Kurbagalar neden v1raklar?
A mfibiler-sukurbagalan, kara kurbagalan ve semen-
derler- <;:ok uzun zamandan beri yeryuzundeler.
Dinozorlann gelip, gittigini gorduler. Ancak bug On
dunyadaki amfibi populasyonu ciddi ol<;:Ode azalmakta ve
yeryuzundeki amfibi tOrlerinin O<;:te biri yok olma tehlikesi ile
kar?I kar?1ya bulunmaktad1r. Ni<;:in?
Biyologlar gozlemler ve deneyler yaparak bu soruyu
cevaplamaya <;:ali?1yorlar. <;:ok say1da etmen bunun nedeni
olabilir. Muhtemel nedenlerden biri de tanmda kullanilan
pestisitler ve herbisitler olabilir. Bu kimyasallann <;:ogunun
test edildigi <;:e?itli <;:ah?malar, gen;:ekte kullanilan konsant-
rasyonlann amfibileri oldurmedigini gosterdi. Ancak, Ber-
keley'deki Kaliforniya Oniversitesi'nde biyolog olan Tyrone
Hayes ara?t1rmay1 derinle?tirdi.
Hayes, yeryuzunde en yaygin olarak kullanilan herbisit
ve temiz sulardaki en yayg1n kirletici olan atrazin Ozerinde
yogunla?tl. Amerika Birle?ik Devletleri'ndeki tarlalara her yil
140 milyon kilogramdan fazla atrazin uygulanmakta ve bu
herbisit en az 20 Olkede daha kullanilmaktad1r. Atrazin bir-
<;:ok amfibinin <;:iftle?tigi ve binlerce iriba?in tarlalardan gelen
sulann kan?t1g1 kanallarda, goletlerde ve akarsularda yuzdu-
gu mevsim olan baharda uygulanir.
Hayes ve arkada?lan, sukurbagas1 larvalann1 laboratu-
varda atrazin i<;:ermeyen ve milyarda 0.01- 25 pay (ppb)
aras1nda degi?en konsantrasyonlarda atrazin i<;:eren su i<;:in-
de yeti?tirdiler. Amerika Birle?ik Devletleri, <;:evre Koruma
Ajans1 <;:evredeki 10 ile 20 ppb arasindaki atrazin duzeylerini
onemsememekte ve i<;:me sulanndaki 3 ppb atrazin duze-
yini guvenli kabul etmektedir. lowa'daki yagmur suyunda
ol<;:Olen atrazin miktan 40 ppb olarak bulunmu?tur. Atrazin
kullaniminin yasak oldugu isvi<;:re'de bu kimyasalin yagmur
suyundaki miktan yakla?1k 1 ppb olarak ol<;:OlmO?tOr.
Hayes'in laboratuvannda, 0.1 ppb gibi <;:ok d0?0k kon-
santrasyonlann bile iriba? larvalannin geli?imi Ozerinde <;:ok
ciddi etkisi olmu? ve bu miktardaki atrazin erkekleri di?ile?ti1
mi?tir. Bu larvalardan geli?en baz1 ergin erkeklerde <;:iftle?mE
<;:agnlarinda kullanilan ses organlarinin normalden daha ku-
<;:Ok oldugu, di?i e?ey organlannin geli?tigi ve testisler i<;:indE
yumurtalann olgunla?t1g1 bulunmu?tur. Diger <;:ah?malarda
25 ppb atrazin ile muamele edilen normal erg in erkek sukur
bagalannda testosteron Oretimi on misli azalm1? ve sperm
Oretimi durmu?tur. Geli?imsel ve hormonal bu degi?imlerin
sukurbagalannin <;:iftle?me ve Oreme kapasiteleri Ozerindeki
y1k1c1 etkilerini tahmin edebilirsiniz.
Ancak Hayes'in deneyleri, laboratuvarda
kullanilmak Ozere Oretilmi? sukurbagas1 tOrO ile
yine laboratuvarda ger<;:ekle?tirilmi?ti. Ayni
sonu<;:lar dogada da olacak m1yd1? Bu nu an-
lamak i<;:in Hayes ve ogrencileri su ornekleri
alarak ve sukurbagas1 toplayarak Utah'dan
lowa'ya kadar seyahat ettiler. Su orneklerini
atrazin a<;:1sindan analiz ettiler ve sukurbagalanni
incelediler. Sukurbagalan sadece tek bir bolgede,
yani atrazin saptanmayan su i<;:inde normaldi; diger
Kurbagalar Ciddi Sorunlarla Karl?•
Karl?•Ya Ekvator'da ya9ayan bu minik yaprakkurbagas1
(/1.galychnis calcarifer) gibi t;;ok say1da kurbaga tliru
yok olma tehlikesi ile karn;; kan;;1ya bulunmaktadir.
Yeryuzundeki amfibi populasyonlannin azalmas1na
yol at;;an muhtemel nedenler geni9 t;;apl1 bilimsel
ara9t1rmalara konu olmaktadir.

Bir Biyolog I~ ba~mda Tyrone Hayes South Carolina'daki
buyuk Congaree Batakl1g1 yak1ninda kaplumbagalar, yllanlar,
sukurbagalan ve karakurbagalan toplayarak buyudu. $imdi
Berkeley'deki California Oniversitesi'nde biyoloji profesoru olan
Hayes'in laboratuvannda 3,000'den fazla kurbaga var; bu
kurbagalann hormonal geli9imi uzerin~ 9all9malar yap1l1yor.
bOtOn bolgelerdeki erkek sukurbagalannm e?ey organla-
rmda anomaliler vard1.
Dig er biyologlar gibi Hayes de gozlemler yapt1. Bu
gozlem lere dayanarak tahminlerde bulundu ve tahmin-
lerini test etmek i<;:in deneyler tasarlayarak, bu deneyleri
gen;:ekle?tirdi. Hayes'in deney sonuc;:lanndan bazilan
bu bo lOmOn sonunda ac;:1klanm1?t1r. Bu sonuc;:lar sadece
amfibi ler Ozerinde degil, insanlann da dahil oldugu diger
hayva nlar Ozerinde de dikkate deger etkiler ortaya c;:1kara-
bilece k niteliktedir.
BU BOLUMDE canh organizmalann en yayg1n ozel-
liklerini tan1mlayarak inceleyecek ve bu ozellikleri tum bi-
yolojiyi belirleyen temel ilkeler kapsam1 ic;:ine yerle?tirece-
giz. Daha sonra canlil1gm nasil evrimle?tiginin k1sa ozetini
verecek ve yeryOzOndeki farkl1 organizmalann birbirleri ile
nas1I akraba olduklanni gorecegiz. Bundan sonra da biyo-
lojik sorulann konulan ve bilimsel yontem Ozerinde dura-
cag1z. En sonunda da biyologlar taraf1ndan ke?fedilen bil-
gilerin toplumsal politikalan nasil etkiledigini ele alacag1z.
BOLUM ANA BA LIKLARI
1. 1 Biyoloji Nedir?
1.2 DOnya Ozerindeki Ti.im Canhlar Birbirleriyle Nas1I
Akrabadir?
1.3 Biyologlar Canhlan Nas1I inceler?
1.4 Biyoloji Toplumsal Politikalan Nas1I Etkiler?
1.1 Biyoloji Nedir?
Biyoloji, canh organizmalan inceleyen bilimdir. Biyologlar
"canh varhklan", yakla§Ik 4 milyar yil once evrimle§mi§ bir-
hiicreli bir atadan tiiremi§ olan c;ok c;e§itli organizmalar olarak
tammlarlar. Canh organizmalar ortak ataya sahip olmalan
nedeniyle, cans1z diinyada bulunmayan birc;ok ortak ozelligi
payla§Irlar. Canh organizmalar;
• bir ya da c;ok hiicreden olu§urlar
• genetik bilgi ta§Irlar
• kendilerini c;ogaltmak ic;in genetik bilgiyi kullamrlar
• genetiksel olarak akrabad1rlar ve evrimle§mi§lerdir
• c;evrelerinden ald1klan molekiilleri yeni biyolojik molekiil-
lere donii§tiirebilirler
• c;evrelerinden enerji oziitley~bilir ve bu enerjiyi biyolojik
i§leri yapmak ic;in kullanabilirler
• kendi ic; ortamlanm diizenleyebilirler
Bununla birlikte bu basit liste, canhhgm olaganiistii karma-
§Ikhk ve c;e§itliligini tam olarak yans1tmamaktadir. Ba21 canh
formlan, bu ozelliklerin tiimiinii ya§amlan boyunca sergile-
meyebilir. Ornegin, bir "61 bitkisinin tohumu y1llarca "evre-
den enerji oziitlemedigi, molekiilleri donii§tiirmedigi, ic; or-
tamm1 denetlemedigi ya da iiremedigi halde yine de canhdlf.
Peki viriislerin durumu nedir? Viriisler hiicre yap1smda
degildir ve kendilerine ait fizyolojik i§levler yapmazlar; ken-
dileri adma bu i§leri yapmalan ic;in konak.:;1 hiicreleri kullan-
malan gerekir. Ancak viriisler genetik bilgi ic;erir, mutasyona
ugrar ve evrimle§irler (bilindigi gibi, evrimle§en grip viriisleri
onlarla sava§abilmek ic;in geli§tirilen a§Ilann da siirekli olarak
degi§tirilmesini gerektirmektedir.) Viriislerin var olabilmesi
hiicrelere baghdir ve biiyiik bir ihtimalle viriisler, hiicresel
canh formlardan evrimle§mi§lerdir. 0 halde viriisler canh rm-
dir? Bu konuda ne dii§iiniiyorsunuz?
Bu kitap canhlarm ozelliklerini, bu ozelliklerin organiz-
malar arasmda nas1l degi§tigini, nasil evrimle§tiklerini ve or-
ganizmalann hayatta kalmasm1 ve iiremesini saglamak ic;in
nasil i§birligi ic;inde c;ah§hklanm ortaya koymaktadir. Evrim
biyolojinin ve dolay1s1yla bu kitabm temel konusudur. Canh
sistemler, hayatta kah§ ve iiremedeki farkhhklar arac1hg1 ile
evrimle§mi§ ve Diinya iizerindeki c;ok farkh ortamlara uyum
saglam1§lardlf. Evrim siireci bugiin yeryiiziinde gordiigiimiiz
muazzam c;e§itliligi yaratmI§hr.
Hucreler canllllgm temel birimleridir
Bundan sonraki ii<; boliimde canhhk ogretisinin kimyasal te-
mellerini ortaya koyacak, daha sonraki boliimlerde ise hiicre-
lere geri donerek onlarm ya§ama, iireme, ya§lanma ve oliim
siirec;lerini inceleyecegiz. Baz1 organizmalar birhiicrelidir ve
4 BOLUM 1 i YA$AMIN C::ALl$1LMASI (C) Coccolithophore

(B) Escherichia coli

4µm

(D) Banksia coccinea (E) Pec;:eli mantar

Dev kaplumbaga

1.1 Canhlarm c;e~itliligi Evrim sureci bugun yeryuzunde ya:;;ayan milyonlarca farkl1 orga-
nizmanin ortaya 91kmas1na yol ai;;m19t1r. Archaea (A) ve Ba.cteria (B) Bolum 26'da anlat1lan
birhucreli prokaryotik organizmalard1r. (C) Birc;;ok protista uyesi, birhucrelidir; ancak, bunlann
hucre yap1lan, Bolum 27'de anlat1ld1g1 gibi, prokaryotlardan daha komplekstir. Buradaki pro-
tista, mevcut olan tek bir hucresini i;;evreleyen ve onu koruyan kalsiyum karbonat "plaklar"
uretir. (D-G) Dunya uzerinde gozlenen canl1lann i;;ogu i;;ok hucrelidir. Bolum 28 ve 29 ye:;;il
bitkileri ele almaktad1r (D). Diger i;;ok hucreli organizma gruplan Bolum 30'da tart191lan man-
tarlar (E) ve 31-33. Bolumlerde tart191lan hayvanlard1r (F,G).

canhhgm tum i§levlerini gen;:ekle§tiren tek bir hucreden olu-
§urlar (~ekil 1.1A-C). Diger canhlar ise fOk hucrelidir ve farkh
i§levler ic;in ozelle§mi§ c;ok say1da hucreden olu§urlar (~ekil
1.1 D-G). Virusler ise hucresel organizmalara bag1mh olmala-
nna ragmen, hucre yapzsznda degildir.
Hucrelerin ke§fi, Hollandah gozliik yap1mc1s1 Hans ve
Zaccharias Janssen (baba ve ogul) tarafmdan 1590'larda mik-
roskobun icad1 ile mumkun olmu§tur. Hollandah Antony
van Leeuwenhoek ve ingiliz Robert Hooke 1600'lerin orta-
s1 ve sonlarmda, Janssen'in buldugu teknolojiyi geli§tirerek
bunu canh organizmalan incelemek ic;in kullanml§hr. Van
Leeuwenhoek, bir damla havuz suyunun birhucreli orga-
nizmalar ic;erdigini ke§fetmi§, uzun ya§am1 boyunca yaphg1
ara§hrmalarla mikroskobunu surekli olarak geli§tirmi§ ve c;ok
say1da ba§ka bulu§ yapml§hr. Hooke, bitki parc;alarm1 mik-
roskobuna yerle§tirmi§ ve bunlann tekrarlanan birimlerden
olu§tugunu gozlemleyerek bu birimlere hucre adinl vermi§tir
(~ekil 1.2). Hooke 1676'da van Leeuwenhoek'un "ishal §ika-
yeti oldugunda d1§kismda c;ok say1da kuc;uk hayvan gordugu
halde, iyile§tiginde bunlarm hic;birini g0rmedigini" yazml§h.
Bu basit gozlem, bakterilerin ke§fini temsil eder -ve bilim in-
sanlannm baz1 §eyleri nic;in yaphklan konusunda diger insan-
lan hayrete du§urur.
Hucre ara§hrmalarmm onemli Olc;ude geli§mesinden once,
yuz y1ldan fazla bir zaman gec;ti. Alman biyolog Matthias
Schleiden ve Belc;ika'h Theodor Schwarm, 1838' de bir ak§am
yemegi s1rasmda bitki ve hayvan dokulan uzerinde kendi
yaphklan c;ah§malar hakkmda sohbet ederken, gozlemlerin-
deki benzerlikleri fark ettiler ve bitki ve hayvanlardaki temel
yap1sal elemanlarm aym oldugu sonucuna vard1lar. Ula§hk-
lan sonucu hi.icre teorisi olarak formule ettiler. Hucre teorisi
§Unlan onerir:
• Tum canh organizmalarm temel yap1sal ve fizyolojik bi-
rimleri hucrelerdir.
• Hucreler hem tek ba§larma var olan birimler, hem de daha
kompleks organizmalarm yap1sal birimleridir.
Ancak Schleiden ve Schwarm, aym zamanda (yanl1§ olarak)
hucrelerin, bir tuz c;ozeltisindeki kristal olu§umuna benzer §e-
kilde, cans1z materyallerin kendiliginden bir araya gelmesiyle

1.2 Hiicreler Canhlann Yap1ta~1d1r (A)
Mikroskoplann geli9tirilmesi, gozlem-
lerine dayanarak hucre kavram1n1 one
suren Robert Hooke gibi on yedinci
yuzy1I bilim adamlannin onune mikrobi-
yal dunyay1 ai;:m19t1r. (A) Hooke, bir bitki
dokusu (mantar) kesitindeki hucreleri,
optik mikroskobu ile gbrdugu $ekilde
i;:izdi. (B) Modern optik ya da "191k" mik-
roskobu, bir yapraktaki hucrelerin aynn-
t1lann1 ortaya i;:1kanr. (C) Tansmisyon
elektron mikroskoplar (TEMler) bilim
insanlannin daha da kui;:uk objeleri
gormelerine izin verir. TEM gorun!Uleri
renkli degildir; buradaki renkli sumerci-
megi hucreleri siyah-beyaz mikrograf1n
daha sonra renklendirilmesiyle elde
edilmi9tir.
ortaya <;1khklanna inamyordu. Bu sonu<;, o donemdeki yaygm
gorii§ olan ve canhlarm cans1zlardan -yani farelerin kirli giy-
silerden, kurt<;uklarm olii hayvan etlerinden ya da sineklerin
havuz suyundan- kendiliginden ortaya <;1khgm1 oneren kendi-
liginden olu§ma (spontan generasyon) gorii§ii ile uyumluydu.
Bu tarh§ma, Frans1z Bilimler Akademisi'nin spontan gene-
rasyonun dogru mu yoksa yanh§ rm oldugunu karntlayacak
en iyi deney i<;in bir yan§maya sponsor oldugu 1859 yilma
kadar devam etti. Odiilii kazanan ki§i, biiyiik Frans1z bilim
adarm Louis Pasteur oldu. Pasteur, havadaki kir ve toza ma-
ruz b1rakilan steril besiyeri i<;inde mikroorganizma kiiltiirii
olu§tugu halde, dogrudan hava ile temas etmeyen benzer bir
kap i<;indeki steril besiyerinin steril kald1gm1 gosterdi (bakm1z
$ekil 4.7). Pasteur'iin deneyi, besiyerinin enfekte olma nede-
ninin havadaki mikroorganizmalar oldugunu karntlamasa da,
yeni canhlarm ancak daha onceki canhlardan yarahlabilecegi
sonucunu destekledi.
Bugiin bilim insanlan, hiicrelerin daha once var olan hiic-
relerden geldigi ve organizmalarm i§levsel ozelliklerinin on-
larm hiicresel ozelliklerinden kaynakland1g1 ger<;egini kabul
ederler. Her <;e§it hiicre hem temel mekanizmalan payla§hg1,
hem de milyarlarca y1l oncesinde ortak ataya sahip olduklan
i<;in modern hiicre teorisine baz1 eklemeler yapilmI§hr:
• Tiim hiicreler, daha once var olan hiicrelerden gelir.
• Tiim hiicreler, kimyasal bile§im a<;1smdan benzerdir.
• Canhlardaki kimyasal tepkimelerin <;ogu, hiicrelerdeki
sulu <;ozelti i<;inde ger<;ekle§ir.
• Hiicre boliinmesi s1rasmda genetik bilginin tiimii replike
edilir ve aktanhr.
• Viriisler hiicresel yap1dan yoksun olmakla birlikte, hiicre-
sel organizmalara bag1mhd1rlar.
Schleiden ve Schwann'm hiicre teorisinin temellerini athg1
donemde Charles Darwin de organizmalarm nas1l evrimsel
degi§iklik ge<;irdiklerini anlamaya ba§hyordu.
Tum canhlar ortak bir evrimsel tarihi payla!11r
Evrim -biyolojik populasyonlarm genetik yap1smda zaman
ir;inde ortaya <;1kan degi§im-biyolojideki temel birle§tirici il-
kedir. Charles Darwin evrime ili§kin ger<;ek karntlan On the
1. 1 i BiYOLOJi NEDiR? 5
(B) (C)
'-------'
30 µm 5µm
Origin of Species (Tiirlerin Kokeni) adh kitabmda 1859'da orta-
ya koydu. 0 giinden bu yana biyologlar Darwin'in tiim canh
organizmalarm ortak bir atadan tiiredigini oneren teorisini
destekleyen biiyiik miktarda veri topladilar. Darwin evrimsel
degi§iklik olu§turan en onemli siire<;lerden birini onerdi. Bir
populasyondaki bireylerin hayatta kah§ ve iireme a<;1Smdan
farkhhklar ta§1mas1Illn, canh evriminin en biiyiik sorumlusu
oldugunu ileri siirdii ve bu olgu i<;in dogal seleksiyon terimi-
ni kullandi.
Darwin canh organizmalarm ortak atalardan tiiredigini ve
dolay1s1yla birbirleri ile akraba olduklarm1 one siirmii§ olsa
da, genetik kahhmm mekanizmalanrn bilme avantajma sahip
degildi. Buna ragmen, yavrulann ebeveynlerine benzedigini
gozlemledi ve dolay1s1yla bu gibi mekanizmalarm olmas1 ge-
rektigini tahmin etti. Bu basit ger<;ek ti.ir kavram1 i<;in temel
olu§turur. Tiiriin kesin tarnm1 karma§Ik bir konu olmakla bir-
likte, en yaygm kullarnm1yla tiir, <;iftle§tiklerinde canh ve iiret-
ken yavrular olu§turabilen organizma grubu anlamma gelir.
Ancak yavrular, ebeveynlerinden farkhd1r. Bir bitki ya da
hayvan tiiriiniin herhangi bir populasyonu varyasyon goste-
rir ve eger belirli bir ozellige sahip bireyleri <;iftle§tirmek i<;in
se<;erseniz, bu ozelligin bu <;iftin yavrularmda bulunma ihti-
mali, genel populasyonyondan fazla olacaktir. Darwin de biz-
zat giivercinleri <;iftle§tiriyordu ve giivercin tutkunlanrnn <;ok
farkh tiiylere, gaga bi<;imlerine ya da viicut boyutlarma sahip
yavrular iiretmek i<;in dam1zhk <;iftleri nasil se<;tiklerini bili-
yordu (bakrmz $ekil 21.2). Eger insanlar hayvanlan evcille§-
tirirken belirli ozellikleri se<;ebiliyorlarsa, benzer bir siirecin
dogada da i§levsel olabilecegini dii§iindii; dolay1s1yla dogal
ser;ilim terimi, yapay (insan eliyle yap1lan) se<;ilimin kar§1hdir.
Dogal seleksiyon nas1l i§ g6riir? Darwin, hayatta kah§ ve
iireme ba§anlarmdaki farkh ihtimallerin ·bu i§i ba§ard1gm1
onerdi. Onun dii§iincesine g6re, bitki ve hayvanlarm iireme
kapasiteleri, eger kis1tlanmam1§sa, populasyonlarm smirs1z
ol<;iide biiyiimesiyle sonu<;lanacakhr; oysa dogada boyle s1-
rnrs1z bir biiyiime gozlemlemeyiz; pek <;ok tiirde yavrularm
sadece kii<;iik bir orarn hayatta kalabilir ve iirer. Dolay1s1yla,
sahibinin hayatta kah§ ve iiremesinde <;ok kii<;iik bile olsa bir
arh§ saglayabilen herhangi bir ozellik, populasyonda yay-
gmla§acakhr.
 Biri;;ok yaprak, gune9e maksimum
fotosentetik yuzey sunan geni9 ve
yass1 bii;;imlere sahiptir. Buradaki
- - ·- .. Japon ak9aagac1 gibi baz1agai;;lar
soguk ve kurak hava ko9ullanna
cevap olamk yap!ak dokerler. _J
r;;-radaki nilUferle;;kokleri - 1
iiiji~!!!!'1 havuzun dibinde ise, geni9 ve
yass1yapraklan yuzeyde yer al1r.
~------ __)
-
1- - -
T1rmanma yetenegine sahip olan bir bitki daha
fazla gune9 191g1 saglamak ii;:in digerlerinden
daha yuksege ula9arak avantajl1 duruma geli r.
'------- -
1.3 ~evreye Uyum ButUn b itkilerin yapraklan fotosen -
tez ic;;in ozel le$mi$t ir. Fotosentez, SU ve karbon dioksiti,
karbonhidrat ad1 verilen daha buyuk yap1sal molekullere
donl.i$tUrmek ic;;in gune$ l$1g1ndan gug sag layan surec;;t ir.
Farkl1 bitkilerin yapraklan kendi c;;evrelerine uygun fark l1
adaptasyon lara sahiptir .
Belirli baz1 6zelliklere sahip organizmalar, 6zel baz1 ko;;ul-
lar altmda en iyi §ekilde hayatta kahp, i.ireyebilmeleri nede-
niyle, dogal sec;;me adaptasyonlara yol ac;;ar. Adaptasyonlar,
bir organizmanm ya§ad1g1 c;;evredeki hayatta kah§ ve i.ireme
§ansm1 arhran yap1sal, fizyolojik ya da davrarn§sal 6zellikler-
dir (~ekil 1.3). Dogal sec;;ilime ek olarak, e§eysel sec;;ilim (e§
sec;;imine bagh seleksiyon) ve genetik si.iri.iklenme (bir popu-
lasyondaki gen frekanslannm §ansa bagh olarak rasgele dal-
galanmas1) gibi evrimsel si.irec;;ler de c;;e§itli adaptasyonlann
ortaya c;;1kmasma katk1 yapar.
Eger tum hi.icreler, daha once var olan hi.icrelerden geliyor-
sa ve Di.inya i.izerindeki farkh organizma ti.irlerinin ti.imi.i or-
tak bir atadan ti.iremi§ farkh modifikasyonlar arac1hg1 ile bir-
birleri ile akraba ise, ebeveynden yavru hi.icrelere ve ebeveyn
organizmalardan yavrularma gec;;en bilginin kaynag1 nedir?
Biyolojik bilgi Wm organizmalarm ortak genetik dilinde
mevcuttur
Hi.icreler organizmalarm temel yap1sal birimleridir, ama tek
bir hi.icre bile, birc;;ok hi.icre-ic;;i yap1ya ve bilgiye dayanan c;;ok
say1da i§leve sahip oldugu ic;;in, kompleks bir birimdir. Bir
Herdem ye9il koniferlerin
i;:ogunun yapraklan su
kayb1na kar91 koymak ii;:in
1 mumsu bir tabaka ile kapl1
I igne 9eklinde olup, y1ll1k
olarak dokulmez.
~ bitkisinin yapraklar~
I I biriktiren kap bii;;imini ahr: lbrigin i
i I ii;;ine i;:ekilen boceklerin l
par9alanmas1 sonucu bitki, ~
J
l:kst~~esinsa_9_
_ 1a_r._ _____ __ _. "'~
--, I
I
j
hi.icrenin i§levsel olabilmesi ve diger hi.icrelerle etkile§ebilme-
si ic;;in gerekli bilgi, hi.icrenin ic;;erdigi DNA moleki.illerinin ti.i-
mi.ini.in toplam1 olan genomda yer ahr. DNA (deoksiriboni.ik-
leik asit) moleki.illeri, ni.ikleotidler ad1 verilen dort farkh alt bi-
rimin uzun dizilerinden olU§IDU§tur. Ni.ikleotidlerin dizilimi
genetik bilgi ic;;erir. Genier, hi.icrenin proteinlerini yapmak ic;;in
kulland1g1 bilgiyi kodlayan ozgi.il DNA parc;;alandir (~ekil
1.4). Protein moleki.illeri hi.icre ic;;indeki kimyasal tepkimeleri
yonetir ve organizma yap1smm bi.iyi.ik kismm1 olu§turur.
Bir kitap ile analoji yapmak gerekirse, DNA'nm ni.ikleotid-
leri alfabenin harfleri gibidir. Protein moleki.illeri kitabm ci.im-
lelerine benzer. Yap1lan olu§turan ve biyokimyasal si.irec;;leri
kontrol eden protein kombinasyonlan ise, kitaptaki paragraf-
larm yerini tutar. Ozgi.il i§levlere (omegin sindirim ya da ta§I-
ma gibi) sahip farkh sistemler halinde organize olmu§ yap1lar
ve si.irec;;ler kitabm boli.imlerini, kitabm ti.imi.i ise organizmay1
temsil eder. Eger dort ni.ikleotidi temsil eden dort harfi kulla-
narak kendi genomunuzu yazmak isteseniz, 3 milyardan fazla
harf kullarnrsm1z. $imdi okudugunuz yaz1 tipini kullanirsarnz,
genomunuz, bu kitabm boyutlarma sahip bin adet kitab1 kapsa-
yacakhr. Dogal sec;;ilimi de ic;;eren evrim mekanizmalan, ya§am
ki.iti.iphanesindeki ti.im kitaplarm yazarlan ve edit6rleridir.
 1. l BiYOLOJi NEDiR? 7
Bir nukleotid - -
-- - - - - - --·-- --
OOrt niikleotid (C, G, T ve A) mesi i<;in hammadde saglar. Ya§am, hiicre i<;inde cereyan eden
binlerce biyokimyasal tepkimeye baghdir. Bu tepkimelerin
baz1lan besin molekiillerini daha kii<;iik kimyasal birimlere
y1kar ve bu siire<; s1rasmda, besinlerdeki kimyasal baglarm
DNA birbirine bagl1
i<;erdigi enerjinin bir k1sm1 <;e§itli hiicresel i§lerin yap1lmas1
,_
zincir ic;:erir. ____,r
nukleotidlerden olu:;;an iki
~ i<;in kullamlan yiiksek-enerjili molekiiller tarafmdan saklamr.
En goze <;arpan hiicresel i§lerden biri, mekanik i§tir -mole-
kiillerin hiicre i<;inde bir yerden ba§ka bir yere hareketi, hiic-
relerin ya da dokularm bir biitiin halinde hareketi, ya da kas-
larm yaphg1 gibi, organizmanm biitiiniiniin hareketi ($ekil
1.5A). En temel hiicresel i§, yeni kompleks molekiillerin ve ya-
p1larm daha kii<;iik kimyasal birimlerden olu§turulmas1 yani
sentezdir. Ornegin, bugiin yedigimiz karbohidratlarm yann

Bir gen bzgul bir nukleotid

dizisi ic;:erir.
- - · - - -·-- --
l i<;in yag olarak viicutta depoland1gm1 biliyoruz ($ekil 1.5B).
Bir ba§ka i§ <;e§idi, sinir sistemlerindeki bilgi i§leme siirecinin
temeli olan elektriksel i§tir. Bir organizmamn tiim hiicrelerin-
de yapilan tiim kimyasal donii§iimlerin toplam1 metabolizma
ya da metabolik h1zdir.
ONA Hiicrelerde ger<;ekle§en biyokimyasal tepkimelerin <;ok
biiyiik bir klsm1, bir tepkimenin iiriinleri bir sonrakinin ham-
_ . Pro~
ein madeleri olacak §ekilde birbirine baglamr. Bu kompleks tep-
Bir genin nukleotid dizisi I kime aglan, entegre olmak ve kontrol edilmek zorundadir.
ozgul bir protein yapmak ic;:inj l Bunun olmamas1 hastahkla sonu<;lamr.
gerekli bilgiyi ic;:erir.

Canh organizmalar ic; ortamlanm di.izenlerler

1.4 DNA Canhlarm Belirleyicisidir Canl1y1 beiirleyen talimatlar, DNA
molekullerinin nukleotid dizisinde kodlanm19t1r. DNA'daki ozgul nukleotid
dizileri genleri olu:;;turur. insanlardaki ortalama bir gen I 6.000 nukleotid
uzunlugundad1r. Her bir gendeki bilgi, hucrenin ozgul bir proteini uretmesi
i<;in gerekli olan bilgiyi saglar.
<;:ok hiicreli organizmalar, hiicresel olmayan bir i(: 9evreye
sahiptir. Diger bir deyi§le, bu organizmalarm hiicreleri, hiic-
re-d1§l s1vilar i<;inde yer ahrlar. Hiicreler, besinlerini bu <;evre-
den ahr ve metabolizma ahklarm1 buraya verirler. <;:ok hiicreli

(A)
<;:ok hiicreli bir organizmamn hiicreleri aym genoma sa-
hip olmakla birlikte, farkh hiicreler farkh i§levlere sahiptir ve
farkh yap1lar olu§tururlar -kas1lma proteinleri kas hiicreleri,
hemoglobin kirm1z1 kan hiicreleri, sindirim enzimleri sin-
dirim kanah hiicreleri i<;inde olu§Uf vs gibi. Dolay1s1yla, bir
organizma i<;indeki farkh hiicre tipleri genomun farkh k1s1m-
lanm ifade etmek zorundadir. Hiicrelerin kompleks bir orga-
nizmamn geli§erek i§lev gormesini miimkiin kilacak §ekilde,
gen ifadesini nas1l kontrol ettikleri, giiniimiizdeki biyoloji
ara§hrmalanmn odakland1g1 temel konudur.
Bir organizmamn genomu, binlerce genden olu§ur. Eger
bir genin niikleotid dizisi degi§irse, bu genin kodlad1g1 prote-
in de muhtemelen degi§ecektir. Genomdaki degi§iklikler, mu-
tasyonlar olarak adlandmhr. Mutasyonlar kendiliginden orta-
ya <;lkabildigi gibi, <;e§itli kimyasallar ve radyasyon gibi di§
fakt6rler tarafmdan da indiiklenebilir. Mutasyonlarm <;ogu ya
zararh ya da etkisiz olmakla birlikte, bir mutasyon ara sira
organizmanm i<;inde yer ald1g1 <;evresel ko§ullar altmdaki i§le-
yi§ini geli§tirir. Bu gibi yararh mutasyonlar, evrimin hammad-
desidir ve adaptasyonlara yol a<;ar. 1 .
1.5 Enerji Hemen Kullamhr ya da Depolanabilir (A) Hayvan hucreleri,
mekanik i:;; yapmak -ornegin buradaki kangurunun z1plamas1- i<;in , besin
Hi.icreler enerji saglamak ve yeni yap1lan kurmak ic;in molekullerinin kimyasal baglannda mevcut enerjiyi a<;1ga 91karmak uzere
besinleri kullamr bu baglan par9alarlar. (B) Buradaki Arktik yer sincab1nin hucreleri, bitkiler-
Canh organizmalar, besin maddelerini <;evreden ahrlar. Besinler deki kompleks karbonhidratlan par9alayarak bu molekulleri yaga 9evirir ve
bu yag, soguk aylarda enerji deposu saglamak uzere hayvanin vucudunda
organizmaya enerji ve biyokimyasal tepkimelerin siirdiiriil- depolanir.
8 BOLUM l I YA$AMIN <.;ALl$1LMASI

organizmalann hiicreleri ozelle§mi§ yanifarklzla~mz~tzr; boyle- Atomlar

ce i<;: ortamm devamhhgma bir bi<;:imde katk1 yaparlar. Ozel- Molekuller atomlardan
le§menin evrimle§mesiyle, farkhla§IDl§ hiicreler birhiicreli or- olu:;;ur. Molekuller hucre
yap1s1ni kurar.
ganizmalarm ger<;:ekle§tirdigi i§levlerin bir<;:ogunu kaybetmi§-
ler ve zorunlu gereksinimlerinin kar§1lanmas1 i<;:in i<;: <;:evreye
Moleklil
bag1mh hale gelmi§lerdir.
Ozelle§mi§ i§lerin ba§anlabilmesi i<;:in, farkhla§IDl§ hiicre l~ok farkl1 hucre t~pleri ~~;;1
birlikleri dokular halirtde organize olurlar. Ornegin, tek bir kas organizmalann 19 yapan
bile:;;enleridir.
hiicresi <;:ok fazla gii<;: yaratamaz; ama bir<;:ok kas hiicresi bir "----- - - - -- ·- ·j
araya geldiginde, biiyilk bir gii<;: ve hareket olu§turulabilir
(bakm1z $ekil l.SA). Farkh doku tipleri, ozgiil i§levler yapan
organlarz olu§turacak §ekilde organize olurlar. Ornegin kalp,
'~- ------
l:;;birligi ic;:inde ·-1
c;:al19an benzer

beyin ve mide, <;:e§itli doku tiplerinden yapilm1§hr. i§levleri

I alg1layan hlicreler) bir dokuyu
hlicreler grubu (brnegin koku
I
birbiriyle ili§kili olan organlar, organ sistemleri i<;:inde grupla- \__ olu9turur. __ _ )
mr. Ornegin mide, bagirsak ve yutak, sindirim sisteminin ki- Sinir dokusu
simlandir. Hiicreler, dokular, organlar ve organ sistemlerinin
tiimii <;:ok hiicreli organizmalarm par<;:alandir. Organizmala- 1 Organlar birlikte c;:al19an c;:e9itli dokulan l
rm biyolojisi, bu kitabm Sekizinci ve Dokuzuncu Dnitelerinde [ bir araya getirir. Organlar, brnegin sinir !
ele almacakhr.
Organ (beyin)
I sistemi gibi, sistemleri olu9tururlar. j
~), Organizma (bal1k)

Canh organizmalar birbirleriyle etkile~irler

Tek tek organizmalarm i<;: hiyerar§isi, biyolojik diin-

yanm di§ hiyerar§isine uygundur (~ekil 1.6). Orga-
nizmalar, izole halde ya§amazlar. Birbirleriyle etki-
le§en ve aym tiiriin bireylerinden olu§an grup bir
populasyondur. Aym alanda ya§ayan ve birbirleriyle
etkile§en populasyonlar, komiinite olarak adlandm-
hr. Komiiniteler ve bunlarm cans1z <;:evresi ekosiste- Bir organizma kendi ba91na bir
bireydir. Kornpleks c;:ok hucreli
mi olu§turur. organizmalar organlar ve organ
Bir populasyondaki bireyler, <;:ok farkh yollar- sistemlerinden olu9ur.
dan birbirleriyle etkile§irler. Hayvanlar, bitkileri ve
diger hayvanlan (genellikle diger tiirlerin iiyele- ~pulasyon ayni tlire ait c;:ok say1da J

rini) yerler ve besin ve diger kaynaklar i<;:in ba§ka I bireyden olu:;;ur. j

tiirlerle rekabet ederler. Baz1 hayvanlar, kendi tiirle- ~-------------
rindeki diger bireylerin besin, yuvalama yerleri ya
da e§ bulma gibi kaynaklardan yararlanmasm1 en-
gellerler. Hayvanlar aym zamanda, kendi tiirlerinin
diger liyeleri ile sosyal birimler olu§turarak-orne-
gin termit kolonileri ya da ku§ siiriileri gibi- i~birligi
de yaparlar. Bu gibi etkile§imler, ornegin ileti§im
gibi sosyal davram§larm evrimle§mesi ile sonu<;:-
lanrm§hr.
Bitkiler de diger bitkileri, hayvanlan ve mikro-
organizmalan i<;:eren kendi di§ cevreleri ile etkile-
§irler. Tum karasal bitkiler <;:evrelerindeki fungus-
lar, bakteriler ve hayvanlarla kurduklan karma§Ik
ortakhklara bag1mhd1rlar. Bu ortakhklann baz1lan
besin saglamak, baz1lan iiretken tohumlar olugtur-
mak ve baz1lan da tohumlarm yayilmas1 i<;:in zo-
runludur. Bitkiler l§Ik ve su i<;:in birbirleriyle reka-

1.6 Biyoloji Birc;;ok Organizasyon Duzeyini inceler DNA

,.-------------------'-.. .
ve diger molekullerin hucrede organ ize olmas1, canlll1k i:izel-

l
liklerini ortaya i;:1kanr. Enerji, burada gi:isterilen tlim biyolojik
duzeylerde akar.
-"""'=""-·~~~
Ayni cografi bblgedeki biyolojik komuniteler
yourBioPortal.com - - - - - ekosistemleri olu:;;turur. Ekosistemler enerji
al19veri9i ya~~r ve Dlinya'nin biyosferini yaratir. Biyosfer
ZIYARET EDINIZ Web Aktivitesi 1.1 •
Canhlardaki Hiyerar~ii
 1.2 , DONYA UZERiNDEKi TUM CANLILAR BiRBiRLERiYLE NASIL AKRABADIR? 9

bet ederler, kendilerini yiyen hayvanlarla siiregiden evrimsel

etkile§imlere sahiptirler ve predasyona kar§I adaptasyonlar
ya da iiremelerine yard1mc1 olan hayvanlan cezbedici yollar
evrimle§tirirler. Bir komiinitedeki farkh bitki ve hayvan tiirle-
rine ait populasyonlarm etkile§imleri, ozelle§mi§ adaptasyon-
lar olu§turan en temel evrimsel giic;lerdir.
Farkh fiziksel ozelliklere sahip geni§ cografi alanlarda et-
kile§im ic;inde olan komiiniteler, ekosistemleri olu§turur. Bun-
lara ait ornekler arasmda Arktik tundralar, mercan resifleri ya
da tropikal yagmur ormanlan saydabilir. Tiirlerin birbirleriyle
ve komiiniteler ve ekosisteml~r ic;indeki c;evreleriyle etkile§im
yollan ekolojinin ve bu kitabm Onuncu Onitesinin konusudur.
Biyolojideki bulu~lar genellenebilir
Canhlar ortak bir atadan tiiremi§ olmalan, ortak bir genetik
kodu payla§malan ve benzer yap1sal birimlerden -hiicreler-
olu§malan nedeniyle, belirli bir organizma tiirii iizerindeki
ara§hrmalardan elde edilen bilgiler -ihtiyath bic;imde- diger
organizmalar ic;in de genellenebilir. Biyologlar bulgulanm
insanlar da dahil diger organizmalan kapsayacak §ekilde ge-
ni§letebileceklerini bilerek, ara§hrmalarmda model sistemleri
kullamrlar. Ornegin, hiicrelerdeki kimyasal tepkimeler hak-
kmdaki temel bilgilerimiz bakteriler iizerinde yapdan ara§hr-
malardan elde edilmi§ olsa da, bu bilgiler insan hiicreleri de
dahil tiim hiicreler ic;in gec;erlidir. Benzer §ekilde, fotosente-
zin-bitkilerin biyolojik molekiilleri sentezlemek ic;in giine§ I§I-
g1m kulland1g1 siirec; -biyokimyas1 birhiicreli bir alg olan Ch-
iarella iizerinde yap1lan deneylerle c;ah§1lm1§hr (bakm1z $ekil
10.13). Bitki geli§imini kontrol eden genler hakkmda bildik-
lerimizin c;ogu, hardal bitkisinin bir akrabas1 olan Arabidopsis
thaliana iizerindeki ara§hrmalarm sonucudur. Hayvanlarm
nasd geli§tigi konusundaki bilgilerimiz denizkestaneleri, kur-
bagalar, tavuklar, yuvarlak solucanlar ve meyve sinegi iize-
rindeki ara§hrmalardan elde edilmi§tir. C::ok yakm zamanda
insanlarm deri rengini kontrol eden asal genin ke§fi, zebra-
bahg1 iizerindeki c;ah§malarla ba§anldi. Model sistemlerden
genelleme yapma olanag1, biyolojinin giic;lii bir arac1dir.
1. Dunya Ozerindeki Tum Canhlar
bi ler'yle Nas1I A rabad1r?
Biyologlar, "tiim organizmalar genetiksel olarak akrabadzr" de-
mekle neyi kastederler? Biyologlarm bu ifadeyle demek iste-
digi, Diinya iizerindeki tiirlerin ortak bir atayz payla§malan-
dir. Eger iki tiir -ornegin kopekler ve kurtlar gibi- birbirine
benziyorsa, bunlar muhtemelen oldukc;a yakm bir gec;mi§te
ortak bir ataya sahiptir. Daha farkh iki tiiriin -soz geli§i kopek
ve geyik- ortak atas1 ise, muhtemelen daha uzak bir gec;mi§te
ya§amI§hr. Ve eger iki organizma -ornegin kopek ve midye
gibi- c;ok farkh ise, bu durumda onlarm ortak atas1m bulmak
ic;in r;;ok daha uzak gec;mi§e gitmemiz gerekir. Herhangi iki or-
ganizmanm ortak atasmm ne kadar uzak gec;mi§te ya§ad1gm1
nas1l soyleyebiliriz? Diger bir deyi§le, organizmalar arasmda-
ki evrimsel akrabahklan nas1l bulabiliriz?
Biyologlar canhhk tarihini ortaya c;1karmak ic;in, uzun y1l-
lar boyunca fosil kayztlarzm -uzak gec;mi§te ya§ailll§ organiz-
malarm korunmu§ kalmhlan- incelediler ( ~ekil 1.7). Jeologlar
fosillerin ya§I ve ya§ad1klan ortamlarm niteligi hakkmda bilgi
saglad1lar. Daha soma biyologlar giiniimiizde ya§ayanlarla
fosil organizmalarm anatomik benzerliklerini ve farkhhkla-
rm1 kar§1la§hrarak, bunlar arasmdaki evrimsel akrabahklan
ortaya c;1karmaya c;ah§hlar. C::ogunlukla gozlenen durum, fo-
sil kay1tlan arasmda biiyiik bo§luklar oldugu idi. Bu durum
biyologlann iki organizma hath arasmdaki "kay1p halkalan"
tahmin etmelerini giic;le§tirdi. Fosil kay1tlarmdaki eksiklikler
tamamland1kc;a, bu bo§luklar dolduruldu.
Boliim 24' de apklanan ve genom kar§ila§hrmalan ic;in
kullamlan molekiiler yontemler, biyologlarm canh organiz-
malar arasmdaki akrabahk derecelerini daha dogru bic;imde
saptamalanm ve bu bilgiyi fosil kay1tlanm ac;1klamada kul-
lanmalarm1 sagladi. Fosil orneklerinden elde edilen molekii-
ler bilgilerden bir tanesi, yakm zamanda Neandertallerin fosil
kemiklerinden elde edilen genetik materyalden saglanmI§hr.

Canh organizmalar, hucrelerden yap1lm1~trr (ya da

hucrelere bag1mhdrr), ortak atadan tliredikleri ve
evri mle~tikleri i9in akrabadrrlar, genetik bilgi i9e-
rir ve bunu uremek i9in kullamrlar, 9evrelerinden
enerji ozutler ve bu nu biyolojik i~leri yapmak i9in
kullamrlar, biyolojik yap1lan kurmak i9in kompleks
molekuller sentezlerler, i9 ortamlanm duzenlerler
ve birbirleriyle etkile~irler.
Dogal seleksiyon arac11ig1 ile evrim ve genetik kod
arasrndaki ili?kiyi a~1klayrn1z. Bakm1z s. 6-7
• Ni~in bir tOr Ozerinde yaprlan biyolojik ara?trrmalarrn
sonu~larr ~ok farklr ba?ka tUrler i~in genellenebilir?
Bakmrz s. 9

Buraya kadar canlmm temel ozelliklerini genel olarak gozden

gec;irdiniz. Bu kitapta bu ozellikleri derinlemesine ke§fedecek ve
canlillgm ilk kez nasil ve ne zaman ortaya c;Ikhgffil sorgulayabi-
leceksiniz. Bundan sonraki kisrmda, ilk ortaya c;Ikan basit canh
formlanndan ba§layarak, bugiin gezegende ya§ayan kompleks
ve farkh organizmalarm tarihini kisaca ozetleyecegiz.
1.7 Fosiller Bize Ge~miljteki Canhlar Hakkmda Bir Fikir Verir
Yakla91k 150 milyon y1I once olu:;;mu:;; olan bu fosil, ku:;;lann bilinen en eski
temsilcisi olan Archaeopteryx'e aittir. Ku:;;lar, gunumuzdeki timsahlarla ayni
surungen grubundan evrimle:;;mi:;;tir.
 10 BOLUM 1 I YA$AMIN <;ALl$1LMASI

Buna gore, Neandertallerle modern insanlar birlikte ym;;aml§ minin bugiinkiinden c;ok farkh olan ozelliklerini dikkate ahnak
olsalar da, bunlar birbirleri ile c;iftle§memi§lerdir. zorunday1z. Biyologlar, kompleks biyolojik molekiillerin ilk
Genel olarak, iki tiiriin genomlan arasmdaki fark ne ka- ortaya c;lki§mm bu ortamdaki kimyasallarm fiziksel olarak_ ras-
dar biiyiikse, bunlarm ortak atalan o kadar uzaktir. Molekiiler gele bir araya gehneleriyle oldugunu varsaymaktad1rlar. Ilkin
tekniklerin kullamlmas1, biyologlarm canhlar hakkmdaki te- Diinya'daki ko§ullan taklit eden deneyler, kompleks molekiil-
mel sorular hakkmda bilgi edinmesini miimkiin kilmaktadir. lerin bu ko§ullar altinda ortaya c;1kmasmm miimkiin oldugu-
ilk canh formlan hangileriydi? Basit organizmalar bugiin ya- nu gostermi§tir. Bununla birlikte canl1larm evrimindeki kritik
§ayan biiyiik canh c;e§itliligini nasil ortaya c;1kardilar? Canhla- basamak, kendilerini c;ogaltabilen ve kompleks ama kararh bi-
rm soyagacm1 olu§turabilir miyiz? c;imlere sahip biiyiik molekiillerin sentezi ic;in kahp olarak i§
Canhlar cans1z materyalden kimyasal evrim ile ortaya garebilecek molekiillerin ortaya c;lkmas1dir. Biiyiik ve kararh
~1km1!lit1r .
olan bu molekiillerin bic;imlerindeki c;e§itlilik (Boliim 3 ve 4' de
tarh§ilan), bunlarm diger molekiillerle artan say1 ve c;e§itlilikte
Jeologlar Diinya'nm 4.6 ile 4.5 milyar y1l once olu§tugunu tah- tepkimede yer almalanm miimkiin kililll§hr.
min etmektedir. Ba§lang1c;ta gezegenimiz ya§am ic;in uygun
degildi. ilk canhlarm evrimle§mesi ic;in 600 milyon yil ya da
daha fazla bir zaman gec;mesi gerekti. Eger Diinya tarihini 30 Hiicresel yap1, canlllarm ortak atasmda evrimle!lmi!ltir
giinliik bir ay gibi resmedersek, ilk canlilar ilk haftanm sonu- Canhhgm ba§lang1cmdaki ikinci kritik basamak, kompleks
na dogru ortaya pkilll§hr ( ~ekil 1.8). biyolojik molekiillerin kendilerini di§ ortamdan ayiran ve bir
Canhlarm cans1z maddeden nas1l olu§tugunu dii§iindiigii- ic; c;evrede bir arada tutan zarlarla c;evrilmesidir. Yag-benzeri
miizde, gene; Diinya'nm atmosferinin, okyanuslarmm ve ikli- molekiiller bu noktada kritik rol oynam1§hr; c;iinkii bunlar
, - - -- - suda c;oziinmez ve zars1 filmler olu§tururlar. Eger bu filmler
I Her "gun" yakla:;;1k 150
milyon y1h temsil etmektedir.
Canl1l1k 5. gun civannda, 4 milyardan
biraz daha az y1I once ortaya 91kt1.
c;alkalamaya tabi tutulursa, biyolojik molekiil birliklerini c;ev-
releyen kiiresel vezikiiller olu§turabilirler. Kimyasal tepkimele-
rin reaktant ve iiriinlerini konsantre eden boyle bir ic; ortamm
yarahlmas1, bu tepkimelerin e§giidiimlii hale getirilebilmesini
2
ve kontrol edilebilmesini olas1 kilar. Kis1m 4.4' de ac;ikland1g1
gibi, bilim insanlan zar olu§umundaki dogal siirecin, ilk hiic-
relerin kendilerini replike edebilme yetenegi -ilk hiicresel or-
ganizmalarm evrimi- ile sonuc;land1gm1 varsaymaktadir.
ilk hiicrelerin ortaya c;1k1§mdan sonraki 2 milyardan fazla
13 14 yil ic;inde, tiim organizmalar sadece tek bir hiicreden ibaret-
FotoseHtezl ti. Birhiicreli bu ilk organizmalar (ve onlardan tiiremi§ olan
evri111l<J111esi
giiniimiizde ya§ayan c;ok say1daki benzer formlan) prokar-
20 21 22 23 24 25 26 yorlardir. Prokaryotik hiicreler, DNA ve diger biyokimyasal
Okaryotik
hllcrelerlM Cok hucrell bile§ikleri c;evreleyen bir zara sahiptir.
evrl111l<J111esi rgaHiz111alar Bu ilk prokaryotlar, okyanuslarda ya§ailll§lardir; c;iinkii
27 28 29 30 hammadde ve enerji kaynag1 olarak kullanabilecekleri komp-
leks molekiiller bu ortamda bol miktarda bulunuyordu. 0
donemde atmosferde c;ok az oksijen (0 2 ) bulundugu ve dola-
/
/
---- y1s1yla koruyucu bir ozon (03) tabakas1 mevcut olmad1g1 ic;in,
/
/
-- okyanus ortaffil bu organizmalan yogun ultraviyole l§mlan-
27 Ilk kara
bltkllerl
28 K61110r-olu~uraM
or111aHlar
29 Ilk kuJlar 30 mn zararh etkisinden korumu§tur.
Sucul YllJalMa
altpok JOceklerlH Ilk plpekll bltkller
sayida fosll yayg1Mi11J111as1
ilk karasal
hayvaMlar Ilk 111e111elller Me111elllerlM ortaya
Fotosentez evrimin yoniinu
VIMozorlanM basklM piic111asi degi!ltirmi!ltir
olduiju evre
ilk prokaryotlar, hiicre metabolizmasma
Homo sapiens (modern insanlar) yakit saglamak iizere dogrudan c;evre-
30. gunun son 5 dakikas1nda ortaya
gunun son birka9 lerindeki molekiilleri alm1§ ve bunlarm
91kt1lar (yakla:;;1k 500.000 y1I once)
saniyesini kapsar. kimyasal baglarmda mevcut enerjiyi kul-
lanmak ic;in bu molekiilleri y1killl§lardir.
Modern prokaryotik tiirlerin birc;ogu
c;ok ba§anh bic;imde halen bu yolu kul-
lanmaktadir. Diinya' daki canhhgm ilk
donemlerinde atmosferde oksijen yoktu.
1.8 Canhlann Takvimi Yeryuzu tarihini 30 Aslma bak1hrsa, oksijen o donemde varo-
gunluk bir ay iili;;eginde giistermek, evrimsel lan canlilar ic;in toksikti.
zamani daha iyi anlamaya olanak verir.
 1.2 DUNYA UZERiNDEKi TUM CANLILAR BiRBiRLERiYLE NASIL AKRABADIR? 11
350 µm
1.9 Fotosentetik Organizmalar Dunya'mn Atmosferini Degi~tirdiler
Buradaki ipliksi yap1 lar, gok say1da siyanobakteri hucresinden olu9ur.
Gunumuzde ya9amakta olan bu tUr (Oscillatoria tenuis) Dunya'nin atmos-
ferinde oksijen birikiminden sorumlu olan ilk fotosentetik prokaryotlara gok
benzer olabilir.
Yakla§ik 2,7 milyar y1l once fotosentezin evrimi Diinya iize-
rindeki ya§amm niteligini degi§tirdi. Fotosentez siirecindeki
kimyasal tepkimeler, giine§ l§lgllln enerjisini biiyiik molekiil-
lerin sentezine giic; saglayan biyolojik enerjiye c;evirir (bakimz
Boliim 10). Bu biiyiik molekiiller, hiicrelerin yap1ta§landir ve
metabolik enerji saglamak iizere y1kilabilirler. Fotosentezin
enerji-yakalama siirec;leri diger organizmalar ic;in besin sagla-
d1g1 ic;in, bu siirec; bugiin de yeryiiziindeki ya§amm temelini
olu§turur. 1 ozelle§mesini olas1 kilm1§hr. Bu hiicrelerden bazilan iiremek,
ilk fotosentetik hiicreler muhtemelen giiniimiizde ya§ayan
prokaryotlar olan siyonobakterilere benziyorlard1 ( ~ekil 1.9).
Zaman ic;inde fotosentetik prokaryotlann say1s1 artml§ ve fo-
tosentezin yan-iiriinii olarak bol miktarda iiretilen 0 2 yava§
yava§ atmosferde birikmeye ba§laml§hr. 0 donemde ya§ayan
birc;ok prokaryot ic;in oksijen zehir etkisi yap1yordu. Ancak
oksijenin varhg1 evrim siirecinde c;ok yeni yollar ac;hg1 ic;in,
oksijeni tolere edebilen organizmalar c;ogalabildiler. Aerobik
metabolizma (0 2 'nin donii§tiiriilmesine dayanan enerji iireti-
mi) anaerobik (0 2 kullanmayan) metabolizmadan daha etkindir
ve giiniimiizde Di.inya' da mevcut organizmalann c;ogunlugu
tarafmdan kullamlmaktadir. Aerobik metabolizma hiicrelerin
daha fazla biiyiimesine olanak verir.
Atmosferde oksijen bulunmas1, canhlarm karalara yerle§-
mesine de olanak vermi§tir. Canhhk tarihinin c;ok biiyiik bir
kismmda Diinya iizerine dii§en ultraviyole (UV) radyasyonu,
canhlarm suyun koruyucu kalkam di§mda ya§amalarma izin
vermeyecek kadar yogundu. Fotosentetik olarak iiretilen ok-
sijenin 2 milyar y1ldan fazla siiren bir donem ic;inde atmosfer-
de birikmesi, list atmosferde a§amah olarak bir ozon tabakas1
olu§turdu. Yakla§ik 500 milyon yil once, ozon tabakas1 UV
radyasyonunu yeteri kadar emebilecek yogunluga ula§ml§ ve
boylece organizmalarm suyun koruyucu ortamm1 terk ederek
karalar iizerinde ya§amalan miimkiin olmu§tur.
Okaryotik hucreler prokaryotlardan evrimle1?m i1?tir
Canhhk tarihindeki bir diger onemli basamak, ozelle§mi§
hiicresel i§levleri gerc;ekle§tirme yetenegine sahip organel ad1
verilen hiicre-ic;i boliimlerin evrimle§mesidir. Bu olay Diinya
tarihini gosteren takvimimizde (bak1mz $ekil 1.8) yakla§ik
iic;iincii haftada gerc;ekle§mi§tir. Bu organellerden biri, yo-
gun-goriiniimlii 9ekirdektir (=nucleus sozciigii Latince' de "c;e-
kirdek" anlamma gelen nux sozciigiinden tiiretilmi§tir). Bu
yap1 hiicrenin genetik bilgisini ic;erir ve okaryotlarm ( =eukar-
yotes) ad1 buradan kaynaklamr (Yunanca eu "gerc;ek"; karyon
"kernel" ya da "c;ekirdek" demektir) . Okaryotik hiicre, c;ekir-
dek ve ic; bolmeler ic;ermeyen prokaryotik (pro, "once" demek-
tir) hiicrelerden tamamiyle farkhdir.
Baz1 organellerin endosimbiyozis ile ortaya c;1khg1 varsa-
yilmaktadir. Endosimbiyozis hiicrelerin daha kiic;iik hiicre-
leri ic;ine almas1 demektir. Hiicreye enerji iireten mitokondri
muhtemelen daha biiyiik hiicre ic;ine hapsedilen prokaryo-
tik organizmalardan evrimle§mi§tir. Kloroplastlar -fotosentezi
gerc;ekle§tirmek ic;in ozelle§mi§ organeller- ise, daha biiyiik
okaryotlann fotosentetik prokaryotlan ic;ine almasmdan kay-
naklanm1§ olabilir. Eger biiyiik hiicre besin olarak ic;ine ald1g1
bu objeyi y1kmay1 ba§aramarm§sa, hiicre ic;ine alman prokar-
yotun fotosentez iiriinlerini saglad1g1, konakc;1 hiicrenin ise
kiic;iik partneri ic;in iyi bir ortam saglad1g1 bir ortakhk evrim-
le§mi§ olabilir.
<;ok hucrelilik ortaya 91km11? ve hucreler ozelle1?mi1?tir
Yakla§ik olarak bir milyar y1ldan daha oncesine kadar, mevcut
organizmalann tiimii -prokaryotik ya da okaryotik- birhiicre-
liydi. Baz1 okaryotlarm hiicre boliinmesinden soma aynlama-
y1p, bir arada kalmas1yla onemli bir evrimsel basamak gerc;ek-
le§ti. Kahci hiicre birlikleri, baz1 hiicrelerin belirli i§levler ic;in
digerleri ise ornegin besinleri absorbe ederek kom§U hiicrelere
dag1tmak iizere ozelle§mi§tir. Hi.icre ozelle!?mesi c;ok hiicreli
okaryotlarm boyutlarmm artmasma, kaynaklan daha etkin
elde etmelerine ve ozel c;evrelere adapte olmalarma olanak
vermi§tir.
Biyologlar canhlann evrimsel agac1m izleyebi lirler
Eger bugiin Diinya iizerinde varolan tum organizma tiirleri,
yakla§1k olarak 4 milyar once ya§am1§ tek tip birhiicreli bir
organizmanm soylan ise, nas1l bu kadar farkh olabilmi§lerdir?
Bu soruya verilecek basitle§tirilmi§ cev ap §Udur: Bir populas-
yondaki bireyler birbirleriyle c;iftle§tikleri siirece, populasyon
ic;inde yap1sal ve i§levsel degi§iklikler evrimle§ebilir; ancak
bu populasyon tek bir tiir olarak kahr. Buna kar§1hk eger po-
pulasyonun baz1 iiyelerini digerlerinden izole edecek bir olay
gerc;ekle§irse, iki grup arasmdaki yap1sal ve i§levsel farkhhk-
lar zaman ic;inde birikir. Bu iki grubun iiyeleri birbirleri ile
c;iftle§emeyecekleri bir noktaya kadar farkhla§abilir ve arhk
iki ayn tiir haline gelirler. Tiirle~me ad1 verilen bu evrimsel sii-
reci, Boliim 23' de tarh§acag1z.
Biyologlar her ti.ire Latince iki kelimeden olu§an (binomi-
al) bilimsel adlar verirler. ilk kelime tiiriin dahil oldugu cinsi
-en yakm ortak atay1 payla§an tiirlerin olu§turdugu grubu-
12 BOLUM 1 I YA$AMIN <.;ALl$1LMASI

tammlar. ikinci kelime ise tiir ad1dir. Ornegin insan tiiriiniin
bilimsel ad1 Homo sapiens' dir. Homo bizim cinsimiz, sapiens ise
tiiriimiizdiir. Homo Latince "adam"; sapiens ise Latince "akilh"
ya da "mantikh" anlammdaki sozciiktiir.
Bugiin Diinya iizerinde on milyonlarca tiir ya~;amaktadir.
Bu saymm birkac;: kah kadar tiir, gec;:mi§te ya§am1§ ve soylan
tiikenmi§tir. Milyonlarca tiirle§me olay1, bu biiyiik c;:e§itliligi
yaratm1§hr. Bu olaylarm ac;:1klamas1 evrimsel "agac;:" halinde
c;:izilebilir. Bu agacm dallan, Boliim 22' de ac;:1klanacag1 gibi,
populasyonlann birbirlerinden aynlarak yeni tiirlere evrim-
le§me s1rasm1 belirtmektedir. Biyolojinin biiyiik bir kism1,
tiirler arasmda kar§1la§hrmalar yapma temeline dayamr. Bu
kar§1la§hrmalar c;:ok kullam§hdir; c;:iinkii tiirleri evrimsel bag-
lamda birbirlerine gore yerle§tirmemizi saglar. Bunu yapabil-
me yetenegimiz, son on y1llarda dizi analizi yaparak, farkh
tiirlerin genomlanm kar§lla§hrmay1 ba§armam1z ile biiyiik
olc;:iide artml§hr.
Genom dizisini saptama ve diger molekiiler teknikler, sis-
tematik9ilerin -farkh organizmalann evrimini ve sm1flandir-
masm1 c;:ah§an bilim insanlan-evrim hakkmda fosil kay1tlan-
na dayanan bilgilerini c;:ok say1da molekiiler kamtla giic;:len-
dirmelerine olanak saglarm§hr. Bunun ortaya c;:1kard1g1 sonuc;:,
giderek dallanan canhlann soyagacmm bir parc;:as1 olan ve
evrimsel akrabahklan diyagram halinde gosteren jilogenetik
aga9larm yeni bilgilerle siirekli olarak geni§letilmesi olmu§tur.
~ekil 1.10 canhlann soyagacmm en geni§ kategorilerini gos-
termektedir. (Bu agac;: kitabm Ek kismmda geni§letilmi§ ola-
rak verilmi§tir; agac1 aym zamanda interaktif olarak http:/ I
tolweb.org/tree adresinde bulabilirsiniz.)
Halen birc;:ok ayrmh ortaya c;:1kanlmay1 bekliyor olsa da,
canhlann soyagacmm ana hatlan saptanmi§hr. Agacm dal-
lanma §ekli fosillerden, yap1lardan, metabolik siirec;:lerden,
davran1§ ve genomlarm molekiiler analizlerinden elde edilen
c;:ok geni§ bir veri tabanma dayanmaktadir. Molekiiler veriler,
agac1 Archaea, Bacteria ve Eukarya olmak iizere iic;: ana doma-
ine (domain sozciigii domeyn olarak okunur) ayirmak iizere
kullanilmi§hr. Her domeyndeki organizmalar diger domeyn-
dekilerden bir milyardan fazla yildan beri ayn olarak evrim-
le§mektedirler.
Archaea ve Bacteria domeynlerindeki organizmalar, bir-
hiicreli prokaryotlardir. Bununla birlikte, bu iki grubun iiyele-
ri metabolik siirec;:leri ac;:1smdan c;:ok temel farkhhklar ta§1rlar
ve bunlarm c;:ok erken donemde ayn evrimsel hatlar halinde
farkhla§hklanna inamlmaktadir. Oc;:iincii domeyne -Eukarya-
ait olan tiirler okaryotik hiicrelere sahiptir ve bu hiicrelerin
mitokondri ve kloroplastlan sayfa ll'de ac;:1kland1g1 gibi, pro-
karyotik hiicrelerden kaynaklanmaktadir.
<:;ok hiicreli okaryotlarm ii<; temel grubunun -bitkiler,
mantarlar ve hayvanlar- her biri, genellikle Protista olarak ifa-
de edilen farkh bir okaryot grubundan evrimle§mi§tir. Bitki-
lerin atas1 olan kloroplast-ic;:eren fotosentetik birhiicreli, hem
hayvanlann hem de mantarlarm atas1 olan birhiicrelilerden
tamamen farkhdir. $ekil l.lO'daki §ema bu durumu goster-
mektedir. Protista iiyelerinin c;:ogu birhiicreli olmasma (ve bu
nedenle zaman zaman mikrobiyal okaryotlar olarak adlandml-
malarma) kar§m, c;:ok hiicrelilik c;:e§itli protista soy hatlan ic;:e-
risinde ortaya c;:1km1§hr.
Canhlarm soyagac1, tahmin yapmaya elveri§lidir
Diinya iizerinde ya§ayan tiirler, biyologlarm bugiine kadar
ke§fedip tammlad1klanndan c;:ok daha fazladir. Gerc;:ekten de,
Diinya iizerindeki tiirlerin pek c;:ogu heniiz insanlar tarafm-
dan ke§fedilmemi§tir (bunu nereden bildigimiz konusundaki

r-End~~im-biyotik b~~erile;-J r~Endosimbiyotik fotosen- J Bilinen (tanim-

lanm19) tUrlerin
Ya:;;ayan turlerin
tahmini
1 bkaryotlann mitokondrileri bakteriler kloraplastlar j'
~~~-~ .~eldiler. ____ _ __
I tetik
haline geldiler
say1s1 toplam say1s1
'-~ -- -- -- - -- -

10,000 Milyon

1,000-
260
1 milyon
Canhl1k
400,000-
270,000
Bitkiler 500,000

Protista

Protista
1.10 Canhlarm Soyagac1 Bu kitapta kullanilan
s1nifland1rma sistemi , Dunya'daki organizmalan
Protista 500,000-
Lie;: domaine ay1nr: Bacteria, Archaea ve Eukarya. 80,000
Eukarya ic;:indeki en koyu mavi renkte gosterilen dal-
1 milyon
lar, yayg1n adlanyla "protista" olarak bilinen mikro- Protista
biyal okaryot gruplanni temsil etmektedir. Herhangi
bir daldaki organizmalar, ortak bir atay1 payla91rlar.
Bu kitapta zamani soldan saga dogru akan :;;ekilde Protista
gostermeyi benimsedik. Dolay1s1yla bu agac;: (ve
kitaptaki diger agac;:lar), koku -ortak ata- solda yer Protista
alacak :;;ekilde yerle:;;tirilmi:;;tir.
10 milyon-
1,300,000 100 milyon
- - - - yourBioPortal.com - - - - EUKARYA
ZiYARET EDiNIZ Web Aktivitesi 1.2 • Temel 98,000 1-2 milyon
Organizma Gruplan Funguslar

bir tarh§ma ic;in Kls1m 32.4'e bakimz). Yeni bir tilr ile kar§1-
la§hg1m1zda, onun canhlann soyagac1 ilzerine yerle§tirilmesi
bize onun biyolojisi hakkmda c;ok §ey anlahr. Buna ek olarak,
turler arasmdaki ili§kilerin anla§1lmas1, biyologlarm henilz
uzerinde c;ah§ma yap1lmaml§ tilrler hakkmda tahminler yap-
masma izin verir; bu tahminler daha once c;ah§ilm1§ tilrler
hakkmda edinilen bilgilere dayamr.
brnegin, filogenetik yontemler geli§tirilmeden once, yeni
kar§ila§Ilan insan patojenlerini izole etmek ve tammlamak,
yillar silren ara§hrmay1 gerektiriyordu. Bunlarm insan popu-
lasyonlarma nas1l katild1g1m bulmak ise daha da uzun zaman
ahyordu. Gunumuzde, ornegin grip gibi hastahklara neden
olan patojenlerin evrimsel akrabahklan temel almarak ko-
layca tammlanmas1 milmkiln olmaktad1r. Hastahk etmeninin
evrimsel agac; ilzerindeki yeri, bize hastahgm biyolojisi, milm-
kiln olan etkin tedaviler ve patojenin orijini hakkmda da bilgi
vermektedir (bakm1z Bolilm 21 ve 22).
Dunya uzerindeki ilk hucreler olan prokaryotlar,
yakla:?1k olarak 4 milyar y1I once ortaya 91km1:?tir.
Bugun ya:?ayan organizmalarm kompleksligi foto-
sentezin, okaryotik hucrelerin ve 9ok hucrelilerin
evrimle:?mesini de i9eren bir dizi onemli evrimsel
olaym sonucudur. Tum organizmalann genetik
akrabahg1, dallanan bir hayat agac1 :?eklinde gos-
terilebilir.
Fot osentezin evrimsel onemini tart1?m1z. Bakm1z s. 10-
11
Canlllarm dahil oldugu domeynler neyi temsil eder?
Temel okaryot gruplan, hangileridir? Bakm1z s. 12 ve
~ekil 1.10
Robert Hooke, $ubat 1676'da, fizikc;i Sir Isaac Newton'dan bir
mektup aldi. Bu mektupta Newton §Unu soylilyordu: "Eger
1.3 i BiYOLOGLAR CANLILARI NASIL ARA$TIRIR? 13
biraz daha uzag1 gorebildiysem, bunu ancak devlerin omuzla-
n ilzerinde durarak yapabildim." Bizler de devlerin omuzlan
ilzerinde duruyor ve daha onceki bilim insanlannm ara§hr-
malan ilzerine yenilerini ekliyoruz. Bu ders kurunun sonun-
da, evrim hakkmda Darwin' in bildiginden, hilcreler hakkmda
da Schleiden ve Schwann'm bildiginden bile fazla §ey biliyor
olacaksm1z. $imdi biyologlann canhhk hakkmdaki bilgileri
geni§letmek ic;in kulland1klan yontemlere bakahm.
1.3 1yologlar Canhlar as1I Ara~
Ara§hrmalarda kullamlan farkh birc;ok arac; ve yontem bir
rr
yana, tum bilimsel c;ah§malar gozlem ve deneye dayamr. Her
ikisinde de bilim insanlanna kilavuzluk eden §ey, modern bi-
limin en guc;lil arac;lanndan biri olan bilimsel yontemdir.
Gozlem onemli bir yetenektir
Biyologlar daima c;evrelerindeki dunyay1 gozlemlerler; an-
cak gunilmilzdeki gozlem olanaklan, elektron mikroskoplar,
DNA c;ipleri, manyetik rezonans gCirilntilleme ve global ko-
num saptamaya yarayan uydular gibi teknolojilerle bilyilk
olc;ude artm1§hr. Bu teknolojiler molekilllerin vilcut ic;indeki
dag1hmmdan bahklarm okyanustaki dag1hmlanna kadar her
duzeydeki dag1hmlan gozlemleme olanagm1 geli§tirmi§tir.
Ornegin, yakm gec;mi§te deniz biyologlarmm okyanus ic;inde-
ki bahk hareketini gozlemlemesi, sadece fiziksel olarak mar-
kalama, serbest birakma ve bir bahkc;mm bu bahg1 yakalad1k-
tan soma markay1 geri gondermesini -ki bu sadece bahgm son
olarak nerede oldugunu ac;1klayabilir- limit etmek §eklindey-
di. Bugiln bahga elektronik kay1t cihaz1 takabiliyor ve bahgm
sadece nerede oldugunu degil, ne kadar derinde yuzdilgilnil,
c;evresindeki suyun s1cakhgm1 ve tuzululugunu silrekli olarak
kaydedebiliyoruz ($ekil 1.11 ). Bu kay1t cihaz1 elde ettigi bilgi-
yi uyduya gondermekte, uydudan da bilim insanlanna ula§h-
nlmaktadir. c;:ok k1sa zamanda okyanuslardaki can-
hlarm dag1hm1 hakkmda bilgi ediniyoruz -bu bilgi,
iklim degi§ikligi c;ah§malan ile ilgili de olabiliyor.
Gozlemleri niceliksel olarak analiz edebilen tek-
nolojiler, bilim ac;1smdan c;ok onemlidir. Ornegin,
canh tilrleri yuzy1llar boyunca genellikle aralarmda-
ki fiziksel farkhhklarm niteliksel betimlemeleri ara-
c1hg1 ile sm1flandmldilar. Organizmalar arasmdaki
evrimsel uzakhklan objektif olarak hesaplayabile-
cek bir yol olmad1g1 ic;in, biyologlar fosil kay1tlanna
ba§vurmak zorundaydi. Bugiln DNA dizilerini h1zla
analiz edebilmemiz sayesinde, bu kitabm Be§inci ve
Altmc1 Onitelerinde ac;1klanan evrimsel uzakhklar
hakkmda niceliksel tahminler yapabiliyoruz. Ni-
celiksel gozlemler yapabilme olanag1, biyologlarm
guc;lu sonuc;lar c;1karabilmesine bilyilk katk1lar yap-
mi§hr.
1.11 Tonbahgmm izlenmesi Deniz biyologu Barbara Block,
bilgisayar verilerini kaydeden etiketleri can l1 bir maviyuzgec;li
tonbal1 g1na takt1ktan sonra bal1g1okyanusa geri b1rakacak. Bu
gibi etiketler, o birey dunyadaki okyanuslarda nereye giderse
gitsin, izlenmesine olanak saglar.
14 BOLUM 1 ' YA$AMIN QALl$1LMASI

Bilimsel yontem gozlem ile mant1g1 birle~tirir azald1gm1 gozlemlediklerini ve bunun nedenini sorduklarm1
ogrendiniz. Baz1 bilim insanlan nedenin fungal bir hastahk,
Gozlemler yeni sorulara yol ac,;ar; bilim insanlan da bu sorula-
digerleri ise ultraviyole radyasyonuna maruz kalmadaki ar-
n cevaplayabilmek ic,;in yeni gozlemler ve deneyler yaparlar.
h§ oldugu hipotezini ileri surdu. Tyrone Hayes'in hipotezine
Modern bilimsel ara§hrmalarm temelini olu§turan kavramsal
gore neden, tanmsal kimyasallara maruz kalmaydi. Hayes en
yakla§1m bilimsel yontemdir. Hipotez-tahmin yontemi olarak da
yaygm olarak kullamlan kimyasal herbisitin atrazin oldugu-
adlandmlan bu guc,;lu arac,;, be§ basamak ic,;erir: (1) gozlemler
nu, bunun en c,;ok amfibilerin c,;iftle§me mevsimi olan ilkbahar-
yapmak; (2) sorular sormak; (3) hipotezler olu§turmak ya da
da uyguland1gm1 ve atrazinin amfibilerin ya§ad1g1 ve ergin
sorulara gec,;ici cevaplar vermek; (4) hipotezlere dayanarak
hale geldigi sulardaki en yaygm kirletici oldugunu biliyordu.
tahminler yapmak ve (5) ek gozlemler yaparak ya da deneyler
Bilimsel yontemdeki bir sonraki basamak, hipoteze daya-
tasarlayarak tahminleri test etmek ($ekil 1.12).
nan tahminler yapmak ic,;in farkh bir manhk §ekli-tiimevarzmcz
Bilim insanlan bir soru sorduktan sonra, gec,;ici bir cevap
mantzk- uygulamakhr. Tumevanmc1 manhk, gerc,;ek olduguna
onermek i.c,;in tiimdengelimci mantzgz kullamr. Tumdengelimci
inamlan bir kararla ba§lar ve bu kararla uyumlu ba§ka hangi
manhk, gozlemleri ya da gerc,;ekleri dikkate almay1 ve bu goz-
gerc,;ekler oldugunu tahmin etmekle surer. Bu hipotezine da-
lemler ya da gerc,;eklerle uyumlu yeni bir oneri olu§turmay1
yanarak, Tyrone Hayes atrazine maruz kalan kurbaga iriba§
ic,;erir. Bu gec,;ici oneri hipotez olarak adlandmhr. Bilim insan-
larvalannm erginlige eri§tiklerinde bu kimyasalm olumsuz
lan hipotez olu§tururken, sorduklan soruya bir ya da birkac,;
etkilerini sergileyecegini tahmin etti.
muhtemel cevap fomule etmek ic,;in halihazirda bildikleri ger-
c,;ekleri bir araya getirirler. Ornegin, bu bolumiin ba§mda bilim
insanlannm tum Dunya' daki amfibi populasyonlannm hizla iyi deneyler hipotezlerin yanh~llg1m ortaya 91karma
potansiyeline sahiptir
Bir hipotezden yola c,;1karak tahminler yap1ld1gmda, bu tah-
1. Gozlemler yapmak. minleri test edecek deneyler tasarlanabilir. En fazla bilgi veren
deneyler, tahminin yanh§ oldugunu gosterme yeteneginde
l
2. Spekulasyon yapmak ve
olanlardir. Eger tahmin yanlI§Sa, hipotez sorgulamr, degi§ti-
rilir ya da reddedilir.
bir soru sormak. iki genel deney tipi vardir ve bunlarm her ikisi de farkh
omeklerden ya da gruplardan elde edilen verileri kar§ila§hnr.
Kontrollu deneyde, test edilen fakti:irlerden biri ya da daha c,;ogu
Yeni sorular
sormak
--+ 3. Soruyu cevaplamak
ir;;in bir hipotez olu:;;turmak.
+-- Hipotezi gozden
ger;;irmek
degi§tirilir; kar§zla§tzrmalz deneylerde ise, farkh kaynaklardan
toplanan degi§tirilmemi§ veriler kar§ila§tmlir. Bu bolumun ba-

l
4 . Bir tahmin yapmak : Eger hipoteziniz
§mda ac,;1kland1g1 gibi, Tyrone Hayes ve arkada§lan, bir herbisit
olan atrazinin tiim Diinya' daki gol ve akarsulardaki kirletici ol-
duguna ve kurbagalann geli§imini etkiledigine ait tahminlerini
dogru ise, ba:;;ka hangi dogrular olmal1d1r? test etmek ic,;in, her iki tip deneyi de kulland1lar.
Bir kontrollu deneyde, mumkun oldugu kadar benzer olan
l Kontrol
gruplar ya da omeklerle i§e ba§lanz. Hipotezimizi temel ala-
rak, kritik bir faktoriin ya da degi!ikenin ara§hrd1g1rmz olay
5. Tahmininiz1 test etmek edilmeyen
ir;;in , olr;;ule.bilen verileri ... degi:;;kenler ir;;in uzerinde bir etkisi olup olmad1gma ili§kin bir tahmin yapanz.
kullanan b1r deney deneyi yeniden "Deney" grubundaki sadece bir degi§keni degi§iklige ugratacak
tasarlamak ve uygulamak. gozden ger;;irmek
bir yontem geli§tiririz ve bunun sonucunda elde edilen ve-

l
Sonur;;lann 6nemini degerlendirmek
rileri, degi§tirilmemi§ degi§ken ile "kontrol" grubundan elde
edilen verilerle kar§ila§hnnz. Eger tahmin edilen farkhhk ger-
c,;ekle§irse, bu fark1 yaratan etmenin degi§ken oldugu (§ansa
i9in istatistiksel testier kul lanmak.
bagh rasgele bir fark olmad1g1) ihtimalini dogrulamak ic,;in,

l l istatistiksel testler uygulanz. $ekil 1.13 Hayes'in laboratuva-

rmda atrazinin erkek kurbagalar uzerindeki etkilerini nicelik-
Onemli sonu9lar Sonur;;lar hipotezi sel olarak ortaya c,;1karmak ic,;in gerc,;ekle§tirilen c,;ok say1daki
hipotezi destekler. desteklemez. kontrollu deneyden birinin sonuc,;larm1 gostermektedir.
Kontrollu deneylerin temeli, degi§kenlerden biri haric,; di-
l
Deney tekrarlanir ve sonu9lar
gerlerinin sabit tutulmasma dayarur. Degi§tirilen degi§ken ba-
gzmszz degi§ken olarak adlandirilir, buna cevap olarak olc,;illen
ba:;;ka ara:;;t1nc1lar taraf1ndan nicelik ise bagzmlz degi§kendir. iyi bir kontrollu deney tasarlamak
dogrulanir.
kolay degildir; c,;iinku biyolojik degi§kenler birbirleri ile c,;ok ic,;
ic,;e olduklarmdan, bunlardan sadece birini degi§tirmek zordur.
1.12 Bilimsel Yontem Gozlem, spekulasyon, hipotez, tahmin ve deney Kar!illa!it1rmah deney, hipoteze dayanarak omekler ya da
sureci modem bi limin temel ta91d1r. Deney ile elde edilen cevaplar yeni gruplar arasmda bir fark olacag1 tahmini ile ba§lar. Bununla
sorulara, ba:;;ka hipotezlere, daha ileri deneylere yol a9ar ve bilgiyi geni:;;-
birlikte, kar§Ila§hrmah deneylerde degi§kenleri kontrol ede-
letir.
meyiz, hatta s1khkla mevcut degi§kenlerin tiimiinu tamm-
 1.3 • BiYOLOGLAR CANLILARI NASIL ARA$TIRIR? 15

layamay1z. Yaphg1rmz :;;ey basit<;:e farkh ornek gruplanndan

YA$AMI ARA$TIRMAK veri toplamak ve kar:;;1la:;;brmakhr.
Hayes ve arkada:;;larmm yapbg1 kontrollu deneyler atra-
1. 13 Kontrollu Deneylerde Degi§ken Degi§tirilir zinin gen;:ekten kurbagalarm i.ireme geli:;;imlerini etkiledigini
Hayes ve ara:;;t1rma grubu laboratuvarda sadece sudaki gosterdiginde, bu ara:;;tmc1lar bir kar:;;ila:;;tirmah deney yaph-
atrazin konsantrasyonlan ai;;1s1ndan farkl1l1k ta:;;1yan kontrollu lar. Bunun i<;in Amerika Birle:;;ik Devletleri'ndeki birbirinden
ortamlar olu:;;turdu. Ozel olarak laboratuvarda kullanilmak
uzere yeti:;;tirilen leopar kurbagas1 ((Rana pipiens) yumurtalannin uzak sekiz bolgeden kurbaga ve su ornekleri topladilar ve <;ok
ai;;1lmas1na izin verildi ve iriba:;;lar farkl1 konsantrasyonlarda farkh atrazin di.izeylerine sahip <;evrelerden gelen anormal
atrazin ii;;eren deney tanklanna konulmak uzere aynld1. kurbagalan kar:;;1la:;;tird1lar ($ekil 1.14). Hi<; ku:;;kusuz, ornek-
------- leme bolgeleri hem atrazin miktarlan hem de diger bir<;ok a<;1~
dan fark1hhklar ta:;;1yordu.
Larva geli~imi sirasmda atrazine maruz kalmak,
Deneylerin bulgulan s1khkla hipotezin onerisinden daha
kurbagalann ureme sistemlerinde anomalilere
neden olur.
karma:;;1k bir durum ortaya <;1kanr ve dolay1s1yla yeni sorula-
ra neden olur. Ornegin, Hayes'in deneylerinde mevcut atra-
zin miktarz ile anormal kurbagalann oram arasmda dogrudan
1. Sudaki atrazin konsantrasyonu harii;; diger butUn bir ili:;;ki olduguna ili:;;kin kesinlik yoktu: en yuksek atrazin
ko:;;ullann sabit tutuldugu 9 tank kullanild1. 3 farkl1 konsantrasyonlarmdaki anormal kurbagalarm oram, du:;;uk
atrazin ko:;;ulu olu:;;turuldu (her bir ko:;;ul ii;;in ui;;
tark kullanild1): 0 ppb (kontrol ko:;;ulu), 0.1 ppb atrazin konsantrasyonlarmdakinden daha azdi. Bilimde "ni-
ve 25 ppb . hai cevaplar" yoktur. Ara:;;hrmalar daima bekledigimizden
2. Laboratuvarda ai;;1lan yumurtalardan i;;1kan daha karma:;;1k bir durum oldugunu ortaya <;1kanr. Bilimsel
Rana pipiens larvalan 9 ayn tanka konuldu (ui;; yontem, bu kompleksligi tammlamak, degerlendirmek ve an-
tekrann her biri ii;;in 30 iriba:;;) lamak i<;in bir ara<;hr.
3. iriba:;;lar, ergin hale geldiginde hayvanlar
oldurulerek, ureme dokulan incelendi. - - - - - - - yourBioPortal.com - - - - - - -
4. Erkek kurbagalann ureme sistemlerinde saptanan ZIYARET EDINIZ Animasyonla Ogrenme 1.1 • Bilimsel Yontem
anomalilerle, atrazine maruz kalma derecesi
aras1ndaki korelasyon ii;;in test yap1ld1.
istatistiksel yontemler gok gerekli bilimsel ara9lard1r
ister kar:;;ila:;;tumah ister kontrollu deney yapahm, sonunda
Normal boyutlardaki ornekler, bireyler, gruplar ya da populasyonlar arasmda bir
1:11J ©llb1iJ Anormal testis
' testis ir;:inde oosit (yumurta) fark olup olmad1gma karar vermek zorunda kalmz. Ol<;i.ilen
olu:;;umu (cinsiyet degi:;;ikligi) bir farkm hipotezi destekleyip desteklemedigine nas1l karar
geli:;;imi
veririz? Diger bir deyi:;;le, ol<;i.ilen farkm onemli olduguna ob-
jektif olarak nasil karar veririz?
Farkm onemli olup olmad1g1, istatistiksel yontemlerle 61-
<;illebilir. Bilim insanlan istatistigi kullamr; <;ilnki.i herhangi
bir i:il<;ilm setinde daima degi:;;kenlik oldugunu bilirler. istatis-
tiksel testler, bir deneyde gozlenen farkm rasgele degi:;;iklik-
ten kaynaklanma ihtimalini hesaplar. Dolay1s1yla, istatistiksel
testlerin sonu<;lan ihtimallerdir. Bir istatistiksel test, bir s1f1r
Hatal1 gonad geli:;;imi I
•
hipotez ile ba:;;lar. S1fir hipotezi, herhangi bir fark olmad1g1
~ •
Testiklerde yumurta
~ geli:;;imi hakkmda bir onkabuldi.ir. Niceliksel gozlemler yani veriler
'§5 ~ 40 C,,--~'---'~-----' ( Kontrol ko:;;ulunda
:::= >O)
l topland1gmda, istatistiksel yontemler sifu hipotezinin dogru
ro ro sadece bir erkek
E -2 anomali ta:;;1yordu. olma ihtimalini hesaplamak i<;in uygulanu.
0 :J
ffi ~ 20 istatistiksel yontem bize, hi.iki.imsi.iz hipotez dogru olsa
u <D bile, aym sonu<;lan :;;ans eseri elde etme ihtimalinin ne oldu-
ro .Ye
§ CB gunu soyler. Verilerde gori.ilen farkhhklarm test edilen ornek-
(') c
~ 0 lerdeki rasgele varyasyonun sonucu olma :;;ansrm mfunki.in
0.1 25 0.0
E ~ Kontrol oldugunca elimine etmemiz gerekir. Eger istatistiksel testler
Atrazin (ppb) hata olaszlzgznm (yani aym sonucun :;;ans eseri elde edilebilme
ihtimalinin) yi.izde 5 ya da altmda oldugunu gosteriyorsa, bi-
0.1 ppb gibi i;ok du~uk atrazin konsantrasyonlanna lim insanlan genellikle ol<;ti.ikleri farkm onernli oldugu sonu-
maruz kalmak bile kurbagalarm erkek ureme cuna vanrlar.
sistemlerinde anomalileri indukler. Bu etki atrazine
maruz kalma duzeyi ile orant1h degildir. Sorgulama bi9imlerinin hepsi bilimsel degildir
Bilim, belirli uygulama standartlan ile sm1rlandmlm1:;; olan
Orijinal almt1lar, tarh~malar ve YASAMI ARASTIRMA
biricik insan faaliyetidir. Ba:;;ka baz1 alanlar da gozlem yapma
~ekilleri ile ilgili baglanhlar i<;in
ve soru sorma gibi uygulamalan bilimle payla:;;makla birlik-
yourBioPortal.com sitesini ziyaret ediniz. te, bilim insanlan, gozlemleri ile ne yapacaklan ve sorduklan
16 BOLUM 1 YA$AMIN QAL1$1LMASI

dan gozlemler ve deneylerle reddedil-

YA$AMI ARA$TIRMAK me potansiyeline sahip olmak zorundadzr.
Bilim insanlan, hipotezleri test etmek
1.14 Kar§lla§t1rmah Deneyler Gruplar Arasmdaki Farklan Ara§tmr i<;in kulland1klan yontemleri a<;1k<;a
Hayes ve arkada9lan, atrazin varl1g1 ile erkek kurbagalann ureme sistemlerindeki tammlamak zorundad1rlar. Boylece, di-
anomaliler aras1nda bir korelasyon olup olmad1g1n1 anlamak igin, Amerika Birle9ik ger bilim insanlan da onlarm bulduk-
Devletleri'ndeki degi9ik bolgelerden kurbaga ve SU omekleri toplad1lar. Bunu izleyen lan sonu<;lan tekrarlayabilirler. Tiim
analizler s1ras1nda, kurbagalar ve su omekleri kodlanm19 oldugu igin, ara9tmc1lar analiz deneyler her zaman tekrarlanmaya
ettikleri omegin hangi bolgeden geldigini bilmeksizin 9al19t1lar.
uygun olmayabilir, ancak §a§irhc1 ya
da tarh§mah sonu<;lar daima bag1ms1z
Su ortamlannda atrazin herbisitinin varhg1 ile kurbaga populasyonlanrnn dogrulanmaya tabi tutulabilir. Biitiin
i.ireme sistemlerindeki anomaliler arasmda korelasyon vard1r. bilim insanlan, hipotezleri test etmek
ve reddetmek i<;in uygulanan bu siire<;-
1 . Ticari olarak atrazin sat19lan goz onune al1narak, bu herbisit ile en az leri kullamr ve bilimsel bilgiye bu yolla
kontamine olma ihtimali olan 4 bolge (1-4 no'lu bolgeler) ve en fazla katk1 saglarlar.
kontamine olma ihtimali olan 4 bolge (5-8 no'lu bolgeler) segildi.
Eger bilimsel yontemleri ogrenir-
2. TUm bolgeler ilkbaharda ziyaret edildi (kurbagalann iriba9 evresinden ergin
forma d6nu91Ugu donem); kurbaga ve su omekleri topland1. seniz, bilimi bilim olmayandan ayirt
3. Kurbagalar laboratuvarda olduruldu ve ureme dokulanndaki anomaliler edebilirsiniz. Sanat, miizik ve edebiyat,
gozlemlenerek kaydedildi. insanlarm ya§am kalitesine <;ok §ey ka-
4. Su omeklerindeki atrazin konsantrasyonu analiz edildi ( 7. bolgeye ait su tar; ancak bunlar bilim degildir. Bunlar
omegi test edilmedi) ger<;egin ne oldugunu ortaya <;1karmak
5. Ureme anomalileri ile gevresel atrazin konsantrasyonlan niceliksel olarak i<;in bilimsel yontemi kullanmaz. Ah-
saptand1 ve aradaki korelasyona bak1ld1.
§Ilmad1k iklimsel olaylar, iiriin kay1p-
lan ya da insan hastahklan gibi dogal
01J@im1;j • Hatall, gonad geli9imi ~--~~~~~~~- olaylan apklamada dinler de tarihsel
! Atrazin bulunan yedi

r
• Testislerde yumurta geli9imi olarak rol alrm§ olsalar da, din de bi-
• Atrazin duzeyi i bi:ilgede testislerde oosit lim degildir. Bir zamanlar insanlar i<;in
100 I ;;;i§imi ve atrofik testisler 1
6.8 gizemli olan olaylann pek <;ogu, §imdi
c
(\)
• L i anomaliler gi:izlendi .
arhk bilimsel ilkelerin terimleri ile ac;1k-
>--
Wo'# 80 6.6
lanabihnektedir.
i9 ::- 1.0 ;!:;:
· c~ Bilimin giicii, tarh§ma gotiirmeyen
Q) (\)
::::= >O) 60
iil
N
(\) (\)

E -e • 0.8 s·
D'
objektifliginden ve tekrarlanabilen ve ol-
0 ::::l
C.Y 0.6 Q D r;iilebilen gozlemlerden elde edilen kesin
(\) _y_ 40
D OJ
(\) _y_
• 0.4
kamtlara dayanmasmdan gelir. Dogal
c ~
0 Q) bir olaym dlni ya da spritiiel ac;1klama-
20
('.) 0.2 s1, bu fikre inanan ki§i i<;in manhkh ve
0.0 tatminkar olabilir; ancak bu apklama,
7 8 test edilemez ve dolay1s1yla bilim de-
L Bolge gildir. "Yarahc1" ya da "akilh tasanm-
c1" gibi dogaiistii bir a<;1klamaya ba§-
Sudaki atrazin konsantrasyonunun 0.2 ppb ya da i.isti.inde oldugu vurmak, bilim diinyasmdan aynhnak
ortamlardan ahnan kurbagalarda i.ireme anomalileri vardir. Erginlige anlamma gelir.
ge9i~ donemindeki anomali vakalan atrazin konsantrasyonu ile Bilim, diinyanm "nas1l olmas1 ge-
orant1h gori.inmemektedir. rektigi" hakkmdaki degil, nas1l oldugu
EK ARA~TIRMA: Kurbagalardaki en yuksek anomali orani, Wyoming 'teki yaban hayat1 hakkmdaki gerc;ekleri a<;1klar. insanla-
koruma alaninda yer alan 3 no'lu bolgede bulundu. Anormal vaka rm refah1m arhran birc;ok bilimsel iler-
say1s1ndaki bu a91r1 yuksekligi ag1klamak igin ne tip veri ve gozlemlere leme, bir tak1m temel etik tarh§malar
gereksinim duyard1niz? da dogurmu§tur. Ornegin, genetik ve
geli§im biyolojisindeki son geli§meler,
Orijinal alint1lar, tart1~malar ve YA~AMI ARA~TIRMA c;ocuklanm1zm cinsiyetini sec;meye, be-
~ekillerinin tumuyle ilgili baglantilar i<;in denlerimizi tamir etmek i<;in kok hiic-
yourBioPortal.com sitesini ziyaret ediniz. releri kullanmaya ve insan genomunu
degi§tirmeye olanak vermektedir. Bi-
sorulan nasil cevaplayacaklan konusunda digerlerinden ayn- limsel bilgi, bu gibi §eyleri yapmam1za
hrlar. Dogru istatistiksel analize tabi tutulmu§ veriler, hipotez- olanak verse de, bilim bunlan yap1p yapamayacaglffilz ko-
lerin test edilmesinde kritik 6neme sahiptir. Bilimsel yontem nusunda bize bir §ey soylemez. Eger bunlan yapmay1 tercih
diinyay1 ve onun i§leyi§ini anlamak i<;in insanlarm geli§tirdigi edersek, bunu nasil denetlememiz gerekir?
en gii<;lii yoldur. Toplumsal politikalar konusunda akilh tercihler yapmak
Dogal olaylarm bilimsel a<;1klamalan objektif ve giiveni- i<;in, hangi sonuc;lar ic;in ugra§hg1rmza karar vermede miim-
lirdir; c;iinkii 6nerilen hipotezler test edilebilir olmak ve dogru- kiin olan en etik manhg1 kullanmarmz gerekir.

1.3 OZET
Sorgulamadaki bilimsel yontem, gozlem ve veri-
lere dayanarak hipotezler formUle etmekle ba~lar.
Hipotezleri test etmek i9in kar~1la~t1rmah ve kont-
rollu deneyler yap1hr.
Bir hipotez ile bir deney arasmdaki ili~kiyi a~1klaym1z.
Bakm1z s. 14 ve Seki! 1.12
• Kontrollu bir deneyde kontrol edilen ~ey nedir?
Bakm1z s. 14 ve Seki I 1.13
Sadece kar~1la~t1rmah yakl a~1m1 kullanarak
cevaplanabi lecek sorulan karakterize eden ozellikler
nelerdir? Bakm1z ss. 14-15 ve Seki! 1.14
• Tartt ~malarm bilimsel olabilmesi i~in, ni~in ol~Ulebilen
ve tekrarlanabil en verilerle desteklenmeleri gerekir?
Bakm1z ss. 15-16
insan uygarhgmm yiizy1llardir biriktirdigi <;ok biiyiik bilimsel
bilgi, dogal diinyay1 anlamak ve degi§tirmek i<;in ba§ka hi<;-
bir canh tiiriiniin yapamad1gm1 yapmam1za olanak verir. Bu
yetenekler bize miicadele etme giicii ve firsatlar sunar, ancak
bunlardan daha onemlisi sorumluluklar yiikler.
14 •
Biyoloji Toplumsal Politikalan Nas1I
Etkiler?
Tanm ve hp, biyolojik bilgiye dayanan iki onemli insan ak-
tivitesidir. Atalanm1z, bitkileri ve hayvanlan evcille§tirirken
farkmda olmadan evrimsel biyoloji ilkelerini uygulam1§, eski
<;aglardan beri hastahklann nedenlerini ara§hfffil§ ve bunlarla
ba§ etmek i<;in yontemler ararm§lardir. Mikroplarm hastahk
etkeni oldugunun ogrenilmesinden \Ok once, insanlar enfek-
siyonlann bireyden bireye bula§abildigini fark etmi§ ve hasta
1.4 BiYOLOJi TOPLUMSAL POLiTiKALARI NASIL ETKiLER? 17
ki§ilerin izole edildigine ili§kin uygulamalara ait yaz1h kay1t-
lar bulunmu§tur.
Bugiin arhk genomlarm §ifresinin <;oziilmesi ve bunlan
degi§tirmek i<;in yeni bulunan yollar sayesinde, insan hasta-
hklarmm kontrolii ve tanmsal iiretimin artmlmas1 konusun-
da <;ok say1da yeni olanak vardir. Ancak biitiin bu olanaklar
etik ve politik tarh§malara yol a<;maktadir. insanlarm ve diger
tiirlerin genlerini ne ol<;iide ve hangi yollarla tamir edebil-
meliyiz? Tanm bitkilerinin ve evcil hayvanlann genomlanru
kontrollii <;iftle§tirme ve <;aprazlama gibi geleneksel yontem-
lerle mi yoksa gen aktanm1 biyoteknolojisi ile mi degi§tirmek
dogrudur? Genetigi degi§tirilmi§ organizmalarm <;evreye ka-
hlmas1 hangi kurallara bagh olmahdir? Bilim, biitiin bu soru-
lara tek ba§ma cevap veremez ama, akilc1 politik kararlarm
dogru bilimsel bilgiye dayanmas1 gerekir.
K1smen de olsa biyolojik temeli olan ve say1lan giderek
artan toplumsal meselelerle ilgili yasalar ve kurallar koyan
ya da diizenlemeler yapan yonetici kurumlar, biyologlann
tavsiyelerine giderek daha fazla ba§vurmaktadir. Toplumsal
politika belirlemek ve formiile etmek i<;in bilimsel bilginin
degerine ili§kin bir ornek olan ve K1s1m 1.3' de sozii edilen
maviyiizge<;li tonbahg1ru izleme <;ah§malanna geri donelim.
Bu <;ah§madan once, hem bilim insanlan hem de bahk<;ilar bu
bahklarm biri bahda Meksika Korfezi'nde, digeri ise doguda
Akdeniz' de olmak iizere iki iireme alaru oldugunu dii§iinii-
yorlard1 (~ekil 1.15). A§m avlanma, bahda <;iftle§en populas-
yonlann say1smm azalmasma ve bu populasyonlarm tehlike
altma girmesine yol a<;ml§h.
1.15 Maviyuzge~li Tonbahg1 Smir Tammaz Bat1da 9iftle9en tonba-
l1g1populasyonlan ile doguda 9ifte9en tonbal1g1 populasyonlannin Atlas
Okyanusunda kendi bolgeleri i9inde beslendikleri du:;;unuluyordu. Bu
nedenle tehlike alt1ndaki bat1 populasyonlannin tekrar toparlanabilmesine
olanak saglamak i<;:in, 45° Bat1 boylam1nin (kesikli 9izgi) her iki taraf1nda
ayn avlanma kotalan getirildi. Bununla birlikte, izleme sonucunda elde edi-
len veriler, iki populasyonun yumurtlad1ktan sonra ayn kalmad1g1n1 goster-
di. Dolay1s1yla saptanan bu politika, bat1 populasyonunu korumad1.
18 BOLUM 1 ! YA$AMIN QALl$1LMASI
Ba;;lang1<;ta bilim insanlan, bahk<;1lar ve bu konuda karar
veren yetkililer dogu ve bah populasyonlarmm cografi ola-
rak ayn beslenme ve <;iftle;;me alanlanna sahip olduklarm1
dii;;iiniiyorlardi. Bu varsay1mdan yola <;1kan uluslararas1 bir
komisyon, Atlas Okyanusunun ortasmdan ge<;en bir hat <;izdi
ve bahdaki populasyonlann yenilenebilmesine izni vermek
niyetiyle, bu hattm bahsmdaki avlanmaya kah kotalar koydu.
Bununla birlikte, izleme sonucunda elde edilen yeni veriler
bah ve dogu maviyiizge<;li tonbahg1 populasyonlarmm tiim
Kuzey Atlantik' deki beslenme alanlarmda serbest<;e kan;;hk-
lan ger<;egini ortaya pkardi. Bu hattm dogusunda yakalanan
bir tonbahg1 bahdaki <;iftle;;me populasyonuna ait olabilecegi
gibi, dogu populasyonuna da ait olabiliyordu. Dolay1s1yla, be-
lirlenen politika istenen amaca ula;;marm;; oldu.
Politika geli;;tirenler bilimsel bilgi ve tavsiyeleri daha fazla
dikkate almaktadir. Ornegin, atrazinin amfibiler iizerindeki et-
kilerine ili;;kin ara;;tirmalar, Amerika Birle;;ik Devletleri'ndeki
kurulu;;lardan biri olan Dogal Kaynaklan Koruma Kurulu'nun
(Natural Resources Defense Counsil) Tehlike Altmdaki Tiirler
Yasasma dayanarak atrazinin yasaklanmas1 i<;in giri;;im ba;;lat-
masma yol a<;h. Bununla birlikte, A.B.D ~evre Koruma Ajans1
(The U.S. Environmental Protection Agency) bu yasaklamanm
yaratacag1 potansiyel tanmsal kay1plan dikkate alarak, <;evre-
sel diizeyleri 30-40 ppb'yi ge<;meyecek ;;ekilde atrazin kulla-
rurmnm devam etmesine izin verdi. Kabul edilen bu diizeyler,
Hayes'in <;ah;;malan ile anomalilere neden oldugu gosterilen
atrazin diizeylerinin 300-400 misli kadardir. Bilimsel bulgular,
her zaman politika diinyasllli ikna edememektedir.
BOLOM OZETi
1.1 Biyoloji Nedir?
Biyoloji canl1 organizmalan, bunlann i:izelliklerini, i?levlerini ve
etkile?imlerini bilimsel orarak inceleyen bilim dahd1r. Hucreler
canhlann temel yap1sal ve fizyolojik birimleridir. Hucre teorisi
tUm canhlarm hucrelerden olu?ugunu ve tUm hucrelerin daha
once varolan hucrelerden geldig ini si:iyler.
TUm canh organizmalar, ortak bir atadan gelen degi?iklige
ugram1? soylar olduklan ic;in birbirleri ile akrabad1r. Dogal
se~ilim arac1hg1 ile evrim canl1 organizmalarda bulunan
adaptasyonlarm c;e?itliliginden sorumludur.
Hucrenin bilgi ic;erigi DNA'dan olu?an genomda bulunur.
DNA molekulleri, nukleotid dizilerinden yapilm1?t1r. Gen olarak
adland1nlan i:izel DNA k1s1mlan, hucrenin proteinleri yapmak
ic;in kulland1g1 bilgiyi ic;erir.
Canl1 organizmalar, ic; ortamlanni denetlerler. Ayni ya da farkl1
tUrlere ait diger organizmalarla etkile?irler. Biyologlar tUm or-
ganizasyon duzeylerindeki canhl1g1 incelerler. inceleyiniz $ekil
1.6, WEB AKTiViTESi 1.1
Bir model sistemden\elde edilen biyolojik bilgi, diger tUrler ic;ih
de genellenebilir.
1.2 Dunya Ozerindeki TUm Canhlar Birbirleriyle Nas1I
Akrabad1r?
Biyologlar canl1hk tarihini olu?turabilmek ic;in, fos illeri, anatomik
benzerlik ve farklil1klan kullanir ve molekUler olarak genomlan
kar?ila?t1nrlar. inceleyiniz $ekil 1.8
Biyoloji ogrenmenin bir ba;;ka nedeni, h1zla artan insan
niifusunun <;evre iizerindeki etkilerini anlamakhr. Dogal
kaynaklan kullanmam1z, Diinya' daki ekosistemlerin top-
lurnlann ihtiyac1 olan mal ve hizmetleri iiretmeye devam
etme kapasitesi iizerinde bask1 olu;;turmaktadir. insan akti-
viteleri yeryiiziiniin iklimini degi;;tirmekte ve bu boliimde
konu ettigimiz amfibiler gibi <;ok say1da tiiriin yok olmasma,
eski hastahklarm yeniden ortaya <;1kmasma, yenilerinin ise
yayilmasma neden olmaktadir. Grip viriislerinin h1zla yay1l-
mas1 modern seyahat bi<;imleri ile kolayla;;irken, antibiyo-
tiklere diren<;li bakterilerin evrirnle;;mesinin sonucu olarak
son zamanlarda verem hastahg1 yeniden ortaya <;1kmaktadir.
Biyolojik bilgi, bu degi;;ikliklerin nedenlerini saptamak ve
bunlarla ilgili ak1lh politikalar iiretmek i<;in hayati oneme
sahiptir.
insanlarm "bilme ihtiyac1" politika ve pragmatizm ko-
nularmm otesindedir. insanlar canlilann <;e;;itliligindeki zen-
ginlige hayran kahr ve <;ogu insan, organizmalar ve bunlarm
nasil etkile;;tikleri konusunda daha fazla ;;ey bilmek ister. in-
sanoglunun meraki, adaptif bir ozellik olarak bile goriilebi-
lir. ;>oyle ki, eger <;evreleri hakkmda bilgi edinme egiliminde
olan bireyler, daha az merakl1 akrabalarmdan hayatta kah;; ve
iireme a<;ISmdan daha ba;;anh olabilmi;; ise, bu ozelligin se-
<;ilmi;; olma ihtimali vardir. Yeni ke;;ifler ve daha fazla bilgi,
daha once kimsenin sormay1 dii;;iinmedigi sorulan dogurur.
Heniiz cevaplanru bilmedigimiz <;ok say1da soru vardir, ancak
bilim insanlarm1 motive eden en onemli ;;ey merakhr.
Canhlar ilk olarak kimyasal evrim ile ortaya c;1km1?lard1r.
Hucreler, canl1lann evriminde erken di:inemde ortaya c;1km1?t1r.
Fotosentez Dunya'nm atmosferini degi?tirdigi ve gune?
l?1gmdan enerji yakalayacak bir yol saglad1g1 ic;in i:inemli bir
evrimsel basamakt1r.
ilk organizmalar prokaryotlard1. Daha kompleks hucrelere
sahip olan ve okaryotlar olarak adland1nlan organizmalar daha
sonra ortaya c;1ktilar. Okaryotik hucreler organel ad1 verilen
hucre bi:ilmelerine sahiptir. Bu organellerden birisi olan c;ekirdek
hucrenin genetik maddesini ic;erir.
Turlerin genetik akrabahklan bir evrimsel agac; olarak temsil
edilebilir. TUrler, uc; domain ic;inde grupland1nl1rlar: Archaea,
Bacteria ve Eukarya. Archaea ve Bacteria birhucreli prokayotla-
nn dahil oldugu domainlerdir. Eukarya domaini, c;ok c;e?itlik gi:is-
teren protistleri (tUmu olmasa da c;ogu birhucrelidir), c;ok hucreli
bitki, mantar ve hayvan gruplanni ic;erir. inceleyiniz $ekil 1.10,
WEB AKTiViTESi 1.2
1.3 Biyologlar Canhlan Nas1I Ara~tmr?
Biyolojik ara?t1rmalann c;ogunda kullanllan bilimsel yontem,
be? basamak ic;erir: gi:izlemler yapmak, sorular sormak, hipo-
tezler kurmak, tahminler yapmak ve bu tahminleri test etmek.
inceleyiniz $ekil 1.12
Hipotezler sorulara verilen gec;ici cevaplard1r. Hipotezleri te-
mel alarak yapilan tahminler ek gi:izlemler ve iki tip deney ile
test edilirler ki bunlar kar~1la~t1rmah deneyler ve kontrollu

deneylerdir. inceleyiniz ~ekil 1.13 ve 1.14, ANiMASYONLA
0 GRENME1.1
Gozlenen farkhl1klarm onemli olup olmad1gm1 ya da bu
farkl1hklarm :;ansa bagh sonu<;lar m1 oldugunu saptamak i<;in,
elde edilen verilere istatistiksel ybntemler uygulanir.
TARTl$MA
1. Birhiicreli bir organizmarnn tiim genlerinin dizilerini
bilsek ve bu genlerin test tiipii ic;:inde ifade edilmesini
ba§arabilsek bile, i§levsel bir organizma yaratabilmek
inarnlmaz olc;:iide zordur. Bunun neden boyle oldugu
hakmda ne dii§iiniiriirsiiniiz? Bu gerc;:ek l§1gmda, bir tiire
ait tiim bilginin genomda ta§md1g1 ifadesi hakkmda ne
d ii§iiniirsiiniiz?
EK ARA TIRMA
1. Tyrone Hayes'in c;:ah§malarmdaki kurbaga anomalileri
c;:evrede bir herbisitin bulunmas1 ile ilgiliydi. Bu herbisit,
kurbagalan oldiirmemekle birlikte, erkekleri di§ile§tiriyordu.
Bu etkinin dogadaki kurbaga populasyonlarmm iireme
kapasitelerinin azalmasma yol ac;:1p ac;:mayacagm1 nas1l
ara§hnrdllliz?
- -- - VERiLERLE <;ALl$MA (yourBioPortal.com ZiYARET EDiNiZl-----
Kurbagalann Di~ile~mesi ;>ekil 1.13'de gosterilen deneye
analog olan bu egzersiz sizden Xenopus laevis kurbagalarmm
erkeklerinde c;:iftle§me c;:agnlan olu§turmak ic;:in gerekli larinks
(girtlak) kaslarmm boyutlan hakkmdaki verileri grafiklemeni-
zi istemektedir. Geli§imleri s1rasmda atrazin herbisitinin farkl1
BOLUM OZETi 19
Bilim, bize dunyan1n i:;leyi:;i hakkmda bilgi verir ancak, neyi
yapmam1z ya da neyi yapmamam1z konusunda bir :;ey
soylemez.
1.4 Biyoloji Toplumsal Politikalan Nas1I Etkiler?
Devlet kurumlan, biyolojik konulan i<;eren onemli problemlerin
<;bzumunde s1khkla biyologlann tavsiyesine ba:;vururlar.
2. Bilimde hipotezlerin yanl1§hgm1 ortaya c;:ikarma yeteneginde
olan testler tasarlamak ve uygulamak nic;:in c;:ok onemlidir?
3. Sadece kar§ila§hrmah yakla§iml kullanarak cevaplanabilecek
sorulan karakterize eden ozellikler nelerdir?
4. Giinliik hayatinlZdaki problemleri c;:ozmek i<;:in bilimsel
yontemi nasil uygulad1P;=a ili§kin bir omek veriniz.
2. Tiim hiicrelerin daha once varolan hiicrelerden olu§masma
benzer §ekilde, tiim mitokondriler de -besinlerdeki enerjiyi
biyolojik i§ yapabilecek enerji formuna donii§tiiren hiicre
organelleri- daha once varolan mitokondrilerden olu§ur.
Hiicreler mitokondrilerini, c;:ekirdeklerindeki genetik bilgiyi
kullanarak sentezlemezler. Mitokondrilerin niteligini
anlamak ic;:in nas1l ara§hrmalar yapardllliz?
dozlarma maruz birakilm1§ kurbagalardan elde edilen verileri
grafikledikten sonra, atrazinin bu fiziksel davrarn§ iizerindeki
etkilerine ili§kin sonuc;:lan formille edecek ve bu etkilerin ne
anlama geldigi hakkmda fikir yiiriiteceksiniz.
Sa~h bir hikaye
1/ N e yersen osun -ve bu sen in sa~mda kayde-
dilir." VOcut kimyas1 hakkmdaki OnlO deyi~in
sonuna eklenen bu ifadenin sorumlulan Utah
Oniversitesi'nden iki bilim insarnd1r. Ekolog Jim Ehleringer
ozelliklere sahip oldugu halde, ~ekirdeklerinde bulunan ve
notron ad1 verilen partikOI say1lanndaki farkhhktan dolay1
farkh ag1rhktad1r.
Su okyanustan buharla~t1gmda, karalann i~ine dogru
ve kimyac1 Thu re Cerling, insan sa~1rnn o ki~inin hangi
hareket ederek oralara yagmur b1rakan bulutlar olu~turur.
bolgede ya~ad1gm1 yans1tt1g1rn gosterdi.
Daha agir H ve 0 izotoplanndan olu~an su, hafif izotoplar-
Bal Om 1'de i~aret edildigi gibi, canh varhklarla cans1z
dan olu~an sudan daha ag1r oldugundan, yere daha h1zh
evreni olu~turan atomlar birbirinin ayrns1d1r. Bu atomlar-
dO~me egilimindedir. ll1k yagmurlar sogukta yogunla~anlar­
dan ikisi hidrojen (H) ve oksijendir (0). Bu iki atom su (Hp)
dan daha ag1rdir. K1yilarda ya da 1hk yagmurlarm s1k yagd1g1
olu~turmak Ozere birle~ir. Her iki atom da izotop ad1 verilen
bolgelerde ya~ayan insanlann tOkettikleri su ve yiyecekler,
~e~itler halinde dogal olarak bulunur. izotoplar ayrn kimyasal
daha soguk i~ bolgelerde ya~ayan insanlarm kulland1g1 su-
dan daha ag1rd1r (ku~kusuz buradaki insanlann tOkettikleri
i~ecek ve OrOnlerin ya~ad1klan yerden geldigi varsay1lmakta-
d1r). Ne yersek o oldugumuzdan dolay1, agir H ve O atom Ian
bu insanlann vOcudunun bir par~as1 haline gelir.
Sa~1m1z ~ok miktarda H ve 0 i~erir ve bunlann ~ogu ye-
rel sulardan kaynaklarnr. Ehleringer ve Cerling, sa~taki ag1r
ve hafif H ve 0 oranlannm yerel sulardaki ag1r ve hafif Hp
oranlanrn yans1t1p yans1tmad1g1rn merak ettiler. Bu soruya
cevap aramak Ozere Ehleringer'in e~i, Cerling'in ~ocuklan
ve her ikisinin arkada~lan Birle~ik Devletler'de sa~ toplamak
Ozere bir yolculuga ~1karak, hem berber dOkkanlanndan
kesilmi~ sa~lan, hem de yerel su orneklerini topladilar. Topla-
d1klan ornekleri laboratuvarda test eden bilim insanlan, sa~­
taki ag1r ve hafif izotop oranlanrnn yerel sulardaki oranlarla
ayrn oldugunu buldular.
Bu bilgi, kendi ba~1na hayranhk uyand1r1c1 olmas1nm yarn
sira, uygulamaya don Ok bir deger de ta~1maktad1r. Ornegin,
polis ~Opheli ki~inin ifadesini degerlendirirken sa~ analizini
kullanabilir ve "Ge~en ay Montana'da oldugunu soylO-
yorsun. Oysa sa~ ornegin senin sicak bir sahil bolgesinde
oldugunu gosteriyor" diyebilir. Bu ornekteki gibi tart1~mah
karntlar daha ileri ara~t1rmalara temel olu~turabilir. brnegin,

Sac; Bir Hikaye Anlat1r Sa<;: proteinindeki ag1r 1so izotopunun

hafif 160 izotopuna orani yerel sulardaki oranlan yans1t1r.

Haz1r Ornekler Bir ara9t1rma projesi ic;:in sac;: orneklerine
ihtiyac1niz m1 var? Yak1n1nizdaki berber dukkanlanna ba9 vurun.
insan gru pl annin goc; yollan Uzerinde c;all~an antropolog-
lar, mezarlardan elde edilen sac; orneklerini analiz edebilir.
Canllllg in kimya temeline dayand1g1nin ve evrensel
ki mya ve fi zik yasalanna tabi oldugunun anla~1lmas1, in-
sa nllk tari hi nde oldukc;a yeni bir durumdur. On dokuzuncu
yOzyila kadar canliliktan sorumlu olan ~eyin bir "vital guc;"
oldugu varsay11iyordu (vital sozcOgO Latince "canllya ait"
an lamin a gelen vita/is sozcOgOndenden tOretilmi~tir). Bu
vital guc;, fi zik ve kimyay1 yoneten mekanik guc;lerden ayn
tutuluyord u. Birc;ok insan, halen vital bir gOcUn var oldugu-
nu kabul et mektedir. Ancak, canllllga fiziko-kimyasal ac;1dan
ba k1lmas1, biyolojik bilimlerde c;ok bOyOk ilerlemelere yol
ac;t1 ve bu bak1~ ac;1s1 modern tip ve tan min temelta~1 haline
geldi.
BU BOLUMDE maddeyi olu!?turan atomlan tanita-
rak, bunlann c;:e!?it lerini, ozelliklerini ve diger atomlarla
bir araya gelme yeteneklerini gozden gec;:irecegiz. Kati
haldeki madden in nas1I s1v1 ve gaz haline doni.i!?tOgi.ini.i
ve maddede kimyasal tepkimelerle ortaya c;:1kan de-
Qi!?iklikleri ele alacag1z. Suyun yap1s1n1, ozelliklerini ve
kimyasal asit ve bazlarla etkile!?imlerini inceleyecegiz.
SOLUM ANA BA LIKLARI
2.1 Atomik Yap1 Maddenin Ozelliklerini Nas1I Ac;:1klar?
2.2 Atomlar Molekulleri Olu~turmak ic;:in Nas1I Baglarnr?
2.3 Kimyasal Tepkimeler S1rasmda Atomlar Partnerlerini
Nas1I Degi~tirir?
2.4 Suyu Canhlar ic;:in bnemli Yapan Nedir?
21 •
Atomik Yap1 Maddenin Ozelliklerini
Nas1I A~1klar?
Butiin maddeler atomlardan olu§ur. Atomlar <;ok ku<;uktur
-bu paragrafm ba§mdan bu cumlenin sonuna kadar olan kis-
ma bir tirilyondan (10 12 ) fazla atom s1gar. Her atom, arh yuklu
yogun bir 9ekirdek ile bunun <;evresinde hareket eden bir ya
da daha fazla say1daki eksi yuklii elektronlardan olu§ur (~e­
kil 2.1 ). C::ekirdekte arh yuklu bir ya da daha fazla proton ve
elektrik yuku ta§tmayan bir ya da birden fazla say1da notron
yer ahr. Atomlar ve bunlan olu§turan par<;ac1klar, karakteris-
tik olarak tiim maddelerde bulunan hacim ve kutleye sahiptir.
Mevcut maddenin miktan, kutlenin 6l<;usudur; kutle ne kadar
buyukse, madde miktan da o kadar buyuktur.
Bir protonun kutlesi, standart bir 6l<;u birimi olarak kulla-
ruhr ve bu birim ingiliz kimyac1 John Dalton'un adma izafeten
dalton ya da atomik kutle birimi (amu) olarak adlandmhr. Tek
bir protonun ya da notronun kutlesi yakla§lk 1 dalton (Da) olup I
bu kutle 1.7 X 10-24 gramdir (0.0000000000000000000000017 g).
Bu olduk<;a ku<;uk bir kutle olmakla birlikte, daha da ku<;uk
olan elektronlarm kutlesi 9 X 10-28 gramdir (0.0005 Da). Pro-
ton ya da notronun kutlesi ile kar§1la§hnld1gmda, elektronun
kutlesi ihmal edilebilecek duzeyde oldugundan, 6l<;umler ve
hesaplamalar yap1hrken, elektronlarm atomun kutlesine yap-
hg1 katk1 genellikle ihmal edilir. Ancak, kararh birliktelikler
olu§turmak uzere atomlarm diger atomlarla nasd bir araya
gelecegini elektronlar belirler.
Her proton, + 1 yuk birimi olarak tarumlanan arh elekt-
rik yuku ta§ir. Bir elektron ise, protonun yiikiine e§it ancak
onun z1dd1 olan eksi (-1) yuk ta§ir. Admdan da anla§dacag1
gibi, notron elektriksel olarak notrdur ve yuku O' dir. Farkh
yukler (+ /-) birbirini <;ekerken, aym yukler (+I+,-/-) birbirini
iter. Atomlar elektriksel olarak notrdur; <;iinku bir atomdaki
elektrolarm say1s1 protonlarm say1sma e§ittir.
Bir element sadece tek tip atomdan olul?ur
Element, sadece tek tip atom i<;eren saf bile§iktir. Hidrojen
elementi sadece hidrojen atomlarmdan olu§ur. Her elementin
atomlan onlan diger elementlerin atomlarmdan farkh kdan
belirli karakteristik ozelliklere sahiptir. Kutle ve diger atom-
larla nasd etkile§tikleri bu ozellikler arasmdadir.
Evrende bulunan 100' den fazla element periyodik tabloya
(~ekil 2.2) yerle§tirilmi§tir. Her element, kendine ait bir ya da
iki harfli sembol ile gosterilir. Ornegin, H hidrojeni, C karbo-
nu ve 0 oksijeni simgeler. Baz1 semboller diger lisanlardan ge-
lir: Fe (Latince, ferrum) demir, Na (Latince, natrium) sodyum
ve W (Almanca, wolfram) tungten i<;in kullamlir.
22 BOLUM 2 ' KO<;OK MOLEKULLER VE CANU KiMYASI

rojen, azot, oksijen, fosfor ve ktiktirt. Bu boltimtin esas konusu

~rotonun kut~ bu alb elementin kimyas1 olmakla birlikte, canh organizma-
I ol~p·pozitif yuk ta1?1r.
r.::::..-:::._
~-- --_____/ [ ~ lardaki diger elementler de aym olc;ude onemlidir. brnegin,

Ii!_Heruk ta1?1maz.
notronun kutlesi 1 OIUPL--:;::._~-
,--
sodyum ve potasyum sinir fonksiyonu ic;in zorunlu iken, kal-
siyum biyolojik sinyal olarak i§ gortir, iyot c;ok onemli bir hor-
monun bile9enidir, magnezyum ise bitkilerdeki klorofil ic;in

~tronlann kUtl~si ihmal L gereklidir. Atomlarm fiziksel ve kimyasal (reaktif) ozellikleri,

edilecek kadar azd1r ve ,====-
negatif yuk la$1rlar. _ _ _j
2.1 Helyum Atomu Helyum atomunun bu 9ekilde temsil edilmesi, Bohr
modeli olarak adland1n l1r. Bu model <;;ekirdegin kaplad1g1 mekarn abart1l1 bir
bi<;;imde gosterir. Ger<;;ek1e ise, <;;ekirdek atomik klltlenin hemen hemen
tamam1rn olu:;;tursa da, atom hacminin sadece 1/1 O.OOO'inini i:;;gal eder.
Bohr model i ayni zamanda, elektronu <;;ekirdek etraf1ndaki munferit bir
partikOI olarak temsil etmesinden oti.lru de yanl19 bir gosterimdir.
ic;erdikleri atomalb parc;ac1klarm say1sma baghdir.
Her element farkh say1da proton ic;erir
Bir element atom c;ekirdegindeki proton say1s1 ac;ismdan diger
elementlerden farkhdir. Protonlarm say1s1 atom say1s1 olarak
tammlamr. Her elementin atom say1s1 kendine ozgtidtir ve de-
gi9mez. Helyumun atom say1s1 2' dir ve her helyum atomu da-

Periyodik tablodaki elementler, e§it miktarlarda bulun-

maz. Yild1zlarda bol miktarda hidrojen ve helyum vardir. _...--t-""'Atom say1s1
Dtinya'mn kabugu ve kom9u gezegenlerin ytizeyleri hemen 2 .------- I (protonlann say1s1)
hemen yan yanya oksijen, %28 silisyum, %8 altiminyum ve He ::=:------.l
her biri %2-5 arasmda olmak tizere sodyum, magnezyum, po- Kimyasal sembol
(helyum i<;;in)
tasyum, kalsiyum ve demir ic;ermekte olup, diger elementler
c;ok daha az miktarlardadir.
Her canh organizmanm (bakteri, 9algam ya da insan) yak-
la91k olarak %98'i sadece alb elementten olu9ur: karbon, hid-
~ __......yAtomik kutle
003 ~ I (proton ve notron lann
4· toplam say1s1)

2.2 Periyodik Tablo Periyodik tablo, elementleri fiziksel

- ve kimyasal 6zelliklerine gore gruplar. 1-92 aras1n da k'1e Ie- ---
1 I i;;ogu canl1 organizmarnn 2
H mentler dogada bulunur; atom say1lan 92'nin usti.lnde olan
elementler ise laboratuvarda yarat1lm19t1r.
l % 98~1ni olw;:turur He
1.0079 4.003
\\
3 4 5 ' 6 7 8 9 10
Li Be Ayrn dlkey kolood' voe"" elem~~ B c N 0 F Ne
6.941 9.012 en di$ elektron kabuklannda ayrn Turuncu ile gbsterilen 10.81 12.011 14.007 15.999 18.998 20.179
say1da elektron ii;;erdikleri ii;;in benzer elementler biri;;ok organizmada
11 12 bzelliklere sahiptir. az miktarlarda bulunur. 13 14 15 16 17 18
p s
Na Mg
22.990 24.305 I
I
I
I
'--·
71- Al Si
26.982 28.086 30.974 32.06
Cl Ar
35.453 39.948
I I
19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36
K Ca Sc Ti
I
I v II Cr Mn Fe Co Ni Cu Zn Ga Ge As Se Br Kr
39.098 40.08 44.956 47.88 I 50.942 I 51.996 54.938 55.847 58.933 58.69 63.546 65.38 69.72 72.59 74.922 78.96 79.909 83.80
37 38 39 40 I 41 I 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54
Rb Sr y Zr I Nb I Mo Tc Ru Rh Pd Ag Cd In Sn Sb Te I Xe
85.4778 87.62 88.906 91.22 I 92.906 I 95.94 (99) 101.07 102.906 106.4 107.870 112.41 114.82 118.69 121.75 127.60 126.904 131.30
I I

55 56 71 72 I 73 II 74 I
75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86
Cs Ba Lu Hf I Ta I w Re Os Ir Pt Au Hg Tl Pb Bi Po At Rn
132.905 137.34 174.97 178.49 1180.9481 183.85 186.207 190.2 192.2 195.08 196.967 200.59 204.37 207.19 208.980 (209) (210) (222)
87 88 103 104 I 105 I 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118
Fr Ra Lr Rf I
Db I
Sg Bh Hs Mt
I I
(223) 226.02E (260) (261) I
(262) I (266) (264) (269) (268) (269) (272) (277) (285) (289) (293)
I
I
I
I
l II
Parantez ii;;indeki kutleler ba9ka elementler olu$1uracakJ
:;;ekilde pari;;alanan karars1z elementleri gbsterir.
~--·/L_____
l
Kimyasal sembolu olmayan elementlj
henuz adland1nlmam1$l1r.
. · -- - -

57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
Lantanid serileri La Ce Pr Nd Pm Sm Eu Gd Tb Dy Ho Er Tm Yb
138.906 140.12 140.9077 144.24 (145) 150.36 151.96 157.25 158.924 162.50 164.930 167.26 168.934 173.04
89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102
Akdinid serileri Ac Th Pa u Np Pu Am Cm Bk Cf Es Fm Md No
227.028 232.038 231.0359 238.02 237.0482 (244) (243) (247) (247) (251) (252) (257) (258) (259)
 2. 1 ATOMiK YAPI MADDENiN OZELLiKLERiNi NASIL AC::IKLAR? 23
ima iki protona sahiptir; oksijenin atom say1s1 8' dir ve oksijen
atomu daima sekiz proton ic;:erir.
Belirli say1daki protonlann yam s1ra, hidrojen haric;: diger
elementlerin c;:ekirdeginde bir ya da daha fazla say1da ni.itron
bulunur. Bir atomun kutle numaras1 c;:ekirdegindeki proton
ve ni.itron say1lannm toplamma e9ittir. Karbon atomunun c;:e-
kirdeginde altI proton, alh ni.itron vardir ve karbonun kiitle
numaras1 12' dir. Oksijen sekiz proton, sekiz ni.itron ic;:erir ve
kiitle numaras1 16' dir. Herhangi bir atomun kiitle numaras1
onun dalton cinsinden kiitlesini ifade eder (a9ag1ya bakm1z).
Bir elementin simgesinin sol alt tarafma onun atom say1s1,
sol list tarafma ise kiitle numaras1 yaz1hr. Dolay1s1yla hidro-
jen, karbon ve oksijen siras1yla §i.iyle yaz1hr:
}H, 1 ~C ve 1 ~0.
izotoplarm notron say1lan birbirinden farkhd1r
Baz1 elementlerin atom c;:ekirdegindeki nOtron sayilan her za-
man aym degildir. Aym elementin farkh izotoplan aym say1da
proton ic;:ermekle birlikte, ni.itron say1lan birbirinden farkhdir.
Birc;:ok elementin c;:e9itli izotoplan vardir. A9ag1da gosterilen
hidrojen izotoplan i.izel isimlere sahip olmakla birlikte, c;:ok
say1da elementin izotoplan farkh isimler ta91maz.
~H ~H ~H
Hidrojen Doteryum Tritiyum
1 proton 1 proton 1 proton
0 nbtron 1 notron 2 nbtron
Ornegin karbonun dogal izotoplan, 12C (c;:ekirdeginde altI
ni.itron), 13C (c;:ekirdeginde yedi ni.itron) ve 14C (c;:ekirdeginde
sekiz ni.itron)'diir. S1rayla "karbon 12", "karbon 13" ve "kar-
bon 14" olarak adlandmlan bu izotoplann iic;:ii de alh proton
ic;:erir, dolay1s1yla bunlarm hepsi karbondur. Karbon atomlan-
nm c;:ogu 12C, yakla91k %1.l'i 13C, c;:ok az bir kism1 da 14C'diir.
Ancak bunlann tiimii temel olarak aym kimyasal reaktivite-
ye sahiptir. Bu i.izellik deneysel biyoloji ve hp uygulamalan
ac;:1smdan i.inemlidir. Bir elementin atom ag1rl@ (ya da atom
kiitlesi) tiim izotoplannm normal olarak bulunduklan oranlar
dikkate almarak ve bu izotoplann kiitle numaralanmn orta-
lamas1 almarak hesaplamr. Ornegin, tum izotoplan ve bun-
larm dogal olarak hangi oranlarda bulundugu dikkate alma-
rak, karbonun atom agirhg1 hesapland1gmda, bu deger 12.011
olarak bulunur. Atom agirhklanndaki ondahk say1 kis1mlan,
tiim izotoplann agirhklarmm ortalamasmm almmasmdan
kaynaklanmaktadir.
izotoplarm c;:ogu kararhdir. Ancak radyoizotoplar ad1
verilen baz1lan karars1z olup, atom c;:ekirdeginden a (alfa),
~ (beta), ya da y (gama) radyasyonu §eklinde kendiliginden
enerji yayar. Radyoaktif par~alanma ad1 verilen bu enerji sah-
mm1, orijinal atomu ba9ka bir forma di.inii9tiiriir. Bu di.inti-
2.3 Beynin Gori.intUlenmesi Canl1 bir insandan elde edilen bu goruntU-
lerde sag l1 kl1 bir birey ile metamfetamin bag1ml1s1 bir bireyin beyin aktiviteleri
aras1ndaki farklan saptamak igin radyoaktif i:;;aretli :;;eker kullarnlm19t1r. Daha
aktif olan beyin bolgesi daha fazla :;;eker kullarnr. Sagl1kl1 beynin (solda)
haf1za ile ilgili k1sm1 (k1rm1z1 bolge) ilag bagiml1s1olan beyne oranla daha
fazla aktivite gostermektedir.
§iimiin tipi radyoizotopa bagh olarak degi9ir, ancak baz1 di.i-
nii9iimler proton say1s1m degi9tirebilir; bi.iylece ba9lang1c;:taki
atom farkh bir element haline gelir.
Bilim insanlan hassas aletler kullanarak, yayilan radyas-
yonu radyoizotoplann varhgm1 saptamak ic;:in kullanabilir.
Ornegin, eger bir toprak solucanma radyoizotop ic;:eren besin
verilirse, bu solucanm toprakta izledigi patika Geiger sayac1
ad1 verilen basit bir dedekti.ir kullamlarak saptanabilir. Canh
organizmalardaki atomlann c;:ogu molekul ad1 verilen kararh
birlikler halinde organize olmu9tur. Eger bir molekiile bir rad-
yoizotop kahhrsa, bu radyoizotop bir etiket gibi i9 gi.iriir ve
ara9hncmm ya da fizyologun bu molekiilii deney s1rasmda ya
da viicut ic;:inda izlemesi miimkiin olur ($ekil 2.3). Radyoizo-
toplar fosillerin tarihlendirilmesinde de kullamhr. Bu uygula-
ma, K1s1m 25.l'de ac;:1klanm19hr.
Radyoizotoplar, ara9tirma ve hp alanlannda yararh ol-
makla birlikte, yayd1klan radyasyonun c;:ok kiic;:iik dozlan bile
molekiil ve hiicrelerde hasar olu9turma potansiyelindedir.
Ancak bu zararh etkiler baz1 durumlarda bize yarar saglar;
i.irnegin, 6°Co' dan (kobalt-60) yay1lan radyasyon hpta kanser
hiicrelerini i.ildiirmek ic;:in kullamhr.
Elektronlann davram~1 kimyasal baglanma ve
geometriyi belirler
Bir atomdaki elektron say1s1 bu atomun diger atomlarla na-
sil bir araya gelecegini belirler. Biyologlar, canh hiicrelerdeki
kimyasal degi9ikliklerin nas1l cereyan ettigi ile ilgilenir. Atom-
lan elektronlarla birlikte dii9iinmek gerekir; c;:iinkii elektron-
larm davram91 kimyasal tepkimelerin nasil gerc;:ekle9tigini
ac;:1klar. Kimyasal tepkimeler, bile9iklerin atomik bile9imlerini
ve dolay1s1yla i.izelliklerini degi9tirir. Tepkimeler, genellikle
atomlar arasmdaki elektron dag1hm1 degi9imini ic;:erir.
Bir atomdaki belirli bir elektronun herhangi bir andaki bu-
lundugu yeri saptamak olanaksizdir. Yapabildigirniz §ey sadece
elektronun atom ic;:inde bulunma ihtimali olan uzaym hacmi-
ni tarumlamaktir. Elektronun vaktinin en az %90'rm gec;:irdigi
uzay bi.ilgesi onun yorungesidir. Yi.iriingeler karakteristik bi-
c;:im ve yerle9imlere sahiptir ve belirli bir yoriingede en fazla iki
 24 BOLUM 2 1KU<;UK MOLEKULLER VE CANLI KiMYASI

Birinci kabuk:
Qekirdege en yak1n iki
elektron kuresel s
yiirungesinde hareket eder
ikinci kabuk: 2.4 Elektron Kabuklan ve Yorungeleri Her yorunge en fazla iki elekt-
ikinic elektron kabugundaki dart yiirungeden biri ron igerir. s yorungeleri daha du:;;uk enerji duzeyine sahip olup, elektron-
olan 2s yiirungesinde iki elektron bulunur. ikinci lar taraf1ndan p yorungelerinden once doldurulur.
kabukta toplam olarak sekiz elektron bulunabilir.

y
t

-- /z

~x
0 0 0
..._,__x
1s Yiirungesi /
t t
2s Yiirungesi Px Yiirungesi Py Yorungesi Pz Yiirungesi Tum p yorungeleri dolu

(iki elektron lobut ... iki elektron '1 ... digeriki ) elektron uc;: adet
- - - - yourBioPortal.com - - - - [ :;;eklindeki x ekseni daha Py ybrungesini J elektron Pz 1
ybrungesini doldurur.
ZIYARET EDINIZ Web Aktivitesi 2.1 • l (Pxl yiirungesini olu:;;turur. doldurur... ) yiirungesini
doldurur.
Elektron Yi:irungeleri

• jkinci kabuk: ikinci kabuk dort tane yoriinge ic;erir (bir tane
elektron bulunabilir (!?ekil 2.4). Dolay151yla, helyumdan (atom
s yoriingesi ve iic; tane p yoriingesi) ve dolay1s1yla en faz-
sayis1 2) daha biiyilk herhangi bir atomun elektronlan iki ya da
la sekiz elektron ta:;;1yabilir. $ekil 2.4' de gosterildigi gibi, s
daha fazla yoriingede yer ahr. Periyodik tabloda hafif atmnlar-
y6riingeleri kiire :;;eklinde iken, p yoriingeleri birbirleri ile
dan agrr atomlara dogru gidildikc;e, yoriingeler ozgill bir srra ile
dik ac;1 yapacak :;;ekilde yerle:;;mi:;;lerdir. Bu y6riingelerin
doldurulur. <;ekirdek etrafmdaki bu yoriinge serileri elektron
uzaydaki yerle:;;imleri molekiillerin iic; boyutlu bic;imini
kabuklan ya da enerji diizeyleri olarak bilinir.
belirler.
• Birinci kabuk: Sadece bir tane yoriingeden olu:;;an, en ic;teki
elektron kabugu s yoriingesi olarak adlandmhr. Hidrojen
atomu (1H) ilk kabugunda bir elektrona sahip iken, hel-
2.5 Elektron Kabuklan Atomlarm Reaktivitesini Belirler Her kabuk-
yum (2He) bu kabukta iki elektron ic;erir. Geri kalan biitiin daki maksimum elektron say1s1 belirlidir. Her kabuk elektronlar bir sonraki
elementlerin atomlan ek elektronlannm yer alacag1 yoriin- kabugu i:;;gal etmeden once doldurulmak zorundad1r. <;:ekirdekten daha
geler ic;in iki ya da daha fazla kabuga sahiptir. uzaktaki kabukta bulunan bir elektronun enerji duzeyi daha yuksektir. En
d19 kabugunda e:;;le:;;memi:;; elektronlar igeren bir atom diger atomlarla
tepkimeye girebilir (bag yapar).

®
© Qek;cdek
Birinci kabuk
Ayni yiirungedeki elektronlar
c;:iftler halinde gbsterilmi:;;tir.
Hidrojen (H) Helyum (He)

ikinci kabuk

Lityum (Li) Karbon (C) Azot (N) Oksijen (0) Flor (F) Neon (Ne)

09uncO kabuk

Sodyum (Na) Fosfor (P) Kukurt (S) Klor (Cl) Argon (Ar)

~------ __..JL . ------- - --- ---~-__JL~---~

En d19 kabuklan tamamlanmam1:;; ybrungele~ En d19 kabugundaki ybrungeleri dolu olan
_____
(e:;;le:;;memi:;; elektronlar) ic;:eren atomlar reaktiftir.
_/
[ atom kararhdir.
~--------------~------~
 2.2 ATOMLAR MOLEKULLERi OLU$TURMAK iC::iN NASIL BAGLANIR? 25

• Ek kabuklar: On taneden fazla elektrona sahip elementler
ii<; ya da daha fazla elektron kabuguna sahiptir. Bir kabuk
c;ekirdekten ne kadar uzakta ise, bu kabugu i§gal eden
elektronun enerji diizeyi o kadar yiiksektir.
ilk once s yoriingeleri elektron ile doldurulur ve bu
elektronlar en dii§iik enerji diizeyine sahiptir. Daha somaki ka-
buklar, farkh sayida y0riinge ic;erir; ancak en di§taki kabuklar
genellikle sadece sekiz elektron ta§ir. Herhangi bir atomun en
di§taki elektron kabugu (valans kabugu) bu atomun diger atom-
larla ne §ekilde birle§ecegini -yani bu atomun kimyasal olarak
nasil davranacagrm- belirler. Dort y0riingeye sahip bir valans
kabugu, sekiz elektron ic;eriyorsa, e§le§memi§ elektronu yoktur
ve bu atom kararlzdir -diger atomlarla tepkimeye girmez (l?ekil
2.5). Helyum, neon ve argon kimyasal olarak kararh elementle-
re ornektir. Diger taraftan, en di§ kabuklannda bir ya da daha
fazla e§le§memi§ elektron ta§iyan atomlar diger atomlarla tep-
kimeye girme yetenegindedir.
En di§taki elektron kabuklannda e§le§memi§ elektron ta-
§iyan (yani kismen dolu y0riingelere sahip) atomlar kararsiz
olup, en di§ kabuklarrm doldurmak ic;in tepkimeye girerler. Re-
aktif atomlar ya diger atomlarla elektron payla§arak veya bir
ya da daha fazla elektron kazanarak veya kaybederek kararh
hale gelirler. Her iki durumda da bu etkile§ime kahlan atomlar
kararh birliktelikler, yani molekiiller olu§turmak iizere birbi-
rine baglanzr. Atomlann kararh molekiiller olu§turmak ic;in en
di§ y0riingelerindeki elektron sayisrm sekize tamamlama egi-
limleri oktet kuralz olarak bilinir. Biyolojik olarak onemli mole-
kiillerdeki atomlann c;ogu -ornegin karbon (C) ve azot (N)- bu
kurala uyar. Bu kurala uymayan onemli bir ornek hidrojendir.
Hidrojen (H), sadece bir tane s yoriingesi ic;erdiginden, tek ka-
bugunda iki elektron ta§idigi zaman kararh hale gelir.
2.1 OZET
Canhlar dCmyas1 ile evrenin geri kalarn, ayrn kim-
yasal element setlerinden olu!?ur. Atom, proton
ve notronlar i<;eren bir 9ekirdek ile 9ekirdek etra-
fmdaki yorungelerde karakteristik konfigurasyona
sahip elektronlardan olu!?ur. Bu yapt atomun kim-
yasal ozelliklerini belirler.
Bir atom ic;:indeki protonlann, notronlann ve elektron-
larm duzenleni~ini ac;:1klaym1z? Bakm1z ~ekil 2.1
Atomlar Moleki.illeri Olu~turmak i9in
2.2 Nas1I Baglamr?
Kimyasal bag, bir molekiil ic;indeki iki atomu birbirine bagla-
yan c;ekim giiciidiir. C::e§itli kimyasal bag tipleri vardir (Tablo
2.1 ). Bu kisimda once elektron payla§irm ile kurulan kuvvetli
baglar olan kovalent baglan, daha soma da bir atomun kararh
hale gelmek ic;in bir ya da daha fazla elektron kazanmasi veya
kaybetrnesi ile olu§an iyonik baglan inceleyecegiz. En soma da,
biyolojide c;ok onemli olan hidrojen baglarmm da dahil oldu-
gu diger zayif etkile§im tiplerini gozden gec;irecegiz.
- - - - - - - yourBioPortal.com - - - - - - -
ziYARET EDiNiZ Animasyonla Ogrenme 2.1 • Kimyasal Bag
Olu~umu
Kovalent baglar elektron <;iftlerinin paylal}tlmas1 ile
kurulur
Kovalent bag, iki atomun en di§ kabuklarmdaki bir ya da
daha fazla e§le§memi§ elektron c;iftini payla~arak kararh
elektron sayisma ula§masiyla olu§ur. Her birinin tek kabu-
gunda bir elektron bulunan iki hidrojen atomunun birbirine
yakla§hgmi dii§iinelim (l?ekil 2.6). Elektronlar e§le§tiginde,
kararh bir birliktelik olu§ur ve iki hidrojen atomu H 2 olu§tu-
racak §ekilde bir kovalent bag ile baglarnr.
Bir ya da daha fazla elementin belirli oranda birbirine
baglanmasiyla olu§an molekiiller bilel?ik olarak adlandmhr.
Metan gazi (CH4 ), su (H20) ve c;ay §ekeri (siikroz, C 12H 220n)
bile§ik ornekleridir. Kimyasal simgeler, bir bile§ikteki farkh
elementleri, elementin simgesi altmdaki sayilar da bu bile§ik-
te her elementin kac; tane atomu bulundugunu gosterir. Her
bile§igin molekiil ag1rhg1 (molekiiler kiitle), bu molekiildeki
Hidrojen atomlan (2 H)
[,.-Her ele~~;~---1
I diger atomun ,
l yekirdegine
dogru 9ekilir...
- -
~
J~
~

'
• Farkh elementlerin (ornegin oksijen, karbon ve hel- 1--- ---- -~

yum) atomik yap1lanndaki benzerlikleri ve farkhhklan I~· ancak

tanimlamak ic;:in periyodik tabloyu kullanm1z. Bir 9ekirdek kendi I
I elektronunu da ~
elementin valans kabugunun konfigurasyonu, onun ; 9eker. i
periyodik tablodaki yerini nasll etkiler? Bakmtz s.25,

•
~ekil 2.2 ve 2.5

Reaktif bir atom, bag kurdugunda nasil kararli hale

I Atomlar birbirin~
yakla91r ve r-=~
elektron 9iftini
gelir? Bakm1z s. 25 ve ~ekil 2.5
--------- bir kovalent bag J
halinde payla91r.
Biyo k imy a sayesindeki bireysel oyuncular olan atomlan ta-
mthk. Elektronlarm enerji diizeylerinin bir atomu nasil kararh Hidrojen
hale getirdigini gosterdik Bir somaki kisimda farkh ozellikle- molekulu (H 2 )

ri barmdiran molekiiler yapilar ic;inde atomlan birle§tirerek,
kararhhga yol ac;an degi§ik kimyasal bag tiplerini ac;iklayaca-
giz.
2.6 Kovalent Baglar Elektron Payla!i1m1 ile Kurulur iki tane hidrojen
atomu bir hidrojen molekulu olu9turmak uzere bir araya gelebilir. iki ato-
mun elektron ybrungeleri elektriksel olarak kararl1 bir 9ekilde List lisle 9ak19-
t1g1nda, bir kovalent bag kurulur.
26 BOLUM 2 1KUC::UK MOLEKULLER VE CANLI KiMYASI

TABLO 2. l
Kimyasal Baglar ve Etkile~imler
iSiM ETKILE:;liMiN TEMELI YAPI BAG ENERJisi• (KCAL/MOL)
~~~~~~~~~~~~~.:_~~~~~~~~~~~~-·

H 0
Kovalent bag Elektron 9ifti payla~1m1 I II 50-110
- N- C-
H 0
I o c0-C-11
iyonik bag Zit yuklerin 9ekimi -N-H 3-7
I
H
H
I 0+ 0- I
Hidrojen bag1 H atomu payla~1m1 -N-H ····· O=C - 3-7
....................H··
: H H H
Hidrofobik etkile~im Polar bile~iklerin (ozellikle su) :: -C-C-H
I I ""' C-CI :: 1-2
varllg1nda polar olmayan : I I /I I:
bile~iklerin etkile~imi :
.....................
H H H H H:

van der Waals Polar olmayan bile~iklerin

elektronlannin etkile~imi

aBag enerjisi, bagh ya da etkile~im ic:;indeki iki atomu fizyolojik ko~ullar altmda ayumak ic:;in gereken enerji miktandu.

atomlann atom ag1rhklanmn toplarruna e§ittir. $ekil 2.2' deki
periyodik tabloya bakarak, bir onceki sayfada sozii edilen ii<;
bile§igin molekiil agirhklanmn s1rayla 16.04, 18.01 ve 342.29
oldugunu hesaplayabilirsiniz. Canh organizmalan olu§turan
molekiillerin molekiil agirhklan, iki ile yanm mil yon arahgm-
dadir ve tiimiinde kovalent baglar bulunur.
Metan gaz1 (CH4 ) molekiiliindeki kovalent baglar nas1l ku-
rulur? Bu bile§ikteki karbon atomu, alb elektrona sahiptir: iki
elektron ic;teki kabugu doldurur, dort tane e§le§memi§ elekt-
ron ise di§taki kabukta hareket eder. Di§ kabuk sekiz elektron
ta§1yabildigi ic;in, karbon diger dort atom ile elektron payla-
§Irru yapabilir -dart tane kovalent bag kurabilir ( ~ekil 2.7A). Bir
karbon atomu dort hidrojen atomu ile tepkimeye girdiginde,
metan olu§ur. Elektron payla§IIlli arac1hg1 ile metanm karbo-
nu §imdi sekiz elektronu tamamlayarak, kararh konfigiiras-
yona ula§Illi§ olur. Dort hidrojen atomunun herbirinin di§ ka-
buklan da doldurulmu§ olur. Dort adet kovalent bag -payla§1-
TABLO 2.2
Biyolojik Olarak Onemli Baz1 Elementlerin
Kovalent Bag Yapma Kapasiteleri
ELEMENT KOVALENT BAGLARIN SAYISI
Hidrojen (H)
Oksijen (0) 2
Kukurt (S) 2 kimyasal sembolleri arasma c;izilen bir c;izgi ile temsil edile-
Azot (N) 3 bilir:
Karbon (C) 4
Fosfor (P) 5 •
lan dort c;ift elektron- metam bir arada tutar. ~ekil 2.78 metan
molekiiliinii temsil etmek ic;in kullamlan c;e§itli yollan goster-
mektedir. Tablo 2.2 biyolojik olarak onemli baz1 elementlerin
kovalent bag yapma kapasitelerini gostermektedir.
DAYANIKLILIK VE KARARLILIK Kovalent baglar c;ok giic;liidiir;
bunlan kirmak ic;in c;ok fazla enerji gerekir. Canhlarm ya§aya-
bildigi s1cakhklarda biyolojik molekiillerin baglan ve iic;-bo-
yutlu yapilan oldukc;a kararhdir. Ancak bu kararhhk, degi§ik-
likler ic;in engel olu§turmaz.
ORYANTASYON Belirli bir element c;ifti ic;in -ornegin hidroje-
ne bagh karbon- kovalent bagm uzunlugu daima aymdir. Bir
molekiil ic;indeki belirli bir atom ic;in, her kovalent bagm diger
baglarla yaphg1 ac;1 da genellikle aymdir. Bu durum, bu atomu
ic;eren daha biiyiik molekiiliin tipine bagh olmaks1zm gec;erli-
dir. Onegin, metanm karbon atomu etrafmdaki dort adet dolu
yoriingesindeki bagh hidrojenler, uzayda daima bir diizgiin
dortyiizliiniin (tetrahedron) ko§elerine dogru yonelecek §e-
kilde dag1hrlar. Bu diizgiin dortyiizliiniin merkezinde karbon
yer ahr (bakm1z $ekil 2.7B). Bu karbon, hidrojen di§mdaki
dort atomla bag yaprru§ olsa da, bu iic;-boyutlu oryantasyon
korunur. Kovalent baglarm uzaydaki oryantasyonu molekiil-
lerin ii~-boyutlu geometrisini belirler. Molekiillerin bi~imi ise,
Kis1m 3.l'de gorecegimiz gibi, onlarm biyolojik i§levleri ac;1-
smdan onemlidir.
c;OKLU KOVALENT BAGLAR Bir kovalent bag, bagh atomlann
Tekli kovalent bag payla§ilan bir c;ift elektron ic;erir (ornegin,
H-H ya da C-H).
 2.2 ATOMLAR MOLEKULLERi OLU$TURMAK iCiN NASIL BAGLANIR? 27

(A) 1 Cve4 H 2.7 Kovalent Baglanma ile Bile~ikler Olu~abilir (A) Molekul
formUlu CH 4 olan metanin olu9umundaki kovalent baglan gosteren
Bohr modeli. Elektronlar c;:ekirdek etraf1ndaki kabuklarda g6steril-
mi9tir. (B) Metanin yap1s1ni temsil eden ek gosterimler. Top-ve-c;:u-
buk modeli ve uzay modeli baglann uzaydaki konumlanni goster-
mektedir. Uzay modeli molekUlun genel bic;:imini ve yuzeyini ortaya
koymaktad1r. ilerideki bolumlerde molekUlleri gostermek ic;:in farkl1
yollar kullanilacakt1r. Bu modellerin gerc;:ek portreyi degil, belirli ozel -
likleri gosterdigini ak1lda tutunuz.

~;;;;-~·~ dart hidrojen atomununun

elektorununu payla:;;arak d1:;; I
J
Bohr modelleri kabugunu tamamlayabilir ve metan j
olu:;;ur. ____ __j

(B)
Tek bir c;:izgi ya da bir <;ift nokta
payla:;;1lan elektron c;:iftini temsil eder.

-]!~\
---,
Hidrojen atomlan duzgun
dort-yuzlunun ko:;;elerini olu:;;turur.
( Bu model metanin
! uzaydaki bi<;imini
l~~~
l
I

H-l-H
H' or
\H
H :c: H
I ••
H H

Yap1sal formuller Top-ve-c;:ubuk modeli Uzay modeli

e9it olmayabilir. C::ekirdeklerden biri elektron c;ifti iizerine di-

• <;ift bag payla;nlan dort (iki c;ift) elektron ic;erir (C = C)
• l1(:ZU baglar -payla91lan alh elektron- seyrek olmakla birlik-
te, soludugumuz havanm temel bile9eni olan azot gazmda
(N = N) bu bagdan bulunur.
E~iT OLMAYAN ELEKTRON PAYLA~IMI Eger aym elementin iki
atomu kovalent olarak baghysa, bunlann en d19 kabuklarm-
daki elektron c;ifti(-leri) e9it olarak payla91hr. Buna kar91hk, iki
farkh elementin atomlan soz konusu ise, elektron payla9rm1
Bohr modeli Uzay modeli
ger c;ekirdekten daha fazla c;ekim giicii uygulayabilir ve boy-
lece bu elektron c;ifti bu atoma daha yakm olur.
Bir kovalent bagdaki elektronlar iizerine bir atom c;ekirde-
gi tarafmdan uygulanan c;ekim giicii elektronegativite olarak
adlandmhr. Bir c;ekirdegin elektronegativitesi kac; tane pozi-
tif yiik ta91d1gma (daha fazla proton ic;eren c;ekirdekler daha
fazla pozitif yiik ta91yacagmdan, elektronlan daha c;ok c;eker)
ve bagdaki elektronlarla c;ekirdek arasmdaki uzakhga (c;ekir-
dege daha yakm elektronlar daha fazla elektronegatif c;ekime
tabidir) baghd1r. Tablo 2.3, biyolojik sistemlerdeki onemli bazi
elementlerin elektronegativitelerini gostermektedir.
Eger iki atomun elektronegativitesi birbirine yakmsa, bun-
lar elektronlan e9it olarak payla9ir. Bu baga, polar olmayan
(nonpolar) kovalent bag ad1 verilir. Ornegin, her birinin elektro-
negativitesi 3.5 olan iki oksijen atomu elektronlan e9it olarak
payla91r. Benzer bir durum (her birinin elektronegativitesi 2.1
olan) iki hidrojen atomu ic;in de soz konusudur. Ancak hid-

kovalent
baglar
_j_
rSu molekulu_n_u_
s•
n -b-ag- la-r-1n-d-ak_1_e_
le-kt-ro_n_la_r __
rojen su olu9turmak iizere oksijene bagland1gmda, bag elekt-
ronlan e9it olarak payla§ilmaz: elektronlar oksijen c;ekirdegine
daha yakm olma egilimindedir; c;iinkii bu atom daha elektro-
negatiftir. Elektronlar c;ekirdeklerden birine daha fazla c;ekil-
Top-ve-c;:ubuk
I~:;;1t olarak payla:;;1lamaz, c;:unku bu elektronlar diginde, polar kovalent bag ortaya c;ikar (~ekil 2.8).
modeli oksijen atomunun c;:ekirdegine daha guc;:lu
bic;:imde 9ekilirler.
2.8 Suyun Kovalent Baglan Polard1r Buradaki uc;: temsili gosterim su-
daki (H 2 0) polar kovalent baglan ortaya koymaktad1r. Oksijen ve hidrojen
gibi farkl1 elektronegativitelere sahip atomlar kovalent bag kurdugunda,
elektronlar c;:ekirdeklerden birine dogru daha fazla c;:ekilirler. Bu tip bir polar
kovalent bag ile bir arada tutulan bir molekul farkl1 yuzeylerinde k1smi yukler
(8+ ve s-) ta91r. Su molekulunde payla91lan elektronlar oksijen atomunun
c;:ekirdegine yak1n konumda bulunurlar.
28 SOLUM 2 KU<;;UK MOLEKULLER VE CANU KiMYASI
I

TABLE 2.3 Ca2 + (kalsiyum iyonu, iki elektron kaybetmi§ kalsiyum ato-
mudur) ve Mg 2+ (magnezyum iyonu) boyledir. Biyolojik ola-
Baz1 Elektronegativiteler rak onemli iki element birden fazla kararh iyon olu§turabilir.
ELEMENT ELEKTRONEGATIVITE
Bunlar demir ve bakrrdrr. Dernir Fe 2 + (ferrus iyonu) ve Fe 3 +
(ferrik iyonu), bakrr ise Cu+ (kuproz iyonu) ve Cu 2 + (kuprik
Oksijen (0) 3.5
iyonu) olu§turur. Elektrik yiikii ta§iyan kovalent bagh atom
Klor(CI) 3.1
gruplan kompleks iyonlar olarak adlandmhr. Bunlar arasm-
Azot (N) 3.0 da NHt (amonyum iyonu), soi- (siilfat iyonu) ve PO,i- (fosfat
Karbon (C) 2.5 iyonu) vardrr. iyonlar genellikle kararh yapdardrr ve daha faz-
Fosfor (P) 2.1 la elektron kaybetmez ya da kazanmazlar.
Hidrojen (H) 2.1 iyonik baglar, zit yiikler ta§iyan iyonlar arasmdaki elektrik-
sel c;:ekim sonucunda kurulurlar. iyonlar kararh kah bile§ikler
Sodyum (Na) 0.9
olu§turan baglar kurarlar ki, bu bile§ikler ic;:in tuz terirni kulla-
Potasyum (K) 0.8 nilrr. Sodyum kl6riir (NaCl) ve potasyum fosfat (K3P04) tuzlara
ait orneklerdir. Sofra tuzu olarak tarud1gnruz sodyum kloriirde
(NaCl) katyon ve anyonlar iyonik baglarla bir arada tutulur.
Elektronlann bu §ekilde e§it olmayan payla§nm nedeniyle,
Katdar ic;:indeki iyonik baglar giic;:liidiir; c;:iinkii bunlar birbi-
hidrojen-oksijen bagllllll oksijen olan ucu kismi negatif yiik ta-
rine yakmdrr. Buna kar§ihk, iyonlar su ic;:inde dag1ld1gmda,
§Ir (o- ile sembolize edilir, "delta negatif" diye okunur, anlarru
aralanndaki uzakhk arthgmdan, iyonik c;:ekim biiyiik olc;:iide
kismi yiik birimidir), hidrojen ucu ise kismi pozitif yiik ta§rr
azalrr. Can11 hiicreler ic;:indeki ko§ullarda, iyonik c;:ekim kuvveti
(o+). Zit yiikler bagm iki ucuna ya da kutbuna aynlrru§ oldugu
nonpolar kovalent bagdan daha azdrr (bakrmz Tablo 2.1).
ic;:in, bu bag polardrr. Polar kovalent baglarm sonucu olan kismi
iyonlarm polar molekiillerle etkile§meleri siirpriz say1l-
yiikler, polar molekiiller ya da biiyiik molekiiller iizerinde po-
maz; c;:iinkii her ikisi de elektrik yiikii ta§rr. Bu tip bir etkile§im,
lar bolgeler yarahr. Molekiiller ic;:indeki polar baglar, bunlarm
NaCl gibi kah bir tuz su ic;:inde c;:ozlindiiglinde ortaya c;:1kar.
diger polar molekiillerle etkile§imini biiyiik olc;:iide etkiler. Su
Her bir iyonu c;:evreleyen su molekiilleri bunlan birbirinden
(H20) polar bir molekiildiir ve bu polarite onun fiziksel ozellik-
aymr ( ~ekil 2.10). Negatif yiiklii klor iyonlan su molekiilleri-
leri ve kimyasal reaktivitesi iizerinde, daha sonraki boliimlerde
goreceginiz gibi, onemli etkilere sahiptir.

iyonik baglar elektriksel c;ekim ile olu~ur Klar sodyumdan

bir elektron "<;alar".
Etkile§en atomlardan biri digerinden c;:ok daha elektronega-
tif oldugunda, bir ya da daha fazla elektron aktanm1 soz ko-
nusu olabilir. Sodyum (elektronegativitesi 0.9) ile kloru (3 .1)
ele alahm. Sodyum atomunun en di§ kabugunda sadece bir
elektron vardrr ve bu karars1z bir durumdur. Klor atomu ise
en di§ kabugunda yedi elektron ic;:erir ve bu da karars1z bir
durumdur. Klorun elektronegativitesi sodyumunkinden c;:ok
daha biiyiik oldugundan, baglanmada i§e kan§an herhangi Sodyum atomu (Na) Klor atomu (Cl)
bir elektron, sodyumun di§ kabugundan klorun di§ kabu- (11 proton, 11 elektron) (17 proton, 17 elektron)
guna transfer olma egiliminde olacakhr (~ekil 2.9). Sodyum
ile klor arasmdaki bu tepkime, sonuc;:ta ortaya c;:1kan atomlan
c;:ok daha kararh hale getirir; c;:iinkii sonuc;:ta her ikisi de en di§
l
kabuklarmda tamamen e§le§rni§ sekizer elektrona sahip olur.
Boylece iki iyon ortaya c;:1kar.
iyonlar atomlarm bir ya da daha fazla elektron kaybetmesi 0
ya da kazanmas1 ile olu§an ve elektriksel yiik ta§1yan partikiil-
lerdir: /
• Ornegirnizdeki sodyum iyonu (Na+) +1 yiik ta§1maktadrr; Sodyum iyonu (Na+) Klor iyonu (Cl-)
c;:iinku proton say1smdan bir eksik elektrona sahiptir. Sod- (11 proton, 10 elektron) (17 proton, 18 elektron)
yum iyonunun en di§ kabugu sekiz elektron ile dolu oldu-
gu ic;:in bu iyon kararhdrr. Pozitif yiiklii iyonlara katyon [ Bu durumdaki atomlar elektriksel
ad1 verilir. 1
olarak yuklu iyonlard1r. Her ikisi de

• Klor iyonu (Cl-) ise proton say1smdan bir fazla elektrona I elektron kabuklanni doldurdugu i<;in
kararl1d1r.
sahip oldugu ic;:in, -1 yiik ta§rr. Bu ilave elektron en di§ ka- '--------------------~

buktaki elektronlan sekize tamamlad1g1 ic;:in, Cl iyonunu

kararh hale getirir. Negatif yiiklii iyonlar anyon olarak ad-
landmhr.
Baz1 elementler birden fazla elektron kaybederek ya da kaza-
narak c;:oklu yiikler ta§1yan iyonlar olu§turabilirler. Ornegin
2.9 Sodyum ve Klor iyonlannm Olu~umu Bir sodyum atomu bir klor
atomu ile tepkimeye girdiginde, daha elektronegatif olan klor sodyumdan
bir elektron "9alarak" en d19 kabugunu doldurur. Boylece klor ato mu eksi
yuklu klor iyonu (Cl-) haline, bir elektronu eksilen sodyum atomu ise art1
yuklu sodyum iyonu (Na+) hal ine gelir.
 2.2 ATOMLAR MOLEKULLERi OLU$TURMAK iC::iN NASIL BAGLANIR? 29

(A)
Na+ ve c 1- aras1ndaki I
iyonik baglar bu iyonlan kat1 i
, kristal ic;:inde bir arada tutar. J
- ----- ---~---- - ----___/

<;ozunmemi:;;
sodyum klorur =------------ Hidrojen
bag Ian

~- --~ --:- --- -

1 NaCl su 1c;:1nde
- -- -.
Su
molekulleri l
~+~+
1

ozundugunde, klor j iki tane su molekUlu Buyuk bir molekulun iki k1sm1
Ll nyonu (-) suyun 0+ · 't/' .., ~
(ya da iki buyuk molekUI)

------ v---
+
utbunu c;:eker... _j ~ + v ..-
2.11 Hidrojen Baglan Molekiiller Arasrnda veya i~inde Kurulur (A) iki
molekUI aras1ndaki hidrojen bag1, molekullerden biri uzerindeki eksi yuk ile
g . \-x )( ikinci molekulun bir hidrojen atomunun art1 yuku aras1ndaki <;ekimdir. (B)
A!;_ + Hidrojen baglan buyuk bir molekUlun farkl1 k1s1mlan aras1nda da kurulabilir.
~ - ~
~x .\-~ Ok
+~ x

IJ"'"'
·c;/,,~ + +
6zelliklerini biiyiik 6lc_;iide etkiler. Bu boliimiin sonraki kisimla-
! __ ___}__ - - - - .\ + rmda su molekiilleri arasmdaki hidrojen baglarmm, bu bile;;igi
I ... sodyum katyonu I canh sistemler ic_;in c_;ok 6nemli ktlan birc_;ok 6zelligine nastl katki
1 (+)ise suyun I yaphglnl gorecegiz. Hidrojen baglan, DNA ve proteinler gibi
0- kutbunu c;:eker.
devasa molekiillerin iic_;-boyutlu bic_;irnlerini kazanmas1 ve siir-
diirmesinde de 6nemli bir rol oynarlar (bakiniz Kisrm 3.2).

2.10 Su Molekiilleri iyonlan yevreler iyonik bir kat1 su i<;inde <;6zundu-

gunde, polar su molekulleri katyon ve anyonlann <;evresinde kumelenir ve
onlann bir araya gelmesini engeller.
nin pozitif kutbunu c_;ekerken, pozitif yiiklii sodyum iyonlan
su molekiillerinin negatif kutuplanm c_;eker. Bu durum sumo-
lekiillerinin polaritesinden kaynaklanan 6zelliklerden biridir.
Polar olan ve polar oymayan bile~ikler: Her biri en iyi
kendi tipindeki bile~iklerle etkile~ir
Su molekiillerinin birbirleri ile hidrojen baglan arac1hg1 ile
etkile;;mesine benzer ;;ekilde, polar molekiiller de diger po-
lar molekiillerle hidrojen baglanmn zay1f c_;ekirnleri (o+ ve o-)
arac1hg1 ile etkile;;irler. Eger polar bir molekiil su ile bu yolla
etkile;;irse, buna hidrofilik (su-seven) denir ($ekil 2.12A).

Hidrojen baglan polar kovalent baglar ta~1yan Polar molekuller Nonpolar molekuller
moleki.iller arasmda ya da ic:;:inde kurulabilir suya dogru degil,
birbirlerine dogru c;:ekilir.
S1v1su ic_;inde, bir su molekiiliiniin negatif yiiklii oksijen atomu
(()-), bir ba;;ka su molekiiliiniin pozitif yiiklii hidrojen atomlan
(()+) tarafmdan c_;ekilir ($ekil 2.11A). Bu c_;ekim sonucunda olu-
;;an baga hidrojen bag1 denir. Hidrojen baglan sadece su mo-
lekiilleri arasmda kurulmaz. Bu baglar kuvvetli elektronegatif
bir atom ile bir ba;;ka elektronegatif atoma kovalent bagh bir
hidrojen atomu arasmda da kurulabilir ($ekil 2.118).
Hidrojen baglan kismi yiikler arasmda (()+ ve <'>-) kuruldugu
ic_;in, iyonik baglarm c_;ogundan daha zay1fhr. Bu bag bir hidro- (A) Hidrofilik (B) Hidrofobik
jen atomu ile bir oksijen atomu arasmdaki kovalent bagdan c_;ok
daha zayifhr (bakmiz Tablo 2.1). Tek tek hidrojen baglan zay1f 2.12 Hidrofilik ve Hidrofobik (A) Polar kovalent baglara sahip molekuller
olmakla birlikte, bir molekiil ic_;inde ya da iki molekiil arasm- polar su taraf1ndan <;ekilirler {bunlar hidrofiliktir) . (B) Polar olmayan kovalent
da c_;ok say1da hidrojen bag1 kurulabilir. <:;:ok say1daki bu gibi baglara sahip molekuller suya degil, birbirlerine kar91 daha fazla <;ekim
g6sterirler {bunlar hidrofobiktir).
hidrojen baglan oldukc_;a giic_;liidiir ve bile;;iklerin yap1slnl ve
30 BOLUM 2 KOc;OK MOLEKOLLER VE CANLI KiMYASI
Polar olmayan moleki.iller diger polar olmayan moleki.il-
lerle etkile§me egilimindedir. Ornegin, karbon (elektronegati-
vitesi 2.5) ve hidrojen (elektronegativitesi 2.1) nonpolar baglar
kurarak sadece hidrojen ve karbon atomlan i<;eren moleki.iller
olu§turursa -bunlara hidrokarbonlar denir- bu gibi molekiiller
polar degildir. Bu molekiiller su i<;indeyken polar su molekiil-
leri ile etkile§mek yerine, kendi aralannda bir araya gelme
egiliminde olurlar. Dolay1s1yla, polar olmayan molekiillere
hidrofobik (su-sevmeyen) denir ve bunlar arasmdaki etkile-
§imler hidrofobik etkile~imler olarak adlandmhr ($ekil 2.128).
Aslma bak1hrsa, hidrofobik bile§ikler ger<;ekte sudan "nefret
etmezler". Bunlar su ile zay1f etkile§imler olu§turabilirler;
<;iinkii karbon ve hidrojenin elektronegativiteleri aym degil-
dir. Ancak bu etkile§imler, su molekiilleri arasmdaki hidrojen
baglarmdan <;ok daha zay1fhr. Bu nedenle polar olmayan bile-
§ikler agregat olu§turma egilimindedir.
Polar olmayan bile§ikler arasmdaki etkile§imler, van der
Waals kuvvetleri tarafmdan gii<;lendirilir. Bu gii<;ler, polar ol-
mayan iki molekiiliin birbirlerine yakm mesafeye gelen atom-
lan arasmda ortaya <;ikar. .Kisa siireli olan bu etkile§imler, bir
molekiiliin elektron dag1hmmdaki rasgele degi§ikliklerin so-
nucudur ve bu degi§iklik kom§u molekiilde zit elektrik yiikii
dag1hm1 yarahr. Her ne kadar tek bir van der Waals etkile§imi
kisa siireli ve zayif olsa da, biiyiik bir nonpolar molekiiliin ta-
mammda yer alan bu tip etkile§imlerin toplami i::inemli bir <;e-
kim giicii yaratrr. Bu durum nonpolar molekiilleri organizma
i<;indeki polar (sulu) ortamda birbirlerine yapl§hnr. Buna ait i::ir-
nekleri i::irnegin biyolojik zarlarm yap1sim incelerken gorecegiz.
2.2 OZET
Baz1 atomlar diger atomlarla bir ya da daha fazla
elektron 9iftini payla~arak, gu9lu kovalent baglar
kurarlar. E~it olmayan elektron payla~1m1 polarite-
ye neden olur. Ba~ka baz1 atomlar elektron kaybe-
derek ya da kazanarak iyonlar haline gelir ve diger
iyonlarla ya da polar molekullerle etkile~irler.
• Kovalent bag, iyonik bagdan nic;:in daha guc;:ludur?
Bakm1z ss. 26-28 ve Tablo 2.1
• Elektronegativitedeki degi~iklikler polar molekuller-
deki e~it olmayan elektron dag11imina nasil neden
olur? Bakm1z ss. 27-28 ve ~ekil 2.8
• Hidrojen bag1 nedir ve biyolojik sistemler ic;:in neden
onemlidir? Bakm1z s. 29 ve ~ekil 2.11
Atomlarm molekiiller i<;indeki baglan mutlaka kahc1 olmak
zorunda degildir. Canhhgm dinarnigi, molekiiler diizeyde
bile siirekli bir degi§imi i<;erir. $imdi molekiillerin birbirleriyle
nas1l etkile§tiklerine-nas1l y1kild1klarma, nasil yeni partnerler
bulduklarma ve bu degi§ikliklerin ne gibi sonu<;lan oldugu-
na- bakahm.
23 •
Kimyasal Tepkimeler S1rasmda Atomlar
Partnerlerini Nas1I Degil?tirir?
Bir kimyasal tepkime, hareketli atomlar birle§melerine ya da
bag partnerlerini degi§tirmelerine yetecek enerji ile <;arpl§hk-
lan zaman ger<;ekle§ir. Bir propan ocagmdaki yanma sirasm-
da ger<;ekle§en tepkimeyi dii§iinelim. Propan (C 3H 8), oksijen
+ -- + +
~
C3H8 + 5 02
-- 3 C0 2 + 4 H20 + ls1ve191k
Pro pan + Oksijen Karban - + Su + Enerji
gaz1 dioksit
Reaktantlar Oriinler
2.13 Kimyasal Tepkimede Bag Yapllan Partnerler ve Enerji
Degi~ebilir Bu ocaktaki bir propan molekulu ui;: molekUI karbon dioksit
ve dbrt molekUI su verecek :;;ekilde be:;; molekul oksijen gaz1ile tepkimeye
girer. Bu tepkime 1s1 ve 191k :;;eklinde enerji salar.
gaz1 (0 2 ) ile tepkimeye girdiginde, karbon atomlan hidrojen
atomlan yerine oksijen atomlan ile bagh hale gelirken, hidro-
jen atomlan da karbon yerine oksijene bagh hale gelirler ($ekil
2.13). Kovalent olarak bagh atomlar partnerlerini degi§tirdigi
zaman, maddenin bile§imi degi§ir; propan ve oksijen gaz1 kar-
bon dioksit ve su haline gelir. Bu kimyasal tepkime a§ag1daki
e§itlik ile temsil edilir:
C 3H 8 + 502 ---+ 3C02 + 4H 20 + Enerji
Reaktantlar---+ Uriinler
Bu e§itlikte, propan ve oksijen reaktantlar, karbon dioksit ve
su ise i.iri.inlerdir. Bu tepkime oksidasyon-rediiksiyon ad1 ve-
rilen ozel bir tepkime tipidir. Elektronlar ve protonlar su olu§-
turmak iizere, propandan (rediikleyici ajan) oksijene (oksitle-
yici ajan) aktanhr. Daha sonraki boliimlerde elektron/proton
aktanmm1 i<;eren bu tip tepkimeleri bir<;ok kez goreceksin iz.
Bir kimyasal tepkimenin iiriinleri reaktantlara gore <;ok
farkh ozelliklere sahiptir. $ekil 2.13'de gosterilen durumda,
tepkime tamamlanmz~tzr : propan ve oksijenin tiimii iki iiriin
olu§turmak iizere tamamen kullamlm1§hr. Ok, kimyasal tep-
kimenin yoniinii temsil eder. Molekiil formiillerinin oniindeki
sayilar ka<; tane molekiiliin kullamld1gm1 ve olu§turuldugunu
gosterir.
Bu ornekte ve diger biitiin kimyasal tepkimelerde madde
ne yeniden yaratzlzr, ne de yok olur. Soldaki karbon atomlarmm
toplam say1s1 (3) sagdaki karbon atomlannm say1sma (3) e§it-
tir. Diger bir deyi§le, e§itlik denktir. Bununla birlikte, bu tep-
kimede bir ba§ka olgu daha vardir: ocakdaki ate§in is1s1 ve l§l-
g1, propan ile oksijen arasmdaki tepkimenin biiyiik miktarda
enerji a<;1ga <;1kard1gm1 da gosterir.
Enerji i§ yapabilme kapasitesi olarak tammlamr; ancak
kimyasal tepkimeler i<;in bu kavram degi§ebilme kapasitesi
olarak dii§iiniilebilir. Kimyasal tepkimeler, enerji yaratmaz ya
da yok etmez; buna kar§1hk genellikle enerji formundaki degi-
~iklikler kimyasal tepkimeye e§lik eder.
Propan ile oksijen arasmdaki tepkimede, biiyiik miktarda
is1 a<;1ga <;1kar. Bu enerji potansiyel enerji ad1 verilen bir ba§ka
formda, propan ve oksijen gaz1 molekiillerinin kovalent bag-
 2.4 SUYU CANLILAR ic;;iN ONEMLi YAPAN NEDiR? 31

lannda bulunuyordu. Turn tepkimeler enerji ac;1ga c;1karmaz; Su ~ok ozel yap1 ve ozelliklere sahip bir bilel?iktir
gerc;ekten de birc;ok kimyasal tepkime c;evreden enerji eklen-
mesini gerektirir. Bu enerjinin bir k1sm1 daha sonra, iiriinlerde H 20 molekiilii, kendine ozgii kimyasal ozellikler ta§ir. Suyun
kurulan baglarda potansiyel kimyasal enerji halinde depola- hidrojen baglan kurabilen polar bir molekiil oldugunu ogren-
mr. ilerideki boliimlerde enerji salan ve enerji gereksinen tep- dik. Oksijen atomunun di§ kabugundaki dort c;ift elektron bir-
kimelerin birbirine nas1l bagland1gm1 gorecegiz. birini iterek, su molekiiliine tetrahedral bir bic;im kazandmr:
Canh hiicrelerde birc;ok kimyasal tepkime gerc;ekle§ir ve
bunlarm bir kism1 propanm yanmasmda gerc;ekle§en oksi-
dasyon-rediiksiyon tepkimesi ile pek c;ok ortak ozellik ta§ir.
Hiicrelerdeki reaktantlar farkhdir (§ekerler ya da yaglar ola-
bilir) ve tepkimeler birc;ok ara basamakta cereyan eder. Buba-
samaklar ac;iga c;1kanlan enerjinin korunarak, hiicreler tarafm-
dan kullamlmasma olanak saglar. Ancak ortaya c;1kan iiriinler
Payla:;;1lan
aymdir: karbon dioksit ve su. Bu kitabm Uc;iincii K1smmda, elektron 9iftleri
canh sistemlerde yaygm olarak cereyan eden enerji degi§ik-
liklerini, oksidasyon-rediiksiyon tepkimelerini ve diger kim-
yasal tepkime tiplerini ele alacag1z. Bu kimyasal karakterler, buzun su iizerinde yiizmesi,
suyun erime ve donma noktalan, suyun 1s1y1 depolama ye-
tenegi, su damlac1klarmm olu§umu ve suyun birc;ok bile§igi
c;ozebilme -ve c;ozememe-yetenegi gibi ilginc; ozellikleri ac;1k-
Bir kimyasal tepkimede, bir grup reaktant farkh
lamaktadir.
ki myasal bile~imlerdeki urunlere donu~tUrulur.
Bunun ba~anlabilmesi i9in, baglar kinhr ve baglar
BUZ SU 0ZERiNDE YUZER Kah haldeki suda (buz), her bir su
kurulur. Tepkimelerde enerji a<;rga 91kanhr ya da
molekiilii hidrojen baglan ile yerinde tutulur. Her molekiil,
enerji girdisi gerekir.
dort tane kom§u molekiile kah kristal yap1 ic;inde baglanm1§
Kimyasal e~itlikte denkligin nasil sagland1gin1 a<;:1kla- haldedir (~ekil 2.14). Bu molekiiller kuvvetli bir bic;imde yer-
yin1z. Bakm1z s. 30 ve ~ekil 2.13 lerinde tutuluyor olsalar da, s1v1 su ic;indeki gibi s1ki bir paket-
Bir kimyasal tepkime s1rasinda enerjinin formu nasil lenme sergilemezler. Diger bir deyi§le, katz su s1v1 sudan daha az
yogundur. Buz bu nedenle su iizerinde yiizer.
degi~iklige ugrar? Bak1mz s. 30
Gaz hal indeki su (su buhan)

Bu kitabm ikinci iinitesinde yer alan canh sistemle-

Kati haldeki su (buz)
rinde yaygm olarak goriilen diger kimyasal reaksi-
yonlan, indirgenme-yiikseltgenme reaksiyonlanm
ve enerji degi§ikliklerini §imdi gorecegiz.

Suyu Canhlar i~in 6nemli Yapan

Ned ?
Su ayncahkh ozelliklere sahip, ayncahkh bir bile§ik-
tir. Diinya iizerinde var olan ko§ullada su kah, s1v1
ve gaz formlannda bulunur ve bunlann hepsi canh
sistemleri ilgilendirir. Su, canh organizmalar ic;indeki
kim yasal tepkimelerin gerc;ekle§mesine olanak sag-
lar ve c;e§itli biyolojik yap1lann olu§turulmas1 ic;in
zorunludur. Bu kis1mda, suyu canhlar ic;in vazgec;il-
mez yapan molekiiler yap1sm1 ve etkile§imlerini ele
alacag1z.

2. 14 Hidrojen Bagi ve Suyun Ozellikleri Hidrojen baglan

hem s1v1 hem de kat1 formdaki su molekulleri aras1nda yer al1r. : Su moleki.llleri hareket ettik9e,1/ / '
Buz s1v1 sudan daha hafif oldugu ii;;in, su uzennde yuzer. Su ! hidrojen baglan surekli 1, /
molekulleri aras1ndaki hidrojen baglan k1nld1g1nda, gaz formuna 1olarak k1nl1r ve kurulur. '
donu:;;en molekuller birbinnden uzakla:;;1r. "'----- ___ / S1v1su
32 BOLUM 2 i KU<:;:OK MOLEKULLER VE CANLI KiMYASI

Eger buz suyun dibine i;okiiyor olsayd1, bunun biyolojik

sonui;lanm dii§iinelim. Bir havuz tabandan yukanya dogru
donacak ve kl§ mevsiminde kah bir buz blogu haline gelerek,
oradaki canhlann <;ogunu oldiirecekti. Donmu§ havuzdaki Sl-
cakhk suyun donma noktasllllll <;ok alhna dii§ebilecekti. Ger-
<;ek durumda buz yiizer ve yiizeyde yahho bir tabaka olu§tU-
rarak, lsmm iistteki soguk havaya kai;masm1 azalhr. Boylece,
havuzda ya§ayan bahklar, bitkiler ve diger organizmalar saf
suyun donma noktas1 olan 0°C'nin altmdaki s1cakhklara ma-
ruz kalmazlar.

ERiME, DONMA VE ISi KAPASiTESi Benzer molekiil biiyiikliigii-

ne sahip diger biri;ok bile§ige oranla, buzun erimesi i;ok daha
fazla lSl enerjisi gerektirir. Bunun nedeni, suyu kah formdan
s1v1 forma donii§tiirmek i<;in i;ok sayida hidrojen bagmm ki-
nlmasmm gerekmesidir. Bunun tersine geri;ekle§en siire<;te -
donma- <;evreye <;ok miktarda enerji salmir.
2.15 Yuzey Gerilimi Su molekullerini bir arada tutan hidrojen baglanndan
Suyun bu ozelligi, okyanuslardaki ve diger biiyiik su kiit-
otLJr(j bir yaprag1n uzerindeki SU damlac1g1 'boncuk" bic;:imini alir.
lelerindeki s1cakhklarm y1l ii;inde olduk<;a sabit tutulmasma
katki yapar. K1yilardaki kara kiitlelerinin s1cakhk degi§iklik-
leri de biiyiik miktarlardaki su tarafmdan lhmh smirlarda tu-
tulur. Tiim gezegenin atmosferik s1cakhk degi§ikliklerinin mi-
nimize edilmesi su sayesinde miimkiin olur. Bu yetenek s1v1
suyun zsz kapasitesinin bir sonucudur. Is1 kapasitesi ise onun S1v1 suyun hava ile temasta olan yiizeyini kirmak zordur;
yiiksek ozgiil lSlSmdan kaynaklanir. <;iinkii, yiizeydeki su molekiilleri altlarmdaki diger su mole-
OzgUI 1s1 herhangi bir bile§igin 1 grammm s1cakhgllll 1°C kiillerine hidrojen baglan ile baghdir ( ~ekil 2.15). Suyun yiizey
arhrmak i<;in gereken lSl enerjisi miktandir. S1v1 suyun s1cakh- gerilimi, agzma kadar dolu bir kabm ta§mamasma ve bocekle-
gllll arhrmak i<;in olduki;a biiyiik miktarda lSl enerjisi gerekir; rin su birikintisinin iizerinde yiiriimesine izin verir.
<;iinkii s1v1 suyu bir arada tutan hidrojen baglarm1 kirmak i<;in
<;ok miktarda lSl enerjisi kullamhr. Kii<;iik molekiillii diger s1-
Su mukemmel bir ~ozucudur-yal?am ortam1
v1lara gore SU daha yiiksek ozgiil lSlya sahiptir.
Suyun buharla!lma 1s1s1 da yiiksektir; bu durum, suyu s1v1 Kemiklerdeki mineraller hari<;, insan viicudunun agirhk ola-
halden gaz haline degi§tirmek i<;in i;ok miktarda lSl gerektigi rak yiizde 70' den fazlas1 sudur. Tiim organizmalarda en i;ok
anlamma gelir. Bu durumda da lSl enerjisinin biiyiik k1sm1 su bulunan bile§en sudur ve biyokimyasal tepkimelerin <;ogu bu
molekiilleri arasmdaki <;ok say1da hidrojen bagm1 kirmak i<;in su ortammda geri;ekle§ir.
kullamhr. Bu lSl, su ile temas halinde olan ortamdan absorb- Bir madde (9oziinen) bir s1v1 (9oziicii) i<;inde i;oziindii-
lanmak zorundadir. Dolay1s1yla, buharla§ma i;evrenin -ister giinde, 9ozelti olu§ur. Eger i;oziicii su ise, bu durumda i;ozelti
bir yaprak, ister bir orman ya da tiim karalar olsun- soguma- sulu r,;ozelti olarak adlandmhr. Biyolojik sistemlerdeki onem-
sma neden olur. Bu etki, terlemenin insan viicudunu neden li molekiillerin <;ogu polar olduklan i<;in suda i;oziiniirler.
serinlettigini ai;1klar: ter deriden buharla§hk<;a, o kis1mdaki Onemli biyokimyasal tepkimelerin bir<;ogu hiicre i<;indeki
lsmm bir k1sm1 kullamhr. sulu i;ozeltilerde cereyan eder. Biyologlar reaktant ve iiriinleri
tammlamak ve bunlann miktarlanm saptamak i<;in bu tepki-
KOHEZYON VE Y0ZEY GERiLiMi SlVl haldeki su molekiilleri ha- meleri incelerler:
reket edebilirler. Bu molekiiller arasmdaki hidrojen baglan
• Niteliksel (kalitatifJ analizler kimyasal tepkimelerde yer alan
siirekli olarak kurulur ve kmhr (bakm1z $ekil 2.14). Kimya-
bile§ikleri tammlamak i<;in kullamhr. Ornegin, canh doku-
cilar geri;ek bir dinamik yap1 olan su molekiiliiniin dakikada
larda glukozun yakilmas1 sirasmda yer alan basamaklan
trilyon kez bu olay1 geri;ekle§tirdigini hesaplam1§hr.
ve olu§an iiriinleri bulmak i<;in niteliksel analizler yap1hr.
Herhangi bir anda bir su molekiilii diger su molekiilleri
• Niceliksel (kantitatifJ analizler, bile§iklerin konsantrasyon-
ile ortalama 3.4 tane hidrojen bag1 kurar. Bu hidrojen baglan,
lanm yani miktarlanrn oli;er. brnegin, bir biyokimyac1
s1v1 suyun kohezyon giiciinii ai;1klar. Kohezyon su molekiille-
belirli miktarda glukozun yakilmas1 s1rasmda belirli bir
rinin gerilime tabi tutulduklarmda, birbirlerinden aynlmaya
iiriiniin ne kadar olu§tugunu bulmak i<;in niceliksel analizi
kar§1 gosterdikleri diren<; kapasitesi olarak tammlamr. Suyun
kullamr.
kohesiv giicii, s1v1 suyun yiiksek aga<;larm koklerinden yap-
raklanna ince kolonlar halinde hareket etmesine izin verir.
Kimya ve biyolojideki niceliksel dii§iincenin temelinde mol
Su yapraklardan buharla§hgmda, tiim su kolonu en tepedeki
molekiillerin i;ekimine cevap olarak yukanya dogru hareket kavram1 yer ahr. Bir bile§igin niimerik olarak gram cinsinden
eder. molekiil agirhgma e§it olan miktan bir mol' diir. Dolay1s1yla,

bir mol c;ay §ekeri (C 12H 22 0 11 ) yakla§1k 342 gram, bir mol sod-
yum iyonu (Na+) 23 gram, bir mol hidrojen gaz1 (H 2 ) 2 gram
agirhgmdadir.
Niceliksel analizler molekiillerin dogrudan say1sm1 ver-
m ez. C::iinkii, bir moldeki madde miktan dogrudan dogruya
onun molekiil say1s1 ile ili§kilidir ve 1 moldeki molekiil say1s1
tiim maddeler ic;in sabittir. Dolay1s1yla, bir mol tuzdaki mole-
kiil say1s1 ile bir mol c;ay §ekerindeki molekiil say1s1 ayrndir.
Bir moldeki sabit molekiil say1s1 Avogadro say1s1 olarak ad-
landmhr ve bu say1 6,02 X 1023 ' diir. Kimyacilar bile§iklerin
say1lamayacak kadar c;ok olan gerc;ek molekiil say1lanrn degil,
laboratuvarda tarthklan mollerini hesaplarlar. Ornegin, 34,2
gram c;ay §ekerini (C 12 H 22 0 11 ) dii§iinelim. Bu miktar, bir mo-
liin onda biridir ve 6,02 X 1022 tane molekiil ic;erir.
Eger mol kavramm1 anlamakta zorlarnrsarnz, bunu diizi-
ne kavram1 ile kar§lla§hrabilirsiniz. Bir diizine yumurta ya da
bir diizine simit ald1g1m1zda, bunlarm agirhklan ve uzayda
kaplad1klan yer ayrn olmasa da, ikisinden de 12 adet alml§
oluruz.
Bir kimyac1 1 litre c;ozelti haz1rlamak ic;in bir mol §ekeri
(342 g) su ic;inde c;ozer ve bir mol §ekerde 6,02 x 1023 molekiil
oldugunu bilir. 1 litre su ic;inde 1 mol bile§igi c;ozerek hazirla-
nan c;ozelti 1 molar (lM) c;ozelti olarak adlandmhr. Bir hekim
hastasmm kan dola§imma belirli bir molar konsantrasyonda
ilac; enjekte ettiginde, hastanm hiicreleri ile etkile§ecek gerc;ek
ilac; molekiilii say1sm1 yakla§1k olarak hesaplayabilir.
Canh dokularmdaki su ic;inde c;oziinmii§ olan molekiille-
rin c;ogu 1 molara yakm konsantrasyonlarda degildir. Bunla-
rm birc;ogu mikromolar (c;ozeltinin her litresinde milyonda bir
mol; µM) ya da milimolar (c;ozeltinin her litresinde binde bir
mol; mM) arahgmdadir. Hormon molekiilleri gibi baz1 c;ozii-
nenler ise bundan da az konsantrasyondadir. Bu molariteler
c;ok dii§iik konsantrasyonlan belirtse de, lµM c;ozeltinin bir
litresinde yine de 6,02 x 1017 c;oziinen molekiilii oldugunu ak-
hmzda tutunuz.
Sulu ~ozeltiler asidik ya da bazik olabilir
Baz1 bile§ikler su ic;inde c;oziindiigiinde, pozitif yiiklii pro-
tonlar halinde hidrojen iyonlarz (H+) verir. Hidrojen iyonlan
diger molekiillere tutunabilir ve onlarm ozelliklerini degi§ti-
rir. Orne gin, "asit yagmurlarmdaki" protonlar bitkilere zarar
verir.
Burada asit (H+ veren bile§ikler) ve bazlann (H+ alan bile-
§ikler) ozelliklerini gozden gec;irecegiz. Kuvvetli ve zay1f asit
ve bazlar arasmda aynm yapacak ve c;ozeltilerdeki H+ kon-
santrasyonunu saptamak ic;in niceliksel bir yol olan pH olc;egi
iizerinde duracag1z.
ASiTLER W VERiR Hidroklorik asit (HCl) suya eklendiginde,
H+ ve c1- iyonlan verecek §ekilde c;oziiniir:
HCl~H+ +CI-
H+ konsantrasyonu artan bunun gibi bir c;ozelti asidiktir.
2.4 SUYU CANLILAR i<;;iN ONEMLi YAPAN NEDiR? 33
Asitler c;ozeltiye H+ iyonlan veren bile§iklerdir. H 2S04 (siil-
firik asit) ve HCl, asittir. Bir molekiil siilfirik asit iki tane H+,
bir tane SO~- iyonu vererek iyonize olur. -COOH (karboksil)
grubu ic;eren biyolojik bile§ikler de asittir, c;iinkii c;oziindiikle-
rinde a§ag1daki gibi ortama H+ iyonu verir.
-COOH ~ -eoo- + H+
C::ozelti ic;inde HCl ve H 2S04 gibi tiimiiyle iyonize olan asitler
kuvvetli asittir. Ancak, biitiin asitler su ic;inde tiimiiyle iyonize
olmaz. Ornegin, asetik asit (CH3COOH) suya eklendiginde,
bir kism1 iki iyona (CH3COO- ve H+) disosiye olur, ama geri
kalarn asetik asit olarak kahr. Bu tepkime tamamlanmarm§ ol-
dugundan, asetik asit bir zayif asittir.
BAZLAR W ALIR Bazlar c;ozeltiden H+ alan bile§iklerdir. Asit-
lerde oldugu gibi, kuvvetli ve zay1f bazlar vardir. Eger NaOH
(sodyum hidroksit) suya eklenirse, OH- ve Na+ iyonlan vere-
cek §ekilde c;oziiniir:
NaOH ~Na++ OR
OH- konsantrasyonu arthg1 ve OH- sudan H+ absorblad1g1
ic;in, bu c;ozelti baziktir. Tepkime tamamland1gmdan dolay1,
NaOH kuvvetli bazdir.
Zay1f bazlar arasmda, H+ iyonu alarak karbonik asit
(H2C03) haline gelen bikarbonat iyonu (HC03) ve H+ alarak
amonyum iyonu (NH.t) haline gelen amonyak (NH3) vardir.
-NH 2 (amino grubu) ic;eren biyolojik bile§ikler de bazdir, c;iin-
kii a§ag1daki reaksiyondaki gibi ortamdan H+ iyonu ahr.
-NH 2 + H+ ~ NH3
ASiT-BAZ TEPKiMELERi GERi DON0~0ML0D0R Asetik asit suda
c;oziindiigiinde, iki tepkime gerc;ekle§ir. ilk olarak, asetik asit
iyonlarma ayn§ir:
CH3COOH ~ CH3Coo- + H+
Daha sonra, olu§an iyonlardan bir k1sm1 yeniden asetik asit
olu§turur:
CH3Coo- + H+ ~ CH3COOH
Bu iki tepkime geri donii§iimliidiir. Geri doni.i!ii.imli.i tepkime
reaktant ve iiriinlerin bag1l ba§lang1c; konsantrasyonlarma
bagh olarak iki yonden birine -soldan saga ya da sagdan sola-
dogru ilerleyebilir. Geri donii§iirnlii bir tepkimenin fomiilii
c;ift yonlii ok kullarnlarak yazilabilir:
Asit ve bazlar ic;in geri donii§iimiin kapsamma bagh olarak iki
tip tepkime soz konusudur:
• Kuvvetli asit ve bazlann su ic;indeki iyonizasyonu geri do-
nii§iimsiizdiir.
• Zay1f asit ve bazlarm SU ic;indeki iyonizasyonu belirli olc;ii-
de geri donii§iimliidiir.
SU ZAYIF ASiT VE ZAYIF BAZDIR Su molekiiliiniin hidroksit
(OR) ve hidrojen iyonuna (H+) iyonize olma egilimi zay1f
olmakla birlikte oldukc;a onemlidir. Bu tepkimeye iki su mo-
lekiilii kahhr. iki molekiilden biri digerinden bir hidrojen iyo-
34 BOLUM 2 . KO<:;OK MOLEKULLER VE CANU KiMYASI

nu "yakalar" ve bir hidroksit iyonu bir de hidronyum iyonu H+ konsantrasyonu

pH degeri (litrede mol)
olu§turur.
0 1

Su molekUlu
(H 2 0 ) Pil asidi 10-1
Mide asidi
+ Limon suyu 10-2
2
Su molekulu Hidroksit iyonu Hidronyum iyonu
(H 20) OH- . baz H30+, asit Sirke, kola 3 10-3
bira
Dom ates 4 10-4
ow +
Ozum
Hidronyum iyonu, bir su molekiilune bagh bir hidrojen Sade kahve 5 10-5
iyonundan olu§ur. Kolayhk olmas1 apsmdan, biyokimyacilar Yagmur suyu
suyun iyonizasyonunu modifiye ederek a§ag1daki §ekilde ifa- TUkuruk 6 10-6
insan idran
de ederler:
H 20----? H+ + OH-
Distile SU 7 1 o-7 - Nbtral pH
insan kani

Suyun iyonizasyonu tiim canhlar ii;in onem ta§ir. Bu durum Denizsuyu 8

surpriz gibi gorunebilir; <;iinku, herhangi bir anda her 500 mil-
yon su molekiilunden sadece bir tanesi iyonize olmu§ halde-
dir. Ancak suyun canh sistemlerdeki bollugu ve iyonizasyonu
sonucu olu§an H+ iyonlanrun reaktif dogas1 du§iiniildugun-
de, bunun bir surpriz olmad1g1 goriilur.
pH: HiDROJEN iYONU KONSANTRASYONU Bile§ikler ya da
iyonlar asit ya da baz olabildigi ii;in, i;ozeltiler de asidik ya
da bazik olabilirler. Bir i;ozeltinin ne kadar asidik ya da bazik
oldugunu, H+ iyonu konsantrasyonunu litredeki mol olarak
(molarite i<;in sayfa 33'e bakm1z) oli;erek saptayabiliriz. Buna
ait bir ka<; ornek verelim:
• Saf suyun H+ konsantrasyonu 10-7M'du.
• 1 M HCl i;ozeltisinin H+ konsantrasyonu 1 M'du (tum
HCl'in iyonlarma disosiye oldugunu hahrlaym1z).
• 1 M NaOH i;ozeltisinin H+ konsantrasyonu 10-14 M'du
Burada gordugumuz rakamlar olduki;a geni§ bir skalada yer
almaktadu. Bu nedenle H+ konsantrasyonunu logaritmik ola-
rak hesaplamak daha kolay olacakhr; i;iinku logaritma bu ge-
ni§ arahg1 daralhr: ornegin, 100 rakam1 ii;in log 10 2; 0.01 ii;in
ise -2' dir. Canh sistemlerdeki H+ konsantrasyonlarmm i;ogu
lM' dan az oldugu ii;in, bunlarm log 10 degerleri negatiftir. Ko-
layhk olmas1 ai;1smdan bu negatif sayilan pozitife i;eviririz.
Bunun i<;in H+ molar konsantrasyonunun negatif Iogaritmas1-
m kullarunz (molar konsantrasyonlar k6§eli parantezler ii;in-
de gosterilir: [H+]). Bu say1 i;ozeltinin pH's1 olarak adlandmhr.
Saf suyun H+ konsantrasyonu 10-7 M oldugu i<;in, pH's1-log
(l0- 7) = -(-7) ya da 7' dir. Daha kui;uk negatif logaritma daha bu-
yiik say1 anlamma gelir. Pratik terimlerle ifade etmek gerekirse,
pH'nm du§uk ohnas1, H+ konsantrasyonunun ya da asiditenin
yiiksek olmas1 anlamma gelir. 1 M HCl' de H+ konsantrasyonu
1 M, dolay1s1yla l'in negatiflogaritmas1(-log10°) O'du. 1 M Na-
OH'm pH's110-wiin negatif logaritmas1yani14'dur.
pH's1 7'den az olan bir i;ozelti asidiktir -H+ iyonlannm
miktan OR iyonlanndan fazladu. pH's1 7 olan bir i;ozelti not-
raldir (net yuk ta§1maz), pH's1 7'den fazla olan bir i;ozelti ise
baziktir. ~ekil 2.16 yaygm olarak bulunan baz1 bile§iklerin pH
degerlerini gostermektedir.
pH ile ilgili bu tarh§ma biyolojide neden i;ok onemlidir?
Biyolojik olarak onemli molekullerin bin;ogu yuklu gruplar
Sod yum 9
bikarbonat
10
Amonyakl1 11
temizleyici
12 10-12
Finn temizleyici 13
14
2.16 Baz1 Yaygm Bile~iklerin pH Degerleri
(ornegin -COO-) ta§H ve yapilarm1 kazanmak ii;in suyun po-
lar k1s1mlan ile etkile§irler. Ancak bu gruplar, i;evrelerindeki
H+ ya da diger iyonlarla birle§erek yuksuz gruplar (ornegin -
COOH) olu§turabilirler. Bu yuksuz gruplar su ile daha az etki-
le§me egilimindedirler. Eger boy le bir grup bu yuk bir moleku-
liin pari;as1 ise, hidorofobik olmas1 nedeniyle kendisini sudan
uzak tutacak §ekilde, molekulu katlanmaya yoneltebilir. Daha
asidik bir ortamda, -Coo- gibi negatif yuklu gruplar H+ ile
birle§meye daha yatkmdu. Dolay1s1yla biyolojik bir dokunun
pH's1, onun bile§eni olan biri;ok molekiilun ui;-boyutlu yap1s1
ii;in kritik oneme sahiptir. Organizmalar sulu ortamlanndaki
pH degi§ikliklerini en aza indirmek ic;in ne gerekiyorsa yapar-
lar. Bunu yapmak ic;in onemli arai;lardan biri tamponlardu.
TAMPONLAR Tum canhlann i<; ortamlannm sabit tutulmas1
-homeostasis- hayati onem ta§H ve pH da bu kapsama dahil-
dir. Daha once de degindigimiz gibi, biyolojik molekuller H+
iyonlan kaybeder ya da kazarurlarsa, ozellikleri degi§ebilir ve
bu durum homeostasisi bozabilir. ii; ortamm sabit tutulmas1
tamponlar arac1hg1 ile saglarur. Tamponlar, onemli oli;ude asit
ya da baz eklenmesi durumunda dahi pH'y1 olduki;a degi§-
mez tutan i;ozeltilerdir. Bu nas1l saglarur?
Tampon, zay1f bir asit ile bunun e§lenigi bazdan -ornegin,
karbonik asit (H2C03) ve bikarbonat iyonlan (HC03-)- olu§an
bir c;ozeltidir. Bu tamponu ii;eren bir i;ozeltiye asit eklenirse,

2.17 Tamponlar pH'daki Degii;iklikleri Minimuma indirir ilave edilen
bazlann miktanndaki art1:;;la birlikte pH grafiginin genel egimi a:;;ag1ya dog-
rudur. Tamponun yoklugunda, egim dikt ir. Ancak, ilave edilen tamponun
tamponlama aral1g1 ii;:erisinde egim , duzle:;;ir. Tamponun etkisiz oldugu
yerler olan pH'nin i;:ok yuksek ve i;:ok du:;;uk oldugu degerlerde, egimler
i;:ok diktir.
asitten gelen iyonlann tiimii c;:ozeltide kalmaz. Bunun yerine,
bu iyonlann c;:ogu daha fazla karbonik asit olu:;;turmak iizere
bikarbonat iyonlan ile birle:;;ir:
HC0 3- + H+--+ H 2C03
Bu tepkime c;:ozeltideki H+ iyonlanmn bir kismm1 kullamr ve
eklenen asidin asitle:;;tirici etkisini azalhr. Eger bir baz eklenir-
se, tepkime ters yonde gerc;:ekle:;;ir. Karbonik asidin bir kism1
bikarbonat iyonlan ve eklenen bazm etkisini ortadan kald1-
racak daha fazla H+ olu:;;turmak iizere iyonize olur. Bu yolla
tampon, eklenen asit ya da bazm pH iizerindeki etkisini en aza
indirir. Bu tamponlama sistemi kanda bulunur. Kan pH'sm-
daki degi:;;ikliklerin onlenmesi onemlidir; c;:iinkii, pH' daki de-
gi:;;iklik kanm dokular ic;:in hayati oneme sahip olan oksijen
ta:;;1ma yetenegini ortadan kaldirabilir. Belirli miktarda asit ya
da baz, tamponlanm1:;; bir c;:ozeltideki pH'y1 tamponlanmam1:;;
bir c;:ozeltiye oranla daha az degi:;;tirir ($ekil 2.17).
Tamponlar, geri donii:;;iimlii tepkimeler ic;:in onemli olan
ve kiitle etkisi yasasz denilen kimyasal prensibe uyarlar. Geri
donii:;;iimlii sistemin bir tarafma eklenen reaktant, tepkimeyi
bu bile:;;igi kullanan yone dogru c;:eker. Tamponlar soz konusu
oldugunda, asit eklenmesi tepkimeyi bir yone dogru c;:eker-
ken, baz eklenmesi tepkimeyi diger yone dogru c;:eker.
Yaygm bir sorun olan haz1ms1zhg1 ortadan kaldirmak ic;:in
bir tampon kullamnz. Midenin ic;:ini do:;;eyen hiicreler siirekli
olarak hidroklorik asit salg1lar ve mide ic;:erigini asidik hale
getirir. A:;;m mide asidi sindirimi engeller ve rahats1zhk ya-
rahr. Bu rahats1zhg1 gidermek ic;:in, tampon gibi davranan
NaHC0 3 (sodyum bikarbonat) gibi bir tuz kullamnz.
.~· 2.4 OZET
Canh kimyas1rnn buyuk k1sm1 su i9inde ger9ekle-
~ir. Suyun molekuler ozellikleri, onun onemli bi-
yokimyasal rolleri i9in uygundur. Suyun ayncahkh
ozelliklerinden biri, iyonize olma {hidrojen iyonlan
verme) yetenegidir. <;ozelti i9inde hidrojen iyonla-
nrnn bulunmas1, biyolojik molekullerin ozelliklerini
d egi~tirebilir.
Suyun molekul yap1smdan ileri gelen ve biyolojik
olarak onemli olan baz1 ozelliklerini tanimlaym1z.
Bakm1z ss. 31-32 ve ~ekil 2.14
<;:ozelti nedir ve suyu nic;in "ya?am ortami" olarak
adland1nyoruz? Bakm1z ss. 32-33
• Hidrojen iyonlan ile asit ve bazlar arasmda nas1I bir
ili~ki vard1r? pH ol<;:eginin neyi olc;tUgunu ac;1klaym1z.
Bakm1z ss. 33-34 ve ~ekil 2.16
Bir tampon nasil c;ali?ir ve can Ii sistemler ic;in tam-
pon lama neden onemlidir? Bakm1z ss. 34-35 ve
~ekil 2.17
2.4 SUYU CANLILAR i<;iN ONEMLi YAPAN NEDiR? 35
Asidik
(H+ yuksek)
2
3
4
pH
5
6
-·- - ----·-
' Tamponlama kapas1tesi !
!
a:;;1ld1g1nda. eklenen baz -"- o-.._
8 - pH'y1QOk yukseltir.
Bazik
(W du9uk)
0 2 3 4 5
Eklenen baz miktan (yapay birimler)
,;
' Tamp~~~~sa, baz eklenmesi pH'y1 ·1.I
h1zla artinr.
a 1 I!:? T k
Buraya kadar atom ve molekiillerin temel ozelliklerini incele-
dik. $imdi bu ozelliklerin biyolojik sistemlerdeki molekiillerle
nas1l ili:;;kili olduklanm tekrar gozden gec;:irelim.
• Molekiiller farklz biiyiikliiklerdedir. Hidrojen gaz1 (H 2 ) ve
metan (CH4 ) gibi baz1 molekiiller kiic;:iiktiir. Kirk be:;; atom
ic;:eren c;:ay :;;ekeri (C 12H 22 0 11 ) gibi baz1 molekiiller daha bii-
yiiktiir. Ozellikle niikleik asitler ve proteinler gibi on bin-
lerce ve hatta milyonlarca atom ic;:eren baz1 molekiiller ise
devasa biiyiikliiktedir.
• Tiim molekiiller ozgiil ii9-boyutlu bi9ime sahiptir. Ornegin,
karbon atomu etrafmdaki bag yoriingelerinin yerle:;;imi
metan molekiiliine (CH4 ) diizgiin dortyiizlii bir bic;:im
kazandmr (bakm1z $ekil 2.7B). Daha biiyiik molekiillerin
kompleks bic;:imleri, ic;:erdikleri atomlann c;:e:;;idi ve bunla-
rm birbirlerine baglanma tarzlannm bir sonucudur. Orne-
gin, hemoglobin proteini (alyuvarlardaki oksijen ta:;;1y1c1
protein) gibi baz1 biiyiik molekiiller topa benzer kompakt
bic;:imdedir. Sac;:m yap1sm1 kuran keratin proteini gibi baz1-
lan ise ince, uzun iplik benzeri yap1dadir. Bu molekiillerin
bic;:imleri canh hiicrelerde oynad1klan rollerle ili:;;kilidir.
• Molekiiller belirli kimyasal ozellikleri ile karakterize edilir ve bu
ozellikler onlann biyolojik rollerini belirler. Kimyac1lar saf
bir molekiil ornegini farkh bir molekiil orneginden ayirt
etmek ic;:in, bile:;;im, yap1 (iic;:-boyutlu bic;:im), reaktivite ve
c;:oziiniirliik gibi ozellikleri kullamrlar. Belirli atom grup-
larmm varhg1, bir molekiile belirgin kimyasal ozellikler
kazand1nr.
Bu boliimde iizerinde durdugumuz kiic;:iik molekiillerle canh
hiicreler diinyas1 arasmda makromolekiiller yer ahr. Bu bii-
yiik molekiilleri -proteinler, lipidler, karbohidratlar ve niikle-
ik asitler- bundan sonraki iki boliimde ele alacag1z .
36 BOLUM 2 i KUC::UK MOLEKULLER VE CAN U Ki MYAS I
BOLUM OZETI
2.1 Atomik Yap1 Maddenin Ozelliklerini Nas1I A1t1klar?
Madde atomlardan yap1lm1?t1r. Her atom proton ve notronlar1
ii;:eren pozitif yUklU bir ~ekirdek ile bunun i;:evresindeki negatif
yUklU elektronlardan olu?ur. lnceleyiniz $ekil 2.1
<;:ekirdekteki protonlann say1s1 bir elementi tan1mlar. Evrende
biri;:ok element bulunmakla birlikte, bunlann sadece birkai;:1 yani
C, H, 0, P, N ve S canl1 organizmalann bUyUk k1smin1 olu?turur. .
lnceleyiniz $ekil 2.2
Bir elementin izotoplan notron say1lan ai;:1s1ndan birbirinden
farkl1d1r. Radyoizotoplar radyoaktiftir ve y1klld1ki;:a radyasyon
yayarlar.
Elektronlar kabuklara dag1lm1?t1r. Kabuklar ozgUI say1da yorUn-
geler taraf1ndan belirlenen uzay pari;:aland1r. Her yoriinge en
fazla iki elektron ii;:erir. lnceleyiniz $ekil 2.4 ve 2.5, WEB AKTiVl -
TESI 2.1
Bir atom daha kararl1 hale gelmek ii;:in elektron kaybeder, elekt-
ron kazanir ya da elektronlann1 payla?1r ve bu yolla diger atom-
larla birle?erek bir molekiil olu?turur.
2.2 Atomlar Molekulleri Olu§turmak i9in Nas1I Baglamr?
BAKINIZ ANiMASYONLA OGRENME 2.1
Kimyasal bag bir molekUI ii;:indeki atomlan birbirine baglayan
i;:ekim gUcUdUr. lnceleyinizTablo 2.1
Bile~ik, birbirine bagl1 iki ya da daha fazla elementi sabit bir oran-
da ii;:erir. brnegin su (Hp) ve glukoz (C 6 H12 0 6) birer bile?iktir.
Kovalent baglar, iki atomun bir ya daha fazla elektron i;:iftini
payla?mas1yla kurulan gUi;:IU baglard1r. inceleyiniz $ekil 2.6
E?it olmayan elektronegativiteye sahip iki atom birbirine baglan-
d1g1nda, polar kovalent bag olu?ur. Bagin iki ucu yani kutuplan
k1sm1 (8+ ya da 8-) yUkler ta?1r. inceleyiniz $ekil 2.8
iyonlar, bir atomun daha kararh bir elektron konfigUrasyonuna
sahip olmak ii;:in, bir ya da daha fazla elektron kazanmas1 ya da
kaybetmesi ile olu?urlar. Anyonlar negatif, katyonlar ise pozitif
elektrik yUklU iyonlard1r. Zit yUkler birbirini i;:ekerken, ayni yUkler
birbirini iter.
iyonik baglar, zit yUklU iyonlar aras1ndaki elektriksel i;:ekim gU-
cUdUr. Kati maddeler (ornegin tuzlar) ii;:indeki iyonik baglar gUi;:IU
oldugu halde, i;:ozelti ii;:inde birbirinden aynlm1? iyonlar aras1nda-
ki iyonik gUi;:ler zay1ft1r. inceleyiniz $ekil 2.9
Hidrojen bag1, bir molekUI ii;:indeki 8+ hidrojen atomu ile bir
ba?ka molekUI ii;:indeki (ya da bUyUk bir molekUIUn bir ba?ka k1s-
m1ndaki) 0- atom aras1nda olu?an zay1f elektriksel i;:ekimdir. Hid-
rojen baglan su ii;:inde olduki;:a fazlad1r.
DENEME TESTI
1. Bir elementin atom say1s1,
a. atomdaki notronlarm say1sma e§ittir.
b. atomdaki protonlarm say1sma e§ittir.
c. notron say1smm proton say1smdan i;:1kanlmas1yl a elde
edilen say1ya e§ittir.
d. notron say1s1 ile proton say1smm toplamma e§i ttir.
e. izotopun tipine baghdir.
2. Bir elementin atom agirhg1 (atomik kutlesi),
a. atomdaki notronlarm say1sma e§ittir.
b. atomdaki protonlarm say1sma e§ittir.
c. atomdaki elektronlann say1sma e§ittir.
Polar oymayan molekUller, hem su ile, hem de polar molekUllerle
i;:ok az etkile?irler. Polar olmayan molekUller, van der Waals gii~ ­
leri denilen i;:ok zay1f baglar aracll1g1 ile birbirlerine i;:ekilirler.
2.3 Kimyasal Tepkimeler S1rasmda Atomlar Partnerlerini
Nas1I Degi§tirir?
Kimyasal tepkimeler s1rasinda atomlar ya bir araya gelir ya da
bag yapt1klan partnerlerini degi?tirirler. Reaktantlar iiriinlere
donLi?tLirUIUr.
Baz1 kimyasal tepkimeler UrUnlerden biri olarak enerji salar; baz1
tepkimeler ise sadece reaktantlara enerji sagland1ginda geri;:ek-
le?ebilir.
Bir kimyasal tepkimede ne madde ne de enerji yeniden yarat1-
labilir ya da yok edilebilir; her ikisi de form degi?tirir. inceleyiniz
$ekil 2.13
bzellikle biyolojideki baz1 kimyasal tepkimeler geri donU?LimlU-
dUr. Yani UrUnler reaktantlara i;:evrilebilir.
Canl1 hUcrelerdeki tepkimeler i;:oklu basamaklarda geri;:ekle?ir.
Boylece ai;:1ga i;:1kan enerji hUcresel aktiviteler ii;:in kullan1?l1 form-
da elde edilir.
2.4 Suyu Canhlar i9in Onemli Yapan Nedir?
Suyun molekUler yap1s1 ve hidrojen bag1 kurabilme yetenegi ona
canhlar ai;:1s1ndan onemli ozellikler kazand1m. inceleyiniz $ekil
2.14
Suyun yUksek ozgiil 1s1s1 durum degi?tiren suyun i;:ok miktarda
1s1 kazanmas1 ya da kaybetmesi an lamina gelir. Suyun yUksek bu-
harla~ma 1s1s1 sayesinde buharla?an su etkili bir sogutma saglar.
Su molekUllerinin kohezyonu, birbirlerinden aynlmaya kar?I di-
renme yeteneginde olduklan an lamina gelir. Bu ozelliklerin orta-
ya i;:1k1?1nda su molekUlleri arasindaki hidrojen baglan asal bir rol
oynar.
Kati bir bile?ik (~oziinen) bir s1v1 (~oziicii) ii;:inde i;:ozUndUgUnde
i;:ozelti olu?ur. Su canl1l1k ii;:in hayat1 oneme sahip bir i;:ozUcUdUr.
Asitler sulu i;:ozeltilerde hidrojen iyonlan veren i;:ozUnenlerdir.
Bazlar ise hidrojen iyonlan al1r.
Bir i;:ozeltinin pH's1 onun hidrojen iyonu konsantrasyonunun
negatif logaritmas1d1r. pH's1 7'den az olan i;:ozeltiler asidik, 7'den
bUyUk olan i;:ozeltiler ise baziktir. lnceleyiniz $ekil 2.16
Asit ya da baz eklendiginde i;:ozelti pH' smdaki degi§iklikleri
smirlayan tamponlar, zay1f bir asit ile bazdan olu§an kan-
§lmlardir.
d. notron say1s1 ile proton say1smm toplamma e§ittir.
e. elektronlarmm ve notronlarmm bag1! i;:okluguna baghdir.
3. Bir elementin izotoplan ile ilgili olarak a§ag1daki ifadelerden
hangisi dogru degildir?
a. Hepsinin atomik say1s1 aymdir.
b. Hepsi aym say1da proton ii;:erir.
c. Hepsi aym say1da notron ii;:erir.
d. Hepsi aym say1da elektron ii;:erir.
e. Hepsinin kimyasal ozellikleri aymdir.
 BOLUM OZETi 37

4. Kovalent baglarla ilgili olarak a;;ag1daki ifadelerden hangisi 7. insan midesindeki HCl ~ H+ + c1- tepkimesi a;;ag1dakiler-
dogru degildir? den hangisine ornek olu;;turur?
a. Kovalent bag hidrojen bagmdan daha gii<;liidiir. a. Hidrofobik bag kmlmas1
b. Kovalent bag ayrn elementin atomlan arasmda kurulabilir. b. Hidrojen bag1 kurulmas1
c. iki atom arasmda sadece tek bir kovalent bag kurulabilir. c. Mide pH'smm artmas1
d. Kovalent bag iki atom arasmda elektron payla;;1mmm · d. Bir asit disosiyasyonu ile iyonlar olu;;mas1
sonucudur. e. Polar kovalent bag kurulmas1
e. Kovalent bag farkh elementlerin atomlan arasmda kurula-
8. iki su molekiilii arasmda hidrojen bag1 kurulur; <;iinkii su,
bilir.
a. polardu.
5. Hidrofobik etkile;;imler b. polar degildir.
a. hidrojen baglarmdan daha gii<;liidiir. c. s1v1du.
b. kovalent baglardan daha gii<;liidiir. d. molekiilleri kii<;iiktiir.
c. iki iyonu bir arada tutabilir. e. hidrofobiktir.
d. polar olmayan iki molekiilii bir arada tutabilir.
9. Sofra tuzu (NaCl) suya eklendiginde,
e. suyun yiizey geriliminden sorumludur.
a. bir kovalent bag kmhr.
6. Su ile ilgili olarak a;;ag1daki ifadelerden hangisi dogru degil- b. asidik bir <;6zelti olu;;turulur.
dir? c. Na+ ve c1- iyonlan birbirinden aynhr.
a. S1v1 halden buhar haline ge<;erken <;ok miktarda lSl verir. d. Na+ iyonlan suyun hidrojen atomlan tarafmdan <;ekilir.
b. Kah hali s1v1 halinden daha az yogundur. e. su molekiilleri Na+ iyonlan tarafmdan <;evrelendigi halde,
c. Polar molekiiller i<;in en etkili <;6ziiciidiir. c1- iyonlan tarafmdan <;evrelenmez.
d. Canh organizmalarda en <;ok bulunan bile;;iktir.
10. insarnn bir deri hiicresinde en bol bulunan ii<; element
e. Baz1 onemli kimyasal tepkimelerde gorev ahr.
a. kalsiyum, karbon ve oksijendir.
b. karbon, hidrojen ve oksijendir.
c. karbon, hidrojen ve sodyumdur.
d. karbon, azot ve potasyumdur.
e. azot, hidrojen ve argondur.

Ii. TARTI MA
1. Periyodik tablodaki ($ekil 2.2) bilgiyi kullanarak silisyum di-
oksit i<;in bir Bohr modeli (bakm1z $ekil 2.5 ve 2.7) <;iziniz ve
kovalent baglarda payla;;1lan elektronlan gosteriniz.
2. iki hidrojen atomu arasmdaki kovalent bag ile bir hidrojen ve
bir oksijen atomu arasmdaki hidrojen bagm1 kar;;1la;;t11:m1z.
Bu kar;;1la;;hrmay1 yaparken, baglara kahlan elektronlan, po-
laritenin roliinii ve bagm gii<;iinii dikkate alm1z.
3. Glukozun (C 6H 120 6) karbon dioksit ve su olu;;turacak ;;ekilde
yanmasm1 tarnmlayan e;;itligi yazm1z.
4. insanm mide pH's1yakla;;1k2.0 iken, ince bagusak pH's1 yak-
la§1k olarak 10.0'dur. Bu iki organm i<;indeki hidrojen iyonu
konsantrasyonlan [H+] nedir?

EK ARA TIRMA
1. Diinya kabugundaki element bile;;iminin insan viicudu ile ayrn oldugunu dii;;iiniir miisiiniiz? Bunu nas1l saptarsm1z?