn ny§ana beyle goni degm ejegi hak-
da pikir ed en Serwiboy an k boldy. Ol A nnam yn gizleyan haky-
katyny bilm ek isledi. Yone d u ralga yene iki sany obada§yn
gelm egi, o n u n yz yanyndanam anyrdan aw tobusyn goriinm e-
gi Serwiboya A nnam yn aydanlary bilen iggin gyzyklanm aga
m ay berm edi...
Aw tobus ta §ahere yetyanga-de, Serwiboy gelin synpda-
§ynyn aydan hem gen, hem dii§niiksiz, hem gara§ylmadyk soz-
leri h ak d a oylandy. O n u n G ojuk obasyndaky, synpda§ynyn
oyiinde bolup gegyan w akalardan habarlydygy gen daldi, ol
wakany, m egerem , Sazaklyda ya§ayan onyeten has ulaldylan
gornii§de-de bilyandir. Yone §ol w akanyn dorey§ini, sebabi­
ni A nnam yn bilyan diym egi, ony-da aytm aga bognunyn ys-
m ayandygy gaty esasly hem matal gozmek yaly oziine gekiji bir
zatdy. Bu yerde bir diiypli m any bolm asa, synpda§ beyle-beyle
zatlary aytm azdy. Ol Serw iboyun dii§en yerini bilenok, adam -
syny tan am ak dal, belki o n u n adyny hem e§iden daldir. A nnam
oz obasyndan gykyan, o n d a-m u n da entap, bazar-kiijelerde
edilyan g en giirriinlere g u lak gabardyp, gen-enayylaryny tor-
basyna yygnap yorenlerdenem dal. §u sebaplerden m any alsan,
Annam ynky gaklama bolmalydy. Olgere-doke §eylerak netija
gelen Serwiboy e§iden gen habarynyn dorem eginin sebabini
synpda§ynyn oglanka-da geplem sek bolandygynyn, yalany
gyna barabar edip aytm aga okdediginin iistiine yiikledi.
Serwiboy §ahere baransoii, G ojuga tarap gidyan aw tobusa
ya-da kireyke§lerin ulagyna m iinm elidi. Ol duralga yetibe-
ren d e uly ak aw tobusyii oykelek adam yaly tiinni yeiisesini
gorkezip yola dii§endigini goriip galdy. Indiki aw tobus gel-
yanga-de kan gara§m aly boljakdy. Ol kireyke§lerin duryan ye-
rine yonelende, bir koneje yenil ma§yn onun denine ye tip sak-
landy. «Yylanyn ^ngreneni narpyz...» Serwiboy hyyalyndaky
nakyly sonlap-sonlam anka, «narpyzyn» ozi: «Serwiboy gelin,
oba baryan bolsan-a, m iin!» diyip gygyrdy. U lagda H akberdi
traktorgynyn tak ozi bolan bolsa, Serw iboyun ona m iinm age
ayagam gekm ezdi. Em m a bu eyyam larda siipiirgig degm e-
dik hap a aynanyn anyrsyndan ma§ynyn yzky oturgyjynda-
ky yiizleri onat goriinm eyan iig sany ayaly oz obada§larydyr
oydenson, h o d u rle n en gullugy kabul etm ezligi yerliksizrak
hasap lan Serwiboy gelin «Moskwige» tarap barm aly boldy.
Yzky oturgygda yer yokdugyny goren gelin, ondaki bo§ yere,
H akberdinin g apdalyna m iinm age m ejbur boldy, goktip giden
oturgyja orna§andan son bolsa, yzdakylaryn yat ayallardygy-
ny bilip g ald y
G ojuga barm ak iigin iistiinden gegilm eli obanyn denine
yetilende, ma§yn saklandy. Yolaggy ayallar siiriija, belkem ,
oniind en w adala§ylan toleginiberip, dii§iip galdylar. H akberdi
ayallar bilen hasap-hesip edi§ip giiym enyanga, Serwiboy pur-
satd an peydalanyp, yzky oturgyja gegm age m eyillendi. Emma
§ylhasy gykan ma§ynyn Serw iboyun oturan yerindaki gapy-
sy ayal giiyji bilen gekileni iigin ig tarapyndan agylmayaram
eken. Serwiboy §ol o tu ran yerinde galyp, yoly dowam etm e-
li b o ld y Yogsam, G ojugyn gelinleri (dine gelinleri hem dal)
rulun ba§ynda oz adam sy oturanam bolsa, ulagyn onki otur-
gyjyna m iinm egi halam ayarlar. O n oturgyja m iinyan ayallary,
nam e iigindir, yeiilesrak, kelpezrak hasap edyardiler.
Ug ayalyn dii§iip galan obasy bilen G ojugyn arasy uzak
dalem bolsa, H akberdinin e§egarabadan gait yorem eyan
ma§yny bilen yarym sagat tow eregi gitm eli boljakdy. U stesine-
-de, H akberdi ta oba baryanga §uwlap yatan asfalt yol bilen
siirm an, ekerangylygyn, bag-bakjalaryn iistiinden aylanyp-
-aylanyp baryan gum ak yola sowuldy. Kan m ahal gegm anka-
de, Serwiboy g elnin «Bu nam e iigin beydyaka?» diyen hyyal-
daky sowalynyn jogaplary yuwa§-yuwa§dan yiize gykyp ugrady.
— O ba gezip gelyasmi, Serwiboy gelin?
Serwiboy H akberdi bilen geple§m ek islem ese-de, uly
adam bir zat soranda, o n d a-d a sowal hem zelelsiz-zepersizka
dym an bolup oturm agam gel§iksiz hasaplady. Bolsa-da, soz
bilen dal, h e rek et bilen jo g ap gaytardy. G elnin ba§ atandygy-
ny gorenem bolsa, beyle jo g ap bilen k anagatlanm adyk bolara
gemeli, H akberdi gap d ala galarak goz aylady.
— Serwiboy, sen m en d en ya§ynayyan-a dalsin-da, herna?
Sesiri gykanok-la? Oz obam yzyn gelinleri m enden ya§ynsa,
owliiya kessin, halayan daldirin. Ya§ynmanam, sylam ak bo-
lar ahyryn, owliiya kessin. O ni bilen-a m en sakgally-sarm ykly
ya§uly dal, ya§ynar yaly. O nsonam , m a§galasyz-m alsyz ya§ap
yoren halyna, iistesine gelinlerem sen d en ya§ynsa, keypin
bozulyberya, owliiya kessin. M en oziimi yany durm u§yn gy-
rasyndan giren hasap edyan. Sen oz den-du§uiidan ya§ynjak
bolup azara galyp oturm a.
— Yok-la, ya§ynam ok-la.
Indi ba§-alty yyl bari bir obada ya§alsa-da, kate-kate gapy-
laryndan barylsa-da, ^nizi-gozi goriilse-de, henize genii gepi-
-sozi e§idilm edik gelnin sesi H akberdinin gulagyna owaz b o ­
lup e§idildi. Ol alan lezzetinden hogwagt bolup yylgyrdy. Hu-
day berm edigini-ha gury goyyar, egileninin etegine-de hem -
m e zady go§awuglap guyayyar!
— §eyt, gelin, §eyt, ya§ynma!.. O nsonam , m en Togtamy§-
dan, bolsa, ya§yarym uludyryn. Olam, hali yzarlap otursan,
karam ya§dan §eyle bolup gykar, owliiya kessin.
— M en oban hem m e adam yny doly tanabam baram ok —
diyip, g apdalyndaky yanrap oturanson, gep e go§ulan ki§i bo-
Ian Serwiboy gelin «tanam ok» diyen sozi aydyp, dilinden bela
galdy.
Ol sozden oziine bahbitli m any ogurlam ak islan Hakberdi:
— Tanamaly, Serwiboy gelin, tanam aly, owliiya kessin —
diydi. — Ynha, golaja yolda ikigak gabadam geldik. M en bile-
nem yakyndan tan§arsyn. Ikimizi H udayyn ozi §u adam -gara
yok yolda sata§dyrandyr.
(«Huday sana gow yyoly ta§lap, erbetyoldan siir» diydimi? »)
H udaya sygynm ak bilen batyrlansa-da, gep §u yere ye-
tende, H akberdi jo§gunyny b ird en da§ gykarm akdan, isleginin
yzyny aydyberm ekden birb ad a h ed er etdi. Yone esasy m aksa-
dyna yardam edip bilayjek giirriiiiden w elin da§la§mady.
— Serwiboy gelin, b u Togtamy§ ikinizin aranyza dii§en tow
b arada ile yayran yakym syz g epin sony nam e bilen gutardy-a?
— Togtamy§ ikim izin aram yzda nam e tow bamy§?
Yolun beygelyan yerine yetende, ejizlan m a§ynyna ozi
hem giiyg go§yan yaly a§aky dodagyny gapylaryn bari yany-
na genii di§lap, gazy kopeld en H akberdi ulag a§ak enip,
ynjalanson gepledi.
— At oynadan bolm aly-la, Serwiboy. H em m e ki§in bilya-
nini ilden ya§yran bolm ak, owliiya kessin... Keselini gizlan
ysytm asyny ayan eder. «Togtamy§ Serw iboyun talagyny ber-
jekmi§» diyen gep bar...
— Ilde gep kop, M ek g ed e arap..
— Bolm anda na M ek g ed e ozbek ya tiirkm en kop bol-
malymy§my? A raplan y u rd u n d a arap kop bolar-da — diyip,
oziini kop bilyan ki§i edip gorkezm ek islan H akberdi yene
giirriinin onki akym yna dolandy. — A r-heleyiii arasynda «ta-
lak-palak» diyen gep dorese, о m a§galada siiyji ya§ayy§ bol-
maya, Serwiboy gelin. H er kim oz gowni islani, oz sulhy alany
bilen ya§amaly. M una dii§niiksiz diinya diyyaler, owliiya kes­
sin. O nyn yazylm adyk kan u n d y r welin, yazylan kanundanam
yowuzdyr.
Serwiboyam jan y n a yakm ayan giirriin edyan adam a gay-
tawul berip, oziini ko§e§dirm ek isledi-de:
 — «II agzyny yygyp bolm az» — diyip nakyl getirdi.
— Ol §eyledir w elin «Ot yanm asa, tiisse-de gykmaz» —
diyip, H akberdi hem nakyly nakyl bilen yenjek boldy.
A ydara ba§ga gep tapm adyk Serwiboy gelin gar§yda§yny
hiijiim bilen basm ak islap:
— II sen h akda-da h er hili giirriin edip biler — diyip
goyberdi.
W aw wasyna basylana d o n en H akberdi yalta gapdalyna
garady. O n u n ujy gi§li yaly nazary Serw iboyun goreglerini
de§en yaly boldy.
— II m en hakda yam an giirriin etm ez. Sallahgylykda kate
e§igim em kirlirak bolyandyr. §ony giirriin edyan adam ka
ag§am oz heleyini m en iistiim e iberip, hap a koynegim i-bala-
gym y yuw duraysyn...
« S en y aly n y n k o y n ek -b alag y n y ity u w su n ! —diyip, Serwi­
boy iginden jo g ap gaytardy. — H udaya §iikiir, sana m iin deg-
yan e§igini yuwm alym bar m en !»
H akberdinin soiiky g o d ek sozleri aytm agy bilen ara dy-
my§lyk dii§di. Serwiboy gelin indi ta oba yetilyanga geplem ez-
ligi oziine p e n t etdi. Em m a onun dym any bilenem ma§ynyn
igine iim siim lik arala§mady.
— M agtym guly §ahyr «Kim nan tapm az iym age, kim yer
tapm az goym aga» diyipdir. M en -а sen yaly m a§gala zar bolup
yoriin. Olam... Togtamy§ bol tapya, Serwiboy gelin, owliiya
kessin..
H akberdinin arala§ylmasyz serh ed e golaylap ugram agy
oba yetilyanga geplem esiz ed en Serwiboyy g eplem age mej-
b u r etdi.
— Hany, §u giirriini goyaly-la.Yogsam, biz..
— Goysan, goyaly, Serwiboy gelin. Yone Togtamy§ her
giin ertir sen yaly zenanyn yyljak goltugyndan ?ykyp gidende,
b eg en jin d en y an a gu§ bolup ugmaly.
Serw iboyun one dal-de, sag egninin iista§yry da§aryk se-
redip otu rm ag y n d an ozi bilen geple§m ek isleyan daldir diyen
m any gykaran Hakberdi hinlenm age ba§lady. Yone onun hinlen-
mesem, Serwiboyun gaharyny getirayjek hinlenm e boldy.
— A lysdan gelem de, kowmazmyn, gelin?
K irlegen koynegm i yuw m azm yn, gelin?
G yratym a korpe berm ezm in, gelin?
§annyrdap yorganm a girm ezm in, gelin?
H inlenm anin yzy aydylm anka Serwiboy oz hyyalynda onun
jogabyny berdi: «Sen yorganyna gyzyl it girsin, yergekmi§!»
H akberdi hiiilenm esini dowam etdi.
— A lysdan gelende, A llahym alsyn!
K irlegen ko^megni yel-yagm yr yuw sun.
G yratyn ajygsa da§lar gem irsin,
Yalmyldap y o rg an n a yylanlar girsin!
«Ine, m unyn boldy!» diyip igini gep led en Serwiboy yylgyr-
m akdan zordan saklandy.
O ba yetm age iki kilom etr tow eregi aralyk galanda, gap-
daldaky ekin m eydanyndan yola suw gagan yerin iistiinden
baryldy. Suw yolun tow eregi bilen yayrapdyr diyaym esen,
gegm esi hyllalla pasgegiligem daldi, gyraragyndan suriiber-
seiiem boljakdy. Emma, nam e iigindir, ma§yn az-kem sowlay-
man, iistuni suw b asan yolun u gry bilen gidiberdi. §onda-da
suw gun bolm anson, ma§yn gury yere genii gidip biljekdi.
Yone Serwiboy m a§yndan ba§y gykm asa-da, H akberdinin suw-
dan pasgelgiliksiz baryan ulagy, ozi yatm asa-da, bir yerini el-
lap yatyrandygyny andy. Ol beyle h erek eti «yonelige tapylan
pirim bolm asa gerek» diyip gak etdi.
— Serwiboy gelin, sen m a§yndan dii§aym esen-a, owliiya
kessin... Indi bu kone araba otlanm az.
— M en suw un iginde d u ran m a§yndan nadip dii§eyin?
H akberdi yasam a h erek et bilen suwly yola tarap goz aylan
boldy.
— Dogrudanam, oziim komekle§aymesem, dii§er yaly hem
dal eken, owliiya kessin...
Diyse-de, Serwiboy obada§y adam gylykdan gykgyng h ere­
ket ed er oydiip gara§mady. Emma ma§ynyn gapysyny agyp,
*
kow§i-zady bilen suwa giren H akberdi ulagyn oniinden ay-
landy-da, Serw iboyun oturan tarapyndaky gapynyn yanyna
bardy. Ol gapyny aganson, Serw iboyun elinden tu tjak boldy.
— Gel, m en seni goterip dii§iireyin, Serwiboy! Yogsam
ayagynam , geyim -gejim inem 61 bolar. Kan m ahal bari sen yaly
gow niim e ho§ yakyan yiikem goterip gorem ok, owliiya kessin.
§u giin sen m eni §ol arzuw ym a yetiray, gelin!
Serwiboy elini silkap alanda, y an ad an d an hiijiim e gegen
H akberdi ony gujaklady. G elin h er hili gar§ylyk gorkezse-de,
dar ma§ynyn iginde goranm ak iigin herek et etm age-de yag-
day yokdy.
— W ah, m eni iteklan gollaryndan aylanayyn, gelin jan!
— (^ek elini, nejis!
— W ah, m ana sogyan dillerine doneyin, gelin jan! Sen
yaly ow adan gelnin sogunjem m en yaly dula soyiing bolup
e§idilyar. D illerine doneyin!
Serwiboy giiyjiinde b ary bilen iteklap ony oziinden da§-
la§dyrsa-da, dyzyndan a§agy ol-m yzzyk H akberdi zynlan gara
tom zak yaly bolup, y an ad an d an topuldy.
— Sen yaly ow adan gelnin nazik tenine tenim degse-de
m en iigin e§ret — Serwiboy m ay tapyp onun y anagyna §arpyk
galm aga yeti§di. — Sen yaly g elne oziini urdurm agam lezzet
ahyryn...
— Yok bol, yezit, yok bol! Uly ilim bilen gygyryp, il mas-
garasy ederin!
— A k m akiyan bolup gygyr, Serwiboy jan! H akberdem
gyzyl horaz bolup m akiyanyn sesinden lezzet alsyn, Serwiboy
jan! Gygyr, m akiyanym , gygyr! Bu janym sen §irin sesine gur-
b an bolsun!
— ([lekilyza, nam art!
H akberdi b ird en em yeli gagan pokgi yaly bolup atylyp
durm asyny bes etdi. O n u n sesi hem parah at gykdy.
— Sen oziini har etm e, Serwiboy. Sen gum a zynlan kem-
p u t ahyryn.Togtam y§ seni itd en b ete r -jngrenyar. M en sana
§u gara gozlem m in iistiinden orun bere^nn. M en seni elim in
ayasynda saklayyn. Sen m aria h eley bol.
— Sana it h eley bolsun, nejis!
H akberdi g ay tad an b at alyp, hiijiim e gegdi. Serwiboyy
b erk gujaklap, og§ajak boldy.
Serw iboy ejesinin salan g aty siiyjiidenm i, tokga gantdan-
m y edilen uly diiwringegini b at bilen aylap, H akberdinin
m anlayyndan saldy.
— Ine sana heley, yezit!
M akam d eg en da§ yaly g aty du w iincek ba§yny ayladymy-
-nam em i, gaykanan H akberdi tas suw a yykylypdy. Ol zordan
ayak iistiinde saklanyp, m anlayyny tutdy. P ursatdan peydala-
nan Serwiboy hasanaklap, m a§yndan du§di-de, baldyryna
genii y eten suw un iginden dort-ba§ adensoii gury yere gykdy.
Ol anyrrak baryp, a§ak oturdy-da, iki dyzyny gujaklap hiinii-
biryan aglady.
— Sen m eni na g u n lere saldyn, Togtamy§ jan? Sen m eni
kim lere §am etdifi, Togtamy§ jan! Sen m eni indi H akberdi
yaly nejisin h ap a p enjesine rowa gordiinm i?
G elin agyly zeyrenjini goyan badyna gulagyna H akber­
dinin sesi e§idildi.
M en -а erkek e§ekdirin welin, Serwiboy gelin, diline berk
bolm asan, owliiya kessin, oziin m asgara bolarsyn.

★★★

— §eydip, senem k ate bizin gapym yzda-da gorhn ahy­

ryn! — diyip, A ltyn y en n an in yetip gelyanini goren O gulay
yenne gudasyny da§ i§ikde gar§ylady. O lar eginlerine kaky§yp
gor§ensonlar, igerik girip oturdylar. Bir-iki m inutlyk saglyk-
-am anlyk sora§ygyndan son, nah ar aladasy bilen yerinden
tu ran oy eyesini Altyn y en n e synyndan gekip saklady.
— O tur, guda. M en iigin bu g ezek alada galm a. M en
ba§ga bir alada bilen geldim . — Altyn yenne giiliim sirem ek
bilen tolgunyandygyny gizlejek bolsa-da, edyan hereketinin
yasam arakdygy bildirdi durdy. £ iin k i onun bu gezekki sapary
gyzynyn dii§en yagdayyny seljerm ek bilen baglydy.
— О diyenin-a bolm az welin, otur diysen, hazirlikge
oturayyn...
— O gluii bilen gelnin i§deka, ikigak giirriin edeli...
— N am e diyjek bolyanyny anyan, Altyn guda. A nyanym
iiginem sen bilen geple§m age on iinden yaydanyan. — O g u ­
lay y en n e dine yaydanm ak dal, giinasini boyun alyan giinakar
yaly gudasynyn goziine garap bilm an, yiiziini a§ak saldy.
§ondan son o n u n gulag y n d a Sazaklydan goterilip geln en so-
wal yanlandy.
— O yiinde nam e harasat gopya, guda?
O gulay y en n e ogly bilen g elninin arasynda gopyan
harasatyn ilkinji yeniljek §em alynyn owsiip ugranyny ilden-
-giinden, Altyn g u d ad an am oniirti duyan adam . §ol §emalyn
kem -kem giiyjap, ahyry yakym syz §uwwulda owriilen sesi
O gulay yeniiani indi kan m ahal bari rahat yatyrm ayar. Bolsa-
-da ol gudasynyn oniinde derrew igini dokiip durm ady-da:
— Bir zatlar-a anyan — diyip, horpi a§agrakdan tutdy. —
Ybne anygyna ye tip bilem ok, Altyn jan...
— M enem §on anygyna yetaysem diyip ga^ddym yanyna.
«Beyle sen bir gay igim salym gelip-gidenin bilen yagdayyn
anygyna y etayjek ekenin! — diyip, O gulay yenne igini geplet-
di. — M en gije-giindiz b u lan arasynda bolubam nam e m aksat
tutyandyklaryna dii§iinip bilm an yoriin.»
— M en, hey, d elalaty degaym ezm ika diyip, m olla gidip,
taleylerine-de garadyp geldim ...«A ralaryna tow dii§iipdir»
diyya.
Altyn y en n e gudasynyn ed en hereketini, aydanlaryny
tassyklap ba§ atdy-da, birdenem , ond an gowni galan yaly
kir§ini gataltdy.
— M enk-a, hazirlikge gury sozdiir, guda. Beyle yagday
uzaga gekiberse... Gyzymyzam janym yza barabar goryandiris.
M en seni gorkuzjak bolam ok, yone Arga seysin nahili gyzm a
adam dygyny oziiiiem az-kem bilyansin, guda. Ol bir donsa...
— M en indi gorkudan-iirkiiden gegdim, Altyn.
 Altyn g u d a g ep lejek bolanda, da§ i§ikde bir ayalyn goriin-
m egi o n u n badyny aldy. G elyan ayal oyiinde-de etm age ul-
lakan i§i bolm anson, O gulay y en n an in yanyna halimi-§indi
oturm aga gelyan O w adantag gon§udy. O nun peyda bolm a-
gy iki g udanyn arasynda yany ba§lanan dartgynly bolm aly
giirriinin arasyny kesdi. Yone arasy kesilende-kesilm ande-de
gudalaryn giirriininin nahili g utarjagy oniinden bellidi. O laryn
biri gyzynyn rahat ya§am ayandygy iigin oz nagileligini beyan
etm elidi, beylekisi hem §ol nagileligi yok etm ek iigin elinden
gelyan garanin yokdugyny aytmalydy. Iki guda ag§am a genii
oturyp gekele§se-de, §ondan gayry g eln er yaly netije yokdy.

★★★

Togtamy§yn Serwiboy gelin m eselesinde tu ta n m aksady-

na yetm ek iigin §u m ahala genii guran oyunlarynyn hig birin-
d enem islan netijesi gykmady.Yogsam ol uly adam a geli§m ejek
hereketlerdenem gaytm ady, akylly-ba§ly adam yn diline ge-
tirm ejek sozlerini-de dile getirdi. Edyan hereketlerinden neti­
je gazanm asa-da, Togtamy§ tutan m aksadyndan yza tesmedi,
palinden gaytmady. Ol Serwiboy bilen geple§ende-de onun
gowne degm age tutarygy yok yekeje soziinem gi§ire-gi§ire uly
yapy§alga edindi. Garaz, Serwiboy gelnin siiyjiisi ajydy, bi§iryan
nahary duzly bolsa duzsuzdy, tagam ly bolsa tagamsyzdy.
Irden i§e u g ran Togtamy§ da§ardan bir zat alyp gelyan
gelnine da§ i§ikde g ab at geldi.
— §u giin-a how an gigregem bar. O ziinem gaty gyplaii
geynipsin, Togtamy§ — diyip, Serwiboy adam syna rehim dar-
lyk etjek boldy. — M en -а ba§ m inut da§arda boldum welin,
ii§aberdim. Kelte ku rtk an y alyp berayeyin?
Kelte kurtkanyn gerekdigini ya-da g erek daldigini aydyp
onaym aly Togtamy§ Serw iboyun ad aty adam gylyk hereketin-
d enem oz bahbidi iigin p eydalanm ak isledi.
— H ow anyn gigregi yokdur-da, sen oz gyzgynyn gagan-
dyr. Sowuk bamy§my? — diyse-de, yalazy m eydanda giin
gyzyanga yukajyk p en jek bilen onjak bolsa ii§ejekdigine
Togtamy§ yekeje m inut yaly da§arda giiym enende-de goz ye-
tirdi. Em m a oz telegine telek diym age b ogny ysmady.
Yiiziine urlana d o n en Serwiboyam bu gezek geplem an
gegiberm ek islem edi. O lam oztinin adam dygyny afidyryp,
adam gylyk m ertebeslnl goram alydy ahyryn.
— Yeri, bu iki ortad a beyle g o d ek gep tapm ak nam a ge-
rekdi?
Serwiboy gelin adam synyn gow niinden turm az yaly hig
hili yuw an ya-da ow adan gep aytm adygam bolsa, Togtamy§:
— O lar yaly kelpez sozlerem mafia derkar dal — diydi.
— M en nam e etsem em , nam e diysem em , sefi iigin ters
bolayya-la, Togtamy§?
— O nyfiam yalan. Diirs zat nahili edip aydafida-da ters
bolmaz.
— Safia nam e boldy? Dii§iinemok. M en sefi bilen haysy
dilde geple§sem kam , Togtamy§ jan?
— H aysy dilde geple§sefiem , sen mafia «jan» diyme,
Serwiboy. M en §ol sozi yigrenyan. S enden §ol sozi e§itsem
yiiregim bulanyberya.
— O n d a sen «jan» diy, m en difilayerin. Mefi yiiregim bu-
lanmaz.
— Oyiifiize gitsefi, ejefi safia her g ep in d e jan diyer yorer.
Difilasifi gelyan bolsa...
Erte-birigiin zahm et rugsadyna-da gykyp biljek Serwi­
boy gelnifi kellesine h u t Togtamy§yfi §ol g ep in d en soft, a ta ­
sy oyiine on-on iki giinliik gezm age gitse, barde yeke galan
adam sy hem -a birnem e ko§e§er, hem em ara w agt dii§megi
bilen gelnini kiiysar diyen pikir geldi.
— N age giin ru g sat beryafi?
— N age giin gitsefiem , m en gar§y dal. Om iirlik gitsefi-a,
hasam gow y bolardy.
Asia gara§ylm adyk, e§iden badyfia ba§yfiy aylap goyber-
meli jo g ap Serwiboya hig hili tasirem etm edi. Yok, beyle bo-
lar yaly Serwiboy biparh, otsiiz daldi. Yone ol beyle sozlerifi
Togtamy§yfi y iireg in d en gykjak sozler daldigine ynanyardy.
Ol sozler nasaglan, ahli zatda nagilelik doretdiryan, dine
ba§galary dal, oziini-de yig ren d iry an d erd e sata§an adam yn
agzyndan gykm aly g ep hasaplady. Beyle yagday kabir i§-
-aladasy ba§yndan agdyk, zol-zol §owsuzlyga ugrayan adam -
larda bolyarmy§ diyip, Serwiboy ozal e§idyardi. H alkam an
aganyn hem m e tarap d an dokuzy doly kigi gelni Togtamy§ynky
yaly yagdaya sata§anson, lukm ana g atn ap oziini bejerdibem
yormii§. Bolsa-da, bziini sylap bilyan, g e rek yerinde tekepbir
bolm agy-da ba§aryan hasiyeti Serw iboyun agzyna gulagynyn
e§idenine m ynasyp s5z salyp berdi.
— A tam oyiim e oziiii eltip gaydarm yn?
Bu sowalam bolsa en tek ler gara§m adyk habary bolup
yanlananson, Togtamy§ d errew dillendi:
— Ba§ iistiine!

★★★

Togtamy§-a Serwiboy atasy oyiine gitm age razy bolar oyt-

medi, Serwiboyam Togtamy§ oziini atasy oyiine akider bytm e-
di. Em m a olaryn birinin y iirekden isleyan, beylekisinin asla
islem eyan w akasy am ala a§dy.
...Serwiboy bilen Togtamy§ baranda, Arga seyis oyde
yok eken. Ikisiniiiem yiiziinde yagdaydan narazylyk alam aty
duyulm ayan gyzy bilen korekeninin bile tirke§ip gezm age
gelm eklerine §atlanan A ltyn y en n an in §u pursada genii biyn-
jalyk bolup yoren kalby aram tapdy. H azir ona yedi yatdan
sata§an giyewsi oz jig erin d en onen gyzy bilen denegerrak
goriindi. Ol Togtamy§y n ired e oturtjagyny bilm an, ahyram
otaglarynyn in sarpaly m yhm ana m ynasyby hasaplanyan,
Arga seysin bolyan jayy saylandy.
Togtamy§ esli salym yeke ozi oturm aly boldy. Sagagyn
iistiine getirilip goylan iiytge§ik kagyzly siiyjiilerem , hem m e
yerde g ab at gelyan «haywan коке» diyilyan hayw anlaryn
§ekiline m enzedilip bi§irilen kokelerem , h atd a oz halayan
gaynegine menze§ bowri m awy giilli yarym lygam onun iinsiini
gekmedi. O nun m aksady Arga aga-da gelm anka, «sonunam
son goreris-da» di^np, yola atlanm akdy. Ynha, Serwiboy
gapydan gorner-de: «Cay igen bolsaii, nahar bi§yanga-de
gara§m aga w agtyn yok bolsa, biz sag, sen salam at, Togtamy§!»
diyer. §ol hem Togtamy§yn w epaly soygiilisinden, oz eli bilen
jyda dii§yan Serw iboyundan e§itjek in sonky sozleri bolar. Ara
kesilse-de, in sonky aydylan sozlerem , Serw iboyun hem m e
gelin-gyzlarynkydan tapaw utlanyan ow adan hem ju d a
m ahriban yiizi ta olyanga Togtamy§yn yadyndanam , yiiregin-
denem gykmaz. Ol ayralyk dal ayryly§ygyn nusgasy bolup ga-
lar. Em m a durmu§, has takygy Serw iboyun durm u§y dowam
eder, o n d an nesil oner. Ykbalyn d o red en bu bula§yk o^hinlary-
na Togtamy§yn oziinden ba§ga hig kim dii§iinmez, onun ma-
nysyny ba§ga hig kim bilmez. A dam lar beyle yagdaydan dine
bagtlylygyn betbagtlylyga 6wriili§i diyen m any gykararlar,
onunam sebabini oz bagtyny oz eli bilen yatyran Togtam y§dan
gorerler. A ybyyok, «Yag§ylyk etsen, balyk biler, balyk bilm ese
H alyk biler» Togtamy§a beyle ykbaly b erenem §ol H alygyn ozi
ahyryn.Togtam y§y hazirki yoluna dii§iiryanem §ol Halykdyr.
Togtamy§ §ol yola-da, H alyga-da bil baglayar.
G apy agyldy. Em m a «Bedew atly b eg yigidine» ho§la§yk
sozlerini aytm aly Serwiboy gelne d erek onun uzyn boyly,
abaypo§ kakasy peyda boldy. Arga seysin yiiziindaki §atlyk
hem A ltyn y en n an in k id en pes daldi.
— Bo-how! Bu na gowulyk?!.. W aleykim essalam , kore-
ken! E rtirden bari gep goziim gekdi durdy, gekdi durdy welin,
asyl on ullakan em m asy bar ек еп -da!.. H any gor§eli!
Y erinden tarsa tu ran Togtamy§ edil hazirlikge oziine gay-
natalyk edyan ya§ulusy bilen iki elini hem uzadyp gorii§di.
— Tiiweleme! Tiiweleme! — diyip, giyew sinin elini ya§
yigitlerge m akam gysan ya§ulynyn §adyyan sesi jayy doldurdy.
G apydan boynuny uzadan gayynenesine tarap sereden
Togtamy§ o n u n yiiziinde halki §atlygyndan nam -ny§an yok-
dugyny bildi.
— G alm agalyn nam e, seyis? Taze dogan Ay gordiinm i?—
diyende, Altyn y en n an in sesi-de yakym syz gykdy.
 Ayalynyn ahenine tins berm edik seyis giiliimjirap gepledi.
— M en goryanim em bu by iigin taze dogan Ay-da...
(«Sen ol Aya nage w agt guw anayarkoii, ya§uly!»)
— Yeke korekeni salamla§maga gelen gayynatan galm agaly
bilen i§in bolm asyn, keywany.
(«Gyzy yagdayyny aydan bolsa, indi keyw anyn sana «ha»
diyayerm ika? »)
— O n zam anlarda koreken g elen oyde yorite dam ak kesi-
lip, serpay tayynlanar eken.
(«M en iigin d am ak kesm eli bolm aym asan, ya§uly!»)
Gala agyk gapydan yiiziinin yaryny gorkezip duran Altyn
yenne:
— Ol gadym zam anlarda, m ert korekenler barka §eyle bo-
landyr — diydi-de, i§igi anyrsyndan yapdy.
Ayalynyn ba§ga m anyly aydan gep ine yene iins berm edik
Arga seyis:
— Bu dowriin korekenlerem nam art daldir, keywany! —
diyip, gapy anyrsyndan yapylanam bolsa, ayalynyn jogabyny
berdi. Son ol yen e Togtamy§a tarap yylgyryp seretdi. —
Toklam tayyn, pygagam tayyn. D errew §ark-§urk edaym elisi
galya. K orekeni sowii§siz ugradyp bolm az. K oreken bahanasy
bilen bizem m urtum yzy yaglardyk hem em .
Togtamy§ oz yan y n d an her etm eli-hesip etm eli welin, yzy
yigrenje barjak hazirki horm aty sowii§-beyleki bilen gi§irmeli
dal diyen n etija geldi. Yone ayaly b erk pasgel beraym ese,
sowii§ m eselesinde Arga seysin w elin gara gynydy.
— M en sowii§ edildi hasaplayan, Arga aga. Azara galm an.
M en uzak oturm akgy hem dal. Yzda gyssagly i§em bar. Sow§i
indiki g ezek iyayeris.
— I§e gutarm a yok. Indiki gezegem , nesip etse, sowii§ ta-
pylar. M en g aty gynym y aydyan.
— M enem oyun edem ok, Arga aga.
— G oryan welin, koreken... Hany, gayyneneii gelsin,
maslahatla§aly. «Yiip syrygyp, toynukdan geger!» — §ony
 1
di^hnek bilen m eselanin esasy gozgiidinin ayalynyn elinde-
digini boyun alan Arga aga oz iistu n d en giilyan yaly bolup
yylgyrdy.
§ol m ahalam gala agylan gapydan Arga seysin «toynuk»
diyyani — A ltyn yen n e yene yiiziini gorkezdi.
— Hany, aksakgal, b arik gyk!
Togtamy§ beyle b u y ru k beriji ah en bilen aydylan gakylyk-
d an son, gapynyn anyrsynda hem b arsinde nahili topalan tur-
jakdygyny goz oniine getirdi. H azir Arga aga yonelige gagyry-
lan daldir. M aslahat salam a g elen korekene toklum y ya gebi§
yykyp, s6wu§ etm elim i ya-da etm eli dalm i diyen m eseleden
has yokarrakdaky p e rd ed e n ba§lanar. Serwiboy oz yagdayyny
aydar.Son Arga ag a dolanyp geler-de: «Bu ne hekayat boldy,
ogul?» diyer. Hawa, «koreken» diymez, «ogul» diyer, ol sozi-
-de yansyly aydar. Beyle sowala nadip jogap gaytarm aly bolar?
M yhm an esli m ahallap jan se rek bolup gara§yp oturanyn-
dan son, diiypden ba§ga adam a owriilip yzyna dolanan, yiiziinin
renki oggiin Arga aga Togtam y§yn gakynyn dine sonky soziini
one gegirip:
— O gul, b u ne hekayat boldy? — diydi. — Asyl sowii§
edilm egine gynyn bilen gar§y gykyadyn welin, senin sowii§-
lenm age u llakan hakynam yo k eken-da. M a§galanda nasazlyk
doran yaly-la, yag§y yigit?
(«M en eyyam «yag§y yigit» dal. Sen onyyaiisylap aydyan,
ya§uly. M en ona du§iinyan».)
— ...Bu na g ep boldy?
Berlen sowal gysga-da bolsa, oniinde durm ak kyndy. Ozi-
-de ol Arga aganyn agzyndan gykyany iigin bolm alysyndanam
has agyrla§yardy. Ol sowala jo g ap tap m ak kyndy, ony Togta-
my§yn ozi tapm aly bolany sebapli has-da kynla§yardy. H erhal,
jogap okam aly adam yag§u-yam an geplem elidi.
— Beyle bolar oydiip, y atsak -tu rsak hyyalym yza-da gele-
nokdy welin, Arga aga, bu zatlar, elbetde, Alla i§idir-da.Yagda-
yym yz-a §eyle. Serwiboy aydandyr-la. M enem gaytalap otur-
mayyn. Alla i§idir.
 — Sen yarym m inutda iki gezek Allan synyndan yapy§dyn.
«Gaganam Alla diyer, kowanam » etjek b o lm a, han...
(«Ba§ m inutyn iginde sowii§ iym eli korekenlikden, yaii-
sylanyan han b o ld u m !»)
— Edil beyle-de dal, Arga aga...
— O nda nam e? Zenanyn yanyolda§y onun yerdaki Allasy-
dyr. Diymek, bu i§de yerdaki Alla giinakar. §eyle bolyamy-na?
— Arga aga, senem ikinji Alla bolup goren adam -a...
Arga ag a yerdaki A llanyn b en d esin in oturan tarapyna —
gapa tarap seretdi.
— Arga henizem ikinji Alladyr. Syrtyny yere uran daldir.
Yone ol allalyk borjuny m ert berjay edyan Alladyr. Sen y erd a­
ki Alla bolsanam , oz b en d an i sylamaly, ony kem sitm eli dal,
ynjytm aly dal. N ah ak ynjydylan b en d e ynjydan A llasyny sy-
lamaya...
Arga aga adam bolup geplese-de, yerdaki Alla bolup gep-
lese-de hem m e aydyanlary dogrudy. Togtamy§ heniz bu yere
gelm anka-de, Arga aganyn ya-da A ltyn ejanin aytjak sozleri
gulag y n d a yanlanyp durdy. Togtamy§ ol sozlerin aydylma-
gyndan, ol sozleri dinlem eli boljakdygyndan onrinden yay-
danyardy. §onun iiginem ol gepleyani saklajak bolup:
— Ay, Arga aga... — diydi.
— «Ау-рау» diyip tabiklan bolm a. Sen m enin sowallama
m ert hem goni jo g ap gaytar. §eytsen, m ana-da gowy bolar,
sana-da. Gyzym ayagyny egri basyam y? Bu — bir.
— Yok, Arga aga.
— Gyzym sen bir buyranyny iki aytdyryam y? Bu — iki.
— Yok, Arga aga.
— Gyzym O gulay g u d an y ynjydyam y? Bu — tig.
— Yok. Ejem Serw iboydan g aty razy.
— Kate bolayyan zat — hojalygynda yeter-yetm ezgilik
doran w agty giiniine giilyam i? Pitjin atyam y? Bu — dort.
— Yok, Arga aga.
— §ol sebapler yok bolsa, gayry nahili narazylygyn bar
senin?
 — Bir seretsefi-a, Arga aga, narazylyga tutarygam yok
yaly. Bu zatlafi hem m esi Alla i§idir-da...
— Sen §ol sozi yetmi§ gezek gaytaladyfi, han ogul. Bey-
dip, m enifi inge dam arym y ow kalaryn oytm egin sen. Ba§ga
soz, ba§ga gagybatalga tap. M en nam azam okayan, oraza-da
tutyan. H udaya-da sarpa goyyan. Yone sen ol beyik gudratyfi
arkasyna bukulyp m eni o^maryn otm egin. Arga seysifi yiiregi
yukadyr. Yone oziine nam artlyk e d en e welin, Arga seyis edil
kapyr yaly bolup yowuz dara§yandyr. M en seni gorkuzjak bo-
lam ok. Gu^miksyz syyasatam edem ok.
Halynyfi gyradolaw yny dyrm ap oturan Togtamy§ geplan-
de-de yiiziini galdyryp bilm edi.
— M en ony bilyan, Arga aga.
— Sen bilyan bolsafi, m enem sefi ahyrky netijafii bileyin,
han.
Ya§uly kan gara§ansofi:
— M efi netijam §ol ofiki netije, Arga aga — diyen jogap
e§itdi.
— Gepifi erkegifi gepim i?
«Егкек» sozi yiiregini jigledip gidenem bolsa, Togtamy§
ba§ atm aga m ejbur boldy.
— Gyzym safia ikilik etm ed ik bolsa, m efiem safia ikiliksiz
bir m aslahatym bar.
§ony diym ek bilen, has b eterem §ony diyenden soft, turup
giden Arga ag a gepi, h erek eti bilen Togtamy§y agyr iinja goydy.
Gyzy bile ya§amagyfi m iim kin daldigini ejesine dii§undiren
bolsa, Altyn yefifie-de yagdayy adam syna beyan ed en bolsa,
indiki m aslahat nam eka? I§-i§den gegensofi tow ellala§ypr
m aslahatla§yp yorm egifi zeruryyetliginifi yokdugyna ya§uly
dii§iinm eyarm ika ?
Arga seysifi yzyna nahili yagdayda dolanyp gelenini goren
Togtamy§ ofiki m aslahatly m eselanifi aladasyndan ba§ b eter
alada giimdi. Indi onufiky difie bir pikirlenm ek aladasy hem
bolm an, y ag d ay §irin jan y n a howp salm asa razydy. G ahardan
yiiki yetik, durky bilen sandyrayan Arga aganyfi yiizi gafiap
durdy. Togtamy§ gyny bilen howatyrlandy. Gtinki gylygy gen
dal, yiizi agyr ya§ulynyn bir elinde kone §agla halta, beyle-
kisinde-de gylawyny barm agyii bilen barlap gorm aninde-de,
ot yaly yitidigi goze hem bildiryan, giiwdesi inge, sapy uzyn
palta bardy.
Togtamy§ kellesindaki gaklam alary tiiweley galtlygyn-
da aylasa-da, beyle ahw alaty nam e bilen baglajagyny, beyle
ahwalatyfi sonunyn nam e bilen gitarjakdygyny bile bilmedi.
M ai yatakdam y ya-da paty-puty salynyan hiitdiijikde yatan
paltanyfi yorite tapylyp getirilm egi dine bo§ abay bilen-a bagly
bolm aly dal yalydy. Yigidiii hyyalynda §eyle bir gornii§ janlandy:
H altany yere ta§lan Arga seyis basam barm agy bilen paltanyn
gylawyny barlayar. Birdenem ol paltany yokaryk goteryar-de:
«Bu jah an d a her kim oz etmi§inin agram yna kybapda§ jeza al-
malydyr!» diyyar. Palta Togtamy§yn depesinden inyar. O nun
gow resinden ayrylan kellesi gyzyl ganyny segelap, gyzyl
halynyn iistiinden togalanyp gidyar. G apydan seredip duran
Altyn yenne begenjini ya§yryp bilm an yylgyryar.
Ol gornu.§ Togtam y§yn kalbyna how sala salsa, ba§ga bir
pikir hem ony ko§e§diryar.O nun gak etm egine gora, Arga
seyis akyly yuka adam bolm aly dal. Eger ol oyiine gelen ya§
yigidin kellesini gyzyl halynyn iistiinde togalaysa, ta olyanga
A ltyn keyw anysynyn bi§iryan tagam ly n ah arlaryndan m ah-
rum boljakdygyna goz yetirm eli.
(«O nda palta bu yere nam e iigin getirildi? »)
Y agdayy Arga seysifi sandyrayan sesi dii§iindirdi.
— §ufia p alta diyyaler, h an ogul!
M yhm any tisgindiren palta onufi edil gapdalyna baryp
dii§di. G orkm akdan yafia im any gogen Togtamy§:
— Pal-l-ta... Goryan, Arga aga, gordiim ! — diyip, iizlem-
-saplam gepledi.
— O ny goren bolsafi, biyem halta!
M yhm anyfi g ap d aly n a galgap dii§en halta paltanyfiky
yaly ses etm ese-de, w ehim sal§y onufikydan pes bolmady. Bol-
sa-da, Togtamy§ bu g ezek gepi-sozi bula§dyrm an jogap gay-
tardy.
— Goryan, Arga aga. O lam halta.
— G oryan bolsan, §ol yiti paltan y §u halta dola, gogak! —
diyende ya§ulynyn kesgin sesi hem Togtamy§y az duyriikdir-
medi. Yansylanyp aydylan «gogak» sozi hem m yhm anyn gogak
daldigini tassyklam ak iigin ayratyn bir ah en bilen aydyldy.
H erhal, palta h alta dolanm aly diylenson, be^ftmegin many-
syna dii§iinm ese-de, how purgam asy biraz kiparlan Togtamy§
indi el-ayagynyn oziininkidigini duydy.
— M a§galaiiy oz oyiine alyp git m undan. Eger m en gy-
zym yn §eydilm age etmi§i, giinasi y etik bolsa, §u yiti p alta bilen
kellesini al, jesed in em b eren haltam a sal-da, gapym dan getir.
M en §ondan son gagam a atalyk hossarlygyny ederin. Eger ki
n ah ak giina gazansaiiam , janym a janyn bilen jogap okam aly
bolarsyn. Aydylany et, ogul, bolm asa-da syrtyny dogry tut.
M ende yene bir p alta bar. O zem m un yaly yiti dal, otm ezek,
kiitek. M ana dii§iinyanmi?
— Dii§iindim, Arga aga.
— Dii§iinen bolsan, ikiden birini sayla. Oziiiiem, ma§-
galany yanyna al-da, goteril §u yerden. Ajy burg M ekga gidip-
-gelse-da siiyjem ez welin...
Togtamy§ sonky aydylanynam m anysyny andy.

★★★

H em m e zat Togtamy§yn gak edi§i, goz online getiri§i yaly

boldy. Ol oz gynlakay aladasy bilen Serwini ykbalyndan gykan
ojagyny goyup gitm age m ejbur etdi. Kan w agt gegm anka
m ayda gep-giirriinlerem , hy§y-wy§ylaram yaty§dy. Elbetde,
w epaly geln in in oz ojagyny terk etm egi O gulay yen n a gaty
agyr degdi. Togtamy§ ol hak d a-d a oylanyar-da, yene yagdayy
gow ulyga yoryar. Bu durm usdyr — gara§m ayan zatlaryn b o ­
lup, am ala a§m ajak tutum laram am ala a§ayyar. Togtam ysyn
eli babekli bir gowy m a§gala oylenaym egi hem asla am ala
a§m ajak w aka dal ahyryn. O l ilde-giinde bolup d uran i§. §eyle
bolsa O gulay y en n e-d e ko§e§erdi, gapysynyn yapylm ajagyna
gozi ye ten Togtam y§yn ozi hem ynjalardy. Hazirlikge bolsa
ol uly hem esasy m aksada yetildi hasaplady. Yone onun kyn
durm u§y uly m aksadyna y etilen d en son ba§landy. Elbetde,
Serwi oziinden da§la§sa-da, hakydasyndan da§la§m ajagyny
Togtamy§ ozaldan gaklayardy.Yone beyle-beyle bolar oydiip
gara§mayardy. Serwini kiiysem eklik ony ahli zatdan bizar
bolm aga m ejbur etdi: ofiki §ahdagyklygy-da, degi§genligi-
-de galm ady, h atd a i§dasi-de peseldi. Ol zatlaryn iistesine-
-de Togtam y§da gabanjanlyk keseli peyda boldy. Tukatlyk,
i§dasizlik bilenem onu§jakdy welin, gabanjanlygyn oniinde
durm ak o n a gaty kyn dii§di. O zi-de §ol gabanylyan adam ,
tanalm ayan, heniz sata§ylm adyk adam Togtamy§a uzyn boyly,
oran syratly yigit bolup goriinm age ba§lady. Elbetde, senin
oz sebap bolm agyn bilen o^nini terk e d en ow adan hem ya§
m a§galanyn kim dir biri bilen ykbalyny birikdirm egi kanuny
zatdy. U stesine-de, Serw inin kim dir biri bilen ykbalyny birik-
dirm egini Togtamy§yn ozi arzuw edip, ona ozi yol agdy ahyryn.
Emma Serwinin kim dir biri bilen ya§ap yorenini goz online
getirende, Togtamy§ oziine erk edip bilm edi. O ny dalirap
diize gykyberm ekden saklayan zat bolsa, Serwinin enelik yk-
baly hakyndaky oylanmasydy. Dine §ol Togtamy§y birnem e
ko§e§dirdi. H asaplap gordi welin, Serw inin bu oyden g idenine
iki yyl bolup yor. Iki yylda yedi ^Hiz otuz giin b ar bolsa, §onga
w agtyn dow am ynda Togtamy§ Serwini yedi m iin otuz geze-
gem yatlandyr. Ol Serwinin durm u§a gykany-gykm any barada
hig zat bilm ese-de, ony in bolm anda, yolda-yzda kesesinden
gorm egin arzuw ynda gezdi.
Togtamy§ bir alada bilen §ahere gidende, to tan d en Serwa
sata§dy. Ol alty-yedi aylyk gagany goltuklap, ugrajak bolup
duran aw tobusa girip gitdi. Togtamy§ g abat gelen pursady
elden gidirm edi. Ylgady. Ol aw tobus gym yldap ugranam
bolsa, yzky gapydan atylyp girm age yeti§di. Ulag §aherin
iginde aylanyarm y ya-da uzak obalaryn birine baryarmy,
Togtamy§ iigin p arh y yok — ol Serwini gorse bolyar. Awtobus-
da adam kan daldi. Tow eregine nazar aylasan, yolaggylaryn
hem m esinin yiiziini goriip boljakdy. Em m a Togtamy§ edil
arkasyndaky bo§ yere gegse-de, Serwi yzyna ganrylm anson,
Togtamy§y gorm eyadi. O na d e re k ejesinin goltugynda yza
garap oturan alty-yedi aylyk akja b ab ek oziine seredyan yat
ad am d an goziini ayyrmady. Q aga ba§da yadyrgajak yaly etse-
-de, derrew ynjaldy, galarak ow sun atdy. Togtamy§ ozi kigi,
gu draty uly giiyjiin oiiiinde gow niibir oturyp bilm edi. O nun
gursagy da§yndan giirsiildeyan yaly boldy, do§iinin gep tara-
pynda peyda bolan gyzgynlyk ujy kozli sim yaly bolup yokaryk
dyzady. C aganyn garaja gozleri bolsa ba§ga bir duyga owrii-
lip, onki doran gyzgynlygy hasam giiyglendirdi. Togtamy§yn
gu rsagynda yzaly duygy doredi. Babegin kirpikm en gara goz-
leri edil Serw inin yiiziinden alnyp goylan yalydy. Q aganyn
uzyn kirpikleri §eyle bu ow adandy welin, onun akja yiiziine
go§maga gork go§yan yalydy. Em m a ol ow adan kirpikler nage
bolsa §onga inna owriilip, Togtamy§yn bagryna sanjyldy. Qaga
kim e m enzeyarka? K irpikm en gozi, dodagy Serwininki bolsa-
-da, yariagy bilen burny, enegi Serw ininki dal. Ol kim inkika?
Elbetde, kakasynynkydyr. G abanm aklyk «Kakasynynkydyr»
diyen hakyky jo g ab y hyyalynda aytm aga-da Togtam y§a yol
berm edi.
Q agadan iinsiini bolm ek islan Togtamy§ Serwa arkasyn-
dan syn etdi. Ol oba yerinin m a§galasyndan eyyam birnem e
tapaw utlanypdy: sagynyn y ensesinde gugdam lanyp goylu§y,
onun iistiine uly hem bolsa g odensi goriinm eyan §irmayy
daragyn gysdyrylm agy, ba§ynyn yaglyksyzlygy, m atasy
gym m atbaha kbyneginin yakasynyn yenil ke§deleni§i ony
§aherlilere golayla§dyryardy. O n u n boynundaky ingejik zyn-
jyry kim dakdyka, kim sow gat etdika? Jo g ap dii§niikli bolsa-
-da, hyyaly jo g ap Togtamy§yn yene gabanjaiilyk dam aryny
gyjyklady. U stesine-de, o n u n goz oniinde §eyle bir w aka jan-
landy: G iil-gunga b ezelen §aher bagy. Serwi gelin bilen bir
natany§ yigit gezim edip yorler. Yigit, elbetde, Serwinin adam -
sydyr. Serwi giindizin giinortany, tow erekden adam -gara-da
gegip yorka adam sy dal ki§a beydip elinden tu td u ry p barm az
ahyryn. O lar kop m ahalyn ayragylygyndan son §u giin ilkin-
ji gezek sata§an a§yk-m ag§uk yaly bir-birine gysmyljyra§yp
baryarlar. Serwi gelnin ham yladygy bildiryar. G elninin galarak
giiberilip d u ran koynegine m ahal-m ahal nazar aylayan yigit
tekepbir goriinyar. G elninden gaga gara§yan adam , elbetde,
tekepbir bolar-da. Ol uzyn boyly, diyseii gorm egey, ingesagt.
Togtamy§ ony sypayy g atlak d an bolsa g erek diyip gaklayar.
O lar esli gezim ed en lerin d en son, yarym halka edilip ekilen
ya§ajyk §em§at agaglarynyn arasyndaky oturgygda orna§yarlar.
Serwi yolda§yna gysmyljyrayar. Yolda§y onun gara sagyna
em ay bilen barm aklaryny yoredyar.Togtam y§ birnage m ahal
m undan ozal §ol gara saglary edil §eydip, oz eli bilen sypan-
dygyny yatlayar. Y atlam anyn lezzet bolm aly m anysy ona ezyet
bolup tasir edyar. Bolup gegyan w akany giillerin aiiyrsynda
durup synlayan Togtamy§ yarylayjak bolyar. Ol indiden son
Serwini gabanm aga hakynyn yokdugyna oziini ynandyrm aga
synany§yar. Emma Serwi bilen adam synyn edyan hereketleri-
ni oz gozi bilen goriip durka ko§e§diriji gury sozler netije
berm eyar. Serwinin adam synyn sonky ed en hereketleri-ha
Togtamy§yn kalbyny gepbe gowiiryar. Yigit gelnin go§aryndan
tutyar.
— G oziiniyum , Serwim!
Hawa, yone «Serwi» hem dal-de, «Serwim» diyyar. Bu bol­
sa Togtamy§y onkiisindenem b eter heyjana salyar. §ol pursat
ol Serw inin indi oz Serwisi dal-de, ba§ga birinin Serwisidigine-
-de y nan m ak islem eyar.
Yigit Togtamy§yn jig erin e yapy§an yakym syz sozleri
yene bir gezek sozm e-soz gaytalap, ony onkiisindenem b eter
helakleyar.
— Goziimi yum duryp, nam e etjek bolyan, oglan? — Ser­
w inin naz-kere§m a yugrulyp gykan bu sozleri Togtamy§yn
29-
ga§laryny gytdyryar. Nage yyl soy§iildi, nage yyl bile ya§aldy
welin, Serw inin agzyndan «oglan» diyen yakym ly soz e§ideni
Togtamy§yn yadyna dii§meyar.
— N am e bolyanyny goziini y um anson bilersin, Serwim.
Yene §ol «Serwim». Sonky sozi ulanm an geplap bilm eyar-
mika?
Togtamy§ iigin b eterin yzyndan beteri gykyar. Naz-kere§-
m ed en yasalana d o n en Serwi eginlerini, do§iini hem galaja
h erek etlen d irip gozlerini yum yar. Yigit jiibiisinden gykaran
gym m atbaha zynjyryny Serw inin b o y nuna dakyar.
— Indi goziiiii agay, Serwim!
Boynuna dakylan zynjyry m ahir bilen sypalan Serwi be-
g en m ek d en yan a gu§ bolup ugyar.
— §u ya§yma genii arzuw edip ye tip bilman yoren zadymdy!
— Senem m enin arzuw edip yorenim bolup gykdyn, Ser­
wim!
Sonky sozleri dagy e§itm edik bolsa Togtamy§a yenil dii-
§erdi welin... Ol bolyan w akanyn yzyny gorm ek, aydylyan soz-
lerin yzyny e§itm ek islem an, seyil bagynyn uly derw ezesine
tarap adim urdy.
«U ssa b erd in m i, eliiiem gek, dilinem ». Togtam y§ ol
sozleriii m an y sy n a dii§iinyar, b eyle m an y n y ozi iigin dore-
d e n em o n u n ozi bolsa-da, ol ko§e§ip bilm eyar. Eysem,
g a b a n jan ly k soygiiden, soyginiii h aty rasy n a y e tile n m ak-
sa td a n ilerim ika? Serw ini oz isleg i bilen, oz eli b ilen bag-
tyy ar e d e n ad am y n jalm ag a, b e g e n m a g e d e re k e d e n
i§ine g y n an y an yaly bolyar. Yag§ylyga m ataje yag§ylyk
edip, so g ap g a z a n a n y n d a n son pu§m an etm ek, g y n an m ak
so g ab y n y g iin a ow iirm ek, n am artly k bolm ayarm y? Bolyar.
Togtam y§am onu ii § ey ledigine dii§iinyar. Em m a ol oziine
erk ed ip bilm eyar. § eylelikde, ol h a n ja k baryanyny, ozi iigin
n ab elli aw to b u sy n ig inde nage w ag t o tu ran y n y -d a, nage
yol g eg en in i-d e saygarm ady. Ol Serw a g o riin m an aw tobu-
sa g ire n yzky g ap y sy n d an gykyp g itm e k isledi. §eytse, ozi
iiginem , Serw i iiginem y en il b o lar oytdi. Em m a gagasyny
b a g ry n a basy p y e rin d e n tu ra n Serw inin ozi o n d an oniirdip,
o n d ak i g a p a ta rap y o n eld i. Ol y zy n a-d a garam ady. G apy
agylsa, o n u n Togtam y§yn n a za ry n d a n sypdygydy. Belki, §ol
hem in so n k y g a b a t geli§lik bolardy. Togtam y§ oziine erk
ed ip b ilm edi. Ol y e rin d e n tu rja k boldy. Em m a b e d e n i o tu r­
gyja y e lim len e n yaly bolu p , g y m y ld ab am b ilm ed i. B irdenem
uly ad am y n ag y g a ty iy k ly «Serwi-i!» d iy en §anny sesi para-
h a t aw to b u sd ak y lary diiyriikdirdi. Bir ya§uly ayal yak asy n y
tu tu p , g o zlerin i p e tre td i-d e : «Toba! Toba! — diydi. — A rak
diyily an h azanurm u§ n am e le r etd irm ey ar!»
Togtamy§yn aw tobusyn iisti diyip oturan yeri oz krow aty
bolup gykdy.
Beyleki jaydan haydap g elen Serwi gelin, gele-gelm ane,
adam synyn go§aryndan tutdy-da:
— Basyrganaydynm y, Togtamy§? — diydi.
D er basyp oturan Togtamy§ sesini gykarman, elini yza
gekdi.

★★★

Serwi gelin i§ otagynyn gapysyny synpda§y A nnam yn

agmagyny, kigijikbir w aka-da bolsa, o n y b o lm asy k y n u ly w ak a
hasaplady. Sebabi ol A nnam bu yerlerde peyda bolar oydiip
asla gak etm eyardi. A nnam ona G ojugyn iistiinden gegip,
gon§y oba bir alada bilen baryan tan§yna yolda§ bolup gay-
dandygyny aytdy. Serwi synpda§yny, kigi dilden barde bolsa-
-da, oziininem ongakly ayagy gekip durm ayan oyiine gagyrdy.
«G iinorta-da bolup baryar. Togtamy§am geler, tan§arsynyz
hem em gay igersin» diyen boldy. Annam, birinjiden-a, oba-
da§ynyn m yhm anparazlygynyn edil hazirki w agtda yasam a-
dygyny, gakylygynam dil u ju n d an aydylyan m iirahetdigini
bilyandigi iigin gitm age razy bolmady. Ikinjidenem , gakylyk
gyndan bolayanda-da, o n u n Serwinin oyiine baryp m yhm an-
syrap oturm aga-da w agty yokdy. Da§arda siiriijisine: «Ba§-
-alty m inut dur, m en bir obada§ym bilen salamla§yp gykayyn»
diylen, m iiniip g elen ulagy gara§yp durdy.
Jiibiisinden gykaran kagyzyny Serwinin i§ stolunyn iis-
tiinde goyan A nnam owiinyan yaly bolup giiliimjiredi.
— A nnam synpda§yn nam e w ada berse, §onam berjay
edyandir, Serwi!
— Bu nam e? Salam hatym y? — diyip, Serwiboy kagy-
zy online gekdi. — Birdenem bir m ahal, yol iistiinde bolan
du§u§yk yadyna dii§di. — Bu §ol sen aydyp beren go§gyndyr.
Indi du§iindim . Sag bol, synpda§. M en bu go§gyny hokm an
yat tutaryn. §un iigin yorite y o lundan sowuldynmy, A nnam ?
— Yogsam nam e! — diyse-de, A nnam yn bu oba gelip
synpda§yny tapm agynyn esasy m anysy ona w ada ed en go§-
gusyny gow§urm ak daldi, m aksat go§gudan-gazaldan diiyplii-
rakdi. O ny bu yere Serwiboy bilen Togtamy§yn durmu§y, in
esasam , oz synpda§ynyn ertirki giini, ykbaly hakyndaky oylan-
m alary getiripdi.
A nnam yn synpda§ynyn i§ yerine gelm egini Serwibo^hin
gara§ylm adyk uly w aka hasaplay§y yaly, A nnam am natany§
Togtamy§yn heniz adyny-da e§itm edik halyna onun diinyade
dine iki adam bilyar hasaplayan syryny oziinin iigiinji adam
bolup bilm egini asla gara§ylm adyk w aka hasaplady. Bu bir
ertekide bolyan ya-da to tan d en dorayyan yagdaydy. Belkem,
bu yokary bir gliyjlin, gudratyn Serwiboy bigarani betbagtlyk-
dan gykarmak, m anlayyny agm ak iigin ed en pirim idir? A n­
nam §ol hakd a-d a pikir etm an duranok. Belkem, yokary gtiyg
Serwiboya A nnam yn eli bilen, A nnam yn dili bilen yardam et-
m ek islandir. H udayam : «Bendam b endam e sebap» diyipmi§
ahyryn. A nnam am H udayyn bir bendesi. Belkem, H uday
bendesi A nnam H uday b en d esi Serwibo^hin bagtynyn agyl-
m agyna sebap bolm alydyr. Yogsam, durm u§ ejesi yogalanyn-
dan son gatna§m asy hem kesildi hasap edilyan dayysy bilen
du§urarm ydy? Belki, §ol du§u§ygy guranam yokary giiygdiir.
§aherde ya§ayan lukm an dayysy in sonky gezek Sazakla ba§
yyl m u n d an ozal barypdy. §eyle seyrek goriilyan daya zeru-
ryyetlik sebapli sata§ylanda, adyny aytm asa-da (belkem, ol
Togtam ysyn adyny bireyyam yadyndanam gykarandyr!) ozii-
ni yatlamagyny, Annam totanlik dal-de, Serwiboyun bagtynyn
agylmagynyfi sebabi bolm alydyr diyip dii§iindi.
«Sazaklyda» oziine uly jay g urunyan A nnam yetirinip
bilm eyani sebapli, pul karz alm ak iigin lukm an dayysynyn
oyiine barm aly boldy. Y egeninin m ohiim ini b itiren d en son,
lukm an oba adam larynyn hal-ahw aly bilen gyzyklandy. §onda
A nnam ona hem m e zadyn onatdygyny, yone taze gatynjalaryn
arasynda sebap yok y erin d en em nika bozyanlaryn sanynyn
kopelyandiginden soz agdy. Ol habar hem m a§galasy bozul-
yanlaryn sanaw yna giraym egi m iimkin Arga seysifi korekenini
lukm anyfi yadyna saldy. Ol hem lukmanyfi:
— Arga seyis dirim idir? — diyen sow alyndan ba§landy.
Sowalyna tassyklayjy jo g ap alan dayy yene sowal berdi. —
Bu gaklarda ol b arad a gazetlere dagy yazm ayarlar welin, indi
garrandyr-da?
— Yak, dayy senem -a... — diyip, A nnam yylgyrdy. — Indi
na, seyislar yaly at galdym y ? M ala guw anm aly oba adam laram
bir w arak «Zigulini» iki sany gapylyan atd an gowy goryaler.
Yogsam, Arga aga en teg em gaty dayaw adam .
— §ofi gyzy henizem adam sy bilen ya§apyorm i? — diylip
soralm agy lukm an Arga ag an y belli seyis bolansofi tanayan-
dyr oyden yegenini gefiirgendirm ese-de, onufi gyzy barada
dii§niiksiz sowal berm egine welin, ol gefi galdy. H ut §ol ma-
hallaram «Arga aganyfi gyzy Serwiboyy ari kowyamy§» diyen
hay-hayly geplerifi Sazaklyda dilden-dile gegip yoren wagty-
dy. §onufi iiginem A nnam oz synpda§ynyfi dii§en giini hakda
edilyan giirriifii ya§yrjagam bolmady.
— Eger tu tan m aksadyna yetip bilse, Arga seysifi о gyzy-
nyfi ^diregi gowy, g aty m ert adam sy bar...
Dayysynyfi aydyan gepine ba§dan-ayak gefi galyp oturm a-
ly bolansofi, onufi sofiky sozlerini-de sada yegeni gowniibirlik
bilen dinledi. Yogsam dayysynyfi Serwiboyy ya-da onun
adam syny yakyndan tanayan yaly giirriin edi§i hasam geiidi.
A nnam dine dayysynyn yiiziine sowally nazar aylam ak bilen
gaklendi.
— Beyle m ertligem hem m e adam a yetdirip durm ayar.
Bu g ezek A nnam g ep lem an oturyp bilmedi.
— Giil yaly m a§galany kow m akdanam m ertlik bolarmy,
dayy? Arga seysifi gyzy yaly gowy gyz Sazaklyda ba§ga yok.
Hig yerde-de yokdur.
— H ut gow ulygy iiginem adam sy ony oziinden da§-
la§dyrjak bolyar-da. — Yegeninifi iki sany uly sowal alam a-
tynyfi birigip, uly bir dii§niiksizlik bolup oziine seredyan
gozleri lukm any agyk jo g ap ga^Harmaga m ejbur etdi. — Ol
ygitd en gaga onm eli dal. Bejerilm eyan, dogabitdi keseli bar. Ol
ozi sebapli gelninifiem nesilsiz galm agyny islanok. O ny difie
ayratyn m ert adam lar §eydip biler. Ol yigit gelninden yag-
dayyny gizlap, yigrenji gorniip, ony oziinden da§la§dyrm agy
m aksat edinyar. M en beyle adam gylykly hem m ert yigitlerifi
ofiiinde sezde edyan. Ol g aty artykmaglyk...
Dayysynyfi «artykmaglyk» diyen soziine edil aydylan ma-
haly pitiw a-da etm ed ik A nnam §aherden gykyp, ta oba yetyan-
ga-de §ol soz, Serwinifi dii§en giini hakda oylandy. O ylana-
-oylana-da, goldam agy ba§da kyn gorse-de, soft dayysynyfi
pikirine go§ulm aly etdi. «Oz odufia ba§ga birini yakm ajak bol-
mak... Ol, dogrudanam , hem artykmaglyk, hem m ertlik. Yone
«Yagdayyfiy gizlem ek» diyen gep nam eka? N am e iigin yag-
dayyfiy gizlem eli? M ert bolsafi, hakyky yagdayyfiy edil bol§y
yaly aydyp, m eselani gyl§yrymla§dyrman gozaym eli dalm i?»
Dayysynyfi yan y n d an g ay d an d a yolda doran §ol sowala A n­
nam henize genii hem ozi iigin k an agatlanarly jo g ap tapyp
bilm an yor. §onufi iiginem, ol dayysy lukm anam bolsa, edyan
aygydyny yalfiy§ hasaplayar.
Annam yfi bu yere gelm eginifi esasy sebabi Togtamy-
§yfi yanyolda§yndan gizleyan syryny Serwiboyufi bilm egini
isleyanligidi. H akykat ^Kize gyksa, Serwibo^hifi durm u§y ta-
zelenip, diizelip o tag itjek yalydy. Yone ol syry Serwiboya
aytm ak welin, A nnam iigin kyndy. A nnam ony adam syndan
ayyrjakbolyana m enzem ezm i? Synpda§ynyn goziine arabozar
G aragom ak bolup goriinm ezm i? Serwiboy §eyle netija gelm ez
yaly, A nnam da, bir tarap d an seretsen, esasam bar yaly. £ iin k i
ol syry agm akdan h u t ozi iigin arayan bahbidi yok. Ol eyyam
6yli-i§ikli, iki gaganynam atasy. O n d a Serwiboyy Togtam y§dan
ayryp, oz yakyn dosty ya garynda§y bilenem gatm ak meyli
yok. A nnam yn hakykaty aydyp u tjak bolyan zady obada§yny
bagtly etm ek. §eyle yol bilen Serwiboyun bagtly bolm agyny
adam sy hem isleyan bolsa, bu yerde A nnam a yokjak gara yok.
O na A nnam yn gozi yetyar, akyly gatyar. Yone hakykaty ayt-
m aly bolanda welin, A nnam yow selledi. Qiinki hakykaty ayt­
m ak m ertlik hasaplansa-da, hakykaty aydyany hakykat my-
dam a h elak edyar. D urm u§da §eyle nam art oynun bardygyny
A nnam bilyar.
...Sazakly obasyndaky aw tobus d u ralgasynda sata§ylanda,
A nnam yn ed en giirriini Serw iboyun yadyndan gykmandy. Ol
elindaki go§gyny okap bolanson, g apdaldaky hasap-hesip
d ep d erin in iginde iki eplap goydy-da, A nnam yn yiiziine kop
m anyly sowal bilen seretdi.
— O nki gezek du§u§ykda sen go§gudan ba§ga-da, bir
tasin g epin ba§yny ba§lapdyn-da, yzyny agm an goyayypdyn,
Annam ...
— O n yzyny bir adam iigin yag§ylyk, ba§ga bir adam iigi­
nem yam anlyk boljakdygy iigin agm an goyupdym .
Aydylan gep b arad a oylansa-da, Serwiboy ondan oziine
degi§li m any alyp bilm anson:
— §ol syr agylsa, kim e peyda? — diydi.
— Sana peyda.
— Agylmasa kim e peyda?
— Agylmasa kim e peydadygyny dine w agt anyklamaly.
A nnam yn bir tarapdan, bulam -bujar, manysyz giirriin yaly,
ikinji tarapdanam , adam oynajak bolyan yaly gepi Serwiboyun
gaharyny g etirjek boldy.
 — M en seni sylayan, Annam .
— O na ynanyan. M enem seni sylayan. Yone sylanyan na-
m ardam bolasym gelenok.
— §ol syry aganyn iigin m en seni nam art hasaplam aryn-
-da, oziim e yakyn hossar hasaplaryn.
— O n d a sen m eni bagy§la, Serwiboy...
— A ytm ankan bagy§layan. G eple, Annam.
D a§ardan ma§ynyn diiydiildisi geldi. Diiydiildi A nnam yn
aytm alysyny agzyna salyp b erlen yaly etdi.
— G oniilap aytsam, Togtamy§ bilen ya§asan, sen nesilsiz
galyan, synpda§. Togtamy§ oziinden da§la§dyryp, bagtly et-
m ek iigin sana azar beryar. H akykaty agm an azar berse, oziiri
gidersin oydyar. O ny barlan lukm an ond an gaga onm ejegini
goni aydypdyr. §onun iiginem...
— Sen beyle syry nireden, nadip bilip yorsiin, A nnam ?
— Togtamy§yn saglygyny barlan lukm an m en dayym,
Serwiboy. Halyl dayym. Ol gyn gep. M en bu habary sana uly
gynang bilen aydyan. Ba§ga zat gow niine gelm esin. Dayym
ol syry to tan d en agzyndan sypdyraydy. Belkem, ol §on iigin
indi okiinyandirem . M enem m uny sana yag§ylyk edyam ikam
oydiip aydyan. Sen m ana dogry dii§iin, Serwiboy... M en bu
syry ta olyangam adam oglunyn y anynda dilim den sypdyrsam ,
nam art boldugym dyr... Sen m eni bagy§la, Serwiboy, obada§...
H eniz okuw gykalaram A nnam yn §aherde i§leyan lukm an
dayysynyn bardygynyn giirriininin edilyandigini yadyna sa-
lan Serwiboy:
— A ydanyn gow y boldy, Annam ... — diydi.
Birdenem Serwiboyun gulaklary gapylan yaly boldy. Annam
bolsa gepleyardi. Gelinlikden birden garran ayala donen yaly iki
elinem stola dirap dikelen Serwiboy synpda§ynyn agzyndan gykan
sonky «§onun iiginemden» yzyny esitmedi.Onun gozlerinin dni
iimezlap, jayyn igindaki mayda-giiyde zatlar dal, hatda oz synpda§y
— epey adam ynam only saygarmady. Annamyn yerine Togtamy§
gelen yaly boldy. Umiirin anyrsynda duran Togtamysyn py§yrdysy
e§idildi. «Sen meni bagy§la, Serwiboy! M en seni gynadym. M enin
seni soyyandigim, senin meni soyyandigin iigin gynadym. M en
seni bagtly bolmagyn iigin gynadym. Sen mafia dii§iin, Serwi­
boy! Sen nira gitsenem m enin soygim yanyndan ayrylmaz, Serwi­
boy. M en galaryn, soygim senin bilen gider, Serwiboy...» Umriin
igindaki Togtamy§a garap, donup duran Serwiboyun dili dal-
-de, yiiregi gepledi: «Indi m en sana dii§iindim, Togtamy§. Indi men
seni tanadym, Togtamys. Mafia iydiren hupbatlaryn iiginem senifi
giinani gegyan. Senin hakyky adamdygyna, ahyrky demime genii
soymeli m ert adam dygyna indi m en gutam ykly goz yetirdim...»
Igerini gaplan du m an biraz syrylyp, Togtamy§yn yiizi
agyldy. Ol, Serwiboyun gow niine, onkiisinden has m ahrem ,
has yakyn, has ya§, has gorm egey bolup goriindi.
M a§ynyn g aytalanan diiydiildisi Serwiboyy hasam jan-
landyrdy, gulagyna «Sag bol, synpda§!» diyen tany§ ses geldi.
Serwiboy goziini siipiirende, gitm ek iigin yerinden tu ru p d u ­
ran A nnam y gordi.
— M en sana m innetdar, synpda§. Sen m enin goziimi ag-
dyn, Annam ...
Serwiboy gelin oziini em ay bilen o turgyja goyberende, ja-
hana tazeden, yone ba§ga adam a doniip gelen yaly boldy.

Togtam y§yn gow niine bolm asa, Serw iboy g eln in diin-
y asin d e bir ozgerm e bolup gegyan yalydy. Ol sonky giinlerde
hojalygyn i§ine-de o n k iilerin d en has y h lasly yapy§yana m en-
zeyardi. Bu giinem da§ i§ikde gay igip o tu ran Togtamy§ giinor-
tan arak esm a g elen Serw iboyun igerini syryp-siipiirip yor§iini
goz asty n d a n synlady. Iki tarap y -d a serlip, g in d en agyk d u ­
ran g ap y d an g eln in h em m e ed y an h e rek e ti aydyn goriinyar-
di. Serw iboyun bol§unda, how es b ilen i§ edi§inde o n u n bu
bye gow niibir garayan d y g y n y n alam aty yok. Ol bu oyi terk
e tm ek hyyally m a§gala m enzem eyar. Serw iboy uly halynyn
iistiini, b o sag an y n ig yiiziini syryp-siipiiri§direninden son,
§ifonyerin g ap d aly n d a d u ran gaga araba-sallangagyny esgi
bilen siipiirdi, kigijik yassyklary gykaryp, arabanyn igine-de
elini aylady.Son y assyklary y erin d e goyan gelin arab an y sag
d u la genii siirdi, y en e onki yerin e getirdi. A hyram ol bir d u ran
y erin d e n gozgalm adyk, iginde gaga yatyrylm adyk arabajygy
k esesin d en synlady. Serw iboy gelin oz ed y an herek etleri-
ni hig kim g o ry an d ald ir bydyardi. Em m a Togtam y§yn ozi
da§arda bolsa-da, iki gozi oyiin igindedi, ol gaga arabasyna
Serw iboyun y an y n d a d u ru p sered y an yalydy. «Serwiboy §u
m ahal nam e p ikir edyarka? Eyesiz sallangagyn gum basyp
d u ran d y g y h ak d a oylanyarm yka? Sallangak yyllar gegip
poslayanga-da oz gagasynyn ulanm ajagyny, elbetde, ol
gaklayanam daldir. (?aklasa, dalirap diize gykm azm ydy?!»
§eyle p ik irlerin n etijesi Togtam y§yn hyyalynda ba§ga bir
gornii§e sapdy: B ag-bakjaly obanyn eteg in d ak i giil-giilalek-
li diiz m eydan. Ol y erd e ^Kizmi, iki yiizm i yylgyry§yp y o ren
§adyyan g elin lerin h e r haysy bir gaga arabajygyny siiriip
yor. A rabajyklarda agyzlary em zikl-u-em ziksiz gagalaryn
yiizi gorunyar. Ka y erd e-k a y erd e igi ekiz gagaly arabajyk
siiriip y o ren em g a b at gelyar. §ol g elin lerin arasy n d a S er­
w iboy hem bar. O n u n yiizi salyk. G in m eydanyn gayra tara-
p y n d an gaga arabajygyny siiriip u g ran Serw iboy ileri ta ra p ­
dan p ey d a bolan bu gin m ey d an d ak y y ek e-tak erk ek adam
— Togtam y§a tarap baryar. Togtam y§ hem Serw iboya tarap
yoreyar. O lar d en le§ en lerin d e Togtamy§ Serw iboyun igi
gagasyz, bo§ arabajygy siiriip y o ren d ig in i goryar. O lar bir-
-birege gam gyn n azar b ilen seredip, gegip gidyarler.
Togtam y§ igini gepledyar: «Sen b etb ag t, Serwiboy. Senin
b etb ag tly g y n a m en sebapkar, Serwiboy».

Agsam lyk obada§ yolda§larynyn birinin gakylygyna giden

Togtamy§ oye g aty gig kowlendi. Howa mayyldy. A sm andan
asylan teg elek ayna yaly low urdap d u ran dolan Ay bu m ahal
gijelikdirem oytdiirm eyardi. M yhm ancylykdan keyplirak gay-
dan Togtam ys m iinjanifi gyrasynda gogiine garap oturan eje-
sini gordi-de, ayak gekdi.
Hemi§e «Togtamy§ jan» ya-da «oglum» diyip gepleyan
ene bu g ezek yone:
— G eldinm i? — diydi.
Togtamy§ ejesinin ofiiine gegip gom m aldy-da:
— Sen henizem yatafiokmy, eje? — diydi. — Sagat on iki
bolup yor-a. Ya uklap bilenokm y?
— M en indi bir yyl bari ine-gana uky alyp bilem ok...
— Igerifi abat, janyfi sag, ^hirt parahat, nem islen ba§lan
uly ur§unyfiam gutaranyna yetmi§ yyl bolup barya... Indi sen
arkayyn yatyp ukyny alm aly ahyryn...
O gulay yen n e Aya seredip otur§yna, py§yrdap diyen yaly
gepledi.
— Uly uru§ diyyanin kim iigin gutardy, kim iiginem
tazeden ba§lanya, Togtamy§...
— M en hig zada dii§iinmedim, eje. Sen nam e diyjek
bolyan?
— M en gepim e hig kim dii§iinmese-de, sen dii§iinmelisin...
D usm anyn baslan uly ursy-ha dort yylda gutaraydy welin,
sen taze ba§lan ur§un hagan gutararka? Sen §ony ayt mafia.
Du§manyfi ba§lan ur§unda m en atasyz galdym , indi sefi ba§lan
ur§ufida-da gelinsiz galm alym y ? Sen §ony ayt mafia. M en uly-
-kigi uru§lardan irdim, Togtamy§ jan...B u sofiy tiikeniksiz
adam ur§y en eler iigin hagan gutarm aly? Sen §ony ayt mafia...
Ejesinifi iki dyzynam gujaklan Togtamy§ jo g ap gaytar-
m aga sozi bolm ansofi, b ird en y erin d en turdy-da, gap a tarap
yoneldi.
Da§ky esiklerini-de gykarm an, krow ata gysaran Togtam ys
§obada u k a gitdi.
Ol gijanifi bir m ahaly agzy kepap oyandy. Tap bilen Serwi­
boy Togtam ys heran-hagan m yhm angylyga gidip gelen m aha­
ly ba§ujunda aynanyfi ofiiinde onufi «oz golgasynda» sowuk
suw goyyardy. Bu gezegem Togtamy§ suw igm ek iigin elini
uzadanda, golga yere gagdy-da dowiildi.
Z enzela Serwiboy gelin igki j aydan gykdy.
— Suwsap oyandynm y, Togtamy§? K iiyzejigem dow laydi-
mi? Dowlen kiiyze bolsun! Suw getireyinm i?
Togtamy§ taze tapynan en d ig in e gora:
— Suw igesim gelse, oz elim, oz ayagym bar — di^Hp,
g o d ek ses bilen jo g ap gaytardy.
Serwiboy da§ky jaya gykdy. Ol gidenson, Togtamy§
henize genii ona §arpyk galm andygyny yatlap: <<§eydaysem,
naderka?» diyip, oziine sala saldy. Ol §eydeni bilen tu tan
m aksadyna yetjegini bilse, §arpyk galm akdanam gaytjak daldi,
erkegin ayaly urm ak bilen ed en nam artlygy m ertlige owriiler
hasap etjekdi. Yone §arpyk galm ak iiginem bahana gerekdi.
Igerik eli §akaseli giren Serwiboy adam synyn golayyna
geldi. — Ynha, suw, Togtamy§!
— Sana na suw g etir diyen boldum y? N am e gijanin iginde
iistiim e abanyp dursuii? A sgerm ezlik edyanm i?
— Kowyanmy? — diyende-de, Serw iboyun sesinde oyke-
-kine duyulm ady.
O na d erek krow atda ayagyny sallap oturan Togtamy§ ary
koyen yaly bolup jabjyndy.
— Kowyan!
Serw iboyun sesi nazirgeyan zenanyn mylayym sesi yaly
yakym ly yanlandy.
— Kow-da onda!
— Giim bol! — diyen ayylgang sesin yzyndan galnan
§arpyk Serw iboyun sag yanagyny ot gabran yaly etdi. Igindaki
suw uny tow erege sygradyp yere gagan §akase telim bolege
boliindi.
E den h erek eti iigin oz-oziinden utansa-da, Togtamy§ gii-
nasini giina hasaplam ady. Ol §eydip m aksadyna yetyan bol­
sa, giina dal, sogap gazanm alydy. Indiden beylak Serwiboy
gelin ona dine yigreng bilen seretm elidi. Emm a Togtamy§yn
gara§any gykmady.
 Awan yanagyny tu tu p durka-da:
— Gaharym y getirjek boldunm y? — diyende, Serwiboyun
sesi yene mylayym gykdy yone erkek adam yn §arpygynyn zarby-
na gogup gykan gozya§yn nazik yanaklaryn iistiinden boyur-
-boyur dokiilendigi, igeri alagaranky bolsa-da, Togtamy§a goriin-
di. Ol §onda-da toba gelman, onkiilerindenem rehimsiz gepledi.
— G etirer-getirm ez yaly, sende na, gahar barm y? G ahar
m ert ayallarda bolyandyr.
Serwiboy gelin oziini sahel sylayan bolsa, §arpykdan hem
beyle-beyle sozlerden son, ya-ha adam synyn ed en hereketine
layyk degerli jogap gaytarm alydy ya-da gaydyp girm esiz eden
gapysyny anyrsyndan m akam yapm alydy. Em m a ol beytm e-
di, gaytam , Togtamy§yn go§aryndan tutdy, ristesine-de edil
sypayan yaly m ylayym lyk bilen tutdy.
— Sen yalny§yan, ezizim, gaty yalny§yan. M ende-de bir
adam lyk gaharam bar, ar-nam ysam , tekepbirligem bar. M enin
gegirim liligim i w yzdansyzlygyn alam atydyram oytm egin,
Togtamy§ jan. Ol m enin sana bolan soygim in ny§any... Indi
sen beydip ozunem , m enem gynam a. M en hem m e zatdan
habarly. W atan tu tu n a n topragyn p etin e gar yaganda, ony
terk etm ek binam ysyn, kalby doniigin kesbidir. Ykbalyn seni
yakan od u n a indi ikimiz bile yanm aly bolarys. Bilyan, m en
sen d en em b eter yanaryn. Yone m en ol ody sondiirm ek iigin
hig y erd en suw gozlem en...
A nk bolup y erin d en tu ran Togtamy§ nahili herek et etjegi-
ni bilm an, aljyrady, k ellesinde desbi-dahil doran esasy sowaly-
n a jo g ap gozlejegem bolm ady. Serwiboy ona hasam golaylan-
da, yiizi yiiziine, egni eg n in e g abat gelip duran uzyn boyly ak
d erek yaly ak gelnin d o g ru d an am serwi boydugyna Togtamy§
yene bir g ezek goz yetirdi. Ol Serw iboyun tolgunm akdan
yana galaja sandyrayan m ylayym dan nazik barm aklaryny oz
go§aryndan ayyrjagam bolmady.
 Hekaya

U m sa G ojuk obasynyn in gozel gyzlarynyn biri hasap

ed ilse-d er gelnalyjysy hig kim inkige bolm ady
N ired ed ir bir uzak yerlerde indi dordiinji yyl sony
gutarm ajak yaly bolup goriinyan agyr uru§ gidyardi, §ol yerde
dokiilyan adam ganlarynyn agysy bolsa obalarda aglanyardy.
Dort yyl m u n d an ozal ba§lanan agynyn yzy iiziilman, heni-
zem dowam edyardi. Ug yylyn iginde G ojuk obasyna on do-
kuz sany §um habar geldi, heniz §um habary gelm an, dereksiz
yitenlerinem sany ep-esli bardy. Ba§a§a oyden bir adam yn ur§a
gidenligi sebapli yassyz tiinegin yagdayam yaslynynkydan
enayy daldi. G iinde-giina§a gelip d uryan yaram az habar hig
bir б^д sylap goyarla m enzem eyardi.
Durmu§ §eyle y agdayda bolany iigin U m sanyn to^hinda
§atlananam tapylan dal bolsa gerek. Toy geyim leri telim yyl
bari kapas sandyklaryn kiinjiinde ag giiyelere yal bolup yata-
nam bolsa, h u t toy giinem adam laryn §ol hora§alygydy. Hawa,
U m sanyn uly gelnejesi arkasy yam aly gok biyz ko^hiegini tig
^hiwlan alaga bilen gal§yranda-da: «Ва-ay, bu heley zandyya-
m an eken-ayt! A rin-a gije-giindiz oduii astynda gezip yor,
nam e boljagynam Alla bilyar. Sen bolsa... Tiiyiini tazelem ek
nam ane derkar b o ld y ?!» diyenler tapyldy.
Uru§ yyllarynyn toyunynam — hig zadynynam dokuzy
doly daldi. Bolsa-da, iisti gyzyl-gyzylly iig araba bilen ba§-
alty sany atbasgyly gelnalyjynyii gel§i toyy y ad a saldy. A raba
go§ulan atlary n b o y n u n d ak y ja n lary n sesi esli m ahal bari toy
go rm e d ik G ojuk o b asy n d a bir gen-enayylyk doretdi. Em m a
g eln aly jy lary zy n ag id en d ew elin ,jan n y rd aw u k jan lary n y k o n e
esg a dolap, g o ltu k lary n a salm aly boldy. Sebabi obam yzyn
k e th u d a sy h asap edilyan U luw ag a gelnalyjyba§ynyn yanyna
baryp: «G uda, tow erek yas tutyarka, ja n y n sesi gulagym yza
yarap duranok. N atjek-da, y o rg an y n a g ora ayak uzatm aly.
Janyny zy M arydan gegenizson jan n y rd adaysanyz gow y bo-
lardy» diyipdir.
G ozi ya§ly M am u r en e A niial a g a lara tarap sered ip , oz
oyiinin gam §yna y a p la n y p otyrdy. Ol A niial ag an y n gyz
to y u n a Kolli ikim izem go y b erm ey ard i. «Beyle toya baryp
§atlan m ag am diirs d aldir. M en y an y m d ajy k o tu ry b erin .
Ynha, N u rja n g ele r w elin, U m sad an am rniin p ay gozel gyz
alarys. Ilde b o lm ad y k u ly to y ed eris. Sizin h e r haysynyza-
-da bir y y n d am at tap y p , g eln aly ja yollaryn. Igde segeris,
pi§m e segeris... O tu ry b e rin m en y anym da. U m saii to y u ­
n a barsanyz, g iin a g azanarsynyz. Oz toyunyzy o n a t edip
toylayarys» diyip, M am u r e n e ag zy n y n y eti§ d ig in d en bize
gow iinlik b ery ardi.
Kolli ikim izin U m sa gyzyn toyuna goyberilm eyanligim izin
ayratyn bir sebabi bardy. Yeke perzendi bolan N urjan go§una
gagyrylm anka, M am ur ene M om in ag a bilen Tagjemal ejani
Aniial agalara gudagylyga iberipdi. Toyun sahedi bellenjek
bolup y o ren giinlerem N urjan go§un g u llugyna gitm eli boldy.
§eylelikde, U m sa bilen N urjanyn toyy yigidin go§undan dola-
nyp gelerine goyuldy. Em m a N urjan n eressa gaydyp gelm ek
m iyesser bolmady. Ol ur§un ikinji yyly w epat boldy. Yone,
M am ur en e ol betbagtgylyk b arad a hig zat bilm eyardi. Tegelek
bir yyl bari yeke p erzen d in d en h at-h ab ar gelm ese-de, ol yag§y
um yt bilen ya§ap yordi.
Indi pikir edip goryan welin, §ol m ahallar N urjandan g e ­
len §um habary dine ba§lyk bilen hat g atnadyan bilyar ekeni.
Ba§lyk N urjanly m eselani dine bir ejesinin yanynda dal-de,
eysem, adam oglunyn y anynda dilden sypdyrm azlygyny hat
gatn ad y an oglana b erk tab§yrypdyr. Sonam yeke perzendin
ajy habaryny aytm agyn ebeteyini tapm adyk ba§lyk, ta totan-
d en bir sebap bolyanga, ony oz g u rsag ynda saklapdyr.
A nnal aganyn U m sany N urjana berm an, W ekilbazardan
birine durm u§a gykarm agyna M am ur ene gaty kem sindi. Om-
riinde agzyndan mylayym sozden gayry zat gykarm ayan garry
gargynglarynam in degerlilerini saylady. Edil gelnalyjy ugra-
jak bolup durka-da M am ur en e yeti§ibildiginden gepleyardi.
— Sakgaly giine agarmy§ A nnal diysanim! Sen oz gyzyny
m en N urjanym dan gow y gergege b ererin oytdunm i? Asyl
goreris ony. Berayerm ikan. Yagty ja h an d a m en N urjanym dan
ederm en yigit tapylm ajagy h ak zat ahyryn. Ine, N urjanym
gynar yaly yigit bolup geler. «M ydal aldym» diyibem hatyazdy.
K em endirlerem sygyr bakm an, adam bakyandyr. O laram her
erninin suw uny saklap bilm an yo ren e m ydal berm ez. M ydalam
alyp dakynayar yaly, m eydanda pytrap yatan zat daldir. — G el­
nalyjy u g ran bad y n a-d a garry agy gaty§ykly ses bilen soziinin
iistuni yetirdi. — Sen sagy kesilenem ile menze§ bolasyn gelen
daldir, yogsam N urjana gara§ardyn. Gogiiri gegip, sagyn aga-
ryp baryam ydy sen! Gorersin, N urjanym yn basyp giden yzyga
yok birine dusaym azm ykan. Sonky bkiinjinem peydasynyn
degm ejegini bilip gitgin, tulaky.
Sonky sozlerin ayratyn m anysy bardy. U m sanyn «ile
menze§ bolm azlygynyn» asty n d a o n a to len en galyn bardy.
Uin ay tm ag y n a gora-ha, A nnal ag an y n g u d asy m al gegi-
rende: ba§ kile bugday, b ir g a d ak gay, bir b an k a-d a m esge
iberipdir. M esgani hem m al gegirijilerin y anyna go§ulyp
iberilen oglan, e§egin iistiinde o tu ran y erin d en assyrynlyk
bilen y alap gelipdir. § u n lu k bilen, m yhm anlar G ojugyn ba-
gyna yetingaler, b an k an y n d iiy b u n d e sahelge yag galypdyr.
Soiiam yag y alan m yhm an oglanyn igi gegip, g u d a yerlerin e
alad a b ary n y beripdir.
— N urjanym gelinga gara§an bolsan, m en sana bir m anka
dal, iki m anka m esge bererdim , yarym kile gay bererdim , iis-
tesine goleli sygrym am bererdim . Hey, sakgaly giine agaran
Aniial diysanim .
G elnalyjylary keseklanem , ayallaryii biirenjegini yyrta-
nam tapylm ady. Turkm en toyunyn gyzykly d aplerinin kopiisi
adam laryn edil yad y n d an gykan yalydy. Aglyk dowriiniii toyy-
-da, birhili, yasa g elen yaly bolup, dabarasyz-§ow hunsyz Umsa
gyzy aldylar-da otagitdiler. G oh-galm agalam , gykuw am bol­
mady. Hawa, E pgek aganyn kigi gyzy yrym a gora bir kesek
oklapm y-oklam anm y welin, atba§gylaryn bir kelpezi: «Na se-
iiem gidesin gelyam i? G elin bolm ak islesen-a m iin atyii ardy-
na, bolm asa-da k esek atm any g o y !» di^npmi^in.
Bu habary biz iig giin gegenson e§itdik. §eyle bolsa-da
ol y agday M am ur enaniii tazed en hiiniirdap ba§lam agy iigin
tutaryk boldy.
— Ana, ko§ekler, gordiiiiizm i olan biedepdiklerini. Hey,
yat obaii ulugyzyna-da bir beyle sozler diym ek bolarm y?
§ unlu k bilen, N u rjan a niyetlan gelinligi bilen M am ur
enem iz hem i§elik ho§la§maly boldy.
U m sanyn toyy giiniiniii ertesi biz y en e igde gople§m age
gitm ek niyeti bilen M am ur enaniii yanyna geldik. Ol yene
gara oyiiniii gam §yna y aplanyp oturan ekeni.
Indi om riiniii kopiisini gegirip, di§den-dyrnakdan galan
A zdar hem garrynyn iki adim g ap d aly n d a m ah n et kellesini oii
ayaklarynyii iistiinde goyup, agras dem alyp yatyrdy. Azdaryii
nage ya§andygyny bilem ok, yone, N urjanyn kakasy pahyr ogly
alty-yedi ya§anda, ony tohum itiii giijiigika getiripdir. Azdar
yaly akylly it, m egerem , hig yerde bolan daldir. Ol adam yn
na gylyklydygyny yiiziine garadygy bilyardi, itdigine ga-
ram azdan, bolar-bolgusyz zada iiyriibem yorm eyardi. M am ur
ene hem A zdary diiie bir akyllylygy iigin dal, yeke perzendiniii
soygiili iti bolanlygy iigin sygryndan-golesindenem ey goryar-
di. Tiirkm enler hig m ahal iti буе goyberm eselerem , M am ur ene
gy§ aylary «Birden ii§aymesin» diyip, A zdary gara oyiiii igki
bosagasyn d a yatyryardy. G arry kopek M am ur ene nira gitse
yzyndan galm azdy. Eyesi hem ony galdyrjagam bolmayardy.
Bolmasa, yzyna dii§iip ugrandan: «Bar, giim bol!» diyaysen,
iki giinliik git, iig giinliik git, A zdar pahyr ta gelyangan, gara
oyiin g ap d aly n d a garysyny yassanyp yatandyr.
H eniz gegen yylyn eniieresin d en yygnalanam iki halta
igde bardy. Em m a M am ur ene N urjanyn to^hma tayynlyk
goryani sebapli, bu yylky en n ered en em iki halta igde yyg-
namakgydy. O nun gow niine bolm asa, §u yyl p ag ta yygym y
gu taran b ad y n a N urjan dolanyp gelm elidi, gop gapym bile-
nem toy ba§lanmalydy. «M en sakgaly giine agaran A nnalynky
yaly toya m enzem eyan toy etm en asyl. M en toyum a gelen
toy §ekilli toy gorer. Ilinki yaly telim oglum yok m en. Yeke
balam yn to y u n d a welin, bay, tarh an bolaryn-a!»
Kolli ikimiz oglandyk. M am ur enanin hem m e aydyan soz­
leri yakyn w agtlarda hakykata owriiler oydyardik. U zak yer-
lerde ayylgang ur§uii gopyandygyny, ol yerde-de adam laryn
olyandigini bilsegem , N urjan olm elidir diyip oylanm ayardyk.
Ol gop gapym a genii hokm an gelaym elidi, onun asyl olm age
haky yokdy. Sebabi biz M am ur enani gowy goryardik, ona b i­
tin dii^hm egim iz bilen ynanyardyk. M undan ba§ga-da, M am ur
enanin aytm agyna gora, yokardaky Biribaryn ozem N urjany
pen asy n d a saklamalydy.
Kolli m afia gora ekabyr gykdy, tokarrakdy. §onun iiginem
ol igdanin siiyr depesine gykyp, elindaki uzyn tu t gybygy bilen
§ahalary saygylayardy. Yere dokulyan zadyn esasy yaprak b o l­
sa-da, h er diiyp ig d ed en bir go§awug goplesegem , giin iginde
bir suw luk torbany doldursa bolyardy.
Bu giinem Kolli gybyklary saygylap durka kolhozyn ba§-
lygy Sapar aga gyr atyny sapjedip, bizin yanym yza geldi.
— Yigdekge, ya§ nahallary beydip urm asan bolm adym y?
Beytsen, gelen yyl igde d ereg in e gury §aha iym eli borsun.
— Beydip uraym asan igde gagm asa natjek, Sapar aga!
Sapar aga ya§ oglandan bu lar yaly jo g ab a gara§madymy,
nam em i, sesine bat berdi:
— Hany, ig d ed en dii§ onda... Dii§ diydim, dii§, yogsam...
 Ba§lygyn haybatly sesini e§iden M am ur ene etegindaki
igdani torba guydy-da, Sapar aga tarap yoneldi.
— Sapar, Kolli jan a haybat atm aweri, han! Ol mafia igde
kaky§ya. Biz N urjanyn toyy iigin igde yygnayas. Bu gytgylyk-
dan sen oziin habarly ahyryn. Toyda nog u l-nabat segm age hig
kim de indi gurp yok. Igde bir segeli-da...
Sapar aganyn terzi iiytgan yaly boldy. Ol sesini gykar-
m ady-da, atyny yza aylaydy...
Kolli ikimiz yene M am ur en an in yanyna bardyk, ol bize
gara§yardy. Sebabi o n u n N urjan d an gayry hig kim i bolm any
iigin oyde yeke oziidi. Biz welin, edil o n u n oz agtyklary yaly,
elm ydam a yanyndadyk. Gytgylyk yyllarydygyna garam azdan,
M am ur enem izde h er hilije zatlar bolardy. Sagagynda arta-
-siiy§e nan bolm asa-da, bir a§lyk un, yag hemi§e tapdyryardy.
Koplenjem , ol bize erteki aydyp bererdi. Aydyan ertekisinin
dowli, azdarhaly yerlerine b aran d a «Allan ozi da§ edewer-
sin!» diyerdi. Em m a §a gyzynyn garyp yigide a§yk bolup, ene-
-atasynyn rayyny yykyp, §ol ^hgide gelin bolyan pursatlarynda
bolsa: «M en N urjanym a-da Alla §olar yaly gozel gyzy miyes-
ser etsin» diyyardi-de m yssa yylgyryardy.
Bu g ezek baram yzda garry ene §kafdan bir zat gozlap
o turan ekeni.
— He, ko§ejiklem, geldinizm i? G elin bakaly! «G elen
dowlet». Ynha, m en sizin agzynyzam siiyjiitjek. — Ol eline
ilen kone gazeti bize tarap oklap, gbzleyan zadyny hem unut-
dy-da, yygrylypjyk oturdy. — Me, bu kagyzy okari, N urjanym
hakda yazm adylarm yka!
M en kabir harp lary tanasam am , gazet okar yaly dereja
yetm andim . Kolli welin, p atd y k -p u td u k okayardy.
— Kolli jan, balam , hoi sekizke§da m enzap duran yerin­
den oka, bakaly, N urjan gelm eyam ika?
Kolli only okap bilm eyandigini gizlem ek iigin oykanjyrap
kan oturansoii, garrynyn yan berm ejegini aiiyp, hetjiklap oka-
m aga durdy.
 «Ва§ ko-m an-do-w a-ni-ye-nin ha-ba... habary. §u giin bi-
zin go-§un-la-ry-m yz al-dym -ber-dim -li so-we§-le-riii ne-ti-je-
sin-de fa-§is-st-le-ri do-kuz km yz... yz-a ser-pik-dir-di-ler...»
M am ur ene Kollinin iinsiini boldi.
— Dur, balam , Pa§issi kim bolyar?
Kolli yaydandy.
— Pa§is, M am ur ene, nem is bolaym asa...
— N urjan d ag y nem is bilen ur§anok ahyryn, balam ?
— O n d a kim bilen ur§ya?
— G yrm an bilen, gyrm an.
— Ay, onda, §o pa§issem gyrm anyn tarapyny galyanlan
biri dagy bolaym asa.
— M egerem , §odur — diyip, M am ur ene Kolli bilen yla-
la§anson sorag berdi. — «Dokuz kmsy» nage bolya, Kolli jan?
M en ona dii§iinm edim -le?!
Kolli h an k -h u n k etdi.
— D epderin da§ynda bir km diydigi... §undan Gur-
ban agalar yaly yer bolya diyip yazylgy. M en-а §ona oiiat
dii§iinem ogam ...
G arry ynjaldy.
— O n d a «dokuz km» diydigem §undan, sadagasy boldu-
gym, O jarly owliiya zyyarata gidip g elen yaly bolya-da... On-
danam gatyrak kow alam aly ekeni... Hawa, Kolli jan, okaber,
onson nam e diyya?
Kolia okam ak kyn dii§yardi. § onun iiginem ol gazetin
eyle-beylesine seredi§diren bolup sapalak atdy.
— Ay, M am ur ene, uru§ hak d a-h a yanky habardan ba§ga
hig zad-a yazanoklar. Dokuz km -a baranson, okopda gizlenip
dyng dagy alandyrlar-da. Uru§ hakda N urjanyn ozi gelenson
aydyp beraym ese...
— G etir onda, о kagyzy yygnap goyayyn, N urjanyn ozi
gelen so n okar.
Ene gazeti §kafa saldy-da, о yerden bir diiwiingek gykardy.
Diiwiingegin iginde go§a y u m ru k yaly nab at bar ekeni. M en-a
кап m ahal bari nabadam iyip gorm andim . G arry diiwiingege
dokiilen bo lek lerd en h er haysym yza bir digirjik n ab at uzatdy:
— M e-ап, her haysynyz bir digirjik nabat iyip, agyzjygynyzy
siiyjiidin. G alanyny N urjanyn toyunda iyersiiiiz. — O ldiiw iin-
gegi yene onki yerine salyp goydy.
— Kolli jan, bar, balam , da§ardan goltugyny dolduryp
odun getir.
M en gen galdym . Sebabi §eyle-de yssa gydap bolmayardy.
Kan m ahal gegm anka, garrynyn ozi odunyn nam a gerekdigini
aydaydy.
— Ertir iigimizem ak e§ege atlanyp, Sam sykyaba gideris.
Sam sykyapda A nnatagler bar. §olan yanynda-da edil suw
perisi yaly bir gyz m a§gala bar. A dyna-da Ay§a diyyaler. G uda
bolup gaydarys. N urjanym g elen badyna aiiyna-m anyna gara-
man, toy ederis. Indi bolsa pi§m ejik bi§irelin. H er i§de yag§y
um ytyag§ydyr. B izem toyzadynba§ynyyag§ydan — pi§m eden
ba§lalyn.
Ertesi giin gu§luk bolanda, Kolli ikimizi g an n a ataran
garry ak e§egi idip yola dii§di. Azdaram bizden galmady. Asyl
M am ur en e ony galdyrjagam bolmady. §eydip, tig tirke§ik b o ­
lup, giinortanlar A nnatag dayzalara baryp du§diik.
M am ur en an in gyz diyyani A nnatag dayzalaryn duldeg§ir
gon§ulary ekeni. O glanlyk-da, oyde oturyp bolyamy! G apy­
dan gegyan yabyn boyuna gykdyk. §olam Sam sykyap diyilyan
yap ekeni. Kolli ikim iz «Samsykyap» soziini gaytalap kan
giilii§dik. Sonam edil yabyn gyrajygyna baryp oturdyk. Ol bizin
obam yzyn yaplary yaly bir yap ekeni. O nun hig yerinde akyl-
lylygam, sam syklygam dujhilm ayardy. «Bu oban yaby sam syk
bolsa, adam lary-ha hasam samsykdyr. N am e iigin M am ur ene
bu oba gudagylyga geldika?» diyip, Kolliniii b eren soragyna
m en jo g ap gaytaryp bilm edim .
Talyn kolegesinde Sam sykyaba k esek atyp otyrkak, gap-
dalym yzdaky payapyldan arkasy haltaly bir gyz gegip gitdi. Ol
gyz diysen owadandy. D ogrusyny aytsam, bizin obam yzda hig
kim in yetip bilm edigi U m sa-da onga yokdy. Emma edil §ol m a­
hal biz o n u n Ay§adygyny bilm eyardik.
Ak e§egin danylgy yerinde gezip yoren A zdaram bizin
yanym yza geldi. Ol en digine gora, agyr kellesini on ayakla-
rynyn iistiinde go^hip, goziini siizdi.
Kan m ahal gegm anka, jow enligin iginden oglanjygyn sesi
geldi.
— Ay§a, e§egin teblesi nirede?
A rkasyndaky haltan y sygyr dola y aplan gyz, yadaw eken-
mi-nam em i:
— M en na, teblan gopanymy? — diyip, janagyryly yaly,
gaharly ses bilen jogap gaytardy. §ondan son Ay§a gyz bizin
yanym yza gelip, payapylyn iistiinde oturdy-da, elini yuw m aga
durdy. Ol birden a§ak oturanda koyneginin yelginine suwuii
yiiziinde tolkunjyklar em ele geldi. Gyzyn ot yygyp, gok renke
boyalan elleri yuw landan son, yiiziinden bulut ayrylan Ay yaly
tam iz boldy.
M enin m ekirje daldigim -da:
— Ay§a, biz sana N urjan iigin gudagylyga geldik — diyeni-
mi oziim em duym an galdym . Kolli bow riim e hiirsekledem w e­
lin, gig boldy, m en eyyam diym esiz zady diyipdim .
Yany yiiziini yuw m aga o tu ran ulugyz «pah» diylen yaly
yalta barsine bakdy-da, gulaklaryna ynanm an, m ana tarap
giiyjerilip seretdi.
— N am e diydin-a, m yrryh?
Bular yaly gepi kan e§idip yorm am son, gyzyn derrew jo-
gabyny berdim .
— M en m yrryh dal. M en O rakgeldi ag an ogly Orunguly.
M enin dii§iindiri§im bilenem gyz yum§amady.
— Boynuii gursun, alm an sapagy yaly.
Elbetde, §ol m ahallar doya garynlar only doymansoii,
boyunlaram alm an sapagyna m enzese meiizeyandir, yone, ba-
rybir, m en gyzyn sozlerine gynym bilen kem sinip durm adym .
Sebabi gyzam diyyan sozlerini kem sitm ek iigin diymeyardi, as-
syrynlyk bilen yylgyryardy. §onun iiginem boljagy boldy diyip,
onki habarym y has dii§niikli edip yene bir gezek gaytaladym.
— P agtayygym gutaryp, gop-gapym ba§lananson, biz seni
gelin edip alyas, Ay§a...
Bu gezek Kdllem bow riim e hiirseklem edi.
Gyzyn jog ab y p ert boldy.
— Bar, arabany da§da tigirle.
— Biz arabaly dal, e§ekli geldik, ak e§ekli. — M enin jo-
gabym giilkiing bolandyT-da, gyz bu g ezek sesli giildi.
— G ok e§eginiz haram oldiimi?
Gor, gabadyna gelyan zady. H akyt iig giin m un d an ozal
bizin gok e§egimiz oliipdi. Ay§anyn ol b arad a soram an bil§ine
m en hayran galdym .
— Way, bu gyzy! Sen gyz bolm an, palgy bolaym a?
Bu sozlere Ay§a m onga boldy.
— Sizin go k e§eginizin nadip oleninem bilyan men...
M en gyzyklandym .
— N adip oldi? Hany, ayt-da!
— B atga batyp oldi.
— Hak-ey, m un-a bilm edin. Bizin go k e§egimiz kiirrelap
bilm an oldi.
— K urranizem oldiim i ya dine e§eginiz?
— A gzyny hayyr ag, gyz. Boyny hy§aly akja klirram iz dik-
girdap yor. Ynha, gelin bolup baranda, oziinem gorersiii.
Gyz m enin sozlerim e hezil edinip giildi.
— H uday da§ etsin, oziin gorew eri haram kiirrani.
G uyrugyny dik asm ana goterip how lukm an yorap baryan
gara pi§ige gozi dii§en Azdar, hig hili h erek et edesi gelm ese-
-de in bolm anda, itligini bildirm ek iigin gowiinli-gowiinsiz
hynrandy. Bu bolsa Ay§a gyzyn ite iins berm egine sebap boldy.
M en derrew soz gatdym .
— §u it N urjanyn iti-da!
— N urjan diyyanin kim ol?
— Way, bu gyzy, N urjanyn kim diginem bilenok. M am ur
en an ogly N urjan-da!
 — Itin a d y n a m e ?
— Azdar.
Ay§a Azdary tanajak bolyan yaly ona tarap sine-sine seretdi.
— A zdaryn eyesem ozi yaly garrym y?
— N urjanm y?
— Hawa, N urjan.
— Sen nam e sam syk yaly-la? N urjanam bir garry bolar-
my?! Ol ho-1, — m en yabyn anyrsyndaky jow enlige el salga-
dym. — Jow enler yaly uzyn, ya§.
— Sizin N urjanynyz nam e i§leyar? — diyip, indi gyz
hasam gyzyklanyp ba§lady. — Sygyr dag-a bakyan daldir?
— Sygyr b ilen on na i§i. Ol n em isler bilen uru§ya.
Bilyanmi, bir y u m ru k d a ol ba§ nem isi u ru p yykya. N u rjan a
m edalam b erip d irler. Giiygli bolm asan, m edal alarm yn? £ o p
gapym da gelya ozem . G elen d essin e-d e seni ona gelin edip
aberyas.
O yden gykyp ozlerine tarap u g ran M am ur ena gozi dii§en
Ay§a gyz yerin d en tarsa turdy-da, jow enlige sifiip gitdi.

Irden igde goplem age gitm elidik. M am ur enanin aytm a-

gyna gora, indi, igdani hasam tiz, hasam kan goplem elidik.
Sebabi Ay§a gyzyn hossarlary «Annatag elti ara giryan bolsa,
sora§yp-ide§ibem oturm arys. O glunyz g elen badyna, sahedini
bellayeris» diyipmi§ler.
M am ur ene pahyr, garrylyk b asm arlanyndan bolsa gerek,
birnem e ow iinjenrakdem . Ol §ol m ahalam onki gelinligi bolan
Umsany yatlayardy.
— A nnal gyzyny berm ese berm esin. Qynar yaly boyy bar,
pyyala yaly gozi bar, tokm ak yalam dort oriim sagy bar. Yoran-
de-de yerin gaym agyny bozm ajak bolyan yalydyr...
— Sagy dort oriim dal, iki — diyip, m en diizedi§ berdim .
Kolli yene m eni hiirsekledi. Barybir, M am ur ene m enin
diizedi§imi e§itman, sbziini dowam etdi.
 — Tiiys m enin N urjanym a m ynasyp ma§gala. El i§ine
dagam geper ekeni. G ayan gaym alary, salan pokgiijeleri edil
yylanyn agzyndan cykan yaly.
Torbam yzy alyp, igde goplem age u g rajak bolup durkak,
A zdar janygyp-janygyp iiyrm age ba§lady. Ol indi kan m ahal
bari beyle hyjuw bilen iiyrm eyardi. § onun iiginem M am ur ene
ii§erilip durdy-da, Kolia yiizlendi:
— Kolli jan, da§ gykyp, bir seret-le, nam e, A zdar beyle
gazaply iiyrya-le?
Kolliden oniirdip, m en ylgap gykdym. GeP ayagy yok,
goltugy pi§ekli, harby e§ikli adam M am ur enelere tarap ye tip
gelyardi. Ol m eni goriip, ayak gekenson, dye tarap elini salgady.
— Hey, yigdekge, M am ur en an oyi §umy?
M en A zdaryn ayylgang iiyrii§ine ankaryp, w agty bilen
soraga jog ap gaytarm am son, pi§ekli adam sesini gataltdy.
— M en sana diyyan. Ya ker agdynm y? M am ur en an oyi
§umy diyyan sana?
M en ba§ atyp, yzym a dolandym .
... Pi§ekli girensoii, M am ur en e salam alyp, oz o turyan du-
lun a gegdi.
Pi§ekli adam tayaklaryny g ap d aly n d a goyup, igdeli halta
yaplanyp oturdy.
— M am ur ene, saglyk-gurgungylykm ydyr?
— §iikur H udaya — diyip, M am ur ene m yhm anyn yiiziine
siiie-sine garady. — Sen m eni tanasanam , m en seni tanam a-
dym-la, o g u l? !
— M en frontdan geldim , M am ur ene!
G arry goriilm edik yenillik bilen y erin d en turdy-da, edil
gagajyk yaly bolup, m yhm anyn yanynda, onun yiiziine se-
redip oturdy.
— Aytsana, diinyam , sen o n d a N urjanam gorensin? N ahi­
li, ol sag-am anja gezip yorm i? Uru§ hagan gutaryar? Hagan
m enin N urjanym yalnyz enesiniii yanyna gaydyp gelyar? Ayt­
sana, diinyam ?
 M yhm an dii§niiksiz bir yagdayda ilki M am ur ena, sonam
bizin yiiziim ize gozlerini teg elap seretdi. Ol yagdaya dii§iinen
bolara gemeli.
— M am ur ene, N urjandan kan m ahal bari hat gelenokm y?
— Yyl yarym dagy bolup yoren bolsa gerek. — Sonam
M am ur ene u lu d an dem aldy. — H at gelm ani hig-le, ozi sag-
-am an dolansa, galany bilen m en m ydar etjek-le!
— N esip bolsa geler-le — diyip, m yhm an aytjak sozleri-
ni gozleyan yaly esli salym yere bakyp, dym yp oturdy. — Biz
N urjan bilen K urskiy diyen §aherin eteg in d e ayryly§dyk. Son
m en ayagym dan yaraladylar. §eydibem, gaytm aly boldy. «Gel,
N urjanyn ejesi bilen salamla§yp gaydayyn» diydim.
§uny diyip, u g ry bolm adyk m yhm an turm akgy boldy.
M am ur ene o n u n y en in d en yapy§dy.
— Ilki-ha gay-pay igm an gaytm ak bolmaz... Onsoii...
balam , bu uru§ hagan gutarjakka? Bilmediiimi?
M yhm an a§aky dodagyny di§ledi.
— Cayy, garry, yene bir gelem de igerin... Ur§am, indi uza-
ga gekm ese gerek. Basym gutarm aly.
— U zaga gekm ese bolya. G alany bilen onu§jak.
M yhm an pi§egine yapy§dy. M am ur ene ony elinden tu-
tu p diyen yaly, horm at bilen yola saldy. G arry oye dolanyp
gelenson, ayagaldygyna gep lap ba§lady.
— G ordiinm i, O runguly jan, N urjanym yz m es-gurow
diyya. H at yazm aga on eli degyan daldir. Zeleli yok, uru§
basym g u tary an bolsa ozi geler. Biz ona genii toya tayynlyk
goriibereris. Yoriiii, indi igde goplem age gidelin.
Biz da§ gykjak bolup d u rk ak gapydan Ypbat aga geldi. Ol
ingejik hem sandyraw uk ses bilen:
— Way, M am ur, b a g ty n y a ta n ekeni! — diyip gygyrdy. —
Cyragyn sonen ekeni, M am ur.
A nk-taiik bolan M am ur ene:
— N am e boldy, Ypbat? — di^hp, aljyranny yagdayda so-
rag berdi.
 — Yanky gelen mayyp adam «Nurjanyn w epat bolanna bir
yyldanam gegdi» diydi. Ol sana aydyp bilm an gidipdir. «Kellesin-
den ok degip, oz elim de jan berdi» diydi. Bagtyn yatdy, Mamur!
Ypbat aga soziini soiilap-sonlam an, keganin iistiine yiizin-
ligine yykyldy. M am ur enaninem edil m anlayyndan ok d eg en
yaly arkanlygyna gaytdy.
Biz henize genii jan y sag, gurat, giirlap oturan adam yn
beydip yykylanyny gorm andik. §onuii iiginem, ony galdyrm a-
ga derek, aljyrap, i§ige d eg m an atylyp gykdyk.
§on d an son ta bir h ep d e gegm an, garryny gorm edik. Go-
rer yaly hem bolmady. H opby i§an ow adan sesine b at berip,
ertirden ag§am a genii ayat okady. Ta N urjanyn yedisi bel-
lenyanga, M am ur en elere adam bary geldi durdy, geldi durdy.
§ol giin gapydan atylyp gykamyzda, m en elim daki torbany
goym agy hem u n u d an ekenim . Torbany yzyna gaytarm alydy,
onda-da, Kollinin teklibi bilen, ony ig d ed en dolduryp eltm eli
etdik.
Yedi giin gegip, sekizlenji diylende, H opby i§anam garry
e§egine atlanyp, oyiine gaytdy. § o n d an son M am ur en elerin
garam gasy azaldy. § o n d a giiniin dow am ynda, da§arygam
gykm adyk b olara gemeli, M am u r enem izi bir gezejigem g o r­
m edik.
Biz gapydan girem izde ene tiikge dii§iip yatan ekeni.
O ye kim dir birinin girenini aiiyp, ol yuw a§jadan ba§yny
goterdi. Gegen yedi-sekiz giiniin dow am ynda bizin garrym yz
tanalm az yaly iiytgayipdir. Ozal, kigijigem bolsa, giine yanan
yiizde oynaklayan gara gozler gepiksije ene gow resinde gak-
siz bir giiyg-kuw w atyn saklanyandygyny habar beryardi. Ol
gozler uly bagta, ajayyp giine, tiikeniksiz dabara ynam bilen
gara§yardy. Indi bolsa, §um ykbal atly zalym tebip M am ur
enanin yiiziine ayylgang ne§terini sokup, sorup alan ganynyn
yerine solgun ren k goyberipdi. G arrynyn alkym y sallanyp, yii-
zem ulalan yalydy. O nki um ytly hem dogum ly gozler tak ozi
endi§eli garanky zyndana dii§en yaly jansyzdy, umytsyzdy...
 G ojuk obasynyn garry adam larynyn kopiisi ya kor, ya
kiiyki ya-da birhili sam a yaly. U lug ag a aytmy§layyn, uru§
bizin obam yza edibilenini etdi. M en m uny oz obam yzy kem-
sitm ek, obada§larym yn iistiinden giilm ek iigin dal-de, olara
nebsim agyryp, dozm an aydyaryn. Olaryri iistiinden giilm ek
kellam e-de gelenok, asyl-ha h u t giila^hneli yerinde-de giiliip
bilm eyarin.
Ine, O w elek aga gorsen, gin kopri bardyram welin, e§egini
kopriiden siirm an, suw dan gegirjek bolup durandyr. E§ek
gegm ejek bolar. O w elek ag a bolsa, ony §aldyr bilen saygylar.
A hyry e§ege diyenini etdirip bilm an: «N epes jan bolayan bol­
sa sen gegayerdin welin!» diyip, hyrgyny di§lar. O nun N epes
janam germ an ur§unda galdy.
H anga aga bardyr. Kate da§aryk gykar-da, elektrik sim-
lerine sereder. «Ток urya diyyaiiiz welin, gu§laram -a otyr on
iistiinde?» Ya tok diyilyan zat gu§y urm an, dine adam y urya-
m yka?.. Hawa-da, gyrm anam gu§y oldiirm an, adam y oldiir-
di...» H anga aganynam P endigulusy bilen D urdygulusy «gyr­
m an y u rd u n a gidip gelm edi».
H anm am m et ag a diyibem birim iz bar. O nun-a dort
oglunyn dordiisem «gyrm anyada». Ol pahyr-a G iine seredi-
bem gargynyp yorendir.
A nkar aganyn-a ozi gyrm an bilen du§u§an. O n kabir
hasiyetleri bilen 6w reni§iberipdirisem welin, kate gijanin bir
m ahaly «Тгу-wo-ga-a!» diyip, galm agal turuzya-da, zahram izi
yaryar.
Tyrry aga-da, bir gorsen-a onadam yaly welin, ka yyl beter-
lan mahaly, Yazgan oyuna telim giin gatnap, y an d ak y y g ar. Yy-
gan yan d ag y n y rejelap kiidelar. Gy§ dii§iibererem welin, uly
bir da§kadini eg n in e atar-da: «Kadi i§dasi baryn-a yoriin-ow !»
diyip, kiidesine tarap gider. K adini kiidanin siiyr dep esin d e
go^hip, a§agyndan otlar goyberer. Yeke 5zi bir tarapa gekilip, ta
kiide yanyp bolyanga, hezil edinip oda goyunar. Ahyram «oda
gom en» kadisini tapm an, «hork-hork» edip aglap oturandyr.
 Hawa, U lug aga aytmy§layyn, «Gyrm an ur§y bize edibile-
nini etdi. G ojugy sah n ed en doldurdy».
Bizin M am ur enem izem ur§un zaherini datm aly gojuk-
lylaryn biri bolup galdy.
... Kolli ig d ed en doly torbany tarim e soyap goydy-da,
garrynyn bir zat diyerine gara§dy. M am ur en anin diyjek sozle-
rine biz beletdik. «K6§eklerim, uzak ya§an, ak gyz yolda§ynyz
bolsun!» diyerdi.
Bu g ezek bolsa, bir torba igde eltsegem biz «ak gyzly»
bolm adyk. M am ur en e igdeli torbany goriip, bizin yiiziimize
tayly gezek seretdi-de aglaberdi. O nun gozya§yny goriip, bi-
zem agladyk. Bu hem o n u n gep lem eg in e sebap boldy. Ol iki
elini yere dirap, kynlyk bilen galdy-da, bizin yanym yza geldi.
— Goyun, ko§eklem, aglam an! N urjan w epat bolan dal­
dir. О habar yalandyr. О geler. Aglam an. Ynha, m enem agla-
m ok ahyryn. — Ene bize gozya§yny gorkezm ejek bolup di-
reg e duw landy. Sonam ol bize bakyp, yylgyran boldy. Yone ol
hakyky yylgyry§ daldi-de, «igiyananyn giilkiisi» diyen yaly, oz
gow niini aldajak bolyan b ag ty p es en an in yylgyry§ydy.
— Ynha, uru§ gutarar. Uru§ gutardygam , N urjan geler.
Toyam ederis.
M am ur en e oz gow niini aldam ak bilen bizi dindirjek
bolyardy. §ol bir m ahalyn oziinde-de yiiregi yag§y um ytdan
doly ene oz yalan sozlerine ozi ynanyp, birnem e gujurlanan
yaly boldy. Ol tarim e soyenip, torbadaky igdani synlap gordi.
— Ko§ejiklem, m uny h alta gaplalyn!
M am ur ene igdeden piire-piir bolan haltanyn agzyny sy-
panda onun ingejik barm aklarynyn sandyrayandygyny gordiim.
— Indi iki halta boldy. Uru§ gutarar. N urjanam hokm an
geler. Iki halta igde ahli yere yeter.
§ol m ahal tiiyniige gelip gon an alah ekge «W akakga-
-wakakga» diyip ses etdi.
M am ur ene gara§ylm adyk gait h erek et bilen dikeldi:
— H ayyr gagyr, hayyr gagyr! H ayryn bolsa, yen e gagyr!
 G arrynyn gow niini g o terjek bolyan yaly, alahekge yene
bir-iki g ezek gygyrdy welin:
— Ana, gordiinizmi? Hayyr gagyrdy, yene gagyrdy! — diyip,
ene yylgyrdy. O nun bu gezekki yylgyry§y janlydy, umytlydy.
§ol giiniin ertesi bolsa gerek, M am ur ene nira baryany-
myzam aytm an, bizem yzyna tirkap, h atard an gykyp ugrady.
Ol yolboyy: «Ynha biz ur§un hagan gutaryanynam , N urjanyn
nam ahal geljekdiginem bileris» diyen sozleri irginsizlik bilen
gaytalap baryardy. §ol m ahal G ojuk obasynda beyle soraga
jog ap berip bilayjek yekeje adam bardy. O lam H opby i§andy.
Em m a biz H opby i§anlara dal-de, kolhozyn ba§lygy Sapar a g a ­
lara bardyk.
Biz baram yzda Sapar aga hem agyr bir zadyn pikirini edyan
yaly, oyiin ortarasynda din-arkan dii§iip, barm agyny di§lap yatan
ekeni. H atda ol birbada oyiine adam baranynam duymady.
Ba§lygyn ayaly O gulhesel day7;a:
— Turaweri, M am ur enesi geldi! — diyen dessine Sapar
ag a sygrap turdy, salam berdi.
— О -how, M am ur en an in ekdileri, sizem barm ydynyz?
Gelewerin! — diyip, ol bizinem gowniimizi awlady.
M am ur ene ba§lygy gorensoii, saklanyp bilmedi. Ol hii-
niibiryan aglam aga ba§lady. O gulhesel dayza-da aglady.
Yone, Sapar aga welin, bir a§agyndan gykyp bolm ajak utang i§
ed en yaly, yiiziini yere salyp, keganin galyp duran yiiniinden
gekelap otyrdy. Bolejik yiin gopup, eline gelensonam ony iki
barm agynyn arasyna salyp, togalam aga ba§lady.
— Sapar jan, indi bu habar gyn bolm aly bolarm y? Nur-
janym yn gelm edigim idir, balam ? Ol m en yekam di ahyryn.
Sen on yekedigini bilyansin-a! Bu habar yalan bolaym asyn?
Gyn habar bolsa, oni bilen, sana aydardylar-a. Bu habar yalan
bolaym asyn, Sapar ja n ? !
Sapar aga bir zat diyjek bolup yiiziini galdyrdy-da, belli
bir gep aytm aga howatyr edip, tayly gezek zorayakdan ardyn-
jyrady. Ol yene elindaki, indi yiipe owriilen yiini oynap ba§lady.
 — Dtiyn oylan tiiyniigim e alahekge gelip oturdy, Sapar
jan. Iki g ezek wakyrdady. M enem «Наутуп bolsa, yene ga­
gyr!» diydim welin, Alla u g ru n a edip, yene iki g ezek wakyr-
daydy. N urjanym yn oleni yalan bolaym asyn, diinyam ? Ol m en
yeke perzendim di ahyryn. О diinya — bu diinya goz dikip
oturanym §eyle bolaym aly bolarm y? Ol diri bolaym asyn, ha?
Uru§ gutaranson, b ird en gelaym esin? «Eje, salawm aleykim!»
diyip, gapydan girayjek yaly bolup dur. Indi bu uru§ hagan
gutararka, Sapar jan? H agan gutararka, ha?
— Uru§my? — diyip, ba§lyk gara§ylmadyk yerden dil yardy.
— Hawa, hawa, uru§, balam . G yrm an ur§y. — M am ur ene
one omzady. O nun iki gozem Sapar agadady, hantam ady, yn-
jalar yaly jo g ap isleyardi. Em m a Sapar aga-da garra kanagatla-
narly jo g ap berip bilm eyardi. ^ u n k i ol m esele Sapar aga yaly
kolhoz ba§lyklarynyn sozi bilen goziilmeli m esele daldi-de,
m iinlap-m iinlap adam jan y bilen, g urban bolyan adam laryn
sany bilen goziilmeli m eseledi. G arry janykdy:
— G utarar diyaysene, diinyam ? Uru§ gutarsa, N urjany-
m am g eler ahyryn. H aram uru§ gutarar diyaysene, Sapar ja n ? !
O gulhesel dayza tak at edip bilm edi:
— Y iiregin da§mydy, dem irm idi, Sapar? Y uregin da§ b o l­
masa, «gutarar» diyaysene! Ol ganym uru§ yene yiiz yyllap
gitm ez ahyryn. G utarar diyaysene!
Sapar aga yiiziini gald y ran d a ona nebsim agyryp gitdi. Ol
pahyrynam yagdayy ba§galarynkydan owerlikli daldi. O nun
kopiigoren, koneli§en gozlerinin owasy doldy, ^hiwdundy, bir
zat diym age hyyallandy. Em m a hig zat aydyp bilm edi.
Sapar aga d erek O gulhesel dayza geplap ba§lady. O nun
M am ur enani ko§e§dirjek bolup, gow niini goterjek bolup y a ­
lan sozleyandigi hem bildirip durdy.
— M am ur enesi, uru§da h er hili zat bolyamy§. Biri yyky-
lyp ozlerininkiden galaysa-da, «oldi» habaryny iberyarmi§ler.
Atam oyiim in y anynda-da birinin yaram az habary geldi, yone,
bir ay gegm anka ozi dolanaydy. Asyl ol garm a-giirm elikde
yitayen ekeni. N urjanam §eyle bolandyr. N urjanyn-a, nam e,
yaram az habaram gelenok. Ol diridir, M am ur enesi, о diridir.
Uru§ gu taran so n geler...
M am ur en e birnem e ko§e§en yaly etdi-de, yene Sapar aga
yiizlendi.
— Sapar jan, uru§ gutararm yka, N urjanym gelerm ika,
aydaysana?!
— M am ur ene — diyip, Sapar aga ahyr yiiregini bire bagla-
dy. — N urjan geler-le. Gyrmanam indi kowyas. Ur§am tiz gutarar.
Goya diyersin, Sapar ba§lygyn aydany bilen uru§
gutarayyan yaly, yanky sozlerden son, yiiregine ginlik aran
garry begengli gozlerini tegelap, bize tarap seretdi.
— Ana, ko§eklem, m en size uru§ gutarar, N urjanym yz
hem geler diy m an m id im ?!
Sapar ag a hyrgyny di§lap, ba§yny yaykady. Emm a M am ur
ene ony gorm edi. § onun iiginem ol ba§lyga tarap m in n etd ar­
lyk nazary bilen garady-da:
— A gzyndan Alla e§itsin, Sapar jan — diydi. — N urjan
g elen d e igini hakyt §ekerek ig d ed en dolduryp, toypay bererin
m en sana...
Sapar ag a §em pa telp eg in i giimre geyip turuberdi. Seba­
bi ol igi §ekerek igdeli toypay alm ajagyna gaty onat akyl ye-
tiryardi.
§ol w akadan son, M am ur enem iz ayratyn bir durmu§ bilen
ya§amagaba§lady. Ol onki katdynayetm ese-de, birnem e dogum-
landy, hemi§eki hysyrdysyna ba§lady, gakdana§a uzaga geken
ur§un gutarm agyna ynam bilen gara§dy. O ba adam larynyn bu
yagdaydan ozlerige m any gykaryp: «M amur pahyram yeldirgap
yor oydyan» diyenlerem tapyldy. M unun rast bolaym agam ah-
timaldy. Sebabi «Nurjan neresse hut oz elimde jan berdi» diyip,
akylly-ba§ly epey adam gyn habar getirensonam , beyle umyt
bilen ya§amak akyly diirs adam yn ba§arjak zady daldi.
Bolsa-da, Kolli ikim iz-a M am ur enem izin akylyndan
aza§an adam daldigine b erk ynanyardyk. O nun gepi-sozi yer-
be-yerdi. D ine «Uru§ hagan gutaryar?» diyen soragy koprak
gaytalayar diyaym eseii, gayry aydyan zatlarynyn bary sag
adam yn agzyndan gykyp biljek sozlerdi.
Gtiyz aylarydy. Buluglardanm y-niredenm i, bizin kolhozy-
myz bir kerw en gaw un satyn aldy. Ol gaw unlar diysen gowudy.
Em ma diiyeke§ H epbeli ony gow udanam gowy edip taryp-
layardy. «Pendi topragynyn sahrayy m eydanynda boy alan
gawun yalam bir gawun bolarm y?! Agzyna yetirmankan, gar yaly
bolup, erap gidyar. Basym §ulardan H indistanyn paty§asyna-
-da bir kerw en iberjekmi§ler. £ y n m a-£ y n a-h a eyyam ugar bilen
yollapmy§lar. Sonam bu gaw un bir gy§ dursun, iki gy§ dursun,
h u t sapagyndan yany tandirilen yaly mizemeyar».
Sonky sozler M am ur enanin yiireginin teyine jayla§dy, §ol
gaw unlardan iki sanysyny N urjanyn gelerine saklam akgy boldy.
«Birden ol heniz gawun ternelem anka gelayse nadip bolar? Te-
lim yyl bari, balam, gaw unam dadyp goren daldir» diyip, ol iki
sany garrygyz gaw uny zordan goterip getirdi. O nun birini-ha
§obada kesip, biz bilen iydi, ikinjisinin bolsa, da§yny alaja yiip
bilen torlap, diiyp agajyn yanyndan asyp goydy.
... Alabaytallyyolaggy ba§gayerlerde halanmasa-da, Gojukda
gowy goryarler. Biri gokbogma bilen kesellese-de, horezeklese-de
ala baytallydan em sorayarlar. Bu ozaldan gelyan diizgun ekeni.
Yone, ala ЬалНаПупуп abrayy uru§ gutaranson hasam beygeldi.
§ol b ah ar giiniinin oylani peyda bolan ala baytally oba
adam larynyn ezen eg in d en goterilen yaly etdi. A dam laryn
yiizlerinde telim yyl bari goriinm edik yylgyry§ peyda boldy.
Go§a koprinin yan y n d an g o rn en ala ba^dally obanyn ilersin-
d en girip, gayrasyndanam gykyp gitdi.
— Hay, jem agat, goziin aydyn! G yrm anyn tu g y yykyldy!
G yrm anyn tu g y yykyldy! — diyip, ol adam agzynyn yeti§-
dig in d en gygyryp baryardy. Ol saklanm adam , hig kim den
soyunjem almady. Asyl biz ol ala bajHally adam yn kim diginem
tanam an galdyk.
«Gyrm anyn tu g y yykyldy!» Emma §ol yeke tu g u n yykyl-
m agy iigin yriz m iinlerge gog yigitlerin yykylandygyny il bilen
 den hatarda ur§un siitem ini g erd en in d e geken gojuklylaryn
her biri bilyardi. Ol yeni§ pida bilen gazanylan yeni§di. O na
garamazdan, adam laryn yiiziine b ird en yagty gayyldy otagitdi.
Ho§ habar oba y etenden, Kolli ikimiz M am ur ena bu§ladyk.
Garry ikim izinem m anlayym yzdan og§ady.
— W ah, diljagazynyzdan aylanayyn, ko§ejiklem, dil­
jagazynyzdan owriileyin, balajyklam ! O ny size kim aytdy?
— Bir ala yabyly adam Dowlet y eg en len yanyndan girip,
bu§lap gelyar!
M am ur en e agag okarany ig d ed en dolduryp da§ gykdy.
Ol bu§lukga soyiinji berm ekgidi. Em ma ala baytally bizin de-
nimize yetibem , bir-iki g ezek gykylyklap, saklanm an gegip
gitdi. M am ur en e bolsa, igdeli tabag y ny gujaklap, onun yzyn-
dan garap galdy. Kan m ahal gegm anka-de ol elindaki tabagyn
igdesini Kolli ikim izin iistiim ize segip goyberdi.
— Alyn balalam , goplan! Toy igdesi bolsun! N urjanym
indi ger.
Towerege pytrap dii§en igde yygnap gu tarard an ka-
nem bolsa, Kolli ikimiz, toyda edili§i yaly, bir-birim izi iteklap
igde gopledik. M am ur ene bolsa g ap d ald a durup, bizin bolup
yor§iimize tom a§a etdi.
Ur§uii g u tarandygy ayan bolup ba§lady. Ala baytallynyn
gelen giiniinden bir ay gegip-gegm anka, Selim frontdan do-
landy. O nun yz yanyndan Hojat bilen Garyagdy geldi. Emma
uru§ gutaran giiniinin ertesi peyda bolar diyip ynam bilen gara§an
Nurjanymyz welin, tom us aylanyp giiyz dii§dem welin, gara ber-
medi. §onun iiginem M am ur enani aljyrannylyk basmarlady. Ol
uru§dan bireyyam gelen adam laryn yanyna yanadandan baryp,
ozal soran zatlaryny tazeden sora§dyrdy. §ol bir jogap boldy: «Biz
Nug'andan Pskowyn eteginde ayryly§dyk».
§ondan son M am ur ene ur§un gutarandygyna ynanm azgy-
lyk edip ugrady. N urjan gelm ese, onun pikirige, uru§ gutarm a-
ly daldi. Ol Kolli ikim izden-a ur§un hagan gutarjakdygyny her
gtinem sorayardy welin, biz yokkak Sapar aganyn iistiine-de
iki gezek d ag y gidip-gelen ekeni.
 Ay aylanyp, giin gegyardi. N urjan gelm eyardi. O na gora-
-de bir m ahal g u taran uru§ henizem dowam edyardi.
G ara oye golaylam yzda M am ur en an in biri bilen giir-
riinle§ip oturandygyny e§itdik. Yone, nam e iigindir onun giir-
riinde§i «ha», «hiim» diym eyardi. Asyl ol g ap dalynda irkiljirap
y atan A zdaryn arkasyny sypalap, oz-ozi bilen geple§ip oturan
bolsa natjek.
— Zeleli yok, Azdarbay, zeleli yok! Gara§yber, ynha urns
gutaran badyna sen eyan geler, gara§yber. §onda ikimizem yl-
gap, on oniinden gykarys. Biraz tagapyl et, Azdarbay, tagapyl et!
Bizin baranym yzy g o ren M am ur en e geplem esini goydy-
-da, oye girdi. Heniz gy§ dii§mese-de, how anyn birnem e gigre-
gi bar bolany sebapli, ojaklarda ot yakylyardy. O jagyn ba§yna
gegem izson, M am ur ene yen e N urjany yatlady. N urjanyn og-
lanka aglak bolandygyny, kakasy pahyr d indirjek bolanda
dinm an, ozi eline aldygy sesini tap b a goyayyandygyny buy-
sang bilen giirriin berdi.
Ene heniz giirriinini sonlam anka, biri igerik girdi. Ol diy-
sen gorm egey, §ol dowriiii yagdayyna gora bolm adyk, ka§an
geynen ya§ yigitdi. Ol gele-gelm ane:
— Garry, sen M am ur enem i? — diydi.
— Hawa, janym , m en §olduryn.
— §ol bolsan, goziin aydyn!
M am ur enanin dili tutuldy. Qayly kase elinden gagyp, ojagyn
gyrasynda §yglap oturan tiinganin depesinden dii§di-de iki bo-
liindi, yzgar gaty§ykly kiil gurum a menzap, yokary goterildi.
— Garry, goziin aydyn, N urjan gelyar!
M am ur ene oziine gelen yaly boldy. Ol m yhm anyn boynuna
bokayjek yaly etdi-de, bolan waka ynanm adyga m enzap ko§e§di.
— Sen nam e diydin-a, oglum? — diyip, ol galajadan sorady.
Ya§ yigit ow adan gozlerini oynaklatdy.
— O gluii gelya diydim. Bu§luk hakym y ber!
— Sen kim bolarsyn. Haysy obadan bolarsyn? Nurjanym yn
gelyanini n ired en e§itdin? H any on ozi? — diyip, M am ur ene
telim soragy yz-yzyna sun§urdy.
 — M en G ojak Kiilan inisi. Agam §u giin ertir frontdan
geldi. Ol yaraly bolup, N urjan bilen bir hassahanada yatyp-
dyr. Sen oglunam erte-birigiin gelyar. — §uny diym ek bilen
m yhm an yzyna aylandy-da, gapa bardy. — M en-а, garry,
£ a§ d ep ed en em birine bu§lukgy baryan. Agam «Ynjalsynlar,
bu§lap gayt!» diydi. Soyiinjimi berseiiiz, ugrajak.
— Way, jan balam , duraweri! Ynha, m en sana soyiinji be-
reyin. G eregin soyiinji bolsun! Ahli diinyam senkidir, balam!
Bu§lukgy iki sany kiimii§ bilezigi, bir gursakgany goltugy-
na salanson gykyberdi.
— Duraweri! Duraweri! — diyip, M am ur ene onun gignin-
d en yapy§dy. — Sen agany haysy obadan tapyp bilerin?
— H e§deklen obasyna baryp, Gogak Kiile diysen, tana-
m ayan bolmaz. Ozi salam a geljekdi welin, gelim -gidim bilen
sypybam bilm edi.
M am ur en an in bagtyny oyaran bu§lukgy yigit gyssanm ag
gykyp gidensoii, bizem oyde uzak oturm aly bolm adyk.
— Yoriin, ko§eklem, H e§deklen obasyna yetelin! — diyip,
garry oyden gykyberdi.
H e§deklen obasy deryanyn gayra kenaryndady. Bary-yogy
iki kilom etrlik yoly, deryanyn kopriisi bolm any sebapli, M ara
baryp, aylanyp gaytmalydy. Em m a M am ur ene M ara yonel-
m edi-de, goni derya tarap gitdi. Biz onun yzyna, Azdaram
bizin yzym yza dii§di. Ugimiz iig y erd en «Hay, N urjan gelyar,
bu§luk!» diyip, obanyn igini ala-goh edip baryardyk. Bir §atlyk
alam atynyn bardygyny an an garry kopegem ka sagym yzda, ka
gepim izde tow saklap ylgayardy. Biz bu§lugym yz iigin zadam
alm an, dine adam lara ho§ hab ar paylayardyk.
Derya golaylamyzda, M am ur ene halys yadady. Bolsa-
-da, ol ylgawyny gow§atmady. Demi-demine yeti§man, sojap
bar§yna-da: «M en size aytmadymmy? Ana, gordiinizmi. Kolli
jan. Uru§ gutarar diym anm idim size?! Nurjanym yalnyz enesini
ta§lap gitmez dphnanm idim ? Geler diymanmidim? Uru§ gutarar
diymanmidim?» diyip, agzynynyeti§diginden gepleyardi.
Gy§yn golaylandygyna garamazdan, M urgabyn suwy oran
kandi. Emma enanin perzende bolan soygtisi, perzendini goren
gozlere bir gezejik garam ak howesi mes suwdanam, miimkin bo­
lan helakcilikdenem iistiin geldi. M amur ene bar§yna, derya oziini
oklady. «Gorkyanyzmy? » diyyan yaly nazar bilen bizin yiiziimize
sereden Azdaram, az-kem ayak gekenson, suwa girip gitdi.
Biz M am ur enem iz gark bolar oydiip, k en ard a zowzuldap
durdyk. Em m a garry edil guzy yaly yiiziip, sag-am an о kenara
baryp yetdi. Ol suw dan gykanson, bizin gykylygym yzy e§itse-
-de, yzyna garam an, yylgyndyr toranny tokaygylygynyn icine
girip, H e§dekleriii obasyna tarap endi...
N urjanyn diridigini e§iden gojuklylar begenip, iki bolup
bilm ediler. M am ur en an in oyiinin tow eregi adam dan doldy.
— Alla oz p en asy n d a saklan b en d esin i saklar ekeni!
— O lm e-deyit!
— Gelayse bor, ba§bogusyny tiiydiim-tiiydiim etmezmikak!
H esel eje oglan-u§aklara toypay berip, eyyam bir halta ig-
dani gutaryp baryardy.
— Iyin, balalam , iyin! «Yagsy niyet — yarym dowlet!»
Toya niyetledi, toya-da yarady. Iyin!
Ypbat aga eyyam ojak gazyp yordi.
— Bu ojak yone yere gazylyan daldir, hany, M am ur syg-
ryny soym abilse soymasyn!
... Hawa, ojak yone yere gazylm ayar ekeni. Ypbat aganyn
garader bolup gazan ojagy N urjanyn toy naharyny dal-de,
M am ur enem izin dii§ega§yny bi§irmeli boldy.
Giin ikindi yerine yetende, gala janly M am ur enani He§-
deklen obasyndan bir g arry adam jygyldaw uk tigirli e§egaraba
yiiklap, getirip gitdi.
G oriip otursak, H e§deklen obasynda Gogak Kiile diyilyan
adam am yok ekeni, bu giinde-diiynde frontdan gelenem . Asyl
ol Gogagyn inisi bolyan ya§ yigit §ol m elgunlygy bilen adam
baryny giirkap, zat yygnap yoren bolsa natjek!
... D ulda iki yorgany eplap M am ur enani yatyrdylar. Ol
ilkibada goziini agdy, sonam yarym sagatlap dilsiz yatdy.
Giin ya§anda o n u n g abaklary agyr yiikiin astyndan gopyan
yaly, yene bir g ezek zordan agyldy. Ol da§yny gabalap oturan
adam lary iinssiiz synlap gykdy, b ird en ka tiiyniige anetdi. §ol
m ahalam o n u n dili wazzyklady.
— N urjanym gelm edim i? Uru§ gutarm adym y?
Diinya bilen ho§la§yan M am ur en an in soragyna jogap
berm eli ad am d an tow erek doludy. Em m a ol agyr soragyn jo-
gabyny berm age hig kim hyyalam etm edi.
— Uru§... hagan... gutar-ya, adam -lar-r?
M en gydap bilm an:
— Uru§ gutardy, M am ur ene, uru§ gutardy! — diydim w e­
lin, Ypbat aga ezenegim den gekip goyberdi.
M am ur ene manysyz gozlerini m ana tarap owriip, bir zat
diyjek boldy, em m a dili diyen etm edi. Yone, m en onun sozsiiz
diyen soragynyn nam edigini bilyardim . Ol «Uru§ hagan
gutaryar, O ru n g u ly ja n ?» diyyardi.
Birden M am ur en an in elleri bir g ap dala siiy§iip gitdi. M en
nam anin-nam edigine dii§iinip bilm edim . G arrynyn iki gozem
agykdy, em m a b ed en i dondurylan yalydy.
Sapar aga ylgap da§aryk gykdy-da:
— Way, M am ur ene-le-ey! — diyip, uly sesi bilen aglap,
oziini yere goyberdi.
Ol ses G ojuk obasynyn ahli adam yna M am ur enem izin
olendigini habar berm ek iigin gygyrylan sesdi. Em ma biz iigin
welin, ol ses oba oliim habaryny ak id en ses bolm an, N urjany-
na gara§m akdan dynan yalnyz ena ur§un gutarandygyny duy-
duryan habar bolup e§idildi.
 G O W Y ADAM
Hekaya

Ol ayal aw tobusa tarap gyssansa-da, N argiile aytm ak is­

lan zatlarynyn esasy bolegini aytm aga yeti§di: «Na, m en giil
yaly giiniim i bulajak bolyanyzm y? M undan beylak arin uzyn
dilini di§inin anyrsynda saklasyn.Yogsam...» Soiiuna nam e
tirkesen tirkap oturm aly, «yogsamyn» yzyndan nahili hara-
sat gopm alydygyny N argiil y en n e e§itm an galdy. Awtobusyn
b at bilen yapylan gapysy «yogsamyn» yzyndan aydylan soz­
leri giirriildisine dolap, alyp gitdi. Em m a N argiil yenne ol
ayalyn indiki aytm alylaryny hem e§iden yaly boldy. Qiinki il
iginde yansylanyp «Adalat aga» diyen g en lakam goteryan
adam sy Yagmyr bilen ya§alan kyrk yyla golay w agtyn dow a­
m ynda ol §u giinki w aka m enze§ yagdaya gabat gele-gele
halys 6wreni§ibem gidipdi. Ilin yakym syz sozleri iigin ol Yag-
m yry yigrenm eyardem , giinakarem hasaplam ayardy. Yigrena-
yende-de, kayinende-de «Gan bilen giren — jan bilen gykar»
diyleni,Yagm yryn dogabitdi hasiyetini iiytgedip bilm ejegine
ol akyl yetiryardi. Belkem, §onun iigindir, N argiil yeniiem iz
adam synyn kabirlerin halam ayan gylygyny, gaytam , halap
ba§lady. Yagmyr aga-da oziini bileli bari dowam edyan «Bile-
nini bilm eyane ow retm ezlik — hyyanat, ki§inin gbrniip duran
kem giligini aytm azlyk — du§mangylyk» diyen oz kanunyndan
doniip bilm eyar, d onjegem bolm ayar.
Bolsa-da, N argiil y en n e adam synyn §ol hasiyeti zerarly
ju d a d eg n asy n a d eg len p u rsatlary ona nagileligini hem bil-
diryar. Ol sagynyn yukalyp, ziilplerinin galarm agyny wagtyn,
tebigatyn em ri hasaplasa-da, kate ony adam synyn seyrek g a ­
bat gelyan hasiyeti bilenem bagla§dyrm an durm ayar.
 ...Igi zatdan doly agyr torbanyn stolun iistiine giiplap
dii§m eginin sebabi N argiiliin oykeli sesi blen dii§iindirildi.
— Sen dilini saklap bilyanm i ya.. II gepini gekm ekden
m en halys bez boldum .
Kitap okap y atan y erin d en tirsegine galan Yagmyr aga
gdzlerini petretdi.
— Yene nam e tapyldy sana?
— N am e tapylanyny sen d en soramaly... Ilin ari goryani-
nem gorm edik bolup gegyar. Sen welin, hig kim in gorm eyan,
hig kim in gorm ejek zadynam hokm an goraym eli. U stesine,
dilinem saklayanok.
— Beyle sozleri m en sen agzyndan m iin birinji g ezek e§id-
yan, Nargiil. Tazesini tapsana!
— A nnam yn ayaly koganiii u g ru n d a iistiim e gowjap, kope
m asgara etdi...
Ayaly e n te k bolan w akany doly aytm asa-da, Yagmyr aga
ynjaldy.
— N am e edaydim kam oydiip yiiregim yaryldy. Sen nagi-
leligin sebabi dine §o dalm i?
— Oziinge yok heleyin «Ariii diljagazyny yygnap gezsin»
diyen gepini e§itm ek azm y m ana? Ozem aw tobus duralgasyn-
da.Yat adam lar iiy§iip durka.
— Ol ayal, dogrudanam , oziinge yok, N argiil — diyip,
indi hasam ynjalan Yagmyr arkayyn gepledi. — G aytam ol
m inn etd ar bolm aly ahyryn. M en Annam a: «Koynegiii nadog-
ry iitiiklenipdir» diydim. Ba§ga, gowne deger yaly zat aydamok.
O n ayaly koynek iitiiklande eginden ta go§ara genii epim goyyar.
Koynegin yeninde beyle epim goyulmayar. Ynanmasa, telewi-
zorda gyky§ edyan m edeniyetli adam lary synlap goraysin...
Gowne d eg er yaly bir zat diyaym ekden gagm ak islan N ar­
giil narazylygyny hem oz yany bilen alyp, beyleki otaga ge-
genson, yzyna ganryldy.
— Ilin heleyinin koynek iitiikley§i bilen sen na i§in? Epi-
mi yeiiinden dal, kebzesindenem goysun. Sana nam e? Sen oz
ko^megini bil-da.
 — M en koynegim d o g ry iitiiklenyar. Yone bilyanini
bilm eyane ow retm esen...
— M en ona dii§iinyan, Yagmyr — diyip, eyyam ko§e§en
N argiiliin sesi adatdakysy yaly gykdy. U m um an, N argiil
adam synyn yagdayyna ba§danam dii§iinm ek isleyardi, yanky
A nnam yn ayaly yaly biri gowjan m ahaly gaharlanaym asa,
dii§iinyardem . «Diizelse peyda boljak kem giligini dine gowy
adam aydyp biler ahyryn. A dam lar nam e iigin gowy adam y
halam ayarkalar? » N argiil y en n e saga ak sepyan ya§a yetse-de,
§ona w elin dii§iinmeyar.
— O ylanyan welin, m en gowy adam bolm ak iigin, ile etm e-
li yag§ylygym y ilden gizlap saklam aly-da? — Yagmyr basyny
yaykady. — A dam a yam anlyk islap, gowy b ah a alandan, pey­
da berip, erb et b ah a alanyn gow y dalm i?
N argiil yen n e oz kalbynyn gar§ysyna gopdy.
— Sen ile yag§ylyk islap, «Adalat» diyen yaiisylanyan la-
kam dan ba§ga nam e gordiin, nam e aldyn? Kop ki§i §ony sen
gyn adyndyr oydyarmis.
...Uniwersitetde kandidatlyk i§inin tem asy tassyklanjak
bolup duran ya§ m ugallym ka, Yagmyryn redaksiya i§e gegiril-
m egine-de, §ol adam a gowulyk islem ek hasiyeti sebap boldy.
Ol bas-aity sany m ugallym bilen durka, fakultetin dekanyna
«Sizin egninizdaki penjeginize beyle alabeder galstuk diiyp-
den ters bolyar» diydi goyberiberdi. Oziini hig kim de yok gowy
galstuk dakynan, tibitlikde oziinden belen t adam yok hasap-
layan yasuly dekan ol belligi yagsylyk dal-de, kem sitm e hok-
m iinde kabul etdi. Dogry, Yagmyryn uniw ersitetden gaytm agy
«Redaksiyada onun zehininin gerekdigi» bilen dii§iindirildi.
...§aher bankynyn ba§lygynyn rom anyndan gazetin indiki
sanlarynyn birinde gitm eli edilen pargany redaktirlan edebi
i§gar, ony i§e yany ba§lan boliim m iidirinin stolunyn iistiinde
goydy. Yagmyr yatke§em bolsa, okum y§am bolsa, rom anyii
aw torynyn adyna edebiyatgy hokm iinde ilkinji g ezek gabat
gelyardi. O nda: «Awtor b an k i§gari bolany iigin gow y eser
yazyp bilm ez» diyen pikir yokdy. Diinya belli bolup giden
yazyjylaryn arasynda M agtym guly yaly zergarin, C ehow yaly
lukm anyn, Sent-E kzyuperi yaly harby ugarm anyn bardygyny
Yagmyr gowy bilyardi, kitaplaryny okapdy. §aher bankynyn
ba§lygy, belkem , gow y eser doredendir. Yagmyr ba§da §eyle
aygyt etdi. Em m a ol pargasy gap edilm eli rom anyn birinji sa-
hypasyny okan badyna, oz gakynyn yalny§ gykandygyna goz
yetirdi. Eserde n e only dil bardy, ne-de dokuzy doly sozlem,
ne-de agram ly pikir. Yagmyr on alty sahypany okasa-da, ona
nahili b ah a berjegini bilm edi, yone tutu§ okayanynda-da,
geper eserd en parga diyip g azetde b erer yaly bolek tapylm a-
jag y n a w elin ynandy. §onun iiginem ol hodiirlenen bolegin
birinji sahypasyndaky bo§ yere: «Haysy tarapdan alsanam ,
geper edebiyatyn talabyna layyk gelm eyandigi sebapli bu
pargany gapa hodiirlem ekden saklanyaryn. Awtor gini§leyin
dii§iindiri§ alm ak islese, boliim e yiiz tutaysyn» diyen iki soz­
lem yazyp, pargany edebi i§gare gaytardy. §onun bilenem
m esele goziildi hasap edildi. ^oziildi, yone ba§gaga goziil-
di. Yagmyryn gig hasaplap gaytaran bolegi gazetin indiki
sanynda tutu§ bir sahypany dolduryp gap boldy. O n da-da na
gap bolm ak! «Rom andan bolek» soziinin a§agyndan «Redak-
siyadan» diyen giri§ berilyar. Giri§ gysgajygam bolsa, bady-
howa sozleri okyjynyn kellesini §ow hundan doldurm alydy.
Asyl boliim m iidirinin eser hasaplam an gaytaran rom an b o le­
gi «Tutu§lygyna alanynda, edebiyata taze bir owii§gin beryan
ozbolu§ly eser» eken...
Ol w aka iigin bas redaktor Yagmyra yag§ydan-yam andan
soz diymedi. Yone ol redaktoryn taze bellenen boliim m iidirine
k esen sessiz bahasy boldy.
...O badan yza gaydylanda, Yagmyr aganyn p etek alan ku-
pesin d e eyyam iki sany gyz hem otyrdy. H erna, olaryn birinin
yeri asaky, ikinjisiniiiki yokarky g atd a eken.
Dar k u p ed e dort adam bar hem bolsa, ikitaraplayyn na-
tany§lyk sebapli gep-sozem al§ylyp otagitm edi. N argiil y en ­
ne gyzlara dikanlap seredip oturm akdan doran yylgyry§ynam,
elini agzyna yetirm ek bilen, goii§ularyndan gizledi.O ny yyl-
gyrdan zat gyzlary synlanda kellesine gelen dene§dirm e boldy.
Gyzlaryn ikisem §eyle bir owadandy, §eyle bir geyniiwlidi we-
lin, olara seretdiginge seredesin gelyardi. N argiil yenne owa­
dan gyzlary-ha iki sany ya§ajyk gumra, ozi bilen adam syny hem
garta§yp ugran garga m enzetdi. Tapan dene§dirm esi hem ony
yylgyrtdy. «Beyle zat nireden sen kellane gelip yor diysene!»
Irden oyanylyp, barm aly m enzile yetilyanga galan yarym
sagat gem esi w agt gegyanga-de, §ol ow adan gyzlaryn here-
ketleri N argiil bilen Yagmyra gowy gtiym enje boldy.
Ozal kem siz geyniiw lem bolsalar, o tludan dii§iilende, il-
den saylanm ak isledilerm i, nam em i, iki gozel ozlerine seren-
jam berm age ba§lady. Ilki bilen-a bir-biri bilen ozlerini gorer
gozden galarak penalap, renki, giili birmenze§, bir bigiiw
koynek geydiler. Soiira uly gara to rb ad an elbukja, ayna, da-
rak, iist-ba§a sepilyan, yiize galynyan zatlar gykdy. G ozeller
darandylar, sypandylar. A tyryn ysyndan y an a kup an in howasy
tutu§ ba§galandy. Kim ol iiytgan how adan lezzet bilen dem
aldy, kim em halam an, senrigini yygyrdy.
Toma§aga owriilen iki yolaggynyn oniinde gyzlaryn b ey ­
dip bezenip-beslenip otury§lary N argiil yeniiani birnem e
genirgendirse-de, Yagmyra ongakly tasir etm edi. O nun iinsiini
geken dort yolagga-da d en derejed e degi§li ortadaky stoljugyn
iistiinde d u ran iki jiip ak kowii§di. Kowii§leriii g apdalynda bir-
-iki sany yary di§lenen alma, atyr giiy§esi bardy.
B ezenip-beslenm egi boldum ed en gozeller, beyle senedi
ya§ w agtynda-da ulanm adyk N argiil y en n a gen bolup gornen
gaty uzyn saply dortgyran aynada gezekli-gezegine yiizlerini
synladylar, ziilplerini tertiple§dirdiler, pudranyn agdygrak dii-
§en yerlerini tim arladylar. Ayna, darak, gutujyklar elbukja, el-
bukja-da gara torba girdi. Em m a iki jiip ak kowii§ welin, onki
d uran yerin d e galdy.
Yagmyr aga b ird en gyzlara yiizlendi:
— Bezendiniz, beslendiniz, gowy etdiniz keyijekler. Yone,
§eydip bezenip bilyan halynyza, nahar iyilyan stoluri iistiinde
kowii§ goym aly daldigini bilm eyaniiiiz-a birhili bolyar. Ya siz
oyiinizde-de kow§i sagagyii iistiinde goyyanyzm y?
Gyzlaryn biri m ylayym yylgyryp gepledi:
 — Aydyanyn gaty dogry, dayy. N ahar iyilyan yerde ayak-
gap goyulm ayar.
— O n d a nam e? — diyip, beyle jogap alayarynam oytm e-
dik ya§uly gyny bilen gyzyklandy.
Yiiziindaki yaiiky yylgyry§y galyn galnan pudranyn anyr-
synda g izlenen yaly, gyzyn terzi uytgedi, m ylayym sesin yerini
hem g o d ek ses aldy:
— Biz §u kowii§leri oziin yaly m edeniyetli hem akyldar
adam yn gelip ayyrm agyna gara§yp otyrys. Dii§iindinmi, dayy?
G ep aty§m ak bolsa kanbir yan beryan adam daldi welin,
beyle jo g ab a gozel gyzdan gara§madymy, nam em i, Yagmyr
aganyn dili tutuldy. §onun iiginem N argiil yeniie adam syna
d erek geplem eli boldy.
— Dayyn dii§iindi, keygim . D ayzanam dii§iindi.
Elbetde, N argiil y en n e dili uzyn gyzyn petigulusyny hem
berip biljekdi. Yone beytse, o n k h d enem beterine ugraym a-
gyny yatlap, dodagyny di§lem ek bilen ondy.
...Yagm yr ag a red ak siy an y n i§i b ilen d em ir yol
m en zilin in g o lay y n d ak y b ir k a rh a n a tarap yonelipdi.
Uly ko g an in y a n y o d asy n d a n eli gem edanly, ark asy hal-
taly b a ry a n ad am kandi. B irdenem y an y o d asy iki tarap a
b o liin m ag e ba§ladylar.Y agm yr a g a yzyna ganryldy. Dine
p y y ad alara n iy e tle n e n y a n y o d ad a p ey d a b o lan koneje
«Ziguli» a d am la ry n y o lu n y d arald y p gelyardi. O n u n «Tiz
kom ek» lu km angylyk g u llu g y n a y a-d a y an g y n sondiiryan
ed a ra degi§li d ald ig i h em m a bellidi. Yagm yr a g a g en galdy.
B olsa-da, ol m a§ynyn tig rin in o k jesin i sydyrd ay m ag y n d an
gorkup, g yra gekildi. G ara m a§yn b ary -y o g y on adim yaly
one gegip, y a n y o d ad a n am sow ulm an saklandy.
M a§yndan gykan k asan geyniiw li, kyrk ya§laryndaky
syrdam ad am ikiig ad im lik d ak i g a p a ta ra p y o n eld i. Jayyn
y iiziin d ak i ed arad y g y n y aiilad y an y azg a gozi dii§en Yag­
m yr aga:
— Siz bilen salamla§yp bolarmy, yigit? — diydi.
Yasama yylgyran adam ayak gekdi:
 — Bolar. О nam e iigin bolm aly dalmi§?
— Siz, §u ed arad a i§leyan bolsanyz gerek? — E den gaky-
ny tassyklayan jogap alan Yagmyr ag a dowam etdi. — M en
size bir sowal bilen yiizlenm ekgi. M a§yn yorem eli коде bilen
su gapyn arasy on ad im d en kan dal. Y anyodadanam arkasy
haltaly yadaw adam lar gegip durlar...
— Ya§uly, oziin nam e kar edyan? — Eyyam m ana dii§iinen
adam giirriinde§inin jo g ab y n d an son kesgitli gepledi. — O n ­
da §ol zurnalistligin bilenem boluber. M a§yny nirede goy-
m alydygy soralanda aydarsyii... Ilki goziim dii§ende, m en seni
gowy adam syn oydiipdim ...
Кода bakyp d u ran haybatly дару anyrsyndan yapylanda,
oz soyesine dal-de, Yagmyr aganyn yiiziine d eg en yaly boldy.
H ut sonun yz yanyndan kogeden gegip baryan ma§ynyn
rulunda gon§usynyn oturandygyna Yagmyr aganyn nazary kak-
ly§dy. Emma ol Yagmyr agany gorse-de, hig hili y§arat etm an
gegip gitdi. Sahet gonsy, Kaba zyyarata gidip gelenson, hajy
Sahetdurdy bolan gon§y bir ay m undan ozal yolda sata§an bolsa
ya ma§ynyny saklap, zum alistin hanja baryanyny sorardy, ya-da
in bolmanda, elini galdyryp horm atlap gegerdi. O nun gon§usyny
gormediksiran bolup gegm egininem oz sebabi bar; ulag edinen
hajy Sahetdurdy irden i§e gidende ma§ynynyn signaly bilen aya-
lyna «Sag bol!» diym egi gykardy. Yygy-yygydan myhmangylyga
gagrylyan adam gijanin bir m ahaly oyiine dolansa-da, dolanan-
dygyny uzyn signal bilen ayalyna habar berdi. Ol yakymsyz sesin
parahat gijanin iimsiimligini bozup, ukuda yatanlary biynjalyk
edyan pursady-da az bolmayardy. Ukusyny bozduran adam laryn
hig biriniii hajy Sahetdurdynyn yiiziine garap zat diyip bilmejek-
digine ynanyan okyjylaryn Yagmyr agamyzyn gon§usyna nam e
diyendigini yazmasam-da, ozleri gaklayandyrlar...

★★★

W agt gegyar, durm u§ ozgeryar. O zgeryan durmu§ bilen

birlikde Yagmyr aganyn ya§ayan §aheri hem ozgeryar: belent-
den -b elen t ka§an binalar gurulyar, kogeler abatlanyar, uzak-
-uzak y u rtlard an getirilyan ow adan-ow adan agaglar bilen yol
gyralary bezelyar. Em m a Yagmyr aganyn gelyan netijesine
gora, yurt, §aher gait ozgerse-de, adam laryn huy-hasiyeti w e­
lin, gaty hayal ozgeryan yaly. Ya§uly islem ese-de, onun §ol
pikirini tassyklayan durm u§ wakalary, hali-§indi bolm asa-
-da, edil bilge§leyinden diyen yaly, gab at hem gelip dur. §ol
w akalaryn biri h u t §u giin hem bolup gegdi.
§aherin uly §ayolunda gatnayan awtobus duralgasynda
goylan owadan oturgyjyn iistiinde bir yigit gommalyp otyrdy.
Gowy geyniiwli, eli magnitofonly, gapdaly yantelefonly oglan
da§yndan talyp bolsa gerek diyip gak etdiryardi. D uralgada §ol
ya§ yigidin kakasyndanam ya§y uly bolm agy ahmal iki sany epey
adam hem ozara giirle§ip, aw tobusa gara§yardy. Emma da§yndan
m edeniyetli bolup goriinyan iki ya§uly, ya§ yigidin oturgyjyn
ayak goymasyz yerinde ayak goyup otury§yny adaty bir waka
hasaplayan yaly, oiia tarap gowniibir seredi§ip durdy. Iki sany uly
adam yn bir yigidin yalny§yny aytm an dur§y Yagmyr aga yigidin
ters hereketindenem beter tasir etdi. Elleri diplomatly, ozlerinin
ya§ derejesindenem has barki bigiiwde geynen iki adam y yokary
okuw m ekdebinin mugallym lary bolsa gerek diyip gaklan Yagmyr
aga adam laryn ozlerini alyp bary§lary hakda oylandy: «Cozgti-
di oz elimizden gelyan m aydaja kemgiliklerimizdenem dynjak
bolmayanymyzyn sebabi nam eka? N am e iigin biz oziimize uly
bahbit getirjek kigijik i§i-de etm eyarkak? Nam e iigin biz, gowy
ya§ay§a derek gowy dal, yone arkayyn ya§ay§y saylayarkak?
Adamlar nam e iigin beylekaler?». Elbetde, zumalistiii hyyaly
sowalyna ilden oniirti jogap gaytarm aly duralgadaky iki ya§uly
ol barada oylanmayan yalydy. §onun iiginem Yagmyr aga otur-
gygda gommalyp oturan yigide ozi yiizlenmeli boldy:
—Ya§yigit, §u pakize, taze oturgyg adam laryn arassa e§ikleri
bilenem oturm aklary iigin goylan bolmaly. Emma sen onun
iistiinde hapa kowsiin bilen gommalyp otyrsyn. Edyan hereketine
oziin nahili baha beryarsin ya ony dogry hasaplayanmy?
Ya§ yigit, bir ya§ulynyn sowaly uginem, iki ya§ulynynam ol
sowala nam e jogap gaytaryljakdygyna gyzyklanma bilen gara§yp
durandyklary iiginem oturgygdan dii§j ek bolmady. Ol yetip gelyan
awtobusa tarap elini salgady-da, oziine soz gatana yiizlendi:
— A w tobusyn geldi, gidiber, ya§uly!
 Yagmyr aga ya§ yigidin aydy§y yaly etm eli boldy. Ol iki
ya§ulynyn yzy bilen aw tobusa miindi.
A wtobus ugrap-ugram anka, §ol iki ya§ulynyn biri Yagmyr
aganyn yiiziine yylgyryp seretdi-de:
— Sakgalda§, yanky yigidin bolup otury§yna-ha siz
m ertlerge dogry b ah a berdiniz — diydi.
Yagmyr aga olara hem hakykaty aytm an du ru p bilmedi:
— Sizem ol m ert b ah an y e§idip, edepli ya§uly hokm iinde,
m ertlerge dym m agy ba§ardynyz. Sag bolun!
Iki yolda§dan jo g ap bolmady. Belki, olar yansylam anyn
m anysyna dogry dii§iinendirler.

Kan m ahal bari teatra-da gidilmanson, adam synyn uly kon-

serte p e te k alyp gelm egine N argiil y en n e g aty begendi. Ka§an
ko§kde diyseii gyzykly aydym -saz yanlandy.Toma§agylaryn
keypi sazyn ow azyndanam yokary galdy. Aydymgylara, sazan-
dalara gujak-gujak giil gow§uryldy. N argiil yeiine bu ag§am-
danam , adam syndanam ho§al boldy.
K onsertden gykylanda, da§ i§ikde teatryn direktory duran
eken. Ol Yagmyr aga bilenem , N argiil yeiine bilenem gadyrly
salamla§yp, keypinin gagdygyny da§yna gykardy:
— Kop w agt bari beyle §owhunly konsert bolm andy.
— K onsert-a gowy boldy w elin —diyip, Yagmyr aga-da
oz pikirini gizlejek bolm ady. — M edeniyetli adam lar baryan
teatrlarda, artist aydym aydyp duran mahaly, toma§agylar
sahna gozup, giil gow§urylmayar. O ly ag d ay aydym diiilem age,
sahna bezegini synlam aga pasgel beryar. Aydym gutarm anka
zaldan sahna gykm ak edepsizlik hasap edilyar. Siz §ony bizin
tom a§agylarym yza-da owretmeli...
Yap-yany-da yiizi giiliip duran direktoryn ahli keypi gag-
dy. Ol yanyndakylar bilen only ho§la§man, teatryn gapysyna
tarap yoneldi.
N argiil y en n an in yiiziinde bir yylgyry§ em ele geldi. Ol
yylgyry§yn aiiyrsynda: «N am e iigin adam lar peydany zelel
hasap edyarkaler?» diyen sowal bardy.
N argiil y en n e Yagmyr aga ilki sata§anda doran §ol sowa-
lyna om iirboyy-da gutarnykly jogap tapm an gelyar.
p
-c
•W

Ussatlyk yolunyn ad im leri................................................................ 3

d Keseki.................................................................................................... 9
Sallangak mukam y........................................................................... 236
a O g u l.................................................................................................. 330
r Serwi g e lin .......................................................................................394
с Uru§ hagan gutaryar..........................................................................462
1 Gowy a d a m ....................................................................................... 487

t
4
(

1
 A ta ja n T a g a n

Redaktor
Surat redaktory
Teh. redaktor
Suratgy
Korrektorlar

-81506
Gap etmage rugsat edildi 28.05.2014.
Olgegi 60x90‘/ 16. Baltika gamiturasy. §ertli gap listi 31,0.
§ertli renkli ottiski 76,25. Hasap-ne§ir listi 30,18. GaP listi 31,0.
Sargyt № 2993. Sany 10 500.

Turkmen dowlet ne§iryat gullugy.

744000. A§gabat, Gara§syzlyk §ayoly, 100.

Turkmen dowlet ne§iryat gullugynyn Metbugat merkezi.

744004. A§gabat, 1995-nji коде, 20.