Hazırlayanlar

Dr. Nilgün Nurhan KA.RA

Latif DAŞDEMİR

Özer KÜPELİ

İZMİR-2008
Prof Dr. Necmi Olker Arn1ağanı
İzmir 2008, 391-405

OSMANLILAR VE DOGU TİCARET YOLRI ÜZERİNE

V-VII. YÜZYILLAR)

Tarihçilik mesleğine giinil vermemi sağl;wı,

gerek aldığım eğitim sıasmda, gerekse akade­
miyenlik hqyatım byuna desteğini hiçbir lman
ıjn egemyen, mnduğu imkanlarla üretm�ye ve
pqylaşmqya tqvik eden Necmi -locama sqygı ve
hümetleimle...

XV. yüzyılın iinci yarısında kurumsallaşarak merkezi ve güçlü bir impara­

torluk haline gelen, XVI. üzyılda da geniş sınırlara ulaşan Osmanlıların, sahibi
oldukları topraklarda önem verdikleri bir husus gerekli ekonomik tedbirleri alarak,
hem vergi geliri elde etmek, hem de halkın reahını arttırmaktı. Ortadoğu'daki
temel devlet ve toplum anlayışının bir tezahürü olan bu anlayışa göre devletin nihai
amacı adaletten ayrılmadan yöneticinin gücünü arttırmak ve genişletmekti. Bu
hedefe ulaşmanın en önemli yoluysa zengin gelir kaynaklarına sahip olmaktan
geçiyordu 1• Ortadoğu devletleri, vergi geirlerini arttırmak için ekonomik aaliyetleri
geliştirme ve üretim artışını sağlamak gerekliğini biliyorlardı. Bu yüzden ekilebilir
toprakların kanallar açılarak artırlmasına, yol, köprü ve kervansaraylar inşa edilerek
yolcuların güvenliğinin ve ticari mal akışının sağlanmasıyla arklı bölgeler arasında
ticaretin gelişmesine özen gösteriyorlardı2. Bu geleneğin etkisiyle Osmanılar da
baştan itibaren ticarete özel bir önem vermişler, tüccarları korumuş ve kollamışlar,
bölgeler arası ticaretin geişmesi için aaliyet ürütmüşlerdir3.

Osmanlıların bölgeler arası ticareti geliştirmek ve yükseltmek vasıtaları

arasında en önemi hususlardan birisi, büyük şehirler etrafında bir yol sis temi
oluşturmak ve fetihlerle beiri ticaret yollarının denetmini ele geçirmekti. Zira
onlar, ticaret yollarının kendi memleketlerinden geçmesinin getireceği maddi
aydaları tamamıyla kavramışlardı. Bu bağlamda Osmanlıların XV-�'I. yüzyıllarda
özellikle doğuya doğru takip ettii genişleme siyasetinde temel aktörlerden biri
olarak icaret yolları üzerinde denetim sağlama çabası öne çıkmaktadır.

' Okutman, Ege Üniversitesi Atatürk İlkelei ve İnkılap Tarihi Bolümü, Bonova / İ Z\f İ R
1 1 lali! İ nal cı k "The Ottoman Economic Mind and Aspects of thc Ottoman Economy", Stırdis in the
,

Economic Iistoy f the .1ıddle East, (cdt. M.\. Cook), London 1970, s. 217-218.
2 H alil İnalcık, "Modern ı\vnıpa'nın Geli;mcsimlc Türk Etkisi", Osma1t ve DüıYa, Osmanh Devleti ve
DiıYa Taihindeki Yeri, (haz. Kemal 11. Karpat), İ > ta rıb u l 2001, s. 83.
3 Daha 1. Mura<l zamanında Osmanlı merkezi idaresi bir takım te�ebbüslerk p i y a s ayı yönlendiriyor ve
sahip olduğu pazarın kudretini kullanarak ekonomik ctkinli,rini arttırmaya çalt;ıyordu, bk.. Kate
Fkct, "Gbrülmeyen Osmanlı: Ccç Ortaçağ ve Modern Dönemlerde Akdeniz Tarihinin Kayıp
Dt:vlcti", Türkler, IX, Ankara 2002, s. 61-62.
Özer Küpeli

XIV-X. Yüzıllarda Anadolu Ticaret Yolları ve Osnıanlılar

XIII. yüzyılda Anadolu büyük bir iktisadi gelişme göstermiş ve doğu-batı,

kuzey-güney istikametindeki kara ticaret yollarının ana kavşak noktası haline
gelmişti. Bu yollardan doğu-batı istikametinde olanı Antalya ve Alanya'dan
başlayarak .onya, Aksaray, I.ayseri, Sivas, Erzincan ve Erzurum gibi büyük
merkezlerden geçerek İran ve Türkistan'a varmaktaydı. Moğollar zamanında Suriye
bölgesinin ticari önem kazanmasıyla, ticaret Ceyhan nehrinin doğusundaki Ayas
Yumurtalık) limanına yönelmiş ve bu liman deniz ticaretinde Antalya'ya rakip hale
gelmişti. Buradan Anadolu'ya giren Batı malları, Çukurova üzerinden Konya ve
I.ayseri istikametlerine kevanlarla gönderilir ve ana yolla birleşirdi. I.onya-Akşehir
istikametinde giden ikinci derece öneme haiz bir yol İstanbul'a ve Batı Anadolu
vadilerine ulaşırdı. I.uzey-güney istikametindeki yol ise; Antalya, Alanya ve Ayas
.

limanlarından başlayarak, I<ayseri'den Sivas'a kadar doğu-batı yoluyla birleşir, ya da

Suriye, Irak kara yolu Elbistan-I<ayseri istikametinde devam ederek Sivas'tan Tokat
vasıtasıyla Sinop, Samsun limanlarına, oradan da deniz yoluyla, kuzeyin I.ırun
sahilindeki en önemli limanı olan Suğdak'a vasıl olurdu. Bu yolun bir kolu Elbistan­
Malatya-l)iyarbakır üzerinden Doğu Anadolu ve lrak'a giderdi4.

Bu yolların kullanımı XIV. yüzyıl başlarında Moğolların inhitatına kadar

devam etmiştir. Bununla birlikte İran'daki İlhanlı İmparatorluğu'nun XIV. yüzyılda
çöküşüyle aynı zamana denk gelen Batı Anadolu'da Osmanlı l)evleti'nin yükselişi,
Bursa'nın bir ticaret merkezi olarak ortaya çıkışına ve ticaret yollarının Bursa ekseni
değişmesine yol açmıştırs. XIII. yüzyılda Tebriz dünya ticaretinin kalbi konumun­
daydı ve Tebriz'den çıkan yol Erzincan vasıtasıyla Anadolu'nun en önemli ticari
merkezi Sivas'a ulaşmaktaydı. Ancak XIV. yüzyıl ortalarında Pax-Mongolica'nın
çöküşüyle bir taraftan dünya ticaret merkezinin ağırlığının I<ızıldeniz ile Memluk
egemenliğindeki Mısır ve Suriye'ye kayması, diğer taraftan 1340'larda Altınorda
Hanı Canibek tarafından İtalyanların Tebriz'den atılması Batılıların doğu ile olan
ticaretini kesintiye uğrattı. İran'da Tebriz, Anadolu'da Sivas birer ticaret merkezi
olarak önemlerini yitirdiler. Osmanlı lJevleti'nin kuruluş zamanlarına rastlayan bu
dönemde Bursa, Anadolu'nun yeni siyasi ve kültürel merkezi olmanın yanı sıra,
uluslar arası ticaretin yeni merkezi haline geldi. Niteim 1400 yılına doğru Bursa'nın
doğu-batı ticaretinde çok önemli bir yeri olan ipek ticareti ve sanayisi için büyük bir
merkez olduğu bilinmektedir. Bursa 'nın bu yeni durumu, Anadolu yol sis teminde
deği ş iklilere yol açmış, Anadolu'u çaprazlama geçip Şam'dan İstanbul'a gelen
yolun bitiş noktası İstanbul yerine Bursa'ya çevrilmişir. Doğu mallarının artık
.onya üzerinden Bursa'ya geldiği bu dönemde !.ee-İstanbul, Trabzon-İstanbul ve
Sivas-İstanbul yolları eski önemlerini yitirmişlerdi.

Osmanlı Devleti'nin, XIV. yüzyıl sonuna doğru Anadolu'da siyasi birliği

sağlamaya yönelik giriştiği fetihler ticaret yollarının denetimi açısından önemli

'ı Osman Turan, Se4uklular ve İslamJ et, İstanbul 1993, s. 96-97.

5 l lalil İnalcık, The Otoman Empire, The Classical Age 1300-1600, London 1973, s. 121�126.
" 1.lalil İnalcık, Osmanı İmp aatoluğu'1u1 Ekonomik ve Soyal Tarihi, I: 1300-1600, (çev. Halil Herktay),
lstanbul 2000, s. 273-275.

392
 Osmanlılar ve Dağıt Ticaret Yolları Üzerine

sonuçlar do ğurmuştur. I. Baye zid zamanında Batı Anadolu'da Efes, Milct Balat) ve
İzmir, gü n eyde Antalya ve Alanya limanlarının alınması, İ ran icaretının
Anadolu'daki büün öne 1n i ihraç noktalaının kontrol edilmesi ve Antalya limanı
vasıtasıyla Arap ülkeleri ile doğrudan ilişi kurulması anlamına geliyordu. I)iğer
taratan I. Bayezid'in Osmanlı hakimiyet alanını doğuda Amasya, Tokat ve
Erzincan'a kadar genişletmesi dikka t e değerdir. I. Murad zamanında başlayan
doğuya doğru genişlemenin, 1. Bayezid devrinde Bursa-Tebriz kevan yolu
üzerindei merkezlerin 7 fethedlmesi s ur e ti yle ilerlemesi, d o ğuya doğru olan
eihlerde İpek Yolunun belirleyici bir aktör oldu ğunu göstermektedir. Bu
dönemde Rumei'de O s m anlı Devleti'ni meşgul eden önemi meseleler olmasına
rağmen, İpek Yolu'nun Anadolu topralarındaki kısmınn ele geçirilmesi için çaba
.sarf edilmesi, kuzey-üney ve doğu b a tı isikameindeki ticaret yollarının deneim
-

altına alınmaya çalışılması Bursa'nın iktisadi önemini koumaya ve arttırmaya

yöneikir. Ancak 1. Bayezid'in Tebriz'e iden yol üzerindeki bu cüretkar girişimi,
kenisini Timur ile karşı karşıya geiren önemi e t ken l e rde n biri olmuş, 1402
Ankara Savaşı'nda Timur'a yenilmesi Osmanı I)evlei'nin i c are t yolları ü z e rinde
deneim kuma çabasının sekteye uğramasına ned e n omuşur.

Feret )evri'nin ardından I. Mehmed ve II. Murad devirlerinde Anadolu ve

Rumeli'de tekrar esi konumuna u l a ş m a k ve ortaya çıkan tehlikeleri bertaraf
etmekle uğraşan Osmanlı Devlei, II. Mehmed'in paişah olmasıyla beraber yeni bir
döneme gir di .. İlk olarak yarım asırdır Osmanı )evlei'ni kargaşa ve iç isyanlara
sürüleyen, kurd u ğu ittiaklarla Anadolu ve Rumeli'de ii cephede brden savaş­
maya mecbur bırakan Bizans'ın ortadan kaldırımasını amaçlayan9 yeni padişah,
bunu başardıktan sonra bu kez Boğazlar, Akdeniz ve Karadeniz arasındai traiğin
mutlak surette den e im alına aınmasını hedeledi. I<eza o, merkezi ve güçlü bir
imparatorluk teşkilinin Adalar Denizi ve I<aradeniz'de siyasi ve ekonomik dene­
imin sağlanmasıyla mümkün ola ca ının arkındaydı0• Bu amaçla ön celile
Rumei'de Mora, Sırbistan ve Arnautluk'u fetheden II. Mehmed, sonra Anadolu'ya
yöneldi. Çünkü Anadolu'da I<aramanou lları, hem Osmanı Devlei eindeki uluslar
arası ticareinin en önemli merkezleri olan Bursa ve Ankara'yı baskı altında tutuyor,
hem de çok mühim Antalya-Bursa icaret yoluna hakim olma ya çalışıyorlardı.
Ayrı c a .aramanoğulları'nın mü tte iki İsfendiyaroğullaı, siyasi, askei ve ikisadi
bakımdan oldukça önemli Sinop limanını ellerinde bulundurmaktan başka, Osmanlı
ekonomisinin can damarı olan Bursa-Tokat-Tebriz yolunu tehdit etmekteyiler. Bu
sebeple Orta Anadolu'ya haim olarak Toroslar'a kadar olan bölgeyi ele geçirmek
II. Mehmed dö n e mnd e önceili hedelerden biri
ve bunun omuş ıçın önce
I<aramano ğullaı, ardından Akkounlular ile mücadeleye rişilmişr11•

7 Tcbriz-Bursa kervan yolu, kuzeyden Kastamonu-Bolu, üneyden Çorum-Ankara iki yol takip
ettikten sonra Amasya-Tokat-Erzurum ve \ras Vadisi üzerinden Tcbriz'c ula�ıyorlu.
8 1 lali! İnalcık, "Bursa: I, XV. ı\sır Sanayi ve Ticaret Tarihine Dair Vesikalar", Osmanı İmpaatolığ1,
Toplum ve Eko1omi, İstanbul 1993, s. 206, 209.
•ı I lali! İnalcık, Fatih Devi Üzeinde Tetkikler ve Vesikalar!, \nkara 1995, s. 118-119.
ili 1
lali! İnalcık, "Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakış", Osmanı, I, \nkara 1999, s. 71-73.
11 H
alil İnalcık, "Mchmcd 11", İslam Ansiklopei, \ili, (Eskişehir 2001), s. 515, 523-529.

393
Özer Küpeli

Bu uğurda hedelerine birer b irer ulaşan II. Mehmed, 1459'da Amasra'yı,

1461'de Sinop ve Trabzon'u, 1475'dc de .efe ve Suğdak'ı ethederek .aradeniz'in
önemli icaret imanlarını ele geçirdi. )iğer taraftan )oğu Akdeniz'e de hakim
olmayı hedeleyen Il . \1chmed, önceikle Çanakkale Boğazı'na ve Türk sahllerine
yaın bölgelerden başlayarak Adala r Denizi'nin güneyine doğru yayılmaya başladı.
İmroz, Semadirek, Limni ve Yidilli adaları fetheili ve Rodos başarısız bir
kuşatmaya ra ğ men haraca bağlandı. Böyleikle Türk sahillerine yapılacak korsanlık
aaiyetlerine engel olunduğu gibi, bu ad a l a rın Anadolu ile olan icarei de deneim
altına alındı.

II. Mchmed dönemindeki bütün bu fetihler sayesinde batıda Arnavutluk

kıyılarından, kuzeyde .ırım'a ve douda Toroslar'a kadar o lan bölgede siyasi ve
ikisadi deneim sağlanmış, merkezi Bursa omak üzere Arabistan yol u yl a Hndistan
icarei, Dubrovnik yolu ile Fl or an s a ticareti büyük gelişm e göstemiştir12.

1481 'de tahta o uran II. Bayezid öncelikle uzun zamandr çözülemeyen bir
me s ele olarak Boğdan'a yön eli ve onun I.aradeniz'deki ii önemli imanını, Kii ve
Akkirman'ı fetheti (1484). Böyleile hem kuzey memleketlerinin A kdeni z ile ol an
ticareinin iki önemli antreposu ele geçiriliş oluyor, hem de I.aradeniz tamamıyla
bir Türk gölü haini alıyordu. I<aradeniz'de tam haimiyet sağlanmasının ardndan
tekrar Akdeniz'e yönelen ()smanı l)evlei, 1499'da İnebahtı, 1 SOO'de Moron,
.oron ve Navarin'i aldı. Böylece Osmanlılar, Fatih ve halei II. Bayezid zamanında
Kar a deni z 'i tamamıyla ele geçrerek Ceneviz kolonilerini buradan çıkardıkları gibi,
Ege ve I)oğu Akdeniz'dei feihlerle de buralardaki V en e dik ve Ceneviz ticaretine
büük darbe iniriler. Artk Osmanılar Levantın hem siyasi hem de ekonomik
bakımdan en önemli gücü h ain e gelmişlerdi. Lakin bu durum aynı z am a n
Osmanıların ilisini Mısır'a yönelten bir unsur olmuşu.

ızı/deniz ve Hind Oyanusunda Porteizilerle Mücadele

IIinistan mallarının Avupa'ya naki için 1501 yılından itibaren Ümit Bunu
Y olu'nu ku l l a nm ay a başlayan Porteizliler, a rdınd an -Iint Okyanusu'ndaki büün
ticaret traiğini ele geçirmeye kalkıştılar. Bu amaçla 1503-1513 yılları ara sın d a
birçok kez Iızıldeniz'e imeye ve Arap yarımadası ile Arika kıyılarında uun­
maya, böyleikle Hint i c a re ini konrol altına almaya teşebbüs etiler13• Bu durum
Memluklar ile Levant i c ar e in i ellerinde utan Veneik ve Ceneviziler için büük
bir da r be oldu. Çünkü 1Iindistan ticareti, I<ızıldeniz ve Basra .örfezi yoluyla
yapılıyor ve k e vanlar aracığıyla Memlulara veya
ait Suiye limanlarına
'
İskenderiye'ye getirlerek, buralardan Venedik gemileri ile Avupa ya taşınıyordu.
Bu yolun Portekizilerce kapaılması üzerine, onlarla mücadeleye iriş en ama bunda
yet e rin ce başarılı olamayan Memlululaın ya rdım çağrısını O s ma n War büük bir

12 �ym madde,s. 534.

13 Portcki:dilcrin Hint Okyanusu'na gdiş ve orada kalıcı olma teşebbüsleriyle ilgili olarak bkz. Salih
Üzbaran, "Osmanlı İmparatorluğu ve Hindistan Yolu, Onaltncı Yüzyılda Ticaret Yollaı Üzerinde
Türk-Portekiz Rekabet ve İli�kileri", İÜ EdebJat Faki/tesi Taih Degisi, Sayı: 31, (\fart 1977), s. 71-
81.
 Osmanlılar ve Doğu Ticaret Yolları Üzerine

istekle kabul ettiler. Zira Portekiziler, ticaret yollaını deiştirmeye çabaladıkları

gibi \1cmlukları kutsal toprakları talan etmele tehit ediyorlardı. Ayrıca Portekiz­
lilerin \1ısr ve I<ızıldeniz'de haimiyet kurmaları Osmanlı donanmasının i h tiya c ı
olan tahta, zift ve demr teminini zorlaştırabilecek bir durumdu. Babası Il.
Bayezid'in bu konudai siyaseini daha ileri göürme çabası içerisinde olan I. Selim,
Mısır ve Suriyc'nin alınınadan bu meselenin önüne geçilemeyece ği nin arkındaydı.
Bu amaçla da 1516'da Memluklar üzerine üüdü ve 1517'de Suriye ve vfısır'ın ethi
tamamlandı. Böylece Osnanlı Devleti, Doğu Akdeniz'i hakimiyet altına aldığı gibi,
Portekizlilerin ızıldeniz'e irmelerini önle mi ş oldu14.

I. Süleyman ile birikte Osmanlı Devleti, öncei n e oranla daha kapsamlı bir
siyaset izlemeye başlayarak hem karada hem de denizde geniş çaplı eihlere girişi.
B u seferlerin birçoğunun sebebi şüphesiz ki
.. icaret yollarının denetim altına
alınmasıyla ililidir. Mesela 1533-35'te düzenlenen Irakeyn Seferi'nin hedelerinden
birisi Tebriz'den gelen, Erzurum ve Tokat üzerinden Bursa'ya giden İ pe k Yolu ile
Basra, Bağdat ve -Ialep'e uğrayan Baharat Yoluna büünüyle haim olınak
düşüncesiydi1s. Bu sefer sonucunda Tebriz ve B a ğda t fethedilmiş, böylece hem
İran'ın önemi ipek üretim merkezleri olan Şvan ve Gilan hükümdarları
()smanlılara tabi olmayı kabul etmiş, hem de Basra-Bağ dat-IIalep yolunun kontrolü
elde edilerek --Iindistan ile Ortadoğu arasındaki ticaret denetim altına alı n mı ş tı . Bu
yola emniyetin sağlanması için uygun yerlere kaleler
hakim olu n duk tan sonra
yapılarak bedevi yamaları önlenmeye çaı;nldı. Ayrıca Fırat üzerinde nehir
nakliyatının gelişmesi için çaba sarf eili16•

Osmanlı paişahları arasında deniz siyasetine en çok önem

verenlerden bri
olan I. Süleyman aaiyet alanını ı z ıl deni z
'
ve Hint Okyanusu na doğnı genişletti.

()smanlı yönetimi, I<ızıldeniz traiğini ko n tro l altına almak ıçın uğraşan

Portekizlileri I-Iint '
Okyanusu ndan kovmak maksadıyla Gücerat Sultanı Bahadır
Han'ın yardım taleplerini de dikkate alarak 1536'da bir deniz seferi düzenlenmesi
kararı almıştı. Aslında Osmanlı l)evlei 1517'den bu yana Gucerat'ın çağrısıyla
Portekizilere karşı mücadeleyi, I.ızıldeniz'den -Iint Okyanusu'na kaydırmaya
çabalıyordu. Ama Avnıpa ve İran meseleleri ile u raşıldı ından, 1536'ya kadar Hint
Okyanusu poliikası gündemde brinci sırayı alamadı. Nihayet 1536'da Hint
Okyanusu'nda Portekizlilere karşı başlatılan mü c a dele ouz yılı aşkın bir süre devaın
etti. Osmanılar bir ara Açi Sultanlığı ile ittiak da yaplarak sürdürdükleri bu
mücadele sırasında Porteizilerin tüm çabalarına ramen 1551 'de Aden'i, 1552'de
de Maskat'ı alarak, ü zyılın sonlarına değin onları Yemen sulaına sokmadılar17•

1·1 M. Yakub Mughul, "Portekizlilerle Kızıl<lcniz'dc Mücadele ve Hicaz'Ja Osmanlı Hakimiyetinin

Yerlc;;mcsi 1 lakkında Bir Vesika", Begeler, IT/3-4, (1965), s. 37-48.
1� Salih Üzbaran, "XVI. Yüzyılda Hasra Körezi SahillcrinJc Osmanlılar, Hasra Hcykrbcyliğinin
.urulu�u", İÜ Edebyat Fakültesi Taih Degisi, Sayı: 25, (Mart 1971), s. 53.
16 1 nalcık, "Osmanlı Tarihine Toplu Bir Bakı�", s. 99.
17 Osmanlılaın Hint Okyanusu politikası ve Porteki:dilcrlc mücadelesi için bkz. Gıncarlo . C:asalc,

The Ottoma1 A.�e of E,J/oatio1: Spices, vfaps and Conqmst in ıhe Sixteenth-Ce11y Indirm Ocea1, Ph. D.
Jissertation, Cambridge-Massachusetts: Havard Univcrsity, 2004, s. 130-286.

395
Özer Küpeli

Buna rağmen Osmanlıların Hint Okyanusu'nda tam egemen lik kurma teşebbüsü
hiçbir zaman için mümkün olmadıı ibi askeri ba ımdan tam bir başarısızlıkla
sonuçlandı. Ama onlar gösterdileri üsün gayretle, Kızıldeniz ve Basra I<örfezi
üzerinden gelen bu eski ticaret yollarının hepten kesilmesini önleyerek, transit
icarei tekrar Yakındoğu'ya yöneltmeyi başardılar. Bununla da yeinmeyerek
Iızıldeniz'i yabancı üccarlara kapadılar. Böylece Portekizilerin Hint icareini
tekellerine alma tehdidini ortadan kaldımalarının sonucunda Yaındoğu üzerinden
yüzyılın kesintiye
başlarında uğramış olan baharat icarei, 1 SSO'lerden sonra
itibaren yeniden canlandıts.

ipek ve Baharat Ticretini Denetm l1na nak için Yeni Aç1ıılar

..

Ticaret yolları için Kızıldeniz girişinde ve Hint Okyanusu'nda Portekizilerle

ama n sız bir mücadele devam ederken, Sokollu Mehmed Paşa'nın önderlik etii
Osmanlı yöneimi, dünya çapındaki meselelerle lgileniyor, .anuni Sultan
Süleyman'ın yeyüzündei Müslümanlaın ko ruuc usu olma idiasını
büün
gerçekleş irmeye çalışıyordu. Bu duum haiyle büyük çap lı ve masraı projelerin
gündeme gelmesine vesile ol uyordu . PortekizWerin VI. üzyılın başından beri
Kızıldeniz ve Hint Okyanusu'ndai aaliyetleri Yaındoğu-Hindistan ticareini
baltalarken, Osmanlı Devlei'nin Süveyş 'tei tersanesinde inşa eilen donanma sayı
ve nitelik bakımından Portekizliler ile mücadelede yetersiz kalıyordu. IIem
Hini s tan tarafından hac ve ticaret için Osmanı topraklarına gelen ve gidenlei,
hem de Yemen, Hicaz ve Habeş vlaye tlerini Portekiz saldırlarından korumak için
kuvveti bir donanmaya ihtiyaç duyulduundan Akdeniz donanmasınn ger e ktii n de
I<ızıldeniz ve I! int Okyanusu'na geçerek a aliye tte bulunmasını sağlamak için
Akdeniz ile I.ızıldeniz arasında bir kanal açlması için teşebbüse geçlişir19• 1568
Aralık'ında bu yönde başlatılan girişmler kısa br süre sonra dumuşur. Bu
projenin neden gerçeleşmedii hakkında kesin bili yoksa da teknolojik yetersizlik
ve aynı d ö nemd e gündeme gelen D on - Volga kanalı projesinin daha önceii hedef
olması muhtemel s ebeplerr .

Şüveyş !<analı projesiyle aynı zamanda gündeme gelen bir diğer proje ise
Don-Volga kanalı proj esidr . XVI. üzyılın ikinci ya ısında denizde Portekizilerin
yara tığına benzer bir tehlike karada ortaya çımışı ki, bu 1552'de I<azan'ı, 1556'da
da Astarhan'ı ele geçirerek şimi aaiyetlerini Kakasya'ya yöneltmiş olan Ruslardan
başkası deili. As ında bu tarihlerden çok daha önce Moskova Çarları, özeikle
İnlizlerin desteiyle Manıt-Nogay, Astarhan ve I<azan taralarını keni icai
nüfuz alanları iç erisine almışları. Hindistan icarei PortekizWerin eindeyken,
İnilizler ve Hollandaılar, Çin ve Hinis tan a kuzeyden yol bulmak için Sibya ve
'

Türistan'ın içlerine seerler yapmaktaydılar. B u n u nla brikte Rus üccar ailesi

Stroganovlar İnizl erle işbrii iç erisin de Sibiya'da icare t kolonileri kurmuşlar,
Jeninson adlı bir İngiliz 1557'de beraberinde bir icari heyetle Moskova'ya gelmiş,

lK İnalcık, Osmanı İmparato1/n1n Ekonoik ve Soyal Taihi, s. 388-391.

1') İsmail l lakkı Uzunça•ılı, Osmanı Taihi, 111/1, J\nkara 1995, s. 32-33.

396
 Osmanlılar ve Doğu Ticaret Yolları Üzerine

hatta Çar IV. İvan'ın İran şahı ile ili özel görevini dahi üstlenerek H arez m e kadar '

i tmişir0• Bütün bunların sonucunda Moskova'nın dousunda ve I<azan'ın

kuzeybaısında yer alan Nijni-Novgorod ve Kuzey Buz l)enizi'nde güvenli ve doğal
bir limanı bulunan Arhangelks hattında açılan kuzey deniz yolu, Osmanlı Devleti
için önem i bir icari kaıp endişesiyi. Bu duumda Osmanlı yönetimince bir takım
tedbilerin aınması zorunluydu ki, bunların ba şı n da lJon-V olga kanal projesi
gelmekteydi. 1569'dai Astarhan Seferi ile eş zamanlı olarak düşü n ül e n bu proje ile
Osmanllar, Az ak Denizi'ne dökülen Don N ehri'nden -Iazar Denizi'ne dökülen
V olga ya bir kanal açmak sureiyle donanmalarını Ilazar )enizi'ne geçreceleri.
'

Böylece Ruslaın büük o ran d a I<uzey deniz yo luna çevirmeyi başardılaı

Türis tan üzerinden geçen uluslar arası büük icaret, te kr ar Astarhan-Iırım
güzergahına çekleceki. Ayrı c a Osmanı Devleti ticaret yollarını terar kendi
ülkesinden geçirmele kalmayacak, I<aradeniz'den Hazar Denizi'ne gemilerle erzak
ve mühimmat sevk etmek sureiyle Gürcistan ve Azerbaycan itaat altına alınabi­

lecek, hatta İran'ın içlerine ve Türkistan'a kadar sarkmak mümkün olabilecekti. Bu

'
ise Uzakdoğu ve Hindistan dan Avupa'ya iden büün kara icaret yollarının
Osmanı Devlei denetimine grme si demekti. Ancak büük masraf ve çabalarla
irişilen Don-V olga Kanaı projesi, devlein tepesindei güç mücadeleleri, Osmanı
egemeniinin kenisi içn tehit oluşturacaını düşünen Kırım hanının isteksiziği,
işin inci sınıf devlet adamlaına havalesi ve nihayet olumsuz corai şarlarla hava
muhalefei üzün den başarısız oldu21•

Don-V olga Kanalı projesinin başarısızıı üzerine O smanlı Devleti tekrar

Akdeniz'e döndü. Amaç Akdeniz'de yarım kalmı ş işlerin tamamlanıp terar
Doğu'ya, zenginliklerin kaynağına dönülmesiydi. Aslında Akdeniz'de yarım kalmış
bulunan işler, O s man ı Devlei'nin dünya ticar e ini deneim altına almakla ilgili
s iyase ini n bir par ç as ı y dı . Öyle i Dou Akdeni z de bulunan ıbrıs, bu bölgedeki
'

icaret ve yol ü ven ii için bir tehikeyi. Bu üzden aınması gereiyordu ve alındı
(1571). Ardın dan dünya icareinin Akdeniz dışına kayma s ı ile Osmanlı Devleti aynı
olumsuzluları yaşayan V en ediil er ile 1573'te barış yapılarak kutsal itiak
parçalanmış, nihayet isyanlar sebebiyle anar ş ini n hüküm sürdüğü Yemen'de istikrar
sağlanmış, aynı zamanda Osm a n ı egemenii Tunus ve Fas'ı içine alacak şekilde
genişlemişi. Bu geişmelerden sonra 1574'te tahta geçmiş bulunan III. Murad ile
birikte Osmanı Devlei üzünü terar do ğuya çevri. Baıda Habsburglarla barış
yapılarak 1578-1590 yılları arasında on ii yıl sürecek İran savaşları başlaı.
Genelile Hazar Denizi ıyları ve Tebiz'i hedef alan bu seferlerle, Asya içlerinden

20 Anthony Jcnkinson'un Rusya ve İran seyahatleri ile buralardai aaiyetleri için bkz. EarJ vyages and
tavls to ussia and Persia 0 AnthoI Jenkinson and other Englishmen, with some acounl f the irst i1tercourse
f the English ith tssia and Cental Asta l wy of the Cpian Sea, I-11, (cdt. r·:. Ddmar Morhan and
C.H. Coote), Ncw York y.
21 ı\kdcs Nimet Kurat, "The Turkish Expcdition to Astarkhan in 1569 and thc Problem of thc Don­
Volga Canal'', Slavonic and Easl Euopean eiew, XL/94, (Dccembcr 1961), s. 7-23; i\kdcs Nimet
Kurat, Tirkye ve İdil yu (1569 Astarhan Sii, Ten-İil Kanaı ve XV1-XV. Yüyl Osmmıl-ns
Münasebelei) , Ankara 1966, s. 93-98; Halil İnalcık, "Osmanlı-Rus Rekabetinin Mcn�ci ve Don­
Volga Kanalı Tqcbbüsü", Belleten, Xll/46, Nisan 1948), s. 371-374.

397
Özer Küpeli

g elen ticaret yollarının ko ntrolünün ele geçirilmesi ama ç lanıyordu22• Bir başka
açıdan bu se erleri , z en ginliklerin kaynaı ol an D oğu-Batı ticare tinin güz e rga h ın ın
gittikçe uzak denizlere ve O s manlı denetimi dış ına kayması s eb ebiyle , es ki ticaret
yoll arını d a h a verimi ve ekonomik hale ge tirme y e yö nelik girişiınler olarak da
a çıklaınak mümkündür.

Şah Abbas ın ipek Siyasei ve Safeiler le Mücadele

Hazar l) enizi kıyısındaki
O s manlı D evle ti'nin siyasi ve s e b eplerin yanı s ıra
'
ipek üretim merkezlerinin ele geçirilmesi ve buralardan Ka kasya nın kuz eyin e
çıkan ticaret yollarının k o n t r o l alına alınması gibi gerekçelerle b a ş la ttığı İran
s avaşları 1 5 90 ' d a Safevi D ev l e ti ile leh te sonuçlar içeren bir b arışla son buld u . H er
ne kadar on iki yıllık bu uzun ülkede bir takım ekon omik ve s o syal
s avaş s ü reci
b u n alımlara yol açtıy s a da, Az erbaycan v e Dağıs tan'a hakim olan O smanlılar burada
üre tile n ip eği Halep ' e naleip ve oradan da Venedik ile diğer A vrup a ülkelerin e
sa tmaya b a ş l a dılar. Bu sayede H alep gümrük gelirleri 1 603'te S a evilerin
Azerbaycan v e Kakasya'ya s aldırmasın d a n hemen önce yıllık üç yüz bin duka a l tın
ibi ha y li yüksek bir meblağa ula ş mı ş tız.ı ,
1 590'da O s manlılarla barış yap tıktan s o n ra içerde is ikrarı s ağla y ı p , doğuda
da () zbekleri yenilgiye u ğratan Şah Abbas, O smanlılara karş ı daha cesur ve

s a ldırgan bir poitika izlemeye başladı . O nun bu p olitikası s adece siyasi ve askeri
teş ebbüsleri i ç ermiyor, aynı z aman d a O s manlıları uluslar ara s ı ticare tin ge tirilerin­
den m a h rum b ırakacak girişmleri de içeriy or du. Bu konudaki niyeini XV J . yüzyılın
s onların a dou Rus larla m ü n a s e b e t kurduğu s ırada açıkça gös termiş, onlarla a s k eri
bir itti akın yanı s ıra .a kasya ti caret yo ll arının den e im i ve İ ran ipeğinin \vrupa'ya
Ru sya üz erinden nali için ekonomik işbriği yapılma s ına biz z a t çaba s arf etmiş i24 .

XVII . yüzyılla birlikte daha geniş kap s amlı aaliyetlere irişen Şah Abbas ,
o nce güney ticaret yollarını İ ran I<örfezi'nin en gün ey ucun d an ii b a re n denetim
a l t ın a alm a k için h areke te geçti. Öncelikle 1 60 1 'de körezin grişine yakın Lar
Eyal e ti'nin is tila eden Safevi kuvvetleri, erte si yıl körezin gün ey tara fındaki
adalardan bri olan B a h r e y n ' i Porteizlilerden z a p t etti25 . Ardınd a n Şah Abbas
y ö n ü n ü kuz eye çevirerek 1 5 90'da () s manlılara kap tırdıı toprakların p e ş in e dü ş­
mü ş tü . 1 60 3 ' te beklenmedik br a n d a salrıya geçen S a fevi orduları z ayı f O smanlı
kuvetleri karş ıs ında birkaç yıl içerisinde Az erb a ycan ve Ka kasya'dai birçok ş ehri

22 .. nand B rad ucl , . Felpe Di1de Akdeniz ve Akdeniz Düı!yası, i l , (çcv. 1\ khnwd Ali K ılıçbay) ,
İ s tanb ul 1 99 3 , s.
5 8 8 - 5 89 .
21 N id> S tccn sgaard , The Asiatı Trade Revolutio1 of the Seve1/ee1th Ce1lu)', The Easl India Compa1ies a1d !he
Dedine ofthe .araa1 Tme, C hicago 1 97 4 , s. 1 7 8 .
2 � H. u d i atth cc , " ı\ nti-O toman C oncern s and Cauca sian I n tcrc s t , D iplomıtic H.datio n > b c w:cn
I an and R u ss i a , 1 5 87- 1 639' ' , Sfavid lra1 a1d her Neghbors, (ed t. Michd .la��aoui) , S t . La ke C i ty
2003 , s . 1 08 - 1 1 0 ; Rudolp J >. Matth cc , The Poıtics of Trade in Sfavid lan: Silk jor Si/ver, 1 600- 1 730,
N :w York 1 9 99 , > . 7 7 - 7 8 .
! > İ s kcndcr Bcğ Tü r k m e n , Tdrih-i 'Üem drdyı A bbdsı: 1 1 , (nc�r. İ r c c ,\ �ar) , Tdı ran 1 3 8 2 , s . 6 1 4- 6 1 6 ; S i r
J ohn alcoln, The Iistoy f Persia: From the Mosl Eary Period ıo ıhe Present Time, 1 , 1 ,o n d o n 1 8 29 , s .
347-348.

398
 Osma n lıla r ve Doğu Ticaret Yolla n Üzerine

ele ge çirdi. Külay kazanılan bu z a erlerden s o nra Ş ah Abbas A z e rbaycan ' ın Cul a
kentinde ikamet eden, ip ek üretimini ve uluslar arası ipek ticaretini e ll e ri n de u ta n
E rmenileri başkent I s ahan a sürerek him a ye s i n e aldı (1 60 - 5) 26 • Bun dan maks a dı
'

i p e k üreimini ve icareini doudan konrolü n e alarak O smanlıları uluslar ara s ı

icare tin nimetlerin den m e n e tmeki27 . Çünkü Avrup alıların Asya'dan temin ettiği
yıllık ii üz-iki yüz o uz ton ham ipein °/o 86'sı İ r an menş eiyi . Bu miktarda bir
ipeğin tamamının Avrupalı tüccarların eine -I alep vey a İzmir y oluyla geçtiği
varsayılırsa Osmanlı toprakların dan her yıl yakla şık yüz seksen-iki yüz t o n ip ek
geçmiş oluyordu ki, bunun da O smanı ekon omisine s ağladıı kaz anç oldukça
yüksek bir meblağdı21\ İ ş t e Şahın önceii hedei ipek mala tını ve icare tini br
anlamda devle tle ş rerek Osmanlıları bu önemli gelir kayn a ı ndan mahum etmeki.
Ama ipeğin üre imini tekel altına almak bu amaç için tek b a ş ın a yeteri bir çare
'
d eğildi. İpein Avru p a ya nali için O s manlıları devre dış ı brakacak ç özümlerin de
bulunma s ı gerekiyordu . Bu maksa tla O s manlılara karşı siya s i-a s keri itti ak ve ticari
ortaklık yoluyla Avnıpalı güçlerle i ş birlii imkanı arayarak, ipeğin Avn1pa'ya
na k inde Levant yerin e İran .örfezi'nin gün eyin deki l-Iürmüz 'ün v e Ü mi t Burnu
yolunun kullanılması için uğraş ı2J.
XVI I . üzyılın ilk on yılı boyu n ca Avupaı r a ll a r
Pap a ile yoğun ve

ip lomaik temaslara iişen3° Ş ah Abbas br yandan da l:ind deniz yol unun

kullanılabilirliini ispatlamak is tercesine bu yol vas ı tas ıyla Avrupa'ya ipek g ö n deri­
y ordu3 1 . Bununla birikte ()smanılara karşı br haçı s e feri düzenlen mesi v e

ıc. E rm e nilerin l s ahan'da yerlq;tiril d i kkri mahalle z amanlar Yeni C : u l a olarak anılmışır. H u yenid e n
ycrlq;tinn c hakkında bkz. Matthec, The Politics f Trade i1 Sfavid Ira1, s . 8 4 - 8 9 ; V a rtan ( ; rcgoria n ,
" Miooriti:s o f I s a han : t h c A rmcniao communiy o f I s ah a n , 1 5 87- 1 7 22" , Ia1ia1 St11dies, \' 1 1 / 3 ,
(1 974) , s . 6 5 2 - 6 8 0 ; C u l o'lan çı kan E rm e nilerin d ü nya ticaretind e nasıl etkin b i r kon u m a
yü kseldiklerini irdel eyen son zamanlarda yapılmış bir çalışma için bkz. Seb o u h D . Aslanian, From ıhe
l11diJ11 Ocea1 to the A1eiteranea1: Circulation and the Global Tade Networks of Arme1ia1 Aiercha1ts /rom
New ]ufa/ Ifahan, 1 605- 1 74 7, Ph . D . d i s s e rta tion, Ncw Ynrk: Columbia U niversiy, 2007 .
27 Slaves f the Shah: New Elites f Sfaid laı, (cd t. S u s a n B a b aie-Karryn Habayan- l na Haghdian tz
McCabc and Massumch Farhad) , Lon d on 2004, s. 5 0-53 ; Linda K. Steinmann, "Shah ' ı\ b bas anl
thc Royal Sil k Trade 1 599-1 629 ' ' , Buleti1 Bitsh Soiey for Middle Eastem Studies), X i V / 1 , ( 1 9 87) , s .
70.
2 8 S u raiya Farog h i , " Krizler v e De� işim , 1 5 90- 1 69 9 ' ' , Osmanı İmpaatoluJ11'm11 Ekonomik v e Soyal
Taihi, 1 600- 1 9 14, i l , (edt. l l al il İ nalcı k-Donald Q uatacrt; çcv. A y şe Herk tay vd .) , İ stanbul 2000 , s .
631 .
29 R . W. Ferrier, "Thc A rmenians and thc Eas t l ndia C ompany in Pcrsia in rhe Sev:ntc:nth and Earl y
ightcenth C c n tu rie s ' ' , The Economic Reınew, New Seies, XX V l / 1 , (1 973) , s . 39-40.
3 0 Şah A bb a s'ın Pap a ile mektuplaşması için bkz. A Chronide f the Camelites in Persia and the Ppa!

A1ission f the XIh a1d XVIIth centuies, 1 , Lo n d on 1 9 3 9 , s . 9 2-9 6 ; Şah 1\ bba s z amanınd a
Sa evilerin Haı il e m ü nasebetle ri için bkz. Lauran cc Loc khart, " Eu ropcan C o n tact with Pcrsia ,
1 3 50- 1 7 3 6 " , The Cambidge Histoy ef ran, Volume 6, The Timuid and Sfavid Peiods, (elt. Petcr
J ackson and J ,au ra n ce Lockhart) , C am b rid gc 200 1 , s . 3 8 6 -3 90; Steen sgaard , The Asiatı Tade
Revolutio1, s . 237-244, 2 5 3 -286.
3 1 1 6 1 0'da Ü mit Hurnu'nu dolaşarak Lizbon'a ulaşan İ ran el çil e ri yanlaında i ki yüz balya ip e k
getirm i ş l e rdi. ( � etirdiklcri ipek v e mücevherlerin değeri 250_ 000 d u cati değerindeydi, bkz. Calendar of
State Ppers, Emt lndies, China andjpan, 1 5 1 3- 1 6 1 6, (edt. W. N oel Sainsbuy) , London 1 86 2 , s . 20 5 -
206.

399
Özer Küpeli

.ızıldeniz yolunun abluka al tına alınması i bi ş a r t la r nedeniyle Şahın planları hiçbir

zaman için Avru p a kralları nezdinde yeterli iliyi görmedi.

Sa evilerin aleyhteki bu aaliyetlerinin O s manı yön e timinde nasıl bir etki

yar a tığı n ı bu
hususlara değinmemesi n e d e n iy le bilemi y oru z . Ama
kaynakların
muh temeldir ki Osmanlılar, Safevi şahının çab alarından hab erdardılar ve aleyh teki
bir oluşumu engellemek için bazı teş ebbüs lerde bulunmu ş lardır32. B elki de 1 6 1 0'da
O s m anlı orduların ın y e n i den İran üzerine yön elmelerinde e tken olan aktörlerden
birisi de, S a fevilerin bu aai y e tleridir.

1 6 1 2' dei barış tan s onra br d a rgın bir b arışık d ev a m eden O s manlı- S a fevi
münas ebetlerine ramen Şah A b b as , İ ran kör ezini bütünüyle haimiyetine alma ve
ipek ticare tin e y e ni yön b u lm a çabalarını sür dürdü . 1 6 1 4'de S a fevi ordu s u P o rteiz ­
İ s p an y olların İ ran kıyılarındaki son kalesi Gombroon ' u B ender Abbas) ku ş a ttı ve
ele geçirdi. Bu fetihten brkaç yl s o nra Aralık 1 6 1 6'da İniizlerin Doğu Hindis ta n
Kumpanyas ı'na İran Kör fezi'nde icare t izni verili33. S a fevi Şahının ip ek icare ine
yeni bir yön bulma konusunda k e n isin e mü tte ik bulduğunu düşünerek verdiği bu
im tiy a z , as lın da l) oğu Hindis tan umpanya s ı için yüksek karlar vaa t e d en bir
p az arın giriş anah tarı olmak dışında p e k bir a n l a m iade etmiyordu . Çünkü yap ılan
araş tırmalarına gö re İ ran, İniliz yünlüleri için iyi br p az ar olabiird34. Y a p ılan ince
h esaplar ne icesinde bu i ş in karlı olacağına hükmedilince35, 1 6 1 7 yıı ortalarında
İ ngilizlerle S a evil er arasında bir dos tluk ve ticaret anlaş ma s ı yapıldı.
S a evi- İ ngiliz y aınlaşması İ sp anyolar, O smanlılar ve V cncdiiler tara fından
pek de hoş kar ş ılan madı. İ s p a n yollar Şah Abbas nezinde iri ş imde bulunarak bu
anla ş ma y a engellemeye çalı ş tıl ar. Bunun üzerin e deniz yoluyla ipek n a kiya tını
engellemek için hazırlılara başladlar. İ niizlerin, Levant icare ini gözden
çıkarmak pahasına da ols a ipek yolunu değişirme işini ü s tlenmeleri O s manlılar ve
V c n e diller için d aha büük bir tehiti. Yıllardır ambargo nedeniyle arz sıkın tısı

12 H ar kan , X V I . yü zyıl sonlarıa ve XV I I . yüzyıl başlaında Baılılaın Hindistan ve J . c v a n t k ıyı laı n a

yerkşmek s u re tiyle Osmanlı ticaret d e ngelerini bozmalarını, o d önemde bazı devl et a d a ml a ı i l e
ul emanı n a r k e t tiini ve bir takım ted birl e r alınmasını istedikl erini kaydetmekted ir, bkz. Omcr J .ütı
H a r ka n , "Şark Ticaret Yoll aı r l a k k ında N otlar" , İÜ İktisat Fakültesi ıfecmuası, 1 /4, ( 1 940) , s . 453 .
.n M a tthee, The Poitics of Trade in Sf avid Ian, s . 8 3 - 84 .
3 4 1 6 1 4 yazında l l a l cp'ten H in d istan'ın kuzeybaısın d a i bman kenti S u rat'a kara yol uyl a giderken
'
İ ran'a uğra y a n Ric hard S tccle adlı bir İ n i liz üccar Kumpanyaya İ ra n ı n old u kça soğu k bir y e r
o l d uğu n u v e insanl a ı n yılın b q ; ayında kalın iysiler iyd iini söylüyordu. Yine o n a gre İ n,İliz
te k s ti l sektörü n e gere k e n h am ipei buadan kolayca ve 1 falep'c gö re de % 50 ucuza temin etmek
m ü m künd ü . Stccl e, 1 6 1 5 bah arında J ohn C owthcr isimli bir arkada>ı nı da yanma alara k Şahın
danışman laından Robert Sh c rl c y ile b u l u ş u p Saevi ü l kesiyle ticaretin müm kün o l u p olmadıını
araşı rmak maksadı y l a ku mpan ya ad ına İ ran ' a itti. Layı kıyla tam a m l anan görev sonrası S tcele'in
tak d i m e tti i ra p o rlar S u rat ve Lonl ra'da ayn değerlendirmelere tabi tu tu l d u . Yapılan
değerlendirmelere göre İ ran ile ticaretin ba'laması oldukça karlı bir yaıım ibi göz üküyord u. B u
k o n u d a bkz. Bası lia Compy's ecords: Letlers eceived y the Eası India Copa_' )om its SmNınls i1
the East, 1 1 , ( cl t. William Fos ter) , London 1 89 7 , s . 98-99 , 1 53 - 1 5 4 , 1 69 - 1 72, 1 82, 208 -209 .
35 The Embasy of Sir Thomas Roe to the Court f the Greal Mogu, 1 6 1 S- 1 6 1 9, I I , (cd t. William Foster) ,
l .ondon 1 9 2 6 , s. 347 ; elers fom Geo,e ord Carew lo Sir Thomas oe, Ambassador to the Courl / the
Greal Mogu, 1 6 1 5- 1 6 1 7, (edt. J ohn Maclcan , V S . ı\ .) , London 1 8 6 0 , s . 77-7 8 .

400
 Osm a n l ı la r ve Doğu Tica ret Yolla rı Üzerine

yaşayan O s manlı piyas alarının bu yeni durum karşısın da n e yap acağı mühim bir
enişe kaynağıydı. Levant icareti sayesin de ayakta durabilen Venedikliler, () s nanlı
veziriaz amına ip ek taleplerini nasıl karş ıla y acağını s orarken, Halep va s ı tasıyla
A vru pa ' y a nakleilen ip ek ve iğer emtia tra iğinin yaında durabilecei uyarıs ında
da bulunuyorlardı. Gerçi vez iriazam deniz yolunun uzunlu ğu nedeniyle bu endi­
ş eleri yersiz bulmaktaydı. Hem 1 6 1 8 yıında O s manı ve S a fe v i devletleri arasın da
savaş sona ermiş , yeni bir anlaşma yap ılmış tı. B ağdat yoluyla büyük miktarda ip ek
ve diğer emianın ge l m e s i s ayesinde -Ialep p az arı tekrar canla n m a s ı üzleri güldür­
müş tü . Lakin Osmanlı yönetiminin y a n ı ş br z a m a n l a m a ile ip ek üz erindeki vergi­
leri a rt tırm a teşebbüsü ipek yolunun değiş ilmesi konusunda çaba s arf edenleri
daha da hırs l andırdı36 . İn ilizler, S a fevil er l e i ş birliğini daha da ilerleip , Şah Abbas ' ın
1 622'de İ ran I<örezi'ndeki son Portekiz garniz o nu H ümüz 'ü kuş a tıp zapt etmesi
s ırasın da bizzat donanma des tei sağladılar37. Ertesi yıl -Iollandalıların Dou
H indistan Kump anya sı, İnlizlerin i ile aynı ş artlara haiz bir anlaşmayı S a fevilerle
i m z alam a y a muvafak oldu18.

1 624'te Hindis tan ' la Ya kı n do ğu arasındaki tran sit ticaretin ö n emli merkez le­
rin den biri B ağdat'ın Ş ah Abbas tara fından ele geçirilmesi O s manlı- S a evi s av a ş ını
y eniden b a ş lattı. Az s o n ra Musul'a da i ren Ş a h Abbas, yanların da seksen balya
ip ekle Avnıpa'ya bir kez daha elçi göndererek, İniiz kralına siya si i ti aın yanı sra
yeni bir ticare t anlaşmas ı önerisin de bulundu ve her yıl İran limanlarından ken­
disine s e k iz bin b aly a ip ek gön dermeyi vaat eti. Ayrıca
Veneik kon s olosunun o,

rapo rlarına göre İ ngiizlere O smanılardan fI a l ep ' i alarak ip ei bu yolla sevk

edebileceğin den s ö z eiyo rdu39.

Şah A b b a s 'ın ipek güz ergahını dei ş irmelerini beledii İniiz ve

Hollandallar her geçen ün Hint O kyanusu'nda ve İran Körfezi'ndeki konumlarını

gü çlendirerek, ge ç e n üzyılda Porteiz i ve İ sp a n yolları n sahip olduğu konuma
ula ş mışlardı . Hin t O kyanusu ve etra fındaki h er türlü deniz traiğini kon rol e tmekle
birlikte, ş ahla işbrliği h ain d e Iızıldeniz 'le Hindis tan arasında s eyre de n icaret ve
ha c konvoylarını yamalıyorlardı. Bu s aldırılar yüzünden ısr gümrük geirleri

3<ı ! alil İ nalcık, "Osmanlı İ mparatorluğu'nun Kuruluş vc İ n kişa fı Devrinde Türkiyc'nin İ k tisadi
1
V aziyeti Ü z erinde Bir Tetki k M ünasebetiyl e" , Osmanlı İmpaatol1ğ1, Toplum v e Eko nomi, İ stanb ul
1 996, s. 1 74- 1 7 5 ; Hu b arı ş s ü recin d e l I alcp'in ticaret hacmi he r geçen gün arış gösterdi vc 1 62 1 'Jc
ih raç edilen yıllık İ ran ham ipei miktaı 6000 bal yaya ulaştı. Bunun 3000'i Marsilya'ya, 1 5 00'ü
V cncdik'c, 600'ü İnilterc'yc, SOO ' ü Hollanda' y a, 400'ü Cenova, Lucca, Floransa ve Mcssina'ya ihraç
e d il m i ş i, bk.. Matthec , The Politics ofTae in d Iran, s . 9 1 .
3? Tarih-i Alem arÔ'I AbbJsı: i l , s . 979-982.
� H Willcm Floor, " D u tch-Persian Rclation s" , Enydopaea f Ira1ica, V l l , Califomia 1 99 6 , s . 6 0 3 -60 5 �
Willem Fl oor, "Thc D u tch and the Persian Sil k Trade", Sfavd Persia, The Histoy a1d Polities 0 11
Islamic Stuies, (e d t. C harlcs M c l vill c) , London -Ncw York 1 996, s . 3 3 1 - 3 3 6 .
.w İ nalcı k, Osmanlı İmpaatoluğu'nun Soyal ve Eko nomik Taihi, s . 305 ; Şahın bu teklil eri yüklü miktard a

al ı n ve güm ü ş ü n ülke d ı şına çı kacak olm ası ve 1 ,evan t Kum p an y ast 'nı n men aatlerine larbe
vu racaından İ ngiliz h ü kümetinden yeterli desteği b ulamadı. Şahın teklilerinin İ ngiliz hü kümetiylc
Doğu l findistan K umpanyası nezdinde ta rtı şılması için bk.. Calendar f Stale Ppers, East lnies, Chi1a
a1djapa1, 1 625- 1 629, (cd t. W. N oel Sainsbuy) , V a l u z 1 9 64, s . 4-20 .

40 1
Özer Küpeli

düşmüş, O s manlı üccarı I<ızıldeni. ' e dahi açılamaz olmu ş tu. Buna bir çare bulması
i ç in Divan-ı Hüma ı n ' a başvuran ü c c a rl a rı n i s teklerini karş ılamak n o k tasında
O s manlı h ükümetinin el ind e n pek bir şe y gelmiyordu . Bir ara e s ki dü şman
İ span yollar, İ ngilizlere ve H ollan dalılara karşı ortak h areke t ederek Hürmüz ve

Kızıldcniz yoluyla Hint e m tia s ı , baharat ve ipek taş ıınayı tekli f e t tilerse de,
İ ngiizlerin muh a l e fe ti ve I<ızıldeniz 'i İspanyollara açmanın tehikeleri nedeniyle
i ş birliği mümkün olmadı. Iısmen de ols a Osmanıların ulu s l ar ara sı transit
ticare t ten dışlandığı bu dönemde Şah Abbas tara fından te sis e dilen Bender-Abbas
lima nı İngiliz v e Hollandalılarla yapılan ticare t s ayesinde Güney As ya ' nın e n önemli
icare t üs lerin den brisi oldu4°.

Ş ah Abbas 'ın ip ek s iyas eti İn giltere ve H o ll a n d a ibi batılı merkan tilis t

ülkelerin Hin t O kyanusundaki konumunu güçlen dirirken, O s manlıların ve
V enciklerin Levant ticare tindei y erini derinden e tkiledi . B a ğ dat, H alep ve
Kahire ibi uluslar arası ticarein ön emi merkezleri esi mevilerini yiirdikleri gibi,
İ ngili z l er, H ollandalılar ve Fran sızlar Levant icare tinin kontrolünü ele geçiriler.
I Iin t yollarn ın yeni h akimi olan İngiliz ve H ollan dallar, bahara tı şimdi biz z a t
ken dileri A kdcni z ' e ge rmekteydiler. icareti artık
Levant O s manlı
İ mp ara torluğu ' n u n ihraca tı ile B a tının sanayi ürünleri v e s ömürge ürünleri arasında
bir mübadele niteliğini a l m ı ş tı4 1 . Buna
rağmen İzmr, İngiiz v e Fra n sızların ticaret
için burayı üs s eçmeleri ve terar akmaya b a şlayan İ ran ip eği s ayes inde Levan t'ın
yeni icaret m erkezi haline geldi42• İ ran ipeğinin O s m a nlı p a z a rlarına yeniden
akmasını s ağlayan olay O smanlılar ile S a feviler ara s ında uzun bir barış s ürecini
1 639 'daki Kasr-ı Şirin muah ede s iydi . S onuçta O s manlılar 1 6 30 'lardan
b a ş la tan
s o nra baharat ti c a re i b ü tünüyle yitirmiş olmalarına ramen ipek ticareinin en
azından bir ı s m ı n ı bu s a y e de korumayı baş ardılar.

Sonuç

Sonuç itibarıyla şunu s öyleyebiliriz i, O s manlılar baş tan beri e tih poitika ­
larını b elirlerken fe th edecekleri bölgenin s iya si ve askeri bir merkez oluşu kadar
eko n omik ve ticari ko nu mlarını da ikkate alıyorlardı . Bu hususu 1 . Murad döne­
min de baş layıp 1. B ayezid tara fından devam ettirlen Anadolu fe ihlerin de belirgin
b ir ş ekild e görmek mümkündür.

XV . üz yıın i k i n ci yarısında II. Mehmed'in s a l tanatı ile b a ş l ay a n s üreçte

denizl ere açılan O s manılar, öz ellikle i l . Bay ezid zamanında oluş urulan güçlü
donanma ve denizciik aaiye tleri saye sinde önce Karadeniz' d e tam egemenlik

-w İ nal cı k, "Tü rkiy:'nin İ ktisadi Va,,i ycti " , 1 7 5 - 1 7 6 ; Bu yıllarda İ ran ham ipc,.nin ü re timi ve ticareti
s.

için bkz. E d m u n d 1 krzig, "Thc Y ol um: of I ranian Raw Sil k E xports in thc Sa avid Pcrsia", ra1ia1
St1dies, X X \1 / 1 , ( 1 992) , s. 6 1 -79.
·1 1 1
l al il İ nalcık, " O s manlı Para v e Ekonomi Tarihine Toplu Bir Bakış" , Doğt Batı, IV / 1 7 , (Kasım ,
ı\ ralık, O cak 200 1 -2002) , s . 30-3 1 .
·1 2 U l u slar arası ticaretin 1 l akp'tcn İ ,,m ir'c kayması hakkında bk.. Hrucc Mas t e m , The Oigins qf IV'estenı

Eco1olic Domi1a1ce i1 the Middle East, A1ercantilism and the Islamic Eco1oy İi Aleppo, 1 600- 1 750, N cw
York and J .on J on 1 9 8 8 , s. 27-30.

402
 Osm a n lı la r ve Doğu Tica ret Yolla rı Üzerine

kurmuş lar, s o n ra da I<ız ıldeniz'de P ortekizlilerle 1nücadclc halindeki \1emlı klerin

ya rdımın a gi tmi ş lerdr. Ü mi t Burnu yol u n u n bulunnı a s ı ve P ortekizlil erin
Kız ıldcniz yolunu abluka altına alma çabaları O s manlıları, duru ına biz z a t el koy­
maya s evk etmiş , I . S e li m ' in \1ıs ır ' ı a l ma s ıyla Kızıldeniz O s manlı donanmas ının
aaliye t alanı h a line gelmiş tir. I. Süleyman 'ın s altan a tı s ırasın d a Por tekiz lilerle
mücadele hem I<ızıldeniz a ğzında, h em de -Iind Okyanus u 'nda bütün hızıyla
dev a m e tmi ş tir.

Hind O kyanu s u'ndai VI. üzyılın sonuna doğru baş arıs ızlıkla s on u çlan­
makla birik te yüzyılın ikinci yarı s ın d a kuzeyde yeni bir h a s ı m o larak ortaya çı k an
Ru slarn Hazar f) cnizi kıyıları n a kadar inmeleri O s ma nlıları hem Ru s ları hem
St cvil cri e tki siz kılacak, hem de z enginliklerin kayn ağı olarak gö rülen () rta A sya v e
H i n dis tan ' a u l a ş malarını s a ğlayacak yeni proj elere s evk etti. () gü nün ş artları n d a
gerçekl e ş m esi çok güç bu proj e l) on-Volga I<anah) s adece te şebbüs a ş a m a s ı n da
kaldı.
'
1 5 87'de İran'da Saevi t a h t ın a çıka n Şah A bbas ı n , XVI I . yüzyılın b a ş ı n d a n
i tib aren büün siya s e ini () s m anlıları ip ek gelirinden malınım e t m ek ü zerine
kurgulaması ve bu u ğurda Avrup alı gü çlerle itti aka teş ebbüsü () smanlı- S a fevi
mücadele sini yeni bir bouta ta ş ıdı. 1 60 3 ' ten 1 6 3 9 ' a kadar birbriyle birçok kez
s av a ş a n bu ii devl et bu s avaş l ar n edeniyle gü çlerinden çok şey yitirdiler.
yüzyılın ilk yarı sında ş ekillenen bu yeni dönemd e , dünya ekon omi­
.VI I.
s inde O s manlı ve Saevi devletlerinin sahip olduğu konuın, A tlan tik üz erinden
y apılan ticare tin muazzam br gei ş m e gös termesi yüzünden ö n emsiz l c ş miş ti . Şeker,
tü tü n , kahve ve pamuk gibi I-Iin t malların ın yerini, Am erika ' d a ki kolo n ilerde
yetiş tirilen ürü nler almaya ba şlamı ş tı. Ayrıca bu dönemde h em Avrupa'da, hem d e
() s ma nlı ülkesinde basma pamuluların moda olma sı, p amuk ticare tinin ip e k
ti caretini gölgel emesine yo l açmış tır.

Kısacası XVI I . yüzyılın ilk yarısında meydana gelen bütün bu gelişmeler

s o n u c u n da esi Hindis tan-Yakın do ğu icare i d ü n y a ticare tinin ana yolu olmaktan
çıkmış ve derin bir yapı değişikiğine uğramış tır. B i r z a m a nl a r bu yo l sayesinde
büyü k gelirler elde eden O s manılar, V e n e dililer ve ta b i a tıyla S a eviler ön emli
ekonomik kayıp l ara uğramış lardır.

A NATAR

A Chonide f the Camelites in Persia and the Papa! Mission of the X ıJlth and Xı7Illth centım.es, I ,
Lond o n 1 9 3 9 .
"\ sl a nia n , S e bouh D . ; From the Indian Ocean to the Medite1anean: Circulation and the Global Trade
Networks ofAmenian Merchantsjrom New Jua/ lfahan, 1 605- 1 74 7, Ph. D . dis s e rta tion,
N cw Yo rk : C olumbia Universiy, 2007.
B a rkan, Ömer Lüti; "Şark Tica re t Yollaı Hakınd a N o tlar" , İO iktisat Fakültesi lecmuası,
I / 4, (1 940) , s . 448-454.
B rnd ucl, Fcrnand; . Feıpe Dneminde Akdeniz v e Akdeniz Dyası, II, (çev. \fehmed .\ li
Kılıçbay) , İ s tanbul 1 9 9 3 .

403
Özer Küpeli

Calendar of State Papers, East lndies, China and Japan, 1 5 1 3- 1 6 1 6, (edt. W. N oel Sainsbury) ,
London 1 862.
Calendar f State Papers, East Indies, China and ]apan, 1 625- 1 629, (edt. W. N oel Sains bury) ,
Vaduz 1 964.
Casale , Giancarlo L.; The Ottoman Age of Exploration: Spices, Maps and Conquest in the Sixteenth­
Centuy Indian Ocean, Ph. D . dissertaion, Cambridge - �fas sachusetts : 1-Iarvard
U niversity, 2004.
Earfy vyages and travels to ussia and Persia y AnthofY Jenkinson and other Englishmen, with some
acmunt f the trst intercourse of the Englsh with ussia and Central Asia y wy of the Capian
Sea, 1 - I I , (edt. E . Delmar Morgan and C.H. Coote), New York y.
East India Compay 's RHords: etters &ceived y the East India Compay fom its Sevants in the
East, I I , (ed t. William Foster) , London 1 89 7 .
Faroqhi, Su'aiya; " Krizler ve Değişim, 1 5 90- 1 699", Osmanı İmparatoluğu 'nun Ekonomik ve
Soyal Taihi, 1 600- 1 9 14, i l , (edt. Halil İnalcık-Donald Quataert; çev. Ayşe Berktay
vd.) , İ s tanbul 2000, s. 543 - 7 5 7 .
Ferrie r, R.W.; "The Armenians and the E a s t I ndia Company i n Persia i n t h e Seventeenth
and Early Eighteenth Centuries'', The Economic eview, New Sen'es, XXVI / 1 , (1 9 7 3), s .
3 8-62.
Fleet, Kate; "Görülmeyen Osmanı: Geç Ortaçağ ve �fodem Dönemlerde Akdeniz
Tarihinin Kayıp Devlei", Türkler, IX, Ankara 2002, s. 60-65.
Floor, Willem; "Dutch-Persian Relaio ns " , Enyclopaedia f Iranica, VI I, Caliomia 1 9 9 6 , s.
603- 6 1 3 .
Floor, Willem; " The Dutch a n d the Persian Silk Trade", Sqavid Persia, The Histoy and Polities
on Islamic Studies, (edt. Charles rfelville) , London-New York 1 99 6 , s. 323-368.
Gregorian, Vartan; "norities of I s ahan: the A rmenian community o f I sahan, 1 5 87-
1 7 22", Iranian Studies, VII/3, (1 974) , s. 652-680.
Herzig, Edmund; ''The Volume of Iranian Raw Silk Exports in the S aavid Persia'', Iranian
Studies, XXV / 1 , (1 9 92), s. 6 1 -7 9 .
İ nalcık, Halil; "Bursa: I, XV. Asır Sanayi ve Ticaret Tarihine D air Vesikalar", Osmanı
İmparatoluğu, Toplum ve Ekonomi, İ s tanbul 1 9 93, s. 203-258.
__ ; "�fehmed I I", İsam A nsiklopedisi, VII, (Eskişehir 200 1 ) , s. 506 - 5 3 5 .
__ ; "\1odern Avrupa'nın Gelişme snde Türk Etkisi", Osmanlı ve Dü_ya, Osmanı Devleti
ve Dünya Tarihindeki Yei, (haz. Kemal H. Karpat) , İ stanbul 200 1 , s. 7 9 - 88.
__ ; " O smanlı İmparatorluğu'nun Kun1luş ve İ nkişafı Devrinde Türkiye'nin İ k tisadi
Vaziyeti Üzerinde Bir Tetik l\fünasebeiyle", Osmanı İmparatoluğu, Toplum ve
Ekonomi, İ stanbul 1 9 96, s . 1 3 9 - 1 86.
__ ; "Osmanı P ara ve Ekonomi Tariine Toplu Bir Bakış", Doğu Batı, I V / 1 7 , (Kasım,
Aralık, Ocak 200 1 -2002), s. 9-36.
__ ; "O smanı Tarihine Toplu Bir Bakış", Osmanı, I, Ankara 1 999, s. 3 7 - 1 1 7 .
__ ; "Osmanlı-Ru s Rekabetinin Menşei ve Don-Volga Kanaı Teşebbüsü", Beleten,
XII / 46, (Nisan 1 9 48) , s . 349-402.
__ ; "The O ttoman Economic '1ind and Aspects o f the Ottoman Economy", Studies in
the Economic Histoy ofthe Middle East, (edt. M.A. Cook), London 1 9 70, s. 207-2 1 8.
__ ; Fatih Devn· Üzen'nde Tetkikler ve Vesikalar I, Ankara 1 99 5 .
__ ; Osmanı İmparatoluğu 'nun Ekonomik ve Soyal Tahi, I: 1 300- 1 600, (çev. Halil
Berktay) , İ stanbul 2000.
__ ; The Otoman Empie, The CassicalAge 1 3 00- 1 600, London 1 9 7 3 .
İ skender Beğ Türkmen, Tan·h-i Atem arayı Abbasi, I I , (neşr. İrec Afşar) , Tehran 1 3 82.

404
 Osm a n lı la r ve Doğ u Ticaret Yolla n zerine

K urat, Akdes N imet; "Thc Tu rkish Ex p e di ti on to .:\ s ta rkhan in 1 56 9 and the P ro b lem o f
th c D on- Volga Canal' ' , Slavonic and East European Review, XL/ 94, (D cccmbc r 1 9 6 1 ) ,
s . 7 - 23 .
__; ürk[ye ve İdil Byu (1 569 Astarhan S�/m·, Ten-İdil Kanah ve XVI-X I 'il. ii:t!
Osmanı-Rus Jı.1ünasebet/erı), ;\ nkara 1 96 6 .
[J//ers jrom ,'eo(ge Jord Carew /o Sir Thomas Roe, A mbassador /o ıhe mrt of !he Greal Alugul,
1 6 1 5- 1 6 1 7, (edt. J oh n .Ma clean, F.S.A.), London 1 8 6 0 .
Lockhart, Laurance; " E uropea n C o n t act with Persia, 1 3 5 0- 1 7 3 6 " , The Camh'_ge 1-Ji.f!O!J' o/
Iran, Volume 6, The Timuı"d and Sfavid Pe'ods, (ed t . Peter J ac k son and Lauran.cc
Lockhart) , Camlıridgc 2 00 1 , s . 3 7 3 -40 9 .
\falcolm, Sir J o hn ; The Flistoy / Persia: Fom !he Jı.1os! Ear(y Pen.od /o !he Presml T ime, I ,
Lo nd o n 1 829.
\fa sters, B ruce; The On'gins of ı:reslen Economic Dominante in !he vliddle Easl, i:lercan!ilism and
the /slamic Economy in A leppo, 1 600- 1 750, N ew Y ork and London 1 9 8 8 .
\fa tthcc, Rud i; " ,\n 6 - 0 ttoman C oncerns and Caucasian l n te rest, Diploma tic Rclatio n s
bewecn I ran and R u s sia, 1 587- 1 6 3 9" , Safavid Iran and her Je��,hhors, (cd t . ..lic h c l
.Ma z z a oui) , S t . Lake C ity 200 3 , s . 1 0 1 - 1 2 8 .
__ ; The Politic.r ofTrade in Sqjavid Iran: Silkjör Silver, 1 600- 1 7 30, N cw York 1 9 9 9 .
\f ughu l , \L Yakub; " P o rtekizlilerle Kızıldeniz'de \füca dele ve H i c az ' d a O s manlı
Hakimiye tinin Yerl e şmesi Hakkında Bir Ve sika" , Be_,eler, 1 1 / 3-4, ( 1 9 6 5) , s. 3 7 - 4 8 .
Ö z b aran , Salih; " O s m a nlı İmp aratorluğu v e Hindi s tan Yo l u, O n a l tn cı Yüzyılda ·ricarc t
Yolla n Ü z e rinde Türk-Portekiz Rekab e t ve İ li şkil e ri", 10 Edebiyat akiil!eJi Tarih
Dey)si, S ayı: 3 1 , (\fart 1 977) , s. 6 5 - 1 46 .
__ ; " XV I . Yüzyılda B a sra Körezi Sahillerinde O sm anlılar, B a s ra Bc y lerbeyliğ-i n i n
Kuruluşu", 10 Edebyat Fakü//esi Tanh DegiJi, Sayı: 25, (fa rt 1 9 7 1 ) , s . 5 1 -7 2 .
Slaves of the Shah: New Elites ef Safavid Ian, (edt. Susan B a baie- Katry n B a b a y an - I n a
B aghdiantz \kCabe and \fassumeh Farh ad) , Londo n 2004.
S tecnsgaa rd , N iels; The Asian Tade Revoluıion of !he Sewn!eenth Ct.·1/ıIJ', The hsı ndio
Companies and the Decline qfıhe Caravan Trade, C hicago 1 9 74.
S te in m a nn , Linda K.; "Shah ',\ b b a s and the Royal Silk Trade 1 5 9 9 - 1 6 2 9 ' ' , Btt!letin (3nli.rh
Socie(y jor Middle .asten StudieJ), lV / 1 , ( 1 9 87 ) , s . 6 8 -7 4.
T he Emhas�y qf Sir Thomas Roe /o the Court q/ ıhe Creaı J\1o��ul, 1 6 1 5- 1 6 1 ?, 1 1 , (cd t . \'\' il ! iaın
Foster) , Lond on 1 9 2 6 .
Turan, O s man; Seuklular ve islamyet, İ s t a n b ul 1 9 9 3 .
U zunçar ş ıh, İ s m ail H akkı; Osmant Taihi, i l i / l , A nkara 1 9 9 5 .

-0 5