LITERATURA GALEGA DO SECULO XX E DA ACTUALIDADE.

CONTEXTUALIZACIÓN, CARACTERIZACIÓN, AUTORES E OBRAS

CONTEXTUALIZACIÓN XERAL ALGUNHAS

ETAPA CARACTERIZACIÓN AUTORES/AS NOMES
CONTEXTUALIZACIÓN ETAPA CONTEXTUALIZACIÓN GRUPO OBRAS

POESÍA

OS TEMPOS DAS IRMANDADES

Noriega Do ermo
NORIEGA VARELA
1900- O primeiro terzo do século XX caracte- Varela
Nas primeiras décadas destacan autores de
1936 rízase pola inestabilidade social, tanto en  Temas frecuentes:
corte tradicional, aínda que no caso de
Galicia coma no contexto internacional Cabanillas nótase máis distanciamento en - Costumismo ruralista:
en xeral. relación coa poesía do XIX, achegándose a descrición de paisaxes,
O acontecemento de máis transcen- algúns autores do XX. costumes, vida da xente
dencia internacional foi a 1ª Guerra labrega, etc.
Noriega Varela estivo máis afastado dos
Mundial, con consecuencias importantes acontecementos sociais da Galicia da época, - Lirismo da natureza:
na sociedade. mentres que Cabanillas mantivo un firme exaltación de elementos
En España sucedéronse cambios fre- compromiso cos movementos agraristas. humildes da natureza do
cuentes no goberno e incluso no sistema interior.
político.
 Preferencia por elementos da
En Galicia os feitos máis importantes natureza do interior.
son:
 Presenza de elementos da
- O derrube definitivo da fidalguía e a natureza pequenos ou
consolidación da burguesía comercial insignificantes (franciscanismo).
como nova clase social dirixente.
 Léxico popular.
- As loitas agraristas coas que se logrou
 Existencia de métrica, rima e
a redención dos foros.
estrofas clásicas. Inicialmente
- A aparición do nacionalismo, como formas máis populares (refrán,
evolución natural do galeguismo que cuarteto...) e despois máis cultas
viña das décadas anteriores. Neste sen- (soneto).
tido, foi fundamental o papel de colec-
tivos como as Irmandades da Fala, o Cabanillas No desterro
CABANILLAS
Grupo Nós, o Seminario de Estudos Ga- Liñas temáticas: Vento mareiro
legos e o Partido Galeguista.
- Poesía costumista: descrición Da terra aso-
de momentos da vida da ballada
xente, de tradicións, etc.
Na noite estre-
- Poesía amorosa: amor ou lecida
desamor.
Samos
- Poesía épica, coa intención de
crear un marco simbólico que
sustente o nacionalismo.
- Poesía social: cívica, loita,
denuncia de inxustizas.
- Nas primeiras obras, defensa
das clases populares galegas
(labregos, mariñeiros,
obreiros...) fronte ós caciques
e ós señoritos da vila.
- A partir de Da terra
asoballada, defensa de Galicia
fronte ó poder central,
representado por Madrid.
- Radicalismo: queimar casas,
matar caciques...
- Léxico con connotacións de
forza, agresividade, violencia...
- Fonemas ou grupos
consonánticos que transmiten
as sensacións indicadas no
punto anterior (vibrantes,
palatais, grupos
consonánticos...).
- Abundancia de exclamacións.
- Métrica variada
 Lugrís
Freire
Vilar Pon-
te
López
Abente

AS VANGARDAS

HILOZOÍSMO
Pasadas as primeiras décadas, houbo autores Amado Proel
 Trazos conservadores:
que trataron de renovar a poesía galega Carballo
Mantemento de trazos O galo
seguindo a inercia vangardista que se daba
tradicionais: estrofas, métrica,
noutros lugares de Europa.
rima, signos de puntuación...
Estes novos movementos xurdiran
principalmente en París no período de  Trazos innovadores:
Acumulacións de
entreguerras e despois espalláronse a outros
personificacións: refírense a
lugares. Ademais do convulso contexto
elementos da natureza e
sociopolítico, marcado sobre todo pola I Guerra
atribúenlle calidades ou
Mundial, houbo outras circunstancias que
comportamentos propios dos
favoreceron os cambios nas artes. O obxectivo
seres humanos.
fundamental era romper co pasado.
Quen deu conta desas tendencias en Galicia Cunqueiro Cantiga nova
NEOTROBADORISMO
foron os membros do Grupo Nós, que se chama
especialmente Risco, aínda que eles non eran  Léxico propio das cantigas ribeira.
moi partidarios deses novos movementos. medievais (amigo, amado,
Herba aquí e
senhor...)
Porén, algúns poetas seguiron estas novas acolá
tendencias que chegaban de Europa e outros  Elementos repetitivos propios
Bouza Brei Nao senlleira
incluso promoveron en Galicia movementos das cantigas de amigo (refrán,
vangardistas autóctonos: o neotrobadorismo e leixa-pren, paralelismos). Seitura
o hilozoísmo.
SURREALISMO
Cunqueiro Mar ao norde
 Ausencia de métrica, rima
Poemas do si e
 e/ou estrofas clásicas. do non
 Uso frecuente de versos de
extensión longa.
 Ausencia ou relaxación do
uso de signos de puntuación.
 Sintaxe aparentemente
absurda.
 Oracións sen significado
lóxico.

CREACIONISMO
MANUEL ANTONIO
 Léxico relacionado co mar e Manuel De catro a
coa navegación. Antonio catro
 Léxico relacionado co paso do
tempo: reloxos, calendarios...
 Ambientación nocturna para
aumentar a sensación de
illamento e soidade.
 Rutina, monotonía...
 Terminoloxía técnica e
palabras estranxeiras.
 Disposición non tradicional
dos versos: desprazamentos,
espazos entre palabras...
 Tipografía: distintos tamaños
de letra, mestura de
maiúsculas e minúsculas, uso
de chaves...
 Realidade “modificada”
(creacionismo).
  Simbolismo a través de
imaxes.

PROSA
GRUPO NÓS
Os narradores das Irmandades publicaron
 Características biográficas comúns:
principalmente textos propagandísticos, como
medio de difusión da súa ideoloxía.  Ourensáns.
O impulso definitivo chegou cos membros da  Clase social acomodada.
Xeración Nós, que modernizaron a narrativa
galega en canto a contidos e técnicas, seguindo  Elitismo.
as tendencias europeas da época. O núcleo  Evolución ideolóxica similar,
formárono Risco, Otero Pedrayo e Cuevillas, desde o descoñecemento da
que constitúen o que se coñece como Grupo cultura galega ata a súa
Nós. entrega total a ela.
 Abundancia de referencias
culturais nos seus textos (filósofos,
pintores, escritores...).
 Europeísmo (Relación de Galicia
coa cultura europea).
 Celtismo, atlantismo (Relación das
raíces galegas coas doutros pobos
atlánticos, especialmente co
“mundo celta”).
Personaxes pertencentes a clase
sociais acomodadas (fidalgos,
burgueses...).

VICENTE RISCO
Risco O porco de pé.
 Denuncia do ascenso da burguesía
comercial (O porco de pé). Teoría do na-
cionalismo
 En O porco de pé, flexibilización galego.
das características específicas da
 prosa. Mestura con elementos Mitteleuropa
doutros xéneros (poesía, teatro,
ilustracións...).
 Sátira, sarcasmo, ironía...
 Descricións grotescas.
 Hipérboles (esaxeracións).
 Longas enumeracións.
 Etnografía: costumes, crenzas
populares...
 Esoterismo: ultratumba,
ocultismo...
Divulgación de tendencias
artísticas estranxeiras.

OTERO PEDRAYO
Otero Pe- Arredor de si.
 Descrición da evolución ideolóxica
drayo
dos membros do Grupo Nós Os camiños da
(Arredor de si) vida.
 Defensa da sociedade galega
tradicional. Crítica da decadencia
da fidalguía.
 Referencias á fidalguía e ó seu
modo de vida (pazos, bibliotecas,
rendas...
 Abundantes referencias á paisaxe.
Descrición emocional.
 Abundante adxectivación, sobre
todo de elementos da paisaxe.
 Europeísmo, atlantismo.
 Preferencia polas oracións longas.
 Escritura torrencial
(encadeamento de ideas).

AUTORES DA XERACIÓN NÓS

PERO NON DO GRUPO NÓS

- Orixe máis humilde.

- Temas, personaxes e linguaxe máis
populares.

CASTELAO
Castelao Cousas
 Compromiso coas clases
populares: emigración, miseria do Retrincos
campesiñado...
Os dous de
 Personaxes de extracción humilde: sempre
labregos, traballadores,
emigrantes, mariñeiros...
 Sinxeleza na linguaxe.
 Humor, lirismo...
 Mestura de texto e imaxe (Cousas,
Retrincos, Os dous de sempre...).
 Autobiografismo. Lembranzas da
infancia e mocidade (En Retrincos).

DIESTE
Dieste Dos arquivos
 Morte, medo, misterio, maxia...
do trasno
 Relatos con final inesperado d, que
sorprenda o lector.
 CONTEXTUALIZACIÓN XERAL
ETAPA
CONTEXTUALIZACIÓN ETAPA
1936-
A guerra civil e o asentamento
1975
do franquismo supuxeron unha
interrupción brusca no proceso
de recuperación da lingua
galega que viña dándose nas
décadas anteriores.
No caso da literatura, durante
máis dunha década en Galicia
desaparece case por completo
a publicación de textos en
galego. A actividade literaria só
tivo continuidade no exilio,
onde algúns autores seguiron
co labor editorial que se daba
en Galicia no período anterior.
En torno a 1950, a pesar de
que se mantiña a hostilidade
contra o galego, iníciase a
recuperación da produción
literaria en Galicia, sobre todo
a raíz da creación da editorial
Galaxia. Con todo, tratouse
dun proceso sempre
controlado pola censura
franquista, o cal condicionou o
tipo de literatura que se
publicou, sobre todo os
contidos.
ALGUNHAS
CARACTERIZACIÓN AUTORES/AS NOMES
CONTEXTUALIZACIÓN GRUPO OBRAS
O EXILIO
Ante a situación xerada polo franquismo, moita
POESÍA
xente decidiu buscar refuxio no estranxeiro e,
durante as primeiras décadas da ditadura, o exilio Foi o xénero máis cultivado
Luís Seoane Fardel de exiliado.
foi o único lugar onde se puido continuar co porque é o que ofrece máis
cultivo literario do galego. facilidade para a súa creación e As cicatrices.
difusión. Tendo en conta a
O principal destino dos exiliados foi Arxentina,
cantidade de autores, a Lorenzo Varela Catro poemas para
aínda que tamén houbo quen optou por outros
dispersión e a lóxica variedade de catro gravados.
países (Uruguai, México, Cuba, Venezuela, EEUU,
gustos, non debe sorprender
etc). Na distancia, crearon editoriais que sacaron á Lonxe.
tampouco a variedade de
luz revistas culturais e obras literarias en galego;
contidos, pero predominou a
emitiron programas de radio na nosa lingua; Guerra da Cal Lúa de alén mar.
forte compoñente político-social.
organizaron exposicións, representacións teatrais,
Río de sonho e tempo
conferencias e outros actos de difusión do
galeguismo. En definitiva, trataron de continuar co
PROSA
labor cultural que aquí era imposible levar a cabo.
Dun xeito xeral, a produción literaria no exilio Está moi presente o tema da guerra
Blanco Amor A esmorga
está moi condicionada polas circunstancias civil e as súas consecuencias, incluída a
nostalxia provocada polo desterro.
históricas nas que xurdiu e, salvo un reducido Neira Vilas Memorias
número de obras, ten sido considerada pola crítica Prima o contido sobre a calidade dun neno
como pouco meritoria en canto a valores estilística e por iso a maioría destes labrego
estritamente literarios, aínda que se destaque o autores non tiveron un gran
voluntarismo dos autores e o feito de que lle recoñecemento por parte da crítica. Non
desen continuidade a un proceso de recuperación obstante, algúns coma Blanco Amor e Alonso Ríos O Siñor Afra-
nio
cultural que aquí non podía levarse a cabo. É certo Neira Vilas foron figuras fundamentais
que, debido ós acontecementos históricos, é unha na narrativa do século XX. As súas obras
literatura diferente e a situación sociopolítica de A esmorga e Memorias dun neno Ramón de Valen- Non agardei
Galicia ten unha presenza fundamental, pero iso labrego, respectivamente, son títulos zuela por ninguén
non impide a existencia en varias obras de valores ineludibles cando se analiza a narrativa
estéticos interesantes e inlcuso novidosos. galega do século pasado. Silvio Santiago O silencio
En xeral, hai unha serie de aspectos comúns: a Ademais da novela, tamén ten impor- redimido
importancia do pasado, a conciencia da terra
perdida, o novo asentamento como algo que se
desexa transitorio, a presión do paso do tempo, a
esperanza no regreso, a nostalxia...
Lamentablemente, cando algúns destes autores
puideron volver a Galicia, o regreso foi bastante
decepcionante, xa que a Galicia real era moi
distinta á que eles soñaban.
tancia o relato curto, que se viu favore-
cido pola existencia de numerosas revis-
tas, nas cales os textos breves tiñan ca-
bida e as novelas non.
ENSAIO
A nómina de autores é ampla pero a
obra máis importante foi Sempre en Ga- Castelao Sempre en
liza de Castelao. Nela o autor dá cabida Galiza
a textos de contido variado pertencentes
a distintos momentos, pero que teñen
sempre a Galicia como tema fundamen-
tal: a lingua, a economía, a situación
política, etc. Nesta obra aparece reflec-
tido todo o ideario político de Castelao e
converteuse nun referente para o nacio-
nalismo galego.

TEATRO

Foi un xénero que contou con bastante Castelao Os vellos non

aprecio na comunidade emigrante debi- deben namo-
do a que non é necesaria a lectura, xa rarse
que abonda con asistir ás representa-
cións. Houbo no exilio importantes acto- Taberna sen
Varela Buxán
res, compañías e certames. O estilos dono.
foron variados, desde a comedia costu- Pola nosa
mista ó drama. culpa.
Se o sei non
volvo á casa

POESÍA

O primeiro libro de PIMENTEL PIMENTEL

poesía que se publicou A publicación das súas  Frecuente presenza de espazos relaciona- Pimentel Sombra do
en Galicia despois da obras coincide coa dos dos coa cidade de Lugo e arredores. aire na herba
guerra foi Cómaros autores da “Xeración do
verdes de Iglesia Alva- 36”, pero non é rigoroso  Tratamento intimista de distintos aspec-
tos da cidade: tristeza, melancolía.
riño. Despois, publicá- encadralo neste grupo
ronse outras obras de porque naceu bastante  “Poeta da dor”: frecuente presenza do
autores que editaran antes. sufrimento, da maldade humana.
obras antes da guerra e
deuse a coñecer outra XERACIÓN DO 36 CELSO EMILIO FERREIRO. Celso Emilio Longa noite
xente nova. Ferreiro de pedra.
Nacidos entre 1910 e  Socialrealismo: guerra civil e consecuen-
Normalmente esta 1920. cias, explotación dos traballadores, impe- Viaxe ao país
etapa divídese en tres rialismo, ameaza nuclear, racismo, emi- dos ananos.
grandes grupos: a “Xe- Algúns xa publicaran
gración, etc.
ración do 36”, a “Pro- antes da guerra. Onde o mun-
moción de enlace” e a Educáronse no ambien-  Intimismo: dor existencial, amor pola súa do se chama
“Xeración das Festas compañeira Moraima, nostalxia da infan- Celanova.
te cultural do naciona-
Minervais”. Pero cóm- lismo da preguerra. cia en Celanova...
pre ter claro que non  Poesía satírica: na liña das cantigas de
se trata dunha división Por idade, viviron moi
conscientemente a gue- escarnio medievais.
estilística, senón crono-
lóxica, á que ademais rra, que os marcou for-
hai engadir unha figura temente. DÍAZ CASTRO
Díaz Castro Nimbos
que non encaixa en Estilisticamente, seguen
ningunha das etapas - Presenza importante da paisaxe
tendencias variadas:
anteriores: Luís Pimen- hilozoísmo, neotrobado-
tel. rismo, paisaxismo, clasi-
cismo, socialrealismo...
PROMOCIÓN DE
LUZ POZO Luz Pozo O paxaro na
ENLACE
boca
 Intimismo, erotismo e amor nostálxico
Nacidos entre 1920 e
pero optimista. Concerto de
1930.
outono
Formáronse cultu-  Compromiso social: a patria, a lingua...
Memoria
ralmente en castelán  Simbolismo. solar.
en plena posguerra,
no período de máis
penuria cultural e
 económica.
Publicaron as súas
primeiras obras en
castelán e incorporá-
ronse posteriormente
á literatura galega
XERACIÓN DAS FESTAS
MANUEL MARÍA Manuel Muiñeiro de
MINERVAIS
María brétemas
 Existencialismo
Nacidos case todos en-
tre 1930 e 1940 polo  Cultivou amplamente a temática social.
que, na práctica, non Terra Chá
chegaron a vivir a gue-  Homenaxe á súa comarca natal en Terra
rra. Chá.

O nome do grupo tóma-  Linguaxe popular, directa, por veces

se dun certame literario prosaica.
convocados pola Uni-  Escasez de recursos estilísticos.
versidade de Santiago,
onde se deron a coñecer  Nalgúns textos, linguaxe propia do ámbito
algúns deles. administrativo e xudicial (relacionado coa
súa profesión)
Teñen conciencia de
grupo e comparten afi- NOVONEYRA Novoneyra Os eidos
nidades ideolóxicas e
culturais, contribuíndo  Tratamento poético do Courel.
algúns a crear organiza-  Social e/ou política: marxinación política
cións nacionalistas de de Galicia, inxustizas sociais, etc.).
esquerdas.
 Estilisticamente: experimentación coa
Relaciónanse coas novas tipografía
figuras históricas ligadas
á editorial Galaxia, espe-  Brevidade da expresión,
cialmente con Ramón
 Sonoridade dos topónimos
Piñeiro.
 Fonosimbolismo: evocar sensacións me-
As dúas liñas poéticas
diante o uso de determinados fonemas.
 predominantes son a Es-
FERRÍN Ferrín Poesía entei-
cola da tebra (existen
ra de Heri-
 Existencialismo: “Escola da Tebra”
cialismo) e o socialrea- berto Bens
lismo ( denuncia).  Compromiso social e político.
 Tristura, paso do tempo, morte, amor e
desamor, nostalxia do pasado, decadencia
e derrota, revolución, etc.

BERNARDINO GRAÑA Bernardino Profecía do

Graña mar
 Existencialismo inicial
 Amor, vitalismo
 O mar, tanto desde a perspectiva costu-
mista (a vida dos mariñeiros...) como so-
cial (conciencia ecolóxica).

AVILÉS DE TARAMANCOS Avilés de Cantos cau-

Taramancos canos
 Amor
 Colombia (especialmente a selva): léxico,
topónimos...

PROSA

REALISMO

FOLE Fole Á lus do can-

Aínda que con distintos matices, inicialmente na dil
 Cultura popular propia da montaña
prosa desta época predomina o realismo, con
lucense: Terra brava
obras moi vinculadas á tradición popular de carác-
 Medo, lobos, santa compaña, Contos da
ter oral, tanto no contido coma na forma.
cazadores... néboa
En consonancia co anterior, adquire especial pre-
senza o cultivo do conto e o relato breve, en con-  Influencia da literatura de transmisión Historias que
sonancia coa tradición da narrativa oral. oral: ninguén cre.
 Apelacións ó lector.
As principais liñas temáticas da narrativa realista  Digresións e encadeamento de ideas.
de posguerra son:
 Reprodución da fala da xente da zo-
─ O realismo popular: presente en obras moi in- na: dialectalismos, castelanismos,
fluenciadas pola narrativa popular de carácter oral. vulgarismos...
O principal representante é Fole.
─ O realismo fantástico ou máxico: mestúranse CUNQUEIRO Cunqueiro Merlín e fa-
milia
elementos cultos con outros populares, cun pé na  Disgregación: acumulación de historias
realidade e outro na fantasía. Referímonos funda- inconexas, inserindo unhas dentro As crónicas
mentalmente á narrativa de Cunqueiro. doutras. do sochantre
─ O realismo social: dentro do posible, pretenden  Oralidade no estilo e na linguaxe: Se o vello
exercer a denuncia social, pero as circunstancias dialectalismos, castelanismos, Sinbad volve-
políticas (censura) non o permiten máis que dun vulgarismos…. se ás illas
xeito superficial. Os autores máis destacados son
Blanco Amor e Neira Vilas.  Entrecruza o real co imaxinario (en Escola de
espazos concretos, coñecidos, sitúa menciñeiros
personaxes fantásticos a carón doutros Xente de
reais). aquí e de
 Humanización dos mitos e dos heroes e acolá.
mitificación dos humanos.
 Fantasía, humor e o lirismo.

BLANCO AMOR Blanco A esmorga

Amor
 Ambientación urbana (Auria =Ourense). Xente ao
lonxe
 Importante presenza da infancia e
adolescencia, da nai e das mulleres.
 Narración en 1º persoa.
 Personaxes de clases sociais
desfavorecidas.
 Recursos técnicos variados: interrogato-
rio, perspectivismo…

NEIRA VILAS Neira Vilas Memorias

dun neno
  Obras de protagonista infantil / Obras de labrego.
protagonista adulto.
Cartas a Lelo.
 Espazo: Galicia ou a emigración.
 Personaxes de extracción popular
(obreiros, labregos...)
 Linguaxe popular, sinxeleza...

NOVA NARRATIVA

TEATRO
 CONTEXTUALIZACIÓN XERAL
ALGUNHAS
ETAPA CARACTERIZACIÓN AUTORES/AS NOMES
CONTEXTUALIZACIÓN OBRAS
CONTEXTUALIZACIÓN GRUPO
ETAPA

POESÍA
TRANSICIÓN
1975-
ACTUALI
DADE

ANOS 80

ANOS 90 E POSTERIORES
PROSA

TEATRO