)‫ دانشگاه فردوسی مشهد (مجازی‬-1399 ‫ اسفند‬14 ‫ الی‬11

‫بررسی اثر یونهای تولیدی پالسمای حاصل از گداخت بر روی آلومینیوم و تنگستن با استفاده از‬
‫دستگاه پالسمای کانونی‬

‫ زهرا شهبازی راد‬،‫ بهجت قاسمی‬،‫ فریدون عباسی دوانی‬، *‫علی عادلی احمدآبادی‬
‫ایران‬-‫ تهران‬،‫ دانشگاه شهید بهشتی‬،‫ دانشکده مهندسی هستهای‬،‫گروه کاربرد پرتوها‬

‫چکیده‬
‫ اثر برخورد یونهای‬،)C=1۰/4 Fμ ،V=۲3 kV ،E=۲/۷۵ kJ( ‫در این پژوهش با استتفاده از دستتگاه پمست ای کانونی با مشت (تا‬
‫ از وند توست دستتگاه‬۸ cm ‫ ن ونهها در فاصتههی‬. ‫تولیدی در پمست ای دوترون به صتفاا تنگستتن و ولومینیوب بررستی شتده است‬
‫ نتایآ ونالی‬.‫ از ن ونهها گرفته شتتد‬RBS ‫ و‬ERD ،EDX ،SEM ‫ ستت آ ونالی‬.‫پمستت ای کانونی تا تابش پمستت ا ارار گرفتند‬
‫ بر استا‬.‫ مددار یونهایی که روی ستح ارار گرفتهاند و می ان ع ق نفوذ یونها را در ن ونه نشتان میدهد‬،‫می ان خرابی ستحای‬
‫ بر اثر برخورد پمست ای دوترون به‬.‫نتایآ بهدست ومده مددار خرابی ایجادشتده روی ستح ولومینیوب بستیار بیشتتر از تنگستتن بود‬
۲۵۰ nm ‫ و در تنگستتن‬۲۰۰ nm ‫ می ان نفوذ دوترون در ولومینیوب‬.‫ستح تنگستتن و ولومینیوب حبابهایی روی ستح ایجاد شتد‬
.‫ اندازهگیری شد‬۵۰ keV ‫ همچنین با استفاده از فنجان فارادی انرژی بیشینهی یونهای دوترون در حدود‬.‫بهدس ومد‬

‫ فنجان فارادی‬،‫ ولومینیوب‬،‫ تنگستن‬،‫ پمس ای دوترون‬،‫ پمس ای کانونی‬:‫کلیدواژهها‬

Investigation on the effect of the fusion plasma produced ions on Tungsten

and Aluminum with plasma focus device
Ali Adeli Ahmadabadi, Fereydoun Abbasi Davani*, Behjat Ghasemi, Zahra Shahbazi Rad
Department of applied radiation, Faculty of nuclear engineering, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran

Abstract
In this research, the effect of ions produced in deuterium plasma on tungsten and aluminum plates
has been investigated using a plasma focus device with specifications (C=10.4 μF, V=23 kV,
E=2.75 kJ) .The samples were irradiated in 8 cm distance of anode with deuterium plasma
produced by a plasma focus device. The sample analyses were done by the SEM, EDX, ERD and
RBS methods. These analyses show the extent of surface damage, the amount of ions deposited
on the surface, and the depth of ion penetration into the sample. The amount of damages on the
aluminum surface were much higher than tungsten. Bubbles formed on the surface due to the
impact of deuterium ions on the surface of tungsten and aluminum. The penetration depth of
deuterium was 200 nm in aluminum and 250 nm in tungsten. Also, the deuterium ions energy was
measured with Faraday cup at about 50 keV.

Keyword: Plasma focus, Deuterium plasma ions, Tungsten, Aluminum, Faraday cup

Email: a.adeliahmadabadi@mailsbu.ac.ir

1
 ‫‪ 11‬الی ‪ 14‬اسفند ‪ -1399‬دانشگاه فردوسی مشهد (مجازی)‬

‫‪ .1‬مقدمه‬
‫با توجه به نیاز ه یشتتگی بشتتر به انرژی و همچنین ت اب شتتدن ستتوخ فستتیهی در وینده‪ ،‬جایگ ین کردن منابع انرژی ضتتروری‬
‫میباشتد‪ .‬یکی از این منابع جایگ ین‪ ،‬انرژی حاصت از گداخ هستتهای میباشتد‪ .‬به عه م ی ها و نامادود بودن منبع ستوخ ‪،‬‬
‫دانشت ندان به دنبا بهرهبرداری از انرژی گداخ میباشتند‪ .‬توکام دستتگاهی است که برای بهرهبرداری از انرژی گداخ طراحی‬
‫شده اس ‪ .‬در حا حاضر زمان بهرهبرداری از انرژی گداخ در پروژهای شبیه ایتر (‪ 1۰ )ITER-Like‬ثانیه میباشد ]‪.[1‬‬
‫تادیدتا ه چنتان برای طوالنیتر کردن زمتان گتداخت ادامته دارد‪ .‬یکی از عهت هتای زمتان کم گتداخت برخورد پمستتت تای داخت‬
‫توکام به دیواره است ‪ .‬موادی که در دیواره توکام استتفاده میشتوند برلیم و تنگستتن هستتند‪ ،‬بنابراین با استتفاده از ی دستتگاه‬
‫مولد پمس ای حرارتی میتوان اثرا پمس ای داخ توکام بر تنگستن و برلیم را شبیهسازی و بررسی کرد‪.‬‬
‫جوادی و ه کارانش ]‪ [۲‬در ستتا ‪ ۲۰1۸‬با استتتفاده از دستتتگاه پمستت ای کانونی با انرژی ‪ ،3 kJ‬اثر پمستت ای دوترون را روی‬
‫تنگستتن بررستی کردند‪ .‬ونها ن ونههای تنگستتنی را در فاصتهههای م تهفی از وند و ه چنین با تعداد شتا های متفاو بررستی‬
‫کردند‪ .‬با توجه به ونالی ‪ ،XRD1‬بهغیراز تنگستتن عن(تر مآ مشتاهده شتد که به عه وجود عناصتر مآ در کاتد و وند میباشتد‪ .‬با‬
‫استتفاده از ونالی ‪ SEM2‬به این نکته پی بردند که هرچه تعداد شتا ها بیشتتر باشتد تعداد حبابها و ب رگی ترکها بیشتتر میشتود و‬
‫هرچه فاصههی ن ونه از وند بیشتر باشد‪ ،‬تعداد حبابها ک تر و شعاع حبابها ب رگتر میشود‪.‬‬
‫از ونجایی که ه چنان تادیدا در رابحه با بهبود فرویند گداخ انجاب میشتود‪ .‬در این زمینه با استفاده از دستگاه پمس ای کانونی‬
‫با ناب ‪ ،SBUMTPF1‬اثر پمست ای دوترون روی تنگستتن بررستی میشتود و با اثر پمست ای دوترون روی ن ونهی ولومینیوب مدایسته‬
‫میشود‪.‬‬
‫‪ .2‬روش انجام آزمایش‬
‫دستتگاه پمست ای کانونی مورد استتفاده دارای مشت (تا (‪ )C=1۰/4 Fμ ،V=۲3 kV ،E=۲/۷۵ kJ‬است ‪ .‬این دستتگاه در دانشتگاه‬
‫شتهید بهشتتی طراحی و ستاخته شتده است ]‪ .[3‬در این وزمایش با استتفاده از پیچهی روگوفستکی و نوستانن ا‪ 3‬مددار بیشتینهی جریان‬
‫ت هیه و ه چنین شتترای بهینه پمس ت ا اندازه گیری شتتد‪ .‬طرز استتتفاده و ع هکرد پیچهی روگوفستتکی در مرجع ]‪ [4‬ومده اس ت ‪.‬‬
‫شترای بهینه برای گاز دوترون فشتار ‪ ۶ mbar‬و ولتاژ ‪ ۲3 kV‬و مددار بیشتینهی جریان ت هیه حدوداً ‪ 11۰ kA‬به دست ومد‪ .‬شتک‬
‫‪ 1‬ن ونهای از سیگنا ت هیهی جریان که به واسحهی پیچهی روگوفسکی روی نوسانن ا ثب شده و ه چنین ن ودار برازش شده را‬
‫نشان میدهد‪ .‬زمانهای روی شک برای به دس ووردن شرای بهینه استفاده میشود که در مرجع ]‪ [۵‬توضی داده شده اس ‪.‬‬
‫لحفا ناب دستگاه های ونالی مورد استفاده و مج وعه ای که در ون این وزمایش ها انجاب شده در االه ارار داده شود‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪X-Ray Diffraction‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪Scanning electron microscope‬‬
‫‪3 Oscilloscope‬‬

‫‪۲‬‬
 ‫‪ 11‬الی ‪ 14‬اسفند ‪ -1399‬دانشگاه فردوسی مشهد (مجازی)‬

‫شکل ‪ :1‬الف) سیگنا ت هیهجریان که توس پیچهی روگوفسکی روی نوسانن ا ثب شده‪ ،‬ب) ن ودار برازش شده به سیگنا ت هیهی جریان‬

‫با استتفاده از فنجان فارادی مددار انرژی یونهای حاصت از پمست ای دوترون در بیشتینهی مددار یونها‪ ۵۲ keV ،‬اندازهگیری شتد‪.‬‬
‫ع هکرد فنجتان فتارادی در مرجع ]‪ [۶‬و ناوهی انتدازهگیری انرژی یون بته وستتتیهتهی فنجتان فتارادی و روش زمتان پرواز(‪ )TOF1‬در‬
‫مرجع ]‪ [۷‬ومده اس ت ‪ .‬شتتک ‪( ۲‬الف) فنجان فارادی که توس ت نگهدارنده ثاب شتتده اس ت را نشتتان میدهد‪ .‬ه چنین از ه ین‬
‫نگهدارنده برای ارار دادن ن ونه درون مافظه استفاده میشود‪ .‬شک ‪( ۲‬ب) سیگنا های فنجان فارادی و پیچهی روگوفسکی که به‬
‫طور همزمان توس نوسانن ا ثب شدهاند را نشان میدهد‪.‬‬

‫شکل ‪ :2‬الف)فنجان فارادی درون نگهدارنده ب)سیگنا ارم ‪ ،‬سیگنا حاص از فنجان فارادی و سیگنا سب سیگنا ناشی از پیچهی روگوفسکی میباشد‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪Time of flight‬‬

‫‪3‬‬
 ‫‪ 11‬الی ‪ 14‬اسفند ‪ -1399‬دانشگاه فردوسی مشهد (مجازی)‬

‫هنگامی که از دستتتگاه پمس ت ای کانونی و گاز دوترون برای ایجاد پمس ت ا استتتفاده میشتتود‪ .‬در لاظهی تنگش‪ 1‬شتترای گداخ‬
‫دوترون‪-‬دوترون فراهم میشتتود‪ .‬ابتدا ولومینیوب را درون مافظه ارار دادیم‪ .‬ن ونهی ولومینیومی به ابعاد ‪ 3۰×3۰×1 mm3‬توستت‬
‫نگهدارنده داخ مافظه و در فاصتههی ‪ ۸ cm‬از وند ارار دادیم‪ .‬ست آ مافظه را تا فشتار ‪ ۲×1۰-۲ mbar‬خأل کردیم و گاز دوترون تا‬
‫فشتار ‪ ۶ mbar‬ت ریق کردیم‪ .‬دروخر با اع ا ولتاژ ‪ ۲3 kV‬به خازن و ت هیه خازن شترای گداخ در مجفظه ایجاد شتد‪ .‬ع شتارژ‬
‫و ت هیه خازن ‪ 3‬مرتبه و بمفاصتهه انجاب شتد که این ع هیا به عه شترای بهتر پمست ا و تنگش در ت هیهی ستوب است ‪ .‬ع هیا‬
‫فوق روی ن ونهی تنگستتتتنی به ه تان ابعتاد انجتاب شتتتد‪ .‬بعتد از این مراح ونالی های ‪ ERD3 ،EDX2 ،SEM‬و ‪ RBS4‬از ستتتح‬
‫ن ونهها گرفته شتتتد‪ .‬ویژگی و چگونگی کار با ونالی های مذکور در مراجع ]‪ [11-۸‬ومده است ت ‪ .‬ونالی های ‪ SEM‬و ‪ EDX‬توست ت‬
‫دستتگاه میکروستکو الکترونی روبشتی – ‪ SU3500 – SEM‬در وزمایشتگاه مرک ی وااع در دانشتگاه شتهید بهشتتی گرفته شتده است ‪.‬‬
‫ونالی های ‪ ERD‬و ‪ RBS‬در خ باریکه ‪ 3۰°‬چپ وزمایشتتگاه واندوگراف تهران وااع در ستتازمان انرژی ات ی با استتتفاده از باریکه‬
‫ههیوب ‪ 1۸۰۰ keV‬انجاب شد‪.‬‬
‫‪ .3‬نتایج آنالیز‬
‫ونالی ن ونههای ولومینیوب و تنگستتن اب و بعد از تابش پمست ای دوترون صتور گرف ‪ .‬شتک ‪ 3‬ت(تاویر ‪ SEM‬از ستح ن ونهی‬
‫ولومینیومی را اب و بعد از تابش پمس ای دوترون نشان میدهد‪.‬‬
‫در اثر تابش پمس ای دوترون خرابی زیادی روی سح مشاهده میشود و حبابهایی روی سح تشکی شده اس ‪ .‬همچنین شک‬
‫‪ 4‬نی ت(تاویر ‪ SEM‬از ستح ن ونهی تنگستتنی را اب و بعد از تابش پمس ای دوترون نشان میدهد‪ .‬در اثر تابش پمس ای دوترون‬
‫خرابی زیادی روی ستح مشتاهده ن یشتود و حبابهایی روی ستح تشتکی شتده است ‪ .‬با توجه به ونالی ‪ SEM‬از ستح تنگستتن و‬
‫ولومینیوب که در معرض پمست ای دوترون ارار گرفتند‪ ،‬تعداد حبابها در سح ولومینیوب ک تر و اندازهی شعاع حبابها بیشتر بوده‬
‫است و همچنین ت ریب ستحای ن ونه ولومینیوب بیشتتر بوده است ‪ .‬این نتایآ به عه مداوم ک تر ولومینیوب نستب به تنگستتن‬
‫اتفاق افتاده اس ‪ .‬مداوم سحای ولومینیوب به عه چگالی ک تر نسب به تنگستن‪ ،‬از مداوم سحای تنگستن ک تر اس ‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪Pinch‬‬
‫‪2‬‬ ‫‪Energy Dispersive X-Ray‬‬
‫‪3 Elastic Recoil Detection‬‬
‫‪4 Rutherford back-scattering‬‬

‫‪4‬‬
 ‫‪ 11‬الی ‪ 14‬اسفند ‪ -1399‬دانشگاه فردوسی مشهد (مجازی)‬

‫شکل ‪ :3‬ت(ویرهای میکروسکو الکترونی ن ونههای ولومینیوب الف) اب از وزمایش‪ ،‬ب) اثر پمس ای دوترون در فاصههی ‪ ۸ cm‬از وند ‪ ) ،‬و ) ه ان‬
‫الف) و ب) با ب رگن ایی بیشتر هستند‬

‫شکل ‪ :4‬ت(ویر میکروسکو الکترونی از سح تنگستن الف) و ) اب از تابش‪ .‬ب) و ) بعد ازتابش توس پمس ای دوترون‬

‫با استتفاده از ونالی ‪ EDX‬از ن ونه ی ولومینیومی اب از پرتودهی فد عن(تر ولومینیوب مشتاهده شتد و بعد از پرتودهی با پمست ای‬
‫دوترون مدداری مآ روی ن ونه مشتتتاهده شتتتد(شتتتک ‪ .)۵‬با استتتتفاده از ونالی ‪ RBS‬و ‪ ERD‬ن ونهی اب از پرتودهی عموه بر‬
‫ولومینیوب‪ ،‬عن(تر هیدروژن نی به عنوان ناخال(تی مشتاهده شد و بعد از پرتودهی با پمس ای دوترون عناصر مآ‪ ،‬اکسیژن‪ ،‬هیدروژن‬
‫و مدداری دوترون در ع ق ‪ ۲۰۰ nm‬در ولومینیوب مشتاهده شتد(جدو ‪ .)1‬همچنین با استتفاده از ونالی های ذکر شتده در ن ونهی‬

‫‪۵‬‬
 ‫‪ 11‬الی ‪ 14‬اسفند ‪ -1399‬دانشگاه فردوسی مشهد (مجازی)‬

‫تنگستتتنی اب از پرتودهی عناصتتر کربن‪ ،‬اکستتیژن و هیدروژن به عنوان ناخال(تتی در ن ونه مشتتاهده شتتد‪ .‬بعد از پرتودهی ن ونه‬
‫تنگستتن با پمست ای دوترون عموه بر ناخال(تیها‪ ،‬عناصتر دوترون و مآ نی مشتاهده شتد(شتک ‪ .)۶‬عن(تر دوترون تا ع ق ‪۲۵۰ nm‬‬
‫در تنگستن مشاهده شد(جدو ‪.)۲‬‬

‫اضافی طمی الیه نشانی شده میباشد)‬ ‫شک ‪ :۵‬نتایآ ونالی ‪ EDX‬از ن ونهی ولومینیوب الف) اب از پرتودهی‪ ،‬ب) بعد از پرتودهی (پی‬

‫جدو ‪ :1‬نتایآ ونالی ‪ ERD‬و ‪ RBS‬از ن ونهی ولومینیوب الف) اب از پرتودهی‪ ،‬ب) بعد از پرتودهی‬
‫الف‬ ‫ب‬

‫ب‬ ‫الف‬

‫شک ‪ :۶‬نتایآ ونالی ‪ EDX‬از ن ونهی تنگستن الف) اب از پرتودهی‪ ،‬ب) بعد از پرتودهی‬

‫‪۶‬‬
 ‫‪ 11‬الی ‪ 14‬اسفند ‪ -1399‬دانشگاه فردوسی مشهد (مجازی)‬

‫جدو ‪ :۲‬نتایآ ونالی ‪ ERD‬از ن ونهی تنگستن الف) اب از پرتودهی‪ ،‬ب) بعد از پرتودهی‬
‫الف‬ ‫ب‬

‫‪ .4‬نتیجهگیری‬
‫با توجه به اه ی تاثیر اج ای پمستتت ا بر روی مواد در راکتورهای گداخ ‪ ،‬اثر پمست ت ای دوترون روی تنگستتتتن و ولومینیوب با‬
‫استتفاده از دستتگاه پمست ای کانونی بررستی شتد که نتایآ زیر در این وزمایش حاص شد‪ .‬بعد از تابش پمس ای دوترون به ن ونههای‬
‫ولومینیوب و تنگستتن‪ ،‬مشتاهده شتد که تعداد حبابها در ستح ولومینیوب ک تر و اندازهی شتعاع حبابها بیشتتر است ‪ .‬همچنین‬
‫ت ریب ستحای ن ونهی ولومینیوب بیشتتر از تنگستتن بود‪ .‬ح(تو این نتایآ را میتوان به عه مداوم ک تر ولومینیوب نستب به‬
‫تنگستتن دانست ‪ .‬عه وجود مآ روی ن ونهها به عه وجود کاتد و وند مستی و کندوپاش مآ از ستح ونها در فرویند تشتکی‬
‫پمست ا است ‪ .‬همچنین اکستیژن موجود در ن ونهها میتواند به عه ناخال(تی یون اکستیژن در پمست ای تولیدی باشتد و نی م کن‬
‫است از وند مستی بهعنوان ناخال(تی ستاطع شتده باشتد‪ .‬عه احت الی ک تر بودن ع ق نفوذ دوترون در ولومینیوب‪ ،‬ذوب ستحای‬
‫ولومینیوب است که در ت(تاویر ‪ SEM‬می ان ت ریب بیشتتر در ولومینیوب مشتهود است ‪ .‬در این وزمایش نشتان داده شتد که تنگستتن‬
‫نسب به ولومینیوب در مداب شرای گداخ مداوم خوبی دارد‪.‬‬
‫‪ .5‬مراجع‬
‫‪[1] E.V. Demina, A.V. Dubrovsky, V.A. Gribkov, S.A. Maslyaev, V.N. Pimenov ,I.P. Sasinovskaya, R.‬‬
‫‪Miklaszewski, M. Scholz, "Application of a Plasma Accelerator of the Dense Plasma Focus Type in Simulation of‬‬
‫‪Radiation Damage and Testing of Materials for Nuclear Systems," 2009.‬‬
‫‪[2] S. Javadi, B. Ouyang, Z. Zhang, M. Ghoranneviss, A. Salar Elahi, R.S. Rawat, "Effects of fusion relevant‬‬
‫‪transient energetic radiation, plasma and thermal load on PLANSEE double forged tungsten samples in a lowenergy‬‬
‫‪plasma focus device," Applied Surface Science, Vols. 311-320, 2018.‬‬
‫]‪ [3‬ب ‪.‬شیرانی ‪,‬بهینه سازی نوترون دهی دستگاه پمس ای کانونی ‪SBUMTPF1,‬تهران ‪:‬دانشکده مهندسی هستهای‪،‬دانشگاه شهید بهشتی ‪,‬‬
‫‪)In Persian(. 13۸۷‬‬
‫]‪ [4‬شهبازی ‪,‬ز ‪,‬بررسی تغییرا نوترون دهی دستگاه پمس ای کانونی با ارار دادن هدف دوتریومی داخ دستگاه ‪,‬تهران ‪:‬دانشکده مهندسی‬
‫هستهای ‪.,‬دانشگاه شهید بهشتی ‪)In Persian(. 139۰,‬‬
‫]‪ [۵‬ع ‪.‬عبادی ‪ ,‬طراحی و ساخ ورایه فنجان فارادی و وشکارساز زمان پرواز فارادی برای محالعا یون در دستگاه پمس ای کانونی ‪SBUPF1,‬‬
‫تهران ‪:‬دانشگاه شهید بهشتی‪ ،‬دانشکده مهندسی هسته ای ‪)In Persian(, 1391.‬‬
‫و یون در دستگاه پمس ای کانونی نوع مدر ‪,‬تهران ‪:‬دانشگاه صنعتی امیرکبیر تهران ‪,‬‬ ‫]‪ [۶‬غ ‪.‬اطاعتی ‪,‬بررسی گسی پرتوهای ایکآ نرب‪ ،‬س‬
‫‪)In Persian(1389.‬‬
‫]‪ [۷‬ع ‪.‬عادلی ‪ ,‬بررسی اثر یون های تولیدی پمس ا بر روی مواد مورد استفاده در دیواره ی توکام با استفاده از دستگاه مولد پمس ای حرارتی ‪,‬‬
‫تهران ‪:‬دانشکده مهندسی هستهای دانشگاه شهید بهشتی تهران ‪)In Persian(, 1399.‬‬
‫‪[8] Williams, J. R. Bird and J.S, Ion Beams for Materials Analysis, Australia: Academic Press, 1989.‬‬
‫‪[9] Chu,W K; Mayer, J W; Nicolet, M A, Backscattering Spectrometry, Academic Press, 1978.‬‬
‫‪[10] O.R.Kakuee,V.Fathollahi,M.Lamehi-Rachti,P.Oliaiy,H.Seyedi,S.Safa,M.MojtahedzadehLarijani,H.Moazzami,‬‬
‫‪"Ion beam analysis of hydrogen-treated Ti/TiN protective nano-multilayers," Physica Polonica, vol. 122, 2012.‬‬
‫‪[11] J. W. M. Y. W. Michael Nastasi, Ion Beam Analysis, London: CRC Press is an imprint of theTaylor, 2015.‬‬

‫‪۷‬‬